T R K S A N AY C L E R V E A D A M L A R I D E R N E

TARH
1839-1939
Yrd. Do. Dr. Ahmet Kuya Yayn Ynetmeni
Galatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Prof. Dr. Feroz Ahmad

Yeditepe niversitesi Tarih Blm

Yrd. Do. Dr. Ahmet Ersoy

Boazii niversitesi Tarih Blm

Prof. Dr. Cemal Kafadar

Harvard niversitesi Tarih Blm

Do. Dr. M. Asm Karamerliolu

Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. evket Pamuk

Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. Zafer Toprak

Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. Mete Tunay

stanbul Bilgi niversitesi Tarih Blm

zgr Tresay
Galatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Aralk 2006 (Yayn No. TSAD-T/2006/12-425)

Merutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepeba / stanbul Telefon : (0212) 249 19 29 Telefax: (0212) 249 13 50

NSZ
TSAD, zel sektr temsil eden sanayici ve iadamlar tarafndan 1971 ylnda, Anayasamzn ve Dernekler Kanununun ilgili hkmlerine uygun olarak kurulmu, kamu yararna alan bir dernek olup gnll bir sivil toplum r 2006, TSAD

gtdr. TSAD, demokrasi ve insan haklar evrensel ilkelerine bal, giriim, inan ve dnce zgrlklerine saygl, yalnzca asli grevlerine odaklanm etkin bir

Tm haklar sakldr. Bu eserin tamam ya da bir blm, 4110 sayl Yasa ile deiik 5846 sayl FSEK uyarnca, kullanlmazdan nce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazl izin alnmadka, hibir ekil ve yntemle ilenmek, oaltlmak, oaltlm nshalar yaylmak, satlmak, kiralanmak, dn verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baka teknik, saysal ve/veya elektronik yntemlerle iletilmek suretiyle kullanlamaz.

devletin varolduu Trkiyede, Atatrkn ada uygarlk hedefine ve ilkelerine sadk toplumsal yapnn gelimesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlaynn yerlemesine yardmc olur. TSAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapsnn yerlemesine ve i dnyasnn evrensel i ahlk ilkelerine uygun bir biimde faaliyette bulunmasna alr. TSAD, uluslararas entegrasyon hedefi dorultusunda Trk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gcnn arttrlarak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kalc bir yer edinmesi gerektiine inanr ve bu ynde alr. TSAD, Trkiyede liberal ekonomi kurallarnn yerlemesinin yansra, lkenin insan ve doal kaynaklarnn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biimde kullanmn, verimlilik ve kalite ykseliini srekli klacak ortamn yaratlmas yoluyla rekabet gcnn artrlmasn hedef alan politikalar destekler. TSAD, misyonu dorultusunda ve faaliyetleri erevesinde, lke gndeminde bulunan konularla ilgili grlerini bilimsel almalarla destekleyerek

Tarih 1839-1939 kitab, (7, 9, 10, 15, 16 ve 18. blmleriyle 26-31, 34-35, 78-81, 84-85, 98-101, 240-247 ve 254-255. sayfalar hari) Jean-Michel Lambin, Annette Becker, Odile Louage, Marie-Anne Matard-Bonucci, Jean-Franois Sirinelli, Jean Vassort, Jean-Luc Villette, Nicolas Werth, Jos Zimniak tarafndan hazrlanan HISTOIRE PREMIRE, Hachette Livre Education 1997 kitabnn tercmesidir.

ISBN : 9944-405-03-5

kamuoyuna duyurur ve bu grlerden hareketle kamuoyunda tartma platformlarnn olumasn salar.

Birinci Bask / 1.000 adet baslmtr. Datm cretsizdir.

TSAD, eitim sistemi ve eitim politikalar konularnda daha nce yaplm olan almalarn, ortaretim iin yardmc ders kitaplar yaymlamak yoluyla geniletmitir. Bu dorultuda yaynlanan Corafya 2001, Corafya 2002,

Felsefe 2002 ve Tarih 2002 kitaplarnn yansra, elinizdeki Tarih 1839-1939 haMKADO MATBAACILIK ve Tic. Ltd. ti. Oto Sanayi Mah. mam eme Cad. G/47 Sokak No:6 Seyrantepe - stanbul Tel: (0212) 289 27 93 Faks: (0212) 289 08 96

zrlanmtr.

Tarih 1839-1939, Hachette Yaynevinin, "Hachette ducation dizisi iinde yer

alan, Jean-Michel Lambin ynetimindeki, lise nc snflara ynelik Histo-

lkemizde ve yurt dnda yaplm olan tarih aratrmalarnn bir sentezini sunma abasdr. Bilindii gibi tarih, her nesil tarafndan yeniden yazlr. Ancak yeniden yazlan bu tarih, ders kitaplarna genellikle ge yansr. Tarih 1839-

ire - Premires adl kitaptan yola klarak hazrlanmtr. Kitabn Tanzimat

Fermanndan kinci Dnya Sava ncesine kadar olan dnemde Avrupa ve dnya tarihine ilikin blmleri Trkeye evrilmi, Fransann siyasal ve toplumsal tarihine ilikin blmleri ise karlarak, bunlarn yerine Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihi blmleri konmutur. Bu yaplrken, doal olarak, kitabn kronolojik yapsnda deiiklikler olmu ve kitap, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihlerindeki nemli dnm noktalarndan yola klarak yeniden blmlendirilmitir. Ayrca, kitabn ilk ksmnda yer alan ve iktisad, din ve sanatsal gelimeleri anlatan blmne, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetindeki gelimeleri veren alt blmler eklenmitir.

1939un yaz kurulu, bu gecikmeyi biraz olsun kapatabildii inancndadr. Tarih 1839-1939un hazrlanma aamasnda birok kiinin, kendilerine nemsiz gzkecek, ama yaz kurulu iin ok deerli katklar oldu. Yaz kurulu, Fahri Arala, Ercment Asile, Zeynep Atademire, Prof. Dr. Sheyl Batuma, Aylin Beiryana, Ferhat Boratava, Esra Dicleye, Anastasia Falierouya, Sacit Kutluya, Fahri zdemire, Onur ztrke, Zeynep arlaka, Lorans Tanatar Baruha, Yaar Temize, Berna Toksoya, Dr. Alexandre Toumarkinee, Ate Usluya, Murat Yurdakula ve zellikle kitabn evirisini byk bir titizlikle gerekletirdii gibi, kitabn olumasnda byk bir zveriyle her trl editrlk abasn gsteren Esra Atuka teekkr bir bor bilir. Bu alma, alfabetik srayla, Anadolu Endstri Holding A.., Doan irketler Grubu Holding A.., Eczacba Holding A.., Enka Holding A.., Hedef Alliance Holding A.., Nurol Holding Yatrm A.. ve Tekfen Holding A..nin maddi katklaryla gerekletirilmitir.

Tarih 1839-1939, daha nce yaynlanan 1939-2002 dnemini kapsayan Tarih 2002 ile ayn zellikleri tayan bir kitap. rencilere, ad ortaretimdeki tarih derslerinin en banda hep geen, ama rencilerin hemen hemen hi grmedikleri bir eyi, "tarihsel belge"yi veriyor. Bunun pedagojik yararn uzun uzadya kantlamaya almak gerekmez. Ne de olsa belgelerdir tarihi bir inan nesnesi ya da bir ideoloji olmaktan karan. Ayrca belgelerin, tarih kitabn skc bir kitap olmaktan kurtarmak ve retilen konunun bellekte daha iyi yer etmesini salamak gibi hatr saylr iki ilevi daha var. Ancak, Tarih 1839-

1939da belgelerin sunumunda bir yenilik yapld ve dnemin Trkesi bugnn genlerinin anlayabilecei, yaln bir Trkeye aktarld.

Tarih 1839-1939, tpk 1939-2002 dnemini kapsayan Tarih 2002 gibi, tarih renimini ezbercilikten kurtaracak, renciye analitik ve eletirel bir yaklam kazandracak ve giderek rencide daha fazla merak uyandracak bir yntemle hazrlanmtr. TSAD ve Tarih 1839-1939 kitabnn yaz kurulu, elinizdeki kitabn Trkiyede son yllarda okul kitaplarna ilikin olarak ortaya kan tartmalara bu adan da bir katkda bulunacana inanyorlar.

Tarih 1839-1939un nc bir zgnl de, zellikle Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetine ilikin blmlerinde, son yirmi be, otuz yldr

Dnemin balca izlekleri Kitabnz

I. Sanayi a uygarl
19. yzyl ortalarndan 1939a. 1. Avrupa ve Kuzey Amerikada sanayi ayla birlikte yaanan ekonomik ve toplumsal dnmler, ideolojiler. 2. Avrupa ve dnya. 3. Din, kltr ve sanat.

I. Sanayi a uygarl
Sayfa 12-107

Birinci blm: Sanayi a uygarl

Konu 1 Konu 2 Konu 3 Konu 4 Konu 5 Ekonomik byme ve sanayileme 1839dan 1939da toplum ve ideolojiler Dnyada Avrupa egemenlii 1839dan 1939a dinsel yaam 1839dan 1939a sanat ve kltr
1839 1856 1876
I. Merutiyet

1908
II. Merutiyet

1914-1918
I. Dnya Sava

1923
Cumhuriyet

1939

II. Uluslar ve devletler (19. yzyl ortalarndan 1914e)

Sayfa 108-227

II. Uluslar ve Devletler

19. yzyl ortalarndan 1914e. 1. Avrupada 1914 ncesi uluslar ve ulusu hareketler. 2. Muhafazakr gelenek ve liberal ilerleme arasnda sanayi devletleri. 3. 1839dan 1918e Osmanl mparatorluu.

kinci blm: Uluslar ve Devletler

Konu 6 Konu 11 Konu 8 Konu 7 Konu 9 Uluslar, devletler ve Avrupada ulusuluk sorunlar (1815-1914) Uluslararas ilikiler ve atmalar Mutlakiyet ve demokrasi Osmanl mparatorluunda reform (1839-1876) Osmanl mparatorluunda mutlakiyet ve modernleme (1876-1908) kinci Merutiyet (1908-1918)
1839 1839 1856 1876
I. Merutiyet

1908
II. Merutiyet

1914-1918
I. Dnya Sava

1923
Cumhuriyet

1939

III. Bir savatan dierine (1914-1939)

Sayfa 228-417

Konu 10

1856

1876
I. Merutiyet

1908
II. Merutiyet

1914-1918
I. Dnya Sava

1923
Cumhuriyet

1939

III. Bir savatan dierine (1914-1939)

19. yzyl ortalarndan 1914e 1. Birinci Dnya Sava, Rus Devrimi ve Avrupada alkantlar. 2. Liberal demokrasilerin bunalm. 3. 1918den 1939a Trkiye.

nc blm: Bir savatan dierine

Konu 12 Konu 13 Konu 14 Konu 17 Konu 15 Konu 16 Konu 18 Birinci Dnya Sava (1914-1918) Rusyada devrim Birinci Dnya Savann sonular Zaferden bunalma liberal demokrasi Mill Mcadele (1918-1923) Trkiyede Cumhuriyet ve devrimler (1923-1930) Trkiyede tek-parti ynetimi (1931-1939) Faizm Nazizm Stalinizm Savaa doru

19. yzyl ortalarndan 1939a dnya

Kitabn ierii:
Bu kitap, bir dnemi tm ayrntlaryla kapsama iddias tamyor. Ortaokulda edindiiniz bilgilerden yola karak, dnemle ilgili nemli inceleme eksenlerini ortaya karmay hedefliyor. Bu eksenler dneme damgasn vuran iki nemli veri etrafnda biimleniyor: Bir yanda tm toplumsal, ideolojik ve kltrel sonularyla sanayileme olgusu, dier yanda dourduu siyasal gelimeler, lkeleri Birinci Dnya Savana srkleyen anlamazlklar ve yaratt tm alkantlarla uluslama olgusu. Kitap, bu dorultuda, olaylarla ilgili bilgileri birbirine eklemek yerine, dnemin zihinsel altyapsn anlalr klmay hedefliyor. mparatorluktan cumhuriyete Trkiyenin incelenmesinde ise belirgin bir yaklam izleniyor. zenle seilen ve derinlemesine zmlenen belli sayda belgenin incelenmesi, konunun dalmasn nleyerek sorunsaln aa kmasn salyor. Kitap, tarih retmenlerinin ders programn ilerken kullanacaklar pedagojik yntemlerin seiminde ve konu srasnn takibinde zgr olduklarn gzard etmeksizin, dnemin belli bal izleklerini belirli bir manta uygun olarak veriyor.

4. Totaliter rejimler: Faizm, nazizm, stalinizm.

Konu 19 Konu 20 Sonu blm olarak, haritalar yardmyla dnyann Konu 21 savaa doru ilerleyii incelenecek (1935-1939). Konu 22
6

Kitabnzdaki pedagojik kaynaklar

Kitabnz size ok sayda pedagojik kaynak sunuyor. Bu kaynaklarn yardmyla:
- bilgiye en abuk ekilde ulaabilirsiniz (anahtar szckler, szlk ve biyografiler); - bilgilerinizi toparlayabilir ve zenginletirebilirsiniz ("Konunun zeti" balkl sayfalar); - snavlara daha iyi hazrlanmak iin alma ynteminizi gelitirebilirsiniz: belgelerin yorumlanmas ve kompozisyon ("Yntem" sayfalar); - dersin programndan baz konular zerinde derinlemesine inceleme yapabilir ve tarihilerin tartma konular zerinde dnebilirsiniz ("Dosya" sayfalar).

Tarihsel terimler ve kiiler

n Ders sayfalarnda yer alan anahtar szckler n Kitabn sonunda yer alan szlk n "Konunun zeti" sayfalarnda yer alan "Kartrmayalm" blm n Biyografiler:
ABDLHAMT II 169 AHMET CEVDET PAA 82 AHMET RIZA BEY 186 Yusuf AKURA 206 L PAA 134 Mustafa Kemal ATATRK 293/309/325/351 Celal BAYAR 342 Otto von BISMARCK 119 Nikolay BUHARN 396 Camillo CAVOUR 116 Friedrich ENGELS 50 ENVER PAA 205 Charles de FOUCAULD 74 Francisco FRANCO 412 Sigmund FREUD 98 FUAT PAA 135 Mohandas GAND Giuseppe GARBALD Andr GDE Joseph GOEBBELS Herman GOERNG Ziya GKALP Theodor HERZL Heinrich HMMLER Adolf HTLER HO MN smet NN Franz KAFKA Yakup Kadri KARAOSMANOLU Aleksandr KERENSK John Maynard KEYNES LENN Abraham LNCOLN 67 126 99 390 390 207 75 390 382 66 351 99 363 260 25 259 154 Andr MALRAUX Karl MARX MEHMET VI VAHDETTN Kavalal MEHMET AL PAA MDHAT PAA Benito MUSSOLN MUSTAFA RET PAA MUTSU HTO NAMIK KEMAL OSMAN HAMD BEY Recep PEKER Franklin ROOSEVELT "Prens" SABAHATTN BEY TALAT PAA Lev TOLSTOY Lev TROK ZYA PAA 99 50 288 139 172 369 130 62 136 102 343 332 187 205 93 262 137

alma yntemi alma yntemi edinme ya da gelitirme

Yntem sayfalar
n Belgelerin yorumlanmas: statistikleri okuma ve karlatrma Harita okuma, haritalar karlatrma Tarihsel metin incelemesi (1) Tarihsel belge olarak fotoraf okuma Tarihsel metin incelemesi (2) Tarihsel belge olarak karikatr inceleme ki metni karlatrma (1) ki metni karlatrma (2) Tarihsel metin incelemesi (3) Siyasal sylem zmlemesi Siyasal program incelemesi n Kompozisyon: 1. Konunun okunmas, devin sunulmas 2. "Tablo" tr konu 3. "zmleme" tr konu 4. "Karlatrma" tr konu n Aralar: Bir film sekansnn zmlenmesi ift girili tablo Siyasal terimlerle tanma Bir tarih mzesini ziyaret yntem Edebiyat ve tarih statistikl erin okun mas ve kar latrlm Biyografi yazma as
1
Carmaux kmr made cret ve krlar (frank nlerinde olarak).
Yl 1860 1865 1869 1875 1881 1886 1889 1895 1900 1905 1913 Ortalama cret 1,97 2,20 2,12 2,96 3,34 3,94 3,88 4,32 4,39 4,89 5,47 Elde edilen kr 886 500 771 836 790 342 2 241 131 2 875 409 1 929 465 1 885 949 1 730 480 2 393 798 2 635 818 4 861 784

Balam haritalarda grme

1850lere doru sanayi Avrupas 1930larn banda sanayi Avrupas Smrge imparatorluklar 1850de Avrupann siyasal haritas Savata Avrupa ve Ortadou 1923-1924te Avrupa ve Ortadou Diktatrlklerin hamleleri, 1936-1939 1 Eyll 1939da Avrupa

33 69 85 145 191 225 253 267 301 319 377 49 163 337 391 105 125 209 281 363 405

Sanayi Avrupas
Atlas Okyanusu
Glasgow

"Dosya" sayfalar
SVE
Stokholm Sankt Peterburg

Atlas Okyanusu

NORVE
Oslo

SVE

FNLANDYA
Leningrad Stokholm

BRLEK KRALLIK
Newcastle Lancashire Yorkshire Galler Londra

Moskova

Glasgow

Kuzey Denizi
Newcastle Moskova

Kuzey Denizi
PRUS YA
Varova Smolensk

BRLEK KRALLIK
Lancashire Liverpool

Yorkshire Midlands Londra Gdynia

Smolensk

Ren

Nord Paris NantesSaint-Nazaire

Ruhr

Berlin Saksonya Bohemya Moravya Viyana

RUSYA
Di

Galler

n Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi n Marksizmin kurucusu Karl Marx n Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal
Adana

34-35 50-51 70-71 86-87 106-107 126-127 146-147 192-193 210-211 226-227

n anakkale Savalar n S. M. Ayzentayn imzal bir film, Ekim n 1914ten 1923e Ortadou n stikll Mahkemeleri n Yeni Trk alfabesi n 1930lu yllarda yaanan bunalmn kkenleri n Gzellik yarmalar n Faist ynetim altnda sanat n Nazi ideolojisi n Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi?
3
Dyun-u Umumiye binas (imdilerde stanbul Erkek Lisesi, Caalolu, stanbul).

254-255 268-269 282-283 302-303 320-321 338-339 364-365 378-379 392-393 406-407

ALMANYA
Ruhr
Re n

Silezya

ny

ep

Nord
er

Berlin

Lodz

Varova

Donetz NantesSaint-Nazaire

FRANSA
Le Creusot Lyon SaintEtienne

Paris Lorraine

Saksonya Bohemya Prag Silezya

Tu na

RUSYA POLONYA
Di ny ep er

AVUSTURYA
Tu

FRANSA
SaintEtienne Le Creusot Lyon

Viyana Budapete Triyeste Belgrad

Dniepropetrovsk Donbas

Asturias

na

SPANYA
Madrit

Cenova

Kara d e n i z
OS MA

Asturias Bask Blgesi

Milan Torino Cenova

ROMANYA
Ploeti Bkre

Odessa

Madrit

Katalonya Barselona

NL

TALYA
Roma

YUGOSLAVYA
Sofya

Karadeniz
BULGARSTAN
stanbul Selanik Ankara zmir

I M

stanbul

PA

RA

SPANYA
TO RL U U

YUNANSTAN

A k d e n i z
500 km

n Hilafetin ykselii ve sonu n Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar n Garibaldi ve talyan birlii n Alafranga / Alaturka n Sansr uygulamas n II. Merutiyette kadnlar n Saraybosna, 28 Haziran 1914
Dosya

500 km

A k d e n i z
Demir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii Dier sanayi kollar 1930lara doru balca demiryollar Petrol Hidroelektrik santrali

Kmr Demir

Demir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Dier sanayi kollar Germen Konfederasyonu 1850de balca demiryollar

Kmr Demir

1850lere doru sanayi Avrupas.

1930larn banda sanayi Avrupas.

n Birinci sanayi devrimi Kuzey Bat Avrupay (Birleik Krallk, Kuzey ve Dou Fransa, Belika, Ren havzas) kapsyordu. Ekonomik bakmdan hamle (retimde, gelirlerde ve tketimde nemli oranda byme) yapan ilk blgeler bunlar oldu. Birleik Krallk, Fransa ve Germen Konfederasyonu dnda ise, sanayi merkezleri az sayda ve dankt.

n Demir madenciliinin gelitii blgeler az saydayd ve maden kmr havzalarnda younlamt (rnein ngilterenin orta kesimi, Fransann kuzeyi, Belika, Ruhr). Buna karlk, tekstil blgeleri daha dankt ve bitkisel (keten, jt) ya da hayvansal (yn) lif retim alanlarna veya pamuk ithalatna (Amerika Birleik Devletlerinin gneyinden ya da Hindistandan) balyd.

n 1930lu yllarn banda, snai kalknma Avrupann geneline yaylmt. 1850li yllarn eski sanayi merkezlerinin tm ayaktayd ve zenginlemilerdi (rnein Kuzey Fransa ve Silezya). 1870li yllarda kurulan kimya ya da 20. yzyln banda ortaya kan otomotiv gibi yeni sanayi kollar domutu. Pek ok sanayi blgesinde artk geni bir retim yelpazesine rastlanyordu.

n Avrupann Katalonya ya da Varova yresi gibi evre kesimlerinde yeni sanayi blgeleri ortaya kt; sanayileme yava yava baz Balkan kentlerine de yayld. Metalrji alanndaki gelimeler Lorraine blgesinde karlan demirin ilenmesine olanak tand; talyann Milano-Torino-Cenova sanayi geni iyice belirginleti; Sovyetler Birlii de sanayi gcn, zellikle Donbas havzasnda gelitirmeye balad.

16

17

n Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma 164-165

Konunun zne inme

SENTEZ

konunun zeti
yllar arasn ekonomik da birbir ini izleye byme n iki sanay u gelim - nemli elerle akla i devrim miktarlarda ine dayal nabilir: olarak servetin - Teknik gerekleen sermaye bulular, olarak yatr - irketlerin ma dn daha iyi trlmesi rgtlenme , Ekonomik si. byme dzenli dnemleri olmad. (1873-1896 Refah dne olarak birbir aras by mleri (1850 ini izledi k bunalm, -1873, 1896. 1929) ile 1930lu Glklerle yllarda durgunluk mcadele dnya buna etmek iin lm) srek - 19. yzy baz giriim li l sonunda lerde bulun korumac - 20. yzy uldu: ekonomi l balarnda politikalar n itibaren - 1930lu na bavu yllarda tketime rulmas, devletin destek verilm ekonomiye esi (fordi mdahales zm), i. 1850-1940

Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi

Osmanl mparatorluunun Krm Savandan itibaren mali skntlar nedeniyle almaya balad d borlar, gelir salayacak ekonomik alanlara yatrlmadklar iin, giderek denemez oldu (bkz. s. 168 ve 182). Alacakllarn haklarn korumak zere 1881de kurulan Dyun-u Umumiye Ynetimi ise, Osmanl Devletinin son dnemlerinin belki de en nemli zellii olan egemenlik haklarnn yitirilmesi srecindeki en etkin elerden biri oldu. Bu kurum, herhangi bir zel irketten fark olmamasna karn, Byk Glerin diplomatlarnca kendi devletlerinin temsilcisi gibi grld. Bylece ortaya, Parvus Efendinin 1914te dedii gibi, iki maliye ynetimi ortaya kt. Bunlardan biri, Avrupa ynnden aktan aa korunan Dyun-u Umumiye, bryse Avrupann srekli olarak bask altnda tuttuu ve sktrd Osmanl Maliye Bakanlyd.* Birinci Dnya Savann balamasyla Osmanl Devleti d bor demelerini durdurdu, Dyun-u Umumiyenin faaliyetleri askya alnd. Osmanl Devletinin d borlar 1923 ylnda Lozandaki bar grmelerinin en nemli ve karmak maddelerinden birini oluturdu. Uzun tartmalardan sonra Osmanl Devletinin denmemi borlar nfus ve dier konular dikkate alnarak miras devletler arasnda paylatrld. Trkiye tm borlarn yzde 67sini devralmay kabul etti. Lozanda varlan anlama uyarnca bor demeleri 1929 ylnda balad. Trkiye Cumhuriyeti, Lozan sonrasnda ngrlen yllk miktarlardan daha az deme yaparak Osmanl borlarn 1954 ylna kadar ortadan kaldrmtr.
(*) Parvus Efendi, Trkiyenin Mal Tutsakl, 2. bask (stanbul, 1977).

4 1
Alnan ilk borlar.

Muharrem Kararnamesi.

1854te Krm Savann balangcndan az sonra Osmanl mparatorluu ilk gerek borcunu ngiltereden almtr. % 80 fii ihral* ve % 6 faizli olan bu bor Hazineye 2,5 milyon Osmanl altn temin etmitir. Bu borcun faiziyle birlikte denmesi iin Msr vergisi karlk gsterilmitir. Charles Morawitz, Les finances de la Turquie kitabnda, "ok abuk renilen ve allan eyler vardr. Osmanl mparatorluu borlanmaya balar balamaz bu alanda derhal ileri gitmitir" der. Bu gr ileri sren yazarn hakkn teslim edeceiz. lk borcun zerinden henz bir sene gemiken imparatorluk 1855te olaanst diyebileceimiz koullar altnda ikinci bir bor almtr. hra fiyat 102 5/8 ve faiz haddi % 4 olan bu bor hazineye 5,65 milyon Osmanl altn temin etmitir. Karlk, Msr vergisinin birinci bortan serbest kalan ksm ile Suriye ve zmir gmrkleri gelirleridir. Allageldik devlet gelirleriyle bu borlarn toplam sava masraflarn karlamaya yine yetmedii iin imparatorluk, zorunlu bir i borlanma anlamna gelen kt para basma nlemine de bavurmutur. "Eshm- cedde", "tahvilt- mmtze" ve "eshm- mmtze" adlarn tayan bu senetler (hepsine birden "sergi" de denilmekte idi), % 6 faizli ve eitli vadeli bir tr hazine bonosu idi. Piyasaya srlen bu tr bonolarn toplam deeri de be milyonu am bulunuyordu. Hazinenin senelik bor yknn arlatn ve para piyasasnn kemeke iinde bunaldn gren Abdlmecit, masraflarn kslmasn ve dzenli bir bte kartmak ve uygulamak iin zel bir komisyon oluturulmasn emretmitir. ...

STATST KLERN

n statistikle r, bir ya ye olana da birde k tanyan n fazla belirl rakamsal tnda topla i gzlemi veri dizile nabilir: bir arada ridir. Bu - Dei lmegzlemler iklik gste balk ren gelim Carmaux aleler (rne kmr made k: 1860-1913 - Karlatr nlerinde aras malar (rne cret ve - Dal krlar); k: eitli mlar (rne k: Bir bte lkelerin sanay giyim, vs.). i retimi); iindeki harcamala r: Kira, gda,

STATST K VER TRLER

"Konunun zeti" sayfalar

Sentez blm Kartrmayalm blm
KARITIRM AYALIM

1881 ylnda d borlar alacakllarnn vekilleri stanbula davet edilerek ... grmeler yapld. Sonuta meydana gelen anlama Muharrem Kararnamesi ile tesbit edildi (20 Kasm 1881). Bu kararnameye gre, Maliye Bakanl dnda bamsz bir Dyun-u Umumiye ynetimi kuruluyordu. Yedi kiilik bir konsey bu ynetimi salayacakt. Konseyde bir ngiliz delegesi ngiliz, Hollandal ve Belikal alacakllar, bir Fransz, bir Alman, bir talyan, bir Avusturya-Macaristan, bir Osmanl delegesi de mensup olduklar memleketlerin alacakllarn, bundan baka bir temsilci de Galata bankerlerini temsil edeceklerdi. Temsilciler, alacakllar tarafndan be yl iin seilecekti ve yeniden seilebileceklerdi. Konsey, [... kimi] vergileri toplayp onlarla d borlarn faiz ve amortismanlarn demeyi salayacakt. Hkmet bu konuda her trl yardmda bulunacak ve gerektiinde yeni ynetimi askeri gle koruyacakt. Hkmetin, konseyde danmanlk sfatyla bir komiseri bulunacakt. Hkmet ile konsey arasndaki anlamazlklar, hakem yoluyla zlecekti. Hakem karar kesindi. Konsey, kendi memurlarn diledii gibi tayin etmekte serbestti. 5.000 kiilik bir kadro bu yolla meydana getirilmiti. Memurlarn yzde ikisi yabanc, dierleri yerli idi. Yerli Hristiyanlarn says % 7 kadard. Konsey, balangta yalnz kendisine braklm olan vergileri toplamakla yetindi. Sonradan sanayi ve ticaret atlmlarna da girimek yoluyla etkinlik alann geniletti ve gelitirdi.
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, cilt VIII (Ankara, 1962).

Dyun-u Umumiye zerine.

eitli lkele rin sanay (dnya toplam i retim i iindeki pay, % olarak ).
1914 35,8 14,3 14,1 7 4,4 1929 42,2 11,6 9,4 6,6 4,3

ABD Almanya Birleik Krallk Fransa Rusya/SSCB

1938 32,7 10,7 9,2 4,5 18,5

1913te iki bte (altn frank olarak).

Pierre Lon (yay.), Histoir e conom sociale du ique et monde (Paris, 1977-1 978).

Vergilerden sonra kalan gelir Harcamalar : Kira . . . . .

....... ....... ....... ....... .

Memur Burjuva 6 000 F 25 000 F

n statistik veriler tablo sayda nem biiminde li geyi gsterilir. - ncele dikkate Bu verile me konu almak gerek ri okurk sunu belirt - Tablo ir: en ok en balk da verile ; n bilgilerin - Kullanlan kayna; birimler: Bunlar brt greli dee rler (%, deerler ya da sz konu gstergele (frank, ton, litre) su oldu unda, refer r) olabilir. ya (gsterge ans alna Greli dee da = 100). n yla dikka rler n Tablo t etmek nun okun gerekir mas kolay - Gelime ya da karm istatistikle ak olabi - Karlatr ri yl yl okunur; lir. ma manda hem istatistikleri iki eksene yllk gelim gre okun de rakam maldr: dizileri arasn e gzlenmeli (yks Ayn zanoktalar elme daki farkla farkllk r karlatr ya da d), hem gsteriyors iin yzd lmaldr. eleri hesap a, karl Balang - Dal atrma lamak m istati olana stiklerinde ilgin olabilir; yaratmak gerekir ise, verile (rnek: r arasndaki Bir bte nin farkl farklar kalemleri). incelemek STATST

OKUNM ASI

KTAP LAR

Istma, aydnla 900 F tma . . . . . 3 750 F ....... Mutfak giderle .... 300 F ri . . . . . . . . 1 250 F ....... Giyecek .... ve temizl 2 400 eme . . . . . 6 250 F ....... ocuklarn 780 F eitim giderle 3 250 F ri . . . . . . Salk harcam 420 F alar . . . . 2 500 F ....... ..... Hizmetliler 60 F ....... ....... 500 F ....... ..... Elence, 360 F seyahat ....... 700 F ....... Beklenmedik .... 420 F giderler . 3 300 F ....... ..... Tasarruf ....... 120 F ....... 1 500 F ....... ....... . 240 F 2 000 F

LANMAS n statistik I ve Z dizileri akla MLENM yararl olabi yabilmek ES lir. rne iin baze k: Bir mem gda ya n yzdeleri da giyim urun ya hesaplama harcamala da bir burju k n Bir grafi rnn pay vann bte ne kada k oluturma sinde rdr? ru incele k ve elde mek de edilen erile genellikle - Erin ri genelden yararldr: in genel grnm zele do- Eri zeri nasl (art nde birde , azal, n fazla aam art, Bden sabit duru a gstermek Cye azal m)? - Erin , vs. olas m? in grn Adan Bye ndeki bu n Son olara deiimler k, i nasl akla - Giri blm yapacamz yorum yabiliriz? lar nde istati - Sapta stiin tr, yazmamz gerek nan gelim ir: tarihi, kayn eler - Sonu a verilm blmnde tanmlanmal ve akla elidir; ise, kar nmaldr; lan ana fikir yazlm aldr.
33

KLERN AIK

- Charle s DICKE NS, Zor Gnler , ev. L. Baydo an (stanbul, 2000). - Eric J. HOBSBAWM , Devrim a, ev. S. ener (Ankara, 2003). ANSK LOPED - Tanzim attan Cumhu riyete Trkiye Ansiklo pedisi (stanbul, 1985): "ktisadi Yap" (cilt III) ve "Sanayi" (cilt V) blm leri. MZE - Rahmi Ko Sanay i Mzes (Stlce i - stanbu l)

OK UY GEZ ALIM ELM

Bir irket , retim in tm aam alarn bnyesinde bir araya getirdiind e (rnein, demir made nciliinden metalrjik dntrm e sanayiine) dikey younlam adan sz edilir. Eer bu irket retim in ayn seviye sinde faaliy gsteren et ok sayda kuruluu bir araya toplamsa , bu yatay younlam adr.

n Yata y ve dikey yo unlama

Dikey younl ama Yatay younl ama Kmr maden i

Yksek

frn

elik fabrika s

Mekanik

inaat

2
Tersane

1872-1873 mali ylnda devlet giderleri.

1.000 kese (500 kuru) Genel borlar Ordu ve donanma Sivil ynetim Hanedan Bayndrlk ileri Maliye Eitim Salk ve ticaret (tarm dahil) Dier 1.891 945 580 262 229 198 16 13 147 % 44,2 22,1 13,6 6,1 5,3 4,6 0,4 0,3 3,4

Mali reformlarn baarl olabilmesi iin bilgi, sebat ve zellikle o zamanki koullar altnda, kamu harcamalarnda tasarrufa uymak gerekirdi. Bunlarn hibiri bulunmad iin, kurulan uluslararas mali reform komisyonlarna karn olumlu bir sonu elde edilemedi. Gnlk giderleri bile karlamakta srekli sknt iinde bulunan Hazine, ar koullarn ileride douraca mali ve siyasal sonular kale almadan yabanc piyasalardan bor almaya devam etti. Arada da (1861 ve 1876) toplam 50 milyonu aan kt para karld.
Refii kr Suvla, Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat I (stanbul, 1940). (*) Yani bor alnd kabul edilen rakamn yalnzca % 80i Osmanl Devletinin eline geiyordu.

32

Hisse, bir irket serma yesinin payla N irketi, 100 liralk 10.000 hissey rndan biridir. rne Temett e blnebilir in, 1.000 ise bir blm .000 lira . e ileminin Eer 1900 sermayesi sonucudur: ylnda N olan irketi 30.00 irketin temett bir yllk denecekt 0 lira kr kr hisse ir. Buna elde etmi saysna gre, bir se, hisse blnr. hissenin bana 3 getirisi % lira tutar 3 olacaktr. nda

n Hisse ve temett

ve zaibatsu ABDde trust, youn lama yoluy hakim konu la ekono ma gelmi minin bir bir irket Almanyad sektrnde i ifade eder. a konze rn, serma bir grup ye katlm irketi anlat laryla birbir mak iin Japonyada lerine bala kullanlr. zaibatsu, nm bir banka eitli sanay etrafnda i kollarnda yaplanm, finans ve faaliyet birbirinden sanayi grubu gsteren ok sayda ayr ve dur. irketten oluan

n Trust, konzern

Avrupann Osmanl mparatorluunda giderek genileyen faaliyetinin simgesi ve tayc gc olan Osmanl Dyun-u Umumiye daresi gittike byk boyutlara ulaan konsolide Osmanl borlarnn Avrupal alacakllara geri denmesini denetlemek zere 1881 ylnda kuruldu. Osmanl hkmetinin bir kuruluu gibi ilev grmesine ramen hkmete deil kendi hissedarlarna kar sorumluydu. Dyun-u Umumiye tuz, balklk, pul, ipek, ttn ve alkolden alnan vergiler, damga resmi, baz blgelerden alnan harlar gibi nemli gelir kaynaklarn ve dier baz gelirleri dorudan denetimi altnda tutmaktayd. Asl olan, bunlarn en zengin ve en kolay toplanr gelir kaynaklar olmasyd. Dyun-u Umumiye daresinin kurulmas son dnem Osmanl tarihi iinde bile bir dnm noktasdr. Bu idarenin oluturulmas ondokuzuncu yzylda Osmanl egemenlik haklarndan verilen en nemli dnlerden biri olduu gibi, Avrupallarn ilerde Osmanllarn borlarn reddetme olaslndan duyduklar kukular da gidermiti [...] Verdiklerini geri alacaklarndan artk emin olan Avrupal yatrmclarn yoksullam Osmanl hazinesine nerdikleri yeni borlar toplam yabanc bor miktarn daha da arttryordu. Dyun-u Umumiye daresinin kuruluundan sonra Osmanl ekonomisinin geni ve gittike genileyen bir kesiminin ileyii kademeli olarak yabanc denetimi altna girerek artk Osmanl hazinesini deil Avrupal alacakllar zenginletirmekteydi. ou Osmanl uyruu olan binlerce Dyun memuru, Osmanl ehir ve kylerine yaylarak Paris, Berlin ve Londradaki kupon sahipleri adna vergi topluyordu. Batnn iktisadi karlar gibi byrken, Osmanl mparatorluunun iktisadi ve siyasi zgrl ve Avrupayla ilikilerindeki seenekleri o lde daralmaktayd.
Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908) (New York, 1983).

YORUMLAYABLMEK N
1. Osmanl Devleti niin ve ne zaman d borlanma srecini balatt? 2. Osmanl Devleti ald borlar neden geri deyemedi? 3. 19. yzyl ortalarnda Osmanl maliyesinin ne tr sorunlar vard? 4. Dyun-u Umumiye Ynetimi hangi koullarda ve niin kuruldu? 5. Dyun-u Umumiye Ynetiminin nasl siyasal bir ilev de kazandn yorumlaynz.

B E C E R N Z k u l l a n n
Da bamllkta i dinamiklerin rolnn saptanmas

Dosya

Kaynak: Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 1800-1914 (Chicago, 1966).

34

35

NDEKLER
BRNC BLM KNC BLM

SANAY AI UYGARLII
Konu 1: Ekonomik byme ve sanayileme
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

ULUSLAR ve DEVLETLER
Konu 6: Uluslar, devletler ve Avrupada ulusuluk sorunlar (1815-1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
1850de Avrupann siyasal haritas I. 1848 sonras ulusu talepler II. talyann douu
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

Konu 11: Uluslararas ilikiler ve atmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212 I. 1815 Avrupasnn sorgulanmas (1850-1870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214 II. Bismarck Avrupas (1870-1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 III. Uyumazlklarn artmas (1890-1905) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 IV. "Silahl bar" (1905-1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220 V. 1914 yaznda kan kriz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 Dosya : Saraybosna, 28 Haziran 1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226

Konu 17: Zaferden bunalma liberal demokrasi

I. II. 1920li yllarda refah ve snrlar III. Savan yasad ilan edilmesi V. Ufuklar kararyor

. . . . . . . . . . . . . . . . .322

1918: Liberal demokrasinin zaferi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330

IV. Krizin demokrasiler zerindeki etkileri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334

Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 Dosya : 1930larda yaanan buhrann kkenleri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338

Konu 18: Trkiyede tek-parti ynetimi (1931-1939)

. . . . . . . . . . . .340

Sanayi Avrupas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 I. Sanayi atlm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 II. Sanayi devriminin dnyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 III. Bymenin dalgalanmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 IV. Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914 . . . . . . . . . . . . . . . .26 V. ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Dosya : Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi . . . . . . . . . . . . .34

NC BLM

I.

1930larda parti ve devlet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .346 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348

BR SAVATAN DERNE
Konu 12: Birinci Dnya Sava (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230 Savata Avrupa ve Ortadou: 1914ten 1917ye cepheler . . . . . . . . . . . . . . . .232 I. Bartan savaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234 II. Cepheler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 III. Dnya apnda bir sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238 IV. Osmanl Devletinin savaa girii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 V. mparatorluun sonuna doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242 VI. Topyekn bir sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246 VII. Cephe gerisinde sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248 VIII. Savatan brakmalara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252 Dosya : anakkale Savalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254 Konu 13: Rusyada devrim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256 I. ubat 1917 Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 II. Ekim 1917 Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260 III. Hayatta kalma abas ve kurulu yllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262 IV. 1921 dnemeci ve NEPin oluturulmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .264 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266 Dosya : S. M. Ayzentayn imzal bir film: Ekim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268 Konu 14: Birinci Dnya Savann sonular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270 1923-1924te Avrupa ve Ortadou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272 I. ller, ykmlar, ykntlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274 II. Dayatlan antlamalar, reddedilen antlamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276 III. Devrimler, ayaklanmalar ve ulusu hareketler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280 Dosya : 1914ten 1923e Ortadou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282 Konu 15: Mill Mcadele (1918-1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284 I. Milli Mcadelenin balangc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286 II. Trkiye Byk Millet Meclisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292 III. Anadolu Sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296 IV. Osmanl Devletinin sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300 Dosya : stikll Mahkemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302 Konu 16: Trkiyede Cumhuriyet ve devrimler (1923-1930) . .304
I. Lozan Antlamas ve Halk Frkas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306 II. Trkiye Cumhuriyetine gei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308 III. Yeni devletin oluumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310 IV. Cumhuriyet devrimi ve sorunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318 Dosya : Yeni Trk alfabesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320

II. Rejimin ideolojik temelleri

III. Dnce dnyasyla ilikiler V. Toplumun biimlendirilmesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

IV. Atatrk ve nn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358

III. Almanyann douu ve talyan birliinin tamamlanmas . . . . . . . . . .118 IV. Balkanlarda ulusu hareketler V. 19. yzyl sonunda ulusuluk Konunun zeti/Yntem
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

VI. 1930larda Trkiyenin d politikas

Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .362 Dosya : Gzellik yarmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Konu 2: 1839dan 1939a toplum ve ideolojiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

I. Kentlilerin oalmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 II. Sanayi toplumlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 III. Liberalizm ve uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 IV. Kapitalizme kar verilen mcadeleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Dosya : Marksizmin kurucusu Karl Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Dosya : Garibaldi ve talyan birlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

Konu 19: Faizm

I.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368

Faizmin iktidara geii

Konu 7: Osmanl mparatorluunda reform (1839-1876)

I. II. Osmanl kimlii IV. Msr Meselesi V. Dou Sorunu

. . . . . .128

II. Faist diktatrlk III. Totaliter devlet IV. "Yeni insan"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370

Tanzimat Ferman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374

III. Tanzimat aydnlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376 Dosya : Faist ynetim altnda sanat

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378

Konu 3: Dnyada Avrupa egemenlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

1914te smrge imparatorluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 I. 19. yzyl dnyasnda Avrupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 II. Avrupa egemenliinin genilemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 III. 20. yzyla girerken Avrupann stnl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 IV. Ykselen iki g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 V. 1918 sonras: Avrupa hl egemen mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Dosya : Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Dosya : Alaturka - Alafranga

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

Konu 20: Nazizm

I.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380

Hitlerin iktidar ele geirmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388

II. "Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .386 III. Nazileen Almanya Dosya : Nazi ideolojisi Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392

Konu 8: Mutlakiyet ve demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148

I. Demokrasinin ilerlemesi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

II. Anglo-sakson demokrasileri

III. Otoriter bir monari: Almanya

IV. okuluslu bir devlet: Avusturya-Macaristan

Konu 21: Stalinizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394

I. NEPin glkleri (1924-1929)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396

V. Reformlar ve otokrasi arasnda Rusya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 Dosya : Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma
. . . . . . . . .164

II. Byk dnm noktas (1930-1933) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398 III. Diktatrlk ve korku (1934-1939)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400

Konu 4: 1839dan 1939a dinsel yaam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 I. Avrupada dinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 II. Toplumsal ve siyasal gelimeler karsnda Kiliseler . . . . . . . . . . . . . . . . .76 III. Batda laikliin yerlemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 IV. Osmanl-Trk toplumunda laikleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Dosya : Hilafetin ykselii ve sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86 Konu 5: 1839dan 1939a sanat ve kltr
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88

IV. Belirleyici on yln bilanosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404 Dosya : Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi?
. . . . . . . .406

Konu 9: Osmanl mparatorluunda mutlakiyet ve modernleme (1876-1908) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166

I. Byk kriz (1875-1878)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168

II. Siyaset ve ulusuluk

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172

Konu 22: Savaa doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408

Byyen tehlikeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410 I. 1936-1937 dnemeci
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416

III. Mutlakiyet rejimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176 IV. Modernlemede sreklilik

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182

I. Sanatta devrimler ve Belle poqueun almlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 II. Kitle kltrne doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 III. lgnlk Yllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 IV. Bakaldr ve umut arasnda edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 V. Tanzimattan Cumhuriyete mimar ve resim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Dosya : Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

V. Jn Trkler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 Dosya : Sansr uygulamas

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192

II. Anschluss ve Sdet sorunu

III. Nihai kriz (mart-eyll 1939)

Szlk Konu 10: kinci Merutiyet (1908-1918)

I. Zor balang (1908-1909)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .418

II. Sancl yllar (1909-1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200 III. ttihat ve Terakki iktidar (1913-1918)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204

IV. Trk ulusuluu ve "mill iktisat" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208 Dosya : II. Merutiyette kadnlar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210

10

11

BRNC BLM

SANAY AI UYGARLII
KONULAR
1. EKONOMK BYME VE
SANAYLEME
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s.

14

2.

1839DAN 1939A TOPLUM VE DEOLOJLER

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s. . . . . . . . . . . . . .s.

36 52

3. DNYADA AVRUPA EGEMENL 4. 5.

1839DAN 1939A DNSEL YAAM . . . . . . . . . . . . . . . . s. 72 1839DAN 1939A SANAT VE KLTR . . . . . . . . . . . .s. 88

Yukar Silezyada (Prusya) bir demirhane, 1875. Adolf von Menzel (1815-1905) imzal tablo, Berlin, Ulusal Galeri.

1 Ekonomik byme
ve sanayileme
1 850-1940 arasnda, Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya, kitle retiminin gelimesini
salayacak mthi bir ekonomik byme yaadlar. Sanayilemeye dayal benzeri grlmemi bu byme dzenli deildi. Sz konusu dnem boyunca, byme ve bunalmlar nemli dalgalanmalarla yer deitirdiler. n Byme ekonominin tm kollarn ve tm lkeleri eit biimde kapsyor muydu? n Byme sanayi dnyasnda ne gibi dnmlere yol at?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. Sanayi atlm Sanayi devriminin dnyas Bymenin dalgalanmalar Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914 ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi

Konunun zeti / Yntem Dosya : Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi

1

1846da Roubaixde (Fransa, Nord blgesi) Motte-Bossut fabrikas. Suluboya, Roubaix Mzesi.

1848 Kaliforniyada altna hcum

ABDde (Oklahoma) 1869 ve Rusyada (Bak)1870 petrol bulunmas

1881 Dyun-u Umumiyenin kurulmas

1914 Birinci Dnya Savann balangc

Birinci sanayi devrimi kinci sanayi devrimi

Avrupada demiryolu inaatnda patlama (1850-1870)
1930LU YILLARDA BUNALIM

BYK BUNALIM

1850

1860

1870

1880
1878 Edison ampul

1890

1900

1910

1920

1930

2
1846 Birleik Krallkn serbest ticaret sistemini kabul etmesi Fordizmin balangc 1936 J. M. Keynes: stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi

1891de ngilterede ekin dvlrken...

A. W. Chesher imzal tablo, Londra, zel koleksiyon.

14

15

Sanayi Avrupas
A t l a s O k y a n u s u
Glasgow

SVE
Stokholm Sankt Peterburg

A t l a s O k y a n u s u

NORVE
Oslo

SVE

FNLANDYA
Leningrad Stokholm

BRLEK KRALLIK
Newcastle Lancashire Yorkshire Galler Londra

Moskova

Glasgow

Kuzey Denizi
Newcastle Moskova

Kuzey Denizi
PRUS YA
Varova Smolensk

BRLEK KRALLIK
Lancashire Liverpool

Yorkshire Midlands Londra Gdynia

Smolensk

Ren

Nord Paris NantesSaint-Nazaire

Ruhr

Berlin Saksonya Bohemya Moravya Viyana

RUSYA
Di

Galler

ALMANYA
Ruhr
Re n

Silezya

ny

ep

Nord
er

Berlin

Lodz

Varova

Donetz NantesSaint-Nazaire Paris Lorraine

FRANSA
Le Creusot Lyon SaintEtienne

Saksonya Bohemya Prag Silezya

T a un

RUSYA POLONYA
Di ny ep er

AVUSTURYA
Tu

FRANSA
SaintEtienne Le Creusot Lyon

Viyana Budapete Triyeste Belgrad

Dniepropetrovsk Donbas

Asturias

na

SPANYA
Madrit

Cenova

Karadeniz
OS MA

Asturias Bask Blgesi Madrit Katalonya Barselona

Milan Torino Cenova

ROMANYA
Ploeti Bkre

Odessa

NL

TALYA
Roma

YUGOSLAVYA
Sofya

Karadeniz
BULGARSTAN
stanbul Selanik Ankara zmir Adana

stanbul I M PA RA TO R

SPANYA
LU U

YUNANSTAN

A k d e n i z
500 km 500 km

A k d e n i z
Demir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Kmr Demir

Demir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Dier sanayi kollar Germen Konfederasyonu 1850de balca demiryollar

Kmr Demir

Dier sanayi kollar 1930lara doru balca demiryollar

Petrol Hidroelektrik santrali

1850lere doru sanayi Avrupas.

1930larn banda sanayi Avrupas.

n Birinci sanayi devrimi Kuzey Bat Avrupay (Birleik Krallk, Kuzey ve Dou Fransa, Belika, Ren havzas) kapsyordu. Ekonomik bakmdan hamle (retimde, gelirlerde ve tketimde nemli oranda byme) yapan ilk blgeler bunlar oldu. Birleik Krallk, Fransa ve Germen Konfederasyonu dnda ise, sanayi merkezleri az sayda ve dankt.

n Demir madenciliinin gelitii blgeler az saydayd ve maden kmr havzalarnda younlamt (rnein ngilterenin orta kesimi, Fransann kuzeyi, Belika, Ruhr). Buna karlk, tekstil blgeleri daha dankt ve bitkisel (keten, jt) ya da hayvansal (yn) lif retim alanlarna veya pamuk ithalatna (Amerika Birleik Devletlerinin gneyinden ya da Hindistandan) balyd.

n 1930lu yllarn banda, snai kalknma Avrupann geneline yaylmt. 1850li yllarn eski sanayi merkezlerinin tm ayaktayd ve zenginlemilerdi (rnein Kuzey Fransa ve Silezya). 1870li yllarda kurulan kimya ya da 20. yzyln banda ortaya kan otomotiv gibi yeni sanayi kollar domutu. Pek ok sanayi blgesinde artk geni bir retim yelpazesine rastlanyordu.

n Avrupann Katalonya ya da Varova yresi gibi evre kesimlerinde yeni sanayi blgeleri ortaya kt; sanayileme yava yava baz Balkan kentlerine de yayld. Metalrji alanndaki gelimeler Lorraine blgesinde karlan demirin ilenmesine olanak tand; talyann Milano-Torino-Cenova sanayi geni iyice belirginleti; Sovyetler Birlii de sanayi gcn, zellikle Donbas havzasnda gelitirmeye balad.

16

17

I. Sanayi atlm
A N A H T A R S Z C K L E R
EKONOMK BYME
retimin srekli ve geri dn olmayacak biimde artmas. Bu art, ekonominin rgtlenmesinde baz dnmleri de beraberinde getirir.

1850 ile 1940 arasnda Avrupa ve Kuzey Amerika lkeleri ile Japonya nemli bir ekonomik byme* yaadlar: Fransann toplam retimi drt katna, Amerika Birleik Devletlerininki ise yirmi katna kt. Bu bymenin nedeni, ardarda gelen iki sanayi devrimi* idi.

A. Birinci sanayi devriminin kkenleri ve aamalar

Belge 1, 2, 3 ve 4

SANAY DEVRM
Sanayinin youn bir dnm geirdii dnem. Yeni tekniklerin kullanm, yeni ekonomik faaliyet alanlarnn gelimesi ve retimin nemli oranda bymesi ile kendini gsterir.

n Giriim zgrlne inanan baz insanlar, kr elde etmek umuduyla irketler kurma riskini gze almam olsalard, sanayi devrimleri de mmkn olmayacakt. Bu irketler ilk aamada tarm ve ticaretten elde edilen kazanlar sayesinde kuruldular; ardndan, sanayinin getirdii kr yeni faaliyet alanlarnn gelimesini salad. n Birinci sanayi devrimi kmre, 1769da sko James Watt tarafndan gelitirilen buhar makinesine ve tekstil makineleri, yeni dkm ve elik retim yntemleri gibi yeni tekniklere dayal olarak balad. Sanayi devriminin olgunlua eriebilmesi iin gerekli tm koullar ok erken bir tarihte bir araya getiren Birleik Krallk, ekonomik k yakalayan ilk lke oldu. 18. yzyldan balayarak, madenlerini, dokuma sanayiini (pamuk), 19. yzylda ise demir-elik sanayiini gelitirdi. Fabrikalar, domestic system*i oluturan dank atlyelerin zararna oalmaya balad; bir yandan demiryolu a rlrken, dumana boulmu "kara ehir" manzaralar ortaya kt. n 19. yzyln ortalarna gelindiinde, birinci sanayi devrimi Birleik Krallkta tamamlanm, Fransann Kuzey ve Dou blgeleriyle Belikada ise yeni balamt. Almanyada, lkenin 1871de birlemesinden sonra zellikle Ren blgesi ve Saksonyada yayld. Ktann geri kalan blmnde Bohemya-Moravya gibi sanayi adalar bulunsa da, bunlar daha yaltlm durumdayd. Avrupa dnda sanayi devrimi, 19. yzyl ortalarnda, zengin doal kaynaklardan ve kitleler halinde gelen gmenlerle dinamik giriimcilerin varlndan yararlanan Amerika Birleik Devletlerinde balad. 1868den itibaren (Meiji dnemi) modernlemeye balayan Japonyada da benzer bir gelime gzlemleniyordu.

1855 Dnya Sergisinde Sanayi Saray, Paris.

Sanayinin zaferi yalnzca sergilenen makinelerde deil, galerinin mimarsinde de kendini gsteriyor.

* Domestic system

Creusotya ziyaret.

milyon ton elik 100 Japonya Rusya 80 ABD Fransa Almanya Birleik Krallk 60

Gidip gelen iilerin ounun yznde metal kafesli bir maske vard; dizlerine kadar gelen iri izmeler giyiyorlard; gsleri ve kollar sacdan bir tr zrhla kaplyd; sanki bir savaa gider gibi silahlanmlard. Evet, sava; bu gl ve cesur iilerin drt bir yandan fkran atee kar, erimi kor paralarna ve kvlcmlara kar vermek zorunda olduklar mcadele gerek bir savat. Sk sk kavradklar uzun maalar yardmyla, kor ktlelerini frnlardan ekiyorlar, sonra bunlar ittikleri el arabalarna yerletirerek ekile dvlmek zere devasa rslerin yanna gtryorlard. Ancak bu eki, ilingirlerin ya da ky demircilerinin kullandklar sradan ekilere hi mi hi benzemiyordu; iki stun arasnda buhar gcyle kalkarak tavana kadar ykselen ve olanca arlyla rsn zerine dveren lk bir demir blouydu. yi bak, Julien, dedi Bay Gertal. te sanayi harikalarndan biri. lk kez Creusotda u anda iinde bulunduumuz fabrikada retilen ve kullanlan, adna buharl ahmerdan dedikleri ey bu ite. Bu ekicin arl 3000-5000 kilo arasnda Vurduu darbelerin iddetini tahmin edebilirsin. Tam o srada, devasa ktle sanki grnmez bir g tarafndan itilmi gibi hareketlendi; ii rsn zerine iri bir blok kor yerletirmiti. Bir iaret yapt ve havan ekici birdenbire inerek demiri yamyass etti. Fkrtt kvlcm bulutu o kadar parlakt ki, o kadar uzakta olmasna ramen Julien gzlerini kapatmak zorunda kald.
G. Bruno [Augustine Tuillerie], Le Tour de France par deux enfants (Paris, 1877).

lk buharl lokomotiflerden biri.

B. kinci sanayi devrimi

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

Belge 1 ve 5

40

n 1880lere doru balayan ve 20. yzyln ilk yarsnda olgunlaan ikinci sanayi devrimi, yeni enerji kaynaklarna, yani petrol ve elektrie dayalyd. Petroln snai olarak ilenmesine ABDde 1859dan itibaren (Titusville, Oklahoma), Rusyada ise Bakde, Hazar Denizi kylarnda 1860ta baland. 19. yzyln sonunda petrol, enerji kayna olarak kullanlyordu (patlamal motorlar). Elektriin kullanm, uzak mesafelere tanmasna olanak tanyan ilerlemeler sayesinde (yksek gerilim hatlar) ve hem hanelerde (Edison lambas, 1870) hem de sanayide salad olanaklarn artmasyla geliti. Gbre, yapay dokumalar, tarm makineleri, imalt makineleri ve otomobil retiminde de artc gelimeler yaand. n lk olarak, artk Birleik Krallkn nne gemi olan ABD ve Almanyada gerekleen bu ikinci devrim, 1920den sonra yeni bulularla (radyo, uak, elektrikli aletler) devam etti. Bylece nc bir devrim balam oluyordu. Ancak bu kalknma birka lkeyle snrlyd: 1938de, dnya sanayi retiminin % 79u yalnzca alt lke (ABD, Almanya, Birleik Krallk, Fransa, SSCB ve Japonya) tarafndan gerekletiriliyordu.

Rusya ABD

Japonya SSCB

Fransa Almanya

Birleik Krallk

20

0 1870

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1938

Dnyada imalat sanayiinin evrimi. 1. malat sanayiinde pay azalan ve artan lkeler hangileridir? 2. Grafikte yer alan alt lke dnda kalan lkelerin imalat sanayiindeki pay nedir?

0 1860

1880

1900

1938

Balca sanayi lkelerinde elik retimi.

18

19

II. Sanayi devriminin dnyas

A N A H T A R S Z C K L E R
SERMAYE
Bir irketin, rnein binalar, makineler satn alarak ilemesini salamak zere yatrlan paralarn tm.

A. Sanayinin dnyay dntrmesi

Belge 5

n Sanayinin bymesi tamaclk alanndaki atlmlara dayanyordu: 19. yzylda demiryolu ve buharl gemiler, 20. yzyl balarnda da karayolu tamacl geliti. Tarmda makineleme retkenlii* arttryor, bu da krdan kente g hareketini hzlandryor ve gda maddeleri retiminin artmasna olanak tanyordu. Kentlerin yaps deimiti. Fabrikalar kentlerde younlatndan, byk bir igcne ihtiya duyuluyordu; kenar mahalleler, banliyler geliiyordu. n Devletler, 1868 sonras Japonya ve 1917 sonras Rusya dnda, sanayinin geliimine ender olarak mdahale ediyorlard. Yine de bu gelimeye tmyle ilgisiz kaldklar sylenemez, nk sanayi ayn zamanda asker gcn de temelini oluturuyordu. 19141918 sava bunun kantdr.

MENKUL KIYMETLER BORSASI

Hisse senedi alm-satm ilemlerinin gerekletirildii yer.

Justus von Liebigin laboratuvar, Giessen (Almanya), 1840.

Aratrma, 19. yzyln ortalarndan itibaren Almanyann bymesinde rol oynayan en nemli unsurlardan biri oldu.

B. Sermayenin daha etkin kullanlmas

S Z L K

Belge 1

* retkenlik * Borsann kmesi * Kartel * Temett (bkz. s. 32)

n Bir irketin ileyii sermaye* gerektirir. Kk irketlerde, aile sermayesi genellikle yeterlidir, ancak byk irketler daha byk miktarlarda para bulmak zorundadrlar. Bu irketler, 19. yzyl ortalarndan itibaren halka ak iletme* sistemini gelitirdiler. Bu sisteme gre, hisselere blnen sermaye hissedarlarn elinde bulunur. Her hisse yllk krdan temett* ad verilen bir pay elde eder. Hisseler, arz-talep yasasna gre menkul kymetler borsas*nda deitirilebilir. Bolluk dnemlerinde deerleri artar, alm fiyatndan daha pahalya satlabilirler. Buna karlk, eer ekonomik faaliyet yavalarsa, hisselerin deeri der ve hissedarlar hisselerini olabilecek en hzl biimde elden karmaya alrlar. Hisse senedi deerlerinin birdenbire dmesi de borsann kmesi*ne yol aabilir. n Ticar bankalar kendi sermayelerini irketlere uzun vadeli kredi (10 yldan fazla) vermek iin kullanyorlard. Mevduat bankalar ise, tasarruf sahiplerinin paralarn ekerek ksa vadeli kredi (5 yldan az) veriyorlard. Baz irketler bankalara bavurmuyor ve kendi kendilerini finanse ediyorlard. 1914e kadar altn para standard, paralarn istikrarn korumaya devam etti. nemli lkelerin paralarnn altn olarak sabit bir karl vard; bylece uluslararas ticaret, kur deiikliklerinden etkilenmiyordu. Ama 1914-1918 sava bu sistemin kmesine neden oldu.

Ford irketinde Taylor yntemlerinin uygulanmas.

Taylor yntemlerine tepki.

1 km

Tourcoing

Ynetim Kurulu Kr datr Seer

Hissedarlar Genel Kurulu Krlar Seerler Hissedarlar

(Binalar, makineler, hammadde stoklar, hazr rn stoklar)

Sermaye

C. irketlerin etkinliinin artmas

Belge 2, 3, 4 ve 6

n irketler belli alanlarda younlama sayesinde rgtlenme yntemlerini iyiletirdiler. Bu ekilde, daha dk maliyetle daha fazla retim yapabilen trstler, konzernler ve zaibatsular ortaya kt (bkz. s. 32). Baka byk irketler, pazar paylaarak rekabeti snrlamak amacyla kartel*ler oluturmak zere aralarnda anlatlar (1914 ncesinin elik karteli gibi). n Mhendisler, maliyet fiyatlarn dren yeni retim teknikleri gelitirdiler (1855te bulunan Bessemer elik retim teknii). Almanyada sanayi, niversitelerde yrtlen aratrmalardan yararlanyordu. Snai retimde alma yntemleri de geliiyordu. Amerikal Taylor, 19. yzyln sonlarnda iilerin retim srecinde gerekletirdikleri hareketleri en ufak paralarna ayrarak kronometre ile lmeyi nerdi. 1913te Ford tarafndan gelitirilen retim hatt iilii ile birletirilen bu yntem, yani taylorizm, sanayide retkenliin artmasn salad. Gereksiz kat ynleri nedeniyle ok erken tarihlerde eletirilmeye balam olsalar da, hat iilii ve taylorizm zellikle otomotiv sektrnde hzla yayld (1914ten nce Renault fabrikalarnda olduu gibi).

Piston ve piston kolu montajn ele alalm. Eski sisteme gre, bu ilem yalnzca dakika sryor ve pek de zerinde durulmas gerekmeyen bir imi gibi duruyordu. Bu ii yapmak iin iki tezgah ve 28 adam bulunuyordu. Dokuz saatte toplam 175 piston ve piston kolu monte ediyorlard... Yaplan ilemi inceleyen ustaba, bunun iin dakika harcanyor olmasna ard. ilerin hareketlerini kronometre ile lt ve dokuz saatten drdnn gidi-gelilerle getiini farketti. Montajc tezgahn terk etmiyordu, ama montaj biten paray kenara koymak iin biraz teye gidip gelmek zorundayd. Yaplmas gereken i alt ilemden oluuyordu. Ustaba tm ii aamaya ayrd, tezgaha bir kzak yerletirdi ve iki tarafna er adam koydu. Her adam, ilemin tmnden sorumlu olmak yerine yalnzca te birini yapyor, bylece yer deitirmesine de gerek kalmyordu. Ekibi oluturan iilerin says 28den 14e indi. Bugn, 7 adam sekiz saatte 2.600 montaj gerekletiriyor. Bu konuda ne kadar tasarruf salandn hesaplamak gerekmez bile.
Henry Ford, My Life and Work (New York, 1922).

veren, retimi tasavvur edilemeyecek boyutlarda arttrmak amacyla kronometraj sistemini yerletirmek istiyor. Bu yalnzca ksa vadeli bir ama. Aslnda Taylor yntemi iverenin ok daha yksekleri hedeflemesine olanak tanyor. verenin istedii, iileri yaptklar ile ilgili her trl inisiyatiften yoksun brakmaktr. verenin istedii, iilerin retim srecine dorudan en ufak bir katkda bile bulunmalarna engel olmaktr. Bunu nasl m yapacak? ok basit! Artk iinin dnmesine izin verilmiyor; gerekli tm zihinsel faaliyetleri onun yerine kronometraj brosunda gerekletiriyorlar. iye ise, her ilemin blnd pek ok basit hareketten birini hzla ve sonsuza dek gerekletirmekten baka yapacak bir i kalmyor. Eh, eer beenilen bir iiyseniz, sabahtan akama yalnzca sizden istenenleri yapmakla yetineceksiniz. veren emekilerin zihinsel seviyesini drmeyi, onlar ilerinden tiksindirmeyi ve ayn zamanda her trl idealden yoksun brakmay ite byle tasarlyor!
Fransz CGT sendikasnn Renault fabrikalarnda datlan el ilan, 1913.

1800de kent merkezleri 1848de kent merkezleri 1914te banliylerle birlikte il snrlar

Roubaix

19. yzylda Fransann Roubaix ve Tourcoing kentlerinin bymesi.

UNITED STATES STEEL CORPORATION - (USS)

1901de nominal semaye: 1.400 milyon dolar

CARNEGIE GRUBU Pittsburghda 19 yksek frn

MOORE GRUBU
(American Tinplate ve National Steel)

J.-P. MORGAN GRUBU NATIONAL TUBE Co AMERICAN STEEL & WIRE Co

Maalar

FEDERAL STEEL CORPORATION

birlemeleri sonucunda olutu

Emek

iler

1. Metinden hareketle, Taylor yntemlerinin neye dayandn aklayn. 2. Bu yntemlerin uygulanmas iilerin alma hayatnda ne gibi dnmler meydana getirmi olabilir?

1. Metinden hareketle, taylorizmin neye dayandn aklaynz. 2. Sendikann bu el ilanna gre, iiler taylorizme neden karydlar?

MINNESOTA ILLINOIS LORRAIN IRON Co STEEL Co STEEL Co

ELGIN JOLIET & EASTERN RAILROAD

Kapitalist irket rgtlenmesi.

ABDde irketlerin yatay olarak gruplamasna bir rnek: "US Steel Corporation"n oluumu.

20

21

III. Bymenin dalgalanmalar

A N A H T A S Z C K R

20. yzyl balarnda atlm ve ilerleme.

A. Refahtan bunalma: 19. yzyln ikinci yarsndan...

Belge 1 ve 3

BUNALIM
Ekonomik faaliyetin nemli oranda ve srekli olarak gerilemesi. Bu gerilemeye genellikle isizlik elik eder.

n 1850 ve 1860l yllarda Avrupa ekonomisi artc bir byme yaad. Kaliforniyada (1848) ve Avustralyada (1850) altn madenlerinin kefedilmesiyle ortaya kan para bolluu ve demiryollarnn geliimi sayesinde, konjonktr* de buna olanak tanyordu. Sanayi rnlerine olan talep artyor ve Fransa, Birleik Krallk ve Belikada ylda % 3-4 orannda nemli bir ekonomik byme salyordu. n 1870li yllarn banda, konjonktr olumsuz bir hal ald. 1873te Viyana Borsasnn kmesi byk bunalm* (1873-1896) balatarak refah dneminin sonunu getirdi. Sanayilemi lkelerde ekonomik byme oran % 2nin altna dt. Bu skntlarn pek ok nedeni vard: - Kaliforniyadaki madenlerin tkenmesiyle altn ktl ba gstermiti; - nceki dnemde gerekletirilen nemli yatrm*lar her zaman umulan krlar getirmemi, dolaysyla yeni yatrmlar yapmak iin gerekli sermaye bulunamaz olmutu; - 1873ten nce bymeyi besleyen teknik ilerlemeler tm meyvelerini vermilerdi ve yenileri pek beklenmiyordu; - Patronlar sorunlarn artk cretleri drerek zemiyorlard; sendikalar halinde rgtlenen iiler (bkz. s. 46), kendilerini savunmay renmilerdi.

Yal dnyamz hi dnya savandan hemen nceki yllarda olduu kadar sevmemitim. [] Krk yl sren bar lkelerin ekonomik dzenini salamlatrmt. [] Yal Avrupamzn tm lkelerinde neredeyse ayn biimde hissedilen bir atlm balyordu. [] Zenginliin artt ve daha geni kesimlere yayld, hereyde hissediliyordu. Bir icat, bir keif eskisinin yerini alyor ve herbiri gz ap kapayncaya kadar herkese maloluyordu. [] Blriot Man Denizi zerinden utuunda, sanki bizim kahramanmzm gibi Viyanada sevin lklar atmtk.
Stefan Zweig, Dnn Dnyas (Stokholm, 1942).

* Konjonktr * Yatrm * Speklasyon (bkz. s. 339)

Yatrmlardaki belirsizliin aynas Borsa.

19. yzyldan bir karikatr: Solda art, sada d.

ada bir tann gznden 19. yzyl sonu bunalm.

Ekonomik faaliyetimizin son durumunu anlatmak iin, ngiltere ve ABDde "snai ve ticar buhran" ya da "ekonomik buhran" szcklerini benimsediler. Kriz genellikle ani, bazen iddetli, ama ksa sreli ve kesin sonular olan bir sarsntdr ve ilerin yeniden canlanmas fazla gecikmez. "Buhran" szc, zenginliin toplumsal hareketinde nemli bir hz ve younluk kayb ifade eder. Bu, tpk yaamn ar ar, derece derece snmesi gibidir ve etkileri, srecin uzunluu ve tnelin ucundaki n bir trl grnmemesi nedeniyle iyice arlar. Bylesine vahim olan bu olgunun biz hem mimarlar hem de kurbanlaryz; yle mimarlar ve kurbanlar ki, ou bilinsiz, buhrann daha mutlu yarnlar m hazrlad, yoksa toplumsal bir zlmenin habercisi mi olduu konusunda ise hemen hemen tm kararsz. Buhran, tam anlamyla uzun sreli bir kriz, ekonomik dengelerde genel nedenleri hl varln koruyan bir koputur. Buhran, ite bu uzama nedeniyle yava yava ahlak dnyasna da yaylr; ekonomik yaamdaki yavalamaya ahlak k elik eder. Toplumlarn manev yaamlarnn ilevleri, organik ve ekonomik yaamlarndaki bozukluklarn darbesini yer. Evliliklerin zorlamas gelecekte inan eksikliine yol aacak, intihar ve su oranlarndaki art ekonomik dengedeki kopuun uursuz n yayacaktr.
Hector Denis, La Dpression conomique et sociale et lhistoire des prix (Brksel, 1895). 25 20 15 10 5 0
1925 1927 1929 1931 1933 1935 1937 1939 Aktif nfus iinde isizlerin oran (%)

B. 20. yzyln ilk yarsna

Belge 2, 4, 5 ve 6

Dnya altn retimi (ton)

700 Altn madenlerinin kefi 600 Kaliforniya ve Avustralya Alaska Gney Afrika

n 1896dan itibaren sanayi dnyas, ksmen yeni altn madenlerinin kefi (Alaska ve Gney Afrika) sayesinde, yeniden byme srecine girdi. zellikle ABDde ok ak grnen bu byme, 1914-1918 savandan sonra da devam etti. 1920li yllarda, Avrupa ve ABDde sanayi retimi % 50den fazla art gsterirken, sanayileme de evreyi ve toplumlar dntrmeye devam ediyordu. nsanlar toplu tamaclk, yaam konforu ve elence alannda yeni olanaklara kavutu. Bu modernleme, ekonominin hl geleneksel tarma dayal olduu dnyann geri kalan geni blgeleri (Asya, Afrika ve Latin Amerika) ile byk bir tezat oluturuyordu. n 1896da balayan byme sreci, ekim 1929da borsa speklasyon*lar yznden Wall Street Borsasnn kmesiyle (bkz. s. 330) birdenbire son buldu. Bu olay, abartl bir biimde borsaya yatrm yapm olan ok sayda bankann iflas etmesine neden oldu. Amerikan ekonomisinin dzeni bozuldu. Bankalarn g kaybetmesi nedeniyle, ne irketlere bor vermek ne de tketim kredileri salamak iin gerekli sermaye bulunabiliyordu. n Ancak, ABDnin yaad ekonomik glkler hisse senedi deerlerinin bu biimde dmesini aklamak iin yeterli olmayabilir. Kriz kmadan aylar nce, lkede tketimin azald gze arpyordu. Bu anlamda kriz, ayn zamanda talep yetersizliine bir cevap olarak ortaya kmt ve isizliin byk oranda artmasna yol at: 1933 ylnn banda, 12 milyon Amerikal isizdi. Kriz, sanayilemi dnyann tamamna hzla yayld. Amerikallarn Avrupaya yatrdklar sermayeleri toplu halde geri ekmeleri, bu ktada da (zellikle Avusturya ve Almanyada) bankalarn iflas etmesine neden oldu. Bunun yal Avrupa ktas zerindeki etkileri de Kuzey Amerikadakilerle aynyd: isizlik ve toplumsal kriz.

500

400

1927 tarihli Citron reklam.

300

"Fransz sanayiine katkda bulunun, Citron satn aln."

200

100

0 1830

1850

1870

1890 19001910

Refah

Bunalm

Refah

Bu yazara gre, 19. yzyl sonu bunalmnn balca zellikleri nelerdir?

Dnya altn retimi.

Altn retimi, 19. yzylda ekonomik konjonktrn nemli gelerinden biriydi.

Refahtan krize: ABDde isizlik. 6

Refah

Kriz

22

23

N A H T A S Z C K

C. Dalgalanmalarn aklanmas: Devre kuram

Kondratiyev devreleri. 2
Belge 2 ve 3
Savalar (Krm, Amerikan i sava, talya, 1870 Fransa, Meksika); 1848 devrimleri Bismarck sistemi Savalar (spanya-ABD, Boerler, Japonya, Balkanlar, 1914-1918); 1917 Devrimi ki sava aras (1939-1945, in Hindi, Kore, Vietnam, Cezayir); in Devrimi
1973

EKONOMK DEVRELER
retimi, ticareti, istihdam, fiyatlar, maalar, vs. etkileyen dalgalanmalar. Bir devre iinde bir byme ve bir durgunluk ya da yavalama aamas yer alr.

n ktisatlar, ekonomik refah ve klme dnemlerinin dnml olarak yer deitirmesi zerinde dnmeye daha 19. yzylda balamlard. 1862de Juglar, 6 ile 11 yl arasnda deien aralklarla atlm ve kriz aamalarnn birbirini izledii ekonomik devre*leri tanmlad. 20. yzylda Kondratiyev ve Schumpeter gibi baka iktisatlar, Juglarn dalgalanmalarnn zerine oturan yaklak 25 yllk baka aamalar olduunu ortaya kardlar. "A aamas"nda retim, cretler ve krlar ykselirken, "B aamas"nda duruyor ya da dyordu. n Kriz dnemleri ya da B aamalar iflas ve issizlik getiriyor, ama en zayf irketleri ortadan kaldrarak ve dierlerini i kalitesini ve retkenlii arttrmaya zorlayarak ekonominin saln kazanmasna katkda bulunuyordu. Bu aba bir kez gerekletirildikten sonra, ekonomi yeniden atlma geebiliyordu. Ama bunu ehresi deimi olarak yapyordu; sahnede n plana yeni faaliyet kollar geiyordu. Schumpetere gre krizler ekonominin gelimesi iin vazgeilmezdi.

19. yzyl sonu iktisat tarihine uyarlanm devre kuram.

A
1873

1920

* Fordizm * Serbest ticaret * Korumaclk * Devalasyon

Nikolay Dimitriyevi Kondratiyev 1892 doumlu bir Rus iktisatdr. Konjonktrn Byk Devreleri adl eserinde, gnmzde hl kendi adyla anlan ekonomik devreleri aklar. 1920den 1928e kadar SSCB Konjonktr Enstitsn yneten Kondratiyev, daha sonra bu grevden uzaklatrld. 1930da tutukland ve 1938de kuruna dizildi. Byk bir devrenin ykselme dalgas gerilemeye balamadan nceki yirmi yl boyunca, teknik icatlar alannda nemli bir faaliyet gze arpar. Ykselme dalgas balamadan nce ve balang aamasnda, bu icatlarn sanayi alannda geni lde uyguland gzlenir. Bu uygulamalar retim ilikilerinin yeniden dzenlenmesine baldr []. 1870li yllardan itibaren doa bilimlerindeki hzl ilerlemelere bal olarak, teknik alanda, zellikle de elektrik konusunda nemli icatlar yapld []. 1870-1890 yllar arasnda gerekleen bu teknik baarlar, hzla sanayide uygulama alan buldu. zellikle kimya ve elektrik sanayii derin bir dnm, bir tr yeni sanayi devrimi geirdi. 1890lardan itibaren, elektrik kullanm motor tekniklerinde adeta devrim yaratt. Motor gc ve i aletleri, aydnlatma ve iletiim alannda da hzla ilerledi. Ve tpk 19. yzyln ilk yarsnda yaygn buhar kullanmnda olduu gibi, elektriin ve kimya alanndaki bulularn yaygn kullanm da ekonomik kalknmann yeniden hz kazand bir dneme rastlad.
Nikolay Dimitriyevi Kondratiyev, Konjonktrn Byk Devreleri [Rusa] (Moskova, 1926).

1940 1896 1848

Demiryollar, Buharl gemiler

Kimya sanayii, elektrik, petrol, otomobil Kondratiyev devreleri

Nkleer

B Y O G R A F
4
John Maynard Keynes (1883-1946).
Cambridge niversitesinde iktisat profesr olan Keynes, iktisatlar arasnda hakim olan grlere kar sk sk zgn tavrlar alrd. rnein, 1919da Almanyaya dayatlan sava tazminatlarnn ok yksek olduunu sylemi, 1920li yllarda da ngiliz hkmetinin izledii deflasyon politikasn eletirmiti. Ancak kendisini nl yapan, 1930lu yllardaki kriz srasnda gelitirdii ve zellikle stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi adl kitabnda aklad fikirleri oldu. Uygulanmasn istedii liberalizm ilkelerine bal olan Keynes, tketimi, zellikle de halk tketimini arttrmann kanlmaz olduuna inanyordu. Bunu salamak iin, klasik liberalizmin tm dogmalarna kar karak, altn para standardndan vazgeilmesini ve devletin ekonomiye mdahale etmesini savunmakta tereddt etmedi. Bu tezler 1930lardan itibaren ve zellikle kinci Dnya Savandan sonra etkili oldu. ngiltere Merkez Bankasnn genel mdr yardmcl grevine getirilen Keynes, 1944te dnya para sisteminin yeniden ina edildii Bretton Woods Konferansna katld; ancak konferansta tm nerileri kabul edilmedi.

D. Dalgalanmalarla mcadele: ktisat politikalar

Belge 1, 4 ve 5

n Sanayi ekonomilerinde glkler, kt hasatlarn zora soktuu tarm ekonomilerinde olduu gibi retim azlndan deil, retim fazlasndan kaynaklanr. rnlerin srlecei pazar sorunu ortaya kar. nceleri bu ihtiyac i pazarlar karlyordu. 19. yzyldan itibaren byk maazalar almaya balad (1849da Londrada Harrods, 1852de Pariste Le Bon March gibi). 1914te, Amerikal otomobil reticisi Ford, daha ok tketmeleri ve zellikle kendi rettii otomobilleri satn alabilmeleri iin iilerinin maalarn arttrd; bu uygulamaya fordizm* ad verildi. Bir yandan da "reklam" ve kredilerle pazar canlandrma abas iine girildi. n Birleik Krallk, retimini darya daha kolay satabilmek iin 19. yzyln ortalarndan itibaren serbest ticaret* ilkesini benimsedi. Onu 1860da Fransann yapt gibi pek ok lke izledi. Ancak sanayilemi lkeler arasndaki rekabet younlanca, bu politikann yerini korumaclk* ald: Her lke kendi pazarn, zellikle 19. yzyl sonundaki byk bunalm srasnda, yani 1873-1896 dneminde, yksek gmrk tarifeleri ile korumaya alt. Sanayilemi lkeler arasndaki rekabetin sertlii mal ve smrgeci bir emperyalizmin ortaya kmasna neden oldu. n 1929 krizi, rnlerin srlebilecei pazarlar bulma kaygsn iyice canlandrd. ngiliz iktisat Keynes (1883-1946), stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi (1936) adl eserinde, krize zm olarak tketimin arttrlmasn nerdi. Onun bu nerileri ABD, Birleik Krallk ve Fransada izlenen politikalara esin kayna oldu. Bu politikalar sonucunda toplu tketim artt ve devletlerin ekonomik yaamdaki rol nem kazand. Bunun yan sra devletler, ekonomilerini ABDde Tennessee vadisine kurulan barajlar gibi byk bayndrlk almalar ve silah siparileri yoluyla da iyiletirmeye abalyorlard. Ayn zamanda uluslararas rekabet byyor ve korumac politikalar Birleik Krallk da dahil olmak zere her yerde gleniyordu. n 19. yzylda ve 1920lerde yaanan ekonomik bymenin temelini oluturan parasal istikrar bu gelimelere kurban edildi. ABD gibi pek ok lke, ihracatlarn arttrmak amacyla devalasyon* yapma yoluna gittiler. Japonya ve Almanya gibi baka lkeler ise, ekonomik glklerin zmn, kendilerine yeni kaynaklar salayaca dncesiyle, topraklarn geniletmekte aradlar. te bu tercih, dnyay kinci Dnya Savana srkleyecekti.

1 1930lu yllarda, ngilterede korumac tepkiler.

"Alman rnlerini boykot edin. ngiliz mal satn aln."

1930larn en nl bayndrlk 5 almalarndan biri: San Franciscoda Golden Gate Kprs.

24

25

IV. Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914

S Z L K
* D ticaret hacmi * Sikke

Diyarbakrda el sanatlar (1889).

... Diyarbakrda ihracata ynelik retim yapan imalt trleri unlardr: bakrclk, demircilik, deri iilii, ipekli ve pamuklu dokumaclk ve ipek bcei yetitiricilii. Tenekecilik, nalbantlk, duvarclk, kerestecilik, marangozluk, kunduraclk, vs. gibi zanaatlar yalnzca yerel tketim iin retiyorlar. Bakrclk: Diyarbakrda bu retim kolu eskiden ok canlyd. Yerel tketim ve ihracat iin alan 230 imalthanede, ylda 65.00070.000 kilo civarnda ilenmi bakr retilirdi. Hepsi Hristiyan olan 600 usta ve ii, % 25-30 net kr brakan bu ile geimlerini salard. Bakrn te ikisi ihra edilir, kalan yerli piyasaya verilirdi. nde gelen ihracat pazarlar Musul, Badat, Harput, Malatya ve Erzurumdu. Bu 230 imalathanenin imdilerde yalnzca 30 tanesi ayakta; alan ii says ise 100 civarnda. Sata sunulan miktar 16.000 kilo olduu gibi, krllk oran da % 5-6ya dmtr. hracat tmyle durmu gibidir. ... Deri iilii: Yirmi yl nce Diyarbakrda, her biri drt-be ii altran 80 tabakhane (debbahane) vard. Ylda yaklak 15.000 Osmanl liras deerinde deri retirlerdi ve net krlar % 25-30 idi. Bu deriler Musul, Badat, Harput, Malatya, Sivas, Erzurum ve Trabzona ihra edilirdi. Bugn Diyarbakrda yalnzca yedi tabakhane kalmtr ve rettikleri derinin piyasa deeri 2.000 liray bulmuyor. retim yerli pazara ynelik; ok az bir miktar da Harput ve Malatyaya gnderiliyor. Bu i kolundaki krllk oran ise imdilerde yalnzca % 9-10 civarnda.
Fransz konsolosu Bertrandn raporundan, Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914 (Chicago, 1980).

Sanayi devrimi sonrasnda, 1820lerden Birinci Dnya Savana kadar geen yaklak yz yllk srede Osmanl Devleti, Batnn asker, siyasal ve iktisad gcyle kar karya geldi. Osmanl ynetimi bir dizi reformla devletin gcn artrmaya alrken ekonomi de da almaya balad. Kreselleme a olarak da anlan bu dnemde Bat Avrupa ile Osmanl ekonomisinin ilikisi ticaret ve yatrmlar yoluyla oldu. Mamul mallar ile tarmsal mallar arasndaki ticaret daha nce grlmemi boyutlarda ve hzla geniledi. Yzyl ilerledike Bat Avrupal giriimcilerin yatrmlar da nem kazanmaya balad.

A. 1838 Ticaret Antlamas

Belge 1 ve 2

n 1838 ylnn 16 Austos gn Sadrazam Reit Paann Boaziinde Balta Limanndaki konanda Reit Paa ile ngiliz elisi Ponsonby iki devlet arasnda yeni bir ticaret antlamas imzalyorlard. Bu antlamay ayn yl Fransa ile, daha sonra da dier Avrupa devletleriyle imzalanan ve benzeri koullar ieren dierleri izleyecektir. n 1838 ncesinde Osmanl Devleti hem ithalat hem de ihracat zerinden yzde 3 orannda gmrk vergisi almaktayd. Balta Liman Antlamas ihracata uygulanan vergileri yzde 12ye karyor, ithalattan alnan vergiyi ise yzde 5 olarak saptyordu. hracattan alnan vergiler Birinci Dnya Savana kadar yzde 1 dzeyinde kald. thalattan alnan vergiler ise Osmanl ynetiminin abalar sonucunda bir miktar artrlm, 1861de yzde 5ten yzde 8e, 1905te yzde 11e ve 1908de yzde 15e karlabilmitir. Osmanl Devleti 1838 Antlamasn ancak Birinci Dnya Sava baladktan sonra bir kenara itebilecek ve ancak savan getirdii olaanst koullarda daha bamsz bir d ticaret politikas izleyebilecektir. n Bu antlamann kendi bana Osmanl sanayiini yktn ileri srmek yanltc olur. 19. yzyla gelindiinde Osmanl zanaatleri dinamizmini byk lde yitirmiti. Bat Avrupa sanayii ile rekabet edebilmesi ok zordu. Ancak bu antlama, Osmanl hkmetlerinin daha sonralar bamsz d ticaret politikas izleyebilme seeneini ortadan kaldrmtr. Osmanl ynetimi, antlamann iktisad ve mal sonularndan habersiz olmamakla birlikte, esas olarak siyasal nedenlerle, Birleik Krallkn Osmanl Devletinin toprak btnln korumasn salamak iin bu antlamay imzalamtr (bkz. s. 130).

Osmanl Devletinin nde gelen ihra rnleri, 1909-1913 (toplam ihracat iindeki paylaryla).
1909 Kuru zm Ham ipek Fndk Pamuk Tiftik Arpa Afyon pek koza ncir Mee palamudu Yapa Yumurta Zeytinya Susam Buday Dier* 8,9 10,0 3,7 5,0 5,1 1,4 2,6 3,3 3,4 4,5 1,6 3,2 2,3 0,9 0,2 43,9 1910 6,3 7,2 5,6 3,8 3,9 3,8 5,0 3,7 3,3 2,8 3,1 2,6 3,1 1,7 0,4 43,7 1911 7,7 6,7 3,9 3,9 2,6 6,2 3,1 4,6 2,4 1,6 3,4 2,5 2,1 1,5 1,6 46,2 1913 10,4 6,8 5,3 5,6 3,4 3,6 3,7 2,4 2,6 2,5 3,2 2,7 1,6 0,8 0,5 44,9

Osmanl kt paralar. Osmanl Bankasnn kartt (16 Kasm 1863) ilk kt para olan 200 kuruluk banknotun n ve arka yz.
19. yzyla kadar Osmanl para dzeni sadece altn, gm ve bakr sikke*lerden oluuyordu. lk Osmanl kt paralar kaime ad altnda 1840 ylnda piyasaya srld. 1863 ylndan itibaren kat paralar devletin verdii yetki ile Osmanl Bankas piyasaya srmeye balad. Ayrca 1877-1878 Rus Sava ve Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti ek gelir salamak amacyla byk miktarlarda kat para basmtr. Bu uygulama fiyatlarda nemli artlara neden olmutur.

B. D ticaret
1
Anadoludan yllk ihracat miktarlar, 1820-1912.
Yllar 1820-1822 1838-1840 1850-1852 1874-1876 1897-1899 1910-1912 Endeks (1820-1822 = 100) 100 138 200 582 980 1 250

Belge 1, 2, 4 ve 5

n 19. yzyln balarnda Osmanl d ticaret hacmi*, imparatorluk iindeki toplam retimin yzde 1 ya da 2sini amyordu. mparatorluun kendi i ticareti d ticaretten ok daha nemliydi. Avrupada Napolyon Savalarnn sona ermesinden sonra bu tablo hzla deiti. Osmanl ekonomisi gda maddeleri ve hammaddeler ihra eden, buna karlk mamul mallar ve belirli gda maddeleri ithal eden bir ekonomi durumuna geldi. Birinci Dnya Savana kadarki dnemde Osmanl d ticareti 10 kattan daha fazla artmt. n Ttn, zm, incir, ham ipek, tiftik, afyon, mee palamudu, fndk, pamuk ve zeytinya gibi tarmsal rnler 19. yzylda Osmanl mparatorluunun temel ihra mallarn oluturuyordu. Ticaretin ve kent nfusunun artna kout olarak tarmda pazar iin retim de yaygnlamaya balad. n Bat Avrupadan yaplan ithalatn yardan fazlas mamul mallardan, zellikle de pamuklu ve ynl tekstil rnlerinden oluuyordu. 20. yzyln balarna gelindiinde, kentlisiyle kylsyle, yoksuluyla zenginiyle Anadolu ve imparatorluk nfusu byk lde ithal mal pamuklu kuma ya da ithal mal iplik ile yerel olarak dokunmu pamuklu kuma kullanmaktayd. Sanayi Devriminin rnlerinin rekabeti karsnda, zanaatlara dayal retim faaliyetleri kimi dallarda direnebilmi ancak pek ok dalda gerilemiti.

Tarmda gelime.

hracatn bu kadar artmas, ihra edilen mallarn retimindeki nemli artn sonucudur. rnein, 1884te ttn ekilen alann toplam 192.262 dnmd; bu miktar 1911de 814.162 olmutur. 1884te 22,5 milyon kilo olan rn miktar 1911de 63,5 milyon kiloyu buldu. Akdeniz kysnda, en nemli pamuk yetitirme blgesi olan Adanann retimi, 1896 ylndan 1914 ylna kadar, 400 tondan 33.750 tona kt... zm ve incir retimi de cidd bir art gsterdi. 1904ten 1913e zm retimi 36.000 tondan 69.000 tona, incir retimi ise 18.000 tondan 32.000 tona kt.
A. D. Naviev, Aerki ekonomiki turtsii (Moskova ve Leningrad, 1937).

Kaynak: evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, 1820-1913 (stanbul, 1994).

(*) Dier rnler arasnda bulunan ve yukardaki rnlerin oundan daha nemli oranlarda ihra edilen ttn ve dokuma hal, veri eksiklikleri dolaysyla bu tabloya alnmamtr. Kaynak: evket Pamuk, 19. Yzylda Osmanl D Ticareti (Ankara, 1995).

26

27

N A H T A S Z C K

C. Demiryollar

Belge 2, 3 ve 4

DYUN-U UMUMYE YNETM

1881de Osmanl borlarnn denmesini dzenlemek zere oluturulan uluslararas kurum. Ayrca bkz. s. 34-35.

n 19. yzylda Osmanl ekonomisindeki en nemli gelimelerden biri de demiryolu yapmdr. Osmanl yneticileri demiryollarndan birok yarar bekliyorlard. Bunlarn banda i gvenliin salanmas, devlet gcnn imparatorluun uzak kelerine ulatrlmas ve sava dnemlerinde cepheye asker ve malzeme tanabilmesi geliyordu. Demiryollar sayesinde tarmsal vergilerin daha etkin bir biimde toplanabilecei ve Anadolu gibi bo topraklarn bulunduu blgelerde yeni alanlarn tarmsal retime alaca da umulmaktayd. n Osmanl Devletinin sunduu kr garantileri demiryollarnn yapmn ve iletmesini stlenen yabanc irketlere ok elverili koullar sunuyordu. 19. yzylda Anadoluda yaplan demiryollarnn en nemlileri Ege blgesinde zmir-Aydn ve zmir-Kasaba hatlar, stanbulu Anadoluya balayan zmit-Ankara ve Eskiehir-Konya hatlardr.

Haydarpaa Gar.
Yapm 1906 maysnda balayan Haydarpaa Gar, 19 Austos 1908de hizmete ald.

D. D borlar
n Osmanl Devleti Krm Sava srasnda, 1854ten itibaren Bat Avrupadan bor almaya balad. Elverisiz koullarla, ok yksek faizlerle alnan borlardan sonra Osmanl Devleti, 1876da borlarn deyemez duruma geldiini ilan etmek zorunda kald. n Osmanl Devleti ile alacakllarn temsilcileri arasnda balayan mzakereler, aralk 1881de imzalanan bir antlamayla sonuland. Hicri takvime gre "Muharrem Kararnamesi" diye adlandrlan bu antlama ile d borlarn miktarlar indiriliyor, deme koullar yeniden dzenleniyordu. Buna karlk Osmanl Devleti, yabanc alacakllarn temsilcisi olarak alacak ve devletin vergi gelirlerinin bir blmn toplayp yabanc alacakllara aktaracak yeni bir rgtn kurulmasn kabul ediyordu. Bylece Osmanl maliyesinin nemli kimi gelir kaynaklar Dyun-u Umumiye (Genel Borlar) Ynetimi* ad verilen ve yabanc alacakllar tarafndan ynetilen bu yeni kurulua teslim edilidi. n 1914e gelindiinde, Osmanl Devletinin d borlar 160 milyon ngiliz lirasna ulayordu. Mal bunalm yine arlam, eski borlarn anapara ve faizlerini deyebilmek iin giderek artan miktarlarda yeni bor bulmak zorunluluu belirmiti. Osmanllar her yeni borlanma iin yabanc devletlere yeni dnler vermek zorunda kalyorlard.

Sakarya Nehri zerinde Balaban Kprs, 1898.

E. Anadoluda nfus ve gelir dzeyi

Belge 1, 5 ve 6

1914 ylnda stanbulda temel gda maddelerinin fiyatlar.

(Kuru/Kg) Ekmek Pirin Zeytinya 1,20 2 6 5,50 2

Bugnk Trkiye snrlar iinde nfus, 1840-1939.

Yllar 1840 1880 1914 1927 1939 Nfus (milyon) 10 13 16 13,5 17,5

n Bugnk Trkiye snrlar iinde kalan alanlarn nfusu 19. yzyln ikinci eyreinde 10 milyondan I. Dnya Sava ncesinde 16 milyona ykseldi. Bu hzl artn bir blm nfusun kendi bymesinden kaynaklanyordu. Bunun yansra, yzyl boyunca imparatorluktan ayrlan blgelerdeki Mslman nfus, Krmdan, Kafkaslardan ve Balkanlardan Anadoluya g etmitir. 19. yzylda Anadoluya yaplan glerde byk unsur grlmektedir. lk olarak 1780lerde balayan Krmdan Rumeliye ve Anadoluya gler, zellikle 1850lerde ve 1860larda byk miktarlara varmtr. kinci olarak, Kafkasyadan Rumeliye ve Anadoluya g eden erkezler de en youn olarak 1850lerde ve 1860larda gelmilerdir. Nihayet, Balkanlardan ve Makedonyadan Anadoluya gelen nfus ise 1877-78 Rus Sava ile 1912-13 Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda g etmitir. Balkanlardan gelen nfus iinde daha nce Krm ve Kafkasyadan Rumeliye geenler de bulunmaktayd. Osmanl Devleti gelen nfusun krsal alanlara yerletirilerek tarmla uramasn zendirmeye almtr. Gmenlerin byk bir ksm zaten krsal alanlardan geliyordu. Anadoluya gelenlerin ou, ekime elverili bo topraklarn bulunduu blgelere ve Anadoluda demiryolu evresine yerletirildi. n Ciddi bir sanayileme grlmemesine karn bu dnemde kii bana gelirlerde art olmutur. Elimizdeki veriler kii bana retim ve gelir dzeylerinin 1820lerden I. Dnya Savana kadar artma eilimi gsterdiine iaret ediyor. Yzyl boyunca Anadoluda kii bana gelirin en az % 50, belki daha da fazla artt tahmin ediliyor. Bu sonuta bir lde Tanzimat reformlarnn pay vardr. Ayrca, ak ekonomi koullarnda tarm arlkl ekonominin giderek ihracata ynelmesinin ve bu modelin dolaysz yabanc sermaye yatrmlaryla desteklenmesinin de nemli katks oldu.

Osmanl dneminde Trkiye snrlar iinde ina edilen demiryollar.

Yapm tarihi zmir-Aydn-Denizli hatt ve uzantlar zmir Kasaba hatt ve uzantlar stanbul-Edirne hatt ve uzantlar Haydarpaa-zmit Mudanya-Bursa Mersin-Adana zmit-Eskiehir-Ankara Eskiehir-Konya Konya-Ulukla-Resulayn Toplam 1856-1911 1863-1896 1869-1870 1872-1873 1872-1892 1884-1886 1888-1890 1893-1896 1904-1914 Uzunluk (km) 609 702 364 93 41 67 495 445 918 3 734 1840 1912 1927 stanbul 375 1.100 691 zmir 110 300 154

Koyun eti eker

Kaynak: stanbul Ticaret Odas Fiyat statistikleri.

Byk Kentlerin Nfuslar, 1840-1927 (bin olarak).

Ankara 20 35 75 Adana 12 42 73 Bursa 70 80 62 Edirne 100 83 35

Kaynak: Cem Behar, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu, 1500-1927 (Ankara, 1996).

Kaynak: Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik (stanbul, 1970).

Kaynaklar: Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1900-1914 (Chicago, 1980) ve Devlet statistik Enstits, statistik Gstergeler, 1923-2002 (Ankara, 2003).

28

29

V. ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi

S Z L K
* imendifer * Aar

Demiryollarnn nemi.

Devletilik.
KNC KISIM Cumhuriyet Halk Frkasnn Ana Vasflar Cumhuriyet Halk Frkas, A) Cumhuriyeti, B) Milli-

Kesindir ki, zmirin servet ve gvenliinin her tehlikeden azade olmasnn balca vastas Svaslnn 24 saat sonra zmiri savunacak olanaklar bulmasyla gerekleebilir... Ekonomik bak asndan bu geen seneler boyunca imendifer politikasnn memlekete ifa ettii hizmet, grgl gzler iin krana layktr. Havzadan Samsuna bir uval un sevketmek iin yanna bir uval daha koyuyorlard ve arabac raz olmuyordu. Erzak ambar Sivas burada dururken kylar ekmeklerini yurt dndan temin ederlerdi... Geen drt ktlk senesinde baaklar bir avu kl olan kadn erkek Anadolu halk bu imendifer programndan gda almlardr. Bu kadar kuvvetli ve feyizli bir ulatrma program olmakszn o ktlk senelerde bu Orta Anadolu halkn ne ile besleyecektik?
Bavekil smet Paa Hazretlerinin Svasta irat buyurduklar nutuk (Ankara, 1930).

yeti, C) Halk, ) Devleti, D) Lik, E) nklpdr. [...] ) Bireysel alma ve etkinlii esas tutmakla birlikte mmkn olduu kadar az zaman iinde ulusu refaha ve lkeyi bayndrla eritirmek iin ulusun genel ve yksek karlarnn gerektirdii ilerde zellikle ekonomi alannda devleti edimli olarak alkadar etmek nemli esaslarmzdandr.
C.H.F. Program (stanbul, 1931).

Osmanl ekonomisi tarma dayal bir yap gstermekle birlikte, I. Dnya Sava ncesinde gelirler de artyordu. Ancak 1912 ylndan itibaren kar karya kalnan ve aralklarla on yl sren savalar ekonomiyi tahrip etti. En nemli olarak da, Trkiye snrlar iindeki nfus 1914 ylnda 17 milyonu aarken 1927 ylnda 13,5 milyona geriledi; yani % 20ye yakn bir d gsterdi. ounluu oluturan Mslman nfusun yansra Ermeni nfus da ar kayplar verdi. 1924 ylnda ise iki Devletin ibirlii ile stanbul dnda kalan blgelerdeki Rumlarla Yunanistandaki Mslman-Trkler dei toku edildi.

A. zmir-Lozan

Belge 1, 2, 4 ve 6

n 1923 ylnda Lozan Konferans henz sonulanmadan Mustafa Kemal Paann nderliinde toplanan zmir ktisat Kongresinde, kurulacak yeni Devletin izleyecei ekonomik ilkeler tartld. lke ekonomisine zel sektrn nclk etmesi fikri benimsendi. ki dnya sava arasndaki dnemde Cumhuriyetin ekonomi alanndaki en nemli hedefi sanayilemek ve kendi kendine yeterli bir ekonomi kurmak oldu. n Lozan Konferansnda Trkiye, yabanclara iktisadi hayatta ayrcalklar tanyan kapitlasyonlarn kaldrlmas iin aba sarfetti ve bunu salad. Konferansta ayrca, Osmanl Devletinin d borlarndan Trkiyenin payna den miktarn denmesine de 1929 ylnda balama karar alnd. n Ankara merkezli yeni bir lke kurulurken, yeni bir ekonomi de yaratlmaya alld. "imendifer* siyaseti"nin amac lkeyi demir alarla rmekti. Demiryolu yapmna hz verildi, Osmanl dneminde yaplan demiryollar da yabanc sahiplerinden satn alnarak milliletirildi. zel sektre destek salamak iin 1924 ylnda Bankas kuruldu. Savalarn ykmndan sonra reticiye destek olmak amacyla aar* vergisi 1925te kaldrld.

5
Edirne stanbul Mudanya Balkesir Bursa Ereli Adapazar Amasya Eskiehir Ankara Afyonkarahisar Kayseri Eridir Aydn Denizli Konya Isparta Mersin Antakya Adana Mara Malatya Diyarbakr Mardin Elaz Mu Van Sivas Erzincan Erzurum Samsun Kars

Dnya bunalm ve Trkiyenin d ticareti.

Yllar thalat hracat

(milyon dolar) 87 100 129 121 108 114 124 70 60 41 45 69 71 74 91 119 92 51 82 103 96 81 88 75 71 60 48 58 73 76 94 109 115 100

Ilca

1923 1924 1925 1926 1927 1928

Palamutluk

Ktahya Manisa

B. Dnya Bunalm

Belge 5
Osmanl dneminde yaplan

1929 1930 1931 1932 1933 1934

n 1920ler Trkiye ekonomisinde toparlanma dnemi oldu. Sava yllarndaki byk ykma karn, 1929 ylnn ortalama gelir dzeyleri 1914 ylndakileri yakalayabilmiti. Ancak 1929da patlak veren dnya bunalm sadece sanayilemi lkeleri deil, Trkiye gibi tarma dayal ekonomileri de olumsuz etkiledi. Tarmsal rnlerin fiyatlarnn hzla dmesi, tarm reticilerinin gelirlerinde ciddi de yol at. rnein bir kilo budayn fiyat 1928de 13 kurutan 1931de 4 kurua kadar geriledi. ifti borlarn deyemez duruma dt. Bunalm ksa zamanda kentlere srad ve kent ekonomisini etkiledi.

Kaynak: Histoire de la Rpublique turque (stanbul, 1935) ve On Beinci Yl Kitab (stanbul, 1938).

Rus ynetimi veya igalinde yaplan Cumhuriyet dneminde yaplan 1938de yaplmakta olan Yaplmas 1938de dnlen

4 6

29 Ekim 1938de Trkiyede demiryollar. Kendi kendine yeterli bir ekonomi.

C. Devletilik

Belge 3 ve 5

1935 1936 1937 1938 1939

n Dnya iktisadi koullarnn daha da bozulmas zerine, hkmet 1930 ylndan itibaren devletilik ad altnda yeni bir iktisat politikas uygulamaya karar verdi. Devletilik dneminde sanayi sektrne daha fazla arlk verildi. Sanayide ncelii ise Smerbank, Etibank gibi byk lekli Devlet iletmeleri stleniyordu. Gmrk vergileri arttrlarak yerli sanayi ithal mallarnn rekabetinden korunuyordu. 1934te uygulamaya konan be yllk Birinci Sanayi Plan ile Devletin sanayi yatrmlar da programa baland. n Trkiye ekonomisi dnya bunalmn ok fazla etkilenmeden atlatabildi. 1930larda da ekonomi toparlanmaya devam etti, gelirler artt. Bu olumlu gelimede tarm kesiminin nemli pay vard. lke nfusunun, zellikle krsal nfusun tekrar artmas sayesinde, dk tarmsal fiyatlara karn, tarm retiminde nemli artlar gerekleti. rnein, lke buday retiminde kendine yeterli duruma geldi, hatt ihracat yapmaya balad. Bu sayede sanayide de daha hzl byme salanabildi. Cumhuriyetin ilk yllarnda olumsuz koullara karn nemli yapsal dnmler gerekletirildi, ekonomi tarm arlkl bir yapdan sanayilemeye gei yolunda bir hayli mesafe ald.

[B]u sene memlekette ekmek dahi ucuzlamtr. Gryorsunuz ki, korunacak eyi seip korumakta srar etmek, hem memleket evldnn benzine kan, ve en nihayet yaam koullarna da ucuzluk getirmitir. Dokuma sanayiini de byle koruma kararndayz. rnlerimizi ot fiyatna karmak ve dokuma olarak ate pahasna gmlek giymek, kurtulmaya altmz bir beldr. Bu Anadolu halk, kendi ekmeini yer, kendi dokumasndan gmleini, alvarn giyer ve bu dermanl ve mazbut, mahfuz kyafetiyle dnyann drt kesinde kuvvetiyle anlrd. nce pamuk bezi, dokumalarmz ldrd. Beyaz makina unu, ekmeimizi tahrip edinceye kadar ilerledi. G hal ile yetitik. Ekmei kurtardmz gibi, gmlei de kurtarmaya alacaz.
Bavekil smet Paa Hazretlerinin Svasta irat buyurduklar nutuk (Ankara, 1930).

Kaynak: Devlet statistik Enstits, statistik Gstergeler, 1923-1992 (Ankara, 1994).

Bankas Genel Merkez binas, Ankara.

Verilerde korumaclk politikasna ilikin bir ipucu var m?

30

31

konunun zeti
SENTEZ
1850-1940 yllar arasnda birbirini izleyen iki sanayi devrimine dayal olarak gerekleen ekonomik byme u gelimelerle aklanabilir: - nemli miktarlarda servetin sermaye olarak yatrma dntrlmesi, - Teknik bulular, - irketlerin daha iyi rgtlenmesi. Ekonomik byme dzenli olmad. Refah dnemleri (1850-1873, 1896-1929) ile durgunluk dnemleri (1873-1896 aras byk bunalm, 1930lu yllarda dnya bunalm) srekli olarak birbirini izledi. Glklerle mcadele etmek iin baz giriimlerde bulunuldu: - 19. yzyl sonunda korumac ekonomi politikalarna bavurulmas, - 20. yzyl balarndan itibaren tketime destek verilmesi (fordizm), - 1930lu yllarda devletin ekonomiye mdahalesi.
1860 1865 1869 1875 1881 1886 1889 1895 1900 1905 1913

yntem
statistiklerin okunmas ve karlatrlmas
1
Carmaux kmr madenlerinde cret ve krlar (frank olarak).
Yl Ortalama cret 1,97 2,20 2,12 2,96 3,34 3,94 3,88 4,32 4,39 4,89 5,47 Elde edilen kr 886 771 790 241 875 929 885 730 393 635 861 500 836 342 131 409 465 949 480 798 818 784

STATSTK VER TRLER

n statistikler, bir ya da birden fazla belirli gzlemi bir arada lmeye olanak tanyan rakamsal veri dizileridir. Bu gzlemler balk altnda toplanabilir: - Deiiklik gsteren gelimeler (rnek: 1860-1913 aras Carmaux kmr madenlerinde cret ve krlar); - Karlatrmalar (rnek: eitli lkelerin sanayi retimi); - Dalmlar (rnek: Bir bte iindeki harcamalar: Kira, gda, giyim, vs.).

KARITIRMAYALIM

Yatay ve dikey younlama

n
Bir irket, retimin tm aamalarn bnyesinde bir araya getirdiinde (rnein, demir madenciliinden metalrjik dntrme sanayiine) dikey younlamadan sz edilir. Eer bu irket retimin ayn seviyesinde faaliyet gsteren ok sayda kuruluu bir araya toplamsa, bu yatay younlamadr.

Dikey younlama Kmr madeni Yatay younlama

2 2 1 1 1 2 2 4

STATSTKLERN OKUNMASI
n statistik veriler tablo biiminde gsterilir. Bu verileri okurken ok sayda nemli geyi dikkate almak gerekir: - nceleme konusunu belirten balk; - Tabloda verilen bilgilerin kayna; - Kullanlan birimler: Bunlar brt deerler (frank, ton, litre) ya da greli deerler (%, ya da gstergeler) olabilir. Greli deerler sz konusu olduunda, referans alnan yla dikkat etmek gerekir (gsterge = 100). n Tablonun okunmas kolay ya da karmak olabilir. - Gelime istatistikleri yl yl okunur; - Karlatrma istatistikleri iki eksene gre okunmaldr: Ayn zamanda hem yllk gelime gzlenmeli (ykselme ya da d), hem de rakam dizileri arasndaki farklar karlatrlmaldr. Balang noktalar farkllk gsteriyorsa, karlatrma olana yaratmak iin yzdeleri hesaplamak ilgin olabilir; - Dalm istatistiklerinde ise, veriler arasndaki farklar incelemek gerekir (rnek: Bir btenin farkl kalemleri).

Yksek frn

2
elik fabrikas

eitli lkelerin sanayi retimi (dnya toplam iindeki pay, % olarak).

1914 1929 42,2 11,6 9,4 6,6 4,3 1938 32,7 10,7 9,2 4,5 18,5

Mekanik inaat

ABD Almanya Birleik Krallk Fransa Rusya/SSCB

35,8 14,3 14,1 7 4,4

KTAPLAR - Charles DICKENS, Zor Gnler, ev. L. Baydoan (stanbul, 2000).

OKU YAL IM GEZ ELM

Tersane

Pierre Lon (yay.), Histoire conomique et sociale du monde (Paris, 1977-1978).

Trust, konzern ve zaibatsu

1913te iki bte (altn frank olarak).

Memur Burjuva Vergilerden sonra kalan gelir Harcamalar: Kira
................................... .................

- Eric J. HOBSBAWM, Devrim a, ev. S. ener (Ankara, 2003). ANSKLOPED - Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (stanbul, 1985): "ktisadi Yap" (cilt III) ve "Sanayi" (cilt V) blmleri. MZE - Rahmi Ko Sanayi Mzesi (Stlce - stanbul)

ABDde trust, younlama yoluyla ekonominin bir sektrnde hakim konuma gelmi bir irketi ifade eder. Almanyada konzern, sermaye katlmlaryla birbirlerine balanm bir grup irketi anlatmak iin kullanlr. Japonyada zaibatsu, bir banka etrafnda yaplanm, birbirinden ayr ve eitli sanayi kollarnda faaliyet gsteren ok sayda irketten oluan finans ve sanayi grubudur.

STATSTKLERN AIKLANMASI ve ZMLENMES

n statistik dizileri aklayabilmek iin bazen yzdeleri hesaplamak yararl olabilir. rnek: Bir memurun ya da bir burjuvann btesinde gda ya da giyim harcamalarnn pay ne kadardr? n Bir grafik oluturmak ve elde edilen erileri genelden zele doru incelemek de genellikle yararldr: - Erinin genel grnm nasl (art, azal, sabit durum)? - Eri zerinde birden fazla aama gstermek olas m? Adan Bye art, Bden Cye azal, vs. - Erinin grnndeki bu deiimleri nasl aklayabiliriz? n Son olarak, yapacamz yorumlar yazmamz gerekir: Giri blmnde istatistiin tr, tarihi, kayna verilmelidir; Saptanan gelimeler tanmlanmal ve aklanmaldr; Sonu blmnde ise, karlan ana fikir yazlmaldr.

6 000 F 25 000 F

900 F 300 F 2 400 780 F 420 F 60 F 360 F 420 F 120 F 240 F

3 750 F 1 250 F 6 250 F 3 250 F 2 500 F 500 F 700 F 3 300 F 1 500 F 2 000 F

Istma, aydnlatma

Mutfak giderleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hisse ve temett

Giyecek ve temizleme . . . . . . . . . . . . . ocuklarn eitim giderleri . . . . . . . Salk harcamalar Elence, seyahat Tasarruf
.................

Hisse, bir irket sermayesinin paylarndan biridir. rnein, 1.000.000 lira sermayesi olan N irketi, 100 liralk 10.000 hisseye blnebilir. Temett ise bir blme ileminin sonucudur: irketin bir yllk kr hisse saysna blnr. Eer 1900 ylnda N irketi 30.000 lira kr elde etmise, hisse bana 3 lira tutarnda temett denecektir. Buna gre, bir hissenin getirisi % 3 olacaktr.

Hizmetliler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................

Beklenmedik giderler . . . . . . . . . . . . . .
..............................

32

33

Dosya

Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi

Osmanl mparatorluunun Krm Savandan itibaren mali skntlar nedeniyle almaya balad d borlar, gelir salayacak ekonomik alanlara yatrlmadklar iin, giderek denemez oldu (bkz. s. 168 ve 182). Alacakllarn haklarn korumak zere 1881de kurulan Dyun-u Umumiye Ynetimi ise, Osmanl Devletinin son dnemlerinin belki de en nemli zellii olan egemenlik haklarnn yitirilmesi srecindeki en etkin elerden biri oldu. Bu kurum, herhangi bir zel irketten fark olmamasna karn, Byk Glerin diplomatlarnca kendi devletlerinin temsilcisi gibi grld. Bylece ortaya, Parvus Efendinin 1914te dedii gibi, iki maliye ynetimi ortaya kt. Bunlardan biri, Avrupa ynnden aktan aa korunan Dyun-u Umumiye, bryse Avrupann srekli olarak bask altnda tuttuu ve sktrd Osmanl Maliye Bakanlyd.* Birinci Dnya Savann balamasyla Osmanl Devleti d bor demelerini durdurdu, Dyun-u Umumiyenin faaliyetleri askya alnd. Osmanl Devletinin d borlar 1923 ylnda Lozandaki bar grmelerinin en nemli ve karmak maddelerinden birini oluturdu. Uzun tartmalardan sonra Osmanl Devletinin denmemi borlar nfus ve dier konular dikkate alnarak miras devletler arasnda paylatrld. Trkiye tm borlarn yzde 67sini devralmay kabul etti. Lozanda varlan anlama uyarnca bor demeleri 1929 ylnda balad. Trkiye Cumhuriyeti, Lozan sonrasnda ngrlen yllk miktarlardan daha az deme yaparak Osmanl borlarn 1954 ylna kadar ortadan kaldrmtr.
(*) Parvus Efendi, Trkiyenin Mal Tutsakl, 2. bask (stanbul, 1977).

Dyun-u Umumiye binas (imdilerde stanbul Erkek Lisesi, Caalolu, stanbul).

4 1
Alnan ilk borlar.

Muharrem Kararnamesi.

1854te Krm Savann balangcndan az sonra Osmanl mparatorluu ilk gerek borcunu ngiltereden almtr. % 80 fii ihral* ve % 6 faizli olan bu bor Hazineye 2,5 milyon Osmanl altn temin etmitir. Bu borcun faiziyle birlikte denmesi iin Msr vergisi karlk gsterilmitir. Charles Morawitz, Les finances de la Turquie kitabnda, "ok abuk renilen ve allan eyler vardr. Osmanl mparatorluu borlanmaya balar balamaz bu alanda derhal ileri gitmitir" der. Bu gr ileri sren yazarn hakkn teslim edeceiz. lk borcun zerinden henz bir sene gemiken imparatorluk 1855te olaanst diyebileceimiz koullar altnda ikinci bir bor almtr. hra fiyat 102 5/8 ve faiz haddi % 4 olan bu bor hazineye 5,65 milyon Osmanl altn temin etmitir. Karlk, Msr vergisinin birinci bortan serbest kalan ksm ile Suriye ve zmir gmrkleri gelirleridir. Allageldik devlet gelirleriyle bu borlarn toplam sava masraflarn karlamaya yine yetmedii iin imparatorluk, zorunlu bir i borlanma anlamna gelen kt para basma nlemine de bavurmutur. "Eshm- cedde", "tahvilt- mmtze" ve "eshm- mmtze" adlarn tayan bu senetler (hepsine birden "sergi" de denilmekte idi), % 6 faizli ve eitli vadeli bir tr hazine bonosu idi. Piyasaya srlen bu tr bonolarn toplam deeri de be milyonu am bulunuyordu. Hazinenin senelik bor yknn arlatn ve para piyasasnn kemeke iinde bunaldn gren Abdlmecit, masraflarn kslmasn ve dzenli bir bte kartmak ve uygulamak iin zel bir komisyon oluturulmasn emretmitir. ...

1881 ylnda d borlar alacakllarnn vekilleri stanbula davet edilerek ... grmeler yapld. Sonuta meydana gelen anlama Muharrem Kararnamesi ile tesbit edildi (20 Kasm 1881). Bu kararnameye gre, Maliye Bakanl dnda bamsz bir Dyun-u Umumiye ynetimi kuruluyordu. Yedi kiilik bir konsey bu ynetimi salayacakt. Konseyde bir ngiliz delegesi ngiliz, Hollandal ve Belikal alacakllar, bir Fransz, bir Alman, bir talyan, bir Avusturya-Macaristan, bir Osmanl delegesi de mensup olduklar memleketlerin alacakllarn, bundan baka bir temsilci de Galata bankerlerini temsil edeceklerdi. Temsilciler, alacakllar tarafndan be yl iin seilecekti ve yeniden seilebileceklerdi. Konsey, [... kimi] vergileri toplayp onlarla d borlarn faiz ve amortismanlarn demeyi salayacakt. Hkmet bu konuda her trl yardmda bulunacak ve gerektiinde yeni ynetimi askeri gle koruyacakt. Hkmetin, konseyde danmanlk sfatyla bir komiseri bulunacakt. Hkmet ile konsey arasndaki anlamazlklar, hakem yoluyla zlecekti. Hakem karar kesindi. Konsey, kendi memurlarn diledii gibi tayin etmekte serbestti. 5.000 kiilik bir kadro bu yolla meydana getirilmiti. Memurlarn yzde ikisi yabanc, dierleri yerli idi. Yerli Hristiyanlarn says % 7 kadard. Konsey, balangta yalnz kendisine braklm olan vergileri toplamakla yetindi. Sonradan sanayi ve ticaret atlmlarna da girimek yoluyla etkinlik alann geniletti ve gelitirdi.
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, cilt VIII (Ankara, 1962).

Dyun-u Umumiye zerine.

1872-1873 mali ylnda devlet giderleri.

1.000 kese (500 kuru) Genel borlar Ordu ve donanma Sivil ynetim Hanedan Bayndrlk ileri Maliye Eitim Salk ve ticaret (tarm dahil) Dier 1.891 945 580 262 229 198 16 13 147 % 44,2 22,1 13,6 6,1 5,3 4,6 0,4 0,3 3,4

Mali reformlarn baarl olabilmesi iin bilgi, sebat ve zellikle o zamanki koullar altnda, kamu harcamalarnda tasarrufa uymak gerekirdi. Bunlarn hibiri bulunmad iin, kurulan uluslararas mali reform komisyonlarna karn olumlu bir sonu elde edilemedi. Gnlk giderleri bile karlamakta srekli sknt iinde bulunan Hazine, ar koullarn ileride douraca mali ve siyasal sonular kale almadan yabanc piyasalardan bor almaya devam etti. Arada da (1861 ve 1876) toplam 50 milyonu aan kt para karld.
Refii kr Suvla, Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat I (stanbul, 1940). (*) Yani bor alnd kabul edilen rakamn yalnzca % 80i Osmanl Devletinin eline geiyordu.

Avrupann Osmanl mparatorluunda giderek genileyen faaliyetinin simgesi ve tayc gc olan Osmanl Dyun-u Umumiye daresi gittike byk boyutlara ulaan konsolide Osmanl borlarnn Avrupal alacakllara geri denmesini denetlemek zere 1881 ylnda kuruldu. Osmanl hkmetinin bir kuruluu gibi ilev grmesine ramen hkmete deil kendi hissedarlarna kar sorumluydu. Dyun-u Umumiye tuz, balklk, pul, ipek, ttn ve alkolden alnan vergiler, damga resmi, baz blgelerden alnan harlar gibi nemli gelir kaynaklarn ve dier baz gelirleri dorudan denetimi altnda tutmaktayd. Asl olan, bunlarn en zengin ve en kolay toplanr gelir kaynaklar olmasyd. Dyun-u Umumiye daresinin kurulmas son dnem Osmanl tarihi iinde bile bir dnm noktasdr. Bu idarenin oluturulmas ondokuzuncu yzylda Osmanl egemenlik haklarndan verilen en nemli dnlerden biri olduu gibi, Avrupallarn ilerde Osmanllarn borlarn reddetme olaslndan duyduklar kukular da gidermiti [...] Verdiklerini geri alacaklarndan artk emin olan Avrupal yatrmclarn yoksullam Osmanl hazinesine nerdikleri yeni borlar toplam yabanc bor miktarn daha da arttryordu. Dyun-u Umumiye daresinin kuruluundan sonra Osmanl ekonomisinin geni ve gittike genileyen bir kesiminin ileyii kademeli olarak yabanc denetimi altna girerek artk Osmanl hazinesini deil Avrupal alacakllar zenginletirmekteydi. ou Osmanl uyruu olan binlerce Dyun memuru, Osmanl ehir ve kylerine yaylarak Paris, Berlin ve Londradaki kupon sahipleri adna vergi topluyordu. Batnn iktisadi karlar gibi byrken, Osmanl mparatorluunun iktisadi ve siyasi zgrl ve Avrupayla ilikilerindeki seenekleri o lde daralmaktayd.
Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908) (New York, 1983).

YORUMLAYABLMEK N
1. Osmanl Devleti niin ve ne zaman d borlanma srecini balatt? 2. Osmanl Devleti ald borlar neden geri deyemedi? 3. 19. yzyl ortalarnda Osmanl maliyesinin ne tr sorunlar vard? 4. Dyun-u Umumiye Ynetimi hangi koullarda ve niin kuruldu? 5. Dyun-u Umumiye Ynetiminin nasl siyasal bir ilev de kazandn yorumlaynz.

B E C E R N Z k u l l a n n
Da bamllkta i dinamiklerin rolnn saptanmas

Dosya

Kaynak: Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 1800-1914 (Chicago, 1966).

34

35

2 1839dan 1939a
toplum ve ideolojiler
Sanayilemi lkelerde 1839-1939 yllar arasnda yaanan ekonomik dnmler,
bu lkelerin toplumsal yapsn da derinden etkiledi: Kentler geliti, burjuva snf ile ii dnyas arasnda gerilimler ortaya kt. Sanayi toplumuna geiin yaratt dnmler, dnemin dnrlerinin de gznden kamad. Eletirel bir bakla bu yeni toplumu daha da iyiletirmeyi hedefleyen ok sayda dnce akmnn ortaya kmas bu ekilde aklanabilir. n Sanayilemi lkelerde toplumlar 1839dan 1939a kadar nasl evrildi? n Bu toplumlar dnmlere nasl tepki verdi?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. Kentlilerin oalmas Sanayi toplumlar Liberalizm ve uygulamalar Kapitalizme kar verilen mcadeleler

"Aile toplants", 1867. F. Bazille imzal tablo, Orsay Mzesi, Paris.

Konunun zeti / Yntem Dosya : Marksizmin kurucusu Karl Marx

"inin a", 2 1896. F. Lon imzal tablo, Orsay Mzesi, Paris.

1878 Londrada Selamet Ordusunun kurulmas

1840 Proudhonun Quest-ce que la proprit? (zel Mlkiyet Nedir?) kitab

1867 Londrada ilk kent metrosu

1891 Rerum Novarum balkl Papalk genelgesi

II. Enternasyonal 1889-... I. Enternasyonal 1864-1875 III. Enternasyonal

1850

1860

1870
1867 Karl Marx: Kapital

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1848 Karl Marx: Komnist Parti Manifestosu

1895 Fransada ii sendikas CGTnin kuruluu

1919 Fransada 8 saatlik ignnn kabul edilmesi 1917 Rus Devrimi

36

37

I. Kentlilerin oalmas
A N A H T A S Z C K R

500 km Stokholm Glasgow Edinburgh Newcastle Leeds Manchester Moskova Sankt Peterburg

3 1913te balca Avrupa kentleri.

A. Demografik gelimeler

Belge 4

Liverpool Birmingham

Doum ve lm oranlar (%) 50

Nfus (milyon) 50 40 30 20 10

KENTLEME
Nfusun kentlerde yaayan blmnn sayca oalmas.

n 19. yzylda, sanayilemi lkelerde nfus nemli oranda artt. rnein, Birleik Krallkn nfusu 1851-1901 arasnda 21 milyondan 37 milyona kt. Beslenme, hijyen ve tptaki gelimeler sayesinde lm oran derken, dourganlk* oran, Fransa dnda, yksek kald. Avrupadaki nfus art bir yandan krdan kente g kamlarken, dier yandan teki ktalara doru nemli bir g hareketi balatt. rnein, Amerika Birleik Devletleri 1900-1913 yllar arasnda ylda bir milyon gmen kabul etti. n Ancak, 19. yzyln sonlarndan itibaren, byk sanayi lkelerinde doum oran dmeye balad. Bu olgu, giderek ykselen yaam standardn koruma arzusu ve doum kontrolnn yaygnlamas (zellikle Fransa ve Birleik Krallkta) ile aklanabilir. 1918den sonra, Japonya dndaki sanayi lkelerinde nfus eskisi kadar hzl artmamaya balad. Deniz ar lkelere g de yavalad.

Hamburg Amsterdam Londra Berlin Rotterdam Varova Anvers Atlas Ruhr Leipzig Dresden Lodz Kln Brksel Frankfurt Wroclaw Paris Stuttgart Viyana Okyanusu Mnih Budapete Lyon Milano Marsilya Torino Lizbon Madrit Napoli Barselona Roma

Kiev

40 30

Odesa

20 10

Karadeniz
stanbul 0 0 1851 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1939 Doum oran lm oran Toplam nfus Krsal kesim nfusu Kentli nfus

* Dourganlk * mar

A k d e n i z
Bykehir snrlar iinde yaayan nfus 400 bin-1 milyon 1-4 milyon 4 milyondan fazla

B. Kentlerin bymesi
1
New Yorkda bir gkdelen, Flat Iron Building.

Belge 2 ve 3

ngilterede 1851den 1939a nfus hareketleri.

n 19. yzylda, sanayi kollarnn tm kentlerde yerlememiti; krsal kesimde de pek ok atlye varln srdryordu. Sanayi devriminin fabrikalar ise zellikle kentlere ya da kentlerin evresine, igcnn yaknlarna yerletiler. Maden blgelerinde, sanayi iletmeleri etrafnda yepyeni kentlerin kurulduu da oldu (Fransann Lorraine blgesindeki Longwy ya da Pas-de-Calais blgesindeki Lens kentleri gibi). n Bu koullar altnda, sanayi lkeleri giderek daha fazla kentleti. 1850 ylnda Birleik Krallk nfusunun % 50si kentliydi. Bu eik, sanayi lkelerinin tmnde 1850-1940 yllar arasnda ald. Kentleme* olgusu kk kentleri etkileyebiliyordu, ama byk metropollerde de grlyordu: 1850-1910 yllar arasnda Berlinin nfusu 400.000den 2 milyona, Parisinki 1 milyondan 2,9 milyona, Byk Londrannki ise 2,7 milyondan 7,3 milyona kt.

Kent yaamnn byk dertlerinden biri: Konut sorunu.

Konut sorununun toplumsal adan ne kadar nemli olduu bkknlk verecek kadar ok anlatld, ama sylenenler yine de yetersiz kalyor. nsan, kadn ya da erkek, zorda kalrsa kara ekmek yiyerek ve lime lime kyafetler giyerek de onurunu koruyabilir; ama sefil bir barakann iinde stste yatmak zorunda kaldnda bu mmkn deildir. Pariste (ve banliysnde) toplam 4 milyon nfustan 321 bini, yani % 8i, 1911 ylna doru ar kalabalk konutlarda yayordu. [...] Yani uyumak, yemek yemek, dinlenmek ve, evde alan iiler sz konusuysa, almak iin tek bir oda! Sarho bir adam, alayan hasta ocuklar, (bu sfat alayc olmadan kullanabilmek ne kadar mmknse) mahrem tuvalet ihtiyalar, douran bir kadn, gelip birileri kaldrana kadar yatakta souyan bir ceset iin hep ayn oda. Henz tm utan duygularn kaybetmemi bir varlk iin bu yaam koullarnn ne lde tiksindirici olduunu hayal edebilmek g. Daha da kts, bu koullara alm ve artk rahatszlk duymayan ok daha fazla sayda insan iin bunun nasl bir aalanma olabileceini hayal edebilmek g.
Charles Gide, Des institutions en vue de la transformation ou de labolition du salariat (Paris, 1920).

C. Kent uygarl

Belge 1, 5, 6 ve 7

Boulogne Orman

LA MONTMARTRE CHAPELLE LA TERNES 3 VILLETTE

n Pek ok yeni kentli iin, kent ortamnda yaam gt. Kiralar ok yksekti ve genellikle Londradaki East End gibi yoksul mahallelerde ya da kentin evresindeki varolarda, ardndan, zellikle 1918den sonra, banliylerde, orta karar lojmanlarla yetinmek gerekiyordu. n Toplu tama aralar nce tramvaylarn yaygnlamas, ardndan Londra (1867), New York (1868), Budapete (1896), Paris (1900) ve Berlinde (1908) ilk metrolarn yaplmasyla giderek iyileti. Pariste Haussmannn gerekletirdii trden (1853-1869) imar* almalar kent merkezlerini gzelletirdi. Kent mimarsi, demir ve eliin kullanlmaya balamasyla deiiklie urad. 1850lerde ilk kez Pariste grlen Byk maazalar, 20. yzyln balarnda krsal kesimde pek fazla deiiklik gzlenmezken, saylar artan sinema salonlar, nce gazla, sonra da elektrikle aydnlatlan cadde ve sokaklar kentlilerin yaamn dntrd. n Bunlara ek olarak, kalabalklar da kentlerde toplanyordu. Ekonomik kriz dnemlerinde fkeye kaplan isiz kalabalklar, vatanseverlik duygularyla ya da eitli siyasal nedenlerle gsteri yapan cokulu kalabalklar, spor karlamalarn izlemek iin stadyumlarda toplanan kalabalklar, byk sergileri (1851 ve 1862de Londra; 1889, 1900 ve 1937de Paris) gezen merakl kalabalklar ortaya kt. Sanayi dnyasnn kitleler ana geiinin en iyi gstergesi kentlerdi.

BELLEVILLE

CHAILLOT PASSY

19. yzyl sonunda Paris metrosu almalar.

Louvre Belediye Saray CHARONNE Notre-Dame

AUTEUIL GRENELLE 1 VAUGIRARD

7 8

6
BERCY Vincennes Korusu

2 km 1860ta Paris kentinin snrlar

1 2 3 4

Montparnasse Gar Saint-Lazare Gar Kuzey Gar Dou Gar

5 6 7 8

Bastille Gar Lyon Gar Orlans Gar Sceaux Gar

kinci mparatorluk dneminde Paris kentinin bymesi.

Fransz Georges Carpentier ile Amerikal Siki arasndaki boks ma, Paris, 1922.

38

39

II. Sanayi toplumlar

A N A H T A S Z C K R

Fransann Beauce blgesinde bir ifti.

A. Gerileyen krsal toplum

Belge 3 ve 4

ORTA SINIFLAR
Toplumun ii snfna ya da ynetici snflara (aristokrasi ve byk burjuvazi) dahil olmayan blm. Farkl kesimlerden insanlar barndran ve kabaca kk ve orta burjuvaziyi oluturan bu karma grup, 19. yzyldan itibaren sanayi toplumlarnda giderek nem kazanmaya balad.

n Genlerin kente g nedeniyle nfusu azalan krsal toplum dnme uruyordu. Avrupann her yerinde, tarmdaki makineleme nedeniyle i bulamayan ve kentlerdeki i olanaklarnn cazibesine kaplan tarm iilerinin says giderek azalyordu. n ABD ve Birleik Krallkta, tarm iletmelerindeki younlama nedeniyle iftilikle uraanlarn says azald. Varlklarn srdrebilenler de tarm yntemlerini modernletirdiler. Ancak, Amerikal iftilerin 1918-1939 arasnda karlatklar glklerin de gsterdii gibi, bu kesimin durumu ekonomik konjonktre son derece duyarlyd. Fransada ise tarm sektrndeki geleneksel yaplar daha direnliydi. Pek ok iflik sahibi, aile iletmecilii ilkesine bal kalmay tercih etti.

B. Ksmen yenilenen ynetici snflar

Paul Richer [...], 200 hektarlk Bourdinire iftliini 1926 ylnda ald. Oraya yerletiinde baarl olabileceine kimse inanmyordu. [...] Tarif edilemeyecek bir halde ayrkotlar ve dikenlerle rtl topra, artk atlar da sremiyordu [...]. Richer, benim Fordsondan ok daha gl McCormick marka bir traktr ve demirli bir sabanla geldi [...] Gece gndz demeden topra, tm topra, 200 hektarn tamamn altst etmeye koyuldu [...]. Eskiler topra on santimetreden daha derin srmezlerdi. [...] Ama Richeryle birlikte, gbre de ekleyerek yirmi santimetre srmeye baladk. Herkes bizim deli olduumuzu sanyordu. stelik, yava yava nadas da terketti. Her trden ikinci ekim [...] yapmaya baladk. Richer buralarda bir devrim yapt. Mekanik donanm olarak da, Eure-et-Loir blgesinin en iyisiydi.
Ephram Grenadou ve Alain Prvost, Grenadou, paysan franais (Paris, 1978).

"Fuardan dnen Flageyli kyller", 1855. Gustave Courbet imzal tablo, Besanon Gzel Sanatlar Mzesi.

Belge 1

n Sanayi atlm, Fransz Alphonse de Rothschild (1827-1905) gibi bankaclar, Alman Alfred Krupp (1812-1887) ya da Fransz Eugne Schneider (1805-1875) gibi demir sanayicilerini, Alman Werner von Siemens (1816-1892) gibi elektrik sanayicilerini toplumun en st kademelerine kard. ABDde "petrol kral" John Rockefeller (1839-1937) ya da "otomobil kral" Henry Fordun (1863-1947) baars da ayn oranda gz alcyd. n Ancak, Orta ve Dou Avrupadaki geni lde krsal kalm lkelerde aristokrasi hl hakim konumdayd. Bu snf Bat Avrupada da belirleyici bir rol oynuyordu. ngiltere ve Fransada, ou milletvekili olan asiller siyas ve ekonomik yaamda nemli rol oynuyor, irketlerin ynetim kurullarn oluturuyorlard. Almanyada, Prusyal asiller (Junkerler) Ren blgesi burjuvalaryla evlilikler sayesinde birleiyor, Japonyada samuray*lar sanayi atlmnda nemli rol stleniyorlard. n Bylece, toplumsal yaamn dnmne nclk eden ok zengin bir ynetici snf olutu. ngilteredeki aristokrasi ve yksek burjuvazi bunun en iyi rneklerinden biridir. Ancak bu gl aznlk, kapitalizm kartlar tarafndan eletiriliyordu. Bu muhalifler, Fransada 19. yzyln ortalarndan itibaren lkenin dmenini elinde tuttuklar iddia edilen "iki yz aile"* aleyhinde propaganda yapmaya baladlar.

* Samuray * "ki yz aile" * Snf atlama

iflii modernletirmek iin hangi yntemler kullanlyor?

Bir tara kenti.

Kaymakamlk, piskoposluk, mason locas, belediye tiyatrosu ve mahkeme binas etrafna ylm kent merkezi, sanayi blgesinden ya da byk yollarn kavuma noktasndan ok bir tarm pazarn andryordu. Fransadaki tm tara kentlerinde olduu gibi, orada da henz krsal kesim havas hakimdi. Bloyler, kentin yerleime en son alm mahallesinde oturuyorlard [...]. Bu mahalle, daha ok tccarlarn yaad [...] dkknlara ayrlm sokak ve meydanlardan uzaktayd. Kent merkezinde hl ounlukla serbest meslek sahipleri oturuyordu. [Yeni mahallede], hemen hemen tm aile reisleri ya mhendis, ya memur, ya da kk rtbeli subaylard. Evlerine dnmek iin getikleri sokaklar [...] Toulonda iilerin yaad mahalleye [...] uzak dyordu. ilerin arasna karmamak, onlardan byle bir uzaklkla ayrlmak ne byk bir mutluluktu!
Paul Nizan, Antoine Bloy (Paris, 1933).

"Condorcet Lisesi dalrken", detay, 1902-1903. Jean Braud imzal tablo, Paris Carnavalet Mzesi. Lise, snf atlama yolunda zorunlu duraklardan biriydi; orta snflarn, ocuklar iin arzu ettikleri retmenlik, devlet dairelerinde memurluk gibi ilere ya da serbest mesleklere giri olana veriyordu.

C. Ykselie geen orta snflar

1
Bir byk burjuva, Alfred Krupp (1823-1896).

Belge 2, 5, 6 ve 7

n Orta snflar*, artk geleneksel temsilcilerinin (st dzey memurlar, doktorlar...) yan sra, sanayilemeyle birlikte nem kazanan toplumsal kategorileri de (teknisyenler ve mhendisler) ieriyordu. Ticar yaplarn bymesi memur saysnn artmasna neden olurken, devlet de posta ve eitim gibi ok sayda insan altran hizmetleri gelitiriyordu. Bu alanlarda kadnlarn da almaya balamas (kadn retmenler ya da santral memureleri) yeni bir olguydu. n Kol gc gerektirmeyen ilerde alan orta snf mensuplar, rnein giyim tarzlaryla da kyl ve iilerden farkllamaya alyorlar, ocuklarnn snf atlamasn* arzuladklarndan, onlar ortaretime yazdryorlard. iler ise bu olanaktan yoksundu, nk genellikle cretli olan ortaretim onlar iin ok pahalyd.

19. yzylda bir memur.

7 40

19. yzyl sonunda santral memureleri.

41

N A H T A S Z C K

D. i toplumunun eitlilii
n 19. yzylda, Avrupadaki i dnyas byk bir eitlilik arzediyordu:

Belge 2 ve 3

1864ten 1936ya Fransada sosyal yasalarn geliimi.

Almanyada ilk sosyal yasalar.

Devletin rol: 1884 tarihli hastalk sigortas ile ilgili yasadan alntlar. MADDE 1. - Gnlk creti 6 mark 2/3 gemeyen tm sanayi alanlar hastala kar sigortalanacaklardr. MADDE 5. - Hastalara yaplacak yardm unlar ierir: 1. Hastaln balangcndan itibaren, cretsiz hekimlik hizmetleri, ilalar, ayrca gzlk, bandaj ve dier salk hizmetleri. 2. Hastalk nedeniyle alamama halinde, her ign iin gnlk cretin yarsna kadar para yardm [...]. Hastalk yardmlar, hastaln balangcndan itibaren en fazla hafta devam eder. Yardmlarn te biri iveren tarafndan karlanr. Patronlarn tutumu: Siemens irketi rnei. alanlarmzn tamamna, emeklilere ve i kazas geirenlere yardm fonu olarak, irkette aralksz en az bir yl alm olan iilerin [yararlanabilecei] 60.000 thalerlik bir kaynak aktardk. [...] ilere gelince, emekli maalarnn miktar kdemleriyle doru orantl olarak artyor, i gvenceleri var ve otuz yllk aralksz almadan sonra emekli maalar cretlerinin te ikisine kadar ulaabiliyor. Bu koullara, ii ile firmay fazla balad ve aka grev hakkn kstlad gerekesiyle itiraz edildi.
Werner von Siemens, Lebenserinnerungen (Berlin, 1895).

1864 G birlii hakkn kaldran ve grev hakk tanyan yasa.

SOSYAL YASALAR
alma sresini, cretleri, cretlilerin alma koullarn, emekliye ayrlma yan, hastalk ve i kazalarna kar sigorta sistemini, vb. dzenleyen yasalar.

- Sekinler* ve orta snflar evlerinde ok sayda hizmetli altryorlard. Bu i kolunda alanlarn says 1900 ylnda Fransada bir milyondu ve alan kadnlarn % 82sine karlk geliyordu. Bu say 1914ten sonra, hizmetlilere duyulan ihtiyac ortadan kaldran gelimelerin (merkez stma, elektrikli ev aletleri...) yaylmaya balamasyla birlikte giderek azald. - 1940l yllara kadar, meslek bilgi birikimlerine son derece bal ok sayda zanaatkrmarangozlar, kunduraclar, saatiler, vs. - varlklarn korumaya devam etti. - Ancak, kol gcyle alanlar arasnda en kalabalk grubu yine iiler oluturuyordu. 19. yzyl ortalarnda, bunlardan ou hl zamanlarn topran ilenmesi ve dokumaclk gibi bir sanayi faaliyeti arasnda paylatran kyl-iilerdi. 1880lerden itibaren, fabrikalar kentsel alana yayldka bu uygulama da geriledi. n 19. yzyl ortalarnda fabrikalarda alan teknisyen ve vasfl ii says giderek artsa da, personelin byk ksmn eitimsiz ve srekli tekrarlanan tek tip grevleri yerine getirmekle yetinmek zorunda olan iiler oluturuyordu. Bunlar genellikle krsal kesimden gelen, kklerinden koparlm, grlt, s ve ignnn uzunluu nedeniyle iyice ekilmez hale gelen ileri yapmay kabullenen kadnlar ve erkeklerdi. Ayrca, hastalk, i kazalar ya da ekonomik konjonktrdeki olumsuzluklar nedeniyle her an isiz kalma tehlikesi altndaydlar.

1874 13 yandan kk ocuklarn altrlmasn yasaklayan yasa. 1874 alma Mfettiliinin kurulmas. 1884 Sendikalara izin veren Waldeck-Rousseau Yasas. 1892 gnn 13-16 ya aras ocuklar iin 10, kadnlar iin 11 saatle snrlayan yasa. 1894 ilerin emeklilik haklar ve madencilerin hastalk yardm sandklar ile ilgili yasa. 1898 kazalar ile ilgili sigorta sistemini getiren ve masraflar iverene devreden yasa. 1906 Haftalk izin gnn zorunlu klan yasa. 1906 alma Bakanlnn kurulmas. 1910 i ve kyllerin emekliliini dzenleyen yasa. 1919 Toplu i szlemelerinin stats ile ilgili yasa. 1919 gnn 8 saate indiren yasa. 1928 Sosyal sigortalarla ilgili yasa. 1932 cretlilere denecek aile yardmlaryla ilgili yasa. 1935 Sosyal sigortalarla ilgili kararname. 1936 Haftalk alma sresini 40 saate indiren yasa. 1936 cretli izinlerle ilgili yasa: Ylda iki hafta. 1936 Toplu i szlemeleri ve atlye delegelerinin seilmesiyle ilgili yasa.
alma sresi. alma koullar ve alanlarn korunmas. alanlarn rgtlenmesi ve ifade hakk. Sosyal yasalarn uygulanmasndan sorumlu kurumlar.

* Sekinler * Toplumsal mcadeleler * Gerek cret

Tketilen miktarlar (kg); 1906 = Gsterge 100 400

eri

350

n 1850 ylnda, bu iiler arasnda hl ok sayda ocuk bulunuyordu. ocuklar, makinelerin altna kolaylkla kayabilme ve ipliklere dm atma becerileri nedeniyle zellikle tekstil fabrikalarnda aranyorlard. ocuk altrmay yasaklayan yasalarn yava da olsa uygulanmaya balamasyla birlikte, atlyelerde alan ocuk saysnda azalma oldu. Buna karlk, fabrikalarda alan kadnlarn says olduka fazlayd. Erkeklerden daha az cret alan kadnlar, genellikle ikinci snf ilerde kullanlyordu. Birinci Dnya Sava srasnda, silah altna alnan erkeklerin boalttklar yeri doldurmak iin yine kadnlara bavuruldu.

1. Alman devleti ve iverenlerinin inisiyatifi iilere ne gibi avantajlar salyordu? 2. Almanyada iktidar bu tr sosyal politikalarn karlnda nasl bir yarar salam olabilir?

ar

kt

300

E. ilerin durumunda kademeli iyileme

ta ik ola

Belge 1, 2, 3, 4 ve 5

250

n 1850lere kadar son derece g koullarda yaayan iilerin durumu, bu tarihten sonra yava yava dzelmeye balad: - Hayrseverlik ruhuyla hareket eden baz sekinler, iilerin yaam ve alma koullarn yasalar yoluyla iyiletirmek gerektiinin farkna vardlar.

Pe

yn
200

ir

t
ve

h Ka
u Yum

150

rta

- Bu arada iiler de kaderlerini kendi ellerine alarak grevler dzenlemeye, sendikalar kurmaya (bkz. s. 46) baladlar ve yaam koullarn mcadele yoluyla iyiletirmeyi denediler. iddetli arpmalar grevcilerle silahl gleri sk sk kar karya getirse de (1891de Fransann Fourmies kentinde olduu gibi), toplumsal mcadeleler* 1860tan itibaren zellikle Fransa ve ngilterede gerek cret*in artmasyla sonuland. cretlerdeki bu art eilimi 1939a kadar devam etti. n Dier yandan, 19. yzyln sonlarnda ilk sosyal yasalar*, emeklilik ve i kazalar ile hastala kar sigorta sisteminin kurulmasyla birlikte Almanyada kabul edildi. Birleik Krallk ve Fransada ise, sosyal yasalarn kabul edilmesi fazlasyla gecikmeli olarak ancak 1918den sonra gerekleti. rnein Fransada, ignnn sekiz saate indirilmesi - iilerin eski talebi - 1919da kabul edildi. Ancak bu kez de iiler, iin srekli tekrar eden tek tip yapsn iyice n plana karan taylorizmle kar karya kaldlar. stelik, tm sanayi lkelerinde, 1929 krizi nemli oranda isizlie yol at. n 1930lu yllarn sonunda, pek ok lkede iiler iin cretli izin sistemi uygulamaya kondu. Fransa 1936da (ylda iki hafta), Birleik Krallk ise 1938de (ylda bir hafta) bu sistemi benimsedi. Bu sayede ok sayda ii hayatlarnda ilk kez tatile kabildi.

Et
100
arap Ekm ek

1906

60 1936-37

M. Halbwachs, Revue dconomie politique, 1939.

Fourmiesde (Fransa, Nord blgesi) 1 Mays 1891.

5 Fransz Genel Konfederasyonu nun (CGT) 8 saatlik ign iin 19. yzyl sonunda kard afi.
"i, memur! 8 saat ilkesi oyland, ama uygulanmasn ancak senin eylemin salayabilir."

1906dan 1937ye Parisli ii ailelerinin gda maddesi tketimi.

Kalabal denetleyemeyeceinden korkan asker birlikler, 8 saatlik ign iin gsteri yapan grevcilerin zerine ate at. Dokuz ii ld, 33 ii de yaraland.

42

43

III. Liberalizm ve uygulamalar

A N A H T A S Z C K R

Liberal kuramlarn uygulamas.

A. Liberalizm

Belge 1, 2 ve 4

LBERAL
Adam Smithin tanmlad ekonomik zgrlklerin ve Fransz Devriminin getirdii ilkelerle belirlenen siyasal zgrlklerin uygulanmasn mmkn olduunca kolaylatracak bir siyasal ve ekonomik sistem taraftar ve savunucusu olan kii. Liberal doktrinin temeli "braknz yapsnlar, braknz gesinler" ilkesidir.

n Sanayi devrimi liberalizm erevesinde geliti. 18. yzylda ngiliz ekonomisinin ykselie getii bir dnemde skoyal iktisat Adam Smith (1723-1790) tarafndan ortaya atlan ve 19. yzylda pek ok yazar tarafndan (Jean-Baptiste Say, David Ricardo, John Stuart Mill) yeniden ele alnan bu doktrine gre toplum, zmre ya da snflardan deil, bireylerden oluur. n Bu bireylerden her biri nce kendi kiisel karlar dorultusunda hareket eder. Ama liberaller* - ya da en azndan ilerinden en iyimser olanlar - bu kiisel karlarn toplamnn arz ve talep yasas* araclyla, sanki "grnmez bir el" bunun iin abalyormuasna, genel bir uyum yaratacana inanrlar. Dolaysyla, bu uyuma ulamak iin gerekli olan zgrln (zellikle de giriim zgrlnn) hibir engel tarafndan snrlanmamas gerekir. Liberallere gre Devlet, bu nedenle ekonomik ve toplumsal yaama kesinlikle mdahale etmemelidir. Henri Schneiderin 1897 tarihli "Grevlere valinin karmasn kabul edemem" szleri bu yaklam yanstr. n 19. yzylda bu ilkeler, sanayilemi lkelerin tmnde uyguland. Liberalizm, eski toplumda ekonomik ve toplumsal rgtlenmenin dayand loncalar gibi kat yaplar ortadan kaldrd. Ancak, liberalizm ilkelerinin uygulanmas sanayi devrimininin yaylmasn kolaylatrarak i dnyasnda burjuvazinin ykseliini saladysa da, toplumsal adan sonular ar oldu. alma zgrln savunan 19. yzyl liberalizmi, cretlileri gittike glenen patronlar karsnda yapayalnz ve savunmasz brakt. Bu atma toplumsal gerginliklere ve iilerin yaamlarnda liberalizme yneltilen eletirileri hakl kartan bir sefalete yol at.

lgili taraflar mdahale etmesini isteseler bile, devlet otoritesi cretle ilgili meselelere asla karmamaldr. [...] cret oranlar, her zaman ve mutlak surette, arz ile talep arasndaki ilikinin ifadesi olmaldr. El emeinin fiyat sanayinin faal olduu dnemlerde artar, nk kol gcne olan talep byktr; bu fiyat sanayi retimi yavaladnda der, nk emek arz talep edilenden fazladr. [...] Otoritelerin mdahalesi hibir ey deitirmeyecektir. ilerin bu temel gerekleri anlamasn salayn. Onlarla konuurken mantkl ve sempatik bir dil kullanmalsnz ki, daha sonra yasalarn sert diliyle konutuunuzda daha gl olabilin.
Fransz ileri Bakan L. Fauchernin valilere gnderdii genelge, 2 ubat 1849.

Pazar tatili. 3 19. yzyl sonunda kilisede Pazar ayini.

Bu resimde, kilisenin emirlerine (pazar gnleri dinlenme) sayg duyanlarla pazar gn alanlar kar karya geliyor. Resmin st tarafnda, klar iinde dinin (kilise) ve geleneklerin (ato, tarlalar) simgeleri grlyor. Modernliin simgesi olan fabrika ve kabare ise aksine an alt kede resmedilmi.

* Arz ve talep yasas * Geleneki * Paternalist

B. Gelenekilik ve toplumsal Hristiyanlk

milyon sterlin 1 288 Ulusal gelir Devlet btesi (savunma, diplomasi, adalet, polis)

Belge 3 ve 5

n En nemlileri arasnda ilk sraya Fransz Le Playi (1806-1882) yerletirebileceimiz geleneki* iktisatlar liberalizm ilkelerini reddettiler. Onlara gre toplum zerk bireylerden olumuyordu. Gerekte gelenekiler, eski toplumun kat zmre ayrmna dayal dzenine balydlar; ynetilenlerin ynetenlere itaatine, ynetenlerin de kendilerine itaat edenleri koruma sorumluluuna dayanan gemie ait hiyerarik dzeni yeniden kurmak istiyorlard. Bylelikle, hem her bireye daha iyi bir yaam, hem de herkes iin daha fazla toplumsal istikrar salanacana inanyorlard. n 19. yzyln ilk yarsndan itibaren, baz Hristiyanlar da liberalizmin etkilerinden ekinmeye baladlar. rnein, Rahip Lamennaisnin 1839 tarihli kitab, liberalizm ilkelerinin uygulanmasndan doan yeni klelik dzenini eletiriyordu. Toplumsal Hristiyanlk taraftarlar iilerin yaam koullarn iyiletirmeye altlar. Bu dnce baz paternalist* patronlar harekete geirdi (rnein, Creusotda Schneiderler gibi) ve protestan rahip Bootha 1878de Londrada yoksullara "orba, sabun ve selamet" salamay vadeden bir "selamet ordusu" (Salvation Army) kurma giriiminde ilham kayna oldu. n 19. yzylda, toplumsal Hristiyanlk yanllar uzun sre gelenekilere yakn durdular. Ancak, ilerinden bazlar giderek gemiin toplumsal yapsna dnmenin artk mmkn olmadn farkettiler; sanayi toplumunu dntrmenin kanlmaz olduu fikrine vardlar. lk Hristiyan sendikalarn kurucularn harekete geiren, liberalizmin reddine ve Hristiyan inancna dayanan bu fikir oldu. Papalk da Kilisenin toplumsal doktrinini tanmlamak iin yine bu fikri benimsedi (bkz. Konu 4).

yimser liberalizm.

523

Herkesin refah her birimizin refahnn kouluysa, serbest piyasann yalnzca ekonomik gcne deil, bundan da te, ahlak gcne gvenebiliriz. nsanlarn gerek karlarnn nerede olduunu anlamalar, sanayi kskanlklarnn, ticar savalarn, tekellerin kamuoyunun darbeleriyle birer birer yklmas iin yeterli olurdu. Toplum demek, birilerinin dierleri iin almas demektir. [...] Kapitalistler ve iiler, [...] karlarnzn ortak olduunu, bunlarn iie gemi olduunu ve hep birlikte genel refahn salanmasn gerektirdiini kabul edin.
Frdric Bastiat, Les harmonies conomiques (Paris, 1850).

Geleneki tezler.

Yeni rejimin belirleyici zellii, gemite kitleler arasnda bir eit g eitlii salayan baz etkileri, [...] sistematik olarak yok etmesidir. Modern toplumlarda, beylerin ya da ataerkil otoritenin dayatt balardan kopan bireyler, erdemli ya da yetenekli iseler hzla ykseliyor, beceriksiz ya da erdemsiz iseler ayn hzla dyorlar. nsanlarn toplumsal hiyerarinin basamaklarndan kmalarna ya da inmelerine yol aan etmenler arasnda, ilk srada servet yaratma ya da yaratlan serveti korumaya ilikin olanlar geliyor [...]. Fransada, Eski Rejimin yozlamlklar ile yeni rejimin devrimlerinin ardarda yol at dmanlklar [...] bu durumu daha da gletirdi. Ancak, [...] devlerimiz ve karlarmz, bize ksr geimsizliklerimizi bir kenara brakmamz ve toplumsal uyumun yeniden salanmas iin almamz emrediyor. Toplumun ar ularnda yer alan snflar da buna katkda bulunmal. Zenginler kendilerini kamu yararna adamal, yoksullar da nefreti bir kenara brakmal ve ilevlerini onurlu bir biimde yerine getiren toplumun st tabakalarna sayg duymal.
Frdric Le Play, La Rforme sociale en France (Paris, 1864-1867).

57 (% 11) 1851

96 (% 7.5) 1891

1. 19. yzyl Avrupasnda kapitalistlerle iilerin karlar gerekten "ortak" myd? 2. Bu metnin slubunu ileri Bakannnkiyle karlatrn (Belge 2).

Birleik Krallkta devletin ekonomiye mdahalesi.

44

45

IV. Kapitalizme kar verilen mcadeleler

A N A H T A R S Z C K L E R
PROLETARYA
Yaamlarn srdrebilmek iin el emeinden baka bir varl bulunmayanlar (Antik Roma da, Latince soyu devam ettirenler demek olan proles szcnden gelen bu terim, tek serveti ocuklar olan toplumsal tabakalar anlatmak iin kullanlyordu).

Komnist Parti Manifestosu, 1848.

Proudhon ve Devlet.

A. Sosyalizm

Belge 2, 4 ve 5

SOSYALST
Toplumsal rgtlenmenin ekonomik temellerini, toplumu kendi bak asna gre daha adil hale getirmek zere dntrmeyi amalayan sosyalizm doktrinine bal kii.

n 19. yzylda baz dnrler, iilerin dnyasnda kapitalizmin yol at sefaleti eletirdiler ve yeni ideolojiler* nerdiler. Alman filozof Karl Marx (1818-1883), toplumun karlar birbirine zt snflardan olutuuna (Fransz Devrimi ncesinde soylular ve burjuvazi gibi) ve tarihin bir snf mcadelesi*nin sonucu olduuna inanyordu. Marxa gre, 19. yzylda egemen olan snf burjuvaziydi, nk retim aralar*nn denetimini elinde bulunduruyor, bu da proletarya*y smrmesine olanak tanyordu. Ancak, kapitalizmin gelimesiyle, hep daha fazla sayda ve daha ok smrlen iilere gerek duyuluyordu. Bu kartlk burjuva egemenliini ykacak bir devrimi kanlmaz klyordu. Devrimin hazrlanmasn hzlandrmak iin, Karl Marx ve Friedrich Engels tm iileri snr tanmadan birlemeye ve devrimci partiler kurmaya ardlar. iler bir kez iktidara geldikten sonra, retim aralarn zel mlkiyet olmaktan karacaklar ve bir proletarya diktatrl kurarak iktidara el koyacaklard. Ardndan snfsz ve devletsiz, komnist bir toplum dzeni kuracaklar, bu dzen de "herkese kendi ihtiyac kadar" ilkesine dayanarak herkese mutluluk getirecekti. n Marx, kapitalizmi eletirmekle yetinmedi. Fikirleri iiler arasnda yayld; 1864te bir Enternasyonal* kurdu. II. Enternasyonal onun lmnden sonra, 1889da kuruldu. Ancak zellikle Almanya ve ngilterede, tm sosyalistler Marxn devrimci fikirlerini paylamyorlard. Fransz sosyalist Jean Jaursin (1859-1914) temsil ettii eilim, iilerin kaderini iyiletirmek iin devrimden ok yasal deiikliklere ncelik verilmesi gerektiini savunuyordu. Bu akma reformcu sosyalizm ad verildi.

imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar karya gelmiler, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak ve her seferinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan, kesintisiz bir sava srdrmlerdir. Burjuva toplumu ... eskilerin yerine ... yeni snflar ... getirmekten baka bir ey yapmad. Toplum, iki dman kampa, taban tabana ztlaan iki byk snfa blnyor: Burjuvazi ve Proletarya. Komnistler hedeflerine ancak eski toplumsal dzenin zorla yklmasyla ulalabileceini aka iln ediyorlar ... Proleterlerin zincirlerinden baka kaybedecek bir eyleri yok. Kazanacaklar bir dnya var. BTN LKELERN LER, BRLENZ!
Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist Partisinin Manifestosu (Londra, 1848).

Ynetilmek, bu i iin gerekli sfata, bilime ya da erdeme haiz olmayan kiiler tarafndan [...] gzaltna alnmak, tefti edilmek, gzetlenmek, ynlendirilmek, yasalara ve kurallara balanmak, hapsedilmek, beyni ykanmak, vazedilmek, denetlenmek, deerlendirilmek, deer biilmek, sansrlenmek, buyruk altna sokulmak demektir. Ynetilmek, [...] notlanmak, kaydedilmek, saylmak, tarifelendirilmek, damgalanmak, llmek, fiyatlandrlmak, bllmek, patentlenmek, onaylanmak, izne balanmak, allanp pullanmak, azarlanmak, engellenmek, yeniletirilmek, yola getirilmek, dzeltilmek [...] demektir. te ynetim, ite adaleti, ite ahlk! [...] Devrim ise bakadr. [...] Devrim esinlenmeyi izler. Akl, deneyimle birleerek, doann ve toplumun yasalarn gsterir ve sonra der ki: "Bu yasalar gereklilikten doanlardr. Onlar kimse yapmamtr, sana da onlar kimse dayatmaz".
Pierre-Joseph Proudhon, Ide gnrale de la rvolution au XIXe sicle (Paris, 1851).

* deoloji * Snf mcadelesi * retim aralar * Enternasyonal * Sendika * Anarko-sendikalizm

n Devrimciler ve reformcular 19. yzyln sonlarnda ilk kez kar kaya geldiler. 1917de ise tartma yeniden ald. Kendilerini Rus Devrimine (bkz. s. 258) gre tanmlamak zorunda kalan sosyalist partiler, reformcular (sosyalist sfatn korudular) ve devrimciler (komnist diye adlandrldlar) olarak ikiye ayrldlar.

Enternasyonal Mar.

Bu kavga en sonuncu kavgamzdr artk Enternasyonalle kurtulur insanlk (nakarat) Uyan artk uykundan uyan Uyan esirler dnyas Zulme kar hncmz volkan Kavgamz lm dirim kavgas Ykalm bu khne dzeni Biz baka dnya isteriz Bizi hie sayanlar bilsin Bundan sonra her ey biziz (nakarat) Tanr, patron, bey, aa, sultan Nasl bizleri kurtarr Bizi kurtaracak olan Kendi kollarmzdr ... (nakarat) Hem fabrikalar hem de toprak Her ey emekinin mal Asalaklara tanmayz hak Her ey emein olmal Cellatlarn dktkleri kan Bir gn onlar boar Bu kan denizinin ufkundan Kpkzl bir gne doar (nakarat)

B. Anarizm

Belge 3

i hareketi tarihinde baz dnm noktalar.

1825: Birleik Krallkta grev hakknn tannmas. 1864: Fransada grev hakknn tannmas. 1868: Birleik Krallkta Trade Union Congressin kurulmas. 1875: Alman Sosyal-Demokrat i Partisinin kurulmas. 1881: ABDde American Federation of Laborn kurulmas. 1884: Fransada sendikalarn kurulmasna izin veren yasa. 1895: Fransada CGTnin (Genel Konfederasyonu) kurulmas. 1898: Rus Sosyal-Demokrat Partisinin kurulmas. 1905: Fransada SFIOnun (i Enternasyonali Fransa ubesi) kurulmas. 1906: Birleik Krallkta Labour Partynin (i Partisi) kurulmas.

n Anaristler yalnzca liberal toplumu eletirmekle kalmyorlar, demokratik olduunda dahi iileri ezmeye devam ettiine inandklar devlete de saldryorlard. Fransz dnr Proudhonun (1809-1865) izinden giden ve Marxn fikirlerine kar kan bu akm, toplumsal tabann zgr rzas zerine kurulacak bir sistemden yanayd. Tm Avrupada taraftar toplayan anarizmin etkisi Fransada, Rusyada ve zellikle ktann gneyinde, talya ve spanyada nemli oranda hissedildi. Anaristler "burjuva devleti"ni devirmek iin genel greve gveniyorlard. Bu amaca ulaabilmek iin, Rus Bakunin (1814-1876) terorizmi de savunuyordu. Bakuninin dnceleri, 19. yzyl sonunda Avrupann her yerinde giriilen suikastlara esin kayna oldu.

5 6

Pas-de-Calaisde (Fransa) maden iilerinin grevi, 1906. Le Petit Journal. 1906da CGT Kongresinde kabul edilen Amiens Szlemesi.

Konfederasyonun Amiens Kongresi, CGTnin kurucu 2. maddesini onaylar: "CGT, her trl siyasal akmn dnda, cretli alma ve patronluk messeselerinin kaldrlmas iin verilmesi gereken mcadelenin bilincinde olan tm emekileri bnyesinde toplar." Kongre bu ifadeyi, isyan halindeki emekileri kapitalist snf tarafndan ii snfna kar kullanlan madd ya da manev tm smr ve bask biimleriyle ekonomik alanda kar karya getiren snf mcadelesinin tannmas olarak kabul eder [...]. Sendikaclk, gndelik hak mcadelesinde ii abalarn, iilerin refah dzeyinin ykseltilmesi iin hemen uygulamaya konacak alma sresinin azaltlmas, cretlerin arttrlmas gibi iyiletirici dzenlemelerle birlikte rgtlemeye devam edecektir. Ancak, bu grev sendikacln yalnzca bir yndr. Sendikaclk, ancak sermayenin kamulatrlmasyla gerekleebilecek olan topyekn zgrlemeyi hazrlar; eylem yntemi olarak genel grevi savunur ve bugn yalnzca bir direni topluluu olan sendikann gelecekte toplumun yeniden rgtlenmesinin temelini oluturacak bir retim ve blm topluluu olacana inanr [...]. Kongre, sendikallara topluluk dnda kendi felsef ya da siyas anlaylarna uyan her trl mcadeleye katlmalar konusunda tam zgrlk tanr; darda savunduklar fikirleri sendikaya getirmemelerini istemekle yetinir.

C. Sendikaclk

Belge 1 ve 6

n 19 yzylda, iiler yava yava kendi karlarn savunma iini stlendiler. Yasaklanm olduundan uzun sre yer altnda rgtlenen ii eylemleri, grev hakknn (Birleik Krallkta 1825, Fransada 1864) ve sendika* kurma zgrlnn (Fransada 1884) elde edilmesiyle glendi. ABD, Birleik Krallk ve Almanyada sendikalar genellikle sosyalist partilere yaknd ve reformcu dnceyi paylayorlard. Fransada ise, 1895te kurulan Genel Konfederasyonu (CGT; Confdration gnrale du travail) siyas partilerle olas tm balar reddediyor, 1906dan itibaren anarko-sendikalizm* akmna katlyordu.

46

47

konunun zeti
SENTEZ
Sanayilemi lkelerin nfusu 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda artt. Kentler geliti, krdan kente g hzland ve Avrupa nfusunun bir ksm baka ktalara, zellikle de ABDye g etti. Sanayilemi lkelerde, toplumlar byk ztlklar ieren zellikler gsteriyordu: - Byk burjuvazi ve aristokrasinin egemenlii; - Orta snflarn gelimesi, tarm iilerinin say olarak yava yava azalmas; - Toplumsal mcadelelerin gelimesi (grevler) ve iilerin yaam ve alma koullarnda giderek dzelmeler salayacak biimde rgtlenmesi. Sanayi medeniyeti byk ideolojilerin ortaya kmasna da neden oldu: - Liberalizm, toplumun zenginleme ve hareket etme zgrlne sahip bireylerden olutuu fikrine dayanyordu; - Sosyalizm ve anarizm sanayi devriminin yaratt toplumu reddediyor ve sendikalarn eylemine esin kayna oluyordu.

yntem
Kompozisyon (1)
Konunun okunmas, devin sunulmas

KONUNUN OKUNMASI
n Anahtar szckleri bulun ve anlamlarn kesin olarak saptayn Konu balndaki zel isimleri, cins isimleri ve fiilleri kesin olarak tanmlayn, byk harf kullanmna dikkat edin. rnein, "kapitalizm" ve "liberalizm"i, "ekonomi" ve "sanayi"i, "devlet" ve "iktidar" birbirine kartrmayn. n Szcklerin dizili srasn yorumlayn, balant szcklerini (ve, veya, -de...) zenle saptayn rnein, "ve" szc her zaman ok nemlidir: - likilendirme ("Sanayi devrimi ve kentleme"); - Karlatrma ("Fransa ve Almanyada sanayi devrimi"); - Hem karlatrma, hem kartlk ("Avrupada sanayi devrimi ve 19. yzylda smrgecilik") gibi farkl durumlar anlatmak iin kullanlabilir. n Konunun zamandizimsel snrlarn belirleyin
Konu trleri

KARITIRMAYALIM

Kapitalizm ve liberalizm

Kapitalizm, sermaye ve retim aralarnn zel mlkiyeti ile srekli kr arama ilkeleri zerine kurulu ekonomik bir sistemdir. Liberalizm ise, mlkiyet, giriim, satn alma ve satma zgrl zerine kurulu bir doktrindir. Devlet mdahalesini tmyle dlayan liberalizm, "braknz yapsnlar, braknz gesinler" ilkesinden yanadr.

Her tarih konusu, ok ksa bir zaman aralndan ("1914te Avrupa") ok uzun bir zaman aralna ("1850den 1939a Avrupada iiler") uzanan bir sreyi kapsayabilir. n Coraf alan zenle belirleyin Her tarih konusu belirli bir coraf alan kapsar: lke, kta, dnya.

n
OKU YA GR LIM ELM

Sosyalizm ve komnizm

KTAPLAR

Sosyalizm ve komnizm, bireysel karlara kar kollektif karlar savunan ve zgrlkten ok eitlie vurgu yapan bir toplumsal rgtlenme anlay ile liberalizme kar kar. 1917 ylna kadar, komnizm ve sosyalizm e anlamldr. 1919-1920den sonra, sosyalizm, kapitalizmin reformlar yoluyla dntrlmesi gerektii (Devletin ekonomiye mdahalesi) dncesine bal kald. Sosyalizm, siyasal parti sisteminde oulculuu kabul eder. Komnizm ise: - iktidarn tek partinin, yani komnist partinin elinde olduu, - giriim zgrlnn bulunmad ve bireysel zgrlklerin de snrl olduu bir rejimi savunuyordu. Komnizm, byle bir rejimin "komnist" bir topluma, yani snfsz ve Devletsiz bir topluma doru en abuk ilerleyecek yol olduu inancna dayanr: "Herkese kendi ihtiyac kadar."
Komnistlerin devrimci projesi

- Tablo tr konu: Tarihin bir annda bir durumun farkl ynlerinin saptanmas. rnek: "1914te dnya". - Gelime tr konu: Bir olayn, bir kiinin ya da bir lkenin bir tarihten dierine geirdii dnmlerin anlatlmas. rnek: "1876dan 1908e Osmanl mparatorluunda siyasal yaam". - Karlatrma tr konu: Belli bir durum iinde, ayn trden iki olgu (iki devlet, iki siyaseti) arasndaki farkllklarn ve benzerliklerin ortaya konmas. rnek: "1914 sava arifesinde Avrupada imparatorluklar" (bkz. s. 163); "Faizm ve nazizmin balanglar" (bkz. s. 391). - zmleme tr konu: Bir olgu ya da bir durumun farkl ynlerinin (siyasal, diplomatik, asker, ekonomik, toplumsal...) incelenmesi. rnek: "20li yllarda Avrupada demokrasi" (bkz. s. 337).

SORUNSAL IKARMA
n Anahtar szckler, balalar ve konunun kapsad zaman aralndan (konu ne zaman balyor, ne zaman bitiyor?) hareketle, konuya uyan bir sorunsal bulun. Sorunsal, konunun ilenmesine olanak tanyan ve kompozisyonun plann yaparken omurga grevi gren sorular biiminde ortaya kar. (rnekler iin, bkz. s. 163, 191, 337 ve 391).

- Charles DICKENS, David Copperfield, ev . Karack (stanbul, 1989). - Charles DICKENS, Zor Zamanlar, ev. S. elik ve R. . Gngr (stanbul, 2002). - mile ZOLA, Meyhane, ev. C. Sreya (stanbul, 1991). - mile ZOLA, Germinal, ev. N. Altnova (stanbul, 2002). FLMLER - Bernardo BERTOLUCCI, 1900 (iki blm), 1974-1976. - Charlie CHAPLIN, ehir Iklar, 1931. - Charlie CHAPLIN, Modern Zamanlar, 1936. - Ermanno OLMI, Naln Aac, 1978.

DEVN DZENL VE AIK BMDE SUNULMASI

n devin byk blmnn ieriine dikkat edin: Giri: - Konuyu tantr (zamandizimsel ereve, coraf ereve, temel izlek); - Bir sorunsal nerir; - zlenecek plan ak bir dille anlatr. Gelime: En fazla iki ya da alt blmden oluur. Sonu: - Gelime blmnde yaplan zmlemeyi zetler ve en nemli iki- nokta zerinde durur; - Sorunsala yant verir; - Gelecee almlar yaparak konuyu geniletir. (rnekler iin, bkz. s. 163, 191, 337 ve 391). n Konuyu devin bana hatasz ve ksaltma kullanmadan yeniden yazn. n Giri blmn, gelime blmnn alt balklarn ve sonu blmn, her seferinde bir ya da daha fazla satr atlayarak birbirlerinden iyice ayrn.

Kapitalist toplum: Burjuvalar proleterleri smrr

Enternasyonal Emekiler Birlii halinde birlemi devrimci partiler (19. yzylda "sosyalist" denirdi)

Proletarya Diktatrl

Komnist toplum: Snfsz toplum; "Herkese kendi ihtiyac kadar".

Reformcu sosyalistlerin projesi

SOSYALST MLLETVEKLLER SELMES

DEVRM

Kapitalist toplum: Burjuvalar proleterleri smrr

Reformcu sosyalist partiler

Sosyal yasalarn oylanmas

ilerin yaamnn iyiletii ve toplumsal eitliin hakim olduu, yasa yoluyla dntrlm toplum

48

49

Dosya

Marksizmin kurucusu Karl Marx

Marx, meslekten felsefeci bir dnrdr. Kuramnn k noktasn ngiliz liberal iktisatlar Adam Smith ve David Ricardo ile 19. yzyl balarnn Fransz sosyalist dnrlerinin siyas fikirlerine ynelttii eletiri oluturur. Karl Marx ad 1845ten itibaren Friedrich Engels adyla ayrlmaz bir btn haline gelir. Bu iki adam, birlikte toplumsal snf fikrini kurarlar. 1848de Komnist Parti Manifestosunda, Marx ve Engels komnizmi insanlk tarihinin var noktas olarak tanmlarlar.

B
1

Karl Marx (1818-1883) Karl Marx, 1818de Trierde dodu. Babas Yahudilikten Protestanla dnm, liberal bir avukatt. Bonn ve Berlinde felsefe ve hukuk okuyan Marx, Klnde kan liberal bir gazetede (Rheinische Zeitung) haberci olarak almaya balad, ardndan bayazar oldu. 1843te Parise gitti, orada sosyalist iilerle ve Proudhonla tant. 1845te Paristen srlnce, Brksele yerleti ve Friedrich Engelsle birlikte Komnist Parti Manifestosunu yazd. 1848de Brkselden de srlen Marx, ertesi yl Londraya yerleti. Fikirlerini, Engelsin parasal destei ile, Kapital adl eserinde ortaya koydu ve 1864te Enternasyonal Emekiler Birliini kurdu. Marx taraftarlar ile Proudhona sadk anaristler arasndaki srekli atma nedeniyle ypranan I. Enternasyonal, 1876da lavedildi. Marxn lmnden sonra, 1889da Engels tarafndan ikinci bir Enternasyonal kuruldu. Bu rgt sk bir denetim altnda tutan, Marx ve Engelsin fikirlerine sadk sosyalistler, ksa sre sonra "marksist" sfaty-

B
2

Friedrich Engels (1820-1896) Protestan bir sanayicinin olu olan Alman felsefeci Friedrich Engels, Marxla Klnde tant. Babasnn fabrikalarndan birinin bulunduu ngiltereye yapt bir yolculuk srasnda iilerin iinde yaadklar sefaleti grd ve 1845te i Snfnn Durumu adl kitabn yaymlad. 1844ten itibaren Marxla dostluk kurdu ve onunla birlikte Komnist Parti Manifestosunu kaleme ald. 1848 devrimlerinin baarszlkla sonulanmasnn ardndan, ngiltereye dnd. Orada babasnn fabrikasnda alt, aralarnda Marxn lmeden nce kaleme ald son almalarnn da bulunduu ok sayda kitap yaymlad ve 1889da kurulan II. Enternasyonali kalc bir biimde etkiledi.

"Marksizmin vadettii topraklar", 1892. Glhlichter, Viyana.

Marxn takipisi Lenin.

ii gdml bir ekonomik yap iinde toplanrken, bir avu kapitalist ortak emein rnn sahipleniyor. retim anarisi, krizler, lgnca bir pazar arama yar ve kitlelerin gvence altnda olmayan geimleri biimlerinde, gittike byyor. Marx tarafndan devlete ve sosyalist devrime uyarlanan snf mcadelesi doktrini, bizi zorunlu olarak proletaryann siyasal egemenliini, diktatrln, yani kimseyle paylamayaca ve dorudan doruya kitlelerin silahl gcne dayanan bir iktidar tanmaya gtrr. Burjuvazi de, ancak proletarya onun kanlmaz, ama umutsuz direniini kracak gte egemen bir snfa dntnde devrilecektir.
V. I. Lenin, Devlet ve Devrim, austos 1917.

Artk-deer kuram Marxn ekonomik kuramnn temelini oluturur.

Marxn fikirlerinden bazlar.

Snf mcadelesi ve proletarya diktatrl Modern toplumda snflarn varolduunu ve aralarnda bir mcadele bulunduunu kefetmenin onuru bana ait deil. [...] Benim yeniden yaptm: 1. snflarn varlnn retimin tarihsel geliimindeki belirli aamalara bal olduunu; 2. snf mcadelesinin toplumu zorunlu olarak proletarya diktatrlne gtrdn; 3. bu diktatrln de snflarn ortadan kaldrlmas ve snfsz bir toplumun kurulmasna kadar yalnzca bir gei dnemi oluturduunu gstermek oldu.
Karl Marxtan Joseph Weidemeyere mektup (1852).

inin emeiyle retilen sermaye iiyi ezer, kk patronlar iflasa srkler ve bir isizler ordusu yaratr. Sanayide byk retimin zaferi artk gzle grlr bir hale geldi. Ayrca, tarmda da benzer bir olgu gze arpyor. Byk kapitalist tarm giderek stn geliyor, makinelerin kullanm genelleiyor, kyl tarmnn etrafna atlan finansal sermaye dm giderek sklayor, kyller geri kalm teknolojilerinin basksyla boyun eiyor ve iflas ediyorlar. [...] Kk retimi vuran sermaye, emein retkenliinin arttrlmasna ve byk kapitalistlerin kurduu birliklerin stnlk salamasna neden oluyor. retim gitgide toplumsal hale gelir, yz binlerce, milyonlarca

Enternasyonalin kurucusu Karl Marx.

Emekilerin zgrlemesinin emekilerin kendi abalaryla gereklemesi gerektiinden; emekilerin zgrleme mcadelesinin ayrcalklar ve snf tekeli elde etmek iin deil, eit haklara ve devlere sahip olmak ve her trl snf egemenliini yok etmek iin verilen bir mcadele olduundan; Emekinin ekonomik adan retim aralarn tekeline alanlarn boyunduruuna girmesinin, tm biimleriyle kleliin, toplumsal sefaletin, entelektel kn ve siyasal bamlln birincil nedeni olduundan; [...] yerel ya da ulusal deil, toplumsal bir sorun olarak, emein zgrlemesinin [...] en ileri lkelerin kuramsal ve pratik yardmn gerektirdiinden; [...] Yetkilerini 28 Eyll 1864te Londradaki Saint Martins Hallda toplanan kongreden alan bu kurulun aada imzas bulunan yeleri, Uluslararas Emekiler Birliini kurmak iin gerekenin yaplmasna karar vermilerdir.
I. Enternasyonal kurulu bildirgesinin nsz, 1864.

Artk-deer: Bir rnek Fabrika 10.000 makara altrr ve her hafta makara bana bir libre dokuma iplii retir. Haftalk pamuk at oran %6dr. Yani emek, haftada 10.600 libre pamuu toplam 10.000 libre dokuma ipliine ve 600 libre ata dntrr. Nisan 1871de, bu miktar pamuun fiyat 342 sterlindi. Makaralarn ypranma pay haftada 20 e kadar kar. Binalarn kiras haftada 6 dir. Haftalk kmr masraf 4 dir; tm dier yan maddelerin tketimi ise 6 tutar. Bu hesaba gre, sabit giderlerin pay = 378 . ilerin haftalk creti 52 ; 10.000 libre dokuma ipliinin fiyat 510 dir. Bu hesaba gre, bir haftada retilen deer = 510 - 378 = 132 . Bu rakamdan deiken sermayeyi karrsak = 52 , 80 lik bir artk-deer kalr. Buna gre, artk-deerin oran: 80 : 52 = %153.
Karl Marx, Das Kapital, cilt I (Hamburg, 1867).

YORUMLAYABLMEK N
1. Karl Marxn sosyalizmin yalnzca kuramcs olmakla yetinmediini gsterin (Belge 3 ve 4). 2. Engelsin sosyalist harekete katks ne oldu (Belge 2)? 3. Marx ve Proudhon baz fikirleri paylayorlar; bunlar hangileridir (bkz. s. 47)? 4. Marxa gre dnyann tm emekilerinin birlemelerini gerektiren nedenler nelerdir (Belge 3)? 5. Deiken sermaye nedir (Belge 4)? 6. Belge 5teki gravr nasl bir gelecek ngryor? 7. Leninin Devlet ve Devrim kitabndan yaplan alntda Marxn hangi fikirleri benimsenmitir (Belge 6)? Lenine gre kapitalist sistemin kusurlar nelerdir?

B E C E R N Z k u l l a n n
Tarihin aknda bir adamn rolnn saptanmas

TARHSEL MATERYALZM

Dosya

Tarihin Tanrnn iradesinin deil, insanlarn eyleminin, zellikle de farkl snflar arasndaki atmann bir sonucu olduunu kabul eden felsef gr.

50

51

3 Dnyada
Avrupa egemenlii
19. yzyl Avrupas dnyaya hkmediyordu. nsanlarn, rnlerini ve sermayesini
tm ktalara gnderiyor, bylece ekonomik ve siyasal denetimini usuz bucaksz topraklara yayyordu. Ancak 1914e doru, Japonya ve Amerika Birleik Devletlerinin gerekletirdii atlmlarla, Birinci Dnya Savandan sonra ise Avrupa stnlne kar giderek byyen tepkilerle yzlemesi gerekecekti. n Avrupann dnya zerindeki egemenliini gsteren eler nelerdir? n Avrupann egemenlii dnyay nasl dntrd? Bu stnle kar neden tepkiler olutu?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. 19. yzyl dnyasnda Avrupa Avrupa egemenliinin genilemesi 20. yzyla girerken Avrupann stnl Ykselen iki g 1918 sonras: Avrupa hl egemen mi?

Konunun zeti / Yntem Dosya : Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal

1863 inhindinde Fransz smrgeciliinin balangc

1884-1885 Berlin Kongresi

1898 Faoda krizi

1914 Birinci Dnya Savann balangc

Afrikada Fransz, ngiliz, Alman, talyan ve Belika fetihleri

Smrge emperyalizminin doruk noktas

1860
1865 ABDde Savan sonu

1870
1868 Japonyada Meiji dneminin balangc

1880

1890
1898 ABDnin spanya karsnda zaferi

1900

1910

1920

1930
1936 Etiyopyann talya tarafndan igali

1905 Manurya iin kan Japon-Rus Sava

"Fransz smrgelerinin balca ihra rnleri" (detay). M. Go imzal tablo, 1931, Afrika ve Okyanusya Sanatlar Mzesi, Paris.

52

53

1914te smrge imparatorluklar

n Esas olarak 15 ve 18. yzyllar arasnda hkm srm imparatorluklarn devam olan smrge imparatorluklar, 1850lere doru henz olduka snrlyd: - Karayiplerde (Kba), Afikada ve Gneydou Asyada (Filipinler) spanyol mparatorluu; - Afrikada (Angola ve Mozambik) ve Asyada Portekiz mparatorluu; - Hollanda mparatorluu (Hollanda Hindistan, bugnk Endonezya); - Karayiplerde ve igali 1830da balayan Cezayirde Fransz mparatorluu; - Tm ktalara yaylm topraklaryla smrge imparatorluklarnn en genii olan ngiliz mparatorluu: Kanada, Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda, ok sayda ada ve liman. Afrika ise hl geni lde kefedilmemi bir kta olarak duruyordu. n Avrupann smrgeletirme hareketi esas olarak 1870li yllardan sonra gelimeye balad. Rusya, Orta Asya ve Kafkasyadaki egemenliini glendirdi ve Byk Okyanusa kadar uzanan bir smrge imparatorluu kurdu. Afrika ve Gneydou Asya, Avrupal byk gler arasndaki rekabetin balca zeminini oluturuyordu. 1914te Afrikada yalnzca Etiyopya ve Liberya bamszln koruyordu. O dnemin en nemli smrge imparatorluklar ngiliz ve Fransz mparatorluklar idi. Smrgeletirilen topraklarn giderek genilemesi Avrupal gler arasndaki rekabeti daha da arttrd. 1898de Sudanda ngilizlerle Franszlar arasnda Faoda olay, Fransa ve Almanya arasndaki ise Fas krizleri (1905 ve 1911) yaand. n Smrge imparatorluklarnn snrlar 1914ten 1939a kadar pek az deiiklie urad. Alman mparatorluu yok oldu, baz yerler Fransa ve Birleik Krallkn mandasna geti, talya ise Etiyopyay ele geirdi. 54
Grnland

Kuzey Buz Denizi

Kuzey Kutup Dairesi ZLANDA Alaska (1867)

R U S
Sankt-Peterburg

M P A R A T O R L U U
Sibirya

Kanada

BRLEK KRALLIK

Berlin Londra ALMANYA Paris AVUSTURYA MACARSTAN MP. FRANSA Roma Kafkasya TALYA Tunus Trablusgarp Msr OSMANLI RAN MPARATORLUU TBET NEPAL Hindistan mparatorluu Rus Orta Asyas

Ky Eyaleti Manurya (1905)

Sahalin (1905) Kuril Adalar

ABD
Washington D.C.

SPANYA Fas Cezayir

N
1910

Kore (1910)

Byk
JAPONYA

Tokyo

Okyanus
Yenge dnencesi

Midway (1867) Havai (1898) Nikaragua Kba Fransz Bat Afrikas

Sudan Fransz Ekvator Afrikas Belika Kongosu Faoda (1898) ETYOPYA Somali Gneydou Afrika

Atlas
Panama (1903)

Formoza Hong Kong (1895) Filipinler (B.-K.) (1898) inhindi

Guam

ABD
Ekvator

Byk

Hollanda Hindistan Timor

Yeni Gine

BREZLYA

am

bi

Okyanusu

Angola

ua

Gneybat Afrika

lan

oz

na

Madagaskar

Hint Okyanusu
Avustralya Olak dnencesi

Okyanus

ARJANTN

Gney Afrika Birlii

Be

ch

Byk Gler ve denetledikleri smrge topraklar (1914teki durum) Etki yn Birleik Krallk Etki yn Danimarka spanya Hollanda ABD Japonya Rusya 5 000 km Ekvator merkezli Mercator projeksiyonu Avrupa sermayeleri

Gney Buz Denizi

Fransa Almanya Portekiz Belika talya

55

I. 19. yzyl dnyasnda Avrupa

A N A H T A S Z C K R

4
Yl bana gmen says (milyon) 1,5 Avrupallarn tm ngilizler talyanlar Almanlar Slavlar (Rusya ve Avusturya-Macaristan) 1

19. yzyl sonunda Sao Pauloya gelen gmenler.

A. Avrupallar dnyay dolduruyor

Belge 1, 2 ve 4

GMEN
Kendi lkesini baka bir lkeye yerlemek zere kesin olarak terkeden kii.

n 1840-1914 yllar arasnda, yaklak 40 milyon Avrupal denizar topraklara yerlemek zere yal ktay terk etti. Gmen*lerin says nceleri ylda 200-300 bin dolaylarnda iken, 1880de 500 bin snrn at, 1900l yllarn balarnda ise bir milyonun zerine kt. Bu glerin nedeni, o dnemde Avrupada yaanan doal nfus artdr. n 19. yzyl balarnda ilk Avrupal gmenler zellikle Britanya kkenli (1840tan 1914e kadar, 5 milyona yakn rlandal olmak zere toplam 15 milyon gmen) ve Alman (6 milyon gmen) kkenliydi. Ayn yzyln sonlarnda ise, Gney, Orta ve Dou Avrupadan giderek daha fazla gmen kmaya balad. 1875-1914 arasnda talyadan 7 milyon, Avusturya-Macaristan mparatorluundan 4 milyon ve Rus mparatorluundan yine ayn sayda insan, baka topraklara yerlemek zere ayrldlar. n Bu gmenlerin byk ounluu, Kuzey Amerikaya yerleti. 1850-1914 arasnda yaklak 25 milyon gmen ABD ve Kanadaya gitti, 7 milyon kadar ise Latin Amerikaya yneldi. Daha az sayda olmakla birlikte, bakalar da Avustralya, Yeni Zelanda, Gney Afrika ve Kuzey Afrikaya yerleti. Bylece, dnyann her yerinde Avrupal insan topluluklar olutu ve bunlar yal ktann uygarln simgeleyen deer ve alkanlklarn gezegenin drt bir yanna yaylmasna katkda bulundular. n 1918den sonra, gmen akmlar gcn yitirmeye balad. Dourganln gerilemesi nedeniyle Avrupadaki nfus fazlas olduka azald. Bu arada ABD de, topraklarna girii, kard kota* yasalaryla kstlad.

0,5

Sao Paulo devletinin yasayla belirlenmi haklardan yararlandraca gmen says her yl kararnamelerle belirlenir. Tm gemicilik irketlerinin bu saynn snrlar dahilinde Avrupadan Santos limanna nc snf yolcusu tama izinleri vardr. Gemicilik irketleri, gmenlerin ifti olmalar kouluyla, bu yolculardan her biri iin para yardm alrlar. Adam bana denen prim [...] bugn gei cretine eittir [...]. Gmenler, kahve ekiminin kaplad alanla orantl olarak eitli zerk kentler arasnda paylatrlrlar [...]. Gmenler asla yalnz gelmezler. Hkmet, gmenler arasnda ailesi olmayan erkeklerin saysn, gerektiinde masraflar da karlayarak, her zaman olabildiince az tutmaya almtr. Gmenin yerleik dzene geebilmesi, gerekten byk lde ailesinin varl ile salanr; aile, gmeni daha az gezgin klar. [...] Santosta karaya ktktan sonra, [gmenlerin urad] ilk durak hospedaria1 olur. lk i anlamalarn orada yaparlar. [...] Yerletirme ve alma Ajans, burada imzalanan anlamalarn drste ve kurallara uygun olarak yaplmasn gzetir. Bu ajans, ulusal bir i ve ii bulma brosu gibi plantasyon sahipleriyle gmenler arasnda araclk yapar. [...] Tm bu nlemler, gmen akmnn muazzam boyutlarn gsterir. 1886da Sao Pauloya henz 9.000 kii bile gelmemiti. 1888de 92.000..., 1895te 149.000 kii giri yapt... 1887den 1906ya kadar Sao Paulo 1.200.000den fazla gmen ald. Oysa 1906da lkenin nfusu henz 3 milyona ulamamt.
Pierre Denis, Le Brsil au XXe sicle (Paris, 1909).

0,2

1840

1850

1860

1870

1880

1890

1900

1910

* Kota

1850den 1914e kadar Avrupadan genler.

Birleik Krallk ve dnyann geri kalan.

B. Avrupa dnyayla ticaretini gelitiriyor

Belge 3, 5 ve 6

n Sanayi devrimi ile birlikte retimin kayda deer lde artt Avrupa, yeni pazarlara ihtiya duyuyordu; dnyann geri kalanyla ticar ilikileri de bu sayede gelimeye balad. Bu ticaret daha ok deniz yoluyla yaplyordu. Avrupa limanlar byd. O sralarda dnyada birinci olan Londra limannn doklar Thames nehri kylar boyunca uzanyordu. 1850den 1913e, ticaret filolarnn toplam tonaj drt katna kt. 1914te, her be ticaret gemisinden drd Avrupa limanlarna yneliyordu. Uzun sre yelken gcyle alan bu gemilerde de baz gelimeler oldu. elik gvdeler, pervaneler ve 1880li yllardan itibaren yava yava yelkenlerin yerini alan buhar gc kullanlmaya balad. Ancak bu son gelime, denizcilerin kmr stoklarn yenilemek iin konaklama limanlarna gereksinim duymalarna da neden oluyordu. Bunun dnda, 1869da Svey ve 1914te Panama kanallarnn almas, gzerghlarn ksalmasn salad. n 19. yzylda, uluslararas ticaret hzla byd. 1830-1914 arasnda (1873ten 1896ya kadar sren ve bymenin ylda % 2,9la snrl kald byk bunalm dnemi hari), ticaret hacmi her yl ortalama % 4 orannda byd. Uluslararas ticaretin % 40 Avrupa lkeleri arasnda gerekleiyorsa, te birinden fazlas da Avrupayla dier ktalar arasnda yaplyordu. Avrupa, - hammadde (pamuk, yn, kauuk), buday, et (zellikle 1880lerden sonra frigorifik gemiler sayesinde) ve tropikal rnler (eker, kahve) ithal ediyor; - ilenmi rnler (demiryolu malzemesi, tekstil rnleri) ihra ediyordu. Bu ticaret, uluslararas pazarlar denetim altnda tutan Avrupann lehine iliyordu, nk Avrupallar, kurduklar denetim sayesinde satn aldklar rnler iin olduka dk cretler belirleyebiliyorlard.

u anda, dnyann be ktas da bizim gnll tedarikilerimizdir... Kuzey Amerika ve Rusya ovalar buday tarlalarmzdr; Chicago, Odesa ambarlarmz; Kanada, Baltk lkeleri ormanlarmz. Avustralya koyun allarmz, Gney Amerika sr srlerimizi barndryor; Peru gmn, Kaliforniya ve Avustralya da altnn bize gnderiyor. inliler bizim iin ay ekiyor, Karayipler ve Hindistandan kahvemiz, ekerimiz, baharatlarmz geliyor. [...] nceleri ABDden elde ettiimiz pamuumuz da imdilerde dnyann tm scak blgelerinden geliyor.
W. Stanley Jevons, The Coal Question (Londra, 1866).

1. Hangi rnlerin ticareti yaplyor? 2. ngiliz smrgesi olan blgeler hangileri?

1. Gmenlerin 8 gne kadar cretsiz olarak kalabildikleri geni han.

1850den 1914e ticaret filolar.

Gemilerin ortalama tonaj (Uluslararas l birimi olarak 1 tonilato = 2,83m3) 1870 1917 317 tonilato 870 tonilato

En yksek tonajl yolcu gemileri (Tonilato olarak) 1855 1875 1899 1907 1912 1913 Persia (B. K.) Britannia (B. K.) Deutschland (Alm.) Lusitania (B. K.) Titanic (B. K.) Bismarck (Alm.) 3.500 5.000 16.500 33.000 46.000 56.000

1900 dolaylarnda, Ellis Adasna (New York) varan gmenler.

Yolcu gemilerinin hz (1 dm = 1.852 metre/saat = 1 deniz mili/saat) Britannia Lusitania 8,5 dm 25 dm

19. yzyln sonlarnda Londra liman.

56

57

II. Avrupa egemenliinin genilemesi

S Z L K

Jules Ferry smrgeci yaylma politikasn savunuyor.

Ekonomik adan, smrgeler neden gerekli? [...] Smrge sorunu, bizimki gibi sanayilerinin doas gerei byk oranda ihracata ynelen lkeler iin bir pazar sorunudur [...].

A. 1870e doru smrge imparatorluklar

Belge 5

* Smrge * Dominyon (bkz. s. 68) * zerklik

Kahire

n 1870e doru, Avrupal glerden ou - Birleik Krallk, Fransa, Hollanda, spanya, Portekiz - birer smrge imparatorluu haline gelmiti. Bunlardan en by, yani ngiliz mparatorluu, yaklak 22 milyon km2lik bir alana yaylyor ve 250 milyon nfus barndryordu. Bu imparatorluklarn kkenleri, Avrupa devletlerinin denizar baz topraklarda ticaretin tekelini ellerine geirmeye baladklar 16. ve 17. yzyllara kadar uzanr. Ancak 1815-1870 yllar arasnda yeni smrge*ler de ele geirildi: Fransa Ekvator Afrikasna, Tahitiye, inhindine ve Cezayire, Birleik Krallk ise Hindistana, Avustralyaya, Yeni Zelandaya ve Gney Afrikaya yayld. n Ancak, Fransz Victor Schlcher gibi baz Avrupallar, smrgelerin ounda uygulanmakta olan klelik sistemini eletiriyorlard. Bu uygulamay Birleik Krallk 1833te, Fransa ise 1848de kaldrd. Dier yandan, liberaller de denizar pazarlarn tek bir lkenin denetiminde kalmasna neden olan ve son derece masrafl bulduklar smrgecilie kar kyorlar, ticaretin herkese ak bir faaliyet olmasn arzuluyorlard. n Ilman blgelerde yer alan smrgeler, Avrupa kkenli yerleimcileri ekiyor, ayrca 1867de dominyon* olan Kanada gibi, iilerinde belli bir zerklik*ten yararlanyorlard. Hindistan ya da Kara Afrika topraklar gibi yerli halklarn ounlukta olduu tropikal smrgeler, egemen gc temsil etmek zere grevlendirilen bir vali araclyla dorudan metropolden ynetiliyorlard.

Beyler, ele almam gereken ikinci bir nokta daha var [...], o da sorunun insan ve uygarlatrc yn [...]. Beyler, aslnda stn rklarn aa rklara kar bir haklar olduunu aka sylemek [...] gerekir... (Ar sol milletvekillerinin oturduklar sralarn oundan homurtular). [...] Tekrar ediyorum, stn rklar iin bir hak vardr, nk onlarn bir devi vardr. Aa rklar uygarlatrmak onlarn devidir [...]. Beyler, Avrupann bugn varm olduu noktada, etrafmzda bunca rakibin bydn grdmz bu rekabet ortamnda, [...] ie kapanma ya da ekilme politikas, dosdoru ke gtren geni bir yoldur sadece! inde yaadmz bu zamanda uluslarn bykl, ancak gerekletirdikleri faaliyetlerle llr [...]. Harekete gemeden, dnyann ilerine karmadan, Avrupadaki tm birlik olaslklarnn dnda kalarak, Afrikaya ya da Douya almay bir macera, bir tuzak gibi grerek gemiin parltlaryla yetinmek, byk bir ulus iin bu ekilde yaamak, inann bana, teslim olmak ve inanamayacanz kadar ksa bir srede birinci sradan nc, hatta drdnc sraya dmek demektir.
J. Ferrynin Fransz Millet Meclisinde yapt konuma, 28 Temmuz 1885.

hener Kitc

Dakar

Marchan

Faoda

Cibuti

Cape Town

3 000 km

4 Savorgnan de Brazza, Kongoda (1905). 19 Mart 1905 tarihli Le Petit Journal gazetesinin maneti.

1898de ngiliz smrgeleri 1898de Fransz smrgeleri

B.19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda smrgeciliin yaylmas

1. Jules Ferry smrgecilii savunmak iin hangi nermeleri kullanyor? 2. Jules Ferrynin politikas uygulamaya geirilecek mi?
Belge 1, 2, 3, 4 ve 6

Berlin Konferans (1884-1885).

Faoda olay.

1898de ngilizlerin verdii bir ltimatom, Fransay Faoda kararghn boaltmaya (Fransay temsil eden Yzba Marchandn blgeye ngiliz Kitchenerden nce gelmi olmasna karn) ve Sudan Birleik Krallka brakmaya zorlad. Fransa ve Birleik Krallk savan eiine gelmilerdi.

n 1870li yllardan itibaren, smrgeci yaylma yeniden hz kazand. Bu, fethedilecek blgelerin daha iyi tannmaya balamasyla mmkn olabildi. Jules Vernein romanlarnn elde ettii baarnn da kantlad gibi, giderek byyen bir merakla krklenen ok sayda keif sayesinde, zellikle Afrika haritalarnda "bilinmeyen topraklar" ifadesiyle gsterilen alanlar giderek azald. n Smrge fetihleri ounlukla ekonomik ihtiyalara cevap veriyordu. "Byk bunalm" (1873-1896) ve aralarnda giderek artan rekabetle mcadele etmek zorunda kalan Avrupa devletleri, denizar blgelerde yeni pazarlar ele geirmeye altlar. Birleik Krallk egemenliini Hindistana ve Kara Afrikaya yayd; Fransa inhindine, Fasa, Tunusa ve yine Kara Afrikaya doru geniledi; Kongo, Belika Kralnn egemenlii altna girdi. Daha sonralar Almanya ve talya da smrge topraklar elde etmeyi denediler. Almanya, Kamerun, Togo ve Tanganikann denetimini ele geirdi. talya, Etiyopyada egemenlik kurmay baaramad, ama Osmanllardan Libyay ald. n Avrupa devletlerinin smrgeci emperyalizmi, aralarnda ekimelere de neden oluyordu: Asyada Birleik Krallk ve Rusya, Dou Afrikada Birleik Krallk ve Almanya, Fasta Fransa ve Almanya arasnda ekimeler yaanyordu. 1898de, Faodada (Sudan) meydana gelen cidd bir anlamazlk Londra ve Parisi kar karya getirdi. Franszlar, daha nce igal etmi olmalarna ramen burann denetimini ngilizlere terkettiler, nk Almanyaya karlk vermek iin giriilecek olas bir savata onlarn desteinden mahrum kalmak istemiyorlard. Diplomatlar ise bu uyumazlklar zmeye abalyorlard. 1884-1885te toplanan Berlin Kongresi, Afrikann Avrupal gler arasnda paylalmasna ilikin ilkeleri belirledi.

Smrgeciliin muhalifleri.

Beyaz Adamn Yk

stn rklar! Aa rklar! Bunlar bo laflar. Ben kendi adma, Alman bilimadamlarnn Franszlarn Almanlara gre aa bir rktan olduunu bilimsel olarak gsterdiklerini rendiimden beri bu laflara metelik vermiyorum. Hayr, stn denilen uluslarn aa denilen uluslar karsnda hibir haklar yoktur [...]. Yceltmekte olduunuz fetih, bilimsel uygarln ilkel uygarlklar karsnda sahip olduu gcn, insana sahip olmak, ona ikence etmek, ondaki gcn tamamn szde uygarlatrcnn yararna smrmek iin aka ktye kullanlmasndan ibarettir.
Georges Clmenceaunun Fransz Millet Meclisinde yapt konuma, 30 Temmuz 1885.

Karlkl uzlama zihniyeti iinde, Afrikann baz blgelerinde ticaretin ve uygarln gelimesi iin en olumlu koullar oluturmak ve Atlas Okyanusuna dklen balca iki Afrika rma zerinde serbest seyir hakknn salayaca avantajlar tm halklara garanti etmek isteyen; dier yandan, Afrika kylarnda yeni toprak kazanmlarnn gelecekte ortaya karabilecei yanl anlalma ve protestolar nlemeyi arzulayan ve ayn zamanda yerli halklarn madd ve manev refahn arttrmann yollarn arayan [Avrupal gler], Fransa Cumhuriyeti hkmetinin de onayyla kendilerine Almanya mparatorluu hkmeti tarafndan yaplan ar zerine, bu amala Berlinde bir konferans toplamaya karar vermilerdir. MADDE 1. Tm uluslarn ticar faaliyetleri tam zgrlk ilkesinden yararlanacaktr. [...] MADDE 5. Yukarda sz edilen topraklarda egemenlik haklarna sahip olan ya da gelecekte bu tr haklar elde edecek olan hibir g, ticar alanda ne trden olursa olsun tekel oluturma hakk ya da herhangi bir ayrcalk veremeyecektir. MADDE 6. Sz konusu topraklarda egemenlik haklarna sahip olan ya da bu topraklar denetleyen gler, yerli halklarn korunmasna ve madd ve manev yaam koullarnn iyiletirilmesine zen gstereceklerine ve kleliin, zellikle de siyah insan ticaretinin ortadan kaldrlmas iin alacaklarna sz verirler. nan zgrl ve dinsel hogr, egemen glerin halklarna ve yabanclara olduu gibi yerli halklara da aka garanti edilmitir.

Beyaz adamn ykn stlenin Evlatlarnzdan en iyilerini gnderin. Oullarnz ge mahkum edin ki, Tutsaklarnn hizmetkr olsunlar Ar koumlaryla, zerine titresinler Yaramaz ve vahi halklarn, Tam ehlilememi, sabrsz Yar eytan, yar ocuk Halklarn.
Rudyard Kipling, 1899.

Kapitalist smrgeci siyaset, hi kukusuz smrgelerdeki yerli halklar klelie, zorunlu almaya ve yokolua srkler. Kapitalist toplumun yerine getirdiini iddia ettii uygarlatrma grevi, yalnzca onun smrme ve fethetme aln gizlemek iin kulland bir bahanedir [...]. nsann insan tarafndan smrld tm dzenlerin dman ve rk ayrm gzetmeksizin tm ezilenlerin savunucusu olan Kongre, bu hrszlk ve fetih siyasetini knar, ayrca smrgecilik siyasetinin smrgeci halklar arasndaki sava tehlikesini arttrdnn da farkndadr.
I. Enternasyonal karar, Stuttgart Kongresi, 1907.

58

59

III. 20. yzyla girerken Avrupann stnl

A N A H T A S Z C K R

Osmanl mparatorluunda Alman yaylmacl.

A. Ekonomik ve finansal emperyalizm

Belge 1, 2, 3 ve 4

EMPERYALZM
Latince "hakimiyet" anlamna gelen imperium szcnden. Hakimiyetini baka lkelere de yaymaya alan bir devletin izledii siyaset. Emperyalizm ekonomik, asker, smrgeci ya da kltrel olabilir.

n 20. yzyln balarnda, 1870ten beri gerekletirilen smrge fetihlerinin bilanosu etkileyiciydi. Balangta yalnzca yaklak % 10u smrgeletirilmi olan Afrika ktas iin bu oran, 1913te % 95i amt. Bu tarihte, Avrupa smrgeleri dnya zerinde bilinen topraklarn yarsn oluturuyor, ngiliz mparatorluu ise dnya nfusunun drtte birine karlk gelen 450 milyon kiiyi barndryordu. Ancak Avrupa egemenlii yalnzca smrgelere deil, emperyalizm*e dayanyordu. n Avrupallar dier ktalar zerinde egemenlik kurmak iin her zaman smrge sistemine bavurmadlar. 1810 ile 1822 arasnda bamszlklarna kavuan Amerikadaki eski spanyol ve Portekiz smrgelerinde ya da ran, in ve Osmanl mparatorluu gibi yal imparatorluklarda daha ok (madenlerin ya da tarm alanlarnn iletilmesi, liman ya da demiryolu ina etme haklarnn alnmas gibi) ekonomik avantajlar elde etmeye altlar. in, 19. yzyl ortalarndan itibaren ite bu yntemle gerek anlamda blld. Kat zerinde bamsz bir devlet olarak kald, ancak gmrk haklar da dahil tm zenginlikleri Avrupa devletleri tarafndan smrlmeye balad. Bu tr topraklar etki alanlar diye tanmlanyordu. n Avrupa, dnyann her kesine sermaye yatrm yapt; bu da nemli miktarlarda krn ktaya geri getirilmesini salad. Bu yolla elde edilen kr, balangta metropollere pahalya malolan (ynetim giderleri, yol ve demiryolu inaat masraflar...) smrgelerden elde edilen gelirlere ekleniyordu. 1914te Fransann Avrupa dndaki yatrmlar 8 milyar frank, Birleik Krallknkiler ise 52 milyar dolaylarndayd. Uzun sre gelimi sanayii ile tannan Birleik Krallk, giderek sermayelerinin geliriyle yaayan bir rantiyeye dnyordu.

1900 ylnda Dahomeyde bir demiryolu inaat: Yeni donanmlarla ve yerli halk zorla altrarak lkeye deer kazandrma abas.

25 Avrupa 5 16

Sahalin

RUS

MPARATORLUU
Tr a
sib ns

irya

II. Wilhelmin stanbula yapt iki ziyaret Fransann Anadolu ve Dou Akdenizdeki asrlk prestijini kaydadeer lde zayflatmaya yetti. Almanlar, bir zamanlar Trk ordusunu ve Osmanl Devletinin eitli idar kurumlarn dzenlemekle grevlendirilmi olan Fransz subay ve memurlarnn yerini aldlar. stanbul ve Trkiyenin dier kentleri Alman gmenlerin ve sermayedarlarn aknna urad. Sultan Abdlhamit ise bunlara her trl tavizi ve yetkiyi verdi. Berlin piyasas Parisin yerini alarak Osmanl maliyesini canlandrma iini stlendi ve Alman ticareti [...] Fransann ihracatn fersah fersah geride brakan bir rakama ulat. Manev alanda da Alman etkisi ayn oranlarda artt. Filistin, Suriye ve Anadolu, Katolik misyonerler ve Alman hayr kurumlaryla doldu [...]. Almanya gmenlerinden bir ksmn imdiden Douya ynlendirdi [...]. Almanlar on yldan ksa bir srede tm yerel ticareti ele geirmeyi baardlar.
Eugne Jung, Les Puissances devant la rvolte arabe (Paris, 1906).

34 Anglo-sakson Amerika 2 5

T r an sm anurya

JAPONYA
Vladivostok Tokyo

Manurya Moolistan Pekin

-H

Port-Arthur ingtav anghay

5 B y k Okyanus

incan
Hu
a

ng

Fransz igaline Vietnamdan bir tepki.

Latin Amerika

13 5 4

B. Kltr emperyalizmi

Belge 5

Tibet
i gz Jia ng

Afrika

13 6 2

Asya

15 5 2

n Sanayi devriminin kendilerine salad teknik stnlkle dnyaya egemen olan Avrupallar, ekonomik smryle yetinmiyorlard. Uygarlklarnn stnlne inandklarndan, bunun ltuflarndan dnyann geri kalann da yararlandrmay hedefliyorlard. Bylece misyonerler Hristiyanln etkisini dnyaya yaymaya baladlar (bkz. Konu 4). Ama Avrupa etkisinin en nemli arac dil oldu: spanyolca, Franszca ve zellikle ngilizce ticaret ve diplomaside kullanlyordu. Ayrca Avrupa, smrge halklarn teknoloji ve tp alanndaki gelimelerden de yararlandryordu. n Dnyann bu biimde "Avrupallatrlmas"na kar kanlar ok azd. Avrupada sosyalistler ve zellikle anaristler, Fas ve Libyadaki savalar protesto ettiler. Avrupa dnda baz halklar Avrupa egemenliine kar ayaklandlar. Afrikada, 1877-1879 arasnda Zulular, 1892-1894 arasnda da Dahomey sakinleri silaha sarlarak igallere direndiler. 1857de vahim Sipahi isyanna sahne olan Hindistanda, sekinler 1885te bir araya gelerek daha fazla zerklik talep eden bir Kongre Partisi kurdular. inde, 1900de Avrupa kart Boxer hareketi geliti; ama ulusal bamszln korunmas konusundaki yetersizlii, imparatorluk hanedannn 1911de kmesine neden oldu. Ancak bu direniler Avrupann dnya zerindeki egemenliini 1914 ylna kadar sarsamayacakt.

NEPAL BUTAN

Ya

1862de Saygon yaknlarnda bir aaca aklm ve byk olaslkla yerel sekinlerden biri tarafndan kaleme alnm olan ilan. Kralmzn iktidarn kaybedince, babasn ve annesini kaybetmi bir ocuk gibi aresiz kaldk. Sizin lkeniz Bat denizlerine, bizimki Dou denizlerine aittir. [...] Biz kralmza kranla balyz, ona yaplan hakszlklarn intikamn alacaz ya da onun iin leceiz. [...] Sizin gcnzden ekiniyoruz, ama daha ok Tanrdan korkuyoruz. Sonsuza kadar yorulmak bilmeden savamaya yemin ediyoruz. Elimizde hibir ey kalmadnda, askerlerimizi silahlandrmak iin aa dallarn kullanacaz.
Revue indochinoise, haziran 1902.

Hi ndi stan mparatorl uu

Yabanc glerin etki alanlar

Yunnan Birmanya

Macao (PORTEKZ) inhindi (FRANSA) Hanoy ngiliz Alman

Formoza Hong Kong (B.K.)

1000 km

Japon Fransz

Rus Demiryollar

20. yzyl banda, yabanc glerin indeki etki alanlar. 1. Hangi Avrupa lkelerinin inde etki alan var? 2. Avrupa dndan hangi lkenin inde etki alan var? 3. Bu durumun in asndan ne gibi siyasal ve ekonomik sonular oldu? 4. indeki yabanc glerden ikisi arasndaki rekabet yznden 20. yzyl banda nasl bir sorun kt? 5. 20. yzyl banda Avrupal uluslarn emperyalist uygulamalarna baka hangi lkeler maruz kalyordu?

Milyar altn frank olarak sermayeler

ngiliz Fransz Alman

20. yzyln banda ngiliz, Fransz ve Alman yatrmlar (milyar frank olarak).

60

61

OREGON 1859 IDAHO 1890

N A H T A S Z C K

A. Amerika Birleik Devletlerinin ortaya k

Belge 2 ve 3

1803te Fransann brakt topraklar 1818 ve 1846da Birleik Krallkn brakt topraklar 1819da spanyann brakt topraklar 1845ten 1853e Meksikann brakt topraklar Tarihler, topraklarn Birlike bal bir devlet olduklar yl gsterir Ktay boydan boya geen ilk demiryolu sava srasnda Gneyli topraklarn snrlar

SINIR
Amerika Birleik Devletlerinde, meskn ve uygarlam Douyu, henz vahi kabul edilen Batdan ayran izgi; 19. yzylda bu izgi Atlas Okyanusundan Byk Okyanusa doru giderek ilerledi.

* Ayrmclk * Anayasa * Zaibatsu (bkz. s. 32) * Monroe Doktrini * Himaye (Protektora) (bkz. s. 68)

n 1865ten sonra Amerikallar lkenin batsndaki topraklar deerlendirmeye baladlar. Gmen akn ve byk bir demiryolu ann kurulmas sayesinde ktay batan baa geen ilk demiryolu 1869 ylnda tamamland snr* hep daha ileri tamay baardlar ve Batnn fethini srdrdler. Bu ilerleyi yerlilere kar verilen savalarla ezamanl gerekleti. Yerliler nihai olarak 1890da yenilgiye uratldlar. Gler Amerikada i pazarn gelimesine de olanak tand. Bu pazar, lkenin sahip olduu zengin doal kaynaklar sayesinde, byk lde trstler tarafndan gerekletirilen gl sanayi atlmn kolaylatrd. 1914te Amerika Birleik Devletleri, dnyann en byk sanayi gc konumundayd.

Miss

issip

ARIZONA 1912

pi

n 1848de Kaliforniyann ilhakyla birlikte, Amerika Birleik Devletlerinin topraklar Atlas Okyanusundan Byk Okyanusa kadar yaylm oldu. 1861-1865 yllar arasnda lke, kleliin kaldrlmasndan ve sanayilemeden yana olan Kuzey devletleriyle tarm ekonomisini ve klelik dzenini korumak iin Birlikten ayrlmak isteyen Gney devletleri arasndaki i sava yznden ikiye blnd. Bakan Lincolnn izledii politika sayesinde Kuzeyliler sava kazand. Klelik kaldrld, ancak siyahlarla beyazlar arasndaki ayrmclk* tmyle ortadan kalkmad.

NEVADA 1864 San Francisco CALIFORNIA 1850 UTAH 1896

MEKSKA

1845

500 km

19. yzylda ABDde Batnn fethi. 20. yzyl banda Amerikan emperyalizmi. Meiji dnemi Japonyasnda modernleme ve gemie sadakat.

B. Japonyann uyan

Belge 1 ve 4

n ki yzyl boyunca her trl yabanc etkiye kapal kalan Japonya, 1868de aniden Ortaa dnyasndan modern dnyaya gei yapt. mparator Mutsu Hito, aydnlanm siyaset a anlamna gelen Meiji dneminin baladn ilan etti. Japonya, Batyla eit koullarda kar karya gelebilmek iin, onun retisini izlemek zorundayd. Bylece, nemli reformlar gerekletirildi. 1871de feodal sistem kaldrld, yasalar nnde eitlik ilkesi benimsendi, zorunlu eitim ve askerlik kabul edildi. Tm bunlar Japon ulusunun birlik duygularn glendirdi, ancak 1889 Anayasa*s yine de imparatora nemli yetkiler brakyordu. n nce devlet, ardndan da zaibatsu* ad verilen nemli aileler (Mitsui, Mitsubii) tekstil ve demir-elik sanayiinin gelimesine nclk ettiler. Bu dnmler lkeyi batllatrd; demiryollar, Avrupallarnkine benzer kyafetler, hatta vals bile yaylmaya balad. Bu arada Japonya, geleneksel kltrne ve dinine (intoizm) bal kalmay da srdrd.

Gerekten byk bir halk olacaksak, dnyada nemli bir rol oynamak iin iyi niyetle almalyz [...]. 1898de spanya ile sava sorunuyla karlamaktan kanmamz mmkn deildi [...]. imdi de yle. Havai, Kba, Porto Rico ve Filipinlerde zerimize den sorumluluklardan kaamayz [...]. Snrlarmz iinde belirsizlie gmlm ynlar halinde yaamamz ve keyfimize gre birinin maln bakasna satan bir araclar topluluundan baka bir ey olmadmz kabullenmemiz mmkn deildir [...]. Denizlerde ve ticarette stnlk salama mcadelesindeki yerimizi korumak istiyorsak, gcmz kendi snrlarmzn dnda ina etmeliyiz. Kstakta bir kanal (Panama Kanal) amal, Dou ve Bat okyanuslarnn kaderini belirlemek konusunda sz sahibi olmamz salayacak avantajl konumlar ele geirmeliyiz. [...] ekingenliklerini insancl olma mazeretinin arkasna saklayan ve hi de samimi olmayan bir ifadeyle "zgrlk"ten, "ynetilenlerin rzas"ndan sz edenlere [...] kar fazla sabrm yok [...]. Onlarn savunduklar doktrinleri uygulamaya kalksak, Arizona Apailerini kendi refahlarn salamak konusunda serbest brakmamz ve tek bir kzlderili rezervine bile mdahale etmememiz gerekirdi. Onlarn doktrinleri, sizin atalarnz ve benimkileri Amerika Birleik Devletlerine yerlemi olduklar iin sulamaktadr.
Theodore Roosevelt, The Strenuous Life (New York, 1901).

Yenilikleri geleneklerimizi feda etmeden karlamaya alk olduumuzdan, Batl yntemlerin benimsenmesi ulusal yaammz sanld kadar fazla etkilemedi. Din rehber olarak Buday, manev rehber olarak Konfys sememizi salayan ayn semeci yaklam, bu kez de madd gelimenin olarak modern bilimin nnde eilmemize neden oldu [...]. Avrupann toplumsal ve siyasal geleneklerinin benimsenmesi, bizim amzdan balangta sanld kadar derin bir deiim gerektirmeyecek. [...] Bat kanunlarnn ruhuna sadk kalan meden kanunumuz, byk lde bizim gemiimizden gelen rf ve adetleri yanstyor. Anayasamz, Avrupa lkelerinin anayasalarna benzer gibi grnse de, aslnda eski ynetim sistemimize dayanyor ve tanrlarn devrinden rnek alyor [...]. Geleneksel mzik ve tiyatro eitimi, bir Avrupal gibi yetimi olanlarda bile hl ok yaygn. Sarayda, geleneksel tren usulleriyle ilgili grevlerin biimsel hibir deiiklik yaplmadan korunduu belki de bilinmiyordur. Bunun en arpc rneklerinden biri, Rusyaya sava ilan ettiimizde bunun Mikadonun zel ula tarafndan Gne Tanras Ameterasuya bildirilmi olmasdr.
Kakuzo Okakura, The Ideals of the East (Londra, 1903).

C. Yeni emperyalizmlerin douu

n 1823te Monroe Doktrini*nin kabulnden beri Avrupallarn Amerika ktasna mdahalesine kar kan Amerika Birleik Devletleri, ktann batsnn fethi tamamlandktan sonra kendisine yeni hedefler belirledi. 1898de spanyaya kar kazanlan zafer, ABDnin Porto Ricoyu ilhak etmesine ve Kbay denetimi altna almasna olanak tand. Bylece Karayip Denizi bir "Amerikan gl" haline geldi. Havai Adalarn igal ettikten sonra Amerikallar, Byk Okyanusta yine spanyollara kar kazandklar zaferle, Filipinlerin denetimini de ele geirdiler. n Hapsolduu takmadalarn darlndan sknt eken Japonya da yaylmac bir politika izlemeye balad. Sanayiine bal olarak gelien asker gc sayesinde, 1895te ini yendi ve Formoza Adasn (Tayvan) ilhak etti. 1905te, Rusya karsnda kazand zafer sayesinde Avrupal bir gce kar Avrupal olmayan bir g tarafndan kazanlan ilk zafer Japonya, Manuryay smrgeleri arasna katt ve 1910da ilhak edecei Korede bir himaye* ynetimi kurdu.

mparator Mutsu Hito (1852-1912).

1867den 1912ye kadar Japonya imparatoru olan Mutsu Hito, 3 Ocak 1868 de "Meiji Devrimi" adyla bilinen bir darbe gerekletirdi. ktidarnn kkenleri 13. yzyla dayanan ve bir tr babakan saylabilecek ok gl bir kiilik olan ogunu devlet ynetiminden uzaklatrd. Bugnk Japonya imparatoru ile ayn hanedandan olan Mutsu Hito, lkeyi modernleme yoluna soktu.

1. Theodore Roosevelt kimdir? Amerikan emperyalizmini dnyann hangi blgelerine doru ynlendirmek istiyor? 2. Burada anlatlan program gerekletirildi mi? 3. Arizona Apailerine ne oldu (sondan bir nceki cmle)? Son cmleyi aklayn.

1. Bu belgeye gre, Japon uygarl hangi alanlarda batllama yaamtr? 2. Yazar bu batllamay nasl tantyor?

62

St-

1783te ABD

MAINE 1820 MONTANA M VERMONT NEW IC HAMPSHIRE 1791 HI 1889 GA NEW MASSACHUSETTS N GNEY WISCONSIN YORK DAKOTA RHODE ISLAND 1848 1837 WYOMING 1889 Detroit CONNECTICUT 1890 Chicago New York IOWA NEBRASKA PENNSYLVANIA NEW JERSEY 1867 OHIO 1846 INDIANA 1803 DELAWARE BATI ILLINOIS 1816 MARYLAND COLORADO VIRGINIA 1816 1876 KANSAS h i o 1792 1863 VIRGINIA Washington O DC 1861 MISSOURI KENTUCKY KUZEY 1821 CAROLINA 1796 NEW TENNESSEE S OKLAHOMA A S MEXICO GNEY N 1907 ALABAMA A 1912 CAROLINA RK 1817 A 1836 GEORGIA 1817 LOUISIANA TEKSAS MISSISSIPPI 1812 1845 KUZEY DAKOTA MINNESOTA 1889 1858
Gller Blgesi

La

ur

IV. Ykselen iki g

1775te ABDyi oluturan 13 eyalet

KANADA
WASHINGTON 1889
ss M i ouri

en

FL

Ri o Gr an de

OR ID A

63

V. 1918 sonras: Avrupa hl egemen mi?

A N A H T A S Z C K R

Birinci Dnya Savanda smrgelerin rol.

A. 1918 sonras dnya siyasetinin merkezinde Avrupa

Belge 5

Son sava, smrgelerin karlar dorultusunda yaplmad halde, smrgelerin yardmyla yrtld. Smrge halklar Avrupann savana daha nce grlmemi boyutlarda kartrldlar. Hintliler, Siyahlar, Araplar, Madagaskarllar Avrupa ktasnda savatlar. Neden? Fransann ve ngilterenin kleleri olarak kalma hakkna sahip olmak iin!
Lev Trokinin III. Enternasyonalin I. Kongresinde yapt konuma, 1919

TERCHL MPARATORLUK BLGES

Ticarette kendi smrgelerine ayrcalk tanyan bir devletin bavurduu uygulama. Tercihli imparatorluk blgesi uygulamas, bir smrge imparatorluunun tm topraklarn kapsayan bir tr korumaclk biimidir.

n 1918de Fransa ve Birleik Krallk, Birinci Dnya Savandan zayflam olarak ktlar (bkz. Konu 14). Bu zayflk zellikle finans alannda kendini gsterdi. Birleik Krallk tarafndan Avrupa dna yatrlan sermayeler % 25, Fransannkiler ise te iki orannda azald. Savatan yenik kan Almanya, smrgelerini kaybetti. Bu glkler, aka kapitalist Batya kar gerekletirilen Rus Devrimi ile birleince (bkz. Konu 13), Alman Oswald Spenglerin Batnn k (1919) ya da Fransz corafyac Albert Demangeonun Avrupann k (1920) adl eserlerinde ifade bulan trden byk bir karamsarla yol at. n Ancak bu karamsarlk fazla uzun srmeyecekti. Franszlar ve ngilizler kazandklar zaferin glerini arpc biimde kantladna inanyorlard. Almanyaya gelince, o da urad yenilgiyle ezamanl olarak ortaya kan i karklklar atlatmay baarmt. Devrimci komnist hareketin 1922den sonra gerilemeye balamas da Avrupal uluslarn stnlk duygusunu pekitirdi. Bunlara ek olarak, ABD savatan sonra uluslararas sahneden ekilmie benziyordu. Dnya siyaseti hl Avrupa bakentlerinde belirleniyor gibi grnyor, 1920 Bar Konferans srasnda kurulan Milletler Cemiyetinin merkezinin Cenevreye yerlemesi de bunu simgeliyordu.

Troki smrgecilii nasl deerlendiriyor?

Birleik Krallkn 1930lu yllarda benimsedii tercihli imparatorluk blgesi politikasn yanstan ngiliz afii.

Birinci Dnya Sava srasnda Senegalli askerlerin sergiledii ballktan esinlenen 1915 tarihli Fransz afii.
Reklam Mzesi, Paris. "Banania. Leziz ekerli kahvalt. Hassas mideler iin enfes bir yiyecek."

* Manda

Avrupann stnlne ilikin kukular.

"Hint ay satn aln".

B. Avrupa devletlerinin gcnn temeli olarak smrgeler

Belge 1, 2, 3, 4 ve 6

n Birinci Dnya Sava srasnda smrgeci gler, smrge topraklarndan tahl rnleri, hammaddeler, zellikle de igc saladlar. Avustralyallar, Kanadallar ve Hintliler ngilizlerin yannda, Kuzey Afrikallar, Senegalliler ve Vietnamllar Franszlarn yannda savatlar. 1920de, savatan zaferle kan lkeler, 1914 ncesinde Almanya ve Osmanl mparatorluunun elinde bulunan topraklarn ynetimini manda* olarak devraldlar (bkz. s. 278-279). n ki sava aras dnemde, smrgeci gler keyifle imparatorluklarnn gcn kutladlar. Birleik Krallk bunu daha nce 1887de, Hindistan mparatoriesi Kralie Victoriann doumgnnde ve 1897de yapmt. Mays 1937de, Kral VI. Georgeun atafatl ta giyme trenine dominyon ve smrgelerini de dahil etti. Smrgelerine kar uzun sre kaytsz kalan Fransada ise kamuoyu, Afrika, Asya, Amerika ve Okyanusyadaki smrgelerin kltrel ve ekonomik zenginliklerinin saysz ziyaretiye tantld 1931 Smrgeler Sergisini byk bir ilgiyle izledi. n Smrge imparatorluklar, byk glerin ekonomik ve siyasal stratejilerinde giderek artan bir rol stleniyorlard. 1930lu yllarda gelien ekonomik korumaclk ortamnda imzalanan Ottawa Anlamalar, Birleik Krallkn ekonomisi iin pazar gvencesi salayan tercihli imparatorluk blgesi* uygulamasyla ngiliz mparatorluunu uyumlu bir ekonomik ve parasal birlik haline getirdi. Fransa ve Birleik Krallk, sava halinde insan ve malzeme gc bakmndan stnlk kurabilmek iin hl byk lde smrgelerine gveniyorlard.

Byk ve kkl uygarlnn stnl sayesinde Avrupann tm dnyaya egemen olmas, bugne kadar iktisad corafyann temel olgularndan biriydi. Etkisi ve saygnl dnyann en cra kelerine kadar kendini gsteriyordu. Kefettii ve yaamn akna dahil ettii lkeleri, zyle besledii ve kendisinden rnek alarak biimlendirdii lkeleri, kendisini taklit etmeye ve kendisine hizmet etmeye zorlad toplumlar gururla sralyordu. [] Byk keifler andan beri, Avrupa ekonomi alannda da ynetimini tm dnyaya dayatmt. Gemileriyle uzak lkelerin rnlerini tayor, egzotik yiyecek pazarlarn kendi limanlarna ekiyor, bu ticaretten elde ettii krlar daha sonra baka bakir blgelere yatrm yapmak zere bankalarnda biriktiriyordu. [] Vahi topraklar meskn blgelere dntrmek iin gerekli ncleri de salyordu; ksaca, tm dnyaya parasnn, gcnn ve yaamnn salad zenginlikleri datyordu. [] Ancak, 19. yzyln sonunda Avrupa dndan baz uluslarn rekabeti ve gc kendini hissettirmeye balad. Bunlardan bazlar, Amerika Birleik Devletleri gibi, Avrupann kendi kanyla beslenmi, bakalar ise, Japonya gibi, Avrupann verdii rnek ve tlerle biimlenmiti. Bu yeni glerin geliimini hzlandran, Avrupann retim becerilerinin zayflamasna neden olan ve bylece onlarla bizim aramzda derin bir dengesizlik yaratan sava, yal ktamz iin gerek bir hegemonya ve yaylma krizinin de balangc olmad m?
Albert Demangeon, Le Dclin de lEurope (Paris, 1920).

Israrla smrgecilie inananlar.

Yalnzca smrgecilik faaliyetinin durumuna bakarak, gerek anlamda "Avrupann gnbatm"n ya da "beyaz rkn k"n kabullenmek gtr. Smrgeciliin balangta belirledii amalarn tmne ulaamad ve pek ok alanda beklenmedik engellerle karlat dorudur. Byle bir tespit, ou ancak yarm yzyllk baz giriimler iin hi de artc deildir []. Yine de ada smrgeciliin, bilinli ya da bilinsiz olarak, halklarn ie kapankln ortadan kaldrma ve tm insanlar ayn insanlk seviyesine getirme ynnde dnyann geirdii dnmn en nemli, en etkili ve en tutarl arac olduu kesindir. [] Dnyann btnlemesini salayan bu byk eseri, ie kapankln ksrlatrd rklarn yeniden canlanmasn salayan bu dnm yz yldan ksa bir srede tek bana gerekletiren yine Avrupa olmutur. Baz hatalar yaptn, bazen talihsiz igdlere boyun ediini itiraf etmeliyiz. Bu byk olaslkla kanlmazd. Ancak grevi henz bitmemitir. Cmertlik konusunda temel bir kaygnn yansra saduyu da Avrupay smrgecilii zincirinden boanm azgn bir g ya da dizginsiz kullanlan bir hak olarak deil, bir dayanma grevi olarak grmeye aryor.
Georges Hardy (Cezayir kenti Milli Eitim Mdr), La Politique coloniale et le partage de la terre aux XIXe et XXe sicles (Paris, 1937).

1914te smrge imparatorluklar.

Yzlm (bin km2) Nfus (milyon)

Birleik Krallk Hollanda talya Belika Portekiz spanya

15 000 2 060 3 485 2 390 2 080 350

414 61 15 14,25 9 1,2

1. Bu metin smrgecilikle ilgili nasl bir bilano ortaya koyuyor? 2. Metne gre, smrgeciliin gelecekteki almlar neler olabilir?

64

65

N A H T A S Z C K

C. Son smrge fetihleri

Belge 3

B
2

ULUSULUK
Ulusal duygularn yceltilmesi. Bu duygular, bir ulusun gcn arttrmay hedefleyen fetih politikalarna olduu kadar, bamszlklarn kazanmak isteyen halklarn silahl mcadelelerine de esin kayna olabilir.

n Smrge imparatorluklar iki sava arasnda glerinin doruk noktasnda bulunsalar da, onlar iin genileme devri artk kapanmt. Japonyann in topraklarna girerek Manurya blgesinde, ardndan da 1930lu yllarda bu lkenin dou ksmnda gerekletirdii smrge fetihleri, bu nedenle Milletler Cemiyeti yesi lkeler tarafndan iddetle knand. n talya 1936da Etiyopyaya girdiinde verilen tepkiler de benzer nitelikteydi. Uluslararas kamuoyu bu fethi 19. yzyl boyunca Birleik Krallk ya da Fransann yapt gibi bir tr uygarlatrma giriimi olarak deil, bamsz bir devletin baka bir devlet tarafndan hoyrata ilhak olarak deerlendirdi.

Mohandas Gandi (1869-1948).

Hindistanda tccar bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Gandi, Londrada hukuk renimi grdkten sonra avukat oldu. 1916da Hindistana geri dnd. Ksa bir sre sonra Mahatma ("yce ruh") sfatyla anlmaya balad lkesinde, ngiliz egemenliine ve toplumsal adaletsizliklere kar mcadeleye giriti. Bu abas pek ok kez hapse atlmasna neden oldu. Eylemini siyasal alandan ok dnsel alanda yrten Gandi, iddet kart zgn mcadele yntemlerini benimsedi. Kongre Partisi ile birlikte bir sivil itaatsizlik hareketi balatt ve ngiliz rnlerinin boykot edilmesini salad. Ayn zamanda, krsal kesimdeki yoksulluu azaltmak iin Hintli zanaatkrlar cesaretlendirdi. kinci Dnya Savandan sonra Hindistan bamszla tayan Gandi, 30 Ocak 1948de fanatik bir hindu tarafndan ldrld.

D. eride protestolar

Belge 1, 2, 5 ve 6

* Self-government * Panasyaclk * "Ak kap" politikas

n Smrge imparatorluklarnn snrlar iinde memnuniyetsizlik giderek artyordu. Protestolar, metropollerin egemenlii altndaki uygarlklarn geleneklerine dayanyordu. rnein Hintli air Rabindranat Tagor (1861-1941), Batnn agzll nedeniyle zaten mahvolmaya mahkum olduunu ve bu koullar altnda manev deerleri stn klmann da Douya dtn savunuyordu. n Ancak smrge halklar zerklik ya da bamszlk talep ederken, Avrupallara kar yine onlardan rendikleri zgrlk ve ulusal bamszlk ilkelerini kullanyorlard. Hindistanda Kongre Partisi, ite bu zihniyetle ve iddet kart yntemleri benimseyen avukat Gandinin (1869-1948) etkisi altnda self-government* ynetimi kurmak iin urayordu. Bu arada Birleik Krallk, Ortadoudaki ulusal taleplere Msr (1922) ve Iraka (1933) ksm bamszlk tanyarak yant verdi. n Fransz mparatorluu snrlar iinde de yerli halklarn ulusuluk* hareketleri gelimeye balad. Tunusta Habib Burgibann Yeni Dstur Partisi, Cezayirde Mesali Hac tarafndan kurulan Kuzey Afrika Yldz, inhindinde, daha sonra Ho i Min olarak tannacak olan Nguyen Ai Kuok tarafndan 1930da kurulan Komnist Parti, ulusu hareketleri temsil ediyordu. n Smrge egemenliini knayanlarn sesleri Avrupada bile giderek ykseliyordu. Komnist siyasetiler ve Lev Troki, ya da Albert Einstein, Romain Rolland ve Andr Gide gibi entellekteller bunlarn arasndayd. Kilise de kendi adna Avrupa devletlerinin smrgeci emperyalizminden uzaklamaya alyor, Papa XI. Pius (1922-1939) ilk kez yerli inli ve Afrikal piskoposlar atyordu.

Panasyaclk.

Ulusumuz [Japonya], inin toprak btnl ve Hindistann bamszl gibi bu nemli gncel sorunlar adna, yani halklarn doal haklarn hie sayarak hukuka aykr biimde bu geni topraklar ele geirmi olanlara kar savaa girime hakkna [] sahiptir. Baka bir deyile, Sibiryann uzakdou topraklar ve Avustralyadaki igalcilere kar, daha sonra bu topraklar kendimiz igal etmek zere sava ama hakkna sahibiz.
kki Kita, Ulusal yeniden yaplanma projesi (Tokyo, 1919).

3 1931de Pariste alan Uluslararas Smrgeler Sergisinin afii.

"Bir gnde dnya turu. Uluslararas Smrgeler Sergisi."

Japon ulusuluu hangi Avrupal gleri hedef alyordu?

Smrgecilie ynelik 1919 tarihli iki sorgulama.

Bir misyonerin insanca grlere kendini kaptrdn ve her alanda gerek bir din adam gibi davranmak yerine kendi lkesinin karlarna hizmet etme kaygs sergilediini varsayalm. Byle bir misyonerin tm giriimleri yerli halkn gznde bir anda deerini yitirecek ve yerliler Hristiyanln u ya da bu yabanc ulusun dini olduuna kolayca inanacaklardr.
Papa XV. Benedictus, Maxima illud balkl Papalk bildirgesi, 1919.

E. Darda rekabet

Belge 4

1 Ho i Min, Fransada Tours Kongresinde (aralk 1920).

1920den itibaren Fransz Komnist Partisine ye olan Ho i Min (1890-1969), 1930da inhindi Komnist Partisini kurdu. 1945te Vietnamn bamszln ilan etti ve 1945ten 1954e kadar Fransaya kar verilen silahl mcadeleyi ynetti. Bamsz Kuzey Vietnam Bakan olduktan sonra, lkesinin ABDye kar giritii sava srasnda ld.

n Avrupa lkeleri, Asyada Japonyada gelimeye balayan panasyaclk* akmyla mcadele etmek zorundaydlar. "Byk Japonya"nn kuruluunu hakl nedenlere dayandrabilmek iin, Japon ulusular beyazlarn stnlne kar sar rktan halklarn birliini yceltiyorlard. n Amerika Birleik Devletleri, zellikle de Woodrow Wilson, smrgecilik fikrine pek de scak bakmyordu; Amerikallar lkelerinin de bir bamszlk savandan doduunu unutmamlard. 1912den 1920ye kadar ABD bakanl yapan Wilson, Birinci Dnya Sava srasnda yaynlanan bir metinde smrge egemenliinin dayand ilkeleri tartmaya almt (bkz. s. 277, belge 2). Ayrca, emperyalizm ve smrge imparatorluklar ABDnin baz kaynaklara, rnein Ortadou petrollerine ulamasn engelliyordu. Bu nedenle ABD, bu engeli ortadan kaldracak olan "ak kap" politikas*n savunuyordu.

Smrgelerin bamszlklarna kavumas, ancak metropollerdeki emeki snfn haklarna kavumasyla mmkn olabilir. Annam, Cezayir, Banglade, ran ve Ermenistan ii ve kylleri bamsz bir yaama kavuma olaslna ancak Fransz ve ngiliz iileri [] devletin yetkesine el koyduklarnda sahip olabilir. Afrika ve Asya smrgelerinin kleleri, Avrupada kurulacak proletarya diktatrl sizin iin zgrlk demektir!
Lev Trokinin III. Enternasyonalin 1. kongresinde yapt konuma, 1919.

Cezayirdeki Fransz hakimiyetini yeren 6 Fransz Komnist Partisi afii (1930).

"100 yllk Fransz hakimiyeti. Bazlarna sefalet Bazlarna zenginlik. Komnist Parti ve Birlemi Emekiler Genel Konfederasyonu bayra altnda, smrge halklarnn bamszl iin ayaa kalkn!"

66

67

konunun zeti
SENTEZ
1914e kadar, Avrupann dnya zerindeki hakimiyetini gsteren pek ok kant bulunuyordu: Milyonlarca Avrupalnn g; Geni smrge imparatorluklarnn kurulmas; Ticaretin gelimesi, finansal yatrmlarn artmas; Avrupa kkenli kltr modelinin tm ktalara yaylmas.

yntem
Harita okuma Haritalar karlatrma
HARTANIN NCELENMES
n Haritay tanmlayn: Bal nedir? Lejandn ierii? lei? Gsterdii coraf alan? n Haritaya dklm olgunun doas nedir? Harita bir gelimeyi mi, yoksa belli bir tarihteki durumu mu gsteriyor? n Oklar var m? Renklerde ton farkllklar var m? Bu yntemler kullanlarak ne anlatlmak isteniyor?

ABD ve Japonya da deniz ar topraklarda varlk gsterebilmek iin Avrupann kulland ekonomik yntemlere bavurdular. Ancak, Avrupal gler Birinci Dnya Savandan zayflam olarak ktlar. Birleik Krallk ve Fransa, asker glerini ve ekonomilerini canlandrmak iin hl smrge topraklarna gveniyorlard. Ama ABD ve Japonyann ykselii bu lkelerin smrgeler zerindeki hakimiyetini tehlikeye sokuyordu. zellikle Asyada, Avrupann smrgeci hakimiyetine kar tepkiler bymeye balad.

FARKLI HARTA TRLER

KARITIRMAYALIM

Smrge, dominyon ve himaye (protektora)

Smrge, tmyle baka bir devletin egemenlii altnda bulunan topraktr. Dominyon, Britanya mparatorluunun nce zerklik, ardndan da bamszlk verdii eski smrgelerine verilen addr. Bu stat nce beyaz rktan yerleimcilerin yaad smrgelere verildi. Britanyann ilk dominyonu Kanada oldu (1867). Himaye ise, bir metropoln denetimi altnda bulunan, ancak iilerinde zerkliini koruyan bir toprak ya da devlettir. Fransz smrge imparatorluunda Tunus, Fas ve Kamboyann durumu buydu.

n Geliim gsteren bir harita, bir durumun tarihin farkl dnemleri arasnda geirdii deiiklikleri anlatr. Birbirini izleyen tarihler hangi konuda fikir vermeyi amalyor? n Betimleyici harita tarihin belli bir anndaki bir durumu gsterir. Haritalatrlm olguya ilikin hangi bilgiler veriliyor? (Sz konusu olgunun nemi, zayfl, yeri).

HARTALARIN KARILATIRILMASI
n Bu sayfadaki haritalar, sayfa 54-55 ve 58deki haritalarla karlatrn: - Ortak bir izlekten sz edilebilir mi? Haritada gsterilen yer ayn m? Bu sayfadaki haritalarla bir karlatrma yaplabilir mi?

Yerleim smrgesi, iletim smrgesi ve kontuvar

Yerleim smrgesi, metropolden byk topluluklar halinde ve rnein iftilik yapmak zere gelen gmenlerin yerletii smrge topraklarn anlatmak iin kullanlr. Bu topraklar lman blgelerde yer alrlar (Kanada, Yeni Zelanda ya da Cezayir). letim smrgesi, metropole eitli hammadde ve gda maddeleri (tropikal rnler gibi) salayan smrge topraklardr. Metropol bu topraklara genellikle memur ve asker gnderir. Kontuvar ise, hukuk olarak bamszln koruyan bir lkenin topraklarnda bulunduu halde baka bir devlet tarafndan denetlenen ticar bir yerlekedir (genellikle bir liman). 1885te ve 1914te Afrika.
Bir yerleim smrgesi: Bir iletim smrgesi:

- Aadaki haritalar, sayfa 54-55teki haritalara ek olarak hangi bilgileri vevriyor? Sayfa 58deki harita hangi bilgileri veriyor?

1878de Yeni Zelanda

1920de Fransz Bat Afrikas

Madera Cezayir Kanarya Adalar Rio de Oro Yeil Burun Adl. Senegal Gambiya Gine Sierra Leone

Tunus Msr

Cezayir Tunus Madera Kanarya Adalar Fas Rio Fransz de Oro Bat Afrikas Trablusgarp Msr

KTAPLAR

OKU YA GR LIM ELM

- lber ORTAYLI, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu (stanbul, 1998). - Eric J. HOBSBAWM, mparatorluk a 1875-1914, ev. V. Aslan (Ankara, 1999). FLM - Jean-Jacques ANNAUD, Renkli Siyah-Beyaz (Noirs et blancs en couleur), 1976.

Toplam nfus: 350 000 kii

Toplam nfus: 14,7 milyon kii % 0,17

Mo

% 88
Avrupallar Yerliler Gneybat Afrika

Madagaskar Mozambik TRANSVAAL ORANGE

Portekiz spanya Belika talya

Alman Gneybat Afrikas

zam

Yeil Burun Sudan Eritre Adl. Senegal Cibuti Cibuti Gambiya Fransz ETYOPYA Nijerya Nijerya Gine Ekvator ngiliz ETYOPYA ngiliz Somalisi Afrikas Sierra Leone Kamerun Somalisi Kamerun ngiliz LBERYA LBERYA Togo talyan Togo Dou Koloniler Altn Kys Altn Kys Belika Afrikas Somalisi Alman Kongo Belika Kongosu Kongo Kongosu Birleik Krallk Dou Alman Dou Afrikas Fransa Afrikas Komor Komor Angola Angola Almanya Rodezya Aden

1885

Cape Town Smrgesi

1914

Gney Afrika Birlii

bik

Madagaskar

1 000 km

68

69

Dosya

Akdeniz
Bur-Said

Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal

25 Kasm 1854te, Msr hidivi Muhammed Said, o sralarda Msrda grevde bulunan Fransz diplomat Ferdinand de Lessepse Svey kstann kazlmas iin bir irket kurma ayrcal tand. irket resm olarak 1856da kuruldu. Uzunluu 161 km, derinlii 8 m, genilii 22 m olan ve tesviye havuzu bulunmayan bu kanal, iki aamada ina edildi: 1859-1862 (76 kmlik ilk blm iin ie alnan 20.000 Msrl ii); 1864-1869 (antiyenin bitirilmesi iin getirtilen Avrupal iiler). Kanaln boydan boya geilmesi iki buuk gn sryor, gemilerden ton ve yolcu bana 10 Fransz frang alnyordu.

Kahire smailiye
F. de Lesseps tarafndan kurulan kent

Svey Kanal

Byk Ac Gl

MISIR
Svey

K z ld en iz

Svey Kanalnn al, 1869. Bur-Saidden gelen gemilerin Resl-iden geii. Hindistan Yolu ve Svey Kanal.
BRLEK KRALLIK 2 500 km ekvator lekli

50 km

6 1 Svey Kanal.

1913 ylnda kanaldaki gemi trafii.

Mesafe kazanm Trafik art
(net tonaj) 1870: 436.000 tonilato 1879: 2.263.332 tonilato 1908: 13.633.283 tonilato

Atlas Okyanusu

Londra AVRUPA

Svey Kanalnn tarihesi.

Antik alarda su yolu: XII. Hanedan dneminde (M.. 2000-1788 aras) firavunlar tarafndan ald. Ptolemeler tarafndan gelitirildi: "Trajan Irma". Bizans dneminde ihmal edildi. lk halifeler tarafndan restore edildi. 775te Halife Mansur tarafndan doldurtuldu.

Liverpooldan Bombaye (Hindistan) mit Burnundan .............10.680 mil Sveyten ...................................6.623 mil Toplam kazan % 40tr. Liverpooldan Yokohamaya (Japonya) mit Burnundan .............14.436 mil Sveyten ...............................11.113 mil Toplam kazan % 24tr. Liverpooldan Melbournea (Avustralya) mit Burnundan .............11.890 mil Sveyten ...............................11.018 mil Toplam kazan % 8dir.

Cebelitark Malta Svey Kanal

Kbrs 1878

ASYA
HNDSTAN Bombay

1912: 20.275.120 tonilato Balca kullanclar (1870-1880 aras net tonaj iindeki pay olarak) Britanyallar : %76,1 Franszlar : %8,3 Hollandallar : %4,1 talyanlar : %2,7

AFRKA

Projeler: - Napolyon Bonapartn Msr seferi srasnda tasarlad 1799 tarihli proje. - Saint-Simoncularn (Talabot, Enfantin) 1830 tarihli projesi: "Dounun ve Batnn beii Akdeniz". - F. de Lesseps ve Muhammed Saidin III. Napolyonun destei ile ve Birleik Krallkn muhalefetine ramen gerekletirilen projesi (1848-1854). Projenin gerekletirilmesi: 25 Kasm 1854: Ferdinand de Lesseps ve Msr hidivi arasndaki anlamann imzalanmas. 15 Aralk 1858: Svey Deniz Kanal irketinin kurulmas. Teknik koullar: nce yerli, daha sonra Avrupal igc; deniz seviyesinde kumlu zemin. ngrlen maliyet: 160 milyon Fransz frang Gerek maliyet: 467 milyon Fransz frang 17 Austos 1869: Kanaln al. Dostumuz Ferdinand de Lesseps, Kzldeniz ile Akdenizin byk gemilerin de geebilecei bir su yolu ile birletirilmesi konusuna dikkatimizi ekmitir. Kendisine, ayrcalkl olarak, Svey kstann kazlmas ve iki deniz arasndaki kanaln iletilmesi iin [] bir irket kurma ve ynetme hakkn braktk. Bu hakkn kullanlma sresi doksan dokuz yldr. [] Msr hkmeti irketten her yl net krn %15ini alacaktr []. Krn geri kalan aadaki gibi paylatrlacaktr: % 75 irket yararna; % 10 kurucu yeler yararna.

Aden

Hint Okyanusu

Ferdinand de Lesseps (1805-1894).

Svey Kanal irketinin kurulu akti.

YORUMLAYABLMEK N
1. Svey Kanalnn ekonomik adan nemini aklaynz. Stratejik adan nemi nedir? 2. Byle bir proje iin gereken mal ve teknik koullar nelerdir? 3. Kanaln almas 19. yzylda deniz tamaclnda gerekleen devrim iinde nasl bir yer tutuyordu? 4. Svey Kanal irketinin hissedarlar kimlerdi? 5. Svey Kanalnn almasnn ekonomik sonular nelerdir? 6. Ferdinand de Lesseps ile ilgili bir aratrma yaparak 10-15 satrlk bir biyografi yazn. Saint-Simonculuk akmna bal olmas kanal ile ilgili giriimini aklamaya nasl yardmc olabilir? 7. Birleik Krallk kanalla neden ilgilenmiti? 8. Birleik Krallk Msr zerinde hakimiyet kurmay nasl baard? Neden?

B E C E R N Z k u l l a n n
Bir grup belgenin birlikte ilenmesi

SAINT-SIMONCULUK
Saint-Simon kontunun (1760-1825) kurduu doktrin. Emekilerin smrlmesine dayanan zel mlkiyeti knar. Bu doktrine gre ulus, doutan gelen farkllklarn yokolduu, ama kiilerin kapasitelerine bal farkllklarn korunduu geni bir atlye olmaldr. ktidar ise sanayicilerin eline braklmaldr (endstriyalizm).

Mal organizasyon: - 500er franklk 400.000 hissenin dalm yleydi: 197.000 hisse projenin Fransz ortaklarna 192.000 hisse Msr hidivine 11.000 hisse projenin yabanc ortaklarna - 1875: Msr hidivinin hisseleri Birleik Krallk tarafndan satn alnd. - 1956: Msr devlet bakan Nasr Svey Kanaln devletletirdi.

Dosya Dosya

70

71

4 1839dan 1939a
dinsel yaam
S anayileme ve kentlemeyle birlikte, 19. yzyl Avrupasnda dinsel ibadet oran gerilemi,
Kiliselerin etkisi azalmt. Ancak yzyln ikinci yarsnda, Bat Avrupada yaygn olan eitli dinlere mensup kiiler arasnda ruhan alanda belirgin bir canlanma gzlenmeye balad. Ayrca, toplumsal, entelektel ve siyasal gelimeler, din adamlarn ounlukla olduka nazik konularda tavr almaya itiyordu. Bilimsel ya da toplumsal gelimelerin dourduu dinsel tartmalar 19. yzyl sonlaryla 20. yzyl balarnda tm Avrupa lkelerinde deien younluklarda yaand. Ayn dnemde Osmanl mparatorluu, bir yanda eitimin yaygnlamas ile kout olarak dinsel bir canlanma yaarken, dier yanda da siyasal ve toplumsal nedenler ile laiklik ynnde admlar atyordu. II. Merutiyet dneminde younlaan laiklik tartmalar, Cumhuriyetin laiklik ilkesini benimsemesiyle sonuland. n Modern dnyann smrgecilik, iilerin dinden uzaklamas, laiklik gibi meydan okumalar karsnda Kiliseler nasl tepki verdiler? n Osmanl Devletinde laiklie doru gidiin nedenleri nelerdir?

KONU

Lourdesdaki (Fransa) maarann nnde haclar,

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. Avrupada dinler Toplumsal ve siyasal gelimeler karsnda Kiliseler Batda laikliin yerlemesi Osmanl-Trk toplumunda laikleme
2
Galata Mevlevihanesinde Ayin".
Fausto Zonaronun tablosu, 1910, zel koleksiyon.

1872. 1858de, Fransadaki Lourdes kentinden Bernadette Soubirous adnda gen bir kyl kz, Bakire Meryemin bir maarada kendisine grndn iddia etti. Bu olay izleyen yllarda, maarann yaknlarna bir bazilika ina edildi ve nceleri Fransadan, daha sonra tm Avrupadan yz binlerce Katolik hac ziyareti iin blgeye akn etmeye balad. Bu hareket, 19. yzyl sonunda dinsel inancn ne kadar derinletiine tanklk eder.

Konunun zeti / Yntem Dosya : Hilafetin ykselii ve sonu

1916 Tevhd-i Kaz Kararnamesi 1917 Hukuk-u Aile Kararnamesi 1910 Askerlik bedelinin kaldrlmas 1924 Halifeliin kaldrlmas ve Tevhd-i Tedrst Kanunu 1926 Meden Kanun 1928 Anayasann laiklemesi

1839 1855 1856 Tanzimat Cizyenin Islht Ferman kaldrlmas Ferman

1870-1876 Mecellenin hazrlanmas

Polonyada pogromlar
Osmanl mparatorluunda cemaat atmalar

Rusyada pogromlar XIII. Leo (1878-1903)

1860
1859 1860 I. Vatikan Konsili

XI. Pius (1922-1929) 1910

1905 Fransada devlet ve Kilisenin ayrlmas

1840

1850

1870

1880

1890
1891 1896 Rerum Theodor Novarum Herzl: balkl Yahudi Papalk Devleti bildirgesi

1900

1920

1930

1858 Bakire Meryemin Lourdesda (Fransa) grnmesi

1878 Londrada Selamet Ordusunun kurulmas

1926 1937 Mit Papann brenender Fransadaki Sorge balkl Action franaise Papalk hareketini bildirgesi knamas

72

73

I. Avrupada dinler
A N A H T A S Z C K R

sve Birleik

2 1880e doru Avrupada dinler.

Rusya

Danimarka

A. Kiliselerin etkisi

Belge 2 ve 5

Krallk Hollanda Uni Almanya

Atlas Okyanusu

Belika Fransa svire AvusturyaMacaristan Srbistan Romanya

KLSE
Yunanca meclis anlamna gelen ekklesia szcnden gelen kilise, balangta Hristiyan topluluunu anlatmak iin kullanlyordu. Baz dinlerde bu szck inananlar topluluu anlamna da gelir. Hristiyan dnyasnda bir Katolik Kilisesi, ok sayda Protestan Kilisesi ve birok bamsz Ortodoks Kilisesi bulunur.

n 19. yzyln ortalarnda, dnyann her yannda din hemen hemen her alanda etkisini koruyordu. Avrupada da Kiliseler* toplumsal yaamda nemli bir rol oynuyorlard. Bu konuda tek istisna, yava yava Hristiyanlktan uzaklamakta olan ii snfyd. Avrupa toplumlar dinsel adan byk gruba ayrlyordu: Kendi iinde pek ok farkl kiliseye blnm olan Protestan dnyas, siyasal iktidarlara sk skya bal olan Ortodoks dnyas, yrei Romada, Vatikanda atan Katolik Kilisesi. n Protestan dnyasnda dinsel tartmalar 19. yzylda younlamaya balad ve farkl kiliseler iinde blnmelere yol at. Bamsz kiliselere ayrlm olan Ortodoks dnyasnn bir ksm, arn ruhban snfn denetim altnda tuttuu Moskovaya yneldi. Katoliklerde ise, Bakire Meryem inanc etrafnda younlaan dindar eilimler g kazand; hac ziyaretleri (Fransadaki Lourdes kasabasna yaplan yolculuklar gibi) artt. Dinsel cokunluk, ok sayda yeni kilisenin ina edilmesi ve Charles Pguy ya da Paul Claudel gibi tannm entelektellerin Katoliklii benimsemesi gibi rneklerle kendini gsteriyordu. Krsal kesimde ve refah dzeyi yksek kentsel evrelerde de dinsel ibadet gerilemiyordu. Bir ocuun ilk komnyon*u aile iinde sevinle kutlanan olaylar arasnda yer alyordu. n Avrupal Yahudiler, yzyllardr Hristiyan dnyasndaki Yahudi dmanlnn kurbanydlar. Orta ve Dou Avrupada, iddetli pogrom*lar yaadlar. 19. yzylda, zellikle Fransada yaanan Dreyfus olay* srasnda, modern antisemitizmin hedefi haline geldiler. Viyanal bir Yahudi olan Theodor Herzl, antisemitizme kar are olarak bir Yahudi Devleti kurulmasn nerdi ve bylece siyonizm*in kurucusu oldu.

Portekiz spanya talya

Karadeniz
Bulgaristan Osmanl mparatorluu

Yunanistan 400 km Katolik ounluk Protestan ounluk Ortodoks ounluk

Akdeniz
Mslman ounluk Yahudi aznlklar Hristiyan aznlklar

Katolikler Protestanlar

% 40-43 Ortodokslar % 25 Yahudiler

% 24 % 2-3

Mslmanlar % 3-5 Dinsizler % 2-3

* Komnyon * Pogrom * Dreyfus olay * Siyonizm * Trlerin evrimi * Laikleme * Misyoner

Syllabus: IX. Piusa gre kabul edilmesi mmkn olmayan modern fikirler.

16. - nsanlar, hangi dinden olurlarsa olsunlar, ebed kurtulua giden yolu bulabilirler ve ona ulaabilirler. 45. - Hristiyan bir devletin genliini yetitiren tm devlet okullarnn ynetimi [...], yalnzca sivil otoriteye braklabilir ve braklmaldr. 55. - Kilise Devletten, Devlet de Kiliseden ayrlmaldr. 56. - Evliliin kutsanmas, evlilik szlemesi asndan yalnzca bir sstr ve ondan ayr tutulmaldr. 80. - Papa, ilerlemeyle, liberalizmle ve modern uygarlkla uzlamal ve uyum iinde olmaldr.
Syllabus ya da Zamanmza zg bellibal yanllar katalou, 1864.

B. Dinsel inanla ilerlemeyi nasl badatrmal?

Belge 3 ve 6

Charles de Foucauld.
Charles de Foucauld (1858-1916), 1883-1884te Fas dolat. 1886da Katolik dinine dndkten sonra, nce kei, sonra papaz oldu ve Byk Sahrada misyonerlik yapt. 1916da slamclar tarafndan ldrld.

n 1850-1914 yllar arasnda, bilimsel aratrmalar alannda, evrenin gzlemlenmesi, trlerin evrimi* kuram, insann dnya zerinde kutsal kitaplarda sylenenden ok daha uzun sredir yaadn kantlayan arkeolojik bulgular gibi byk ilerlemeler kaydedildi. Bu gelimeler, Kiliseleri dinsel inanla bilimsel ilerleme arasndaki ilikiyi sorgulamaya itti. Canl trlerinin geirdii evrimin kkeninde doal eleme yasas yatyorsa, o zaman dnyann ve canllarn yaratl zerine ncilde anlatlanlara ne demeliydi? Papalk, yeni fikirlerin ounu reddediyordu (1864 tarihli Syllabus). Papa IX. Piusa gre bu fikirler, toplumun tahamml edemeyecei trden bir laikleme*nin temelini oluturuyordu. Bilimsel reti ile inanc uzlatrmay deneyen Katolikler de 1907de papa tarafndan iddetle knandlar.

4 22 Kasm 1878 tarihli Les Missions catholiques gazetesinin kapak sayfas. 6

Trlerin evrimi kuramnn bir cizvit tarafndan knanmas.

B
5

Theodor Herzl (1860-1904).

Yahudi gazeteci ve yazar Theodor Herzl, Macaristanda dodu. Pariste bir Avusturya-Macaristan gazetesinin temsilciliini yaparken, Dreyfus olay srasnda (1894-1906) Fransadaki Yahudi dmanlnn boyutlarn kefetti. Der Judenstaat, Versuch einer modernen Lsung der Judenfrage (Yahudi Devleti, Yahudi sorununa modern bir zm denemesi) (1896) balkl kitabnda, Yahudi dmanlnn Yahudilerin Avrupa milletlerine karmasn ya da kaynamasn nasl engellediini anlatt. Ona gre, ancak Yahudi milliyetilii, yani Siyonizm, ve siyasal zm olarak bir Yahudi devletinin kurulmas, Yahudilerin zulm grmeden yaamalarn salayabilirdi. Herzl, siyasal Siyonizmin kurucusu kabul edilir.

C. Misyoner Kiliseler

Belge 1 ve 4

n Kiliseler smrgeciliin etkili aralar arasnda yer alyordu. Nitekim misyoner*ler bazen smrgeletirilecek blgeye askerlerden nce gidiyordu. Faaliyetleri, zellikle Mslman ve Budist lkelerde her zaman baarl olmuyordu elbette, ama Kara Afrikada Katolik ve Protestan dinleri giderek yaygnlayordu. n Smrgeletirilen toplumlarn sekinlerinin bir ksm, smrgeletirme hareketinin dinsel uzantsnda Avrupa emperyalizminin bir ifadesini gryordu. Baz misyonerler de kendi kendilerine Hristiyan Bat modelini ihra etmek isterken hata edip etmediklerini sormaya balamlard. Smrgeci devletler arasndaki rekabet yznden, Hristiyanln adalet ve evrensellik ilkeleri unutulmak zereydi. Ancak, eitim, tp ve insan yardm alanlarnda abalar artyordu. Klelikle mcadele baaryla sonulanm ve smrgelerde yerli bir ruhban snf yetitirilmiti.

lk insan vcudunun dorudan Tanrnn elleriyle deil, hayvanlarda meydana gelen bir dizi dnmle olutuu ve insann bu dnmlerin son halkas olduu konusunda bir kan ortaya atld.1 Buna gre, balangta maddenin bu dnm dizisinin evrimsel gleriyle yaratldn, Tanrnn bu sreteki kalc etkisini ve nihai olarak ruhun yaratln kabul etmek, kusursuz doru yolda kalmak iin yeterlidir. Ancak bu arada, yine bu varsayma gre Tanr, iine ilk ruhu flemek zere bir maymun rknn tohumunu henz oluum aamasndayken semi ve bylece dii bir hayvan gerek bir insan, bizim atamz, sa Peygamberin atasn dourmu, beslemi, yetitirmitir. Bu tiksindirici kurgularn bilimsel olarak ne deer tadklarn incelemenin ne yeri, ne de zamandr.
Raoul de Scoraille, tudes (1888) dergisindeki yazsndan. 1. Bu kuram, ngiliz doabilimci Charles Darwin (1809-1882) tarafndan gelitirilmitir.

74

75

II. Toplumsal ve siyasal gelimeler karsnda Kiliseler

A N A H T A S Z C K R

Fransz Katolik Genlik Dernei (ACJF).

Siyasal alanda ok temkinli, dinsel ve toplumsal bir hareket olan dernein, dinsel hiyerari karsnda greli bir zerklii vard. Harekete bal demokrat bakeiler siyaset sahnesinde de faal olmak istediler ve din konusunda toplumsal bir mevzuatn gerekliliini savundular. 1886: Fransz Katolik Genlik Derneinin (Katoliklii modern toplumla uzlatrma kaygs tayan Katoliklerin katld toplumsal hareket) Albert de Mun tarafndan kurulmas. 1891: Rerum novarum balkl Papalk genelgesi. 1892: Kayglar arasnda balkl Papalk genelgesi. Her iki genelgenin de ACJF zerinde gl bir etkisi oldu. 1893: Bakei Garnier, Normandiyada ilk Fransz Hristiyan demokrat gazetesi Le peuple franaisyi kartmaya balad; Bakei Lemire, Hazebrouck milletvekili seildi. 13 Aralk 1893: XIII. Leonun Coutances Piskoposuna mesaj: "Rahiplerinize hayr ileriyle ilgilenmelerini tleyin; bir rahip, ncilin yoksullara iletilmesi gerektiini her zaman hatrlamaldr." 1894: Bakei Six, Nord blgesinde Hristiyan Demokrasi Partisini kurdu. 1896: Ulusal Hristiyan Demokrasi Konseyi kuruldu. 1897: Bakei Gayraud, geleneksel Katolik rakibini geride brakarak Brest milletvekili seildi.

A. Kiliseler ve toplumsal sorunlar

Belge 1, 2 ve 4

LAKLK
Her trl dinsel etkinin ve dinsel aidiyet iaretinin eitim, kamu idaresi ve siyasal iktidarn kullanlmas ile ilgili alanlarn dnda tutulmas ilkesi.

n Toplumsal Hristiyanlk (bkz. s. 44), sanayi devriminin sonular olarak ortaya kan proletaryann yoksulluu ve smrlmesiyle mcadele etmek iin Birleik Krallk, Almanya ve Fransada gelimi bir harekettir. Bu hareket iinde yer alan yardmsever*ler, katolik ve protestan din adamlar, yalnzca hayrseverlik adna deil, toplumsal adalet adna yoksullua kar bir mcadele balattlar. Ancak Kiliselerin gznde yoksullar, genellikle ikiye ayrlyordu: Durumlarndan ikayet etmeden, kendilerine yaplan iyilii kabul eden "iyi" yoksullar ve yaam koullarn iyiletirmek iin toplu mcadeleye hazr proleterlerden oluan "kt" yoksullar. n 1891de Papa XIII. Leo, Rerum novarum balkl Papalk genelgesi* ile toplumsal sorunlara yant getirmeyi denedi. Bu genelge, hayr ileri ile adalet arasndaki ztl ortadan kaldrmaya alacak olan "sosyal Katolik doktrini"nin temellerini att. Bu doktrine gre, iilerin patronlarna kar devleri vard, ama patronlarn devi de iilere adil cretler demekti. Bylece Katolik Kilisesi, Tanrnn buyurduu hiyerarik dzene dayal toplum yapsn tepkisizce kabullenmeyi brakyor, ierdii eitsizliklerle sann retisine ters den liberal kapitalizmin eletirisine geiyordu. Kiliseye gre snf mcadelesi de, vahi liberalizm de kabul edilemezdi. Fransada, 1894te Marc Sangniernin kurduu Sillon hareketi, 1910da papa tarafndan knand (bkz. s. 85); ama bu arada Kilise de ii dnyasnda sosyal lojmanlar kurulmas, hac ziyaretleri, Rahip Lemire tarafndan gelitirilen ii baheleri gibi baz faaliyetler balatt. 1920li yllarda, aralarnda Katolik Eylem ve Hristiyan i Genlikin de bulunduu eitli hareketler, geni lde komnizmin ya da sosyalizmin etkisi altnda, ii snfn yeniden kazanmay denediler.

* Yardmsever * Papalk genelgesi * I. Vatikan Konsili * Ruhban snf dmanl

iei burnunda bir Katolik "kzl" banliyde.

1904 ylnda doan Madeleine Delbrl, 20 yanda Katoliklii benimsedi. i dnyasnn Hristiyanlatrlmas faaliyetlerine katld. 1933 ylnda iki arkadamla birlikte ncilin retisini zgrce yaamak zere Ivryye geldiimde, henz yeni hidayete ermitim ve ol-

"te zgr dnrlere byle yapyoruz!..."

B. Devletlerle Katolik Kilisesinin eskilere dayanan kavgas

Haftalk Les Corbeaux dergisinden bir karikatr, 18 Austos 1907.

Belge 3 ve 5

duka yalnzdm. [...] Tamamen raslant olarak, toplumsal danmanlk eitimi almtm. Ivryde beni srprizler bekliyordu. Yaam artlarndaki eitsizlikler, o zamann 1936dan nce ii dnyasnn yaam artlar beni aknla srklyordu. (Bir ii, tm yaam boyunca pazar ve bayram gnleri dnda tek bir gn bile izin kullanamazd...) Toplumsal alandaki srprizlere, bir Hristiyan olarak karlatm srprizler ekleniyordu. Oysa orada yaayan dier Hristiyanlar beni artan hereye mkemmel biimde alm grnyorlard. Blgedeki en dk cretleri veren fabrikann patron ve sahipleri yerli Katoliklerdendi. Ivry ve evresinde "Hristiyan" fabrikalar, kiliseler ina ediyorlard. Bir baka srpriz de, kentin komnist olmasyd. Belediye binasnn zerinde srekli kzl bir bayrak dalgalanyordu. [...] Kentin duvarlar her trden yerel olay duyuran ve kaydadeer bir hzla yenilenen afilerle kaplyd: Sovyet filmleri, ideolojik konferanslar, eylem mitingleri, belediye kermesleri, belediye vaftizleri, kzl Paskalyalar, vs.
Madeleine Delbrl, Nous autres gens des rues (Paris, 1971).

n 1789 Fransz Devrimi ile nce Fransaya, ardndan komu lkelere yaylan inan zgrl, 19. yzylda tm Bat Avrupada giderek geliti. Bu nedenle, 19. yzyl devletlerle kiliseler arasnda kopuun yaand bir dnem oldu. Cavour bu kopuu u szlerle ifade eder: "zgr devlet iinde zgr kilise". talyan Birlii, Papalka bal devletlerin zararna gerekleti ve papann dnyev iktidarn byk lde kaybetmesine yol at. Bu durumda papalarn nnde tek seenek kalyordu: Din iktidarlarn salamlatrmak. I. Vatikan Konsili* (1869-1870) bu amala papann ayrcalklarn, zellikle de grlerinin yanlmazln kesin bir dille yeniden ifade etti. n Fransada ruhban snf dmanl*, modern anlamda 1793 ylnda, Kilisenin cumhuriyet rejimine muhalefet etmeye balamasyla ortaya kmt. Bu dmanlk 1871den itibaren, III. Cumhuriyetle birlikte yeniden canland. 1892de Papa XIII. Leo, sonunda ilk kez Katoliklerin cumhuriyete balanmas gerektiini savundu, ancak Fransz Katolikleri cumhuriyetin ycelttii laiklik* fikrini kabul etmiyorlard. Eitim ve vakflarla ilgili kavgalar, 1904te Fransa ile Papalk arasndaki tm diplomatik ilikileri kopma noktasna getirdi ve bundan bir yl sonra Kiliselerle Devletin birbirinden ayrlmas ile ilgili yasann karlmasyla sonuland. Fransada iyice aznlkta olan Protestan ve Yahudilerin gnlden arzuladklar bu gelime, Katoliklerin ou iin tahamml edilemeyecek bir eydi. Buna ramen, 1914de Katoliklerin de Fransa Cumhuriyetini savunmak iin savamalar ve 1924te Vatikanla diplomatik ilikilerin yeniden balamas, gerginliklerin yatmasn salad. Kilise kartl da 1920li yllarda giderek yumuad.

1900 ylnda, talyada yoksul ocuklara Noel hediyeleri datlrken... 1850 ile 1914 arasnda, Hristiyan hayrseverliinin en yaygn ifade yollarndan biri.

1. i dnyas neden Hristiyanlktan uzaklamt? 2. Yazar en ok ne artma benziyor?

5 Paristeki Sainte-Clotilde Kilisesi nnde, Kilise ve devletin ayrlmas ile ilgili yasalara kar Katoliklerin dzenledii gsteri, 1906. 77

76

III. Batda laikliin yerlemesi

S Z L K

John Locke (1632-1704).

Thomas Jefferson (1743-1826).

A. lk gelimeler

Belge 2 ve 3

* Land

n 16 ve 17. yzyllardaki din savalarnn verdii zararlar engelleme arzusu, 18. yzyl balarnda Aydnlanma fikrinin de yaygnlamasyla, Bat dnyasnda bir hogr ortam yaratmt. Hollandada Katolikler ve Yahudiler, daha 17. yzylda greli bir serbestlie kavutular. Fransada ise, 18. yzyl boyunca Protestanlar yksek devlet grevlerinde bulunabildiler. Ancak, Birleik Krallkta 18. yzyl sonlarnda kartlan bir kanunla (Test Act), kamu ynetiminde, orduda ve adliyede alacak olanlarn Anglikanizmin doru din olduuna ve Teslis (yani Baba, Oul ve "Kutsal Ruh" lsne inan) ilkesine balla ilikin yemin etme zorunluluu getirildi. Bu uygulama 1820lerin sonlarna kadar srd. n Modern laiklik alannda ilk adm, 18. yzyl sonlarnda, Amerika Birleik Devletlerinde atld. 1787de kaleme alnan ABD Anayasas, tanrsal hibir varla gnderme yapmad gibi, ne parlamentoya seilenlerden, ne de federal ya da federe devlet yneticilerinden dinsel inanca ilikin herhangi bir aklama istenemeyecei belirtir (Madde 6).

B. Ulusuluk ve demokrasinin etkileri

Belge 1, 4 ve 5

n 1791 tarihli nsan ve Vatanda Haklar Evrensel Bildirisi, din ve mezhep gzetmeksizin herkese eit vatandalk hakk tanyarak, Bat Avrupada laiklik ynnde nemli bir ivme yaratt. Belirli bir ulusa ait olma duygusu, herhangi bir din ya da mezhebe ait olma duygusunun nne gemeye balad. ok sert gerginlikler yaam din veya mezheplerden bireyler, ulusal ordularda, brokrasilerde birlikte bulunmaya baladlar. Ancak, ounluun dini hl kamusal alanda hissediliyordu. Kamu kurumlarnda Hristiyanln simgesi olan ha bulunuyor, devlet okullarnda, lkedeki ounlua gre (Fransada) Katolik veya (baz Alman devletlerinde) Protestan ilmihali retiliyordu.

Dinsel hogrye ilikin, ngilterede 17. yzyl sonlarnda ortaya kan ok sayda yayn arasnda en tannm, John Lockeun A Letter Concerning Toleration (Hogr Hakknda Bir Mektup) adl kk kitabdr. Lockeun burada savunduu ana fikir, devletin vicdanlar zorlamaya gcnn yetmeyecei, dolaysyla da dinsel tekdzeliin mmkn olmaddr. Biri kamusal alan, dieri de inanlar ieren zel alan olmak zere, iki alann varln kabul eden Locke, devletin kamusal alanda karklk yaratmayacak tm inanlar korumas gerektiini savunuyordu.

Fransada Kilise ve devlet ilerini ayran 9 Aralk 1905 tarihli yasa.

Cumhuriyeti yurtta yaratabilmek iin.

Cumhuriyetin birinci devi cumhuriyeti yurttalar yaratmaktr. Cumhuriyeti yurtta yaratabilmek iin, insan en kk ve gsterisiz haliyle ele almak gerekir. Bir ocuk, bir ergen veya bir gen kz ... insanlarn en eitimsizini, fazla i yk altnda en bunalm emekiyi almak ve ona kendi kendine dnmesi gerektii, hi kimseye inan ve itaat borcu olmad fikrini alamak gerekir. [Ona] gerei dnyev ya da ruhan bir efendinin, bir mdrn, bir nderin azndan hazr bir bilgi gibi almak yerine kendi bana aramasnn doru olduunu anlatmak gerekir.
F. Buissonun Radikal Parti kongresinde yapt konuma, 1903.

n 19. yzyln son eyreinde neredeyse btn Bat Avrupaya hakim olan genel oy hakk, vatandalk ilkesini daha da gl bir biimde vurgulayan bir eitim dizgesi gerektirdi. Bu ise, her bireyin kiisel olarak balanmas gereken ulusal devletin, ounluun dini de olsa, herhangi bir dinle zel bir iliki iinde olmamasn zorunlu klyordu. Fransada III. Cumhuriyet kurulduktan (1875) sonra balayan, kamu kurumlarndan, zellikle de okullardan ha kaldrma giriimi, 1905 aralnda karlan devletle dinin ayrlmasna ilikin kanunla tamamland. Bu kanun ayrca, vatandalarn vergileriyle oluan ulusal bteden hibir dinsel kurum veya ibadethaneye herhangi bir harcama yaplamayacan, o zamana kadar devletin elinde bulunan ibadethanelerin de sivil derneklere devredileceini belirtiyor ve din derslerinin okul programlarndan karlacan ngryordu. n 16. yzyl ortalarndan beri hkmdarlarnn dininde olmalar gereken kk Alman devletlerinin tebalar, Alman birliinin kurulmasyla birlikte, Katoliklik ve Protestanlk arasnda neredeyse yar yarya blnm olan Alman ulusunu yarattlar. Bunun sonucunda Alman Land*lar, din eitimi de veren okul dizgeleri srmekle birlikte, Alman mparatorluunu rnek alarak resmi dinlerini kaldrdlar. n 1870lerde bile tanrtanmaz olduklarn syleyen milletvekillerini Avam Kamarasndan ihra eden Birleik Krallk da, Fransa ve Almanyay izledi. Din ve mezhebe ilikin her trl ayrmcl kaldran Birleik Krallkta, I. Dnya Sava yllarnda Yahudi bir bakan vard.

MADDE 1. Cumhuriyet, inan zgrln gvence altna alr. Her trl ibadetin, kamusal dzeni korumak amacyla aada sralananlar dnda hibir kstlama olmakszn, serbeste gerekletirilmesini salar. MADDE 2. Cumhuriyet, hibir dini resm din olarak tanmaz, [hibir din kurumuna] maa ya da denek olarak destek vermez. Dolaysyla, bu yasann yaynlanmasn izleyen 1 Ocak tarihinden itibaren din ibadetlerin gerekletirilmesiyle ilgili her trl harcama devletin, il, ile ve beldelerin btelerinden karlacaktr. [...] Kamuya ait tm ibadet kurumlar [...] kapatlacaktr. MADDE 3. [...] Bu yasann yaynland tarihten itibaren, kamu grevlileri tarafndan: 1. Sz konusu kurumlarn tanr ve tanmaz mallar ile, 2. Yine bu kurumlarn kullanma hakkna sahip olduklar, devlete, illere ve beldelere ait mallarn tahmin envanteri karlacaktr. [...] MADDE 4. Bu yasann yaynlanmasn izleyen bir yl iinde, kiliselerin gelirleri, dinsel vakf gelirleri, Katolik ve Protestan papazlarna destek bteleri ve kamusal ibadet kurumlarna ait dier tanr ve tanmaz mallarn tm, tm bor ve ykmllkleri ve ayrcalkl mlkiyetleriyle, bu kurumlarn yasal temsilcileri tarafndan, sz konusu kurumlarn eski yetki blgelerinde dinsel ibadetlerin yerine getirilmesi iin 19. maddede belirtilen koullara uyacak biimde yasal olarak kurulacak derneklere devredilecektir. Bu dernekler, ibadetlerini dzenlemeyi amaladklar dinin genel kurallarna uygun biimde rgtleneceklerdir.

ABDde dinle devletin ayrlmas, 1776-1783 yllarndaki bamszlk sava srasnda gerekleti. Bamsz Amerikann kurucularnn (George Washington, Benjamin Franklin, James Madison, John Adams, Thomas Jefferson) hepsi devlet ve Kiliselerin ayrlmasndan yanayd. Danbury Vaftizciler Birliine yazd 1802 tarihli mektubunda Jefferson, gen Amerikada devlet ve Kiliseler arasndaki ilikiyi, aralarndaki "ayrc duvar"n tanmladn sylemitir. Ancak bu ayrm, din kartl anlamna deil, din dlk anlamna geliyordu; yani devlet tarafsz olacak, belirli bir dine ayrcalk tanmayacak, yardm etmeyecekti. Nitekim bu kiiler ayn zamanda din zgrl iin de almlardr. Jefferson ve Madison, 1777den itibaren Virginiada resmi bir Kilise olmasna kar kmlar, aar ve eitim vergilerinin Anglikan Kilisesinin tekelinde olmasn eletirmilerdir. Amalarna 1786da ulaabilmiler ve metnini Jeffersonun kaleme ald bir kanunla Anglikan din adamlarnn kamu parasyla finansmanna son vererek Virginiada tam bir din zgrl salamlardr.

C. Dou Avrupa ve smrgeler

n 19. yzyl boyunca Dou Avrupada, zellikle de Balkanlarda kurulan yeni devletler, giderek Bat Avrupada gelien siyasal rejimlere benzemeye alsalar da, laik vatandalk ilkesini benimsemekte zorlandlar. Bu yzden baz lkelerin Yahudileri ve Balkan Mslmanlar, genelde g koullarda yaamak zorunda kaldlar veya g ettiler. n 20. yzyl balarnda tmyle laiklemi Bat Avrupa toplumlar, laiklik ilkesini smrgelerine sokmadlar. Laiklik, Franszlarca vatan kabul edilen Cezayirde bile uygulanmad. Smrgelere laikliin girememesi, yirminci yzyln ikinci yarsnda kazanlan bamszlk sonrasnda bu lkelerde srekli cemaat savalar yaanmasna neden oldu.

1. "Dnyev ya da ruhan nder" szlerinin ne anlama geldiini aklayn. 2. Bu szler kime kar sylenmi olabilir?

Pariste bir okuldan halarn kaldrlmas.

Fransa Ulusal Eitim Mzesi.

78

79

IV. Osmanl-Trk toplumunda laikleme

A N A H T A S Z C K R

Ynetimin temelleri.

Osmanl devlet ve toplum dzeni.

A. Tanzimattan nce din, devlet ve toplum

Hazreti Peygamber Yemene vali olarak gnderdii Maaz bin Cebel ile yle konumulard: Hazreti Peygamber Ya Maaz, Yemende ne ile hkm edeceksin? Maaz Kitap ve snnetle. Hazreti Peygamber Kitap ve snnette bulamazsan? Maaz Reyimle. Bunun zerine Hazreti Peygamber, "Allaha kr olsun ki elisini baarl kld" demitir.
Besim Atalay, Trk Dili ile badet (stanbul, tarihsiz).

... 15-17. yzyllarn Osmanl ynetiminde o an Avrupasna gre din bir hogr ve Osmanl hukuk dzeninde din d uygulamalarn yaygnln grdmz halde, Osmanl devlet ve toplum dzenini laik diye adlandramayz. Bunun balca nedeni, toplumun resmen din esasna dayanan "millet" denen gruplara blnmesi, vergilerin bu gruplamaya gre salnp toplanmas, yarg dzeninin ve eitimin bu anlay iinde cemaat liderleri tarafndan rgtlendirilip, yrtlmesidir. Bu ise adl ve ynetsel rgtlenmede dine dayal bir tr adem-i merkeziyetilik ve eitlilik demektir. "Millet" ayrmnda dil ve rk esas gzetilmezdi. Ayn dili konuan Ermeniler, mensup olduklar Kiliseye gre, "Ermeni", "Ermeni-Katolik", 19. yzylda bir ksm Ermeniler de "Protestan" milletleri olarak geerdi. Buna karlk Bulgarlar ve Rumlar ayn millet saylyordu. Trkler, Arnavutlar, Araplar "slm"d. mparatorluk dalana kadar, nfus saymnda bile etnik ayrm deil, dinsel gruplama esas alnmtr. Din cemaat rgtlerinin liderleri, yarg, eitim, maliye, beled hizmet alanlarnda sorumlu ve ykml tutulmutur. Bundan baka gayrimslimlere gsterilen hogr, snn olmayan Mslmanlara hi gsterilmemitir. Bu nedenlerledir ki byle bir dzeni laik olarak niteleyemeyiz.
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl (stanbul, 1983).

Belge 1, 2 ve 4

DRAGOMAN
Arapa asll tercman kelimesinden gelen bu szck, zellikle devletleraras grmelerde evirmenlik yapan grevliler iin kullanlrd. Bu grevin getirdii yetki ve sorumluluklar, evirmenliin tesinde bir eit dileri mstearlna denk der.

n Laikleme olgusu sadece din-devlet ilikileri ve yasalar dzleminde anlalmamaldr. Gndelik hayatn ve toplumsal ilikilerin kutsal inanlara ya da bunlar zerinden hkm veren kurumlara dorudan baml olmayan alanlarda ekillenmesi, laiklemenin dier bir boyutunu oluturur. Bu anlamda 15. yzyldan beri birok lkede grlen laikleme eilimleri, Osmanl toplumunda da serpilmitir. Devletin ileyiini ve kamusal hayat ynlendiren kurumlarda laikleme, toplumsal hayatn derinliklerindeki bu tr damarlarla rtt iin grece baarl olmutur. n Osmanl Devleti kendisini bir slam devleti sayar, kamu dzenini slami kurallara yaslandrrd. Mslman ile gayrimslimin, kadn ile erkein her adan eit olmas dnlemezdi. Fikir ve davranlar Snni slamn dna tat iin ldrlenlerin says az deildir. Ancak slamiyet, baka dinlerden olanlarn ve kadnlarn kimlik ve hukukunu tanmakta orta ve yenia Avrupa Hristiyanlna gre daha hogrl olmutur. Kamu yarar, devletin korunmas ve yerel gelenek gibi ltler, zaman zaman olduka esnek yorumlanan eriatla elimedii srece, Osmanl hukukunda din d ilkelere bir yer almasn salamtr. Gayrimslimler, Kilise veya haham mahkemelerinin yansra, eriat mahkemelerini de kendi aralarndaki meseleler iin oka kullanmtr. n Ayrca, salam bir devlet dzeninin eriatla olduu gibi akl yoluyla da kurulabilecei zaman zaman ifade edilmitir. 17. yzyln byk dnr Ktip elebi, o devirde yaylan kahve, ttn gibi baz adetleri dine aykr bulup yasaklamak isteyenleri eletirirken, devlet inanszlktan deil adaletsizlikten yklr anlamna gelen hadisi anarak slam-Osmanl siyaset dncesinin laiklie bakan penceresini aralar. III. Selimin ve II. Mahmutun giderek laikleme ynnde evrilen slahat projeleri yksek dzeyli ulem*dan destek grmtr. n Osmanl devlet ve ordusunda gayrimslimlerin grev ald da grlr. 15. yzylda Rumelideki sipahilerin % 10undan fazlas Hristiyand; birka kuak iinde bunlarn tm Mslmanlat, ama bu bir zorlama sonucu deildi. 1660lardan 1820lere kadar dragoman*lar, stanbullu Rum sekinleri arasndan atanyor, imdiki Romanyann ynetimi de bunlara veriliyordu.

Asil slam doktrini.

* Ulem

Cahil Avrupallar ne hakla bizim dinimizin aleyhinde konuabilirler? Peygamberimizin buyurduu kurallarn bazlar sert gibi gzkebilir ama, Hristiyanlarn ve Yahudilerin kutsal kitaplarnda da bu tarz pek ok kural vardr. Kuramsal olarak sert grnen kurallar, uygulamada hafifler, yumuarlar. Kuran, her yerde fazileti tavsiye eder ve aklad doktrin, Hristiyanlk ve Yahudilik doktrinlerinden aa deildir. Bundan baka slmiyetin kuvvetli bir din olduu pek ok vesilelerle grlmtr. Dinler arasndaki mcadelelerde hep slmiyet galip gelmitir. Vicdan zgrl meselesine gelince, buna dnyann her yerinde en ok Mslmanlar hrmet gstermilerdir. Dnyann hibir milleti bizim kadar misafirperver deildir. Memleketinden srlen pek ok kiiye barnacak yer vermiizdir. Nitekim Rusya ile sava bile gze alarak Polonyallar kabul etmedik mi (bkz. s. 142)?
Sultan Abdlhamit II, Siyas Hatratm (stanbul, 1974).

B. Tanzimat ve hukukta dnm

Belge 3

n Din-devlet ilikilerinde, yasalarda ve kurumlarda laikleme, Cumhuriyet dnemine gre ok snrl olmakla birlikte, asl ivmesini Tanzimattan sonra kazanr. Bir yandan hukuk, eitim gibi alanlarda baz yeni kurumlar ve uygulamalar din ve/veya gelenek erevesinde temeller aranmakszn devreye konmu, bir yandan da dini kimliklerden bamsz, tek ve eit bir vatandalk anlayna doru sancl bir sre balatlmtr. n slam hukuku ve Osmanl geleneklerinden tretilmemi, aka Avrupa mevzuatndan esinlenmi yeni kanunlar, 1840 ylnda ceza, 1850de ise ticaret hukukunda yrrle girmitir. Ceza Kanununun 1858de yenilenirken Fransa modeline dayandrlmas, 1866da Meden Kanun iin de ayn modelin nerilmi olmas, ayrca eriat mahkemelerinin etkinlik alann snrlandran yeni mahkemelerin kurulmas sert bir muhalefete yol at. Mithat Paann 1864te Tuna Vilayetinde uygulad reformlar sonucunda kadlarn yerel ynetimle ilgili baz yetkileri yeni kurulan ve gayrimslimlerin de bulunduu meclislere brakld. eriat mahkemelerinin ilevlerinin daha da geni ksmlar yine 1860larda kurulan Nizamiye mahkemelerine verildi. Ancak, eitli mahkemeler arasnda yetki dalm hibir zaman kesinlememi, zamanla eriat mahkemelerinin dini bir makam olan eyhlislamla, dierlerinin ise Adalet Bakanlna balanmas, hukukta, bir benzeri de eitimde grlen, iki ballk sorununa yol amtr. Cumhuriyet reformlarnn ve laikleme anlaynn en nemli zelliklerinden biri, bu iki ballktan kurtulma konusunda gsterilen kararllktr.

Sekler kamuoyu mekn 4 olarak kahvehane. Illustrated London News, 21 Nisan 1877.
1877 baharnda, stanbulda bir kahvehanede Rusya ile sava olasl tartlrken.

80

81

C. Yeni sentezler

Belge 1 ve 3

Gvura gvur demek yasak!

Cevdet Paa ve Mecelle.

* Kodifikasyon * Rtiye * Mlkiye * Bb- l (bkz. s. 140) * Gvur

n Yeni yasa ve mahkemelere muhalefet edenler, slam hukukunun kuatclnn ve stnlnn korunarak baz yeni yorumlarla an gereklerine cevap verebileceini savunuyorlard. 1868-1876 yllar arasnda Cevdet Paann nderliinde hazrlanan Mecelle, Batdan esinlenmi yasal yeniliklere kar oluan tepkinin davurumu ve en byk baarsdr. Ancak, eriat hukukunda ilk kez kodifikasyon*a gidilmesi asndan Mecellenin kendisi de modernletirici bir hukuk reformudur. n Mecellenin dnda braklan medeni hukuk, 1917 ylnda Hukuk-u Aile Kararnamesi ile ele alnmtr. Son derece ksa mrl olsa da, bu yeni yasa, tekeliliin kabul, kadnlarn boanma haklarnn geniletilmesi gibi zelliklerin yansra, Mslman ve gayrimslim ailelerin tek ve ayn yasaya tabi olmas ynyle dini kimlikleri aan yekpare bir vatandalk anlayna doru giden yolda en nemli deneylerden biridir.

Galatada Voyvoda Karakolunda eskilerden bir tabur aas1 varm. Hristiyan ahali ara sra bir Mslimi yakalayp karakola gtrr ve "Bana gvur* dedi" diye cezalandrlmasn istermi. Tabur aas, "Ey oul, anlatamadk m? imdi Tanzimat var, gvura gvur denmeyecek. Syleye syleye dilimizde ty bitti" diye kabahatliyi azarlar ve paylarm.
Abdurrahman eref, Tarih musahabeleri (stanbul, 1924). 1. Zaptiye binbas; komiser.

Hukuk-u Aile Kararnamesi (7 Kasm 1917).

D. Devlet ve birey: Yeni ilikiler

Belge 2, 4 ve 6

n Tanzimattan sonra alan okullarn "laik eitim" verdikleri sylenemez, ancak rtiye* ad verilen yeni ortaretim kurumlarnn ders programnda din d konular ve dini eitimden bamsz baz beceriler n plana kmtr. 1858den itibaren kzlar iin de rtiye mektepleri almtr. Ayrca ulemnn eitim sistemini biimlendiren ve denetleyen kurullardaki rol giderek azalm, ulemnn yetitii medreselerde ise ciddi reform yaplmad iin geleneksel yntemler srdrlmtr. Dolaysyla, hukukta olduu gibi eitimde de bir yanda laik, bir yanda dini-geleneksel kurumlar ve anlaylar yanyana ama ayn zamanda gerilimli bir ekilde yaamaa devam etmilerdir. Medreselerin dnda yksekokullarn kurulmas Tanzimattan nce balamtr. Mhendislik, tp, askerlik, mlkiye* gibi dallarda kurulan, Trke eitime ve Avrupa dillerine arlk veren bu okullar, 19. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl-Trk dnce hayatnn merkezini medrese dna tamtr. n Modern devletlerin oluumunda grld gibi, Osmanl Devletinde de adalama srecinde vatandalk ile askerlik grevi arasnda bir iliki kurulmu, kkenine baklmakszn her yetikin erkein devletine kar byle bir ykmllnn olduu ilke olarak benimsenmitir. Ancak slahat fermanlar ve eitli yasalarn bu konuda eitleyici sylemine karn uygulama ok snrl kalm, ne gayrimslimler bu konuda hevesli olmu ne de onlarn orduya katlmas fikri devlet kademeleri ve Mslman ahali arasnda gven uyandrmtr.

Kararnamedeki ama evlenme, birlikte yaama ve boanma koullarnn btn Osmanllar iin belirli kurallara balamak ve ii yarglarn yetkisine vermektir. Buna gre Mslmanlar iin imamlarn ve Hristiyanlarla Yahudiler iin kendi dinsel kimselerinin bu ilerle ilgileri kesilmitir. mamlarnki otomatik olarak iin yargcn eline gemesiyle, papaz ve hahamlarn, nikh kymak ve onu bozmak (evlendirmek ve boatmak), nafaka (geim koullar belirlemek), drahoma ve eyiz ilerindeki yarg haklar 156. Madde ile kaldrlmtr. Mslmanlar iin bir trl "tevhid-i itihad"a gidilmi, yani trl mezheplerdeki hkmler arasnda zamana ve uygarln gidiine en uygun olan seilmi ve o kanunlatrlmtr. Artk bunlar zerine u veya bu mezhebe gre hkm yrtmek kad ve mftlerin yetkisi dna karlmtr.
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, cilt III/4 (Ankara, 1967).

Cevdet Paa, Mecelleyi meydana getirmekle slm fkhn (hukukunu) Trkeletirdii gibi o devrin adliyesinde dnce birlii vcuda getirmi, rfe aykr olan halk greneklerine uymayan fetvalar kabul etmeyip, zamannn gereksinmelerine en uygun gelen kurallar bu kitaba koymutur. Yine Cevdet Paann yapt bu yenilik sayesindedir ki, slm fkh retim usul bakmndan da yeni bir ilerleme yoluna girmitir. Cevdet Paa, Mecelle meselelerinin evveline doksan dokuz tane ana fikir (kavaid-i klliye) koymu, nce bunlarn bellenmesiyle teki meselelerin de bunlar sayesinde zlebilmesi iini kolaylatrmtr. 1868 ylndan beri btn imparatorluk mahkemeleri trel meselelerde Mecellenin genel yarglar dahilinde davalar zmlemilerdir. 17 ubat 1926 tarihinde Trk Meden Kanununun kabul zerine, Mecelle de yerini bu kanuna brakmtr. Trk Meden Kanununun kabul sosyal devrimimiz bakmndan ne kadar nemli, ne kadar ileri bir hareket olmusa, Cevdet Paann Mecelleyi meydana getirerek eski adliyemizde trel ve dnsel bir birlik yaratm olmas da o devre gre byk bir devrim mahiyetindedir. Ksacas, Cevdet Paann Tanzimat adliyesini kurmak, bu alandaki gerekli tekilt yapmak, ana eserleri hazrlamak bakmndan hukuk alemimizde yapt hizmet gerekten byk olmutur.
Mehmet akir lktar, Cevdet Paa: Hayat, ahsiyeti, Eserleri (Ankara, 1945).

Yazara gre Mecellenin devrimci zellii nedir?

6 5
Dinin siyasetten kurtuluu.

Cemaatlerst okul ve kartlar.

Galatasaray Lisesi aslnda ilk ve yksekeitim arasnda dinler aras bir ortaretim messesesi olarak 1868de ... almt. Galatasaray Lisesine kar din evrelerinden gelen ilk tepki, Vatikann tepkisi oldu. Daha okulun almasndan nce Papalk makam iki emirname ile Katoliklerin bu okula gitmesini yasaklad. kinci tepki Rus eliliinden geldi. O zaman eli olan General gnatiyef, Osmanl bakentinde Fransz nfuzunu krmak iin byk aba gstermekteydi. Ortodoks Rumlarn bu okula gitmesine kar bu elilik tarafndan propaganda yaplyordu. Yahudi cemaati iinde de Yahudi ocuklarn Mslmanlarn sahip olduu, Hristiyanlarn ynettii bir okula gndermekte tereddt edenler vard. Fakat ... yemeklerde brani kurallarna aykr yiyecekler olmamak artyla ocuklarn gnderenler oldu. Ulem arasndan Mslman ocuklarn okula verilmesine kar resm bir muhalefet gelmedi. Bununla birlikte, birok aile balangta tered-

BYOGRAF
1
Ahmet Cevdet Paa (1823-1895).
19. yzyln en nemli tarihi, hukuku ve yneticilerinden olan Ahmet Cevdet Paa, nce medrese eitimi alm, sonra brokrasiye geerek birok nemli memurluklarda bulunmu ve bakanlk yapmtr. Meden Kanuna gidite ilk sistematik hukuk almas olan Mecellenin yansra, ok nemli bir Osmanl tarihinin (Tarih-i Cevdet) ve neredeyse btn okullarda okutulan Ksas- Enbiya adl slm tarihinin yazardr.

n te yandan, Tanzimattan sonra hem saylar hem sorumluluk alanlar byyen tara ynetimi ile ilgili meclislerde ve her iki merutiyet dneminin merkez meclislerinde gayrimslimler nfuslarna orantl bir ekilde temsil edilmilerdir. Ayrca, ayn ekilde orantl olmasa da, devlet memuriyetlerinde hatta bakanlklarda gayrimslimlerin says giderek artmtr. Bamsz bir Yunanistan Devletinin kurulmasndan sonra bile, Osmanl ynetiminde Rumlar grev alabilmi, rnein son derece kritik 1848-1849 yllarnda Bb- li*nin Londra bykeliliini Muzurus Paa stlenmitir.

Kendisine balandmz iin ikirciksiz ve mutlu olduumuz slm dinini, yzyllardan beri allagelindii gibi bir politika vastas olmak durumundan kurtarma ve yceltme gereksinimi, bize kendini bir gereklik biiminde gsteriyor. Kutsal ve Tanrya dnk olan inan ve vicdan dnyalarmz, belirsiz, deiken ve her trl kar ve hrsn grnd bir sahne olan siyaset dnyasndan ve siyasetin btn organlarndan bir an nce ve kesin bir biimde kurtarmak, ulusun dnyadaki ve ahiretteki mutluluunun emrettii bir zorunluluktur. slm dininin ycelii ancak bu yolla kendini gsterir.
Gazi Mustafa Kemalin TBMMnin kinci Dnem Birinci Toplant Yln a konumas, 1 Mart 1924.

E. Gerilimler ve yeni sorular

Belge 5 ve 7

n Geleneksel dengelerin yerinden oynamasyla birlikte hem toplum hayatnda hem de zihin dnyalarnda yeni kayglar ve gerilimler ortaya kmtr. 1860da amda yaanan cemaatler aras atmalarn sonucunda binlerce Hristiyan hayatn kaybetmitir. Dnce dzleminde ise, dinin (ve kutsallam geleneklerin) devlet ve kamu hayatndaki rol tartlr olmu, bu sylem daha geni olarak medeniyet ve kimlik tartmalarna eklemlenmitir: tm insanln u veya bu lde birlikte yourduu ve paylat tek bir medeniyet mi vardr yoksa birbiriyle uzlama veya atma iinde tahayyl edebileceimiz eitli medeniyetler mi vardr? Bunlarn bazlar dierlerinden ileri midir? Bu ilerilik ve gerilik dinle ilgili midir? rnein, slam dini modern bir hayat ve bu balamda laik bir kamu dzenini besler mi yoksa engeller mi? Benzeri sorular, Osmanl-Trk aydnlar arasnda hem yepyeni yaratc almlara hem de korunmac banazlklara yol aarak, Cumhuriyet dneminde de gndemden inmemitir.

Kim Trk, kim deil? Tevfik Fikretin eiyle mlkat.

dt geirdiler. Trk basn okul lehine yazlar yazarak gelecein mhendislerinin, retmenlerinin, iktisatlarnn, Avrupa dillerini reten bu okuldan yetieceini temin ediyorlard. Mslman ocuklarn Avrupaya gnderilmesine lzum kalmayacan, Hristiyanlarla temaslarnn Mslman inanlar zerine zararl etkisi olmayacan da belirtiyorlard.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, 3. bask (stanbul, 2002).

[D]insiz diye Fikreti vatanndan, Trklnden dlarsnz!... Mslman olduu iin Mehmet Akifi Trk airi saymazsnz!... Halka da Amerikada alt iin "yabanc" diyorsunuz! "Trk"n "Trk" diye vaftiz edilebilmesi iin (!) sizce nasl bir dine ve inanca sahip olmas gerekiyor? Bunun cevab Anayasamzda verilmitir: Laik Trkiye Cumhuriyetinde kimsenin vicdanna bask yaplamaz. Reit olmu her Trk inanr veya inanmaz. Yeter ki topluma zarar dokunmasn...
Cumhuriyet, 10 Ekim 1939.

General gnatiyefin okula muhalefet etmek iin baka bir nedeni daha olabilir mi?

82

83

konunun zeti
SENTEZ
19. yzylda dinlerin artan etkisi, Katolik dnyasnda popler hac ziyaretleri, Protestan dnyasnda dinselliin yeniden uyan ve Avrupann smrgecilik hareketine elik eden Hristiyan misyonlar ile kendini gsteriyordu. Toplumsal, ekonomik ve siyasal gelimeler, aralarnda papann da bulunduu din grevlilerini pek ok konuda tavr almaya zorluyordu: - bilimsel gelime ve dinsel inan arasndaki ilikiler; - sosyalizm ve liberalizm konusunda varlacak yarglar. Papa XIII. Leo, Rerum novarum balkl genelgesinde (1891) sosyalizmi knad, ama dier yandan sosyal bir Kilise doktrininin temellerini att. Ancak, 18. yzyln Aydnlanma felsefesiyle seklerlemi olan Bat dnyasnda laiklik, 19. yzyln demokrasi ynndeki siyasal gelimeleriyle birlikte, kesin olarak yerleti. Osmanl Devletinin 19. yzyl balarnda karlat toplumsal sorunlar, devletle toplum arasndaki ilikilerin yeniden dzenlenmesi zorunluluunu ortaya kard. Genelde slm, zelde de Osmanl tarihinde din d bir adalet geleneinin de olmas, bu yeniden dzenleme abasn grece kolaylatrd. Bylece Osmanl toplumu vatanda eitlii ynnde evrilmeye balad ve sz konusu eitliin temel ilkesi olan laiklik, giderek Osmanl Devletinde de yerleti. II. Merutiyet dneminde bu anlayla atlan kktenci admlar Cumhuriyet dneminde tamamland.

yntem
Tarihsel metin incelemesi (1)
1
Fransada "Sillon" hareketinin Papa X. Pius tarafndan knanmas.

METNN DKKATLE OKUNMASI

n Bir metin zerinde almaya balamadan nce, kendinize u sorular sormalsnz: Metnin yazar kim? Metin ne zaman yazlm? Metin kime sesleniyor? Metinde neden sz ediliyor? n Metinde geen zel isimleri, tarihleri, ilk anda anlamn kavrayamadnz baz deyimleri saptayn. Ders kitabnzda yer alan, derste retmeniniz tarafndan kullanlan kaynaklara, szlklere, konuyla ilgili dier kaynak kitaplara bavurun.

KARITIRMAYALIM

Laikletirme ve Hristiyanln gerilemesi

Laikletirme, dinlerin toplumlar ve devletler zerindeki iktidarn yok etmeyi amalar. Din, artk yalnzca zel alana ait olacaktr. Hristiyanln gerilemesi ise, farkl Hristiyan Kiliselerinin etkisinin zellikle dinsel ibadetler (ayinlere katlma, komnyon, vs.) konusunda gerilemesini anlatr. 20. yzyln balarnda, laikleme Avrupada kendini dayatsa da, Hristiyanlk henz o kadar gerilememiti. Dinsel ibadetler yava yava azalyor, ancak krsal kesimde canlln koruyordu.

Hayr, saygdeer kardelerim; herkesin kendini mtehit ve yasa koyucu ilan ettii bu toplumsal ve entelektel anari devrinde, dnyay Tanrnn ina ettiinden farkl bir biimde ina etmenin mmkn olmadn olanca enerjimizle hatrlatmalyz. Kilise temelini atmaz ve almalar ynetmezse, yeni toplumlar kurmak mmkn deildir. Hayr; artk ne uygarl yeniden icat etmek, ne de bulutlarn zerinde yeni bir lke yaratmak gerekiyor. O lke, o Hristiyan uygarlnn lkesi, o Katolik lkesi vard ve bugn de var... Yapmamz gereken tek ey, salksz topyalarn, bakaldrnn, dinsizliin srekli yenilenen saldrlarna kar o lkeyi doal ve tanrsal temelleri zerinde kurmak ve canl tutmaktr [...]. [Silloncular hakknda] Duygularn, yreklerindeki karlk beklemeyen iyilii, felsef mistisizmlerini yceltmek, onlar yeni bir ncile yneltti. O ncilde Kurtarcnn gerek ncilini bulduklarn sandlar; o kadar ki Peygamberimiz say ounlukla saygsz denebilecek bir samimiyetle anmaya cesaret ettiler. dealleri Devriminkine yakn olduundan, ncil ile Devrim arasnda hakaret dolu benzetmeler yapmaktan ekinmediler [...]. Saygdeer kardelerim; ncilin ve hem Tanr hem nsan olan sa Efendimizin kutsallnn Sillon hareketi ve bakalar tarafndan bu biimde arptlmasna dikkatinizi ekmek istedim.
Papann Fransz Piskoposlar Kuruluna gnderdii 29 Austos 1910 tarihli mektuptan alntlar.

YORUMLAMA
n Sorular srayla yantlayn: - 1. sorunun yant giri blmn oluturur (kim, ne, kime, ne zaman); - Gelime blm iin, olaylarn nasl gelitiini anlamaya aln (rnein burada, sz edilen hareketi tanmlamalsnz; 2. sorunun anlam budur); - Olaylarn NEDEN bu biimde gelitiini anlamaya aln (3. soru); - Sonu blm, anafikri bir ya da iki cmleyle zetler, metnin kapsamn ortaya karr ve gelecee ynelik almlar ierir (4. soru). n Kanmanz gereken hatalar: - Metnin baz blmlerinin baka bir biimde yeniden yazlmas. - Metni yorumlamayan ya da dersin bir blmn ezberden aktararak metinden uzaklaan kompozisyonlar.

"Sillon" hareketi (1894-1910) nedir?

"Sillon" hereketi, Katolik Kilisesine ballkla modern toplumla uyum iinde yaamay buluturmay amalayan Parisli bir grup renci tarafndan kuruldu. Balangta dinsel ierikli bir dnce hareketiydi. 1894te ayn ad tayan bir dergi de kmaya balad. Marc Sangnier, "Sillon"u siyasal ve toplumsal bir eylem hareketine dntrd. Hedefi demokrasi fikrini gelitirmek ve Hristiyan ideallerini topluma yaymakt. 1902den itibaren Marc Sangnier, "Sillon"un bana geti, Toplumsal alma Dernekleri ve Halk Enstitleri kurdu. "Sillon", Dreyfus olay srasnda antisemitizmi, Rusyadaki pogromlar ve i yaamndaki smrnn arlklarn knad. Marc Sangniernin gl inanc ve gzel konuma yetenei sayesinde "Sillon"un baars, baz Katolik evrelerde nemli boyutlara ulat (1910da 20.000 ye). Hareketin 1910da papa tarafndan knanmasnn nedenleri: - Katolik dnyasnn byk blmnde eskiden beri hakim olan cumhuriyete kar muhalefeti glendiren Kilise kart ortam; - "Sillon"un Katolik hiyerarisi karsnda zerklik kazanma arzusu; - Hem siyasal hem de dinsel olan amacnn bulankl; - Hristiyan inancnn gncel ideolojiler tarafndan saptrldn grme korkusu. Marc Sangnier boyun edi ve hareketi feshetti. Hareketin yelerinden ou Fransz Katolik Genlik Derneine katld (bkz. s. 77, Belge 2). Bazlar siyasete atld. Marc Sangnier, La Dmocratie (Demokrasi) adnda yeni bir gazete karmaya balad ve "Gen Cumhuriyet" adnda siyas bir hareket kurdu. 1919da milletvekili seildi. Kendisini merkez sola yerletiriyor, zgrlk ve ilerleme fikirlerini savunuyordu.

OKU YAL IM
KTAP - Niyazi BERKES, Trkiyede adalama (stanbul, 2002). MAKALELER - Uriel HEYD, "III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinde batllama ve Osmanl ulems", ev. S. Erdem, Dergh, say 80-83 (1996-1997). - Halil NALCIK, "Osmanl mparatorluunda slam", ev. M. zel, Dergh, say 30 (1993).

Yahudi kartl ve antisemitizm

Yahudi kartl, bir din olarak Yahudiliin ve bu dine mensup olanlarn dlanmasdr. Antisemitizm ise, 19. yzylda, biyologlar ve antropologlar rklar yaratmaya ve snflandrmaya baladktan sonra oluturulmu bir szcktr. Bu tarihten sonra, "semitler"e ynelik rk ayrmclk dinsel Yahudi kartlna eklenmitir.

Laiklik ve seklerlik (seklarizm)

Laiklik, ncelikle devlete, yani ynetim biimine ilikin bir kavramdr ve devletin herhangi bir din veya mezheple zel ilikilerde olmamas anlamna gelir. Seklerlik ise, ncelikle topluma hatt bireylere ilikin bir kavramdr ve bireylerin, dindar olsalar da olmasalar da, toplumsal yaam alglaylarnda an gereklerine gre davranmalar anlamna gelir.

84

85

Dosya

Hilafetin ykselii ve sonu

Osmanl mparatorluu, 18. yzyln sonlarna doru, Mslman topra olan Krm yitirirken, yzyllardr bir ilevi olmayan hilfet kurumunu Rusyaya kar kullanmt. Bat dnyas 19. yzylda birok yerin yansra neredeyse btn slm dnyasn da ynetir duruma gelince, Mslmanlar arasnda, zayf da olsa, bir dayanma fikri ortaya atld. Sultan II. Abdlhamit, Yeni Osmanllarn zerinde epey dndkleri bu fikri benimseyerek, sz konusu dayanma abasnn merkezine Osmanl hilfetini yerletirdi. lk Osmanl anayasasna da giren halifelik kurumu, bylece bir d politika kozu olarak kullanld (bkz. s. 180-181). Almanyann istekleri dorultusunda Birinci Dnya Savanda da kullanlmaya allan (bkz. s. 242-243) hilfet, sava sonunda ortaya kan yeni Trkiyeye uygun bir kurum deildi. Hem uluslararas ilikilerde sorun karma olasl, hem ulusal btnln salanmasnda bir engel oluturmas, hem de anayasal bir kurum olarak Osmanl hanedannda bulunmas, halifeliin kaldrlmasn gerekli klyordu.

Yeni hilafetin anlam.

Akntya kar krek ekmek.

Osmanllar ve hilafet.

Bir rivayete gre, Yavuz Sultan Selimin 1517de Msr fethetmesi zerine stanbulda Ayasofya Camiinde yaplan bir trenle Abbas Halifesi el-Mtevekkil Hilafetin btn haklarn resmen Sultan Selime devretti. Ne var ki, Selimin el-Mtevekkilden hilafeti devraldna yahut devraldn iddia ettiine dair o devre ait hibir kayt mevcut deildir. yle grnyor ki, muayyen siyasi gayeleri desteklemek zere bu rivayet ok daha sonra 18. yzylda ihdas edilmitir. Hakikatte, ne Selim ne de olu Sleyman slm dnyasndaki stnlk iddialarnn byle bir hak devrini icab ettirdiini hissetmi olamazlar. Tarihen sabit olan, Selimin o zaman "Hadiml-Haremeyn" (Mekke ve Medinenin hizmetkr) unvann alm olduudur. stnlk iddia eden bir padiah iin o devirde en yce unvand bu. [te yandan] 14. yzyln sonlarnda bn Haldun halifenin ilevinin birbirinden byk lde uzak lkelerin sultanlar tarafndan yerine getirilebileceini kabul ediyordu. Bylelikle herhangi bir bamsz Mslman hkmdarn halife unvann tayabilme uygulamas yaygn hale geldi. 14. yzyldan itibaren Osmanl padiahlar da bamsz birer Mslman hkmdar olduklarna delalet etmek zere halife unvann kullanyorlard.
Halil nalck, Osmanl mparatorluunda slm, Dergh, say 30 (1993).

Hilafet kurumu ... zellikle II. Abdlhamit dneminde diplomasinin ana konularndan biri haline gelecektir. Bu gelimeyle birlikte 19. yzylda yaygn olan Avrupa-merkezli grler, hilafet kurumuna efsanev bir anlam ykleyeceklerdir ... Batnn endiesi Mslman smrgelerindeki toplu isyanlardr. Bu isyanlar veya muhtemel tepkiler rgtl tahriklerin neticesi olarak deerlendirilecek ve arkasnda eytan bir g olarak panislamist politikann retildii merkez, yani hilafet grlecektir. Panislamizm ve hilafet siyaseti arasnda kurulan sk balar, bu yaklamlarn rndr. 19. yzyl slam dnyasn konu alan aratrmalarda ou zaman panislamizm ve hilafet siyaseti, birbirinin yerine ikame edilebilir kavramlar olarak karmza kmaktadr... Halbuki ... panislamist dayanma hilafet iddialarnn pei sra ortaya kmam, tam tersine panislamist dayanmann ortaya kmasyla hilafet yeni bir itibar kazanmtr. Hilafet kurumunu n plana karan, ilgi merkezi haline getiren, arkasndaki dnya slam dayanmas fikridir. Osmanl hilafeti, er temellerinin salamlndan g alan bir kurum deildir; itibar bir kurumdur. Osmanl hilafetinin meruiyet kazanmas, geni bir kabule mazhar olmas, dorudan doruya Mslmanlarn bamszlklarn yitirmeleri ve siyas olarak hilafetin deer kazanmasyla ortaya kmtr. Tekrar belirtiyoruz: Panislamist dayanmay ve dnceyi yaygnlatran hilafet kurumunun varl deildir; tam tersine hilafet kurumuna deer ve g kazandran unsur dnya slam dayanmas fikrinin gelimesi ve yaygnlamasdr. Osmanl hilafeti, ancak bu unsur gz nnde bulundurulduu zaman gerek deeriyle takdir edilebilir.
Mmtazer Trkne, slamcln Douu (stanbul, 1991).

Osmanl mparatorluu, dnyann birok milletini barnda toplam olan bir imparatorluktur. Trkler, Araplar, Krtler, Arnavutlar, Bulgarlar, Rumlar, Zenciler ve dier birok unsurdan olumutur. Buna karn iman birlii bizi byk bir ailenin bireyleri gibi birbirimize yaklatrr. Bu nedenle hibir zaman Osmanl mparatorluu zerinde fazla durmamak, buna karlk, hepimizin Mslman olduunu zellikle belirtmekte yarar vardr. Her zaman, her yerde Emirl-mminin nvan bata gelmeli, Osmanl Padiah unvan ise ikinci satrda belirtilmelidir. nk devletin toplumsal bnyesi ve politikasnn esas din zerine kurulmutur. Maalesef ngilizler zararl propagandalaryla imparatorluumuzun birok yerinde "millet, rk" fikrinin tohumunu ekmeyi baarmlardr. Arabistan ve Arnavutluk ba kaldrmlardr, Suriyede de bu konuda hazrlklar vardr. Avrupada birazck fikir cils yapm olan baz genler, zaman zaman vatan sevgisi hakknda nutuklar vermeye balyorlar. Fakat imparatorluumuzda vatan fikri ilk planda gelmemeli. man ve halife ak bata, vatan sevgisi ikinci derecede olmaldr. Avrupal Katolikler iin de durum ayn deil midir? Hristiyanlar da bata Katolik Kilisesini ve papay sayarlar, sonra vatanlarn dnrler.
Sultan Abdlhamit II, Siyas Hatratm (stanbul, 1974).

Hilafet geleneinin icad.

Hilfetin ne yarar var?

stanbuldaki hkmdarlar, [18. yzylda] glerini yitirmeye balayp slam dnyasndaki stnlklerini vurgulama ihtiyac hissettiklerinde, halifelik makamnn "yeniden aralatrlmas" iin gereken koullar da bir araya gelmi oldu. [Bu giriim], Drt Halife ve ilk Abbaslerin lkletirilen uygulamalaryla yaknlayordu. Elimizde konunun 18. yzyl balarndan itibaren gndeme yerletiine dair ipular bulunmaktadr. Bir ngiliz gezgin o dneme ait kitabnda, 1727 Osmanl-ran anlamasnda kullanlan ifadeyle "Byk Efendi, Mslmanlarn ba ve Halifelerin gerek halefi olarak tannmaldr" cmlesini aktarr. Ancak ayn anlamann Osmanlca metninde byle bir ifadeye rastlanmaz. [Halifelik konusunun] Kk Kaynarca Antlamasnn pazarlklar srasnda gndeme yerletii ise kesindir. Osmanllar bu pazarlklar srasnda eskiden stanbulun haragzar olan Krm Tatar Hanl zerindeki himaye haklarn korumaya alyorlar, Ruslar ise birka yl sonra ilhak edecekleri hanln bamszln talep ediyorlard. Osmanl halifelii ilk kez bu antlamann 3. maddesinde, terime eskiye gre ok daha kesin ve zgl bir anlam ykleyen yeni biimiyle yer alr... Antlamann zgn talyanca metninde yer alan "Supremo Califfo Maomettano" ifadesi, Osmanlca metinde "mml-mminn ve halfetl-muvahhidn" biimini alr. Osmanl halifelii kavramnn Krmdaki durumun ortaya kard baz ihtiyalardan dolay, bu antlamann imzalanmas srasnda yeniden bu biimde tanmland [...] savn ortaya atabiliriz. Halifeliin kkenlerine ilikin efsane de byk olaslkla yine ayn sralarda, [bu makama] meruluk kazandrma ihtiyacnn kendini hissettirmeye balamasyla birlikte ortaya kar.
Gilles Veinstein, "Les origines du califat ottoman", Les Annales de lautre islam, say 2 (1994).

smail Mtak (Mayakon) Bey Trkiyede bulunan hilfet, devletin siyaseti iin yararl mdr, g mdr? Yoksa ne yararl ve ne de g mdr? Gazi Mustafa Kemal Paa slm dnyas asndan bile kalmas zaaftr. Yani bugnk koullara gre biz kendi zerimizdeki ktl arttryoruz. Byle "sembol olarak" denecek! Fakat kimse byle sembol tanmyor ki... Sanyor musunuz ki Hintliler, Msrllar, Afganllar vesaireler din bir ilgi ile bize baldrlar? Tam tersine, ulusal lkleri ile bizi kurban etmeye alyorlar. Hint Hilfet Komitesi vardr. Ayn soruna ilikin yazmalarmz oldu. Sonra Msrllarla vesaire ile yazmamz vardr. Bunlarn bizden rica ettikleri ey, "siz aln da biz kurtulalm ve biz size hilfetten dolay balyz". Efendim, hilfetten dolay bana bal olma! Yetmi milyonu kurtarmak iin sekiz milyonu da yok etmeye kalkma! Msrn on drt milyon nfusu vardr. Bizden daha

fazla nfusludur. Kendilerini kurtarmaya alsnlar. Kendinizi kurtarn! Efendiler! Hilfet ulusumuza bir ba belasdr. Osmanl Padiahl hilfeti almadan nce Osmanl dneminin en parlak evresini yapmtr. Fakat bu hilfet kurumunu aldktan birka yl sonra dmeye balamtr, yarar salayamamtr. Osmanl komutanlar, hkmdarlar, padiahlar hilfetten ayr bulunduklar zaman en byk heybeti ve gc gstermitir. Yani hilfet hibir ey kazandrmamtr. Birok ktlkler getirmitir. smail Mtak (Mayakon) Bey O halde zaaftr. Gazi Mustafa Kemal Paa Elbette zaaftr. yle bir hayal vardr ki hilfet sfatn takndmz zaman btn slm dnyas yardm eder ve destek verir! Nedir yani? En felketli anlar geirdiimiz zaman ne yaptlar? Bizim aleyhimize gelip savatlar!
Ar nan (yay.), Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar (Ankara, 1982).

Yeni hilfete doru.

[Hicretin] 13. yzylnn sonlarnda, slm dnyasnn durumunda ilk gze arpan yan, gl Avrupa devletlerinin bu dnyann byk ksm zerinde egemenlik kurmasdr. Cava, Orta Asya, Hindistan, Msr, Arabistan kylar, Tunus, Cezayir gibi lkeler, Hollanda, ngiltere, Fransa ve Rusyann siyasal, ekonomik ve militer hkm altna girmitir. Avrupa gcnn bu slm dnyasnn stne yaylna bir tepki olarak, 19. yzyln ortalarndan sonra, birok Mslman lkesinde gzler Osmanl hilfetine evrilmeye balad. 1882 ylna rastlayan Hicretin 14. yzyl banda Abdlhamit, slm dnyasnn halifesi olarak birok lkeden gelen tebrik telgraflar ald zaman, ran, Fas ve bir iki kk slm devleti dnda btn slm dnyas Avrupa egemenlii altna girmi bulunuyordu. Hemen her kede, slm halifesi etrafnda bir "slm birlii" (ittihad- slm) zlemi uyanm bulunuyordu.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, 3. bask (stanbul, 2002).

YORUMLAYABLMEK N
1. Hilafetin 18. yzyldaki kullanlyla, II. Abdlhamitin politikas arasnda ne fark var? 2. II. Abdlhamitin Bat toplumlarn iyi tand sylenebilir mi? (bkz. s. 76) 3. II. Abdlhamit ile Gazi Mustafa Kemalin szleri hangi konuda uyuuyorlar? 4. Halifeliin Birinci Dnya Savanda ie yaramadna ne gibi rnekler verebilirsiniz? 5. Hilafet Trkiyede ulusal btnln salanmasnda neden engel oluturuyordu?

B E C E R N Z k u l l a n n
Geleneklerin uzun ya da ksa bir sre nce olumu veya farkl balamlarda yeniden oluturulmu olabileceklerini unutmayn.

Dosya

86

87

5 1839dan 1939a
sanat ve kltr
A vrupa, 1848den 1914e kadar sanat ve edebiyat alanndaki retimin balca merkezi
konumundayd. Bu yaratclk dalgas iki sava arasnda da bymeye devam etti. Sz konusu dnem boyunca yaratc retimin beii olan Paris, bu alanda nce Viyana, ardndan Berlinle rekabet etti. 19. yzyln sonlarnda ortaya kan izlenimcilik ve davurumculuk gibi yeni akmlar, nc sanatlar tarafndan yayld ve geleneksel resim sanatn altst etti. 20. yzyln eiinde, edebiyat da bilinalt ve imgelemi kefe kt. Yepyeni iletiim aralar kltrn giderek daha geni halk katmanlarna yaylmasn salad. n Yeni sanatsal ve kltrel akmlarn zellikleri nelerdir? n ki sava aras dnemden itibaren, gerek anlamda bir "kitle kltr"nn olumaya baladndan sz edilebilir mi?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. Sanatta devrimler ve Belle poqueun almlar Kitle kltrne doru lgnlk Yllar Bakaldr ve umut arasnda edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete mimar ve resim
"zlenim, Gnein Douu". Claude Monetnin 1872 tarihli tablosu, Marmottan Mzesi, Paris.
zlenimcilik yaktrmas, ilk kez kt niyetli eletirmen Louis Leroy tarafndan bu tablo iin kullanld. Terim daha sonra Claude Monet ve arkadalar Manet, Degas, Pissarro, Seurat, Bazille tarafndan temsil ettikleri resim akmn tanmlamak zere benimsendi.

Konunun zeti / Yntem Dosya : Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar

1881 stanbul Arkeoloji Mzesi 1883 Sanayi-i Nefise Mektebi 1899 1900 Mrebbiye Ak- Memn 1896 Araba Sevdas 1909 Osmanl Ressamlar Cemiyeti 1914 nas Sanayi-i Nefise Mektebi

1873 Usl-i Mimr- Osman

Akademicilik Gerekilik zlenimcilik Art nouveau Kbizm Soyut Sanat 1850

1863 Olympia, . Manet

1860

1870

1880

1890
1889 Eiffel Kulesi 1896 Sinemann icad

1900
1907 Avignonlu Kzlar, P. Picasso

1910
1911 Sar, krmz, mavi, V. Kandinski

1920

1930
1937 Guernica, P. Picasso Umut, A. Malraux (1920lerin sonu) Sesli sinema

1872 zlenim, Gnein Douu, C. Monet

"Hamamet Motifi" (1914). 2 Paul Kleenin suluboya tablosu, Basel Mzesi.

1924 lk Gerekstc Manifesto

88

89

I. Sanatta devrimler ve Belle poqueun almlar

S Z L K

"k dneminde Romallar" (1847). Thomas Couturen (1815-1879) tablosu, Orsay Mzesi, Paris.

Akademiciliin doruk noktasnda olduu 19. yzyl ortalar. Belge 2, 3, 4 ve 5

A. Gerekilikten izlenimcilie

* Akademicilik * zlenimcilik * Doalclk * Simgecilik * Gerekilik

n 1850li yllarda ressam Courbet, resm sanat anlaynn kurallarn ykp Akademicilik* geleneini bir kenara brakarak, gndelik yaamdan kesitler izmeye balad (bkz. s. 41) ve "gereki*" sanat akmnn ban ekmeye baladktan sonra iddetli eletirilerin hedefi haline geldi. Ancak 1860l yllarda resm sanat anlayndan kopu giderek belirginleti. 1863 ylnda Manetnin Olympia adl tablosu etrafnda kan skandal bu kopuun gstergelerinden biridir. Eletirmenler tabloyu "bayalk abidesi" olarak nitelediler. Dier yandan, Manetye yakn bir grup gen ressam (zellikle Monet, Sisley, Pissarro, Renoir), 1870li yllarda adn Monetnin 1872 tarihli zlenim, Gnein Douu tablosundan alan (bkz. s. 89, Belge 1) izlenimcilik* hareketini balattlar. n Bu sanatlar, boyann tplerde saklanmasn salayan teknik bir yenilik sayesinde ak havada resim yapyorlard. Tablolarn balca konusu haline gelen manzaralarn iinde n yansmalarn ve atmosferin renkli titreimlerini yakalyorlard. izgiler silikleiyor, konturlar giderek glgeleniyordu. Gerekilik yava yava ikinci plana itildi. 1885ten itibaren, resimdeki araylarnda daha da ileri giden Czanne, Van Gogh ve Gauguin ile birlikte bu gelime iyice belirginleti. rnein Czanne, biimleri basitletiriyor ve nesneleri farkl alardan gsteriyordu. leride bu teknikten kbistler yararlanacakt (bkz. s. 104). n Mimarde r aan yeniliklerden biri demir konstrksiyonlar oldu. Metal kiriler kullanlarak geni alanlarn zeri kapatlabiliyordu (Londrada Kings Cross stasyonu, 1852). Ama asl yenilik, yzyl sonunda demirin kendisinin dekoratif unsur olarak ya da, Gustave Eiffelin kulesinde (1889) olduu gibi, tek yap malzemesi olarak kullanlmas oldu. Mzikte romantizm, 1880lere kadar egemenliini korudu. zellikle Alman besteci Wagnerin operalar ve Rus besteci aykovskinin senfoni ve baleleriyle etkisini devam ettirdi. Bu arada, talyan besteci Verdi ve ek besteci Dvorak ile mzik, ulusu akmlarn szcln de yapmaya balad. 20. yzyln balarnda Stravinski mzik estetii ve tekniklerine yenilik getirdi.

"Olympia" (1863). 4 douard Manetnin (1832-1883) tablosu, Orsay Mzesi, Paris.

Tablo, sanat eletirmenleri tarafndan, "sar gbekli odalk", "dii goril", "rm fahie" gibi adlar kullanlarak, sert bir biimde eletirildi. Yazar Thophile Gautierye gre de, "derinin tonu kirli, model de ie yaramaz" idi. Manetnin kulland geni renk yzeyleri teknii de hi beenilmemiti.

Jules Vernein bir roman.

B. Gerekilik ve doalclk
2
Baz mzik eserleri.
Verdi, Rigoletto Gounod, Faust Offenbach, Paris Hayat Musorgski, plak Dada Bir Gece Smetana, Vatanm Bizet, Carmen Wagner, Drtleme; aykovski, Kuu Gl Dvorak, Yeni Dnyadan Senfonisi Debussy, Bir Pann ledensonras in Preld Ravel, ehrazat Stravinski, Bahar Ayini 1851 1859 1866 1867 1874 1875 1876 1893 1894 1903 1913

Belge 1

n zlenimci ressamlarn sanat ve gerek yaam arasndaki ilikiyi sorgulayan yaklamlar, 1850den sonra inanlmaz gelimelerin meydana geldii bilimsel ortama da tand. Bu tartma, en az resim dnyas kadar entelektel yaam ve edebiyat da kapsyordu. Claude Bernardn Tpta Tecrbe Usulnn Tetkikine Giri balkl kitab (1862) bilimsel alanda ortaya kan bu yeni dnce biimini yanstr. Biyolog Louis Pasteur ve fiziki Pierre Curienin bulular da yeni yaklamn rneklerindendir. Jules Vernein eserlerinin elde ettii baarnn ilerlemeye olan inanc yanstt edebiyat alannda da gerekilik konusu gndemdeydi. Romantizmi, duygulara daha az boyun emeyi hedefleyen akmlar izledi. Flaubertle birlikte, romanda gereklii yeniden retme aray kendini gstermeye balad. n Bu aray daha da ileri gtren doalclk* akm, bir yandan modern yaam tm ayrntlaryla betimlerken, dier yandan ona bilimsel aklamalar getirmeye alt. Bu tavr zellikle Zolann eserlerinde belirgindi. Ancak, resimde olduu gibi edebiyat alannda da bir gelime balamt. Simgecilik* akm (Baudelaire, Verlaine, Mallarm), ksmen doalcln arlklarna kar dodu ve madd dnyann tesinde daha derin manev bir gerekliin de varolduunu gstermeye alt.

"Sainte-Victoire Da" (1887). 5 Paul Czannen (1839-1906) tablosu, Orsay Mzesi, Paris.

90

91

N A H T A S Z C K

C. Gerekilikten izlenimcilie

Belge 2

BYOGRAF
2
Lev Tolstoy (1828-1910)
Byk toprak sahibi bir ailenin olu, Rus aristokrat Tolstoy, ok sayda romann yazardr (Kazaklar, 1863; Sava ve Bar, 1865-1869; Anna Karenina, 1877). Serflerin serbest braklmasn savunan Tolstoy, Rus Ortodoks Kilisesinin ncildeki idealleri retmekten uzak olduu kansndayd ve ilkel Hristiyanla yaklamaya alyordu. 1901de "tanrtanmaz ve sapkn" olduu gerekesiyle bu Kilise tarafndan afaroz edilmesi, 20. yzyl balarnda gen entelektellerin gznde Tolstoyun saygnln glendirdi.

KBZM
1907de Picasso ve Braque tarafndan balatlan ve gerekliin dz bir yzey zerine serilmi yanlsamasn reddederek nesneleri basit geometrik biimlerle gstermeyi deneyen sanat hareketi.

n 19. yzyln sonlarnda, bilim dnyasnda kaydadeer gelimeler meydana geldi. zellikle madde ve enerji arasndaki ilikilerin tanmlanmas gibi belirleyici olabilecek konularda yaplan keifler insanln bilgi dzeyini ykseltmeye devam etti. Ancak bilim, insann kendisini evreleyen dnya ile ilgili sorularnn tmne yant veremeyecek bir noktaya da erimi gibi grnyordu. Einstein, 1916da Newtonun yerekimi kuramn sorgulamaya aan "genel grelilik kuram"n ortaya att. n Bilimin mutlak gereklerden oluan bir btn sunabileceine ilikin inanc yanstan bilimcilik* anlay sarslmaya balamt. Bu tarihten sonra, etkinlii bilimciliin gelimesiyle birlikte zayflam olan Katolik Kilisesi, manev alanda yeniden g kazanmaya balad (bkz. s. 76). Dinselliin geri dn pek ok Avrupa lkesinde kendini hissettirdi. Rus yazar Tolstoyun yaamnn sonlarna doru benimsedii tavr buna bir rnektir. Felsefe akmlar da grnrde bilimin hereyi aklayamayaca saptamasndan etkilendiler. Evreni maddeci bir bakla alglamay reddeden Bergsonun fikirleri byk yanklar uyandrd. n Bu ortam, zellikle edebiyat alannda gereklie ilikin baka yaklamlarn da ortaya kmasn salad. Fransada, yazn hayatna 20. yzyln balarnda atlan yeni kuak yazarlar iin (Marcel Proust, Andr Gide), gerekilik geleneinden kopu artk olduka akt. Almanyada bu hareket, felsefeci Nietzsche ve romanc Thomas Mann ile birlikte kiiliin yceltilmesine dayanan bir akm balatt. Rus edebiyat da Dostoyevski (Karamazov Kardeler, 1880), ehov (Vine Bahesi, 1903) ve Lev Tolstoy gibi yazarlarla yzyla damgasn vurmaya devam ediyordu.

* Bilimcilik * Fovizm * Figratif resim * Art nouveau * Davurumculuk * Gelecekilik

Gelecekilik Manifestosu.

1. Tehlikeye olan akmz, enerjiye ve gzpeklie duyduumuz yaknl haykrmak istiyoruz. 2. iirimizin temel geleri, cesaret, atlganlk ve

D. Figratif resimden soyutlamaya

Belge 1, 3, 4 ve 5

bakaldr olacak. [...] 4. Dnyann gzkamatrc gzelliinin yeni bir

n Resim sanatnda da yeni araylar gze arpyordu. Fransada fovist*ler (Matisse, Derain, Vlaminck), figratif* betimlemeye sadk kalrken renkleri ve n plana kardlar. Bu kltrel zenginlik, zellikle 1880den itibaren gzel sanatlarla dekoratif sanatlar yuvarlak izgilerin hakim olduu bir estetik anlay iinde buluturan "Art nouveau*" tarznn yaylmaya balad ortamda, tm Avrupada etkili oldu. Orta Avrupann sanat bakenti olan Viyanann lts, simgeci ressam Gustav Klimtin eserlerinde ifade buldu. Almanyada izlenimcilie tepki olarak gelien davurumculuk* akm, 1905-1914 arasnda ressam Otto Dix ve Georg Grosz ile olgunlua eriti. Davurumcular, d dnyann basit bir izlenimini vermek yerine, sanatnn bak asn iddetle dayatmaya alyorlard. Bu akm, 1920li yllarda Fritz Lang ve Friedrich Murnaunun eserleriyle sinemaya da yansd. n 20. yzyln balarnda ortaya kan baz Avrupal sanatlara gre kltr, isyankr ve kkrtc olmalyd. 1909da talyan air Marinetti, bu dorultuda akademicilie kar gerek bir bakaldr ars saylabilecek Geleceki Manifestoyu yaynlad. Resimde gelecekilik*, zellikle kbizm*den esinleniyordu. Gerekten de bu dnemde kbist ressamlar (Braque, Picasso) yepyeni bir dil yaratmlard. Gereklii, onu daha iyi ifade edebilmek iin biimsizletirdiklerini iddia ediyorlard. Bylece figratif resim, yava yava soyut resme doru kaymaya balad. 1910a doru Kandinski, Mnihte, d dnyaya ilikin her trl gndermeyi bilinli olarak ihmal eden ilk soyut tablosunu boyad. Bu tabloda, bamsz biimler bamsz renklerle buluuyordu.
"Emilie Flgenin Portresi" (1902). Gustav Klimtin (18621918) tablosu, Historisches Museum der Stadt, Viyana.

gzellikle, hzn gzelliiyle zenginletiini ilan ediyoruz. Mermi gibi giden, kkreyen [...] bir yar otomobili, Semadirekte bulunan Zafer heykelinden daha gzeldir. [...] 9. Dnyadaki tek hijyen kayna olan sava, militarizmi, yurtseverlii, anaristlerin ykc eylemlerini, ldren gzel fikirleri ve kadn hor gren bak yceltmek istiyoruz. 10. Mzeleri, ktphaneleri ykmak, ahlaklkla, feminizmle, karc ve faydac tm korkak tavrlarla savamak istiyoruz. [...] Bugn balattmz gelecekilik akmnn bu ykc ve yakc iddet manifestosunu talyada yaynlyoruz, nk talyay bir kangrene dnen profesrlerinden, arkeologlarndan [...] ve antikaclarndan kurtarmak istiyoruz. [...] talyay saysz mezarlklarla kaplayan saysz mzelerinden kurtarmak istiyoruz.
Filippo Tommaso Marinetti, Fondazione e manifesto del futurismo (Venedik, 1909).

4 Avignonlu Kzlar (1907). Pablo Picassonun (1891-1973) tablosu, Modern Sanatlar Mzesi, New York.

5 Sar, krmz, mavi (1991). Vasili Kandinskinin (1866-1944) tablosu, Modern Sanatlar Mzesi, Paris.
Sanat balang noktas olarak imknszl almaldr. Zaten, nesneyi onu kopyalamaktan baka bir ama gtmeden kopyalamann gereksizlii [aktr...]. Yalnz bana ele alnan bir biimin yansmalar ok zayflayabilir. Biim, hereyden nce, iinde yer ald byk biimsel kompozisyonun yapsal gelerinden yalnzca bir tanesidir. Biim olduundan baka bir ey deildir. Ancak kendi isel renk tonlamalarnn mutlak beklentileriyle ilikisi iinde varolabilir. Paras olduu byk kompozisyonun dnda dnlemez, onunla btnlemek zorunda olduu iin vardr. Sanatnn birincil grevi btn tablonun kompozisyonu , nihai amac olmaldr. (Vasili Kandinski, Sanatta Ruhsallk zerine, 1912).

n 1918den sonra, Fransada savatan nceki yllara "Belle poque" (Gzel a) ad verildi. Savan deheti bu dnemin gzelliinin yceltilmesine neden olmu, ama o yllar ayn zamanda sanatsal, kltrel ve bilimsel alanlarda belirleyici olacak anlar da brakmt. Kbist devrim Batda sanat yeni bir aamaya tad.

Bu metin devrimci mi?

92

93

II. Kitle kltrne doru

S Z L K

A. Kitle kltrnn kkenleri

n Kltrel alkanlklar* aslnda 1914ten nce dnmeye balamt. Bu gelimeyi aklayan pek ok unsur vardr: - Demiryollar sayesinde iletiim alanndaki kolaylklarn giderek artmas; - Toplumsal ve kltrel adan bir kaynama unsuru olan zorunlu askerlik hizmeti; - Eitim alanndaki ilerlemeler ve gnlk gazetelerin yaygnlamas; - Teknik alandaki ilerlemeler (fotoraf ve sinema). Tm bu unsurlar, zellikle ses ve resmin nem kazanarak belirleyici bir dnm balattklar iki sava aras dnemden itibaren, kitle kltr alkanlklarnn yaylmasn kolaylatrd.

* Kltrel alkanlklar * Medya

B. Ses yllar

Belge 3 ve 5

n Ses ve resmin insan yaamnda giderek daha fazla yer kaplamas, teknik ilerlemelerle yaam dzeyindeki ykselmenin rndr. 1920li yllarda, sesin kaydedilmesi ve saklanmasn mmkn klan teknikler bu alandaki ilerlemede belirleyici oldu; gramofon ve plak bu sayede giderek yayld. Dakikada 78 devirlik hzla dnen ve bu nedenle 78lik diye bilinen ilk mikro-kanall plak, hem klasik mziin hem de popler arklarn evde de dinlenebilmesini salad. n Radyo da badndrc bir gelime yayordu. 1920li yllarn sonlarnda, 12 milyon Amerikan ailesinin evinde radyo alcs bulunuyordu. Fransadaki radyo alcs says ise 1939da 5,2 milyondu. Bylece radyo kitlesel bir medya* haline geldi. Pek ok aile iin artk radyo da yazl basn gibi bir bilgi ve kltr kaynayd ve sanayilemi lkelerde girdii evlerin says giderek artyordu.

Alman aktris Marlene Dietrich, bir kabare arkcsn canlandrd Lola rolnde.
Heinrich Mannn Profesr Unrat adl romanndan sinemaya uyarlanan Mavi Melek (1930) filmi, bir Alman kentinde gece kulplerindeki yaanty canlandrr. Alman kamuoyunun bir blmne gre bu gece yaants, Weimar Cumhuriyetinin kn yanstyordu.

eitli radyolar tantan 1936 tarihli bir sat katalou.

5 Bir caz orkestras, 1930.

C. Resmin dnmleri
21 Austos 1934 tarihli Match dergisinin kapa.

Belge 1, 2, 4 ve 5

Gnlk gazeteler Le Petit Parisien Paris-soir Lcho du nord Ouest-clair

Tiraj 1 250 000 2 000 000 300 000 350 000

n Ayn dnemde, resim de zevk ve duyarllklar dnyasnda daha nemli bir yer tutmaya balad. Sanayici Jean Prouvost, 1932de bu saptamay yle dile getirdi: "Resim, amzn kraliesi oldu". Bu ifade biraz abartl gelebilir, ama aslnda iki gerei birden yanstyordu. 1938de haftalk resimli Match dergisini satn alan Jean Prouvost, resmin artan egemenliinin simgelerinden biri haline gelecekti. stelik burada sz edilen resim artk gravr ya da boyama deil, gereklii olduu gibi gsterebilen fotoraft. n Gerekten de, fotoraf bilgi aktarmnn en nemli aralarndan biri haline geldi. ki sava arasnda fotorafa dayal sreli yaynlar geliti. Bunlardan en nemlileri Amerika Birleik Devletlerinde Time ve Life, Fransada Match dergileriydi. Bunun yannda, ABD, Fransa ve Belikada izgi roman kamuoyuna tantan resimli bir basn ortaya kt. 1897de doan izgi roman, iki sava arasnda Amerikal kahramanlar Tarzan, Superman ve Mickey, Alain Saint-Ougann yaratt Fransz Zig ve Puce ya da 1929da Hergnin izgileriyle hayat bulan Belikal Tenten (Tenten Sovyetler lkesinde) ile ilk k yakalad. n Ancak kltrn kitlesel boyuttaki esas arac hareketli resim, yani hzla gelimeye devam eden sinema oldu. 1896da Lumire kardelerin buluu olarak doan ve Fransz Abel Gance, ngiliz Charlie Chaplin (bkz. s. 106), Amerikal Griffith, Alman Fritz Lang ve Rus Ayzentayn (bkz. s. 268) ile sessiz film dneminde de sevilen ve byleyen sinema, 1920li yllarn sonlarnda seslendi. Giderek artan etkisi, meydana gelmekte olan dnm yanstyordu.

1 Haziran 1939 tarihli haftalk Junior dergisinde Tarzan.

Sreli yaynlar Marie-claire Confidences Match

Tiraj 1 000 000 1 000 000 800 000

1930lu yllarda Fransz basn.

94

95

III. lgnlk Yllar

A N A H T A S Z C K R

A. Avangardlar ve gelenekler

Belge 1 ve 2

AVANGARD
Entelektel alanda ya da sanatta yeniliki hareket.

n Kitle kltrnn gelimesine paralel olarak kltrel retim, 1919-1939 yllar arasnda ulat eitlilikle parlak bir dneme girdi. Bu dnemde, ok yaratc avangard*lar kurallara bal kalmay seen bir kltrle iie geti. Bu karm "lgnlk Yllar"na kendine zg renklerini kazandrd. n Fransada Braque ve Matisse, resimde sanatlarnn doruk noktasna ulatlar. Soyutlamac ressamlar da yeni araylar peinde komay srdryorlard. Sava ncesi dnemde varolan tm kaynaklar kullanlyor, soyutlama ve figratif sanatn atmasyla belirginleen kutuplar tartma yaratmaya devam ediyordu. Rusyada 1917 Devrimi, 1920lerde, yani Stalin dneminde geliecek olan sosyalist gerekilik*ten (bkz. Konu 21) ok nce, sanat ve edebiyat alannda, konstrktivism* akm ve air Mayakovskinin temsil ettikleri bir patlama yaanmasna neden oldu.

Konstrktivist akmn temsilcilerinden Lissitskinin izimi.

Mayakovskinin "nc Enternasyonal" iiri iin yaplm ve airin 1923 tarihli Avazm kt Kadar derlemesinde yaynlanan izim.

* Konstrktivizm * Sosyalist gerekilik * Gerekstclk

"Bellein srar" (1931). Salvador Dalinin (1904-1989) tablosu, Bridgeman Art Library, Londra. Edebiyatta gerekstcle bir rnek: Otomatik yaz.

B. Gerekstclk estetik bir devrim miydi?

Belge 3 ve 5

n Fransada, ne soyutlamacla ne figratif sanata bal olan, ama yine onlar gibi sanat ve edebiyat devrimin hizmetine sunmay arzulayan yeni bir akm dodu: Gerekstclk*. 1924te, Andr Breton imzal ilk Gerekstclk Manifestosu, bu akm, "dncenin yazya mantksal herhangi bir denetim olmadan ve estetik ya da ahlak kayglardan tmyle arnm bir biimde geirilmesi" olarak tanmlar. Bu akmn kkeninde, 1916da ortaya kan Dada hareketi vard. Bu hareket "burjuva kltr"ne kar gerek bir sava ilanyd ve silah olarak ykc tavrlarla alaycl kullanyordu. Louis Aragon ve Andr Breton gibi Birinci Dnya Savana katlm olan yazar ve airler, savatan sonra bu sanatsal bakaldry daha da younlatrdlar. n Gerekstclk nce edebiyat alannda ifade buldu, ardndan resim sanatna yayld. Gerekstc resimde, biimler bilinli olarak mantksallktan uzaklayor ve fizik kurallarna meydan okuyordu. Salvador Dalinin iledii eriyen saatler konusu, biimlerin arptlmas tekniinin rneklerindendir. Gerekstclk, spanyol Luis Buuelin filmlerinde olduu gibi, sinemaya da esin kayna oldu.

Zihninizin kendi zerinde younlaabilmesi iin olabildiince uygun bir yere yerletikten sonra, yaz yazmak iin gerekli eyleri getirtin. Olabilecek en pasif ya da almaya en elverili konuma gein. Kendi dehanzdan, yeteneklerinizden ve bakalarnnkilerden uzaklan. Edebiyatn her yere varan en hznl yollardan biri olduunu kendi kendinize iyice hatrlatn. nceden tasarlanm bir konu olmakszn, hzl, kendinizi tutmayacak ve yazdklarnz yeniden okuma arzusuna kaplmayacak kadar hzl yazn. lk cmle kendiliinden gelecektir; sonraki her saniye de bir sonraki cmleyi getirecektir. lk cmleyi yazm olmann minimum bir alg yarataca kabul edilirse, ilk cmle kukusuz hem bilinli faaliyetinize, hem de bilinsiz olanna katlr. Pek bir ey umursamamanz gerekir; zaten gerekstc oyunun ilginlii de byk lde bundadr.
Andr Breton, Manifeste du surralisme (Paris, 1924).

C. Avrupa kltrnn canll

Belge 4 ve 6

Bretona gre, neden "en pasif ya da almaya en elverili konuma gemek" gerekiyor? 19. yzyl yazarlarnn alma biimiyle bu metin arasnda ne gibi farkllklar gryorsunuz?

n Avrupada 1914ten nce ortaya kan avangardlar (rnein talyan gelecekiler ve Alman davurumcular), sanatsal araylarn srdryorlard. Otto Dix gibi sanatlar sanat ile para arasndaki ilikiyi ya da sanatnn toplum iinde stlenmesi gereken rolleri sorguluyorlard. Ancak 1930lu yllarda, talyada faizm ve SSCBde stalinizm bu tr sanat akmlarn susturdu. Dnemin verimlilii mimarlk alanna da yansd. Alman Bauhaus "okulu" sanatsal retimle "uygulamal sanatlar", zellikle mimarlk ve mobilya retimi alannda birletirdi. Gndelik yaamn ihtiyalarna uyarlanm "dekoratif sanatlar" da yine ayn dnemde geliti. n ki sava aras dnemin kltrel canll 1930lu yllar boyunca srd. 1937 Paris Dnya Sergisi bu canlla tanklk ederek, farkl tarzlarn karmnn dneme nasl damgasn vurduunu gsterdi. Sergiye ev sahiplii yapmak zere ina edilen Chaillot Saray son derece klasik bir mimar anlayn yanstyordu. Dier taraftan, sergi saraynn dnda, daha modern eilimler de kendilerini ifade edebiliyordu. rnein ressam Robert Delauney, "akhava sergi saray"n dekore etmekle grevlendirilmiti. Ayrca Seine Nehri boyunca gece gsterileri dzenleniyor, ada besteciler Arthur Honegger ve Darius Milhaudnun eserleri gsterilere elik ediyordu.

Gaziler. Otto Dixin (1891-1969) tablosu.

"Yeilli kz" (1927). Tamara de Lempickann tablosu, Modern Sanatlar Mzesi, Paris.
Bu tablo, iki sava arasnda resimde varln srdren figratif akmn rneklerindendir.

Bauhaus (yap evi) okulu, 6 Dessau (Almanya), 1925.

1919 ylnda, kk Saksonya kenti Dessauda, mimar Walter Gropius (1883-1969) Bauhaus okulunu yaratt. Bauhausun tarzna yeni sanayi teknikleriyle sanat btnletirme arzusu hakimdi. Bauhausun mimarsi, hakim yatay izgiler, caml cepheler, dik a mimarsi gibi basit geometrik gelerin kullanmn n plana karyordu.

96

97

IV. Bakaldr ve umut arasnda edebiyat

A N A H T A S Z C K R

B
3

Franz Kafka (1883-1924)

Pragda dnyaya gelen Franz Kafka, hemen hemen tm hayatn doduu kentte geirdi. Bir ek kentinde yaayan ve Almanca yazan Yahudi kkenli bir yazar olarak, kltrn buluma noktasnda yer alyordu. Bir sigorta irketinde memur olarak alan, ak konusunda pek ok hayal krkl yaayan ve tberkloz hastalna yakalanan Kafka, hayattayken ok az eserini yaynlad (Dnm, 1916; Cezallar Kolonisi, 1919), hatta lmnden sonra notlarnn yok edilmesini istedi.

A. Savan oku

Belge 3 ve 4

ENTELEKTEL
Toplum, siyaset, adalet sorunlar karsnda tavr alan yazar, bilimadam, aratrmac, retim yesi, sanat. 19. yzyl sonlarna kadar sfat olarak kullanlan entelektel szc, Dreyfus olay srasnda isim olarak da ska kullanld. Barrs bu szc, Dreyfus davasnn temyiz edilmesi iin imza veren tm yazar, retim yesi, sanat ve bilimadamlarna saldrmak iin kullanmt.

n 1918den sonra, edebiyatta da trler en az sanat alannda olduu kadar byk bir eitlilik sergiledi. 1920li yllar boyunca savan glgesi Avrupa zerinde dolamaya devam etti. Fransada Henri Barbusse (Ate, 1916) ve Roland Dorgels (Les Croix de bois, 1919), Almanyada Erich Maria Remarque (Bat Cephesinde Yeni Bir ey Yok, 1929) gibi yazarlarn balbana bir tr haline getirdii sava edebiyat, savan dehetini yeniden yaatyordu. Bunun dnda, bazen kendileri de savaa katlm olan gerekstcler akademik dil ve sanata kkten kar kyor, siyasal durularn kuramsal dncelerine katyorlard. n Ancak, bu bakaldr yazlarnn dnda baka edebiyat biimleri de geliiyordu. Yazlarnda Almancay kullanan ek yazar Franz Kafka, dnyann samal karsnda insann aresizliini dile getirdi. Dos Passos, Fitzgerald ve Steinbeck gibi yazarlarla birlikte zgn bir Amerikan edebiyat gelimeye balad. Steinbeck, Gazap zmleri (1939) romannda, 1930lu yllarda ABDdeki yoksul kyllerin yazgsn anlatt.

Siyasal tavr alan iki yazar: Malraux ve Gide.

B. zgvenin geri gelii

K

Belge 1

* Psikanaliz * Halk Cephesi

n 1920lerin ortalarnda, Avrupada revata olan edebiyat akmlar yava yava geri gelen zgveni yanstyordu. Otomobili tahta oturtan Fransz Paul Morandn romanlar ok tutuluyordu. Bu olgu aslnda son derece anlamlyd. Bu romanlarn baars, yeniden ilerlemeye inanmaya balayan ve keyfi hzla yerine gelen bir toplumu simgeliyordu. Savatan sonra yaanan boalma, yaama sevincinin geri dn ve gelecee ynelik umutlar bu yllara damgasn vurdu. n Bunlara ek olarak, bilimin o gne dek pek aratrlmam bir dal gelimeye balad. Psikanaliz*in kurucusu Viyanal Sigmund Freudun eserleriyle birlikte, kiiliin yaps ve kiilik bozukluklar ile ilgili almalar bu dnemde yaygnlat. Quantum fiziindeki ilerlemeler ve Einsteinn grelilikle ilgili keifleri sayesinde, fen bilimleri kesin olduu kabul edilen pek ok bilimsel gerein sarslmasna katkda bulundu.

Malraux ve Gide, 1935 ylnda ekilen bu fotorafta, naziler tarafndan tutuklanan Alman komnist ynetici Thalmannn serbest braklmas iin dzenlenen bir mitingde grlyorlar. Baars 1933te ald Goncourt edebiyat dlyle tescillenen (nsanlk Durumu) yetenekli yazar Andr Malraux (1901-1976), komnist harekete yakn durdu, ama kendini hibir zaman saf bir Stalin hayranlna kaptrmad. spanyol isava srasnda uluslararas tugaylara, Fransann igali srasnda da direni hareketine katld ve General de Gaulle destekledi. Andr Gide (1869-1951), yazar olarak 1914ten nce kendisini kabul ettirmiti. 1920li yllarda, toplumsal sorunlar yazlarnda giderek daha nemli bir yer tutmaya balad (Voyage au Congo Kongoya Yolculuk adl kitabnda smrgeciliin knanmas gibi). 1930lu yllarda komnizme ilgi duymaya balayan Gide, SSCBye gitti, Sovyet gereinin hayalinde canlandrdklarna hi uymadn kefetti ve olduka eletirel iki eser yaynlad: SSCBden Dn (1936) ve SSCBden Dne Rtular (1937).

lmnden sonra yaynlanan en nemli eserleri Dava ve ato, hem insann umutsuzluunu hem de dnyann samal karsnda duyulan korkuyu dile getirir. Kafka, gnmzde 20. yzyln en byk yazarlarndan biri kabul edilmektedir.

Dostlarla Buluma, Max Ernstin tablosu (1922).

Gerekstclerin toplu portresi: 1. Ren Crevel; 2. Philippe Soupault; 3. Arp; 4. Max Ernst; 5. Max Morise; 6. Fiodor Dostoyevski; 7. Rafaele Sanzio; 8. Teodore Fraenkel; 9. Paul luard; 10. Jean Paulhan; 11. Benjamin Pret; 12. Louis Aragon; 13. Andr Breton; 14. Baargeld; 15. Giorgio Di Chirico; 16. Gala luard; 17. Robert Desnos.

C. Siyasal tavr alma zaman

Belge 2 ve 5

spanyol isavann bld Fransz entelektelleri.

b. Gerek spanyadan yana olanlar Bu ac dolu saatlerde, biz, Franszlar, bizi Latin kardelerimize balayan rk, gelenek ve kltr balarn unutamayz. Gemite pek ok kez, zellikle Amerikan bamszlk sava srasnda, spanyollarla Franszlarn ayn dava iin ve ayn bayrak altnda arptklarn unutamayz. Byk Milletler Sava [I. Dnya Sava] srasnda da, Pirenelerin dier yanndan binlerce gnll gelerek bizimle birlikte savat. Dolaysyla, spanyada bugn barbarla kar medeniyeti, iddete kar dzeni ve adaleti, ykma kar gelenei, keyflie kar kiinin gvence altna alnmasn savunanlarn zaferini dilemekten baka bir ey yapamayz. Bu korkun dmanlk saatinde lkelerinin akln ve kltrn bylesine onurlu bir biimde temsil eden adamlar selamlyoruz. Onlara elimizi uzatyoruz ve kendileriyle dayanma iinde olduumuzu bildiriyoruz.
10 Aralk 1937de Occident gazetesinde yaynlanan metinden alnt. mzalayanlardan bazlar: Abel Bonnard, Paul Claudel, Lon Daudet, Pierre Drieu la Rochelle, Ramon Fernandez.

n 1930lu yllarda, yazar ve sanatlar dnemin siyasal tartmalarna katlmaya baladlar. Pek ok Alman entelektel* nazizmi knad ve 1933te Hitlerin iktidara geliinden sonra lkelerini terketmeye zorland. Fransada da nemli mcadeleler entelektelleri harekete geiriyor, ama ayn zamanda blnmelere yol ayordu. lke dnda meydana gelen kymlar, entelektelleri Etiyopya ve spanyadaki savalara kar byk imza kampanyalar dzenleyerek bir araya gelmeye tevik ediyordu. lke iinde ise Halk Cephesi*, yazar ve sanatlar blyordu. n nceki on ylla karlatrldnda, aradaki fark arpcyd. 1930lu yllar byk davalarn, faizm ve komnizm kartlnn damgasn tayordu. Sada, 1917den beri ok gl olan komnizm kartl, 1936dan itibaren Fransada Halk Cephesinin kazand zafer ve spanya isava ile yeniden canland. Etiyopyay igal ettii iin Milletler Cemiyetinin talyaya uygulamaya karar verdii yaptrmlar yzlerce sac entelektel tarafndan protesto edildi. Solda ise entelekteller, faizme kar mcadele bnyesinde bir araya geldiler. Ressam Picasso, yazar Andr Malraux bu eylemin nemli isimlerindendi. nsanlk Durumu romannn yazar Malraux, siyasal eylemlere bizzat katld, spanyada kk bir uak filosuna komutanlk etti ve 1937de Umut romann yaynlad.

a. Bask halkndan yana olanlar spanyol isava zellikle Bask lkesinde tyler rpertici bir hal almtr. Dn, Durangoya hava bombardman dzenlendi. Bugn, yine ayn yntemle, savunmasz bir kent ve Bask geleneklerinin beii olan Guernica tamamyla yok edildi. Durango, Guernica ve pek ok baka yerde, yzlerce silahsz insan, kadn ve ocuk hayatn kaybetti. ok sayda mltecinin bulunduu Bilbao da ayn sonla kalama tehdidi altndadr. spanyada arpan taraflarn nitelii hakknda hangi gre sahip olursak olalm, Bask halknn Katolik bir halk olduu, Bask lkesinde ibadetlerin hibir zaman kesintiye uramad tartlmaz bir gerektir. Bu koullar altnda, Hristiyan bir halkn acmaszca katledildiini dnyaya duyurmak iin sesini ykseltme grevi, parti ayrm gzetmeksizin tm Katoliklere dmektedir. Guernicada olduu gibi ak ehirlerin bombalanmasn hibir neden hakl karamaz, hibir ey balatamaz.
8 Mays 1937de LAube ve La Croix gazetelerinde yaynlanan metinden alnt.

1 Sigmund Freud (1856-1939) ve kz, 1938de Parise varlarnda.

Yahudi kkenli bir tp doktoru olan ve yzyl banda Viyanada psikanalizi kuran Sigmund Freud, 1938de nazilerin igalinden sonra doduu kenti terk etmek zorunda kald.

98

99

V. Tanzimattan Cumhuriyete mimar ve resim

A. Mimar dilde yeni araylar
Belge 1, 2, 3 ve 4

n 18. Yzylda Avrupa maddi kltrne ve estetiine duyulan ilginin artmasyla birlikte Osmanl sanat ve mimarlnda Batl birok biim ve tekniin yerel unsurlarla yaratc biimde sentezlendii grlr. Nuruosmaniye Camii (1755) rneinde olduu gibi Avrupa mimarsinden gelen ssleme eleri ve hatta mekansal unsurlar (at nal eklinde avlu) klasik Osmanl grsel dilini ciddi lde dntrr. Bu dnm, Osmanl kltrnn Bat etkisiyle yozlamas biiminde alglanmamaldr, zira yaratc etkileim bir kltr zayflatmaz, gelitirir ve zenginletirir. Osmanl mimarsinin son dnemdeki dnm de bnler ve sanatkarlarn kkl Osmanl altyaps zerinden ekillendirdikleri yerel kayglar, beklentiler ve seimler dorultusunda ortaya kmtr. n Osmanl mimarlnda batl formlarn en youn olarak kullanld zaman Tanzimat dnemidir. Bu dnemde, Abdlmecitin yaptrd Dolmabahe Saray ve camiinde olduu gibi, sofal, kmal, kubbeli yerel bina tiplerinin tm yzeylerde heykelsi Avrupa unsurlaryla tamamen donatld grlr. Antsal yaplarda tutarl ekilde uygulanan bu yaklam Tanzimatn resmi mimarlk dilini oluturur. Kendine zg Avrupa esinli karakteriyle bu grsel dil Tanzimat ynetiminin Bat odakl ynelimlerinin ve kozmopolit bir Osmanl kimlii araynn en arpc gstergelerinden biridir. n 1870lerle birlikte, Osmanl dnsel hayatnda beliren eletirel ve muhafazakar tavrlara kout olarak Tanzimatn mimar dilinin "yerelletirilmesi" konusunda yeni tartmalar ortaya kt. Tanzimat modernlemesinin gzden geirildii bu ortamda Osmanl mimarlarnca hazrlanan Usl-i Mimr-i Osmn (1873) adl kitap Abdlaziz dneminin Osmanl mimarlnda kklere dn ve yerel bir "rnesans" balattn ilan etti. raan Saray gibi, farkl dnemlerden Osmanl ve slam ssleme elerinin birlikte kullanld yeni eserler de mimardeki bu ulusal "uyana" rnek olarak gsterilir. Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Osmanl mimar mirasn tanmlayp yeniden canlandrma giriimleri kapsaml restorasyon/belgeleme almalaryla balantl olarak devam etti. zellikle 2. Merutiyet dneminde Mimar Vedat ve Kemalettin Beyler Osmanl "milli" (bkz. s. 134-135 ve 144) slubunun en olgun rnlerini verdiler. 1930larla birlikte ise Cumhuriyet kadrolar gemi hanedan fazlasyla hatrlatan bu slubu terk ederek kbik denilen Avrupa kkenli ilevsel, sslemesiz ve modernist mimaryi benimsedi.

Dolmabahe Saray

(Garabet ve Nikogos Balyan), 1842-1853.

4. Vakf Han (Mimar Kemalettin Bey), 1926.

B. Resimde "Osmanl ncleri"

Belge 5

n Avrupa kltryle etkileim kendini 18. yzyldan itibaren resimde de gsterir. Ancak kitap illstrasyonu ve duvar resimleri dnda gerek anlamda Bat tarz resim 19. yzylda askeri okullarda teknik resim derslerinin balamasyla ortaya kar. 1830larda Mhendishane ve Harbiyede resme heveslenen birok renci Paris, Londra ve Viyana gibi merkezlerdeki akademilere yollanr. Dnlerinde kimi resim hocas olarak grev yapt, kimi de asker/brokrat kimliinin yannda resim yapmay srdrd. Ferik brahim Paa, Hsn Yusuf Bey gibi ilk asker ressamlarn yaptlar genellikle anlat ve figr iermeyen, hareketsiz nesne ve doa tasvirleridir. Bu sanatlarn yaptlarnda ierik belirleyici deildir. Resimle tantklar teknik ortamn etkisiyle bu nc ressamlar daha ok derinlik, perspektif ve k kullanm konularnda becerilerini sergileme abasndadr. n 1860larda Avrupaya yollanan ikinci nesil asker ressamlarn bu kstl ve kuru resim anlayn atklar grlr. ounlukla insan figrlerinden kanmaya devam etseler de eker Ahmet Paa ve Sleyman Seyyid gibi ressamlar betimledikleri nesnelere kiisel yorumlayc duyarllklarn yanstmay baarmlardr. zellikle Sleyman Seyyid, tuvalini stdyodan karp krlara tayan, doadan edindii anlk izlenimleri yaptlarna yanstmaya alan ve dolaysyla teknik tutukluundan tamamen syrlabilen ilk Osmanl ressam olarak anlmaldr.

Osmanl millsinden Trk millsine.

[...] 1908-1918 dneminin mimar kltryle balantl olarak milliyetilik terimini ok ihtiyatl kullanmak gerekir. Kendilerinden sonraki Kemalist milliyetilerin tersine, yzyl ba aydnlar, sanatlar ve mimarlar aslen, sultan ve imparatorlukla zdeleerek Osmanl Devletini korumakla ilgileniyorlard... Osmanl-slam sanat ve mimarsi, Osmanl Devletinin ortak kltryd ve bu devletin btn halklarna aitti. Millet fikri hl, imparatorluun etnik ve dini bakmdan heterojen, kozmopolit karakterini temsil eden bir siyasi toplulua karlk gelen kapsayc bir kavramd... [...] Milli Mimar Rnesansnn iinde doduu bu vatansever Osmanlclk, Birinci Dnya Sava civarlarnda yerini gelime halinde olan Trk milliyetilii ideolojisine brakm, mimar kltrnde de buna tekabl eden deiiklikler yaanmtr.
Sibel Bozdoan, Modernizm ve Ulusun nas (Seattle, 2001).

Nuruosmaniye Camii (Mimar Mustafa Aa), 1748-1755.

Portakal. Sleyman Seyyit imzal tablo,

stanbul Resim Heykel Mzesi.

100

101

C. eitlenen ynelimler

Belge 1, 2 ve 3

* Oryantalizm * Egzotik

n Tanzimat dneminde batl zevklerin ve yaam tarznn yaygnlamasyla birlikte Osmanl saray, baz brokratlar ve zengin burjuvalar resim koleksiyonlar oluturmaya baladlar. rnein 1860larda Paris bykelisi olan Halil erif Paann daha sonra kumar masasnda kaybedecei koleksiyonu, Avrupann en tannan sanatlarna ait ok sayda deerli eseri kapsamasyla nlyd. Padiahlar arasnda Abdlaziz de ressamlara smarlad kompozisyonlar iin taslaklar izebilecek kadar resim bilgisine ve ilek bir kaleme sahipti. zleyici kitle snrl da olsa 1870lerden itibaren Osmanl payitahtnda birok resim sergisi dzenlendi. Yine de, bu dnemde askeri okul retmenleri hari, tm resim camiasnn sanat heveslisi amatrlerden ibaret olduu unutulmamaldr. n Bat kkenli plastik sanatlar alannda canlanmaya balayan ilgi eitlenmeyi de beraberinde getirdi. Askerlerin yansra Osmanl sivil kesiminden de birok resim merakls farkl beklentilerini tuvale yanstt. Bunlar arasnda belki de en tannan rnek Osman Hamdi Beydir. 1860larda Paris Gzel Sanatlar Akademisinde baz stdyolara katlan Hamdi Bey, kariyeri boyunca figr arlkl Oryantalist* eserler vermeyi tercih etmiti. Batnn kkl kltrel kalplar ve nyarglaryla "Dou"yu egzotik* bir istek nesnesi, dkn bir "kar dnya" olarak betimledii Oryantalist gelenek, Osmanl Mzesi mdr Hamdi Beyin elinde ortak bir tarih ve kimlik bilinci alamak ve Osmanl kltr mirasn tm ihtiamyla yanstmak iin kullanlan etkin bir ara haline gelmiti. Bu Osmanl Oryantalistinin, mazbut aileleri, iffetli kadnlar ve okuyan alimleri ile betimledii slam dnyas, sradan Oryantalist resimlerde iddet, ehvet ve sefalet iinde tasvir edilen egzotik belde ile tam bir tezat tekil ediyordu. Osman Hamdinin resimlerini Bat kalplar iinden Oryantalist gelenein yaygn kabullerine yneltilen bir "kar saldr" olarak alglayabiliriz.

Trk Hamam, 1862. Jean Auguste Dominique Ingres, (eski Halil erif Paa koleksiyonu), Louvre Mzesi.

Osman Hamdi Bey.

D. Akademi ve sonras

Belge 4, 5 ve 6

2 Konuan Hocalar (1907). Osman Hamdi Bey, Mimar Sinan niversitesi Resim Heykel Mzesi.

Osman Hamdi Bey (1842-1910) Tanzimat devrinin nemli devlet adamlarndan brahim Edhem Paann oludur. Hamdi Bey 1860ta hukuk okumas amacyla gnderildii Pariste daha ok Gzel Sanatlar Akademisinde sanat ve arkeoloji ile ilgili derslere katlmtr. Arkeolog arkada S. Reinachn "en Parisli Osmanl, en Osmanl Parisli" olarak tanmlad bu "frenkmerep" brokrat ve ressam 1871de lkesine dnnden itibaren Osmanl kltr hayatnn en nemli ahsiyetlerinden biri haline geldi. Hamdi Bey 1881-1910 yllar arasnda Osmanl Arkeoloji Mzesinin mdrln yapt, birok kazlara katld ve ilk eski eserler ynetmeliinin yrrle girmesine nayak oldu. 1883te Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulmasnda nemli rol oynad ve lmne kadar bu okulda resim retmenlii yapt. Hamdi Bey Pariste bulunduu yllarda atlyelerine katld sanatlarn etkisiyle ounlukla Oryantalist tavrda resimler yapt. Ancak Avrupallar iin gizemli Dou dlerinin cisim bulduu Oryantalist tarz, Hamdi Beyin frasnda Osmanl tarihi ve milli deerlerinin yceltildii bir ifade arac haline dnt. Bu nitelikleriyle de Hamdi Beyin resimleri Osmanl dnyasnda byk poplerlik kazand.

n 1883 ylnda Hamdi Beyin giriimiyle Osmanl dnyasnn ilk gzel sanatlar akademisi olan Sanayi-i Nefise Mektebi ald (bkz. s. 184). Resim, heykel, mimarlk ve eitli el sanatlar konusunda oluturduu yeni tartma ve uygulama platformuyla bu okul, Osmanl sanatnn gelimesinde bir dnm noktas oluturdu. Artk tm sanat akmlar ve oluumlarnda mekteplilerin imzas vard. 1909 ylnda sanat konusundaki ilk kurumsal oluum olan Osmanl Ressamlar Cemiyeti kuruldu (Cemiyetin gazetesi de 1911de yayna balad). 1914te de kadnlar iin nas Sanayi-i Nefise Mektebi kuruldu. n Ortak ve tutarl denebilecek bir sanat grne sahip ilk topluluk "1914 Kua" olarak tannan akademili ressamlar grubudur. ou ttihat ynetim tarafndan Parise yollanan bu ressamlar 1. Dnya Savann balamasyla stanbula dnmlerdi. 1914 Kua yelerinden birou Sanayi-i Nefisede retim kadrosuna katld ve buradaki kalplam klasik eitim sistemine kar karak grsel sanatlarda zgr ifadeyi gelitirmeyi amalayan modern yaklamn ncs oldular. Bu gruba dahil olan Nazmi Ziya Gran, Avni Lifij, brahim all gibi sanatlar formlardan ok renk kullanmna nem verdiler ve stanbul manzaralar ve gndelik yaamla ilgili izlenimci eserler rettiler. Akademik ortamda deiim rzgarlar estirseler de 1920lerde, Avrupada avangard akmlar sanatn temel kabullerini sorgularken, bu sanatlarn hala izlenimci tekniklere bal kalmalar Trkiyede sanat anlaynn ne kadar temkinli ve muhafazakar bir alana skm olduunun gstergesidir. n 1933te Cumhuriyetin gen kuan temsil eden Nurullah Berk, Cemal Tollu, Abidin Dino gibi sanatlar d Grubu adl yeniliki bir topluluk oluturdular. d Grubu sanatlar almalarnda davurumculuk, kbizm ve soyut sanat gibi farkl modern akmlardan etkilendiler. Ortak amalar dzenledikleri sergiler ve etkinliklerle modern sanat Trkiyede hayatn bir paras ve Cumhuriyet dneminin yeni ifade tarz olarak yerletirmekti. 1930larda birok grup yesi devletin ulusal sanat politikalarnn belirlenmesinde etkin rol oynad. 1940lara doru ise modern sanat dilini kullanarak yerel ve milli unsurlar ifade etmek d Grubunun belirleyici lks haline geldi.

ehzade Abdlmecit, 4 dier ressamlarla ili Atlyesinde (1917).

Soldan saa: Mehmet Ruhi Arel, Ali Cemal, Abdlmecit Efendi, Namk smail, brahim all, Hikmet Onat, Sami Yetik ve Ali Sami Boyar.

d Grubu.

Biri heykeltra, bei ressam alt sanatnn ... kurmaya karar verdikleri d Grubu, l izlenimcilie kar, Batda etkinliini srdren ada yaklamlara ak bir grup olarak [1933n] eyll aynda kurulmutur. Zeki Faik (zer), Nurullah (Berk), Elif Naci, Cemal (Tollu), Abidin (Dino) ve heykeltra Zht (Mridolu) tarafndan oluturulan gruba bu adn verilmesinin nedeni, o gne dein plastik sanatlar alannda kurulmu drdnc grup olmas ve kurucularnn alfabede bunun karl olan "d" harfini semeleriydi. d Grubu ... resim alannda tek bir gr savunmuyordu. Kbizmden fovizme, hatta davurumculua dein hemen her yenilie akt... d Grubu, ilk sergisinden (ekim 1933) balayarak uzun sredir Batda yaygn olan kimi eilimleri yurda getirerek tantmaya alt.

Ko Kahvesi. Nazmi Ziya (1881-1937), Sara Rodrik koleksiyonu.

"d Grubu ve Beyolu sergisi", Cumhuriyetin 75 Yl, cilt I (stanbul, 1998).

102

103

konunun zeti
SENTEZ
19. yzyln ikinci yars, kltrel ve sanatsal retim asndan ok zengin bir dnem oldu. rnein, resim alannda sanatlar yeni ifade yollar kefettiler. Buna paralel olarak, bilimde de byk gelimelere tank olundu, ama dier yandan bilimin hereyi aklama konusundaki kabiliyeti de sorgulanmaya balad. 20. yzyln ilk yllar, farkl alanda varolann yeniden gzden geirildii yllar oldu: - Bilimciliin sorgulanmas, - Viyanal Freud ile imgelemin ve bilinaltnn kefi, - Rus Kandinski ile resim sanatnn soyutlamaya doru kaymas. Avrupada ve ABDde kitle kltrnn ilk belirtileri ortaya kt ve 1918den sonra hzla geliti. Trlerin verimli avangardlarla parlak gelenekleri bir arada yaatacak biimde birbirine karmas da iki sava aras dnemin zelliklerindendi. Pek ok sanat ve yazar iin 1930lu yllar, komnizme ya da faizme kar (Malraux, Picasso) siyas tavr alma zaman oldu.

yntem
Bir film sekansnn zmlenmesi
ZMLEMENN YAZILMASI
n Giri Ynetmeni tantn, filmin ekildii tarihi belirtin. Yaamyksnden basit notlarla snrl kalmayn. rnein Charlie Chaplinin sanat hayatna mzikhollerde baladn, oysa Orson Wellesin tiyatro kkenli olduunu vurgulayn. Filmi ynetmenin kariyerindeki yerine oturtun. n Gelime - zmlemesi yaplacak sekans filmin btn iinde ele aln (zellikle ondan nce ve sonra gelen sahnelere gre deerlendirin) ve zelliklerini belirtin. - Hareketi ve karakterleri tantn. - Kullanlan ekim leini belirleyin (genel ekim, topluluk ekimi, boy ekimi, diz ekimi, gs ekimi, omuz ekimi). - Kamerann hareketlerini (panoramik, kaydrma) ve kamera alarn (stten gr, alttan gr...) saptayn. - ekimlerin birbirine nasl getiini iyice gzlemleyin (kesme, alma-kararma). - Fon mziine dikkat edin. n Sonu - zmlediiniz sekansn neden ilgin olduunu belirtin. Bu sekansta ynetmenin tarz ayrdedilebiliyor mu? - Filmin gsterime girdii tarihle filimde anlatlan dnem arasnda balant kurun. - Filmin ticar adan ve eletirmenlerin gznde baarl olup olmadn aratrn.

KARITIRMAYALIM

zlenimcilik ve davurumculuk
n
zlenimcilik: Resimde izlenimlerden, n yaratt etkilerden, yanyana eklenen kk renk vurularndan yararlanma kaygs, birbirlerinden ok farkl karakterlere sahip olan ressamlar biraraya getirdi (Monet, Manet, Degas, Pissarro, Renoir). Biim gsterii ve kesin ayrntlar, a yer brakacak ekilde silikletiler. Davurumculuk: Bu akm, 1905-1925 yllarnda Almanyada, izlenimcilie tepki olarak geliti. Davurumcular (ressam Otto Dix ve Georg Grosz, ynetmen Fritz Lang ve Murnau, besteci Schnberg) d dnyann basit bir izlenimini vermek yerine sanatnn yaklamn ve bak asn zorla dayatmak istiyorlard. Onlar iin sanat, kiisel bunalmlar, toplumsal ve ekonomik durum karsndaki isyan dile getirmenin aracyd.

SNEMA DL
ekim: Kamerann almaya balamas ile durmas arasndaki sre ierisinde elde edilen film paras. 1. Omuz ekimi: Bir insan omuzlarndan yukarya dek ereveleyen ekim tr (Sergey Mihailovi Ayzentayn, Potemkin Zrhls, 1925). 2. Gs ekimi: Bir insan bel ya da gs hizasndan bann stne dek ereveleyen ekim tr (Josef von Sternberg, Kzl mparatorie, 1934). 3. Diz ekimi: Bir insann dizinden yukarsn ereveleyen ekim tr (Friedrich Wilhelm Murnau, Vampir Nosferatu, 1922). 4. Boy ekimi: nsanlarn ayaktayken erevelenerek ekilmesi (John Ford, Gazap zmleri, 1940). 5. Topluluk ekimi: nsanlarn farkedilebilir bir uzaklkta ancak geni bir alan iinde ekilmesi (Victor Fleming, Rzgr Gibi Geti, 1939). 6. Genel ekim: nsanlar geni bir bezem iinde gsteren uzak ekim tr (David Wark Griffith, Hogrszlk, 1916). Sekans: Bir filimde birbirine eklenen ve kendi iinde bir btnlk arzeden sahneler zinciri (rnein, ayn yerde ekilmi birbirine bal sahneler). Kaydrma: Kamerann tekerlekli bir ara zerinde, genelde yatay dzlemde hareket ettirilmesi. stten gr: Kamerann filme ektii grnty yukardan aaya doru erevelemesi. Alttan gr: Kamerann filme ektii grnty aadan yukarya doru erevelemesi. Zincirleme alma-kararma: Film iinde bir ekimin yerini yava yava bir dierine brakmas. Kesme montaj: Bir ekimin dierinin yanna ani gei salayacak biimde yerletirilmesi.

KTAPLAR

OKU YAL IM GEZ ELM

- Marie-Laure BERNADAC & Paul du BOUCHET, Picasso: Dhi ve Deli, ev. C. leri (stanbul, 2003). - Salh BRSEL, Fransz Resminde zlenimcilik (Ankara, 1967). - Lionel RCHARD, Ekspresyonizm. Sanat Ansiklopedisi, ev. B. Madra, S. Grsoy & . Usmanba (stanbul, 1991). MZELER - stanbul Modern (stanbul Modern Sanatlar Mzesi, Fndkl). - Mimar Sinan niversitesi, Resim ve Heykel Mzesi (Beikta, stanbul).

Estaqueta Evler. Georges Braque (1908), Bern Mzesi.

Kbizm ve soyut sanat

Kbizm, figratif resimden henz tam anlamyla kopmam bir akmdr. 1907de Picassonun Avignonlu Kzlar tablosuyla ortaya ktysa da, "kbizm" ad ilk kez ertesi yl, eletirmen Louis Vauxcellesin Braque ile ilgili yazsnda kullanld: "Hereyi, yerleri, figrleri ve evleri geometrik emalara, kplere indirgiyor." Soyut sanat ise, gerek ve grnen dnyay temsil etmeyen biimleri resmeder.

104

105

Dosya

Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar

Charles Spencer Chaplin 1889da Londrada dodu. Babas arkc, annesi ise oyuncuydu. Chaplin mzikhol ortamnda byd, ocukluunun byk ksm yoksulluk iinde geti. raklk, uaklk, memurluk yaptktan sonra, 19 yandayken kendisi de mzikhol yldz oldu. 1914te Amerika Birleik Devletlerinde, ikinci filminde canlandrd "Charlot" karakteriyle btnleti. Bastonlu, kck bykl tatl serseri ksa srede nlendi. nceleri yalnzca aktrlk yapan Chaplin, daha sonra kamerann arkasna geti ve filimlerinin yapmn her ynden denetleyen bamsz bir yapmc-ynetmen olarak Hollywooda kendini kabul ettirdi. 1920lerde yaanan sesli film devrimine karn Chaplin, sessiz sinema geleneine sadk kald. Modern Zamanlar 1936da gsterime girdi. Bu, Hollywoodda ekilen son sessiz filimdi ve Charlot beyazperdeye bu filimle veda etti. Ancak Chaplinin baarl kariyeri uzun yllar devam edecekti.

Oyuncu Chaplin 5 Modern Zamanlarda.

6
Ynetmen Chaplin Modern Zamanlarn ekimleri srasnda (1936). "Modern Zamanlar".

Filmin blmleri.
B. Kz a) Kz (muzlar, kzn ailesi). b) Kzn babasnn lm; kz evden kaar. c) Kz ekmek alar (ilk karlama). Mutluluk aray: 1. Charlot ve kzn mutluluk hayalleri. 2. Al-veri merkezi. a) Al-veri merkezinde kaza; Charlot ie alnr. b) Maazalarda akam (akam yemei, patenler, krkler, haydutlar). c) Charlot kovulur; yeniden hapisaneye gtrlr. 3. Kulbe. a) Charlot ve kz buluurlar. b) Kulbe; Charlotnun eyalarla maceras. c) Uyan (ykanma, [...] i arama). 4. Charlot teknisyen ra. a) Charlot ie alnr. b) alma: Teknisyen kendini makineye kaptrr. c) le yemei. d) Grev; Charlot hapishaneye gtrlr. 5. Kabare. a) Kz bir kafede ie alnr. b) Charlot ve kz buluurlar. c) Charlot kafede garsonluk yapar. d) Charlot Titana arksn ("Manet arks") syler. e) Sosyal hizmet grevlileri kz almaya gelirler; Charlot ve kz kaarlar. Uzun yol (son kare).
R. Cohen-Tanugi, Films et documents, n 321, Mart 1978, IDHEC.

zgn ad: Modern Times. Ynetim, senaryo ve mzik: Charles Chaplin. Yapm: United Artists (Charles Chaplin). Oyuncular: Chaplin (Charlot), Paulette Goddard (Kz). Sre: 85 dakika. Filmin konusu Charlot, mmkn olan en yksek randman elde etmek zere hat retimi tekniklerinin uyguland bir fabrikada ii olarak almaktadr. le yemei molasn ksaltmas beklenen yemek makinesini denemek zere kobay olarak seilir. Makine denetimden kar ve kazann kurban Charlot, ldrdn sanan patronu tarafndan akl hastanesine gnderilir. Hastaneden ktktan sonra da kt talih yakasn brakmaz: sizlik, hapishane, geici ufak iler, serserilik...

Fabrikada bir ign: 1. Sabah: Charlot montaj hattnda. a) Fabrikann girii (detay). b) Steelin mdrnn brosunda (puzzle, Tarzan, damgalar). c) Charlot montaj hattnda (ar, ustaba, 20. birim...). 2. len: Yemek makinesi. a) Mdrn brosunda (teknisyen temsilcisi). b) Montaj hatt: le molas (Charlot kobay). c) Yemek makinesi. 3. leden sonra: Charlot delirir. a) Tam randmanla alma. b) Charlotnun delilii (bale, dmeler, burun, ie). Gei: Delilik belirtilerine flalar. Kiisel ykler (paralel kurgu): A. Charlot 1. Hapishane. a) Bayrak. b) Hcre (hcre arkadayla macera). c) Yemek (karavana, ekmek, kokain). d) syan. e) Hcrede mutluluk. f) Rahibin kars (homurdanmalar). g) Charlot serbest braklr: Mutsuz. 2. Tersane. (Charlot bir sr aptallk yapar; hapisaneye dnmeyi tercih eder.) 3. Charlot kendini tutuklatr.

"Modern Zamanlar"n douu.

New Yorktan, World dergisinden gen ve parlak bir muhabire verdiim rportaj hatrladm. [...] Bana oralarda kullanlan montaj hatt sisteminden sz etmiti. 4 ya da 5 yl hatta altktan sonra insan posasna dnen gencecik grbz erkekleri eken byk sanayinin hznl hikayesi... Bana Modern Zamanlar yapma fikrini veren bu grme oldu. ilerin le yemei molas srasnda da almaya devam etmelerini salayarak zaman kazandracak bir yemek makinesi kullandm. Fabrika sahnesi, sinir krizi geiren Charlotnun grntsyle bitiyordu. yk, olaylarn doal bir biimde birbirlerine eklenmesiyle geliiyor. yiletikten sonra tutuklanr ve ekmek ald iin tutuklanm gen bir kzla tanr. Sulularla dolu bir polis arabasnda tanrlar. yk, o andan sonra modern zamanlarda yaamla baa kmaya alan sradan iki insann yksne dnr. Buhrann, grevlerin, gsterilerin ve isizliin ortasna srklenirler.

YORUMLAYABLMEK N
1. Charlot, 1930lu yllarn hangi sorunlaryla mcadele etmek zorunda kalyor? 2. Film gsterime girdikten sonra Chaplin, ABD Detroitteki fabrikalardan esinlendiini sylemiti. Bu fabrikalar hangileridir? 3. Filmin montaj hattnda alma sahnesini zmleyin (bkz. Yntem, s. 105). Belge 5 hangi ekim trne girer? 4. Filme ad olarak "Modern Zamanlar"n seilmesini nasl aklarsnz? 5. Chaplinin ynettii dier nemli filimler hangileridir?

B E C E R N Z k u l l a n n
Bir film sekansnn zm-

Dosya

lenmesi Bir filmin zmlenmesi Sinema dilinde kullanlan terimlerin renilmesi

3 106

Filmin afii.

Charles Chaplin, Hayatmn Hikayesi (New York, 1964).

107

KNC BLM

Uluslar ve devletler
KONULAR
6. ULUSLAR, DEVLETLER VE AVRUPADA
ULUSULUK SORUNLARI (1815-1914) . . . . . . . . . . . .s. 110

7. OSMANLI MPARATORLUUNDA
REFORM (1839 - 1876)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s.

128

8. MUTLAKYET VE DEMOKRAS . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 148 9. OSMANLI MPARATORLUUNDA

MUTLAKYET VE MODERNLEME (1876-1908) . . . . . s. 166

10. KNC MERUTYET (1908-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . s. 194 11. ULUSLARARASI LKLER

VE ATIMALAR
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s.

212

van Ayvazovski, Donanma-y Hmayun raan Saray nnde, 1875, Dolmabahe Saray Mzesi.

6 Uluslar, devletler ve
Avrupada ulusuluk sorunlar (1815-1914)
A vrupada 1848 devrimlerinin baarszla uramas ile ulusu talepler iin tehlike anlar
almaya balamt. Yine de ulusu duygular 19. yzyln ikinci yars boyunca tm Avrupada canl kald. 1848den 1914e kadar, yeni ulus-devletler ortaya kt ve ulusal aznlklar daha fazla zerklik, hatta bamszlk talep etmeye baladlar. n Neden ulusuluk ve ulusu hareketler 1850-1914 dneminde en nemli itici glerden biri olarak kabul edilebilir?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. 1848 sonras ulusu talepler talyann douu Almanyann douu ve talyan birliinin tamamlanmas Balkanlarda ulusu hareketler 19. yzyl sonunda ulusuluk

Konunun zeti / Yntem Dosya : Garibaldi ve talyan birlii

1 Garibaldi ve II. Vittorio Emanuelenin Napoliye girii, ekim 1860.

Bamszl 1861de ilan edilen talya Krallnn kurulmas, 1848 sonras Avrupasnda kazanlan ilk byk ulusal zaferdir.

1859 Magenta ve Solferino Savalar

1866 Sadowa Sava

1870 1876 Franszlarn Balkan Sedan krizi yenilgisi

1880 Romanyann bamszl

1908 ve 1912-1913 Balkan krizleri

Tal akbabalarn baklar 2 altnda "Paralanan Balkanlar", ngiliz karikatr, 1912.

Bir Trk ve bir Balkan yerlisi, Avrupal byk glerin baklar altnda dvyor: Solda, Almanya, Avusturya ve talya; sada, Rusya, Fransa ve Birleik Krallk.

talyan birlii Alman birlii

1860
1860 Garibaldinin "Binler" seferi

1870
1870 Romann talyanlar tarafndan aln

1880
1878 Srbistann bamszl

1890

1900

1910
1908 Bulgaristann bamszl

110

111

1850de Avrupann siyasal haritas

500 km

SVE KRALLII
Norve Kuzey Denizi
Oslo Stokholm

Finlandiya
Sankt Peterburg

sve

Baltk lkeleri
Moskova

rlanda

BRLEK KRALLIK

DANMARKA KRALLII
Heligoland
HOLLANDA

n 1848den sonra ortaya kan Avrupa haritas ile 1815te Viyana Kongresinde izilen harita arasnda ok az fark vard. Avrupa ktas zerinde egemenlii drt byk g paylayordu: Dou Avrupada Rusya, Orta Avrupann kuzeyinde Prusya, Orta Avrupa ve Kuzey talyada Avusturya ve stratejik limanlar (Kuzey Denizinde Heligoland, Akdenizde Cebelitark, Malta ve yonya Adalar) elinde bulundurduu iin denizlere egemen olan ve balca deniz yollarn denetleyen Birleik Krallk. n 1820-1830lu yllarda verilen ulusu mcadelelerin sonunda, Avrupa haritasnda iki yeni devlet belirmiti: Belika ve Yunanistan. Yine bu ulusu hareketlerin birer uzants olarak, Osmanl mparatorluunun baz blgeleri zerklik elde ettiler: Karada, Srbistan, Eflk ve Bodan. n Buna karlk, 1848deki devrim dalgas toprak dalmnda hibir deiiklie yol amad. "Halklarn bahar"nn urad baarszln ardndan, zellikle Cermen Konfederasyonu iindeki Alman devletlerinin paralanmas ve talyann blnmesiyle, hemen hemen her yerde eski duruma dnld. Bu arada, gc giderek artan Prusya, Cermen Konfederasyonunu yneten Avusturya ile kar karya geldi. Prusya ve Avusturya bunu izleyen yirmi yl boyunca Alman topraklarnn egemenliini ele geirmek iin rekabet edeceklerdi.

Kopenhag

Baltk Denizi

RUS
HANNOVER
Berlin

A t l a s

Londra

KRALLII Lahey BELKA Brksel KRALLII

PRUSYA

KRA
Od

I LL

Vi

st

MPARATORLUU

er

Varova

O k y a n u s u
Se n

SAKSONYA
El be

Polonya
D in y e

Paris

Ren

e Loir

BAVYERA
Mnih

per

AVUSTURYA
Viyana
Tuna

FRANSA SVRE
Ren
Ga ro

Budapete

MPARATORLUU
Torino Milan

Bodan

Macaristan

nn e

Eb

PORTEKZ KRALLII

ro

Venedik PARMA MODENA Belgrad TOSKANA KLSE DEVLETLER Roma

SPANYA
T a jo

Eflk

Madrit

Lizbon

KRALLII

PEMONTESARDNYA KRALLII

Srbistan

Karada
Napoli

OS

stanbul

Cebelitark Cezayir

K SCLYA KRALLII

MA

NL

I M PA

a Ad yony
a la

RATORLUU
ngiliz topraklar

YUNANSTAN KRALLII
Malta

Avusturya mparatorluu Prusya Krall Cermen Konfederasyonunun snrlar Cermen Konfederasyonuna dahil Alman devletleri

112

113

I. 1848 sonras ulusu talepler

A N A H T A S Z C K R

A. 1848 ulusu hareketlerinin baarszl

Belge 3

ULUS
Ortak bir tarihe, kltre, dile ve geleneklere sahip olan ve bir arada yaamak isteyen insanlardan oluan topluluk.

n 1848 devrimleri srasnda Cermen Konfederasyonu*, Avusturya mparatorluu ve talyan devletleri, ulusu hareketler*le sarsld. Ancak bu hareketler, birlikten yoksun olduklar iin hkmdarlarn tepkileri karsnda her yerde baarszla urad. n Avusturyada anslye Schwarzenberg, ek devrimini bastrd ve Kuzey talya ile Macaristan zerinde yeniden egemenlik salad. n Almanyada, 1848 devrimiyle kurulan bir meclisin iradesiyle ortaya km bir Almanyann hkmdar olmak istemeyen Prusya kral, Frankfurtta toplanan temsilcilerin kendisine sunduklar tac reddetti. Bylece, Cermen Konfederasyonu yeniden oluturuldu; ama Almanya birleememiti. n talyada farkl talyan devletlerinin hkmdarlar mutlak iktidarlarna yeniden kavutular ve lkede birlik salanamad. n Bu baarszlk her yerde baskyla sonuland ve 1848 ncesi duruma geri dnld. Yalnzca Piemonte kabul ettii liberal anayasay koruyabildi. Ancak, ulusal birlik arzusu canl kald ve 1850li yllarn ortalarnda yeniden siyaset sahnesine kt.

* Ulusu hareketler (bkz. s. 124) * Cermen Konfederasyonu * Zollverein * Ulusallk (bkz. s. 124) * Boazlar

2 3

Zollvereindan nce Almanyada gmrk duvarlar. Alman karikatr. 1848 bozgunundan sonra talya.

Bismarckn 1856 tarihli zmlemesi.

1856da Cavourun izledii politika.

B. 1850li yllarda yeni koullar

Belge 1, 2, 4 ve 5

RUSYA

AVUSTURYA

ny

Krm
Sivastapol

Srbistan OSMANLI

Ro m

n Ulus* ina etme iradesi artk yalnzca dil birliine ya da beraber yaama arzusuna deil, ortak bir kltre ait olma fikrine ve ekonomik karlara dayanyordu. Snai kalknma, ulusu duygularn yeniden uyannda nemli bir rol oynuyordu. retim hamlesinden yararlanarak gelien ticaret, ok sayda gmrk duvarnn varlndan zarar gryordu. Prusya 1834te bir gmrk birlii (Zollverein*) kurmutu; 1850lerde tm Kuzey Almanya devletleri bu birlie dahil oldular. Bankaclar ve sanayiciler, talyada ekonomik kalknmann ulusal uyann beii haline getirdii Piemonte Krallnda olduu gibi, Almanyada da birlemeden yanaydlar. n Yeni koullar 1850den sonra uluslararas ilikilerde de deiikliklere neden oldu. Fransa mparatoru III. Napolyon, Avrupadaki snrlarn ulusallk* ilkesini hesaba katacak biimde yeniden gzden geirilmesinden yanayd. Bylece Fransaya gl bir rol kazandrmak istiyordu. Bu, ayn zamanda, I. Napolyonun yenilgisinden sonra 1815 Viyana Kongresinde izilen Avrupay sorgulamak ve Avrupadaki dengeleri deitirmek anlamna geliyordu. Krm Sava (1853-1855), III. Napolyona bu frsat salad. Osmanl mparatorluunu yenmeyi ve Boazlar* ele geirmeyi amalayan Rusya, karsnda ngilizleri ve Franszlar buldu. ngilizler denizlerin serbest kalmas konusunda kararlydlar; Franszlar ise Dou Akdenizde Hal Seferlerine kadar uzanan stnlklerini yeniden kurmak istiyorlard. Fransz ve ngiliz birliklerinden oluan asker bir g 1854te Krma kt ve Rusya malup edildi (bkz. s. 142-143 ve 216). n Paris Kongresi Krm sorununu 1856da zme balad. En nemli rol Fransaya verildi. Piemonte de Krma birlikler gndermiti. 1852den beri Piemonte babakan olan Cavourun giriimleri sayesinde, talyan birlii fikrini gelitirmek iin yararl temaslarda bulunuldu. Piemonte bu birlii gerekletirmek iin Fransaya gveniyordu. Halk hareketleri ulusal birlii gerekletirme konusunda baarszla uraynca, birlik fikrini savunma iini bu kez ynetenler stlenmiti.

Kar adeni z

stanbul

2
YUNANSTAN

MPARATORLUU

A kdeni z
Kuds

Avrupa 1835ten sonra en derin temellerinden sarsld. Yirmi devrim oldu. Fransa, monarinin son forml olan burjuva monarisini ykt. Almanya, sakin ve alkan Almanya, topraklarnda ayn anda on ayaklanmann birden baladn grd. Viyana, halkn fkesinden kkrer gibiydi; imparator kat, papa kat. Milanodan Budapeteye, Venedikten Berline, Romadan Poznana devrimin lavlar akt. zerinde "Hak, zgrlk, Bamszlk" yazl bayrak dalgaland ve sonra bunlarn hepsi ykld. Zafer bizim cephemize kst. Attmz sava l on be yl ncekiyle ayn olduu halde neden bugn gericilik kazanyor? Nedeni iimizde; rgtlenme eksikliinde, gvensizliklerimizde, srp giden baya gsteri merakmzda, byk iler baarmak iin gereken disiplin ruhundan yoksun oluumuzda, olanaklarmzn ykmada gl, yapmada gsz ok sayda ocaa, gruba, mezhebe, eteye dalm olmasnda.
Giuseppe Mazzini, Foi et avenir (Paris, 1850).

500 km
Boazlar:

Msr

1 stanbul Boaz 2 anakkale Boaz

Dardaki durum Avrupa barn tehdit edecek biimde deitiinden beri, Prusya asker gc ve kaynaklar sayesinde yabanclara nemli grnmeye balad; []. Konfederasyon, bir kuak boyunca, grevinin Fransann saldrlarna ya da ierideki devrimlere kar kendini korumak olduuna kat bir biimde inand ve Prusya, Avusturya ve Rusya ile yakn bir ittifak kurdu. Dounun byk gcnn nemli kaynaklaryla arkasnda olduundan emin olduka, salamlna gvenilebilirdi ve bu, Avusturya ile Prusyann, Fransa ya da Rusya karsnda gl bir ittifak karma konusunda her uzlatklarnda tekrar edebilirdi []. Ama Rusya benzer bir ittifaktan Fransa dahil olmakszn ekilirse, [] federal szleme tm gcn ve deerini yitirir. Eer Almanya iki taraftan, yani Fransa ve Rusya tarafndan tehdit edilirse, Prusya ve Avusturya birlik olmaya devam etseler bile yanlarnda ancak Konfederasyon devletlerinden kendilerine katlmak konusunda sz geirebildiklerini grrler.
Prusya anslyesi Bismarckn Prusya Dileri Bakanna gnderdii not, 4 Kasm 1856.

Paris Kongresinde olanlar iki eyi kantlar: 1. Avusturyann talyaya kar uygulad bask ve iddet dzenini srdrmekte kararl olduunu; 2. Bu dzeni deitirmek iin diplomatik abalarn yetersiz kalacan. [] nmzde yalnzca iki seenek mevcuttur: Avusturya ve papa ile uzlamak veya pek de uzak olmayan bir gelecekte Avusturyaya sava ilan etmeye hazrlanmak. lk seenek tercih edilebilir olsayd, Torinoya dnmde krala Avusturyann ve papann dostlarn iktidara davet etmesini tavsiye ederdim. Aksine, ikinci seenek daha iyiyse, dostlarm ve ben korkun bir savaa, lmne bir savaa hazrlanmaktan ekinmeyeceiz []. te bu nedenle, ngiliz hkmetinin grn almak iin Londraya gitmek niyetindeyim. [] Gizlice hazrlanmal, 30 milyon frank tutarnda bor almal [], Avusturyaya kabul edemeyecei bir ultimatom gndermeli ve anlamazlklar balatmalyz. mparator III. Napolyon bu savaa kar olamaz. Yreinin derinliklerinde istedii budur. ngilterenin sraya girmeye kararl olduunu grnce, muhakkak bize yardm edecektir. [] Kendisiyle ve bakanlaryla yaptm son grmeler [Avusturyaya] sava yolunu aar nitelikteydi.
Piemonte Babakan Cavourun Adalet Bakanna mektubu, 12 Nisan 1856.

Osmanl mparatorluuna bal zerk topraklar Rus etki alan ngiliz ve Fransz etki alan

19. yzyl ortalarnda Boazlar sorunu.

1. Metnin balang blmnden hareketle, 1848 devrimlerinden etkilenen lkelerin hangileri olduunu syleyiniz. 2. Yazara gre, 1848 ulusal devrimlerinin uradklar baarszln nedenleri nelerdir?

1. erideki devrimler szyle Bismarck hangi devrimlere gnderme yapyor? 2. 1856da Bismarckn en byk endiesi nedir?

114

115

II. talyann douu

Lo

AVUSTURYA
mb

N A H T A S Z C K

A. talyan birliinin ekirdei Piemonte

Belge 1 ve 2

Torino

ard

RISORGIMENTO
talyanca yeniden dou. talyadaki ulusu hareketin amac mutlakiyet ynetimini devirmek ve birlii gerekletirmekti.

n "Risorgimento*"nun sonucunda ortaya kan ve talyan birliini salamak iin alan hareket 1850li yllarda baz zayflklar sergilemeye balamt. rnein, cumhuriyetiler ve monari yanllarnn blnmesinden sonra, yalnzca kentli nfusun desteiyle yetinmek zorunda kalmt; oysa talyanlarn byk ounluunu krsal nfus oluturuyordu. Dier yandan, byle bir hareket hkmdarlarn, zellikle de Kiliseye bal devletlerin banda bulunan Papalkn karlarna da ters dyordu. Buna ramen talyan ulusu hareketi i evrelerinin ve tm talyan vatanseverler*in desteini alyordu. 1855te cumhuriyetiler, birlii Kral II. Vittorio Emanuelenin etrafnda salayacak zm benimsediler. Bu kral, Avusturyaya kafa tutmaya cesaret eden ve liberal bir anayasas olan tek talyan devletine, yani Piemonteye hkmediyordu.

Milano 1 2

i ya

Venedik
-V e n
e to

KLSE 3 DEVLETLER Floransa Roma Napoli NAPOL KRALLII

PEMONTESARDNYA

* Vatanseverler * Konfederasyon

n Bylece Piemonte, zellikle kararl bir birlik yanls olan Cavourun babakanla getirilmesinden sonra, talyan birliinin ekirdei haline geldi. Cavour ekonomiyi ve orduyu modernletirdi. 1857de, programyla ("Bamszlk - Birlik - Savoya Hanedan") Piemontenin birlii gerekletirme arzusunu vurgulayan Ulusu Dernekin kurulmasn destekledi. Cavour 1858de, Plombires kaplcalarnda gizlice III. Napolyonla bulutu ve Avusturyaya kar Fransann mal ve asker destei konusunda sz ald. talyada drt devletten oluan bir konfederasyon* kurulacan ngren III. Napolyon, bylece birlik hareketini desteklediini gsteriyordu. Ama ayn zamanda, Papalka bal devletlerin sz konusu drt devletten biri - bamszln korumay da arzuluyordu. Fransz Katolikler bu devletlerin bamszlna ok balyd. Dolaysyla III. Napolyon talyan yarmadasnda tam bir birlik kurulmas konusunda Cavouru desteklemeye hazr deildi.

250 km
Cermen Konfederasyonu Avusturya Avusturya etkisi altndaki dkalklar: 1 - Parma Dkal 2 - Modena Dkal 3 - Toskana Byk Dkal

III. Napolyon Solferino Savanda. Yvon imzal tablo, 1861,

Second Empire Mzesi, Compigne (Fransa).

4 2
1850den sonra talya. Avusturyann talyada ok etkili olduunu gsteriniz.

1860 halkoylamalar.
Piemonteye balanma konusunda Mart Parma, Modena, Romagna 1860 Toskana Umbria Kasm Marche 1860 Napoli Krall Fransaya balanma konusunda Nisan Savoya 1860 Nice Kontluu EVET 426 000 366 000 97 000 133 000 1 742 000 130 000 25 000 HAYIR 756 15 000 380 1 200 10 600 235 250

B.talya Krallnn kurulu aamalar (1859-1861)

Belge 3, 4, 5 ve 6

n Plombires anlamalarna uyulmad. talyan birlii konfederasyon biiminde deil, aamada birbirini izleyen ilhaklar yoluyla gerekleti. n lk aama Avusturya Savana (mays-temmuz 1859) rastlar. Fransz ve Piemonte birliklerinin Magenta (4 Haziran) ve Solferinoda (24 Haziran) kazandklar kanl zaferler Lombardiyann fethedilmesini salad. Avusturya ile bar imzalayan Fransann ekilmesine karn, birlik hareketi balam oldu. n Austos-eyll 1859da, talya yarmadasnn orta kesimlerinde vatansever ayaklanmalar patlak verdi. Parma, Modena ve Toskanada hkmdarlar iktidardan indirildi ve kurulan meclisler Piemonteye balanmay kabul etti; Romagna Papalka bal devletlerden ayrld. Bu birlemeler 1860 baharnda halkoylamalar ile onayland. Fransa da, III. Napolyonla imzalanan anlamalarn ngrd gibi Nice ve Savoyay ald. n Son olarak, mays 1860ta cumhuriyeti Garibaldi (bkz. s. 126), Cavourun da desteiyle Sicilyaya kt. Kendisine bal "kzl gmlekliler" Sicilyay aldlar, ardndan Napoliye yrdler. Bu olay, Piemonte birliklerini harekete geirdi ve birlikler Kiliseye bal devletlerin topraklarna girdiler. Garibaldi, Vittorio Emanuele ile ittifak kurdu ve 1860 ekiminde ikisi birlikte Napoliye girdiler (bkz. s. 111, Belge 1). Her yerde halkoylamalar Napolinin Piemonteye balanmasn onaylad. Mart 1861de II. Vittorio Emanuele, talya kral ilan edildi. n Ancak, birlik henz tamamlanmamt. Veneto hl Avusturyaya aitti, Papalk da Roma blgesini elinde tutuyordu. Papaya bal devletlerden geriye kalan savunmak iin Fransz birliklerini Romada tutan III. Napolyon, artk talyan birliinin nndeki tek engel gibi grnyordu.

FRANSA

AVUSTURYA
LOMBARDYA Savoya Torino

Magenta Solferino
MODENA ROMAGNA UMBRA PARMA

Nice

Cenova

em Pi

TOSKANA

ey

on

l1 l
Roma

li te

i (m Garibald

ler 0

86

talyan birliinin ba mimar Cavour Kontu Camillo Benso.

Cavour 1810 ylnda dnyaya geldi. Askerlik kariyerinin henz balarndayken, 1831de kendi topraklarna ekilmeye karar verdi. Anayasa yanls ve liberal fikirlerin savunucusu olan Cavour, 1847de liberal ve ulusu talepleri destekleyen Il Risorgimento (Yeniden Dou) adl derginin yneticisi oldu. 1849da milletvekili seildi, nce Tarm Bakan, ardndan 1850de Maliye Bakan oldu ve 1852de Piemonte hkmet bakanlna getirildi. Bundan sonra talyan birliini gerekletirmek iin youn bir almaya giriti ve 1861de bitkinlikten ld.

NAPOL Napoli

a y s
18 6

0)

Palermo KRALLII

250 km

Marsilya

1859da Piemonte Fransa-Piemonte zaferi 1860da Fransaya braklan topraklar Cermen Konfederasyonunun snr

lhaklar: 1859 Mart 1860 Kasm 1860

talya Krallnn oluturulmas.

6 Napolide talyan vatanseverler, 1859. Verdinin vatansever operalar yurt ve kaybedilmi vatan sevdasn dile getiriyordu. talyan vatanseverler arasnda bir tr parola haline gelen VERD yazs, talyanca Vittorio Emanuele, talya Kral slogannn baharflerinden oluan bir ksaltma gibi de okunabiliyordu. 117

116

III. Almanyann douu ve talyan birliinin tamamlanmas

S Z L K

Bismarckn fikirleri.

B
3

A. Alman birliinin ekirdei Prusya

Belge 1 ve 2

* Habsburg * kinci mparatorluk

n talya Krallnn 1861de kurulmasyla zayf den Avusturya, bir yandan da Prusya ile mcadele ediyordu. Prusya kmr ve demir-elik sayesinde byk bir ekonomik g haline gelmi, Avusturya ise henz sanayilemede ilerlememiti. n 1862de Prusya Kral I. Wilhelm, Otto von Bismarck anslye atad. Bismarck kk soylu evresinden gelen bir diplomatt. lkesinin gcn arttrmak ve Alman birliini Avusturya olmakszn Prusya etrafnda gerekletirmek istiyordu. Habsburg*larn Avusturyas etrafnda oluturulmu "Byk Almanya"ya kar "Kk Almanya" seeneini savunuyordu. Amacna ulamak iin, Avusturyadan koparak onu darda brakmann yollarn aryordu.

Alman siyasal yaamnn anahtarnn parlamento ve basn dnyasndaki halklarda ya da barikatlarda deil, hkmdarlarda ve hanedanlarda olduundan asla, hatta Frankfurtta bile [1848de toplanan parlamento] kuku duymadm. Avusturyann saldrlarna ve aldatmacalarna kar konumumuzu muhafaza etmemiz gerektiini hissediyordum. Almanyann durumunun oluturduu Gordiyon dmn barl biimde zmek mmkn deildi; bu dm ancak klla kesilebilirdi. ster Prusyann gznden bakldnda Prusya hegemonyasn kurmak esas olsun, ister ulusu bak asndan Almanyann birlii salanmak istensin, ulusal davaya hizmet etmeleri iin Prusya kraln ve onunla birlikte Prusya ordusunu kazanmak gerekiyordu. Zaten bu iki ama rtyorlard
Otto von Bismarck, Prusya Parlamentosunda konuma, eyll 1862.

Otto von Bismarck (1815-1898).

1815te Prusyal asil bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Bismarck, Lutherci inancn sadelii, Prusya kralna sadakat ve Almanyann byklne olan tereddtsz inan ile yorulmutu. 1847de Prusya Landtagna milletvekili seildi, ardndan 1862de anslye oldu. Byk bir enerji, hatta hoyratlkla Prusyann gcn pekitirmek iin alt. lkesinin etkisini arttrmak iin Alman ulusuluunu ve Alman birliini kurma arzularn kulland. Pek ok savatan sonra (Dkalklar Sava, Avusturya Sava ve Fransaya kar 1870 sava), 1871de "demir ve atele" Alman birliini gerekletirmeyi baard. 1888e kadar anslye olarak kalan Bismarck, Rusya, Avusturya ve talya ile lkesi arasnda kurduu ittifak sistemleriyle Fransay uluslararas planda yalnz brakmay baard ve gerek bir "Avrupa hakemi" gibi davrand. lke iinde ise, sosyalistlere, cermenletirme yoluyla ulusal aznlklara ve Kulturkampf ("kltr mcadelesi") yoluyla papann etkisinden kurtarmaya alt Katolik Almanlara kar mcadele ederek Almanyann birliini salamlatrd. Gen imparator II. Wilhelm ile hi anlaamayan

200 km
Dkalklar

1866

S Y A P R U

B. Avusturyaya kar Prusya ve talya ittifak

AVUSTURYA

Belge 3

n 1864te Prusya ve Avusturya, Danimarkaya kar ittifak kurdular ve Almanlarn ounlukta olduu Schleswig ve Holstein Dkalklarn ele geirdiler. Bundan sonra Bismarck, 1866da Avusturyaya saldrd. talyanlar yenmi olan Avusturyallar Prusyallara Sadowada yenildiler (temmuz 1866) ve bar imzalamak zorunda kaldlar. Prusyann kazand bu zaferin sonular ok nemliydi: - Prusya, Avusturya ile birlik olan pek ok Alman devletini ilhak etti (Hannover, Hessen, Nassau...) ve kendi ynetiminde bir Kuzey Almanya Konfederasyonu kurdu. Gneyde Venetoyu ele geirdi ve ittifak szlemesi gerei talyaya brakt. - Avusturyallar tarafndan gerek bir felaket gibi grlen Sadowa Sava, Alman halklarnn Avusturya etrafnda birleme olasln tmyle ortadan kaldrd. talyan birlii gibi Alman birlii de kendi zararna gereklemiti. mparator Franz Joseph lkenin i rgtlenmesinde deiiklikler yapt. Macarlar imparatorluktaki bu gelimeler ynnde Avusturyallara katldlar ve lke Avusturya-Macaristan mparatorluu adn ald (bkz. s. 158).

A
RUSYA

Berlin

Sadowa

FRANSA

AVUSTURYA
Viyana

4 Alman ve talyan birliklerinin oluma aamalar.

1864te Prusya

S Y A P R U

Venedik Floransa

Cermen Konfederasyonu 1861de talya Prusyann ilhak ettii topraklar

Roma

AVUSTURYA 250 km

1866da talyann ilhak ettii topraklar

200 km

1867-1871
A
RUSYA

C. Alman ve talyan birliklerinin tamamlanmas

1 Kk Almanya ve Byk Almanya. Kk Almanya (stteki
harita), Avusturyay yeni Alman devletinin dnda brakarak Prusya etrafnda oluturulacakt. Bu zm Prusya ile, gneydeki Alman devletlerinin ve Avusturyann benimsedii Katoliklie kar ve Prusyadan yana olan ok sayda Protestan Alman destekliyordu. Buna karlk, Prusyaya dman olan ulusular (kuzeydeki kk Alman devletlerinde saylar oktu) ve Gney Almanyadaki (Bavyera ve komu devletler) Katolik Almanlar olas bir Prusya egemenliinden endie duyuyor ve Avusturya topraklarn da iine alan Byk Almanya (alttaki harita) fikrini savunuyorlard.

Belge 4 ve 5

n Prusyada Bismarck gerek bir ulusal kahraman kabul ediliyordu. ok gl bir Prusyann oluturduu tehlikenin o zaman farkna varan III. Napolyon, bir Gney Almanya Konfederasyonu kurulmas iin destek verdi, ama abalar sonusuz kald. Fransaya kar giriilecek bir sava, Bismarcka Alman birliini tamamlamann en iyi yolu gibi grnyordu. 1870te Prusya kralnn kuzeninin spanya tahtna aday olmas, diplomatik kkrtma plann Ems telgraf olayndan yararlanarak uygulamaya koymak iin anslyeye frsat verdi (bkz. s. 217). Fransa 1870 temmuzunda Prusyaya sava ilan etti. n Tm Alman devletleri saldrya urayan Prusyann yannda yer aldlar. Fransa yenildi, III. Napolyon 2 Eyll 1870te esir alnd ve rejimi ykld. Bu sonu birliklerin tamamlanmasn salad. talyada Romay koruyan Fransz birlikleri daha savan banda geri arlmlard. Fransada kinci mparatorluk*un yklmasnn ardndan, Roma ilhak edildi (20 Eyll 1870) ve talyann bakenti oldu. Gney Almanya devletleri Kuzey Almanya Konfederasyonuna katldlar ve Almanya II. Reich adyla imparatorluk oldu (bkz. s. 156). Prusya kral, 18 Ocak 1871de Versaillesda "Alman imparatoru" ilan edildi.

P
Sedan

S
Berlin

AVUSTURYA
Viyana

FRA N SA

MACARSTAN

Prusya (1867) Kuzey Almanya Konfederasyonu

Floransa

1870de talyann ilhak ettii topraklar Almanyann ilhak ettii toprak (Alsace-Lorraine)

Franszlar (1867)

Roma

1871de Alman mparatorluu

Alman mparatorluunun 18 Ocak 1871de Versailles atosundaki Aynal Salonda ilan edilmesi. A. von Werner imzal tablo, Bismarck Mzesi, Friedrichsruhe.
Ortada beyaz niformal olan Bismarck.

118

119

IV. Balkanlarda ulusu hareketler

S Z L K

A. "Dou Sorunu"

Belge 1 ve 2

* Dou Sorunu * Ortodoks Hristiyanlar * Dou Hristiyanlar

n Balkanlardaki ulusuluk hareketleri daha geni bir erevede "Dou Sorunu*" iinde yer alyordu. 17. yzyldan beri zayflam olsa da, Osmanl mparatorluu hl Balkanlarn byk blmn denetimi altnda tutuyordu. Bu blgede Mslman egemenliinden Yunanllarn 1822den itibaren yaptklar gibi kurtulmak iin sabrszlanan Hristiyan topluluklar da yayordu. Dier yandan, Avrupal byk glerden her biri bu blgenin gelecei konusunda farkl bir bak asna sahipti. Birleik Krallk, Avrupadaki dengeyi gzetmek istiyor ve Hindistana giden deniz yollarn korumaya alyordu. Rusya, aksine, Akdenize ulamak istiyor ve Balkanlardaki Ortodoks Hristiyanlar*n koruyuculuuna soyunuyordu. Hal seferleri srasnda oynad nemli rol hatrlayan Fransa, Dou Akdenizde yaayan Dou Hristiyanlar*n koruyarak etki alann geniletmeyi hedefliyordu.

B. Ulusularn ilk baarlar

Belge 1

n Osmanllarn grece hogrl yaklamna ramen, ulusu hareketler Avrupann bu blgesine byle bir ortamda yayld. Osmanl mparatorluu, Krm Savann ardndan modernlemesini hzlandrm ve Balkanlarda yaayan Hristiyanlara zerklikler vermeye balamt. Ruslarn tehdidi altndaki Osmanllarn arzu ettii bu gelime, Birleik Krallk ve Fransann yardmn almay amalyordu; ancak, Balkanlarda ulusu hareketlerin gelimesini de kolaylatrd. n Yunanllarn 1832de elde ettikleri bamszlktan sonra, Osmanl hkmeti zaten Srbistan, Bodan ve Eflkn zerkliini tanmak zorunda kalmt. 1859da Eflk ve Bodan, kendilerine ortak bir vali belirlediler. Fransann basks karsnda padiah, daha sonra 1866da Romanyann kurulmasyla sonulanacak bu gelimeyi kabullenmek zorunda kald. Yine ayn dnemde, daha batda bulunan Karada 1858de zerk olurken, son Osmanl garnizonlar 1867de Srbistan terk ettiler.

2 3

Berlin Kongresi, temmuz 1878; Russes et Turcs, cilt II (Paris, 1878). 1878den sonra Balkanlar. Bulgarlarn 1876 tarihli dilekesi.
Viyana Budapete AVUSTURYA MACARSTAN RUSYA

RUS YA AVUSTURYA Bodan

C. Balkanlarda yeni devletler

Eflk

Belge 2, 3 ve 4

Srbistan Karada OSM ANL I M

PA RA TO RL U

n 1875te Bosna-Hersek ve Karada, ardndan da Bulgaristan halklar Osmanllara kar ayaklandlar. Osmanllar buna sertlikle karlk verdi. Bu ayaklanmalar Avrupada honutsuzluk yaratt ve 1876da Srbistann, 1877de de Rusyann savaa girmesine yol at (bkz. s. 168-171). Rusya bu savatan Boazlar yoluyla Akdenize almay da umuyordu.
U

250 km

A 1 d k 864 a l a r y te ne tim inde

YUNANSTAN

1856da Osmanl mparatorluu zerk topraklar

1 120

1850den sonra Balkanlar.

n Rus birlikleri Osmanl ordusunu yendiler. Mart 1878de imzalanan Ayastefanos Antlamas, Osmanl mparatorluunu Karada, Srbistan ve Romanyann bamszln tanmaya ve Rusyann korumas altnda bir "Byk Bulgaristan" kurulmasn kabul etmeye zorlad. Bu durum Balkanlardaki Rus etkisini arttrd ve Avrupal dier glerin endielenmesine yol at. Berlinde 1878de toplanan kongrede Ayastefanos Antlamas zerinde deiiklikler yapld, ama Osmanllarn geri ekilmesi de onayland. Romanya, Srbistan ve Karada bamsz kaldlar. Snrlar daraltlan Bulgaristan zerk bir prenslik oldu. Bosna-Hersek ise Avusturya-Macaristan tarafndan igal edildi. Balkanlar, dolayl olarak Avrupal byk glerin mcadelelerine sahne olacak bir blge haline geldi.

Tahmin edilemeyecek yetki ihlalleri ve inanlamayacak aalamalarn neticesi olarak balayan bir ayaklanmay bahane ederek [...], Bulgar ulusunun zerine yrdler ve lkeyi yakp ykarak, halktan ok sayda kiiyi ya ve cinsiyet fark gzetmeksizin katlederek, geri kalanlar sefalete terkederek, tmmz ortadan kaldrmak istediler. [...] Trk hkmetinin sultas altndaki kleliini Avrupann dengesinin korunmas ya da insan uygarlnn ilerlemesi iin gerekli koullardan biri olarak grmeyen [Bulgar halk], uygar halklarn temsilcisi olan Avrupann Hristiyan hkmetlerine, efendilerinin keyfi istediinde krklacak ya da katledilecek hayvan srleri gibi deil, zihinsel, ahlak ve toplumsal geliimi iin gerekli ve kalc haklardan yararlanarak insan gibi yaamasna olanak tanyacak bir dzen salamalar iin sesleniyor. [...] Gelenekleri, coraf konumu, saysal bykl, tarm ve sanayi toplumu nitelikleriyle barl gelime yolunda baaryla ilerlemek iin gerekli tm unsurlara sahip olan Bulgar halk, artk reformlara hibir biimde gvenmiyor. Bu nedenle, bundan byle kendi kendini ynetme hakkn almasn salamalar iin Doudaki Hristiyanlarn koruyucusu olan glere yalvaryor. Baka bir deyile, Bulgar halk Dou Hristiyanlarnn koruyucusu byk glerin gvencesi altnda kurulacak ulusal bir hkmetle birlikte tam zerkliini istiyor.
Bulgar halknn byk glere ars, 14 Austos 1876.

Bosna Hersek

ROMANYA SIRBSTAN BULGARSTAN

K a r a de ni z

KARADA Makedonya

OS

MA

NL

I M

PA

RA

TO

RL

YUNANSTAN

a ny y o 8 1 5 l l 1 ra ik K Birle

A k d e n i z
250 km
1856da Osmanl mparatorluu Byk Bulgaristan (mart 1878) Yeni bamsz devletler (temmuz 1878) 1878den itibaren Avusturya igali altnda kalan topraklar 1878de zerk, 1908de bamsz Bulgaristan Rus etkisi

1. "Dou Hristiyanlarnn koruyucusu gler" kim? 2. Bulgarlar ne istiyorlar?

121

V. 19. yzyl sonunda ulusuluk

A N A H T A S Z C K R

Fransz tarihi Fustel de Coulanges tarafndan aklanan iki ulus anlay.

Polonyann Ruslatrlmas.

A. Yeni bir ulus anlay

Belge 1 ve 2

Halk Cermen rkndan ve dili Almanca olduu iin Alsacen Alman olduunu kantladnz sanyorsunuz. Oysa ben sizin gibi bir tarihinin, bir ulusu yapann ne rk ne dil olduunu bilmiyormu gibi yapmasna ayorum. [Bir ulusu yapan] rk deildir: Gzlerinizi Avrupada bir gezdirin, halklarn neredeyse hibir zaman ilkel kkenlerine gre bir araya gelmediklerini greceksiniz. Halklar bir araya toplayan ve devletleri kuran, elverili coraf koullar, siyasal ve ticar karlardr. Her ulus bu ekilde yava yava olumu, her vatan moda haline getirmeye altnz bu etnografik nedenlerle hi ilgilenilmeden biimlenmitir. Her ulus bir rka karlk gelseydi, Belika Fransann, Portekiz spanyann, Hollanda Prusyann olur, buna karlk skoya bir buuk yzyldr sk skya bal olduu ngiltereden kopar, Rusya ve Avusturya da ya da drt paraya blnrlerdi. [...] Dil de bir ulusun belirleyici iareti deildir. Fransada be farkl dil konuulur, buna ramen kimsenin aklna ulusal birliimizden kuku duymak gelmez. svirede dil birden konuulur. svire bu nedenle tek bir ulus olmaktan uzak mdr? Ya da vatanseverlik duygusundan yoksun olduunu mu syleyeceksiniz? [...] Strasbourgda Almanca konuulmasyla bbrleniyorsunuz; Marseillaise*in ilk kez yine Strasbourgda sylenmi olmas bundan daha m az gerektir? Uluslar birbirinden ayran ne rk ne de dildir. nsanlar ortak fikirlere, karlara, sevgilere, anlara ve umutlara sahip olduklarnda, ayn halktan olduklarn yreklerinde hissederler. te vatan yapan budur. te bunun iin insanlar birlikte yrmek, birlikte almak, birlikte savamak, birbirleri iin yaamak ve lmek isterler. Vatan, sevilen yerdir. Alsace, rkyla ve diliyle Alman olabilir; ama ulus olarak ve vatan sevgisiyle Franszdr. Peki onu Fransz yapan neydi, biliyor musunuz? XIV. Louis deil, 1789 devrimimizdi. O andan beri, Alsace bizim kaderimizi izledi; bizim yaammz paylat. Biz ne dnyorsak, onu dnyordu; biz ne hissediyorsak, onu hissediyordu. Tm zaferlerimizi ve yediimiz tokatlar, tm anmz ve hatalarmz, tm sevinlerimizi ve aclarmz paylat. Sizinle ortak hibir eyi olmad. Onun iin vatan Fransadr. Onun iin yabanc Almanyadr.
Fustel de Coulanges, LAlsace est-elle allemande ou franaise? Berlinden Profesr T. Mommsene yant, Paris, 27 Ekim 1870.

ULUS-DEVLET
1. Bir ulusun merkez bir iktidar ve ortak yasalarla siyasal olarak rgtlenmi biimi. 2. Halknn tamam ayn ulustan olan devlet.

n talyan ve Alman birliklerinin kurulmas yalnzca Avrupa haritasn deitirmekle kalmad, ayn zamanda ulus fikrini de dntrd. 19. yzyln balarnda, Viyana Kongresinde bir araya gelen hkmdarlar bu fikirle mcadele etmilerdi. Bu mcadele, hanedana duyulan sadakat dolaysyla hkmdara bal olan devlet ile ulus-devlet*i kar karya getiriyordu. O dnemde ulusu hareketler muhafazakr rejimlere kar savayor, dolaysyla siyaset yelpazesinde daha ok sola yerleiyorlard. 1850den sonra, ulus fikri aksine muhafazakr gler tarafndan savunulmaya balad. n Franszlar tarafndan n plana karlan halkn katlmna dayal ulus anlay (Fransz dnr Ernest Renann szleriyle "Ulus bir ruhtur"), ortak bir dile ait olmaya ncelik veren farkl bir anlayla kar karya geldi. Almanya bu son ilke adna 1871de sakinlerinin itirazna ramen Alsace-Lorraine blgesini ilhak etti ve bylece baz ulusal aznlklar* kendi snrlar iine hapsetti (Prusyadaki Polonyallar, Schleswigdeki Danimarkallar, Alsace-Lorraineliler). n Vatann yceltilmesi ve ulusal duygularn glenmesi 19. yzyl sonlarna damgasn vurdu. Fransa "kayp illerin" ansyla yayordu, Almanyaya kar rvan alacak askerler yetitirmek de okullara ve askerlik hizmetine dyordu. talyada vatanseverlik, Avusturyann snrlar iinde bulunan "kurtarlamam topraklar"* talep eden yeni devletin harc oldu. Almanyada kamuoyunun pan-Almanclk* yanls kesimi, Alman dilinden olan tm halklarn Reicha katlmasn istiyordu.

Dilimiz [...] tm kamu kurulularndan ve ok sayda zel kurulutan atlmakla, tm okullarmzda zorunlu eitimin dnda braklmakla kalmad, eitim kurumlarnn koridorlarnda ve bahelerinde yaplan ocuksu sohbetlerde bile kullanlmas yasakland [...]. Hkmete tm Avrupa dillerinde hitap edilmesine izin var, ama Leheye izin yok. [...] st dzey, etkili, maa dzgn hibir greve Polonyallar kabul edilmiyor. Kralln eitli bakanlklarda alan 11.003 memurundan yalnzca 3.285i (yani % 29) Polonyal. [...] 558 mahkeme bakan, bakan yardmcs, yarg ve savc arasnda yalnzca 21 Polonyal var [...]. Okullarda da ayn manzara: Toplam 1.516 retmen arasnda, [...] yalnzca 164 Polonyal bulunuyor [...]. arln tm idaresinin yegne amac vergi smrs ve Ruslatrma olduundan, tm kurumlar esas grevlerini yerine getirmeyi braktlar. Mahkemeler adaletin korunmasna almyor; okullarda eitim verilmiyor. Memurlarn ve yetkililerin tek megalesi Ruslatrmak. Katolik Kilisesini, sosyal kurumlar, sulular, ocuklar, kylleri, burjuvalar Ruslatryorlar. [...] En zavall Rus memur bile Rus olduu iin keyfine gre tm haklar askya alabiliyor. [...] Ruslarn Polonyadaki siyasal ideali, toplumsal organizmann tm gzeneklerinden giren bir nefreti beslemek. Her halk ayaklanmasnda, Rus hkmeti Yahudileri yamalamas iin kitleleri kkrtyor.1
Polonyallarn tm hkmetlere, parti ve siyasal evrelere, devlet adamlarna, gazetelere ve derneklere ars, 1905. 1. Rusya Polonyasnda yaayan 10 milyon nfustan 1,5 milyonu Yahudiydi. Yetkililer Yahudi kart iddetli gsterilere zemin hazrlayarak halkn honutsuzluunun onlara ynelmesini salyorlard.

* Ulusal aznlklar (bkz. s. 124) * Kurtarlamam topraklar * Pan-Almanclk * Ruslatrma * Marseillaise

B. Devletlere kar ulusu hareketler

Belge 3 ve 4

Polonyann Ruslatrlmasnn en belirgin zellikleri nelerdir?

n Baka devletlerin snrlar iinde de ulusu hareketler gelimeye balamt. Bu devletlerden bazlar bu tehdidi henz oka hissetmiyordu: - Birleik Krallkta, ounlukta olan Katolik rlandallar, Protestanlarla anlamazla dtler. 1870li yllarda dinsel ve toplumsal reformlar elde etmeyi baardlar, ancak bu arada rlanda iin zerklik (Home Rule) hatta bamszlk isteyen daha iddetli bir akm ortaya kt. Home Rule sonunda 1912de oylama ile kabul edildi, ancak uygulamas ertelendi (bkz. s. 152).
Trentino striya
A
Da y a lma ti k ya De ni

- Rusyada arlk ynetimi, Rus olmayan aznlklara bask uyguluyordu. Hkmet, 1863te Polonyada yeni bir ayaklanmay daha bastrdktan sonra, ulusal aznlklar (Polonyallar, Finlandiyallar, Baltk uluslar, Ermeniler, Grcler) Ruslatrma* politikas balatt.
zi

1. Almanyann ulus anlay neye dayanyor? 2. Fustel de Coulanges Alsacen Fransz olduunu savunurken hangi ilkelere dayanyor? 3. Franszlarn ulus anlay nedir? 4. Yazar neden Alsacen durumunu inceliyor?

dr

Roma

n Balkanlarda, rnein Srbistan gibi yeni devletler okuluslu imparatorluklarn toprak btnln tehdit eden birer ekim merkezi oluturuyordu: - Avusturya-Macaristanda 1867de salanan uzlama, imparatorluu Avusturyallar ve Macarlar tarafndan ynetilen ikili bir monariye dntrmt (bkz. s. 158). Ancak dier ulusal aznlklarla ilgili sorunlar zlmemiti. Pek ok ek, egemen Bohemya Krallnn yeniden kurulmasn salayacak yeni bir gelime umuyordu. Macaristanda ise Romenler ve Slav aznlklar, bamsz Romanya ve Srbistana ynelmeye balamlard. - Bu tr merkezka hareketler, dnem dnem uluslararas dengeleri de tehdit eden krizlerle sarslan (1896 Girit ayaklanmas, 1908 ve 1912-1913 Balkan krizleri) Osmanl mparatorluunda da grlyordu.

T ir en De nizi

Kurtarlamam topraklar

1884te, Londrada rlandallarn 4 dzenledii bir saldr.

250 km

1 122

"Kurtarlamam topraklar".

123

konunun zeti
SENTEZ
1848den sonra, ulus kavram daha geni bir alan kapsayacak biimde kullanlmaya balad: Dil, etnik bir gruba aidiyet, gmrk birlii oluturma istei, III. Napolyonun 1815 Viyana Kongresinde belirlenen uluslararas dzeni yeniden gzden geirme arzusu. 1859dan sonra, Avrupa haritas cidd deiikliklere urad: - talya ve Almanya 1859-1871 arasnda birliklerini gerekletirdiler, - Srbistan ve Romanya bamsz birer devlet oldular. Bu gelimelerin nemli etkileri oldu: - talya ve Almanyada yenilgiye urayan Avusturya mparatorluu, Sadowadan sonra (1866), Avusturya-Macaristan mparatorluu oldu ve Balkanlara yneldi; - 1871de yenilgiye urayan Fransa, ne talyanlarn Romay almasna ne Alman birliinin gereklemesine engel olabildi ve Alsace-Lorraine blgesini kaybetti; - Osmanl mparatorluu Balkanlarda geriledi. 1870den sonra, ulusuluk hareketi yeni temeller zerinde gelimeye devam etti: Ulus fikri, siyasal alanda saclar tarafndan savunulan bir fikir haline geldi; Franszlarn halk katlm fikrine karlk, Almanyada devlet iradesini n plana karan bir anlay geliti. Ulusu hareketler okuluslu imparatorluklarda (Avusturya-Macaristan, Osmanl mparatorluu) ve Birleik Krallkta (rlanda sorunu) varlklarn srdrdler.

yntem
ki durumun karlatrlmas: ift girili tablo
KONU ZERNDE DNME
rnek konu: "talyan ve Alman birliklerini karlatrnz." n nerilen belgelerin ne tr belgeler olduunu saptayn (tr, yazar, tarihi, ierii). n Konuya karlk gelen izlekler arayn. rnein, yukarda nerilen konu iin: - Sz konusu birlikler hangi devletler etrafnda gereklemitir? - Birliin gereklemesinde hangi siyaset adamlar temel bir rol stlenmitir? - Birliin kurulmasna kadar hangi aamalardan geilmitir? - Alman ve talyan birlikleri arasndaki benzerlikler ve farkllklar nelerdir? n Bylece elde ettiiniz bilgileri izleklere gre snflandrn.

KARITIRMAYALIM
OKU YA GR LIM ELM DN LEY ELM

Ulus, ulusallk ve ulusal aznlk

Ulus, ortak dil, tarih, kltr ve geleneklere sahip ve bir arada yaamay arzulayan insanlardan oluan bir btndr. Ulusallk, toprak, dil, din ya da emel birlii iinde bir grup insann bir ulus olarak varolmas ya da varolmay arzulamasdr. Ulusal aznlklar ise, bir devletin halk iinde aznlkta olan uluslardr; bu uluslar bamsz deillerdir, ama bazen bamsz olmay isterler.

Avrupadaki uluslara birka rnek Almanlar talyanlar Polonyallar Litvanyallar ekler rlandallar Srplar Hrvatlar Yunanllar

Ulusal aznlklara birka rnek Slovaklar (Avusturyada) Alsace-Lorraineliler (Almanyada) Polonyallar (Almanyada) Estonyallar (Rusyada) Letonlar (Rusyada)

TABLONUN OLUTURULMASI
1
Prusya Kral I. Wilhelm (1797-1888).

KTAPLAR

n Aadaki modeli izleyerek farkl izlekleri yerlerine yerletirin:

zlekler 1848den sonraki durum Birliin aktrleri Birliin aamalar Benzerlikler Farkllklar zlmemi sorunlar talyan Birlii Alman Birlii

- Harold JAMES, Alman Kimlii - 1770den Gnmze, ev. . Trkmen (stanbul, 1999). - Stefanos YERASMOS, Milliyetler ve Snrlar, ev. . Tekeli (stanbul, 1994). FLMLER - Luchino VISCONTI, Gnahkr Gnller (Senso), 1954. - Luchino VISCONTI, Leopar, 1963. MZK ESERLER - Giuseppe VERDI, Nabucco, 1842. - Richard WAGNER, Tannhuser, 1855. - Richard WAGNER, leme, 1869-1870.

Ulusu hareketler ve liberal hareketler

n
Ulusu hareketler, savunduklar halklarn zerkliini ya da bamszln elde etmeye alrlar (rnek: talyada Risorgimento). Liberal hareketler ise, bir devletin halkna siyasal zgrlkler getiren reformlarn yaplmasn (anayasa, oy hakk, toplant hakk, kiisel zgrlkler) salamaya alrlar. Bazen bu iki hareket birbirine bal olsa da, bu her zaman geerli deildir.

n Baz nemli noktalar unutmayn:

zerklik ve bamszlk

zerklik, bir halkn ya da bir lkenin kendi kendini ynetmesi durumudur. zerk bir toprak egemenliini tmyle kullanamaz. rnein, kendi d politikasn belirleyemez. Bamszlk ise, kimseye baml olmama halidir. Bamsz bir lke egemendir.

- Karlatrlacak geleri belirli bir mantk iinde snflandrn: Karlatrmada ilk sraya talyan birlii mi, Alman birlii mi konmal? Neden? - Tablonun biiminin dzgn olmasna zen gsterin: Kutularn boyutunu en fazla bilgi ieren kutulara gre ayarlayn. - Sonu blmn unutmayn. Bu blmde, karlatrdnz geler arasndaki benzerlikler ve farkllklar zerinde durmalsnz.

2 124

II. Vittorio Emanuele (1820-1878).

125

Dosya

Garibaldi ve talyan birlii

Piemonte Babakan Cavourun gizlice destekledii Garibaldi ve emrindeki kzl gmlekler giymi bin savadan oluan gnll birlii, 10 Mays 1860da Sicilyaya kt. Buna "Binler" seferi ad verilir. 27 Maysta Palermoyu aldlar. Burada, tarm reformu uman kyllerin desteiyle geici bir hkmet kuruldu. Garibaldi, Mesina Boazn geti ve 7 Eyllde Napoliyi ele geirdi. Birka hafta iinde, ki Sicilya Krall yklmt. talyan birlii fikrine bal olan, ancak bunu Piemonte Kral Vittorio Emanuelenin ynetecei bir krallk iinde gerekletirmek isteyen Cavour, Garibaldinin talyann gneyinde cumhuriyet ilan etmesinden ve Romaya yrmesinden endie ediyordu. Birliklerinin bana geen Vittorio Emanuele, Napoliye yrd ve Garibaldi ile karlat. Garibaldi fethettii topraklar krala brakt. ki Sicilya Krall, talya Krallnn bir paras olacakt. talyada cumhuriyet kurma konusundaki baarszlna ramen Garibaldi, halk arasnda poplerliini korumay bildi. Garibaldi, kendisinden daha az romantik ama daha berrak grl Cavourla birlikte talyan birliinin balca iki mimarndan biridir.

AVUSTURYA
Gney Tirol Savoya Veneto

ki Sicilya Krall Binler seferi 1861de talya Krall 1860da Garibaldi tarafndan fethedilen topraklar

5 Garibaldinin "Binler" seferi.

Torino

Venedik striya

Cenova
Nice Kontluu

Pi em Ey l

Birliin bozulmas: Garibaldi ve talyan krallk ordusunun 1862de Aspromontede arpmas.

Marsala 250 km

er lil te on 860 1 l

Roma

Napoli

Me s ina Palermo Boa z Aspromonte

Kukusuz, 1860da Sardinya ordusunun bize saldrmas tehdidiyle kar karya kalmtk ve kardein kardei krd bir savaa girmemek iin byk bir yurt sevgisi gerekmiti. Ama 1862de talyan ordusu, bizden daha gl olduundan ve biz de ok daha zayf olduumuzdan, bizi yok etmeye and iti ve haydutlara saldrr gibi, hatta belki ok daha byk bir istekle zerimize yrd. Hibir uyar ya da teslim ars yaplmad. Dmanlarmz artc bir rahatlk iinde geldiler ve tfeklerini doldurdular. Mutlaka emir byleydi. Bizi yok etmeleri gerekiyordu ve hi kukusuz, ayn annenin ocuklar arasnda olduu gibi tereddt edilmesinden korktuklarndan, emirler dnmeye bile zaman brakmayacak biimde verilmiti. yi bir at menziline geldiklerinde, talyan birlikleri saflar oluturdular, kararl bir biimde zerimize doru ilerlediler ve ate etmeye baladlar.
Giuseppe Garibaldi, Memorie (Torino, 1907).

6 ys 18 Garibaldi Ma
0

7 1
Giuseppe Garibaldi, 1860.

Palermonun aln srasnda Garibaldinin kzl gmleklileriyle Napolili askerler arasnda arpma.
Leopar, Luchino Viscontinin Giuseppe di Lampedusann romanndan uyarlanan filmi (1963).

B
3

Giuseppe Garibaldi (1807-1882). talyan birlii yanls ve ylmaz bir cumhuriyeti olan Garibaldi, Nicede dodu. 1848de Avusturyallara kar kan ayaklanmalarda aktif rol ald, ardndan Gney Amerikaya g etti. 1859da Avusturya savana katld, "Binler" seferini dzenledi ve 1860ta ki Sicilya Kralln ald. 1862de, papann otoritesi altnda kalm olan Romay almay denedi, ama baarszla urad. Birlikleri Aspromonte dalk blgesinde kraln ordularyla karlat. Garibaldi burada yaraland ve tutsak alnd. Ancak halkn gznde ylesine byk bir prestije sahipti ki, kral onu balamak zorunda kald. Aspromonte yenilgisinden sonra Kuzey Amerika ve ngiltereye giden Garibaldi, burada hareketli ve macerac bir yaam srd. 1870-1871de Fransz cumhuriyetilerin yannda Prusyaya kar savat (bkz. s. 118), sonra Sardinyann kuzeyindeki Caprera adasna ekildi ve 1882de burada ld.

Pinot ve Sagaire 2 imzal Garibaldi karikatr. Fransz Mill Ktphanesi.

te geldim! Neredeymi u Avusturlolar?

B E C E R N Z k u l l a n n
Bir insann bir lke tarihindeki yerinin neminin ve snrlarnn ortaya karlmas.

YORUMLAYABLMEK N
1. Karikatr (Belge 2) Garibaldiden yana m, ona kar m?

TARIM REFORMU
Toprak mlkiyetinin deitirilmesi. Byk toprak sahiplerine ait topraklar bltrlr ve yoksul kyllere verilir.

Cavour ve Garibaldi.

2. Sz konusu olan dman kim (Belge 2)? Garibaldi bu dmanla ne zaman karlat? Garibaldi 1862de kime kar savat (Belge 6)? Neden? 3. Garibaldi yaam boyunca hangi hedeflere ulamaya alt? Hangi baarlar kazand? Hangi konuda baarszla urad? 4. talyada Garibaldiye duyulan sevgi nasl aklanabilir? 5. Garibaldinin eylemi bugn baz talyanlar tarafndan sorgulanyor. Neden? Bu konuda bilgi toplamaya aln.

Garibaldi asalet ykl bir adam. Romay ve Venediki kurtarmak m istiyor? Ben de yle. Kimsenin bu konuda bizden daha fazla acelesi olamaz. striya ve Tirole gelince, o baka bir ey. Baka bir kuaa kalacak. Bizler zaten yeterince ok ey yaptk, talyay yaptk.
Cavourun 1861de lmnden birka ay nceki aklamas.

Dosya

AF
Bir devlet tarafndan alnan, ceza gerektiren eylemleri yok sayma karar.

126

127

7 Osmanl mparatorluunda
reform (1839-1876)
1 839da Tanzimat Fermannn ilanndan 1876 ylnda ksa mrl 1. Merutiyet hareketinin
balangcna kadar olan sre Tanzimat Dnemi olarak anlr. Resmi alanda o ana dek gerekleen en youn ve kapsaml batllama hamlesinin balangc olan Tanzimat, Osmanl toplumsal ve kltrel hayatnda da kalc ve derin dnmlere neden olmutur. Tanzimat safha safha uygulanan btnlkl bir modernleme projesi olarak alglamak yerine girift ve yer yer sancl bir mzakere sreci olarak ele almak gerekir. Bu srecin merkezinde kendi iinde farkllklar arzeden Osmanl brokrat sekinleri, dier tarafnda ise trl beklenti ve talepleriyle Avrupa gleri, yerel (muhafazakar) muhalefet ve eitli Mslman ve gayrmslim g odaklar yer almtr. n Tanzimat dnm Osmanl gayrmslimlerinin toplumsal ve siyasal hayattaki roln nasl etkilemitir? n Kavalal Mehmet Ali Paann Msrda kurduu zerk ynetimin Tanzimat sreci zerindeki etkileri nelerdir? n Tanzimatn siyasal ve toplumsal hayatta getirdii radikal yenilikler "yzeysel taklitilik" olarak adlandrlabilir mi?
1
Sultan Abdlmecit, Krm Savana katlan mttefik komutanlaryla (1855). Askeri Mze, Harbiye, stanbul.

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. Tanzimat Ferman Osmanl kimlii Tanzimat aydnlar Msr Meselesi Dou Sorunu

Konunun zeti / Yntem Dosya : Alaturka - Alafranga

1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas 24 Haziran 1839 Nizip Yenilgisi

1851 Encmen-i Daniin kurulmas

28 ubat1856 Islahat Fermn

1867 Basn Kararnmesi

23 Aralk1876 Merutiyetin ilan 1876

1861

V. Murat Abdlaziz II. Abdlhamit

Abdlmecit

1840
3 Kasm 1839 Tanzimat Ferman

1850
1853-1856 Krm Sava

1860
1856 Paris Antlamas

1870
1869 Eitim Nizamnmesi

1880
1875 Osmanl maliyesinin iflas

Sultan Abdlaziz Viyana Arkeoloji Mzesinde (temmuz 1867); LIllustration, 17 Austos 1867

128

129

I. Tanzimat Ferman
S Z L K

Glhane Hatt- Hmayunu.

A. Tanzimatn siyasal arka plan

Belge 1 ve 3

* Ulem

B Y O G R A F
1
Mustafa Reit Paa (1800-1858).

n Tanzimat Ferman (ya da Glhane Hatt- Hmayunu) kasm 1839da, Osmanl Devleti iin hayati sonular olabilecek askeri ve diplomatik bir buhrann alkantlar arasnda ilan edildi. II. Mahmut lp Abdlmecit tahta getiinde Msrn Osmanl valisi (aslnda fiilen tam hakimi) Mehmet Ali Paann ordular Suriye ve Adana vilayetlerini igal etmi ve Osmanl ordusunu Nizipte ar bir yenilgiye uratm durumdayd. Bu srada ilan edilen ferman, kii zgrlklerine yapt vurgu ve imparatorluun Mslman olmayan unsurlarna tand haklarla Avrupa devletlerinden destek grm ve neticede Osmanl mparatorluunun dalmasn istemeyen byk glerin (zellikle de Birleik Krallkn) basksyla Mehmet Ali Paa Msra gerilemek zorunda kalmt. n Tanzimat Fermannn mimar ve dnemin dileri bakan Mustafa Reit Paann ngiliz siyasilerle yakn ilikilerini devreye sokarak bu belgeyi etkin bir diplomatik ara olarak kulland yadsnamaz. Ancak fermann tamamen Avrupa devletlerinin basksyla ve onlarn beklentileri dorultusunda ekillendiini sylemek byk hata olur. Zira Tanzimat giriiminin dnsel ve siyasal arka plan II. Mahmut dneminin Avrupa esinli sekler merkeziyeti dnmleri ve yeniliki siyasal beklentileri erevesinde olumutur. Tanzimat Fermannda dile gelen temel fikirler Avrupa siyasal dncesine ain birok Osmanl brokrat arasnda bir sredir tartma konusu edilmekteydi. Msr krizi sayesinde Reit Paa ve kadrosu Bat tarz reform hamlesini geni lekte ve i ve d destein yaratt ivmeyle hayata geirme frsatn elde etti. Bu dnm noktasnda Osmanl siyasal yaamnn merkezine artk iyi eitimli, Avrupa kltr ve siyasetinin inceliklerine hakim ve reform yanls brokrat kadrolar gemitir. "Tanzimat sekinleri" olarak adlandrabileceimiz bu reformcu kadrolar II. Abdlhamit devrine kadar ynetimin tartmasz g merkezini oluturur.

Herkesin bildii zere Devlet-i Aliyyemizin kuruluundan beri Kurann yksek hkmlerine ve eriat kanunlarna tamamiyle uyulduundan saltanatmzn kuvveti ve tebamzn bayndrlk ve refah en st seviyeye ulamtr. Ancak yz elli senedir eitli sebeplerden dolay eriata ve kanunlara uyulmad iin evvelki g ve refah zaafiyet ve fakirlie dnmtr. Bundan byle Devlet-i Aliyyenin idaresi konusunda baz yeni kanunlar oluturulmas mhim grlmtr. Bu gerekli kanunlarn esas dah can emniyetinin salanmas, rz, namus ve maln korunmas, vergilerin dzenlenmesi ve zorunlu askerliin tesis edilmesinden ibarettir Dnyada candan ve rz ve namustan deerli bir ey olmadndan, bir adam onlar tehlikede grdke, yaps gerei ihanete eilimi olmasa bile, can ve namusunu muhafaza iin devlet ve memlekete zarar olacak baz hareketlerde bulunabilir. Can ve namusundan emin olduu zaman sadakatten ayrlmayaca ve ii ve gc hemen devlet ve milletine hizmetten ibaret olaca aktr. Ayn ekilde, mal emniyetinin mevcut olmad durumlarda da kimse devlet ve milletine snamayp, endie ve ztraptan kurtulamaz. Mallar tamamen emniyette olduu zaman kii kendi ii gcyle urap ve kendisinde gn-be-gn devlet ve millet gayreti ve vatan muhabbeti artp, ona gre gzel bir ekilde alaca phe gtrmez. Bundan byle davalar eriatn gereklerine gre ve herkese ak ekilde grlp hkm giymeyen hi kimse gizli veya ak ekilde idam edilemeyecektir Saltanatmz tebas olan Mslman ve dier milletlere mensup tm ahalinin can, mal ve namus emniyeti taraf- hnemce tam anlamyla temin edilmitir. Bu kanunlar sadece din, devlet, mlk ve milleti yeniden canlandrmak iin konulmutur. Tarafmzdan da bu kanunlarn tersine hareket edilmeyeceine dair sz verilir. Hrka-i erife odasnda yaplacak bir merasimde de vekiller ve ulema hazr bulunarak ayn yemini edeceklerdir. Kanunlara muhalif hareket edenler, kim olursa olsun, belirlenen kabahatlerine gre layk olduklar cezalar greceklerdir. Bu cezalarn icrasnda hi rtbeye ve hatr ve gnle baklmayacaktr. Tm bahsi geen durumlar eski usulleri btn btn deitirmek ve yenilemek anlamna gelmektedir. Bu yzden bu ferman Dersaadet ve tm memleketimiz ahalisine ilan edilecektir. Bu yeni usuln inaallahu Teal ilelebet srmesine ahit olmalar iin fermann ilan dost devletlerin sefirlerine de resmen bildirilsin. Hemen Rabbimiz Teal Hazretleri cmlemizi muvaffak buyursun ve bu kanunlarn tersine hareket edenler Allah Tealnn lanetine mazhar olsunlar ve ilelebet rahat bulmasnlar. min.
3 Kasm 1839 Kaynak: Tanzimat I (stanbul, 1940) ve Edhem Eldem, ftihar ve mtiyaz (stanbul, 2004).

Sultan Abdlmecit (1840). Sir David Wilkienin yalboya tablosu, Topkap Saray Mzesi.

1821 Yunan syan, 1828 OsmanlRus Sava ve Msr Valisi Mehmet Ali Paayla yaanan kriz srasnda eitli grevlerde bulundu. Eli olarak gnderildii Pariste Franszca rendi. 1836da Londra elisi, 1837de Hariciye Nazr oldu. Birinci nazrl srasnda Osmanl karantina tekilatn gelitirdi ve halk sal alannda kurumlamann temellerini att. 1838de imzalanan Osmanl-ngiliz ticaret antlamasnn ba mimar oldu ve sultan Abdlmecitin hazrlatt Tanzimat Fermann 3 Kasm 1839da bizzat okuyarak ilan etti. 1846da sadrazam oldu. Bu tarihten sonraki eitli sadrazamlklar srasnda reform hareketini geniletip derinletirdi, pek ok modern kurumun temellerini att. Krm Savanda (18531855) Rusya karsnda ngiltere ve Fransann askeri desteini salayarak diplomatik kariyerinin en byk baarsn elde etti. 1856da ilan edilen Islahat Ferman konusunda Ali Paa ve sultanla ters derek gzden dt.

B. Yeniliin eiinde

Belge 2 ve 4

n Tanzimat Ferman, dili ve yaps bakmndan geleneksel Osmanl ynetim anlay ile sekin brokrasinin yeni devlet ve toplum fikirleri arasnda ustaca mekik dokuyan bir metindir. Fermann giri ksmnda geride kalm parlak bir ihtiam ve refah ana gnderme yaplr ve eriata uygun baz pratik kanuni dzenlemelerle bu ideal dzenin yeniden canlandrlabilecei belirtilir. Gemi odakl bu ynelimiyle metin, Osmanl entellektel ve siyasal evreninde Tanzimattan en az iki yzyl kadar geriye gtrlebilecek kkl bir "d" ve slahat sylemine eklemlenir. Kanun Sultan Sleyman dneminin sonlarndan itibaren birok Osmanl dnr ve siyasetisinin eitli ekillerde paylat ve yeniden rettii bu ok katmanl sylem, geleneksel Osmanl devlet dzeninin zde iyiliini veri olarak alr ve ynetimdeki sapma ve bozulmalarn tehis edilip dzeltilmesiyle etkin ve verimli bir ynetim sisteminin yeniden kurgulanabileceini varsayar. Bu balamda, geleneksel duyarllklara hitap eden slubuyla Tanzimat Ferman d syleminin ve bu syleme bal slahat giriimlerin son halkasn oluturur. n Aslnda Tanzimat szcnn kk olan "nizam" szc de Osmanllar tarafndan eriat d konularda yaplan (ama zde onunla elimeyen) birok kanuni dzenleme iin yaygn olarak kullanlagelmiti. Hatt- Hmayunda yeni dzenlemelerin eriata uygunluuna yaplan srarl vurgu, Reit Paann Tanzimat fikrini geleneksel referanslarla tanmlayarak muhafazakr kitleler ve ulem* nezdinde meru klma kaygsn yanstr. Fermann gelenek ve yenilik arasnda temkinle hareket eden badatrc tavr, tm Tanzimat dneminin elikiler, ikilemler ve yeni uzlamalarla rl karmak siyasal / kltrel dokusunun bir zeti gibidir. Yine de, kaybolmu bir altn aa yknen geleneki tns bir yana braklrsa ferman, yaplacak yeni dzenlemelerle eski siyasal sistemin tamamen deiip yenileneceini aka ngrr. Resm ve geleneksel armlarla bezeli slubunun tesine geildiinde Tanzimat Ferman o gne dek giriilecek en kapsaml batllama deneyinin anahtar konumunda olduunu aka hissettirir.

Tanzimat madalyas (n yz).

erevedeki kutucuklar iinde Tanzimatn ilkeleri yazldr. st sadan saat ynnde: Zayflar korumak - mparatorluun onurunu ihya etmek- Misafirperverlik haklarn korumak - Bar sanatlarn tevik etmek - Eitimi yaygnlatrmak - Herkese eit adalet. Ortada: Abdlmecitin turas, silah ve semboller kullanlmtr, bazlarnda bir Osmanl slahatsnn ismi bulunmaktadr: Kitaplar, adaletin terazisi, Tanzimat Ferman, zerinde TANZIMAT yazlmtr ve RECHID (Mustafa Reit Paa) tarafndan imzalanmtr, AALI (li Paa) yazan bir belge, bolluk sembol, ylanl asa, mifer, zerinde OSMAN (Hanedann kurucusu Osman Gazi) yazan kalkan, zerinde CUPRULI (Sadrazam Kprl Mehmet Paa) yazan rme zrh, zerinde MAHOMET II (Fatih Sultan Mehmet) yazan bayrak, zerinde MAHMOUD (Sultan I. Mahmut) yazan zrh, baltal karglar, mzraklar, tular, sngl tfekler, kl, zerinde SOLIMAN (Kanuni Sultan Sleyman) yazan top, kadrga pruvas, glleler. En altta: mparatorluun Abdlmecit tarafndan yeniden hayata gelmesi.

130

131

S
* Kul

C. Tanzimat Fermannn gndemi

Belge 1, 3 ve 5

Tanzimat Dneminde Eitim Kurumlar.

Anadolulu bir Rumun durum deerlendirmesi.

* Cizye * Karamanl

n Glhane Hatt- Hmayununda reformlarn amac ana balkta toplanr: 1. Vergi sisteminin dzenlenmesi; 2. Askerlik hizmetinin zorunlu hale getirilmesi; 3. Tm Osmanl tebasnn can, mal ve namusunun kanunlar tarafndan gvence altna alnmas. lk iki madde II. Mahmut dneminin temel merkeziyeti hedefleri ile dorudan balantlyd. Ancak modern bir devletin ileyii iin elzem olsalar da bu iki konuda Tanzimat dnemi boyunca ciddi bir ilerleme kaydedilememitir. Uygulama zorluklar ve mal problemler yznden vergi reformlar ounlukla etkisiz ve ksm kalacakt. Gayrmslimlerin dedii cizye* vergisi kaldrlmt, ama bunun yerine askerlikten muafiyet salayan yeni bir vergi (bedel-i asker) koymak zorunda kalnmt. stanbulda yaayanlar, Anadoludaki gerler gibi birok grup da bu dnemde muafiyet statsn devam ettirecekti. Dolaysyla askerlik hizmeti tm Osmanl erkeklerini kapsayan ortak bir vatandalk grevi haline dntrlememiti. n erii ve etkileri gz nne alndnda fermanda tanmlanan hedeflerden en nemlisi ncsdr, zira bu madde Tanzimatla birlikte tamamen yeni bir devlet ve toplum anlaynn belirmekte olduuna iaret eder. Burada, fermann resm yazar olarak padiah, ayrm yapmadan tm tebasnn haklarna kefil olduunu aklayarak kanunlar nnde tam eitlik prensibine olan balln, dolayl da olsa, ifade etmi olur. Kukusuz Tanzimat Ferman sultann otoritesine gerek ve balayc snrlar getirebilecek anayasal bir belge deildi. Uygulama konusunda sultann verdii tek teminat Tanzimat meclislerinin koyaca yeni yasalara uyacana dair verdii kiisel szd. Yine de, fermanla birlikte mutlak otorite tarafndan kii haklarnn tannmas ynnde nemli bir adm atlm olduu yadsnamaz (Bu haklardan belki de en ok yararlanacak grup da hanedana mutlak tabiyetten ve geleneksel kul*luk statsnden syrlmaya alan yeni Tanzimat brokrasisiydi). zgrlkler konusunda getirilen yeni almlar aslnda erat hkmlerinden radikal bir sapma da ngryordu, zira eitlik ilkesi gayrmslimlerin ayrcalkl Mslman kesimle ayn haklar paylat sekler bir devlet dzeninin altyapsn oluturuyordu.

A. Genel Okullar 1. Sbyan mektepleri (Mslman, gayrmslim ve kz mektepleri olarak ayrlr) 2. Rtiyeler (ilkokul - Mslman, gayrmslim ve kz mektepleri olarak ayrlr) 3. ddiye mektepleri (ortaokul - Mslman ve gayrmslim beraber) 4. Sultniye mektepleri (lise - Galatasaray gibi, Mslman ve gayrmslim beraber) 5. Yksek mektepler a. Drlmuallimn (erkek retmen okulu - Mslman ve gayrmslim snflara ayrlr) b. Drlmuallimt (kz retmen okulu - Mslman ve gayrmslim snflara ayrlr) c. Drlfnn (niversite - proje halinde. Edebiyat-Felsefe, Hukuk ve Fen blmleri. Mslman ve gayrmslim beraber) B. zel Okullar 1. Mslman tebnn at okullar 2. Gayrmslim tebnn at okullar 3. Yabanclarn at okullar
Kaynak: Maarif-i Ummiyye Nizamnmesi, 1869.

[A]srlarla bamza gelen felket bizi kendi halimize brakt m, yine krler olsun dinimizi bari yitirmedik ... ve eer bizim bamza gelen felket ve bozukluk ve rencide baka bir milletin bana gelmi olsa idi, her halde tamamen din ve milliyet deitireceinden kuku olamaz idi. ... Gerekten de Anadolu Rumlarnn bana gelen felket hibir milletin bana gelmemi iken yine dinlerinde ve milliyetlerinde devam eylediler... Ve hatt en mkl vakitlerde nazik ve kibar millet torunlar olduklarna tanklk olmak zere, deliklerde kovuklarda mmkn olduunca mektepler ve medreseler kurarak evltlarn eitmekten geri kalmamlardr... imdi ise, krler olsun evvelki zulm zulmat ve basklar tamamen kalkm olup, cennetmekn Sultan [II.] Mahmut Han hazretleri asrnda Yenieri Ocann kaldrlmas ve Nizam- Ceditin kurulmas ve Kavanin-i Hayriyenin ithali ile Tanr kullarnn rz, mal ve can teminat altna alnmak ile adalet gnei domaya balam olup, gnn klar artmakta ve halk sarp zulmeti def ve yok etmekte ve bilim bollukla yaygnlamakta...
Evangelinos Misailidis, Seyreyle Dnyay (stanbul, 1871-1872).

Tanzimatn gerektirdikleri.

Tanzimatn brokratlar nezaretlerin ve dier merkez hk-

D. Ynetimde ve kurumlarda deiim

Belge 2, 4 ve 5

met organlarnn yeniden dzenlenmesi gibi ar bir iin stesinden gelmek zorundaydlar. II. Mahmut dneminin merkez hkmet organlarnda yapt dzenlemelerin 19. yzyl devlet ynetimi ve kamu hizmeti anlayyla badaamayacak kadar yzeyde kald akt. Tanzimatlarn idar dzenleme srasnda karlatklar iki byk eksik vard; nitelikli eleman ve para... Bir yandan genileyen ve modernleen rgtler yeni memur kadrolarna ihtiya yaratrken, te yandan fakir bte dolaysyla kadrolarda tasarrufa gitmek gerekiyordu. Nitelikli elemana sahip olmak ise eskisi gibi kaleme rak olan genleri yetitirmekle mmkn deildi, yeni okullar gerekiyordu. Brokrasinin i hacmi bymt... imdi youn i hacmi nedeniyle daha retken olan ve genileyen kadro, hereyden nce yazma dilini sadeletirmek, ilemleri belirli normlara gre yapmak, dosyalama ve kayt sistemlerini deitirmek zorundayd. Nitekim Tanzimattan sonra ynetimde ubelerin artmasyla evrak kaytlarnda da tasnif gelimitir. Bu artan i hacmi iin gerekli memur kadrolar eitimsizlikten ve paraszlktan doldurulamyordu. Maliyede tasarruf iin 1858 ylnda vilayetlere yazlan ve ihtiya fazlas memurlarn tasfiyesini isteyen Sadrazamln bir hkmne, birok vilayet sadece memur sknts ektikleri ceva-

n Tanzimat, gndeminin tm unsurlar batan belirlenmi ve sistematik olarak uygulanan btnlkl bir proje deildi. Tanzimat giriimini, imparatorluun deiken ve kendine has artlarna gre pragmatik bir yaklamla ekillenen birok ynetsel / hukuki dzenlemenin, siyasal uzlamann ve yerel uyarlamann retildii girift bir sre olarak tanmlamak daha doru olur. Ancak son tahlilde bu gndelik uzlama mcadelesinin snrlarn izen de, Batnn model alnd ve ynetimde merkezileme, rasyonelleme ve seklerleme odakl temel bir ynetim anlayyd. n Merkez devletin reformlar etkin bir ekilde uygulayabilmesi iin brokratik mekanizmalarn rasyonel ve egdml olarak ilemesi artt. Bu amala Tanzimat yneticileri ok sayda uzmanlam kurul, danma ve yasama meclisi oluturdu. Bu kurumlar bizim bugn kanksam olduumuz modern devlet ileyiinin temellerini olutururken yetki ve iktidarn da nemli lde saraydan brokrasiye kaymasna sebep oldu. Yeni dzende bakanlardan tara valilerine, kaymakamlardan ky muhtarlarna uzanan ynetim hiyerarisi merkez devletin yaamn her alanna nfuz ederek bireylerle yz yze gelmesini salamt. Bu sayede devlet, ykmllkleri olan modern hizmetleri (salk, bayndrlk, vs.) vatandalara ulatrrken nfus ve kadastro saym gibi yntemlerle dzen kurma ("tanzim") ilevini de etkin bir ekilde yrtecek ve toplum zerindeki dorudan kontrol ve otoritesini salamlatrabilecekti. n Modern devletin bireyler zerindeki etki ve nfuzunu salayan en temel ara olan zorunlu eitim de Tanzimatn gndemindeydi. Ancak oluturulmaya allan sekler ortaretim sistemi ve Galatasaray Sultansi gibi, cemaatleri kaynatracak deneylerin lei snrl kalacakt. Yeni retim kurumlar, Mslman mektep ve medreseleri, gayrmslim cemaat okullar ve misyoner okullar ile bir arada, ok sistemli ve btnlksz bir eitim anlaynn paras olarak kalacakt.

Tanzimatn iln iin ngrlen fakat ina edilmeyen antn temsili resmi.

Bat Avrupaya yollanan (1827) ilk renciler.

bn verdiler.
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl (stanbul, 1983).

Soldan saa: Sadrazam brahim Ethem Paa, Kurmay Albay Abdllatif Bey, Deniz Subay Ahmet Bey, Ferik Hseyin Rfk Paa.

132

133

II. Osmanl kimlii

A N A H T A S Z C K R

Eitliin zorluklar.

Keecizade Mehmet Fuat Paa (1815-1869).

A. Tanzimat ve Osmanllk

Belge 2, 5 ve 6

MLLET
20. yzyl balarnda bugnk ulus anlamn alan bu szck, Osmanl Trkesinde dini cemaat (Katolik milleti, Yahudi milleti, vs.) anlamnda kullanlrd (Ayrca bkz. belge 6 ve s. 144).

n Tanzimat kadrolar reform gndemlerini olutururken hayli zorlu ve maharet gerektiren uzlamac bir grev stleniyorlard. Bu grev yerel (zellikle de muhafazakar) tepki ve beklentilere, ulusuluklar ann byyen tehditlerine ve Avrupa byklerinin Hristiyan teba konusundaki basklarna ayn anda cevap vermek gibi elikili hedefler ieriyordu. Bu arada Osmanl devlet dzeni modern anlamda yeniden ina edilirken, geleneksel din / hanedan odakl merulatrma mekanizmalar da devletin yeni imajn ve toplum zerinde artan taleplerini desteklemekte yetersiz kalyordu. Yeni sistemin tabanda kk salmas ve reformlarn kalcl ise toplumun her katmannda aidiyet hissinin glendirilmesi ile mmkn olabilirdi. n Glhane Hatt- Hmayunu ile birlikte sekler ve kapsayc bir Osmanl kimlii oluturulmas adna ilk admlar atld. Geleneksel olarak "Osmanllk", yalnzca hanedana bal ynetici snfa aidiyeti betimleyen snrl ve sekin bir kimlikti. Tanzimatla birlikte ise Osmanllk, etnik ve dini kkeni ne olursa olsun her vatandan devlete ve hanedana sivil ballyla belirlenen ortak bir st kimlik olarak geniletiliyordu. Kollektif ve sekler olarak tanmlanan "Osmanl ulusu" fikrinin, birok cemaat ve aidiyeti kapsayan alak imparatorluk nfusu iin btnletirici ve balayc bir etkisi olaca umuluyordu. "Hanedan ulusuluu" olarak tanmlanabilecek bu giriim, etnik ulusuluklarn ve ulus-devletlerin hzla serpildii 19. yzyl Avrupasnda tutunmaya alan "eski tarz" ok-kltrl imparatorluklarn (Rusya veya Avusturya-Macaristan gibi) hayatta kalabilmek iin medet umduu son areydi.

[Islahat] fermann[n] hkmnce Mslman olan ve olmayan tebaann tm haklarnda eit olmalar gerekiyordu. Bu ise Mslmanlara pek ziyade dokundu... Mslmanlarn birou, "Milletimizin babalarmz ve atalarmzn kanyla kazanlm olan kutsal haklarn bugn kaybettik. slam milleti hakim milletken byle kutsal bir haktan mahrum kald. Mslmanlar iin bu alanacak ve yas tutulacak bir gndr" diye sylenmeye baladlar. Gayrimslim tebaa ise o gn ynetilen durumundan kp hakim milletle ayn seviyeye gelmi olduundan, onlar iin bu sevinli bir gnd. Lkin fermann patriklerin ve dier din nderlerin grevlerini de ieriyor olmasndan tr, bunlar da honut olamadklar gibi, bir de teden beri Osmanl Devletinde Mslmanlardan sonra Rumlar, daha sonra Ermeniler, daha sonra da Yahudiler derece derece saygn olduklarndan ve artk hepsi ayn derecede tutulacaklarndan, Rumlarn bazlar, "Devlet bizi Yahudilerle bir tuttu. Biz slamn stnlne raz idik" diye itiraz ettiler. Bu yzden o gn hava nasl puslu idiyse, ferman okunurken arz odasnda bulunanlarn da ounun yz askt.
Cevdet Paa, Tezkir, cilt I (Ankara, 1953).

Meslek yaamna asker doktor olarak balad, sonra Dileri Bakanlnda ykseldi. 1852de dileri bakan, 1861de sadrazam oldu. Bu grevlere sonralar birka kez daha atanan Fuat Paa, devlet adamlnn yansra Cevdet Paa ile birlikte ilk Trke dilbilgisi kitab olan Kavid-i Osmniyenin yazar olarak tannr.

Islahat Ferman.

Malum ola ki devletimiz dahilindeki her snf tebaamn her bakmdan ve tam olarak mutluluunun salanmas, hayrlar baheden zihnimi her an igal etmektedir. Tahta ktm gnden beri bu konuda yaptm yardmlarn hamd olsun pek ok semeresi grlmekte, mlk ve milletimizin bayndrlk ve serveti gn-be-gn artmaktadr. Yine de, devletimizin anna uygun ekilde, medeni milletler arasnda hakkyla sahip olduu yksek mevkiye layk olan halin tam anlamyla gerekletirilmesi iin imdiye kadar tesisine muvaffak olduum yeni ve hayrl nizamlarn salamlatrlp geniletilmesi lazm gelmektedir. Glhanede okunan hatt- hmayunum ile ve Tanzimat- Hayriyye uyarnca her din ve mezhepte olan tm tebaam iin istisnasz can, mal ve namus emniyeti konusunda taraf- padiahanemden vadedilmi ve sunulmu olan teminat bir kere daha teyit ederim. Bu teminatn tm ynleriyle icraata geirilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas hne ltuflarm gereidir.
28 ubat 1856

B. Gayrmslim haklar ve Islahat Ferman

Belge 1, 2, 3, 4

n Ortak bir Osmanl kimliinin tanm ve bileenleri imparatorluun son gnlerine kadar tartma ve pazarlk konusu edilecekti. Buradaki esas amaz, millet* stats tayan ve merkezleme ile birlikte tekilatlar glenip geirgenlikleri gittike azalan gayrmslim cemaatlerin kollektif Osmanl kimliine nasl eklemlenecekleri idi. Tanzimat sekinlerinin sunduu sivil aidiyet fikri, sadece siyasi karlara dayal ve reform srecinin birletiriciliine gvenerek tanmlanm s ve mulak bir alternatifti. Aidiyet kltrel olarak tanmland zaman da Osmanl entellektellerinin rettii referanslar, kanlmaz olarak, hanedan ve slam merkezli oluyordu. rnein Tanzimat devrinde yaynlanan birok tarih alma, roman veya piyeste ortak "Osmanl vatan", gazilerin kllar ve ehitlerin kanlaryla kazanlm hanedan topraklar olarak ifade buluyordu. Osmanlln kltrel ortak paydalarn yeniden tanmlamay hedefleyen snrl sayda alma da geleneksel (veya ulusu / ayrlk) eilimlerle yaracak ekim gcne sahip deildi. Aslnda Tanzimat dneminde eitlik konusunda atlan tm admlara ramen Mslmanlarn hakim ve ayrcalkl statlerinden vazgeerek gayrmslimlerle ayn haklar paylayor olmalar, ynetici kesimin en ileri grlleri iin bile iselletirilmesi olduka g bir fikir olarak kalacakt. n Krm Sava sonrasnda Avrupann hakim gleri nezdinde konumunu glendirmeye alan Osmanl Devleti, gayrmslimlere tannan haklar teyit edip vurgulayan yeni bir resmi belge yaynlad. 1856 tarihli Islahat Ferman, ikinci nesil Tanzimat brokratlar tarafndan Avrupal elilerin youn basklar altnda kaleme alnd. Reit Paann rencileri olan l ve Fuat Paalar, her ne kadar youn bir diplomatik mcadele sonucunda dengeli bir metin oluturmaya alsalar da Islahat Ferman ite ve dta youn eletirilere maruz kald. Mslman nfus iin ferman, aznlklara eitlik ad altnda ayrcalklar tanndnn ak gstergesiydi. Sonutan memnun kalmayan Avrupa kamuoyu ise Osmanl Devletinin "arkl" kalmaya mahkum olduu ve hibir zaman liberal Bat standartlarna ulaamayaca konusunda gr birliine vard. Tam eitliki bir dzen fikri zihniyet ve uygulamadaki ciddi engelleri aamam olsa da Tanzimat sreci boyunca birok gayrmslim memur Osmanl ynetiminde (zellikle de belediyeler, hariciye gibi birimlerde) yksek rtbelere ulama ansn elde etti.

Osmanllk nedir?

Osmanllk ... Gazi Erturul Bey olu Osman Gazi Hazretlerinin kendisine ve ondan sonra bu anl hanedann en byk ve en olgun vrisi olarak bilfiil hkmdar bulunan evketli padiahmza tbi olmay, siyas, asl mensupluk bilmekten ibarettir. Bu mensupluk iin hangi dinde, hangi mezhepte bulunulursa bulunulsun hibir zarar yoktur... Bu gzel mensupluk iin hangi milliyette ve kavmiyette bulunulursa bulunulsun yine bir ziyan yoktur... te hangi din ve mezhepten ve hangi kavim ve milletten olursa olsun Osmanlnn anl bayra altnda toplanp biriken meden bireylere "Osmanl" ve bunlar zerine hkmet eden devlete de "Devlet-i liyye-i Osmaniyye" denilmitir... Osmanlln asl mahiyeti, eitli cinslerden oluan bir alay halkn birbirinin kannn akmasna meydan brakmak yle dursun, hatt bunlar bir milliyet ve belki bir siyas kardelie balamak meselesidir.
Ahmet Mithat, ss- nklp, cilt I (stanbul, 2004 [ilk bask: 1877]).

Mehmet Emin l Paa (1814-1871).

Dileri Bakanlnda eitli grevlerde bulunduktan sonra 1846da dileri bakan, 1852de de sadrazam oldu. Bu iki greve daha sonra da birok kez atand. Osmanl Devletinin en sorunlu bir dneminde parlak bir devlet adam olarak sivrildi. Uzak grl ve uzlamac olmakla birlikte, bana buyruk olmakla eletirildi.

Elbise-i Osmaniyyeden bir resim: Kbrs Adas sakinlerinden tip.

134

135

III. Tanzimat aydnlar

S Z L K

Encmen-i Dni Nizamnmesi (1851).

Ziya Paaya gre renmek ve taklit etmek.

Gemite birok yazarn esas gayesi, ar ve adal bir dil kullanarak kendini gstermek ve bylece dier yazarlar arasndan sivrilmekti. Bu yazarlar yalnzca sluplarn ssleyip giriftletirmek iin yaayp ister isen anlamak cihn renmeli Avrupa lisn Etmi orada fnn terakk Tahsilden eyleme tevakk Bilmek gerek ondaki fnnu Terk eyle taassup ve cnnu Onsuz kii tam air olmaz Bir kimse lisanla kfir olmaz Sende var ise hamiyyet

A. Yayncln gelimesi

ir ve belgatin belli alanlar dnda varlk gstermezlerdi. Bundan dolay, ilim okyanusunun derinlikleBelge 1 ve 2

rinden karlan inciler, soyut ve kalabalk terimlerden oluan etin kabuklar iinde hapsoldu, gerek fikirler de abartl inceliklerin zarf iinde kaybedildi Tahmin edilecei gibi, bu tarz eserlere sadece grgl ve talimli zihinler ulaabiliyordu; aa snflarn bunlardan her hangi bir kazan elde etmesi mmkn deildi. Fakat, bilindii zere medeniyetin yksek amalarna ancak farkl tr bilgilerin toplumda yaygnlk kazanmasyla ulalabilir. Dolaysyla Encmen-i Dni, sekin ve incelmi zevkleri tatmin eden edebi rnleri tevik etmekle birlikte, essen basit bir dille yazlm, sradan bir zihnin ihtiyalarna karlk veren bilimsel ve fenn kitaplarn yazlmasna ncelik tanr, ve bylece eitimi yaygnlatrmay hedefler.

* Tercme Odas

n Tanzimat, sekin bir ynetici zmrenin devletin bekas ve tebann refah ve ilerlemesi adna yrtt bir dnm sreciydi. Bu balamda oluan Avrupa kkenli "aydnlanma misyonu" fikri reform zihniyetinin nemli bir boyutunu oluturur. Devlet bilimsel retimin desteklenmesi ve bu konudaki bilincin yaygnlatrlmas iin yeni giriimlerde bulundu. Kurulmas planlanan modern niversitenin (Darlfnn) altyapsn oluturmak amacyla 1850 ylnda Fransz Bilimler Akademisi ilham alnarak "Encmen-i Dni" adl bir bilim kurulu oluturuldu. Kurulda Osmanl fikir adamlar, brokratlar ve Avrupal arkiyatlarn yansra ulem temsilcileri de vard. Kurul, zgn almalar ve evirilerin sade bir dille yaynlanmasn tevik ederek hem Avrupa hem de Osmanl-slam dnyasnn bilgi birikimini geni halk kitlelerine yaymay amalyordu. Encmenin giriimleri gittike younlaacak bir yayn ve eviri faaliyetinde ilk adm oldu. Bu sayede Tanzimat boyunca Osmanl okuru Bat dncesinin ke talar ile temel Osmanl kaynaklar ve (bn-i Haldunun Mukaddimesi gibi) slam klasiklerine ulama imkan elde etti. n Osmanl Trkesiyle yaynlanan ilk gazete, II. Mahmutun (Kavalal Mehmet Ali Paann Vekayi-i msriyyesini takiben) 1831de yaynlattrd resmi nitelikli Takvim-i vekayi idi. Bunu 1840ta yayna balayan Ceride-i havadis adl zel gazete izledi. Ancak Osmanl gazeteciliinin esas atlm 1860larda oldu. Bu dnemde yayna balayan birok gazete ve dergi grece serbest bir ortamda eitli fikirlerin dile gelip paylald yeni bir tartma platformu oluturdu. Bu erevede, Tanzimatn yeni aydn gazeteci / yaync tipi (Ahmet Mithat gibi) halk aydnlatma misyonunu devralrken Osmanl siyasal corafyasnda ilk kez "kamuoyu" (efkr- umumiyye) kavram anlr ve dikkate alnr hale geldi.

Namk Kemale gre Osmanllar.

Tahsline eyle sarf- himmet Kl tercme onlar ziyde T milletin ede istifde Taklt ile asln unutma Milliyetini hakr tutma Sir akvama meyli akmaz Kpt kptliin brakmaz Ondan alak gerek ki mye Milliyetin etmeye vikye Bilmem ki neden her ite mutlak Avrupalya mukallit olmak Onlarda bu fikr-i fsit olmaz Yekdierine mukallit olmaz Fikr etmeli ki Cenb- b-n Etdikte beerle arz meskn Her iklime havass vermi Har kavme mizc- has vermi Kabil mi ede Rasin, Lamartin Nef gibi bir kasde tezyn Mmkn m Sen ve Ferezdak Molyer gibi tiyatro yazmak klimde hkm yok mu farkn Vaziyeti bir mi Garp ve arkn
Ziya Paa, Mukaddime-i Harbt (stanbul, 1893).

[Osmanl topraklarnda], vatan evlatlar arasnda ortaya kan cins ve mezhep ayrlnn ileride vatann dalmasna sebep olaca endiesi vardr Bizim naizne inancmza gre bu ayrlk vatann dalmasna yol amaz. Bilakis, eer doru hareket olunursa o ayrln kuvvetiyle ilerleme yolunda belki en byk mevkiye biz ulaabiliriz. [] nk vatanmzda mevcut olan kavimler Avrupadan pek de az deildir. Bu kavimlerin her biri lisann, milliyetini muhafaza ediyor. Topraklarmzn geniliini ve imkanlarn ise tarif ve tekrara ihtiya grmeyiz. imdi bir kere doru hareket olunur, yani bu ahali gruplarnn genel hak ve hrriyetlerinden tamamyle yararlanlr, ve eitimle herkese vatann kymeti retilir de byle alt yz senelik bir cemiyetin fertleri arasnda olumu olan kar birlii gnllerde gerekten hissettirilebilirse, elbette ortak vatan patrikhaneden daha kutsal saylacandan, Osmanl topraklarnda bir dier Avrupa ykseleceine phe yoktur [] Sonuta cemiyetimiz her uzvuyla konuan tek bir vcut haline gelecek, ayrlklarmz bir alg takmnn ilk denemelerindeki farkl sesler gibi, her zaman ho bir henge hizmet edecektir.

Mehmet Namk Kemal (1840-1888).

Yeni Osmanllar hareketinin nderlerinden, fikir adam. ocukluk ve genliinde Afyon, stanbul, Kars ve Sofyada okudu, zel derslerle Arapa ve Farsa rendi. lk iirlerinden sonra Namk takma ismini kullanmaya balad. 1857de Tercme Odas*nda almaya balad, Franszca rendi ve bakentin sekin edebiyat evrelerine girdi. 1862de inasinin kard Tasvir-i efkarda yaynlanan, anayasal ynetime geilmesi yolunda yazlaryla Yeni Osmanllar hareketinin fikri temellerini att. Hkmetin basks sonucunda 1867te Bat Avrupaya kap mcadelesine oradan devam etti, 1870te yurda dnd. Yazlar yznden 1873te Kbrsa srld. 1876da stanbula dnp anayasann hazrlanp kabul edilmesinde nemli roller oynad. 1877de Midhat Paann tutuklanmasyla Namk Kemal de Midilliye srld, mrnn geri kalann Midilli, Rodos ve Sakz adalarnda eitli memurluklarda bulunarak geirdi. Siyasi mcadelesinin yansra tiyatro, roman, eletiri, iir, tarihi biyografi ve tarih alannda verdii onlarca eserin gelecek kuaklar zerinde byk bir etkisi oldu.

n 1867 ylnda sadrazamlka karlan ve Kararname-i l ad verilen emir filizlenen basn zgrl konusunda bir dnm noktas oldu. Yaynlarn ieriine ciddi kstlamalar getiren bu karar ertesinde birok gazete kapatld ve Namk Kemal gibi aydnlar srgne gnderildi. Statkocu Tanzimat sekinleri kendi yetitirdikleri neslin farkl ve eletirel duruuna tahamml edememiti.

B. Yeni Osmanllar ve muhalefet

Belge 1, 3, 4 ve 5

Namk Kemal, Vatan, bret, 22 Mart 1873.

n Tanzimat dneminin dank da olsa en belirgin muhalif hareketi 1860larda ekillenen Yeni Osmanllar grubuydu. Namk Kemal, Ziya Paa ve Msr prensi Mustafa Fazl gibi aydnlar, yurtsever ve liberal-anayasac fikirlerini 1856 sonrasnn muhafazakr eilimleriyle harmanlayarak Tanzimat deneyimini eletirel bir tavrla gzden geirmeye baladlar. Onlara gre Tanzimat brokratik bir despotizme dnmt, zira merkez devlet, ulem ve yenieriler gibi toplumla ynetimi uzlatran geleneksel araclarn etkinliini ortadan kaldrmt. Tanzimat sekinlerinin reform abalarn yzeysel ve takliti bulan Yeni Osmanllar modernlemenin yerel ve slam kaynaklara dnerek yeniden tanmlanmas gerektiine inanyorlard. Onlara gre temsil rejim, oulculuk gibi birok kavram slamn aslen modern olan znde zaten mevcuttu. Birok bakmdan elikileri ve mulaklklar olsa da Yeni Osmanl hareketi Tanzimat gndeminin pratik boyuttan dnsel alana almn salam, Osmanl kimlii, Avrupallk, slam, modernleme ve temsil rejim gibi konularda verimli bir tartma zemini oluturmutur. Sz konusu hareketliliin 1876 Anayasasnn gereklemesindeki pay azmsanamaz. n Tanzimat dnemini, muhalefeti, elikileri, sentezleri ve farkl deneyimleriyle birlikte, olanca karmaasyla anlamak gerekir. Mustafa Reiti Mustafa Kemale balayan izgisel bir geliim modeli, girift Tanzimat deneyimini fazlasyla basite indirger. Birok Cumhuriyet kurumunun temeli Tanzimatla atlm olsa da modern slam muhalefetin kklerinin de ayn dneme uzandn unutmamak gerekir. Tanzimat dnemine ilikin daha ok gzden kaan ise, sekler ve din odakl iki kutup arasndaki gri alanda yer alan farkl, sentezci araylardr. Tannm lim ve brokrat Ahmet Cevdet Paann slam fkhn Avrupa hukukuna uyarlayarak oluturduu "Osmanl meden kanunu" (Mecelle), bu uzlamac tavrn en bariz rneklerinden biridir.

Ziya Paa (1829-1880).

stanbulda eitli okullarda okuyup zel derslerle Farsa ve Arapa rendikten sonra 1845te memuriyete balad. Dnemin sekin iir evrelerine girdi, Mustafa Reit Paann nayak olmasyla 1855te almaya balad sarayda Franszca rendi. Koruyucusu Mustafa Reit Paann lmnn ardndan Ali Paayla yaad kiisel sorunlar nedeniyle birka kez uzaklatrld stanbula ancak 1865te dnebildi. Ali Suavinin kard Muhbir gazetesinde hkmeti eletiren yazlar yaymlad. Yeni Osmanllar hareketiyle ilikisi yznden kovuturmaya urayaca srada 1867de Namk Kemalle birlikte Avrupaya kat ve Londrada Hrriyet gazetesini karmaya balad. 1871de Ali Paann lmnn ardndan dnebildii stanbulda eitli memuriyetlerde bulundu, 1876da anayasann hazrlanmasnda rol oynad. Midhat Paa ve Namk Kemal gibi o da Sultan II. Abdlhamitin hmndan kaamayarak 1878de Suriyeye, hemen ardndan Konyaya ve sonunda Adanaya vali tayin edildi, 1880de burada vefat etti. zellikle siyasi ierikli iirleriyle Osmanl edebiyatnn yenilemesinde nemli bir rol oynamtr.

136

137

IV. Msr Meselesi

S Z L K

Nizip bozgunu ncesinde.

Msrllar stanbulda.

A. Msrn imparatorluktan kopu sreci

Belge 1 ve 2

* Mlkiye * Redif * Vahhabler

n Tanzimat dnemindeki en nemli gelimelerden biri, 1517den beri bir Osmanl eyaleti olan, tarm ve ticaretiyle imparatorluk ekonomisinin temel kaynaklarndan birini oluturan Msrn devletten kopu srecine girmesi oldu. 19. yzyln ortalarndan itibaren Msr, Osmanl iktisat havzasnn da dna kt ve Avrupa merkezli yeni dnya ekonomisine eklemlendi. n Osmanl Devletine sadk bir vali olarak Arabistandaki kktendinci ve Yunanistandaki ayrlk isyanlar bastran Kavalal Mehmet Ali Paa, sonradan kendi isyan bayran at. 1832-1833te Ktahyaya kadar ilerleyen Mehmet Ali, Rusya ve Fransann araya girmesiyle durdurulduysa da, 1839da Tanzimat Fermannn ilanndan hemen nce Nizipte Osmanl ordularn yeniden bozguna uratt. Avrupal Glerin bu kez askeri mdahalesiyle geri ekilen Mehmet Ali, yine de Msrn yar-bamszlk srecini balatan nemli dnler kopartt. Suriye, Adana ve Giriti terk etti, ama Msr valilii kendi soyunda kald. n Mehmet Ali ve ardllar yine de birer Osmanl valisiydi. Msrda Osmanl kanunlar ve paras geerliydi. 1866 ylnda vali yerine (Farsada hem hkmdar hem vezir anlamna gelebilen) "hidiv" unvannn kullanm konusunda sultann onay vermesi ile Msr, prenslik dzeyine ykseltilmi oldu. Ancak birok adan stanbula bamll sryor, hatta yllk vergisi neredeyse iki katna kartlyordu. n 1872 ylnda d borlanmaya balayan Msr, ksa srede borlarn deyemez duruma dt. Svey Kanal dahil kaynaklarnn ounu ngiliz denetim ve ynetimine brakmak zorunda kalan Msr, 1882den sonra smrgeleme srecine girdi.

Hkmet Kk Asyada asker kuvvet bulunduruyordu ki bunlarn toplam 70.000 kii idi. Bu kuvvetlerin yarsndan ou hemen toplanm askerler arasndan yetitirilmi ve kendilerine arabuk biraz Avrupa sava yntemleri retilmi olan redif*ler ve iltimasla seilmi, kendi mevkilerinde olanlarn bilmeleri gereken eylerden hibirini bilmeyen subaylardan oluuyordu. Nizamiye ktalarnn da yarsn yeni askerler tekil etmekte idi. lm oran o kadar korkuntu ki burada bulunduumuz srede piyadenin yarsn gmmtk. Btn bunlarn yerini doldurmak imdi hemen hemen tamamiyle Krdistana ykleniyordu... Subaylarn dillerini bile anlamayan bu askerler daim olarak esir muamelesi grmek zorunda idiler; her alay kararghnn etrafn sk karakol hatlar saryordu, fakat ok defa bizzat nbetiler kayordu... 50 askerin birden, atlar ve silahlar ile, n karakollardan katklar oldu. Askerin maa iyi idi, elbisesi mkemmel, yiyecei boldu ve kendilerine tatllkla muamele ediliyordu, fakat hemen hemen hibir Krt iki seneden fazla dayanamyordu. Hastahaneye gidiyor, lyor yahut kayordu. Ordunun te ikisinin bu haline ek olarak becerikli subaylarn yokluunu da sylemek lzmdr. Onun iin, byle askerlerle hibir savan yaplamayacana inanmak lzmd. Ama brahim Paa ordusu iin de, ancak Trklerle kyasland zaman, daha iyidir denebilir... brahimin ktalarnn Trklerden daha stn manevra kabiliyeti vard, toplar daha oktu ve daha iyi kullanlyordu.
Helmuth von Moltke, Trkiye Mektuplar (Berlin, 1841).

stanbul iinde alveri oald. Esnaf gruhu zengin oldu. Bir aralk [Kavalal] Mehmet Ali Paa hnedanndan pek ok paalar ve beyler ve hanmlar Msrdan savuup stanbula dkldler ve klliyetli para getirip bol bol harcayarak stanbulun elence dknlerine kt rnek oldular. Elence dknlnde yeni rlar atlar. Hele Msrl hanmlar alafranga giyim kuam ve dier ss eyalarna eilim gsterip stanbul hanmlar, zellikle de sarayllar onlar taklit eder oldular ve Msrllarn ou ok yksek fiyatlarla ev, yal ve baka mlkler aldlar. Bu yzden bakentte emlakn deeri olaanst artt ve stanbulda aldatc bir servet ortaya kt. Ancak ticaretin kurallar gerei ithalat ve ihracatn dengesi bozuldu. Avrupaya srekli olarak ok miktarda para gider oldu. Ama memurlar ay banda maalarn alp rahata geindiklerinden, esnaf ve tccar da alveri okluuyla byk meblalar kazanr olduklarndan iin sonunu dnmezler idi. zellikle yaz gnlerinde Boazii ve dier gezip grlecek yerler hncahn doluyor, herkes akla keder ve zihne sknt getirecek dncelerden uzak duruyordu. Her kesi bir tr elence ve enlik yerine dnen stanbul gerekten Cennete rnek olacak bir halde idi.
Cevdet Paa, Tezkir, cilt I (Ankara, 1953).

B. Msrda reform hareketleri

Belge 3 ve 4

n zerk Msr hkmetinin gerekletirdii reformlar, Osmanl merkezinin yenilik admlar ile benzeir, hatta kimi zaman bir iki adm nde gider. Kahire ile stanbul arasnda, 20. yzyln balarna kadar, siyasi rekabetin yansra ciddi bir insan ve fikir alverii vard. Trke yayn yapan matbaalar arasnda stanbuldan sonra belki de en nemlisi Kahirenin dndaki Bulak kasabasndayd. Msrl ehzade Mustafa Fazl Paa, Trk adalama tarihinin en nemli fikir hareketlerinden birini oluturan Yeni Osmanllarn hamisiydi. n Mehmet Alinin Osmanl ordularn iki kez bozguna uratm olmas, askeri reformlara daha erken girimesine ve daha snrl bir lekte hareket etmesinin avantajlarna dayanr. Avrupal uzmanlarn ve mhendislerin eittii, Trk ve erkes subaylarn ynettii yeni ordu, Ortadou tarihinde ilk kez yerli halkn dzenli olarak askere alnmas ile oluturulmu, kyllerin itiraz ve isyanlarna ramen byk rakamlara ulamtr (1840ta 115.000 nefer). n Askerlik hizmetini vatandalkla zdeletiren, devletin insan ve doa kaynaklarna yeni yntemlerle nfuz ettii modern ynetime gei, iktisat alannda da grlr. Mehmet Ali, Msr tarm ve ticaretini dorudan devlet denetimine alm, ekili alanlar ve sulama sistemini gelitirmi, dnya pazarna ynelik pamuk retimini arttrm ve devlet eliyle sanayi giriimleri balatmtr. Demiryolu, telgraf gibi yeni teknolojileri uygulamakta Avrupallara dayanan Msr, bu konuda en nemli adm Svey Kanalnn almas ile atmtr (bkz. s. 70-71). n Yeni devlet anlayn hayata geirecek kadrolarn eitilmesi iin Avrupaya renci gnderilmesinde Mehmet Ali, II. Mahmuttan erken davranm, Msrda Tbbiye, Harbiye ve Mlkiye gibi okullarn kuruluunda ise stanbulu izlemitir. Msr ynetimi, ngiliz igaline kadar, ksmen stanbulun Tanzimat reformlarn uygulatmakta srar etmesiyle, merkez ve tara ynetiminde oluturulan yeni kurumlarn bana yine Trk ve erkesleri yerletirmekte saknca grmemitir. Benzer gelimelerin biraz gecikmeyle grld, Ahmet Bey ynetimindeki Tunus ise, klelii stanbul ve Kahireden daha erken kaldrmtr (1846).

Tunusun reformcu hkmdar Ahmet Bey el-Hseyn (1806-1855).

Kavalal Mehmet Ali Paa (1769-1849). Sir David Wilkie imzal tablo, 1841, Tate Gallery, Londra.
Napolyona kar Msra gnderilen orduda subay olan Mehmet Ali Paa, Franszlarn Msrdan karlmasndan sonra burada kald ve hzla ykselerek stanbulu kendisini Msr valisi atamaya zorlad. Burada kkl reformlar gerekletirerek ada Msrn temellerini att. Olu brahim Paa komutasndaki ordusu Vahhabler*i Hicazdan kard, daha sonra Yunan syann bastrd. Olu iin istedii Suriye valiliini alamaynca 1830da Suriyeyi igal etti. Osmanl ordularn birka kez yenilgiye uratan Msrllar, Suriyeden kmaya 1840ta ngilizler zorlad. Bu tarihten itibaren Msr, Mehmet Ali Paa ailesinin ynetiminde, Osmanl Devletine vergi veren, yar-bamsz bir lke oldu.

138

139

V. Dou Sorunu
A N A H T A S Z C K R

A. Avrupal Gler ve Osmanl Devleti

Belge 1

BB-I L
"Yce kap" anlamna gelen Bb- l, Osmanl Devletinde sadrazamlk dairesinin addr. Giderek, hem Trkede hem de Bat dillerinde (Porte, Sublime Porte, Hohe Pforte), "Osmanl Hkmeti" anlamna kullanlr olmutur.

n Sanayi devriminin iktisad, asker ve siyas sonularn devirmeye balayan Avrupal Gler, Tanzimat izleyen yllarda, dnya hakimiyeti kurmak, en azndan dnyay kendi kar ve beklentileri dorultusunda biimlendirmek zere koyu bir rekabet halindeydiler. Bu srete zellikle Osmanl topraklar ile ilgili her mesele "Dou Sorunu" ad verilen ok dml bir yuman iinde ele alnyordu. n Avrupal Gler iin Dou Sorunu, Osmanl devletinin u veya bu parasna el koymaktan ok Bb- l* zerindeki nfuzlarn derinletirme, farkl aznlk toplumlarnn koruyuculuunu stlenme, iktisat alannda sz sahibi olma, belki de hepsinden nemlisi, rakiplerinin bu konularda ne gemesini engelleme abalarna dayal bir dizi strateji etrafnda tartlyordu. Bu rekabetin dourduu elikili sonuca gre, bir yandan Osmanl devletinin gc ve bamszl trpanlanyor, bir yandan da Avrupa devletlerinden birinin toprak ve dn kopartma abasna kar dierleri birleerek Osmanl toprak btnln korumaya alyorlard.

* ltizam

n Dou Sorununu masaya yatran lkeler Britanya ve Fransa ile sanayi, ticaret ve finans kapitalizmi asndan bunlar kadar gelimi olmayan Avusturya ve Rusya gibi kara imparatorluklaryd. Bu "Byk Gler"in ve bunlara yetimeye alan (giderek, srasyla, Alman ve talyan birliini kuracak olan) Prusya ve Piemontenin odakland sorunlar arasnda, Balkanlarn u veya bu ksmnn kimin nfuzu altnda olaca, bu balamda eitli ayrlk-ulusu hareketleri kimin ve nereye kadar desteklemesine gz yumulaca, Boazlarda Osmanl denetiminin srmesi veya gevetilmesi, Msrn hem kendi kaynaklarn hem Hindistan yolunu ak tutmas ve bunun hangi glerin gdmnde gerekleecei, Avrupal devletlerin ve yatrmclarn Osmanl topraklarndaki karlarnn ynetimi ve deiik mezheplerden Hristiyan unsurlar zerinde birbiriyle elien koruyuculuk iddialar vard. Birbirini tetikleyen bu sorunlar, Avrupallar hem kendi aralarnda hem de Osmanl Devleti ile, uzun ya da ksa vadeli ama ve karlarn kollamak adna kaygan bir zeminde kurup bozduklar ittifaklar, mzakere ve atmalar biimlendiriyordu.

Bb- l (gravr), Ayine-i vatan, 26 Ocak 1867. Bosna olaylar ve ngilizler.

B. Osmanl Devleti ve Avrupal Gler

Belge 2 ve 3

n Aznlklarn yasal konumunda yaplacak deiiklikler ya da eyaletlerde uygulanacak reformlar gibi, Osmanllarn iilerine ait sayd meseleler, bu artlar altnda uluslararas krizlere dnyordu. Osmanl hkmetlerinin mdahaleleri engelleme kaygs, i politikalarn uygulanmas iin bile Avrupada mttefik arayna neden oluyordu. Bu balamda Osmanl devlet adamlar arasnda Avrupa dilleri ve diplomasi becerileri ne kyor, deiik g odaklarna yaknlaan, ngiliz, Fransz, Rus yanls hizipler oluuyordu. Dahas, Osmanl devletinin zaten niyetli olduu ve kendi dinamikleri ile tasarlad slahat nlemleri, Avrupa kamuoyunun gzn boyamak iin yaplm, gstermelik reformlar gibi deerlendirilebiliyordu. Avrupa kamuoyunu etkilemek de Osmanllar ve rakipleri iin nemli bir hedefti. n Bu dnemde Osmanl topraklarnda yaanan ve okuluslu dokunun zln hazrlayan belli bal gerginliklerin tetikleyicileri arasnda ayrlk ya da zerklik amal hareketleri, cemaatler aras etnik ve dinsel atmalar, Osmanl reform srecinin yetersizliklerini veya bunlara kar direnii sayabiliriz. Hangi nedene dayanrsa dayansn, ou zaman devletin ordu gndermesi ve yeni slahat paketleri amasna yol aan bu gerginliklerin tm, Avrupal Glerin taraf olmas ile ynlendirilmi ve sonulanmtr. Avrupa devletlerinin diplomatik ve/veya askeri yollardan mdahale ettii tartmal alanlara gz atlrsa, Dou Sorunu mzakerelerinin imparatorluun her yann kuatt grlr: (1830lardan itibaren srayla ve tekrarlarla) Cezayir, Msr ve Suriye, Lbnan, Eflak-Bodan, Kuds, Karadeniz ve Boazlar, Epiros ve Tesalya, Cidde, Karada, Belgrad ve Srbistan, Girit, Hersek, Bulgaristan.

O zaman bamsz mutasarrflk olan Hersek Sancayla Bosna Eyaletinde bulunan dier sancaklarda topraklarn ou iftliklere blnmt ve bunlarn sahiplerine eshb- alka denirdi. Bu iftliklerde Hristiyan iftiler yarclk ya da leme veya drtleme biiminde kiracydlar. Bunlara "batinal iftlikler" denilir ki, kiraclar babalarndan dedelerinden kalma yerlerde ziraat eyleyegeldiklerinden her biri ziraat eyledii topra benimsemi idi. Eshb- alka olan beyler ve aalar da onlar ho tutararak korurlar ve topran getirisi zerinde inceden inceye hesaplara girimeyip hep msamaha ederler ve aalk yolunda muamele edip gerektiinde onlara faizsiz para buluverirlerdi. Haslattan istifade edegeldikleri iin taraflar birbirinden honut olarak yaamakta idiler. Ve o zaman Bosna-Hersekte mltezim derdi ve yabanc mdahalesi yok idi. Sonra Maliye Nezareti oralarn aarn iltizam*a verdi. Mltezimler de bir olup aar iinde suistimallerle ahaliye hakszlk ettiler.

Ciddede Fransz konsolosunu ldrenlerin idam, 24 Ocak 1859 (gravr).

Durum bildirildiyse de zm gecikti. Halbuki ok vakit gemeden sz konusu beylik iftliklerinde isyan kt ve baka yerlere yayld. Bu isyann nn almak iin asker gndermek gerekti. Asker vs. sevkiyat iin otuz milyon kuru kadar masraf oldu. mparatorluk hazinesi kk gelirler iin byk masraflara girdi ve iin iine yabanc parma girerek Hristiyan iftiler mardlar. ok yerlerde eshb- alkann haklarn vermeye yanamaz oldular. Eshb- alka da geim kaynaklar olan haklarn zor kullanarak almaya kalktlar. Bylelikle toprak hukuku kavgas Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda mill bir dmanlk biimine girdi. Yabanclarn mdahaleleri de iin nemini arttrd. ngilizler ise, Krm Savandan sonra gya Osmanl Devletinin ilerine bakar olmular gibi bir tavr takndklarndan, mltezimlerin Bosna Eyaletindeki adaletsizliklerinden dolay ngiliz konsolosu tarafndan ngiltereye gnderilen ikayetname zerine ngiltere Hariciye Nezaretinden stanbuldaki ngiliz elisi Canninge gelen talimatta, "hal byle gider ve Hristiyanlara yaplmakta olan adaletsizlikler devam eder ise yakn vakitte btn Avrupa devletlerinin gznde Osmanl Devletinin hkmet ilerindeki beceriksizlii kantlanm olacak" diye yazlm ve "gemite Trkiyann bamszl gvence altna alnmsa da falan milletin ve falan ailenin hkmdarl kesinlemi deildir" gibi bir takm szler de ngiliz bakanlarndan iitilmi idi.
Cevdet Paa, Marzt, yay. Y. Halaolu (stanbul, 1980).

140

141

N A H T A S Z C K

C. Krm Sava (1853-1856)

Belge 1, 2, 3, 4, 5, 6 ve7

Avrupann hasta adam.

AVRUPA DEVLETLER TOPLULUU

Uluslararas ilikilerde bar dengenin salanmas iin belirli bir uluslararas hukuk dizgesine uyan Avrupa devletlerinin tm.

n Dou Sorununu oluturan yuman iindeki ilmiklerin birbirine ne denli girift balarla dgmlendiinin en iyi gstergesi, 19. yzyln dntrc siyasal olaylar arasnda saylmas gereken Krm Savadr. Bata Osmanl Devleti ve Rusya olmak zere birok byk devletin kart, Tuna boylarndan btn Karadenize ve Dou Anadoluya yaylan sava bittiinde, endstri ann silahlar ve kalabalk ordular arasnda kolaylkla yaylan kolera, yarm milyondan fazla can almt. n Savaa yol aan gerginlikler, Fransann 1850 ylnda Kudste Katoliklerin haklarn korumak adna Osmanl Devletinden baz taleplerde bulunmasyla balad. Her tektanrl dinin kutsal ehrinde Hristiyanln kutsal makamlarna ilikin dzenlemeler, zellikle Katolik ve Ortodoks cemaatleri arasnda uzun sredir rekabet ve ekime unsuruydu. Avrupa devletlerinin bu cemaatler zerindeki koruyuculuk iddias, konuyu uluslararas platforma tayordu. Fransa meseleyi gndeme getirince, Rusya da Ortodokslarn haklarndan dn verilmesini engellemek iin Osmanl Devletine bask yapmaya balad ve Bb- lnin dengeleme abalarn yetersiz bularak, ordularn Osmanl ynetimindeki Eflak-Bodan (imdiki Romanya) zerine gndererek sava balatt. n Diplomatik grmeler srasnda Fransaya kar Rusyay destekleyen Britanya ve Avusturya mparatorluklar, sava halinde arln fazla glenmesi endiesiyle bu destei ektiler. Bat Avrupa kamuoyu, zaten 1848 devrimci hareketlerinin ardndan Macar ve Polonyal liberal ulusu nderlere snma hakk veren, bunlar Avusturya ve Rusya imparatorluklarnn ltimatomlarna karn teslim etmeyen Osmanl Devletine sempati beslemeye balamt. Rus donanmasnn 1853 sonlarnda Sinopu topa tutarak binlerce evin yanmasna ve sivil lmlerine yol amas ve Osmanl donanmasn byk apta tahrip etmesi zerine Britanya ve Fransa, Osmanl mparatorluu ile anlaarak Rusyaya sava atlar. n Osmanl ordular Tuna cephesinde baarl oldu, ama Doubeyazt ve Kars gibi Anadolu kentlerinin Rusyann eline gemesine engel olamad. Ancak, savan kaderini Krmdaki arpmalar belirledi. Osmanl, Fransa, Britanya Devletlerinin ve bir sre sonra aralarna katlan Piemontenin gleri Rusyay Krmda, zellikle de arln Karadeniz donanmasn perian eden Svastopol muharebesinde, yenilgiye urattlar. Mttefikler, Avusturya ve Prusyann da desteiyle, Rusyay sava bitirecek bir anlamay kabul etmeye zorladlar.

Trkiyenin durumu son derece kark. lke paralanacak gibi gzkyor. Byle bir yklma, byk bir talihsizlik olur, ve ngiltere ile Rusyann bu durumla ilgili tam bir anlamaya varmas ve birinin dierinden habersiz ciddi bir adm atmamas ok nemli. Bakn, elimizde hasta bir adam var, ok hasta bir adam. Samimiyetle sylyorum, yakn bir gelecekte, zellikle gerekli btn nlemler alnmadan yokolmas byk bir talihsizlik olur.
Rus ar I. Nikolayn Britanya elisi Hamilton Seymoura syledikleri, 9 Ocak 1853.

19 Mays 1854te Varnada ehper adl geminin salonunda grmeler. Soldan saa: Lord Raglan, Mareal
Saint-Arnaud, mer Paa, Rza Paa, Mehmet Paa ve Adnan Bey.

Lajos Kossuth (1802-1894).

Balca lideri olduu 1848-1849 Macar Devrimi ve Bamszlk Savann yenilgiye uramasndan sonra Osmanl Devletine snd. Ktahyada iki yl geirdikten sonra ABDye, daha sonra ise talyaya yerleti.

D. Paris Antlamas

Belge 3

n 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlamasyla, Dou Sorunununda taraf olanlarn o aamadaki en nemli hedefi gereklemi, Osmanl mparatorluunun herhangi bir Avrupa devletini glendirecek ekilde paralanmas engellenmiti. Ancak Osmanl Devletinin ve tebasnn kaderinin Avrupal Gler aras ekime ve uzlamalara ne denli baml olduu bir kez daha anlald. Karadenizde muharebeler srerken Yunanistann Epiros ve Tesalyada balatt isyan Avrupal Glerin diplomatik baskyla durdurmas, mttefik Britanya ve Fransann sava srasnda bile Svey Kanaln kimin yapaca konusunda ekimesi, antlamadan az nce Osmanl Devletinin Tanzimat Fermanndaki hkmleri genileten bir slahat ferman yaynlamas, Kudsle ilgili bir kvlcmdan Krm ve Dou Anadoluya srayan savan ardndan yaplan antlamada Srbistan meselesinin de ele alnmas, Dou Sorunu denkleminin karmakln gsteriyordu. n Antlamada, Osmanl mparatorluunun Avrupa devletler toplulu u*nun bir paras saylmas, Bb- l diplomasisinin byk bir baars saylr. Bunun dnda Osmanllarn nemli bir kazanm olmad. Sava ncesi snrlar korundu, Boazlar zerinde Osmanl denetimi teyid edildi, Rusya kk dnlere zorland. Kolera salgnna kar (ngiliz hemire Florence Nightingalein ad ile anlan) uluslararas ibirlii ve tpta yenileme hareketlerinin ivme kazanmas, stanbul-Edirne-Varna arasna ekilen ve Krma kablo ile balanan ilk telgraf hatt, sava masraflarn karlamakta glk eken Osmanl Devletinin d borlanma yoluna gitmesi ise, Krm Savann askerlik ve diplomasi dnda getirdii yenilikler arasnda yer alr.

l ttifak, 1853-1856. E. Grandchamp imzal tablo, 1855. Askeri Mze, stanbul.

Roger Fenton, Ferik smail Paa 6 ve maiyeti, 1855. Orsay Mzesi, Paris.
Sava muhabirliinde fotoraf, ilk kez Krm Savanda kullanlmtr.

Jzef Bem (1794-1850).

1830 Polonya syan ve 1848 Macar Devrimine katld. 1849da Macar Devriminin bastrlmasndan sonra Osmanl Devletine snd. Murat Paa adn alarak Halep Valiliine atand.

Krm Sava srasnda Osmanl, Fransz, ngiliz Donanmalarnn Svastopolu Kuatmas (1886), Seyit Ali Efendi, stanbul Deniz Mzesi.

142

143

konunun zeti
SENTEZ
1839da ilan edilen Tanzimat Fermanyla birlikte Osmanl devleti youn ve kapsaml bir reform srecine girdi. Mustafa Reit Paa liderliindeki brokrat kadro, Bat modelinden yola karak ynetimde merkezileme, rasyonelleme ve seklerlemeyi hedefleyen ok ynl bir dnm projesi balatt. dari, kurumsal, iktisadi ve hukuki alanlarda yeni ve radikal dzenlemeleri ieren bu dnemin Osmanl toplumsal ve kltrel hayatndaki etkileri de o derece sarsc ve uzun vadeli olacakt. Karmak Tanzimat srecinin ekillenmesini, Avrupadaki siyasal dnmler ve g dengelerinin glgesinde, Msrdaki paralel reform hareketleri ile olan etkileimler ve imparatorluun kendi bnyesindeki etki gruplar (brokrasi, ulema, gayrmslim aznlklar ve ayrlklar vs) ile olan mzakereler erevesinde anlamlandrmalyz. Btncl bir proje olarak tanmlanamasa da Tanzimatn ana hedefleri yle sralanabilir: - Tm Osmanl tebsnn kanunlar nnde eit ve ayn derecede gvence altnda olmas - Ynetimde tam merkezileme. Koordineli ve verimli bir idari sistemin oluturulmas iin gerekli kurumsal dzenlemelerin yaplmas - Avrupa ile uyumlu, daha sekler bir ileyie sahip idari ve hukuki sistemlerin yaplandrlmas Tanzimat srecinin baz nemli etkileri oldu: - Modern devlet ileyiinin temelleri atld ve yetki nemli lde saraydan brokrasiye kayd. Merkezi ve mahalli idarelerde, vergi sisteminde, yargda ve eitimde Bat eksenli bir ok yeni dzenleme getirildi. - Din ve etnik idiyetlerden bamsz, ortak ve kapsayc bir "Osmanl kimlii" fikri ortaya atld. - Snrl sayda da olsa ilk defa gayrmslimler merkezi devlet tekilatnn nemli kademelerinde yer ald. Bu kkl deiimlerin ertesinde, zellikle de Islahat Fermann (1856) izleyen yllarda Tanzimatn kendi bnyesinde yetimi ama icraatlarn yetersiz bulan yeni bir muhalif ekillenme ortaya kt. "Gen Osmanllar" bir taraftan anayasal ve daha zgrlk bir sistemin hayalini kuruyor, bir taraftan da bu hayali geleneksel ve slami referanslarla temellendirmeye alyorlard.

yntem
Tarihsel belge olarak fotoraf okuma

KONU ZERNDE DNME

n Bu fotoraf Osmanl devletinin 1873 ylnda yaplan Viyana Uluslararas Sergisi iin hazrlatt bir kyafet albmnden alnmtr, yani resm bir tantm etkinliinin parasdr. Albmde amalanan, Osmanl mparatorluunun tm vilayetlerinde kullanlan yerel ve geleneksel halk kyafetlerini etnografik bir erevede snflandrmak, aklamak ve fotoraf yoluyla "bilimsel" bir ciddiyet iinde sergilemektir. ki Osmanl brokratnn nezaretinde kitap olarak baslan bu albm, Avrupada ve Osmanl topraklarnda birok nemli ktphaneye datlm ve ayrca ok miktarda da satlmtr.

Sorular
n Fotoraf inceleyerek tarihi bir ereve iinde deerlendiriniz. Bu belge Tanzimat ynetiminin temel siyasi ve kltrel hedeflerini hangi ekilde yanstyor? n Bu belgenin verdii mesaj hangi izleklerle aklayabiliriz? n Bu belgeyi bir propaganda arac olarak tanmlayabilir miyiz?
Konya Vilayeti. Rum rahip, molla ve Ermeni rahip.

KTAPLAR

OKU YA GR LIM ELM DN LEY ELM

- erif MARDN, Yeni Osmanl Dncesinin Douu (stanbul, 1996). - lber ORTAYLI, mparatorluun En Uzun Yzyl (stanbul, 2006). - Ahmet Hamdi TANPINAR, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi (stanbul, 1949). MZELER - Tanzimat Mzesi, Sultanahmet, stanbul - Dolmabahe Saray Mzesi MZK ESER - Londra Osmanl Saray Mzii Akademisi (yn. Emre Arac), Osmanl Sarayndan Avrupa Mzii (CD - Kalan Mzik)

TAVSYELER
n Bir fotoraf tarihi belge olarak kullanrken baz nemli noktalar unutmamak gerekir: - Fotoraf kim tarafndan ve/veya kimin iin ekilmitir? Sergilenme ekli ve amac nedir? - Hedeflenen seyirci kitlesi nasl tanmlanabilir? - ekim / sergileme tarihi nedir? - Fotoraf bilinli olarak dzenlenmi bir kompozisyonu ieriyor mu? yleyse, karakterlerin mekan iinde bir araya getirilme ekillerini, kyafet ve durularn nasl anlamlandrabiliriz? n Fotoraf, gerekliin dorudan ve nesnel bir yansmas olduu izlenimini verse de aslnda dier sanatlar gibi bir temsil ve mdahale sreci ierir. Fotoraf bir sahneyi ve n ereveledii anda ona kendi yorumunu katm olur. zellikle 19. yzylda, fotoraflarn oundaki dzenlemeler bizzat fotoraf tarafndan titizlikle hazrlanmaktayd. Bu yzden fotoraflar belge olarak kullanrken, onlar tarihin nesnel ve effaf birer gstergesi olarak alglamaktan kanmalyz. ereveleme, yaplandrma ve biimdeki bilinli tercihleri anlayabilmek, dnemin alglar, gndemleri ve bak alar hakknda bize deerli ipular verecektir.

KARITIRMAYALIM
n

"Osmanlclk" ve ulusuluk

Osmanlclk, imparatorluk nezdindeki tm etnik ve din unsurlar Osmanl hnedannn koruyucu varl etrafnda bir arada tutmay hedefleyen bir ideolojidir (bu yzden eski dilde "ansrclk" olarak da adlandrlr). Osmanlclk lks okdinli / okkltrl, eski tarz bir imparatorluun modern ada hayatta kalma mcadelesinin eseridir. Bu ynyle de etnik veya din tnlar olan her trl "standart" ulusuluu ayrlk tehdit olarak grr ve reddeder.

"Osmanl milleti" ve Osmanl "milletleri"

"Osmanl milleti" fikri Tanzimat dneminde sivil ve sekler bir st kimlik olarak ortaya kmtr ve imparatorlua vatan olarak aidiyeti ifade eder. "Millet" ad verilen geleneksel din-etnik cemaatlerin (Rum Ortodoks, Musevi, Gregoryen Ermeni milletleri vs) bu st kimlik altnda, farkllklarn muhafaza ederek bir arada ve emel birlii iinde varolmalar hedeflenmitir (bkz. s. 134-135).

144

145

Dosya

Alafranga / Alaturka
"Alafranga" ve "alaturka", Tanzimatla birlikte ivme kazanan youn toplumsal deiim ve kltrel ikilemlerin ifadesi olarak gndelik Osmanlca daarcna 19. yzyln ikinci yarsnda dahil edilmi szcklerdir. Muhtemelen Beyolu Levanten evrelerinde ortaya km bu talyanca kkenli terimler (alla franca / alla turca) temelde bir yabanclama ve yabanclama durumuna bal olarak kullanldklar iin oklukla eletirel bir tavra ve mesafeye iaret ederler. "Alaturka"gibi bir terim, geleneksel olana ancak dardan, Avrupa merkezli deerler erevesinden bakldnda anlam kazanabilir (bugn baz evrelerde geleneksel Osmanl / Trk mziinin "dnya mzii" veya "etnik mzik" olarak adlandrlmas gibi). Ayn ekilde, muhafazakar bak asndan "alafranga" teriminin tanmlayc zellii de, yabanc olmas, geleneksel olana tezat oluturmas ve hatta onu tehdit etmesi durumudur. "Alafranga" ve "alaturka," belli ideolojik durularn veya fikir sistemlerinin gstergesi olarak kullanlmazlar. Bu terimlerin znesi, dardan kolayca gzlemlenebilen yaay ekilleri, gndelik hayatn alkanlklar ve sradan eylemleridir. Yeme-ime, elenme-dinlenme ekilleri, giysi, eya, mekan ve zaman kullanm, kadn-erkek ilikileri, aile dzeni, mzik ve sanat zevkleri ve adab muaeret kurallar, modern veya geleneksel yaay tarzlarnn belirgin olarak temsil edildii, alafranga / alaturka snflandrmasnn srarla yaplageldii alanlardr.

5 1
Dolmabahe Tiyatrohne-i Hmyunu.
Alafranga saray elencesi.

Alafranga merakls Feltun Bey bir Beyolu partisinde.

Sarayda Beethoven. Abdlmecit Efendi, 1915, stanbul Resim Heykel Mzesi.

phesiz, gndelik yaam alkanlklarnda somutlaan eski-yeni atmasnn en belirleyici unsuru deien tketim kltrdr. Tanzimat dneminde Osmanl ekonomisinin dnya kapitalist sistemine eklemlenmesiyle birlikte "alafranga" tketim biimi de yaygnlk kazanm, varlkl ve deiim taraftar zmrelerin ayrcalkl konumlarnn nemli bir gstergesi haline gelmitir. te tam bu noktada Osmanl edebiyat ve karikatrnde de itahla hicvedilen "takliti" zppe tipi ortaya kar. Kkszlemi, gsterie meftun "alafranga beyzade" tipi, aslnda trajikomik varlyla hzl ve kkl deiime duyulan toplumsal tepkinin bir yansmasdr. Bu tip, erkek olunca ou zaman komik ve zavall, kadn olunca ise ahlki adan tehlikeli ve yozlatrcdr, nk alafranga kadn, endie uyandran deiimin ailenin iine kadar nfuz edebileceine iaret eder. Mahalle arasnda iki hanm alafranga merak hakknda dertleiyor.

Bir aralk polka havalar dahi almaya baladklarndan hazr bulunanlarn bazlar kadn erkek ift ift kalkp polka ederlerdi. Zir byle hussi cemiyetlerin zevki byle kaca alafranga leminde yaayanlara malumdur. Misters Ziklas niin dans etmediini Rkmdan sual eyledikte, kadril, lansiye filan gibi oyunlar yapabilmekte ise de polka ve vals oyunlarnda ba dndn arzla zr diledi. Feltun ise be dakikadan beri Magrite bir defack oynamak iin yalvarrd. Naslsa Magrit beyin hatrndan kamayarak kalkt. Piyano banda yalnz Can kald halde yine tempolar idare edebilirdi. Vka Feltunun dans ediine sz yoktur. Zaten ayanda bumbar gibi bir pantolon olup, pantolon dahi harekete msade etmediinden, asla eilmeyerek mum gibi dans ederdi. Ancak oyun arasnda naslsa kazayla Magritin ayana basmakla beraber derhal kendisini toplamak iin bir hareket etmesini mteakip arka tarafndan bir cayrtdr hissolundu. Yanl anlamaynz! Baka bir ey deildi. Gayet dar ve siyah olmasndan dolay rk bulunan pantolonun k boylu boyuna ayrlm olmaktan baka bir ey deildi. Arkasndaki gayet ksa ceket, tesettr iin kfi olmad cihetle pantolonun sakat meydanda idi. Bereket versin ki, o akam ayanda i donu vardi. Zira Feltun Bey, pantolonun dzl bozulmamak iin byle bir bycek yere geldii zaman pantolonu donsuz giymek zira alafrangaln gyeti budur itikdnda idi alkanl olduundan eer yine bu dete riyet etmi olsayd, iin iindeki en byk sakatlk o zaman meydana vururdu.
Ahmet Mithat Efendi, Felatun Bey ile Rakm Efendi (1876)

B E C E R N Z k u l l a n n
Popler kltrde ortaya km terimleri tarihsel balamlarna yerletirmeye aln

- Yemei el ile yemiyorlar, atal dedikleri o zkkm kullanyorlar. - Hepsi haline gre Frenkeden bir iki lakrd renmiler, "sylesene!" diye beni de zorluyorlar. - Sabahleyin kalknca kocana "boncorna", sokaa giderken "oravara", akam st "bol su var" demelisin, dedi. - (Kocam olacak herif) her sabah yumruklaryla, kollaryla talimler ediyor. Tapnr gibi bir eyler yapyor. [] - Kars kocasnn kolundan kyor, baka erkein koluna giriyor. Birbirlerinin elini skyorlar Bu karlar kendi kocalarnn yannda baka erkeklerle sarma dola olup mzka ile oynarlarm. - alglar da hibir eye benzemiyor. Grmcem her gn dan dan dan piyana alar Kadana beygirleri geziniyor gibi gm gm gm ortal ttrr. Bazan da hem alar, hem beraber uzun uzun ulur
Hseyin Rahmi Grpnar, psevdi (1911).

YORUMLAYABLMEK N
1. Tanzimat sonras romanlardaki yenilik merakls Osmanl beyzadeleri neden hep abartl ekilde yzeysel, gsterii ve kksz tipler olarak betimlenmitir? 2. Belge 3teki karikatrde alafranga ve alaturka hanmlar nasl temsil ediliyor? 3. "lsz alafrangalk" olgusunun Osmanl ve Trk edebiyatnda ok uzun sre ilenmi tutarl bir izlek olduu sylenebilir mi? Edebiyattan, sinemadan veya popler kltr alanndan "alafranga zppe" tipine baka rnekler verebilir misiniz? 4. Alafranga Alaturka ikileminin bugn Trkiyede hala devam ettii ileri srlebilir mi? Hangi durumlarda?

ADABI MUAERET
Grg kurallar anlamna gelen bu terim Osmanl kltrnde geleneksel edep ve terbiye kalplarn ifade etmek iin kullanlrken Tanzimattan sonra zellikle modern ve batl hayatn gerektirdii yeni davran biimlerini tanmlamak iin kullanlr oldu.

Dosya

5 Haziran 1875 tarihli Hayal dergisinden.

Kz bu nasl kyafet? Utanmaz msn? Bu asr- terakkide (ilerleme devrinde) sen utan kyafetinden.

146

147

8 Mutlakiyet ve demokrasi
1 9. yzyln ikinci yarsnda Avrupa, ulusu hareketler dnda iki byk akmdan daha nce
grlmemi bir biimde etkilendi: Temel haklar gvence altna almay arzulayan liberal akm ve genel oy hakk yoluyla iktidar halka brakmay arzulayan demokratik akm. Her iki akm da eski ynetici snflarn ve otoriter rejimlerin korunmasndan yana olanlarn muhalefetiyle karlaacakt. n 1850-1914 yllar arasnda demokrasiye doru evrilen devletler hangileridir? n Otoriter geleneklere bal kalan devletler hangileridir?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. Demokrasinin ilerlemesi Anglo-sakson demokrasileri Otoriter bir monari: Almanya okuluslu bir devlet: Avusturya-Macaristan Reformlar ve otokrasi arasnda Rusya

Konunun zeti / Yntem Dosya : Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma

ngiliz Parlamentosu: 19. yzyl sonlarnda Avam Kamaras. Kralie Victoriann tahttaki 50. yl nedeniyle yaynlanan bir kitaptan illstrasyon, 1887.
Birleik Krallk 1914 ncesinde demokrasinin modeliydi.

1867 Birleik Krallkta seim reformu

1872 Almanyada genel oy hakk

1884 Birleik Krallkta seim reformu

1906 Avusturyada genel oy hakk

Almanyada sosyal yasalar 1883-1889

ar II. Nikolay ve arie 2 Aleksandra Fyodorovna ta giyme treninde. 1900 1910

1905 Rusyada devrim 1914 Birinci Dnya Savann balangc

1860
1861 Rusyada serfliin kaldrlmas 1865 ABDde kleliin kaldrlmas

1870

1880

1890

1867 Avusturya mparatorunun Avusturya-Macaristan mparatoru olmas

1881 ar II. Aleksandrn ldrlmesi Reformlarn durmas

Rusya, 20. yzyln eiinde bir ar, bir din, bir yasa ilkesiyle ynetilen tam bir otoriter imparatorluk rneiydi.

148

149

I. Demokrasinin ilerlemesi
IV. GEORGE

III. GEORGE

FRANZ Saksonya-Koburg Saalfeld Dk

Bireysel zgrlkler.

IV. WILLIAM Byk Britanya ve rlanda Kral, Hannover Kral (1830-1837)

A N A H T A R S Z C K L E R
TEMEL ZGRLKLER
Her bireyin sahip olmas gereken en nemli zgrlkler: Siyasal zgrlkler (seme ve seilme hakk...), dnce zgrl, toplant zgrl...

A. Devletler ve siyasal rejimler

Belge 1 ve 2

LBERAL DEMOKRAS
ktidarn, temsilcilerini genel oyla zgrce seen halkn elinde bulunduu ve tm yetkilerin bir anayasa erevesinde kullanld siyasal rejim.

n 1850-1914 yllar arasnda Avrupann siyasal haritas kaydadeer lde basitleti. ok sayda lke birlik kurdu ya da ulusal bamszlklarn elde etti. Mevcut devlet saysnn 1914te 60tan 20ye indii Avrupann geni blmnde monari rejimi varln korudu. 1850de yalnzca iki (svire ve Fransa), 1914te ise dierlerine 1910da eklenen Portekizle birlikte cumhuriyet vard. 1850 ile 1914 arasnda kurulan yeni devletlerin tm monariydi. Devlet bakanlarnn bulumalar, iktidardaki hanedanlar arasnda rlm olan akrabalk balar nedeniyle ayn zamanda aile toplantlarna benziyordu. Torunlar arasnda Almanya mparatoru da bulunan ve Rus ar II. Nikolayn byk teyzesi olan Kralie Victoriaya 20. yzyl balarnda "Avrupann bykannesi" ad verilmiti. n Bu monarik Avrupa, 1850lere doru henz geni lde otoriter bir Avrupayd. zgrlkler kstlyd, devletlerin ounda anayasa* yoktu ya da olduu yerlerde hemen hemen tm iktidar hkmdarlara brakyordu. Rusyada hkmdarn zerinde hibir denetim bulunmuyordu; bu lkede hkmdarlar birer otokratt. Osmanl mparatorluunda ise hkmdarlar iktidarlarnn kstlanmasn kabul etmiler ama henz anayasal monariden uzak duruyorlard. n Temel zgrlkler*i gvence altna alan bir anayasann varl, hkmetin eylemlerini denetleyen milletvekillerinin seimler yoluyla belirlenmesi ve yasama, yrtme, yarg glerinin birbirinden ayr olmasyla tanmlanan liberal rejim, 1850de Avrupada pek yaygn deildi. Vergiye dayal oy hakknn bulunduu Birleik Krallk, Hollanda, Belika, Piemonte ve baz Alman devletlerinde rejim liberaldi, ancak buna gre yalnzca vergi kayd bulunan vatandalar oy kullanma hakkna sahip olabiliyordu. Yalnzca iki devlet, svire ve Fransa, 1848den itibaren tm erkek vatandalarna oy hakk tanyarak, gerek anlamda birer liberal demokrasi* kurmulard. Ancak Fransada bu durum uzun srmedi.

Byk Britanya ve rlanda Kral, Hannover Kral (1820-1830) Kz Charlotte

Edward Kent Dk

ERNST Saksonya-Koburg Gotha Dk (1826-1844)

FERDINAND

I. LOPOLD Belika Kral (1831-1865) VICTORIA Byk Britanya ve rlanda Kraliesi (1837-1901) Victoria Almanya mparatoru II. WILHELM (1888-1918) ile evlilik Alice Hessen Grandk IV. LUDWIG ile evlilik Alfred Rusya ar II. Aleksandrn kz Maria ile evlilik ALBERT FERDINAND Portekiz Kraliesi II. Maria ile evlilik Augustus II. LOPOLD Belika Kral (1865-1909)

VII. EDWARD Byk Britanya ve rlanda Kral, Danimarka Kral IX. Christiann kz Alexandra ile evlilik (1901-1910)

V. PEDRO Portekiz Kral (1853-1861)

FERDINAND Bulgaristan Prensi, sonra Kral (1887-1918)

Kz Stphanie Avusturya mparatoru Franz Josephin olu Rudolf ile evlilik

zgrlk hereyden nce kiinin i dnyasn kapsar. Kelimenin en geni anlamyla vicdan zgrl, dnce ve eilim zgrl, her konuda mutlak kanaat ve duygu zgrl gerektirir. [...] kinci olarak, insan zgrl ilkesi [...] yaammz karakterimize uygun bir biimde dzenleyebilmeyi, yapabildiimiz lde ve kendilerine zarar vermediimiz srece benzerlerimiz tarafndan engellenmeden canmzn istedii gibi yaayabilmeyi [...] gerektirir. nc olarak, her bireyin bu zgrlnden, yine ayn snrlar iinde, bir araya gelme zgrl, herhangi bir ama etrafnda bakalarna zarar vermeyecek biimde birlik oluturma zgrl [...] doar. Bu zgrlkler eksiksiz olarak tannmad srece, ynetim biimi ne olursa olsun, hibir toplum zgr deildir.
John Stuart Mill, Hrriyet stne (Londra, 1859).

V. GEORGE (Byk Britanya ve rlanda Kral (1910-1935) Hkmdarlar

1850 ile 1914 arasnda Avrupada hkm sren aileler.

1. Bir ansiklopediden Stuart Millin kim olduunu aratrn. 2. Bu yazara gre bireysel zgrlkler nelerden oluur? 3. zgrln nasl demokrasinin temeli olduunu gsteriniz.

1850

1914

1 000 km

B. 1914e kadar Avrupada demokrasinin gelimesi

1
Montesquieunn tanmna gre gler ayrl.

Belge 3 ve 4

Her devlette tr g bulunur: Yasama gc, yrtme gc [...] ve yarglama gc. [...] Siyasal zgrle sahip olabilmek iin, hkmetin bir vatandan baka bir vatandatan ekinmemesini salayacak biimde oluturulmas gerekir. Yasama gc tek bir kiinin elinde yrtme gcyle bir araya gelirse zgrlk yok demektir, nk byle bir durumda ayn hkmdarn hem zalimce yasalar karp hem de bunlar zalimce uygulamasndan korkulabilir.
Montesquieu Baronu Charles-Louis de Secondat, Kanunlarn Ruhu zerine (Paris, 1748).

n 1850-1914 arasnda demokrasi Avrupann pek ok lkesinde ilerleme kaydetti. Birleik Krallkta karlan bir dizi yasa (1867, 1885) oy hakkn geniletti. 1914e gelindiinde genel oy bu lkede hl kabul edilmemiti, ama gitgide daha fazla lkeye yaylyordu. rnein Fransa, bu hakka kesin olarak 1875te kavutu. talyada ise okuma-yazma bilen tm vatandalar 1912den itibaren oy kullanabilmeye baladlar. Anayasalar yapld ya da devrimlerle dayatld, karlan yasalarla vatandalarn haklar geniletildi. n Liberal demokrasinin yaylma alan, 1914te Kuzey ve Bat Avrupayd (skandinav lkeleri, Belika, Hollanda, svire, Fransa). Avrupann geri kalannda ise durum ztlklar gsteriyordu. Rusya, esas olarak otoriter rejim olma zelliini koruyordu. spanyada, Orta Avrupa ya da Balkan lkelerinde ve Osmanl mparatorluunda anayasa vard, ama demokratik bir ileyi yoktu. Almanya ve Avusturya-Macaristanda ise demokratik biimde seilen birer meclis bulunuyordu, ama hkmet yalnzca hkmdara kar sorumluydu. n 1914te, liberal rejim ve - genel oy hakkn giderek daha fazla lkenin benimsemesi sayesinde - demokrasi, Avrupada ilerleme kaydetti. Bu ilerlemeler ifade zgrlnn, eitimin ve siyasal partilerin gelimesiyle gerekleiyordu. Ancak siyasal yaam hl en zenginlerin ve en eitimlilerin egemenliindeydi ve Avrupa bu konuda hi de trde bir manzara arz etmiyordu. Ktann dousuna ve gneyine doru gidildike, zgrlklerin daha snrl olduu ya da yeni yeni verilmeye balad grlyordu.

Rejimin biimi: mparatorluk Krallk ya da prenslik Cumhuriyet Cermen Konfederasyonu

Rejimin tr: Anayasal olan, ama liberal demokratik bir ileyiin olmad rejimler Liberal demokrasiler Otoriter rejimler

1850-1914 arasnda Avrupadaki siyasal rejimlerin evrimi.

150

151

II. Anglo-sakson demokrasileri

A N A H T A S Z C K R

hkmeder ynetmez atar

3
atar

1867 seim reformu.

KRAL
fesheder

A. ngiliz siyasal yaamnn temelleri

Belge 1
Babakan (parlamento ounluunun ba) + bakanlar (kabine) HKMET (yrtme gc)
r lu tle um ne sor de

Parlamentonun son oturumunda, "ngiltere ve Galler lkesi Parlamento yelerinin seimlerinde oy hakknn geniletilmesine dair yasa tasars" balkl bir yasa tasarsn ikinci okumada kabul eden Avam Kamaras, aadaki grleri benimsemitir: 1. ngiltere ve Galler lkesinde kaza ve beldelerdeki semen saylar arttrlmaldr; 2. Bu art, kaza ve beldelerde oy hakk elde etmek iin denmesi gereken vergi miktar azaltlarak ve bu vergiden bamsz baka oy haklar verilerek salanabilir; 3. i snfna daha dorudan bir temsil hakk verilmesi arzu edilse de, bir snf ya da bir kar grubuna toplumun geri kalan zerinde stnlk salamaya yol aacak bir iktidar verilmesi krallk anayasasna aykrdr; [...] 6. [Parlamentodaki] sandalye dalmnn yeniden gzden geirilmesi yararl olacaktr; 8. Meclis, mevcut sandalye dalmn gzden geirerek balca amacnn imdiye kadar temsil edilmeyen yerleim birimlerine temsil hakk verme frsatn deerlendirmek olduunu kantlam olacaktr; 9. [...] seim yolsuzluklarn nlemek iin daha iyi nlem alnmas byk nem tamaktadr; [...]. 11. Parlamento seimlerinde oy kullanan her semenin, gerekli grld takdirde, uygun biimde imzalanm ve yasallatrlm bir dileke ile oyunu bir vekile brakmas mmkn olamaldr; [...].
Morning Herald gazetesinden makale, ubat 1867.

PARLAMENTO
Birleik Krallkta, seilmi temsilcilerin oluturduu Avam Kamaras ile doal yelik hakk olanlar ya da kral tarafndan atananlarn oluturduu Lordlar Kamarasndan oluan ve yasama yetkisi olan, iki kamaral meclis.

n Birleik Krallkta kiisel zgrlkler 1679 tarihli Habeas Corpus*dan beri gvence altndayd. 1215te kabul edilen Magna Carta* gibi daha eski metinler ya da Common Law*, kurumlarn ileyiini dzenliyordu. Kralie Victoria (1837-1901), VII. Edward (1901-1910) ve V. George (1910-1935) hkmdardlar, ama lkeyi ynetmiyorlard. Seimleri kazanan partinin bakann babakan olarak atyorlard. Babakan, Lordlar Kamaras ve Avam Kamarasndan oluan Parlamento*ya kar sorumlu olan bir bakanlar kurulunun banda bulunuyordu. Avam Kamarasnda seim sonularna gre iktidar koltuunda yer deitiren iki byk eilim temsil ediliyordu (tories, yani muhafazakrlar ve whigs, yani liberaller). n ngiliz siyasal sistemi, 1850den sonra ardarda gelen reformlarla bugnk biimini ald. Bu evrim hereyden nce liberalizm sayesinde gerekleti. Liberal dzende her birey i kurmakta zgrd; herkes zengin olmay ve kendisine seme ya da seilme hakk salayacak vergiyi deyebilecek duruma gelmeyi umabilirdi. Bunun dnda, Birleik Krallkta devrim olasln ortadan kaldrmak iin reformlar yapmak gerektiini anlam olan ok sayda siyaset adam bulunuyordu.

geciktirici veto

Avam Kamaras (5 yllna seilen milletvekilleri) kanun yapar Vergiye dayal, geniletilmi semen kitlesi (erkek)

Lordlar Kamaras (yaam boyu atama)

PARLAMENTO (yasama gc)

EGEMEN HALK

20. yzyl balarnda ngiliz siyasal kurumlar. 1. Parlamenter rejim ne demektir? 2. 20. yzyl balarnda Birleik Krallkn siyasal rejiminin parlamenter bir rejim olduunu gsterin.

* Habeas Corpus * Magna Carta * Common Law * Sfrajet (Sufragette)

B.ngiliz siyasal yaamnn demokratiklemesi

Belge 2, 3, 4 ve 5

n 1867de muhafazakr babakan Disraelinin gerekletirdii seim reformu, vergi miktarn drerek oy hakknn orta snfa ve ii snfnn varlkl kesimine yaylmasn salad. Devlet ilkokullarnn almas (1870), ii sendikalar Trade Unionsn tannmas (1871) ve gizli oy ilkesinin kabul edilmesi (1872) bu reformu tamamlad. Liberal Gladstone, 1885te erkekler iin "neredeyse genel" saylabilecek oy hakkn parlamentodan geirdi. Yalnzca yoksullar, seim blgelerinde bir yldan az sredir ikamet eden erkekler, oturduklar konutta ne mlk sahibi ne kirac olanlar ve hizmetkrlar bunun dnda kalyordu. n Muhafazakrlar ve liberaller arasndaki denge 1855 ylndan itibaren bozulmaya balad. rlandallara zerklik (Home Rule) vermek isteyen Gladstone, liberal partinin paralanmasna neden oldu. Bu durum muhafazakrlarn ngiliz siyasal yaamna yirmi yl boyunca egemen olmalarn salad. Dier yandan, ekonomik durumun ktlemesi sendikalarla baz liberal milletvekilleri arasnda yaknlamaya ve 1900de sosyalist bir partinin kurulmasna yol aan zemini hazrlad. i Partisi adn alan bu parti, 1906 seimlerinde 29 milletvekili kard. n Hkmet, 1908 ve 1909da en radikal liberallerin etkisi altnda yeni sosyal nlemler ieren bir dizi yasay (madenlerde 8 saatlik ign, sosyal gvenlik) oylad. Bu uygulamalar finanse etmek iin yeni vergiler kondu. Lordlar Kamaras bu projeye muhalefet edince, liberaller 1911de kabul edilen Parliament Act ile seilmi temsilcilerin (Avam Kamaras milletvekilleri) kral tarafndan atanan temsilciler (Lordlar) karsnda stnlk elde etmelerini saladlar.

Parliament Act (18 Austos 1911).

bu yasa (Act) ile Lordlar Kamarasnn mevcut yetkilerinin snrlandrlmasnn olumlu olacana [...] MADDE 1. Avam Kamarasnda kabul edilen ve yasama dneminin bitiinden en az bir ay nce Lordlar Kamarasna gnderilen mal bir tasar [Money Bill] bunu izleyen ay iinde Lordlar Kamaras tarafndan herhangi bir dzeltme yaplmakszn onaylanmazsa, [...] kraliyet onay alndktan sonra Lordlar Kamarasnn onay aranmadan Parlamento yasas [Act] olarak yasalar. Mal tasar, yalnzca u konularn tamamna ya da birine ilikin dzenlemeler getiren bir yasa tasars olabilir: Vergi konulmas, kaldrlmas, iadesi, deitirilmesi ya da dzenlenmesi; borlarn denmesi amacyla ya da baka mal amalarla, Parlamento tarafndan oylanan deme ykmllklerinin [...] getirilmesi, deitirilmesi ya da kaldrlmas; kredi izinleri; devlet fonlarnn datlmas, toplanmas, tutulmas, denmesi ve hesaplarn denetimi; her trl borcun verilmesi, gvence altna alnmas ya da denmesi [...]. MADDE 2. Birbirini izleyen yasama dneminde Avam Kamaras tarafndan kabul edilen [...] ve bu dnemlerden her birinin sonunda Lordlar Kamarasna gnderilen bir tasar [...] Lordlar Kamaras tarafndan bu dnemler srasnda geri gnderilirse [...], Avam Kamarasnda tasarnn ilk dnemde gerekleen ikinci okumas ile nc dnemde tasarnn Avam Kamaras tarafndan oylanaca tarih arasnda iki tam yl gemi olmak kouluyla, kraliyet onay alndktan sonra, Lordlar Kamarasnn onay aranmadan Parlamento yasas [Act] olarak yasalar.

Kralie Victoria (1819-1901).

1837den 1901e kadar Birleik Krallk ve rlanda Kraliesi, Hindistan mparatoriesi.

n ngiliz yneticilerin pragmatizmi bylelikle siyasal yaamn demokratiklemesini hzlandrd. Ancak tm sorunlar zlm deildi. Sufragette*lerin eylemlerine karn, kadnlar henz oy hakkn elde edememilerdi. rlanda sorunu da zlememiti, nk Lordlar Kamarasnn 1912 ylndaki muhalefeti Home Ruleun uygulamasnn 1914e kadar askya alnmasna neden olmu ve aday isavan eiine getirmiti.

Londrada suffragettelerin gsterisi, 1908.

Lordlar Kamarasnn yetkilerinin yasayla nasl snrlandrldn gsteriniz.

1890l yllardan itibaren ve zellikle 1903ten sonra, ngiliz kadnlar Mistress Pankhurst ve kzlarnn nderliinde oy hakk istemeye baladlar. Bu istekleri ancak 1918de karlk bulacakt.

152

153

* Trust * Irk ayrmcl

C. Amerikan demokrasisi isava snavnda (1861-1865)

Belge 1 ve 3

FEDERAL DZEY

geiktirici veto

(4 yllna seilir)

BAKAN

atar denetler atar seerler

Yksek Mahkeme
hayat boyu atanan 9 hakim

n Tarihin ilk yazl anayasas olan Amerika Birleik Devletleri Anayasas 1787de kabul edildi. Bu anayasa, iktidar federal hkmet ad verilen merkez ynetimle birlii oluturan devletlerin hkmetleri arasnda paylatryordu. Buna gre federal hkmet dileri ve savunma ile, devletler de yerel ynetim, adalet ve eitim ile ilgileniyordu. Yrtme yetkisi drt yllk bir sre iin seilen bir bakan tarafndan kullanlyordu. Yasama yetkisi devletleri temsil eden Senato ile Amerikan halkn temsil eden Temsilciler Meclisi arasnda paylatrlmt. Amerika Birleik Devletlerinde genel oy hakk bulunmuyordu. Kadnlar, zgr siyahlar, yerliler ve kleler oy kullanamyordu. n 1850lere doru, ABDde 30 devlet bulunuyordu. lkenin geri kalann yerlilerin yaad ve yava yava beyazlarn yerleimine alan Vahi Bat topraklar oluturuyordu. Yeni domakta olan sanayinin gelimesini salayacak gmrk korumaclndan yana olan Kuzeydoulu tccarlar ve sanayiciler ile Avrupaya pamuk ihracatn kolaylatran serbest ticaretten yana olan Gneyli iftiler arasndaki gr ayrlklar nedeniyle birlii korumak olduka g hale gelmiti. Gneyli iftilerin aristokrat yaam biimi, plantasyon ekonomisine ve 17. yzyldan beri Afrikadan getirilen siyahlarn kle olarak kullanlmasna dayanyordu. n Gmrk sorunu, kleliin Bat topraklarna da yaylmas meselesi ve 1860da lml klelik kart Abraham Lincolnn bakan seilmesi kopuu hzlandrd. Gneyli on devlet birlikten ayrldlar ve yeni bir siyasal oluum meydana getirdiler: Amerika Konfedere Devletleri. sava (1861-1865) klelik kart Kuzeyli devletlerle klelik yanls Gneyli devletleri kar kaya getirdi; bir milyon kiinin cann ald. Bu ilk modern kitle savandan, sanayi gc sayesinde Kuzey galip ayrld.
Amerikadaki zgrln simgesi olan zgrlk Heykelinin al (1886). E. Moran imzal tablo. Wilsona gre ABD bakannn rol.
YEREL DZEY Senato

(6 yllna seilen 100 ye)

KONGRE Temsilciler

(2 yllna seilen 435 ye)

Bakanlar Byk Semenler Valiler (her devlete 1 tane) seer seer

Devlet Meclisleri seer seer

Genel oy hakk (erkek)

3 4

20. yzyl balarnda Amerikan Anayasas. Siyahlara zgrlk.

Ne klelik, ne de kiinin kendi iradesi dnda herhangi bir ite kullanlmas, suluyu gereince ikna edecek bir ceza deilse, ABD ya da ABD yasalarnn geerli olduu herhangi bir yerde uygulanmayacaktr.
18 Aralk 1865te onaylanan 13 numaral Anayasa deiiklii.

ABDde domu ya da ABD vatandaln alm ve ABD yasalarna tbi her birey, ABD ve ikamet ettii devletin vatandadr. Hibir devlet, ABD vatandalarnn ayrcalklarn ya da dokunulmazlklarn kstlayacak herhangi bir yasa karamaz ya da uygulayamaz, yasal prosedre bavurmadan kimsenin yaamna, zgrlne ya da mlkne kastedemez.
28 Temmuz 1868de onaylanan 14 numaral Anayasa deiiklii.

D. ABDde ekonomik, toplumsal ve siyasal dnmler

5
Belge 2, 4, 5 ve 6

ABD vatandalarnn oy kullanma hakk, ABD ya da herhangi bir devlet tarafndan rk, renk ya da gemiteki klelik durumu gerekesiyle yadsnamaz ve kstlanamaz.
30 Mart 1870de onaylanan 15 numaral Anayasa deiiklii.

n sava yeniden ina dnemi izledi. 1866 ile 1870 arasnda Gney devletleri, klelii kaldran 1865 tarihli 13 numaral Anayasa deiiklii*ni onaylamak kouluyla yeniden birlie dahil edildi. 1868de siyahlar oy hakkn elde ettiler. Gneyin igali lkenin siyasal yaamnda derin izler brakt. Daha ok cumhuriyeti partiden yana olan Kuzeye tepki olarak, Gneydeki ounluk demokratlara oy vermeye balad. n 1890l yllarda ABD, Birleik Krallkn da nne geerek dnyadaki en byk ekonomik g haline geldi. Bylesine byk bir ekonominin siyasal yaamda da yansmaAbraham Lincoln (1809-1865). George Healy imzal tablo, National Gallery of Art, Washington.
Ilml klelik kart bir avukat olan Lincoln, 1860ta Cumhuriyeti Parti tarafndan bakan aday olarak gsterildi. ABD bakanlna seilmesi Gneyli devletlerin birlikten ayrlmasna ve isavan balamasna neden oldu. Lincoln 1 Ocak 1863te tm devletlerde klelii kaldrd. 1864te yeniden bakan seildi, 1865te ldrld.

Bakan, olabildii kadar byk bir adam olmakta vicdan ve hukuk alarndan zgrdr. Snrlar kendi yetkinlii belirler. Eer bakan parlamentoya hkmedebiliyorsa, ulusun desteini parlamento deil bakan arkasna alabilmi demektir. Parlamentoya stn gelebilmek iin bakann elinde bulunan tek silah kamuoyudur. Ben Amerika Birleik Devletleri halknn bakan olmak istiyorum.
Wilsonun Demokrat Parti Konvansiyonunda yapt konuma, 1912.

lar oldu. Cumhuriyetiler i evrelerinin ve anglo-sakson kkenli halklarn desteini aldlar; demokratlar ise, aksine, yeni gmenlerin oylarn topladlar. Cumhuriyeti Mac Kinleyin zaferle kt 1896 seimleri, Amerikan siyasal yaamnda i evrelerinin ve trust*lerin hakimiyetini perinledi. n 1914te, demokrat Wilsonun bakanlnda ve 48 devletten oluan ABD, baz ynlerden siyasal modernliin lkesiydi. 15 devlet kadnlara oy hakk vermiti, oysa o yllarda Avrupada bunu yapan tek lke Norveti. Buna karlk ABD, ayn zamanda bir ayrmclk lkesiydi. Yeni gmenler pek az sayg gryordu, yerlilerin hibir hakk yoktu ve saylar 10 milyonu bulan siyahlar rk ayrmcl*nn kurban oluyordu. Siyahlar, resmen tannan oy haklarn bile Gneyde zgrce kullanamyorlard.

Grevimizin yalnzca siyasal bir grev olmadn biliyoruz. Bu grev varlmz sonuna kadar kullanmamz gerektiren, zamanmz ve halkmzn ihtiyalarn anlamaya muktedir olup olmadmz, halkmza tercman olmaya muktedir olup olmadmz, anlamay bilen saf bir yree ve eylemin ulu yollarn semeyi bilen doru bir iradeye sahip olup olmadmz gsterecek bir grevdir. Burada bir partinin glerinin deil, insanln glerinin sz geer. nsanlarn yrekleri bizi i banda grmeyi bekler, nk terazide sallanan insan yaamlardr; ne yapacamz bilmek isteyen insan umutlardr. Kim bylesine byk bir grevin stesinden gelmi olmakla vnmek istemez ki? Kim bunu denemeyi reddetmeye cesaret edebilir?
Wilsonun bakanlk grevine balama konumas, 1913.

19. yzyl sonundan bir karikatr.

Rockefeller Beyaz Saray avucunun iinde tutuyor.

154

155

III. Otoriter bir monari: Almanya

A N A H T A S Z C K R

atar azleder

Prusya Kral Almanya mparatoru

hkmeder ve ynetir 25 devletin hkmetleri (Prusya, Bavyera, Saksonya, vs.)

2 1872de Reich Anayasas.

um lu

sor

A. Bismarck Almanyas

Belge 2, 3 ve 4

fesheder kanunlar yaparlar

n Ocak 1871de kurulan Alman mparatorluu (Reich), boyutlar birbirine hi eit olmayan 25 devlet (krallklar, prenslikler, serbest ehirler) ve imparatorluun ortak mlk saylan bir imparatorluk topran (Alsace-Lorraine) kapsyordu. Her bir devlet kendi hkmdarn, hkmetini, yasalarn ve vergilerini koruyordu. Yalnzca dileri, savunma ve ekonomi ortak yrtlyordu. n Ayn zamanda Prusya kral olan Alman imparatoru (Kaiser) Reich ynetiyor ve hkmetin bana yalnzca kendisine kar sorumlu olan bir anslye atyordu. Dolaysyanslye Hkmet

CERMENLETRME
Cermen kkenli olmayan halklara Alman dilinin ve uygarlnn dayatlmas.

Reichstag 397 milletvekili 5 yl iin seilir

Bundesrat (Federal Konsey) 25 devlet temsilcileri Genel veya vergiye dayal oy hakk

Hastalk sigortasna ilikin 1883 tarihli yasa.

Genel oy hakk (erkek)

la, Almanyada parlamenter rejim yoktu. Partilerin rol snrlyd ve siyasal yaama hkmetlerin istikrar damgasn vuruyordu. Yasama yetkisi, devletleri temsil eden Fe1890 106 118 35 98 110 40
Sosyal-Demokrat Parti Liberaller Ulusu-liberaller Zentrum (Katolik merkez) Muhafazakrlar Dier partiler 397 milletvekili

MADDE 1. - 1 Madenlerde, tuzlalarda, [...], ta ocaklarnda [...], fabrika ve dkm evlerinde, demiryolu iletmelerinde ve lke iindeki buharl vapur hatlarnda, antiyelerde ve inaat sanayiinde; 2 El iilii gerektiren mesleklerde ve grev yeri sabit dier sanayi kollarnda; 3 Buharla ya da doal glerle alan makinelerin kullanld sanayi kollarnda alanlar [...], hastalklara kar sigortalanr. MADDE 5. Hastalara yaplacak yardm unlar kapsar:

1912 87 91 60 49

* Kulturkampf * Junker * Reformcu * SDP

deral Konsey (Bundesrat) ve genel oyla seilen Temsilciler Meclisi (Reichstag) arasnda paylatrlmt, ancak bu meclisler bteyi denetleyemiyordu. Nfusun ve milletvekillerinin te ikisine sahip olan Prusya yeni imparatorlua hkmediyor ve grlerini Reichn dier devletlerine dayatyordu. n Bismarck 1871den 1890a kadar Reichn anslyeliini yapt. Muhafazakrd ve mevcut dzenin korunmasndan yanayd. Hukuk birlii salayarak, ortak bir para birimi (Mark) oluturarak ve demiryollarn yaygnlatrarak Reich glendirmeye alt. mparatorluk halk ounlukla Protestanlardan olutuundan, Bismarck Kulturkampf* erevesinde imparatorluun btnln zayflatmakla sulad topluluklarla, zellikle de Katoliklerle mcadele etti. Ulusal aznlklar (Schleswigdeki Danimarkallar, Silezyadaki Polonyallar, Alsace-Lorraineliler) cermenletirme*ye alt ve sosyalistlerle savat. Sosyalistlerin ii kesimi zerindeki etkilerini zayflatmak iin, 18831889 arasnda bir dizi sosyal yasa kartt. Bylece Almanya dnemin en modern sosyal gvenlik sistemine sahip oldu. Buna ramen, 1890 seimlerinde muhafazakrlar baHO LLA ND A

1 Hastaln balangcndan itibaren cretsiz doktor muayenesi, ila, gzlk, sarg ve dier tedavi malzemeleri; 2 Hastalk nedeniyle alamama durumunda, hastaln ortaya kt gn izleyen nc ignnden itibaren her i gn iin, sradan bir iinin iyerinde kazand gnlk cretin yarsna eit miktarda para yardm. Hastalara yaplan yardmlar en ge hastaln balangcn izleyen nc haftann sonunda kesilir [...]. MADDE 52. verenler, altrdklar iilerden zorunlu sigorta kapsamna girenlere denecek hastalk yardmnn te birini kendi fonlarndan karlarlar.

1890 ve 1912 Reichstag seimleri.

Kuzey Deni zi
SchleswigHolstein

Bal t k Deni zi

Memel

150 km

mparatorun yetkileri.

Yeni anslye Bethmann-Hollweg, 26 Kasm

Knigsberg

1910da Reichstagda, II. Wilhelmin Prusya monarisinin ilah hukukundan sz ettii konumasn savunuyor.
RUSYA

arsz oldular ve sosyalistler glenmeye devam ettiler.

Kiel Kanal

Pomeranya Hamburg P RU S Y A Berlin Brandenburg

El
Od

Dou Prusya
Vis

Bremen

B. II. Wilhelm Almanyas

Belge 1, 4, 5 ve 6

tl

Prusya Anayasas [...] halk egemenlii kavramMPARATORLUU

n II. Wilhelm 1888de tahta ktnda 27 yandayd. lkeyi tek bana ynetmek konusunda sabrszd. 1890da Bismarck grevden ald ve balangta olduka cesur bir sosyal politika izledi (Pazar gnlerinin tatil ilan edilmesi, kadn ve ocuklarn alma saatlerinin snrlandrlmas). Sosyalistlerin 1893 seimlerinde yeniden baar kazanmas ve patron kesiminin protestolar bu reformcu giriime son verdi. n Bundan sonra II. Wilhelm, ok daha muhafazakr bir politika izlemeye balad. Sa-

Ren

Westfalen Ruhr Kln

Polonya
er

n tanmaz. Bu nedenle Prusya krallar halklar karsnda doutan sahip olduklar hak gerei kraldrlar. Gnmzde demokratik kanatta Prusya kraln halk tarafndan atanan bir grevli olarak grme eilimi eskiye oranla daha canl bir biimde belirmi olsa da, kraln halk ege-

be

Leipzig SAKSONYA Frankfurt BAVYERA

Breslau Yukar Silezya

Rheinland
Lo

rra

ine

FRANSA

nayi gc 1890l yllarn ortalarndan itibaren Birleik Krallk geride brakan bir Almanyada, i evreleri burjuvazisi gitgide artan bir rol stleniyor ve soylularla birlikte zellikle Prusyal Junker*ler muhafazakr bir g oluturuyordu. 1914te saylar 8 milyonu bulan ve ounluu reformcu* olan iiler ise, 1912 seimlerinde elde ettii % 35lik oy oranyla Almanyann birinci partisi konumuna gelen SDP*ye oy veriyorlard.
1888den 1918e kadar Alman imparatoru olan II. Wilhelm (1859-1941).

Alsac e

Strasburg WRTTEMBERG Mnih

AVUSTURYA MACARSTAN Danimarkallar MPARATORLUU

Tun a

Litvanyallar

menliine kesinlikle tbi olmayaca konusundaki inancn kuvvetle dile getirmesine armamak gerekir.

Polonyallar Sorablar

1. Prusya Devletini kim kurdu?

1871de ilhak edilen mparatorluk topraklar Byk sanayi blgeleri
Alsacellar Lorraineliler

2. Halk egemenlii nedir? Prusya Anayasasnda yeri var m? 3. Prusya Anayasas demokratik bir
Ulusal aznlklar

Prusya Dier Alman devletleri

Bu arada Reichstag hl anslyelerin faaliyetini denetleyemiyordu. Dier yandan, ulusal aznlklar da eitli glkler karmaya devam ediyordu. Tm bu i sorunlar, Almanyay daha aktif bir d politika ile kendini gstermeye itecekti.

Almanlar

anayasa m? Neden?

1910a doru Almanya.

156

157

IV. okuluslu bir devlet: Avusturya-Macaristan

A N A H T A S Z C K R

100 km Prag Wroclaw

A RY

RUSYA

1910da etnolinguistik gruplar

Almanlar Macarlar ekler Polonyallar % 23,9 20,2 12,6 10,0 7,9 6,4 5,3 3,8 3,8 2,6 2,0 1,2 12,3 milyon 10,4 6,5 5,1 4,1 3,3 2,7 1,9 1,9 1,3 1,0 0,6

ALMANYA

U T S U Viyana
Tuna

MACARSTAN Budapete

Rutenyallar Romenler Hrvatlar Srplar

A. kili monarinin kurulmas

Belge 1 ve 3

OKULUSLU DEVLET
Snrlar ierisinde farkl uluslardan halklar barndran devlet.

n 19. yzyl ortalarnda Avusturya imparatorluk hanedan Habsburglar, Orta Avrupada Almanlar, Macarlar, Slavlar (Polonyallar, ekler, Hrvatlar, Slovaklar, Slovenler), talyanlar ve Romenler gibi farkl uluslarn oluturduu geni bir topluma hkmediyorlard. Avusturya mparatorluu okuluslu bir devlet*ti. n 1866da Sadowada alnan yenilgiden sonra (bkz. s. 118), baz reformlarn yaplmas kanlmaz oldu. Her ulusa eit haklar getirecek federalizm* zmn reddeden Avusturyallar, yalnzca Macarlarla anlamay tercih ettiler. Avusturya mparatoru Franz Joseph, 1867den itibaren ayn zamanda Macaristan kral oldu ve bylece AvusturyaMacaristan adn alan ikili bir monarinin bana geti. mparatorluun tm iin dileri, sava ve maliye bakanlarn atama yetkisi ona aitti. mparatorluun iki parasnn da kendi hkmeti ve iilerinden sorumlu kendi parlamentosu vard. Ama bu sistem yalnzca Almanlar (nfusun % 24) ve Macarlar (nfusun % 20si) tatmin ediyordu. 1867den 1918e kadar bu okuluslu imparatorluun rejimi ok yava geliti ve Avusturya Almanlaryla Macarlarn stnl hi sorgulanmad.

Trento Triyeste Zagreb Belgrad BOSNA HERSEK Zara TALYA Saraybosna

Slovaklar Slovenler talyanlar

ROMANYA

Bonaklar

SI

RB

TA

N
mparatorluun snrlar 1867 uzlamasndan sonra belirlenen snrlar

ounlukta olan grubun nfusa oran

Avusturyada Macaristanda Bosna-Hersekte % 33 % 48 % 100 Alman Macar Slav

* Federalizm * Macarlatrma * l monari

Jean Brenger, Lexique historique de lEurope danubienne (Paris, 1976) adl eserden uyarlanmtr.

1878de igal ve 1908de ilhak edilen topraklar

2 3

1910da Avusturya-Macaristan. Avusturya-Macaristan hkmeti.

B. Uluslar ve siyasal gelimeler

Slovakyada Macarlatrma politikas.

1914te, Avusturya-Macaristan iin nasl bir gelecek?

Belge 2, 4 ve 5

1 1848den itibaren Avusturya imparatoru olan Franz Joseph (1830-1916).

mparatorun tad nvanlar, Habsburglarn mirasn ve imparatorluun okuluslu niteliini yanstyor: "Tanrnn inayetiyle Avusturya mparatoru, Papalk izniyle Macaristan Kral, Bohemya, Dalmaya, Hrvatistan, Slavonya, Halych (Galiya), Volodymyr-Volhynia (Lodomerya), Rama, Srbistan, Romanya ve Bulgaristan Kral ve Lombardiya, llirya ve Kuds Kral; Avusturya Aridk, Toscana Aridk, Lorraine, Salzburg, Steiermark, Karintiya ve Krajnska (Carniola) Dk; Erdel Byk Prensi, Szeklers Byk Kontu, Moravya Markisi, Silezya, Modena, Parma, Piacenza, Guastalla, Friuli, Ragusa, Zara, vs. Dk; Habsburg, Tyrol, Kyburg, Goritz ve Gradisca Kontu; Trento ve Brixen Prensi, Lauzits (Lusatya) ve striya Markisi, Triyeste, Cattaro ve Wendland Beyi olan biz..."

n mparatorluun Avusturya kesimi Cisleithaniada, kamusal zgrlkleri tanyan ve kstl oy hakk tannarak yaplacak seimleri dzenleyen bir anayasa kabul edildi. Bu blgeye hakim olan zgrlk havas, parlak bir sanat ve dn yaamnn gelimesini salad. Bu hava, zellikle ressam Gustav Klimt, Sigmund Freud ve Theodor Herzl gibi kiiliklerin yaad Viyanada hissediliyordu (bkz. s. 92, 98 ve s. 75). Franz Joseph hanedana kar beslenen derin sadakat duygularndan destek alyordu, ancak uluslar sorunu siyasal gleri blyor (imparatorlukta iki Alman partisi ve yedi ulusu parti vard) ve sosyalistler etkilerini giderek arttryorlard. mparator, hereyden nce 1867de salanan hassas dengeyi korumaya alyordu. 1906da genel oy hakk tannd, ama bu da Slavlarn taleplerini (daha fazla zgrlk, hatta zerklik) azaltma konusunda pek yeterli olmad. stikrarl bir ounluun desteinden yoksun olan imparator, lkeyi parlamento denetimi olmadan ynetiyordu. n mparatorluun Macar kesimi Transleithaniada da, siyasal gelimeler uluslar sorununa taklmt, ama konu bu blgede o kadar keskinlemedi. Hrvatlar (1,5 milyon) 1868de kendi meclislerini koruma hakkn elde ettilerse de, Macaristan Krallnn dier halklarna (Slovaklar, Romenler, Gney Slavlar) kat bir Macarlatrma* dayatld. Kurulan parlamenter rejim yalnzca Macarlara yarar salyordu; temel zgrlkler korunmuyor, vergiye dayal oy hakk kyllerle iileri sistemin dnda brakyordu. n 1914 ylnda, 1848den beri tahtta olan Franz Josephin kiiliinde simgeleen ikili monari henz olduka salam grnyordu. Ancak Kilisenin, ordunun ve idari yapnn destei, siyasal yaam demokratikletirme arzusu ve uluslar sorununun dayatt deiim ihtiyalarn maskelemeye yetmiyordu. Slav kkenli ulusu hareketlerin ykselii karsnda hangi zme ynelinmeliydi? Bir federasyon iinde her ulusa eitlik tannmas m, federalizm mi, l monari* mi? Yoksa imparatorluun gneyindeki baz Slav halklarn yneldii Srbistana sava almas da zm olabilir miydi?

Gerek iktidar memurlarn elinde bulunduundan, resm grevlerden orantl bir pay kapmak Habsburglu ok sayda rk iin yaamsal bir meseleye dnyordu. Ayrca bu memurlarn niversite diplomalarnn olmas art koulduundan, farkl rklara ait eitli dillerde eitim yapabilecek ve diploma verebilecek niversitelerin kurulmas parlamentoda bu rklar temsil eden gruplarn talepleri arasnda ilk sralarda yer alyordu. Bir Avusturya hkmeti bu niversitelerden birinin kurulmasna kar ktnda, talepte bulunan grup bask arac olarak parlamentonun almasn engelleme taktiine bavuruyordu [...]. ekler ve Almanlar, Polonyallar ve Rutenyallar, Slovenler ve talyanlar durmakszn birbirleriyle mcadele ediyorlard. Israr ve pazarlk yoluyla rklardan biri bir avantaj salamay baardnda ise, dierleri vakit kaybetmeden telafi talep ediyordu. Avusturya hkmetleri bu talepleri olabildiince uzun bir sre askda brakmak konusunda harikalar yaratyorlard; amalar tm rklar arasnda belli bir honutsuzluk dengesini korumak ve hep birilerini rahatsz ederek dierlerini memnun etmekti.
Henry Wickham Steed, Through Thirty Years, cilt I (Londra, 1924).

Devlet okullarnda Slovak renciler ok ac bir deneyim yayorlar. Ulusal dillerine sadk kalrlarsa, hrpalanyor ve alaya alnyorlar; gerek Macar vatandalna dnerlerse, omuzlar svazlanyor, stlerine titreniyor, korunuyorlar. Slovaklar, rencileri bu deneyimlerden ve batan karc tavrlardan uzak tutmak iin, kendi imknlaryla lise amay baarmlard. Ancak, hemen 1874te Revuca Lisesi hakknda bir soruturma balatld. rktc derecede ulusu olan bamfetti, "Slav yanls ve dolaysyla Macar kart eilimlerin vatana hayrl ve faydal sonular alnmasn salayacak bir eitime olanak vermediine" karar verdi; okul derhal kapatld (30 Temmuz 1874). tah kabaran bakan, Zniov Lisesini denetlemek zere ikinci bir komisyon gnderdi. [...] Bakan, binalarn eski olduu ve modern salk gereklerine cevap vermedii bahanesini buldu. [...] Dersylnn ortasnda iki yz renci kapya kondu ve lise kapatld [...]. 1869da, Kuzey Macaristanda, yuvarlak rakamlarla Macarlara ait 6.000 okul ve Macar olmayan 6.500 okul bulunuyordu; 1896da ise, bu oran 9.700 Macar okuluna karlk 4.100 Slovak okulu biiminde deimiti.
Ernest Denis, La Question dAutriche: les Slovaques (Paris, 1917).

Birbirlerinden bu kadar farkl ve ounlukla rekabet halinde olan uluslar bir arada barndran bu iki devletin oluturduu birlik bize bir canavar gibi grnmektedir. Bu nedenle, Avusturyada olduu gibi Macaristanda da sregiden ulusu mcadeleler, Cisleithania ve Transleithania arasndaki kavgalar, Habsburg monarisine yurttalarn refah iin gerekli dengeyi getirmekten uzaktr. Bu arada abartmaktan, paralanmadan ve blmden sz etmekten de kanalm. Avusturya-Macaristandaki byk uluslardan hibiri, ne Macarlar, ne ekler, ne de Almanlar ayrlk deildir. [...] Yalnzca talyanlar ve Romenler ayrlkdrlar ve Byk talya ile Byk Romanyada, dier hemerilerinin oluturduu kitle iinde erimeyi arzulamaktadrlar. Eer monarinin her parasnda hakim olan ulus dier uluslarn haklarna sayg gstermeyi kabul ederse, eer federalizm en sonunda doru bir biimde uygulanabilirse, Avusturya-Macaristan kendisini tehdit ettii ileri srlen tehlikelere meydan okuyabilir. [...] Ancak bunun iin hereyden nce uluslarn savat kapal bir alan olmaktan kmak zorundadr.
Joseph Fvre ve Henri Huser, Leons de gographie, cilt II: LEurope (Paris, 1914).

158

159

V. Reformlar ve otokrasi arasnda Rusya

A N A H T A S Z C K R

1887de rencilerin dzenledii komplonun ardndan Rusyada bask.

A. lk reformlar, 1855-1864

Belge 1

OTOKRAS
Yunanca autos (kendiliinden) ve kratein (ynetmek) szcklerinden. Hkmdarn hibir denetime tabi olmad siyasal rejim.

n 15 ve 19. yzyllar arasnda Ruslarn fethettii topraklardan oluan Rus mparatorluu dnyadaki en geni devletti. Polonyadan Byk Okyanusa kadar uzanan imparatorluk halknn ounluunu (% 56) Rus olmayan ve Ruslatrma politikasna tabi tutulan halklar (Polonyallar, Baltk, Kafkasya, Trkistan ve Sibirya halklar) oluturuyordu. 19. yzyln ortalarnda, lkeyi "tm Rusyalarn imparatoru" olan Rus ar ynetiyordu. lke ynetiminde arn zerinde hibir denetim bulunmuyordu. Bakanlar emirlerini, ordunun, Ortodoks Kilisesinin ve gl bir brokrasinin desteiyle yerine getiriyordu. Rusya bir otokrasi*ydi. n Rusyann 1855te ald yenilgiden sonra (bkz. s. 114) Bat Avrupay model alan ar II. Aleksandr, imparatorluunu modernletirmek iin reformlar yapmaya giriti. O tarihlerde henz Rus soylular, byk ounluu serf* olan geni bir krsal kesim nfusuna (toplam nfusun % 90) hkmediyordu. ar 1861de serflii kaldrd ve adalet sistemini, orduyu ve eitim sistemini modernletirmek iin baz nlemler ald. Ama 1863de Polonyada kan ayaklanma bu reformlarn da sonu oldu.

Polis tekilat ve jandarma nne geleni tutukluyor [...], ama yalnzca olaya hibir biimde karmam olanlar, yani polis memurlarnn u ya da bu nedenle pheli bulduu masumlar. [...]. 1 Marttan sonra oluan zihniyet mkemmeldi. Ne gerekiyorsa vard: Sululara kar samimi bir fke, Rusyadaki otokratik iktidarn anlamyla ilgili salkl bir fikir, baarya ulasayd saldrnn1 yol am olaca sonularn dncesiyle gelen dehet duygusu. Ama polis beceriksiz, kaba ve adaletsiz uygulamalara kendini kaptrdndan beri, bu ruh hali giderek zayflyor. [...] nsanlar haksz yere tutuklanyor, ayrm gzetilmeden hapsediliyor, tutuklanan ve hapsedilenler haftalarca hibir sorgudan geirilmeden ylece braklyor; sonra, gnlerden bir gn, jandarma kendi tutukladklarnn braklmasn emrediyor, polisin tutuklad insanlar ise ounlukla bakentin dna srlyor. Bilinli olarak honutsuzluu arttrmak, en uysal ve en zararsz kuzular kurda dntrmek isteyen biri de ancak byle davranrd.
Basavc yardmcsnn mektubu, Senato 2. dairesi, 25 Mart 1887.

* Serflik * Menevik * Bolevik

II. Aleksandr suikastnn sanklar idam ediliyor. 1 Mays 1881 tarihli Journal illustr gazetesinden.

1. "Halkn zgrl" adl renci hareketi tarafndan ar III. Aleksandra kar dzenlenen baarsz suikast giriimi.

B. Otokrasiye dn, 1864-1905

1
Rus mparatorluunun nfusu (1897).
Nfus: 122.666.500 kii Slavlar: Byk Rusyallar Ukraynallar Polonyallar Beyaz Ruslar Slav olmayanlar: Trkler Yahudiler Finliler Litvanyallar ve Letonlar Almanlar Kafkas dallar Grcler Ermeniler ranllar ve Moollar Dier 44,32 17,81 6,31 4,68 10,82 4,03 2,78 2,46 1,42 1,34 1,07 0,93 1,0 1,03

Belge 2, 3, 4 ve 5
35 30 25 20 15

milyon ton

n Otokrasiye geri dn, Rusyann sorunlarna Batdan gelen fikirlerde liberalizm ya da sosyalizm zm arayan entellektellerin muhalefetiyle karlat. Tutuklamalar, idamlar ve Sibiryaya srgnler muhalifleri terorizme srkledi. II. Aleksandr 1881de ldrld. Olu III. Aleksandr (1881-1894) ve torunu II. Nikolay (1894-1917) otokratik rejimi muhafaza ettiler. n Bu arada, 1880lerden beri Alman ve Fransz sermayelerinin yardmyla yrtlen modernletirme abalar toplumu dntryordu. Bir yanda bir orta snf oluurken (sanayiciler, doktorlar, aydnlar), sanayi merkezlerinde de bir ii snf ortaya kmt. Bazlar Batda olduu gibi liberal bir rejim arzuluyor, bakalar ise kyllerden destek alan ve topraklarn paylamn talep eden Devrimci Sosyalist Parti ve iilerle aydnlarn ye olduu marksist eilimli Sosyal-Demokrat Parti gibi devrimci partiler kuruyordu. Sosyal-Demokrat Parti 1903ten sonra menevikler* ve bolevikler* olarak ikiye blnd. Bu partilerin ikisi de yasakland, yeleri tutukland ya da srgne gnderildi. Bolevik ynetici Lenin de srgne gnderilenler arasndayd.

maden kmr

petrol 10 5
1870 1880 1890 1895

dkme demir

1900

1905

1910

Kaynak: Michel Laran, Russie-URSS 1870-1970 (Paris, 1973).

Rusyann ekonomik atlm.

3 000 000

Kaynak: Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union (Cambridge, MA, 1964).

C. Baarya ulaamayan demokratikleme, 1905-1914

2 900 000

2 500 000

Belge 6

2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 47 000 35 000 0 1904 1906 1908 1910 1912 1914 Kaynak: Michel Laran, Russie-URSS 1870-1970 (Paris, 1973). 1 450 000

kentli nfus %12,5

soylular ve burjuvazi

krsal nfus %87,5

krsal proletarya

%2,5 %10
kentli proletarya Varlkl ve orta halli kyller

%41

n Rusyada rejimin deimesine 1855te olduu gibi yine asker bir yenilgi yol at. RusJapon Savandan sonra (1904-1905), grevler patlak verdi. 9 Ocak 1905te, Sankt Peterburgda kan ayaklanma kanl bir biimde bastrld ve tarihe "kanl Pazar" olarak geti. 1905 yl boyunca devrim yaylmaya balad; iiler "sovyet" ad verilen kurullar oluturmaya baladlar. Bunlardan en nemlisi olan Sankt Peterburg Sovyetini Sosyal-Demokrat Parti yesi Troki ynetiyordu. n II. Nikolay genel oyla bir meclis (Duma) seilmesini kabul etmek zorunda kald, ama Duma ynetimde ikinci planda kalacakt. Babakan Stolyipin, lkenin modernlemesini hzlandrmaya ve rejime destek verecek bamsz bir kyl snf yaratmaya alt, ama soylularn muhalefetiyle karlat. Babakann 1911de ldrlmesinden sonra Rusya, bir kez daha otokrasiye geri dnd, ama ekonomisi gelimeye devam ediyordu.

1913 1917

1916

Sankt Peterburgda "Kanl pazar" (22 Ocak 1905). Petit Parisien gazetesinde yaynlanan gravr.
Grevciler ve Sankt Peterburg halk, Gapon adnda bir papazn liderliinde, ara reform, zellikle de seim talepleri ieren bir dileke vermeye gelmilerdi. II. Nikolay saray muhafzlarna silahsz halkn zerine ate amalarn emretti. 300 kii ld. Halk arla birletiren kutsal ba bylece kopmu oldu.

%18

%28,5
Kk toprak sahipleri

20. yzyl banda Rusyada grevci saysnn gsterdii deiimler. 1905 ylnda grevlerde gzlenen art aklayn.

Kaynak: Michel Laran, Russie-URSS 1870-1970 (Paris, 1973).

160

161

konunun zeti
SENTEZ
1850-1914 yllar arasnda, liberal demokrasi Avrupada gelime kaydetti: - 1850de, liberal demokrasi yalnzca Kuzey ve Bat Avrupada grlyordu. Ktann dousuna doru gidildiinde, daha ok otoriter rejimlere rastlanyordu. - 1850den 1914e kadar, liberal rejimlerin ve genel oy hakknn yaygnlat gzlendi; giderek daha fazla sayda lkenin anayasalar oldu. Ekonomik ve toplumsal gelimeler bu evrimi aklayan en nemli nedenlerdir. Ancak balca devletler incelendiinde, evrimin ztlklar ierdii grlr: - Anglo-sakson demokrasileri (Birleik Krallk, ABD) birer model oluturuyorlard (1865te ABDdeki siyahlarn kleliinin kaldrlmas, ngilteredeki seim reformlar), ancak sorunlar yaamaya devam ediyorlard (Birleik Krallkta rlanda ulusuluu sorunu, ABDde rk ayrmcl). - Almanyada, erkekleri kapsayan genel oy hakkna ve gelimi sosyal gvenlik yasalarna karn, imparator hl geni yetkilere sahipti. - Avusturya-Macaristanda, lkenin Avusturya kesimi liberalleme ynnde ilerleme kaydetti, ama ulusuluk sorunlar siyasal yaama hakim olmaya devam ediyordu. - Rusya, 1905 Devriminden sonra karlan anayasaya karn, otokratik bir rejim olma zelliini koruyordu.

yntem
Kompozisyon (2)
Tablo tr konu: "1914 sava arifesinde Avrupada imparatorluklar"
KONUDAK ANAHTAR SZCKLER ZERNDE DNME
n lk anahtar szck mparatorluklar: Bu imparatorluklar hangileridir? Karlatrlabilecek ynleri nelerdir? - Bu karlatrma yalnzca siyasal olabilir mi? Hkmdar, bir anayasann bulunup bulunmamas, siyasal yaam... (bkz. s. 209, Yntem) - Baka izlekler zerinde de durmak gerekmez mi? Yzlm, nfus, ekonomik g, asker g... - Byle bir karlatrmann sonunda, her imparatorluun kendine zg niteliklerinin ortaya kmas gerekir.
Almanya Yzlm Nfus Bakent Hkmdar Rejim Anayasa Oy hakk 540.000 km2 68 milyon Berlin AvusturyaMacaristan 625.000 km2 51,4 milyon Viyana Rusya

KARITIRMAYALIM

Vergiye dayal oy ve genel oy

Vergiye dayal oy sisteminde oy hakk, belirlenen miktarda bir verginin denmesine baldr. Genel oy sisteminde ise, reit olmu tm erkek [ve kadn] vatandalar oy kullanabilirler. Ancak kadnlar Almanya ve Birleik Krallkta 1918e, Fransada ise 1945e kadar oy hakkna sahip deildi.

1848-1860 1848 svire

1861-1880 1864 Yunanistan 1867-1872 Alman devletleri 1875 Fransa 1879 Bulgaristan 1888 1890 1893 1898 1893 1895

1881-1900 Srbistan spanya Belika Norve Yeni Zelanda Avustralya 1906 1912

1901-1914 Avusturya talya Sanayi retimi (dnya retimine oran) Ta kmr retimi (ton) elik retimi (ton) Buday retimi (kental) Ticaret filosu (tonilato) Ordu Donanma (tonilato)

22,5 m km2 159 milyon Sankt Petersburg II. Wilhelm I. Franz-Joseph II. Nikolay 1888den beri 1848den beri 1894ten beri Otoriter Otoriter Otokrasi monari monari 1872 1867 1905 Genel Genel Vergiye dayal (Avusturya) Vergiye dayal (Macaristan)

n kinci anahtar szck "1914 arifesinde": Evrimin incelenmesine hangi tarihten balanmal? 1914 ylyla snrl kalmamanz, birka yl geriye gidip daha eski tarihli baz olaylarn sonularn da hesaba katmanz gerekir (rnein: Rusyada 1905 Devrimi). Dikkat! mparatorluklarn tarihindeki son on ya da yirmi yl anlatmanz deil, geirdikleri evrimin 1914 ylndaki bilanosunu karmanz isteniyor.

KOMPOZSYONUN KURULMASI
n Sorunsaln saptanmas Sorunsal, belirli bir zamana ait bir tablo karmanza olanak tanmaldr. Bu zaman, burada Birinci Dnya Sava arifesidir. mparatorluklar arasndaki benzerlikler zerinde mi, farkllklar zerinde mi daha fazla durulmal? ileri mi, d ilikileri mi vurgulanmal? Olas sorunsallar: - Esas olarak monarik rejimlerin hakim olduu bir Avrupada, 1914 ylnda byk imparatorluun arl nedir? - Avrupadaki byk imparatorluk arasnda benzerlikler mi, farkllklar m daha oktur? n Plann kurulmas Plan olutururken ortak izlekler bulmanz nemlidir. mparatorluklar a) Almanya, b) Avusturya-Macaristan, c) Rusya biiminde ayr ayr ele almaktan kanmanz gerekir, yoksa birbirine eklenmi ayr dev yapm olursunuz. Olas planlar: - mparatorluklarn zellikleri zerinde durmak isterseniz: A. mparatorluklarn siyasal gc ve i sorunlar B. mparatorluklarn ekonomik nemi C. mparatorluklarn uluslararas nemi

KTAPLAR

OKU YA GR LIM ELM

1849

Danimarka

% 14,3

%5

% 4,4

- Harriet Elizabeth BEECHER-STOWE, Tom Amcann Kulbesi, ev. G. Suveren (stanbul, 1975). - Fyodor Mihaylovi DOSTOYEVSK, ller Evinden Anlar, ev. N. Y. Taluy (stanbul, 1983). - Stefan ZWEIG, Dnn Dnyas, ev. B. Arpad (stanbul, 1985). FLM - stvan SZABO, Albay Redl, 1985.

1913

Norve

190 milyon 17,6 milyon

17,9 milyon 2,1 milyon

36 milyon 4,2 milyon

Erkeklere genel oy hakk

Erkek ve kadnlara genel oy hakk

Genel oy hakknn yaylmas

46,6 milyon 5.082.000 880.000 asker 1.054.000

46 milyon 594.000 480.000 asker 195.000

279,7 milyon 974.000 1.400.000 asker 405.000

Demokratik rejim ve parlamenter rejim

Demokratik bir rejimde egemenlik hakk, dorudan ya da genel oy ile seilmi temsilciler araclyla halk tarafndan kullanlr. Demokratik bir rejim ayn zamanda parlamenter olmak zorunda deildir. Bu, zellikle parlamentonun yrtme gc zerinde bir denetim yetkisine sahip olmad durumlarda grlebilir (1872-1918 arasnda Almanya). Parlamenter bir rejimde ise yrtme gc, parlamento (yasama gc) tarafndan denetlenir. Hkmet meclis tarafndan devrilebilir. Parlamenter bir rejim demokratik olmayabilir. Parlamentonun vergiye dayal oyla seildii durumlar buna rnektir (bkz. s. 208 Demokrasi ve temsil rejim).

- Benzerlik-farkllk ikilisi zerinde durmak isterseniz: A. Benzerlikler: Otoriter ve okuluslu imparatorluklar B. Farkllklar: Toplum ve ekonominin gc C. Sonu: mparatorluklarn uluslararas alanda nemi ve 1914te ittifaklar

162

163

Dosya

Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma

Frankfurt Antlamas (10 Mays 1871) Fransay Alsace ile Lorrainein kuzeyini Almanyaya vermek zorunda brakt. 161.000e yakn Alsace-Lorraineli Fransz vatandaln tercih etti, ama yalnzca 50.000i Fransaya geti ve Fransz kald. 1872den 1914e kadar, bunlardan baka 350.000 kii daha Fransaya yerleti. 1874ten itibaren Alsace, Alman Parlamentosuna gnderilmek zere milletvekili semeye balad. lhaka muhalefet eden adaylarn elde ettii baar karsnda Alman hkmeti, itirazc partiyi bask altna ald. Bunun zerine zerklik yanls bir parti kuruldu ve 1879da bir blge parlamentosu kurulmasn salad. 1900e doru ise, bir yandan toplumsal ve ekonomik gelimenin etkisi, dier yandan Fransay tanmam olan bir kuan yetikin yaa erimesiyle Almanyaya kar direni zayflad.
1871deki snrlar 1870deki eski snr 1870de Fransz vilayetleri

Moselle
Metz

AAI ALSACE

Almanyann ilhak ettii blgelerin adlar

LO

IN

AAI ALSACE

Aa Ren
Strasbourg

Nancy

Meurthe Vosges
Epinal

4 Karikatrist Hansinin gzyle Almanlatrma aralar: Jandarma, Vosgien Kulb ve Alman mzii.
Colmar

YUKARI ALSACE

Yukar Sane
Vesoul

Yukar Ren
Belfort Mulhouse
Ren

atar 23 ye

Alman mparatoru atar Statthalter yerel kanunlar

onamak zorundadr

Senato 46 ye -23 atanma -5 doal ye 18 seilme

Meclis 60 milletvekili

Fransay seenler.

1 3

Alman Alsace-Lorrainei (1871-1918).

belediyeler, dier kurumlar

a. Rakamlar 1871de Alsace-Lorraineliler Fransay seenler G edenler 1872den 1914e kadar Fransaya yerleen Alsace-Lorraineliler b. Frankfurt Antlamasnn 2. maddesi Almanyaya braklan topraklarda domu olan ve halen bu topraklarda yaayan Fransz uyruklu kiiler, Fransz uyruunda kalmak isterlerse, 1 Ekim 1872ye kadar [...] ikametlerini Fransaya tama ve orada yerleme hakkna sahiptirler. Bu durumda Fransz vatanda olma nitelikleri sakl tutulacaktr. c. Bir tercih belgesi Rougemont, 30 Eyll 1873. Biz, aada imzas bulunan Yukar-Ren vilayetinin Fransz blgesi Rougemont beldesinin Belediye Bakan Louis Bleu, Yukar-Rene bal Mulhouseun ilesi Brunstattta 11 Nisan 1853te domu olan Georges Wunenburger adl kiinin, 7 Nisan 1872 tarihli zgrlk Yasasna dayanarak [...] Fransz uyruunda kalmay tercih ettiine ve ikametini beldemize tayarak burada yerlemek istediine dair beyann taahht ederiz.
Belfort blgesi, Rougemont beldesi arivleri.

1.549.738 160.878 49.926 378.777

Alsaceda ilhaka ve diktatrlk rejimine kar protestolar.

Alsacellar, Lorraineliler (erkek genel oy hakk)

a. E. Teutsch, 1874. Semenlerimiz bizi seerken her eyden nce Fransz vatanlarna ve kendi kaderlerini tayin hakkna ballklarn dile getirmek istediler. Bizleri Fransaya, yani gerek ailemize geri vermeyi reddettiiniz srece, sizi karde gibi grmek bizim iin imknsz olacaktr. [...] Bugn Almanyanin eline geen nedir? Avrupadaki tm uluslar onun igalci gcnden endie duyuyor ve silahlanma abalarn arttryor. 1871de aarken ba ektiiniz bar ve kardelik a yerine, bugn siz de bizim gibi korkuyla yeni savalarn yaklatn gryorsunuz.
E. Teutschn Reichstagda yapt konuma, 18 ubat 1874.

Hansinin gzyle Saverne olay (1913). "lhaktan krk iki yl sonra, Savernede, Sayn Temen von Forstner bir paket ikolatay nasl satn ald."
Savernede konulanm olan 99. Bombac Alayndan Temen Baron von Forstner, Alsacellara "Wackes" (ayaktakm, serseri) dedii iin halkn fkelenmesine ve insanlarn sokaklara dklmesine neden olmutu. Silah korumas olmadan kentte dolaamyordu. Olay sonunda siyasal bir boyut kazand ve hem ulusal, hem de uluslararas alanda geni bir yank uyandrd.

1911 tarihli Alsace-Lorraine Anayasas.

Okullarda ve niversitede yrtlen Almanlatrma kampanyasna tepki olarak, 1900den sonra Alsace kltr belirginlemeye balad ve isyan ruhu yeniden dodu. Alsace-Lorraine 1911de kendi anayasasn elde etti, ama yine de Berlinin ynetiminde kalmaya devam etti.

YORUMLAYABLMEK N
1. Alman Alsace-Lorrainei 1870de Fransaya ait olan hangi vilayetlerden oluuyordu (Belge 1)? 2. Georges Wunenburger nereye yerleti? Neden? Bu blge hangi vilayetin snrlar iindeydi (Belge 2)? Kitabnzda ya da bir ansiklopedide bu vilayetin bu ksmnn neden Fransada kaldn aratrn. 3. Protestocu milletvekilleri Almanyaya hangi eletirileri yneltiyor (Belge 3)? Ulus olma konusundaki hangi ilkeye gnderme yapyorlar? Almanya Alsace-Lorrainein ilhakn nasl hakl gsteriyor? 4. Karikatrlerde neyi komik buluyorsunuz (Belge 4 ve 5)? Almanlatrma politikas bu karikatrlere nasl yansyor? 5. 1911 Anayasasna gre gerek iktidar kim elinde tutuyor (Belge 6)?

b. J. Preiss, 1897. Bizim iin olduu kadar siz Alsace-Lorrainein zorbalar iin de herey yirmi alt yl nce olduu yerde kalmtr. Halkmzn irademize tecavz edilerek gerekletirilen ilhak protesto eden ortak beyan, tm dnyann nnde deerini eksiksiz korumaktadr. [...] Bizi bask altnda tutan iddete ramen, bizden alnan hak ve zgrlklerin geri verilmesini istemekten asla vazgemeyeceiz. Gcn ve hukukun meru umutlarmz gerekletirmek iin birleecekleri gn bizim de greceimize dair yklmaz bir inanca sahibiz.
J. Preissin Reichstagda yapt konuma, 7 Mays 1897.

B E C E R N Z k u l l a n n

Dosya

Harita incelemesi Karikatr incelemesi Siyasal ema incelemesi

164

165

9 Osmanl mparatorluunda
mutlakiyet ve modernleme (1876-1908)
II. Abdlhamit dnemi Tanzimatn olgunluk evresidir. Reformlarn ivme kazand,
imparatorluk bnyesindeki cemaatler arasnda milliyeti hareketlerin gittike glendii ve emperyalizm kskacnn gn getike darald bu dnemde toplumsal yaam alannda nemli deiimler yaanm, Cumhuriyeti kuracak kuak yetimitir. n II. Abdlhamit rejiminin elikili ynleri nelerdir? n II. Abdlhamit dneminin Osmanl-Trk modernlemesindeki yeri nedir?
2
Kanun- Esasinin ilan, 23 Aralk 1876.

KONU

1 Sultan II. Abdlhamit.

Fransz Le Petit Journal gazetesinin 21 ubat 1897 tarihli nshasnn kapa.

The Illustrated London News,

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV V. Byk kriz (1875-1878) Siyaset ve ulusuluk Mutlakiyet rejimi Modernlemede sreklilik Jn Trkler

6 Ocak 1877.

Konunun zeti / Yntem Dosya : Sansr uygulamas

23 Aralk 1876 Kanun- Esasinin ilan

Nisan 1877 Mart 1878 Osmanl-Rus Sava

1882 Msrn ngiltere tarafndan igali

1888 Ziraat Bankasnn kuruluu

1894 -1896 Ermeni olaylar / Ahmet Rzann Meveret dergisini yaymlamaya balamas

1900 Hicaz Demiryolunun inasna balanmas

Haziran 1908 ngiliz kral ve Rus ar arasnda Reval Grmesi

Mart 1878 Ayastefanos Antlamas Temmuz 1878 Berlin Antlamas

1889 ttihad- Osmani Cemiyetinin kuruluu

1897 Osmanl-Yunan sava

1902 1. Jn Trk Kongresi 1903 Makedonya sorununun balamas

1870
19 Mart 1877 14 ubat 1878 Meclis-i Umumi

1880
1881 Tunusun Fransa tarafndan igali, Dyn- Ummiyenin kurulmas 1885 Dou Rumelinin Bulgaristanla birlemesi

1890
1891 Hamidiye Alaylarnn kuruluu

1900
1905 1899 Abdlhamite Badat suikast Demiryolu giriimi projesinin Almanlara verilmesi

1910
3 Temmuz 1908 Resnede ayaklanmann balamas 23 Temmuz 1908 Merutiyetin yeniden ilan

166

167

I. Byk kriz (1875-1878)

S Z L K

V. Muratn tahttan indirilmesine yol aan ruhsal dengesizlii.

[T]ahttan indirme ve tahta geirme gibi epeyce bir zamandan beri benzeri grlmemi, olaanst bir olayn madd ve manev etkiBelge 2 ve 4

A. Mal iflas ve Balkan Krizi

siyle zayfl artm olan Sultan Murat Hana, rahmetli Abdlaziz Hann canna kyd haberi, yemek sofrasnda bulunduu srada verilmiti [...] kendisine ba dnmesi ve baygnlk gibi bir ey gelerek hemen sofradan kalkp kusmutu. Bu hl, amcasnn urad kt sondan ne kadar etkilenmi olduunu gstermekteydi. Bu hle bir de Midhat Paa konandaki feci olay eklenmiti. erkes Hasan tarafndan Hseyin Avni Paa ve Rait Paa ve baka kiilerin ehit edilip yaralanma gecesi bu suikastn nitelii anlalmadndan Allah korusun- Yldz Saraynda bulunan padiaha da bir ktlk dokunur diye koruma altna almak iin baz asker tedbirler alnmt. Gece vakti telala her tarafn sarlp kuatldn gren padiaha, bunun ardndan suikast olay da anlatlnca, olayn ani ve byk etkilerine dayanamayp [...] fenalatka fenalamt. Urad hastaln ilerlemi olmas yznden Sultan Murat Han Cuma selamlklarna ancak bir iki defa karabildiler [...] Daha sonra hastal daha da artnca bu da mmkn olamad ve padiahn srtnda byk bir ban kt ve elbise giymesini engelledii eklinde sahte bir sylenti karld.
Ahmet Midhat, ss-i nklp, cilt I (stanbul, 2004 [ilk bask 1877]).

* Panslavizm

n 5 Ekim 1875 tarihinde Osmanl Devleti, be yl sreyle d borlarnn faizlerinin ancak yarsn deyebileceini aklad. Bu deme ksnts karar Avrupa kamuoyunda byk bir aknlk ve fke yaratt. Osmanl Devletine verilen bor iin karlan tahvilleri ellerinde tutan gruplar zellikle Birleik Krallkta hkmet zerinde ciddi bir bask oluturdular (bkz. s. 28). Bu bask, Balkan Krizinde Osmanl Devletinin diplomatik yalnzlnn en nemli sebeplerinden biri olacakt. n 1875 yaznda Bosna ve Hersekte artan vergiler ve bir nceki hasat mevsiminin kt gemi olmas nedeniyle bir kyl ayaklanmas balamt. 1876 ubatnda Osmanl ordusunun sert bir ekilde mdahalesi sonrasnda binlerce Hristiyann Srbistan, Karada ve Avusturya-Macaristan topraklarna kamasyla blgedeki gerginlik trmand. Haziran 1876da Srbistan ve Karada, Osmanl Devletine sava ilan ettiler. Balkanlarda panslavizm* rzgar esiyor, Srp ordularna Rus generali ernayef komuta ediyordu. Savan beklenenin aksine Osmanl ordularnn ezici bir stnlne sahne olmas zerine stanbuldaki Rus bykelisi gnatyef, Osmanl Devletinin 48 saat iinde atekes ilan etmemesi halinde Rusyann da savaa katlacan bildirdi. Osmanl Devletinin atekes ilan etmesinden sonra stanbulda, Rusya, Birleik Krallk, Fransa, AvusturyaMacaristan, Almanya, talya ve Osmanl temsilcilerinin katlaca uluslararas bir konferans toplanmas iin hazrlklara baland.

Tersane Konferansna katlan yabanc delegeler.

Sadan sola oturanlar: Kont Zichy (Avusturya-Macaristan Bykelisi), Baron Werther (Almanya Bykelisi), General gnatiyef (Rusya Bykelisi), Sir Henry Elliott (Byk Britanya Bykelisi), Kont Bourgoing (Fransa Bykelisi), Kont Corti (talyann olaanst elisi); ayaktakiler: Kont Chaudordy (Fransann olaanst elisi), Marki Salisbury (Byk Britanyann Hindistan leri Bakan ve olaanst elisi), Kont Calice (Avusturya-Macaristann olaanst elisi); ad bilinmeyen, ayakta, en soldaki kii delege deildir.

Sultan V. Murat. Le Monde illustr, 1 Haziran 1876.

Avrupa kamuoyunda tepki.

Bu karar Fransa ve ngiltere ahlisine pek fazla ar geldiinden, senet sahipleri sefrlerimizi tahkre baladklar gibi, gazeteler de iddetli melde fkralar yaynlayarak, "Trkler bizi dolandrp altnlarmz sefhat urunda yok ettiler, bunlarn bekas Avrupaya zararldr" nidlaryla dnyann kulaklarn doldurdular. ngiltere parlamentosunda Gladstone gibi muhliflerin en iddetlisi uzun uzun nutuklar atarak, umm efkr Osmanl taraftarlndan kardlar [] Fiz indirimi kararnmesi ngiltere ve Fransa gibi Osmanllarn dostu olan iki byk millet ferdlerinin en mhim ve en nzik bir vakitte Osmanl Devletinden soumalarna sebep olmu ve bu durum da Ruslarn aradklar neticelerin kmasna yardmc olmutur.
Mahmut Celalettin Paa, Mirat- Hakkat, cilt I (stanbul, 1979 [lk bask 1908-1909]).

n 23 Aralk 1876da Tersane Konferansnn al srasnda duyulan top sesleri Kanun- Esasinin ilannn mjdecisiydi. Osmanl temsilcisi, padiahn anayasay yrrle koyduunu belirterek artk toplantya gerek olmadn syledi. Balkanlardaki gerginlii gidermek ve sorunlar zmek iin yrrle giren anayasann gvencesi yeterliydi. Ancak yabanc delegeler ayn fikirde deildi. etin tartmalar sonrasnda Osmanl Devletine bir slahat tasla sunulmasyla konferans sona erdi. 15 Ocak 1877de Osmanl Devleti bu istekleri kabul etmediini bildirdi. Rusyayla sava kapdayd.

B
5

II. Abdlhamit (1842-1918)

34. Osmanl padiah. 1876-1909 arasnda 33 yl sren saltanatyla en uzun sre tahtta kalan Osmanl padiahlarndan biri olmutur. 11 yanda annesini kaybeden, sarayda ketum ve tutumlu kiiliiyle bilinen Abdlhamitin kaderi 1876 ortasnda deiir. Sultan Abdlazizi tahttan indirip yerine Veliaht Murat geiren Midhat Paa ve arkadalar yeni sultann ruhsal dengesizliinin gittike artmasyla zor durumda kalnca o gne kadar hep arka planda kalm olan ehzade Abdlhamiti padiah yapmay dnrler. Anayasa ilan etmeyi taahht eden Abdlhamit, 31 Austos 1876da II. Abdlhamit olarak tahta kar. Saltanatnn ilk yllar 1875te balayan Balkan krizi ve 1877-1878 Osmanl-Rus savayla son derece buhranl bir ortamda geer. 1878e gelindiinde anayasa askya alnm, meclis kapatlm, bata Midhat Paa olmak zere kendisini tahta karan grubun yeleri mahkemeler ve srgnlerle bakentten uzaklatrlm, sarayda sultana sadk bir devlet adamlar topluluunun ilk nveleri olumaya balamtr. II. Abdlhamit mutlakiyeti ynetiminin temellerini yava yava atmaktadr: eitli yollarla nfuzlu kiilerin sultana sadakati salanr; Bb lnin bertaraf edilmesiyle saray ynetimin merkezi haline gelir; hafiye tekilat, jurnalcilik ve sansr uygulamas ile zamann teknik koullar dnldnde etkileyici bir bask rejimi yaratlr. Bu bask rejiminin ortaya kmasnda sultann kuruntulu kiiliinin de hayli pay olduu unutulmamaldr. zellikle, halefi V. Muratn hayatta oluu, sultann zerinde byk bir bask olmutur. II. Abdlhamitin, uluslararas konjonktr asndan da pek ansl olduu sylenemez: Saltanat emperyalizmin doruk noktasna ulat yllara denk dtnden d politika alannda hayli zor gnler yaam, Osmanl Devletinin her geen gn daralan hareket kabiliyetini dengeli bir diplomasi izlemeye alarak arttrmaya almtr. Yine saltanat srasnda ne kan Ermeni sorunu kanayan bir toplumsal yara olarak Jn Trk dnemine miras kalm, II. Abdlhamit de 1890l yllarda yaanan kanl olaylar nedeniyle Avrupa kamuoyunda Kzl Sultan damgasn yemitir. Saltanat boyunca Tanzimatla balayan reform hareketini zellikle eitim alannda devam ettirmitir. Abdlhamit rejimini ykacak olan kuaklar da onun kurduu ya da gelitirdii modern devlet okullarnda yetimitir. 1908 Devriminin ardndan 31 Mart Vakasna kadar tahtta kalm, ayaklanmann bastrlmasnn ardndan 27 Nisan 1909da tahttan indirilip Selanike srgne yollanmtr. Balkan Savalar srasnda Selanikin dmesiyle geri geldii stanbulda 10 ubat 1918de lmtr.

B. II. Abdlhamitin tahta k

Belge 1, 3 ve 5

n Balkanlardaki krizle ezamanl olarak stanbulda da siyasal bir kriz yaanmt. Hseyin Avni Paa, Midhat Paa ve Sleyman Paann dzenledikleri bir saray darbesiyle 30 Mays 1876da Sultan Abdlaziz tahttan indirilip yerine Yeni Osmanllar hareketine yaknlyla tannan V. Murat padiah ilan edilmiti. Ancak, birka gn sonra Abdlazizin Feriye Saraynda l bulunmas, haziran ortasnda da birka kabine yesinin Midhat Paann konanda toplant halindeyken suikaste kurban gitmeleri gibi olaylarn etkisiyle yeni sultann ruh sal ciddi bir ekilde bozuldu. Tahta kan her sultan gibi Eypte Osman Gazinin klcn kuanma merasimine katlacak, kalabalk nne kacak durumda deildi. Ramazan yaklamaktayd. Yeni sultann Ramazanda da halkn nne kamamas sylentileri arttracak, siyasal iktidarn simgesel adan stesinden gelemeyecei bir krize yol aacakt. Saray darbesinin arkasndaki en nemli ama olan anayasa ilann gerekletirmek iin yeni bir yol bulundu. Akl dengesinin yerinde olmadna dair eyhlislamdan alnan fetva sonrasnda V. Murat tahttan indirildi ve anayasa ilan etmeyi kabul eden Veliaht Abdlhamit, 31 Austos 1876da Sultan II. Abdlhamit olarak tahta kt. n Kasm 1876 banda, aralarnda Yeni Osmanllarn nemli isimlerinden Namk Kemal ve Ziya Paann yansra Cevdet Paa gibi muhafazakar kiilerin de bulunduu 28 yeden oluan komisyon, bir anayasa tasla hazrlamak iin almaya balad. Hazrlanan iki tasla, yetkilerinin daha geni tutulmasnda srar eden Sultan reddetti. Anayasay Tersane Konferansnn alna yetitirme telanda olan Midhat Paa, yakn evresinin kar kmasna ramen, 113. maddesi padiaha istedii kiileri srgne gnderme yetkisi veren nc bir anayasa taslan Sultana sundu. Bu son metin, baz kk deiikliklerle, 23 Aralkta Kanun- Esasi olarak ilan edildi.

Faiz indirimi kararnn ne tr olumsuz sonular olmutur?

168

169

C. "93 Harbi": Byk bozgun

Belge 1, 2, 3, 4 ve 5

Osmanl ordusunun eksikleri.

* 93 Harbi * yn * Mebusan

n Rusyann tehditkr tavr, 23 Nisan 1877de sava ilanyla sonuland. Osmanl ordusunun seferber ettii asker says 280.000in biraz stnde, Rus ordusununki ise 450.000 kadard. Osmanl ordusu silah ve cephaneden yana iyi donanml, ancak subay kadrosu ve lojistik destek alarndan hayli zayft. Kamuoyu ise sava yanlsyd. Rusyann tehditleri heyecan yaratmt. Basn da Osmanl ordusunun gcn hayal rakamlarla abartyordu. Osmanllarn balangtaki baz baarlarnn ardndan Ruslar stnl ele geirip Osmanl topraklarnda hzla ilerlemeye baladlar. Temmuzda Rus ordular durduruldu. Ahmet Muhtar Paann Kars, Osman Paann da Plevnedeki baarl savunmalarnn yansra Sleyman Paa da etkileyici bir harektla Rus ordularnn Balkanlardaki ilerleyiini durdurmay baarmt. Ancak, sonu deimedi. Baladktan dokuz ay sonra Osmanl ordularnn kesin yenilgisiyle biten 93 Harbi*, Balkanlar ve Kafkasyadan yzbinlerce Mslmann Osmanl topraklarna g etmesiyle sonulanan bir felaket olmu, hafzalarda "byk bozgun" olarak yer etmitir. n Osmanllar, 1877 aralnda Plevnenin dmesinden sonra bar yapmak iin diplomatik giriimlere balamlard. Kesin bir yenilgiye urayan ve arad diplomatik destei bulamayan Osmanl Devleti, 3 Mart 1878de ok ar artlar ieren ve panslavizmin zafer belgesi olarak nitelenebilecek Ayastefanos Antlamasn imzalad. Dou Sorununu tamamen Rusyann istekleri dorultusunda zen bu antlama, Avusturya-Macaristan ve Birleik Krallkn karlarna ters dt iin l domutu. Yeni bir bar antlamas hazrlamak iin haziran aynda Berlinde Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya, Birleik Krallk, talya, Fransa ve Osmanl temsilcilerinin katld bir kongre topland. Kongre ncesinde yaplan grmeler sonucunda, diplomatik destek arayndaki Osmanl Devleti Kbrs "geici olarak" Birleik Krallk, Bosna-Herseki de Avusturya-Macaristan ynetimine verdi. Kongre bitiminde ortaya kan Berlin Antlamas, Osmanl Devleti asndan Ayastefanos Antlamasndan daha hafif artlar ierse de byk bir ykmn belgesiydi: Osmanllar, Balkanlar ve Kafkasyadaki byk toprak kayplarnn yansra nfusun da bete ikisini kaybettiler.

[C]ivar kyler ve btn Kars kazalar, bir kere dman istilasna uram bulunduklarndan mahsullerinden hayr kalmamt. Kalanlar ise, yarnn ne olacan bilmeyen ahali ihtiyat olarak saklamt. Bu ii gletiriyordu. Fakat onlar da tamamen haksz deildi. Bu civar ahalisi vaktiyle ordu namna ne vermilerse, bedelini alamamlard [] Hatta halkn elinde t geen harpten, yani Krm harbinden kalma birtakm alacak senetleri beklemekte idi Kyllere mracaat edilince "Yoktur!" cevab alnyordu [] Karsta depolanm olan zahireye de el konulamyordu. nk yarn bir muharebe olup da ordunun geri ekilmesi icap ederek Kars yine kuatma altna derse orada hazr anbara konmu olan zahire halka lazm olacakt. Aksi halde pek kt akibete dlrd.
Mehmet Arif, Bamza Gelenler, cilt II (stanbul, t.y. [lk bask 1897]).

93 Harbinden sonra Balkan muhacirleri. Mecliste hkmete yneltilen eletiriler

4 2 3 5 6

7 8 9

D. Kanun- Esasi ve meclis

Belge 6 ve 7

Gazi Osman Paa (1832-1900).

n Kanun- Esasi, biimsel ve hukuk adan, padiahn tek yanl iradesiyle domu bir ferman anayasa rneidir. Halkn temsilcileri tarafndan hazrlanmayan ve halkoyuna sunulmadan yrrle giren bu tr anayasalarn 19. yzyl Avrupasnda pek ok rnei vardr. Kanun- Esasi, Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla balam olan hukuk deiimin yeni bir aamasdr. Bu Anayasann siyasal ideolojisi Osmanllk, yani mezhep fark olmadan tm Osmanl uyruklarnn kanun nnde eitlii ilkesidir. Siyasal iktidarn dnyevlemesi, zellikle mal konularda halkn temsilcilerinden oluan meclisin de sz sahibi olmas, yarg bamszlnda salanan gelimeler ve kiisel hak ve zgrlklerin korunmas asndan Kanun- Esasi, Osmanl anayasal geliiminde nemli bir ilerlemedir. Buna karlk, Anayasada sultann hak ve yetkilerinin pek snrlandrlmad ve meclisin yasama faaliyetindeki rolnn son derece kstl olduu sylenebilir. n Biri yn*, dieri Mebusan* olmak zere iki meclisten oluan Meclis-i Umumi 19 Mart 1877de ald. 40 kiiden olumas ngrlen yn Meclisinin yeleri padiah tarafndan atanm, 130 sandalyelik Mebusan Meclisi yeleriyse vilayet meclisleri yeleri arasndan seilmilerdi. Romanya, Srbistan, Karada, Msr, Tunus, Lbnan ve Girit gibi zel statye sahip blgelerin temsilci gndermemesi nedeniyle 71 Mslman, 44 Hristiyan ve 4 Yahudi olmak zere 119 yeden oluan Mebusan Meclisinin ilk devresinde (20 Mart-28 Haziran 1877) mal durum, idarenin yeniden yaplandrlmas, gayrimslimlerin askere alnmas gibi konular grlm, bte, vilayet, basn, seim ve skynetim gibi konularda yasama faaliyetinde bulunulmu, Karada sorunu ve OsmanlRus sava gibi gncel sorunlarda hkmetin izledii siyaset tartlmtr. 13 Aralk 1877de ikinci devre almalarna balayan Meclis, Sultan tarafndan kapatlana kadar daha ok gmenler meselesiyle ilgilenmitir.

Berlin Kongresi (1878). A. von Wernerin yalboya tablosu, Berlin, Ulusal Galeri.
1) 3) 5) 6) 7) Rus Dileri Bakan Gorakov, 2) Birleik Krallk Babakan Disraeli, Avusturya Macaristan Dileri Bakan Andrassy, 4) Almanya anslyesi Bismarck, Rusyann Londra Bykelisi ve arn gizli diplomasi brosu bakan uvalov, Osmanl Devletinin Berlin Bykelisi Sadullah Bey, Birleik Krallk Dileri Bakan Salisbury, 8) Karatodori Paa, 9) Mehmet Ali Paa.

Osmanl Mebusan Meclisi.

Hkmetin yenilgilerden sorumlu tutulmasn isteyen ok net ifadeler kullanyorlard. rnein Yanya Mebusu Mustafa Bey Plevnede, Karsta, Ardahanda gerekli nlemlerin alnmadn aka ifade ederken brahim Bey (Bosna-Hersek) Nikinte gerekli cephane ve yiyecek olduu halde Karadallarn herhangi bir direnmeyle karlamadan buray igal etmelerinin nedenlerinin aratrlmasn, askerlerin kamalarnda sulu olanlarn saptanmasn istiyordu. Hkmet yanls Nafi Efendi ise, Meclisin nce bir konuyu incelemesini ondan sonra ikyet etmesinin uygun olacan [] tm hkmet yeleri yerine sorumlu olanlarn itzk hkmlerine gre meclise arp sorgulanmasnn uygun olduunu belirtmitir. [] Hkmet ordunun ihtiyalarn karlamak iin Meclisten bir istekte bulunmutur (3 Ocak 1878). Bunun zerine Yeniehirlizde Ahmet Efendi geen yl istenen 15 milyon lirann 600.000 asker iin istendiini oysa silah altnda 300.000 asker olduunu belirterek, toplanan paralarn nerelere harcandnn hkmete aklanmasn istemitir. Maliye Nazr Yusuf Paa, seraskerlikte harcamalarn tmn gsterir defterlerin olduunu sylemi ise de, mebuslar pek ikna edememitir. Yeniehirlizde Ahmet Efendi, "Hesaplar grmeliyiz. nk bizi buraya nasbedip gnderen adamlar da temin etmeliyiz" diyerek, eski dnemin sona erdiini, merut sistemde her eyin halka aklanmasnn zorunlu olduu mesajn vermitir.
hsan Gne, Trk Parlamento Tarihi. Merutiyete Gei Sreci: I. ve II. Merutiyet, cilt I (Ankara, 1995).

Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1919).

170

171

II. Siyaset ve ulusuluk

A. Merut rejimin sonu
Belge 1 ve 2

Meclisin kapatlmas.
"Siz bizim fikrimizi pek ge soruyorsunuz. Felaketin nn almak mmkn olduu zaman bize suret-i ciddiyede [ciddi ekilde] mracaat etmeliydiniz. Meclis-i Mebusan kendi malumat haricinde olarak husulne sebebiyet verilen bir halden [bilgisi dnda ortaya kan bir durumdan] dolay mesuliyeti asla kabul etmez []" diyerek padiah dorudan eletiren bir konuma yapmtr [] Bunun zerine padiah Said Paaya, "u herife bir cevap ver; heyet iitsin" [] demi ve daha sonra da "Ceddim Sultan Mahmutun yolunu takip edeceim" diyerek meclisi terketmitir. 14 ubat 1878de hkmet [] Kanun- Esasinin, Meclis-i Umuminin zamanndan nce alp kapatlmas, alma sresinin uzatlmas konusunda padiaha yetki verdiini belirterek, Meclis-i Umuminin geici olarak kapatlmasn padiaha nermitir. Bu neriye uygun olarak padiah bir irade-i seniyye imzalayarak Meclis-i Mebusana gndermitir.
hsan Gne, Trk Parlamento Tarihi. Merutiyete Gei Sreci: I. ve II. Merutiyet, cilt I (Ankara, 1995).

B Y O G R A F
1
Midhat Paa (1822-1884).

n 23 Aralk 1876da Anayasann ilanyla balayp 14 ubat 1878de Meclisin kapatlmasyla sona eren merut rejimin kurulmasnda ba rol Midhat Paa oynamt. Abdlaziz ve V. Murat tahttan indiren grubun nderi olan Midhat Paa, II. Abdlhamitin tahta kmasnda da byk pay sahibiydi. Sultan, gittike artan poplaritesi nedeniyle paay kendi iktidarna en byk tehlike olarak gryordu. Anayasann ilanndan ksa bir sre sonra, 5 ubat 1877de Midhat Paa Avrupaya srgne gnderildi. Paaya yaknlklar bilinen Yeni Osmanllar grubundan Namk Kemal ve Ziya Paa da eitli memurluklara tayin edilerek bakentten uzaklatrldlar. Ancak, Avrupada kalmas tehlikeli grlen Midhat Paa bir sre sonra Sultan tarafndan affedildi. Yurda dndnde nce Suriye ardndan da Aydn valiliklerine atand. Ne var ki, II. Abdlhamit, Midhat Paadan temelli kurtulmak niyetindeydi. Yldz Saraynda yaplan dzmece bir mahkeme sonucunda paa nce idama mahkum edildi ve Sultan tarafndan mebbet srgne evrilen cezasn ekmek zere gnderildii Taifte 1884te boularak ldrld. Mutlakiyet rejiminin nndeki en nemli engellerden biri kalkmt. n Mutlakiyet rejiminin nndeki asl engel ise Mebusan Meclisiydi. Savataki baarszln hesabnn hkmet ve komutanlardan sorulmas gerektii ynnde Mecliste geen tartmalar hkmet kadar Sultan da rahatsz etmiti. ubat 1878 banda, Rus ordularnn Trakyada ilerledii ve ngiliz donanmasnn Marmaraya girdii gnlerde, Yldzda toplanan olaanst bir meclise arlan be mebustan biri dorudan doruya Sultan eletirerek sava srasnda Meclisin devre d brakldn, bu yzden yenilginin sorumluluunun sava saraydan ynetenlere ait olduunu dile getirdi. Bu olay izleyen gnlerde Mecliste ateli tartmalar yaand. Meclisle Saray arasndaki gerginlik artt. Sonunda Meclis 14 ubat 1878de kapatld ve bakentte skynetim ilan edildi. Eletirileriyle dikkat ekmi olan baz mebuslar srgne gnderilmi, Osmanl Devletinin bir yldan biraz fazla sren ilk merut rejim deneyimi sona ermiti.

Serbest bir seimle meclise gelmemi olsalar bile halk temsil ettiklerine inanan mebuslar, lkenin gndemindeki ve tm lke halkn ilgilendiren Osmanl-Rus savan yakndan izlemiler, zaman zaman meclis gndemine getirmekten ekinmemilerdir. Osmanl ordusunun srekli ypranmasndan, Ruslarn stanbula doru ilerlemesinden endie duymular, ynetimin buna bir are bulmasn istemilerdir. Padiah ise zm Meclis-i Mebusann dnda aramay tercih etmitir. Yldz Saraynda eski, yeni hkmet yelerinden, yn ve Mebusan Meclisi bakanlarndan, bu meclislerden seilen ikier yeden, ulema ve komutanlardan 43 kiinin topland zel bir meclis oluturulmutur. Bu srada bir ngiliz filosu da stanbula gelmitir. te bu kark ortamda toplanan mecliste sadrazam, Osmanl mparatorluunun rs ile eki, yani ngilizlerle Ruslar arasnda kalm olduunu belirterek, "alnm kararlar" kabul edip etmediklerini sormutur. Meclise katlanlarn ou sadrazam onaylarken, Meclis-i Mebusan temsilcisi olarak bu toplantya katlan Ahmet Efendi ayaa kalkarak:

1. II. Abdlhamit "Sultan Mahmutun yolunu takip edeceim" derken ne kastediyor? 2. Meclisin kapatlmas srecinde hkmetin tavr nasl deerlendirilebilir?

II. Abdlhamit ve Msr meselesi.

RUSYA AVUSTURYA-MACARSTAN

Abdlhamitin Tunus meselesinde fazla srarc olmamasnn nedenlerinden biri her adan daha nemli bir sorun olan Msr meselesiyle uramak zorunda kalmasdr [] Msr, her eyden nce, imparatorluun merkezine Tunus beyliine gre ok daha yakndr. Msr ve Bb- l arasnda da daha sk bir iliki vardr. Ayn Tunus beylii gibi zel statl bir vilayet olan Msr, her yl Osmanl hazinesine hi de yabana atlmayacak bir katk salamaktadr. Kukusuz, hidiv ailesi de nemli lde zerklik kazanmtr, ancak, hidiv Bb- lyle ilikilerinde her zaman saygl davranmakta, smail Paa yaz aylarn dzenli olarak Boazda geirmektedir [] stelik, Msr, Arap dnyasnda merkez bir konuma sahiptir; Svey Kanalnn almas bu durumu daha da belirginletirmitir. Kahire, Sina yarmadasn amtr; orda yaanan her ey etkilerini tm Arap dnyasnda gstermektedir. [] ngilizleri Msrdan kartmak, saltanatnn sonuna kadar sultann kafasndaki en nemli meselelerden biri olmutur [] ngilizlerin Msra hakim olmalar Osmanl mparatorluunun jeopolitik konumu asndan da bir dnm noktasdr. Kbrs ve Svey Kanaln elinde tutan ngiltere Hindistan yolunu kontrol ettiinden boazlarn akbetiyle eskisi kadar ilgilenmeyecektir.
Franois Georgeon, Abdulhamid II, le sultan calife (Paris, 2003).
1878de AvusturyaMacaristan ynetimine 1881de Yunanistana 1878de zerk Bulgaristan Prenslii

Osmanl devlet adam ve reformcusu. 1835ten itibaren eitli memuriyetlerde bulundu, Arapa, Farsa ve Franszca rendi. 1861 de yeni kurulan Ni valiliinde gsterdii olaanst baarlar parlak bir idareci kariyerinin balangc oldu. 1864te Ni, Silistre ve Vidin vilayetlerinin birletirilmesiyle oluturulan Tuna vilayetinin valiliine getirildi; 1868de yeni kurulan ura-y Devletin bana geti; 1869da Badat valisi ve 1872de ilk kez sadrazam oldu; sonrasnda Adliye nazrl ve Selanik valilii yapt. Tm bu grevleri srasnda pek ok modern kurumun temelini att. 1876da Abdlazizin tahttan indirilmesi, veliaht Muratn tahta karlmas ve bir sre sonra indirilip yerine Abdlhamitin padiah yaplmas, Kanun- Esasinin hazrlanmas ve ilannda ba rol oynad. Parlak devlet adaml kariyeri ve tm bu olaylarda oynad etkin rolden ekinen II. Abdlhamitle girdii mcadeleyi kazanamad: 1877 ubatnda srgne gnderilmesiyle balayan sre 1884te Taifte bir zindanda bodurulmasyla son buldu.

Bosna Hersek

ROMANYA SIRBSTAN BULGARSTAN

B. Daralan snrlar

Belge 3 ve 4

KARADA

K a r a de ni z

Dou Rumeli
OSMA

n II. Abdlhamitin saltanatnn zellikle ilk yllarnda imparatorluk topraklar eitli nedenlerle klmeye devam etti. Berlin Kongresinden nce yaplan anlamalarla Kbrs Birleik Krallk, Bosna ve Hersek vilayetleri de Avusturya-Macaristan ynetimine verilmiti. Berlin Antlamasyla da Srbistan ve Karadan bamszlklar tannd ve baz blgeler bu lkelere terkedildi. Kars, Ardahan ve Batum Rusyaya braklrken Osmanl Devletine vergi verecek zerk bir Bulgaristan Prenslii kuruldu. Ayastefanos Antlamasnda "Byk Bulgaristan" snrlar iinde kalmas ngrlen, Berlin Antlamasnda ise zerk olmakla birlikte asker adan Osmanl egemenliinde bulunmas kabul edilen Dou Rumeli de, birtakm gelimelerden sonra 1885te Bulgaristan Prensliine katld. n Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki topraklarnn byk bir blm de yine bu dnemde imparatorluktan ayrld. mparatorlua 16. yzylda katlan bu blgeler merkezden uzak olmalar nedeniyle zamanla zerk bir nitelik kazanmlard. 1830da Cezayirin Fransa tarafndan igali ve 1830larda Kavalal Mehmet Ali Paann valiliindeki Msrn imparatorluktan fiil olarak bamsz hale geldii srecin diplomatik yoldan zlmesinden sonra, Osmanl Devleti Tunus, Trablusgarp ve Msr vilayetlerini merkeze daha sk bir biimde balama yolunda giriimlerde bulunmutu. Ancak 1880lere gelindiinde uluslararas konjonktr deimi, smrgeci glerin mcadelesi Osmanl topraklarna da sramt. 1881de Fransa Tunusu, 1882de de Birleik Krallk Msr igal etti. Osmanl Devleti bu iki igali resmen tanmad ama, fiil olarak Kuzey Afrikada Osmanl egemenlii altnda sadece Trablusgarp kalmt.

NLI

PA

RA

Tesalya

TO

RL

YUNANSTAN

A k d e n i z
250 km
zerk Karada Prenslii/ Bamsz Karada Prenslii (1878)

Sultann Msr meselesindeki srarnn en nemli nedeni sizce nedir?

zerk Srbistan Prenslii/ Bamsz Srbistan Prenslii (1878) zerk Romanya Prenslii/ Bamsz Romanya Prenslii (1878)

Osmanl Devletinin 4 93 Harbinden sonra kaybettii topraklar.

zerk Dou Rumeli Vilayeti (1885te Bulgaristana)

172

173

C. Etnik gerginlikler ve ulusu hareketler

Belge 2 ve 3

* Demografik

I 19. yzyln son eyrei Osmanl Devletindeki ulusu hareketlerin merkez iktidarla olduu kadar birbirleriyle de amansz bir mcadeleye giritikleri bir dnemdir. Bu dnemde ulusu akmlar gayrimslim cemaatler arasnda daha da yaygnlam, Arap ve Arnavut ulusuluklarnn tohumlar da bu yllarda atlmtr. I Toprak taleplerini Berlin Kongresine tayan, ama istedii sonucu elde edemeyen Yunanistanla Osmanl Devleti, 1886da savan eiine geldiler. Diplomatik yolla alan bu krizin ardndan, 1860lardan beri isyanlar ve uygulanamayan slahat programlaryla kaynayan bir kazan durumundaki Giritte 1896 sonunda cemaatler aras atmalarla gerginlik artt. Kamuoyunda esen ulusu havann basks altndaki Yunan hkmeti, 1897 banda aday ilhak ettiini aklad. Tesalya ve Epirde hafta sren bir sava sonunda Osmanl ordular Yunan ordular karsnda ezici bir zafer kazandlar. Bu baar II. Abdlhamite kamuoyunda ve Mslman dnyasnda prestij kazandrm, ordunun modernletirilmesinde ba rol oynayan Alman uzmanlarn saygnl ve imparatorluktaki Alman nfuzu artmtr. Bu sava srasnda Yunan ordusunda gnll olarak savaan Osmanl uyruundaki baz Rumlarn memleketlerine dnmeleri cemaatler aras gerginlie yol am, bu kiilerin Osmanl topraklarna dnmelerine kar kan Padiah, uluslararas bask karsnda geri adm atmak zorunda kalmtr. I Ulusu hareketlerin en iddetli mcadelesine sahne olan blge ise Makedonyayd. eitli etnik ve din gruplarn kark bir halde yaadklar bu blge Srp, Arnavut, Yunan, Bulgar ve Romen ulusularnn en byk atma sahasyd. Her grubun blge zerinde hak iddiasn dayandrd tarih, kltrel, iktisad ya da demografik* kantlar vard. 1890larda devrimci rgtlerin kurulmasyla mcadele deiik bir renk ald. Osmanl hkmeti uzun sre sz konusu ulusu hareketleri birbirine kar denge unsuru olarak kullanm, yava yava uluslararas bir sorun haline gelen Makedonya sorununu egemenlik haklarna en az zarar verecek ekilde zme yolunda baarsz reform giriimlerinde bulunmutur.

Dnemin Zaptiye Nazrnn kaleminden stanbulda 1895 olaylar.

Eylln yirminci aramba gn de gemi, akam olmutu; ortalk da grece sakindi; tek tk silah atlyor, nemsiz saylabilecek yaralama vakalar oluyordu; ancak gece yats vakitlerinde Kasmpaada Hac Hasan Hannda elli kadar silahl Ermeni havaya birka el silah attktan sonra gaz lambasn sokaa frlattlar ve [] kardaki kahvede oturan Krtlerin zerine kurun yadrmaa balarlar. Olay gittike byyerek, gittike iki tarafa da kuvvetler katlarak bir arpma eklini ald. Zaten tetik zerinde bulunan zabta vaktinde yetierek glkle Krtleri datmaa ve Ermenileri de eskisi gibi kiliselerine snmaya mecbur etti. Ayn zamanda bu taraflarda Lazlarla, Krtlerden ve Acemlerden oluan bir topluluun Ermeni evlerini basacaklarn haber aldm. Gerek bunlar ve gerek stanbulda uygunsuz ilere girieceklerini haber aldm birok Trkleri tutuklattm. Bu ekilde [] hapsettirdiim Mslmanlarn says 145e yaklamt. [] Alnan tedbirler sonucunda skunetin geri gelecei tahmin olunurken Polis Mdrlnden, Beyolu Mutasarrflndan, Ermeni ve Mslman ahalinin birbirlerine giritiine ve iin ciddiliine dair raporlar gelmeye balad. Fakat Zaptiye Kapsna geleli ve bu raporlar okuyal henz be dakika olmamt ki bir svari avuu gelerek: "Sultanahmet Meydannda medreseliler ile ahaliden be binden fazla bir kalabalk Kumkap Ermeni Kilisesine hcum iin hazrland", dedi.
Hseyin Nazm Paa, Hatralarm (stanbul, 2003 [lk bask 1931]).

4 2
1897 Osmanl - Yunan Sava.

Doudaki asayi sorunu zerine Sadettin Paann gncesinden notlar.

8 ubat 1896, Cumartesi Vali Paa hazretleriyle Ferik Paa gizlice grmek zere gece Vali Konana gelmemi teklif ettiler. Gittim. Krtler hkmeti dinlemiyor, davet edildikleri zaman gelmeyip, "Biz Hamidiye Alay (bkz. s.184) amirlerindeniz, askeriz. Valilerin, mutasarrflarn, kaymakamlarn kumandas altnda deiliz" diyorlarm. Aalar birleip Van kasabasn basmaya, mallarn yama ve ileri gelenlerini ldrtmeye karar vermiler. Sonra da Devlet kendilerini terbiyeye kalkrsa rana gemeyi gze alrlarm [] Mesela ilk nce Makuri aireti tarafndan yama edilen bir kyn maln geri almak zere hkmet tarafndan Mustafa Efendi adnda eraftan biri grevlendirilmi. Mustafa Efendi, airet blgesine giderek gasp edilen mallar geri istemi. Airet aas, "Peki efendim, yarn toplar veririm" demi. Ancak o gn kumandanlktan, "Gasp edilen mallarn geri alnmasnda padiah askeri istihdam edilemez" emri km. Bu emrin kylerde bulunan ve hi okuma yazmas olmayan mfreze kumandanlklarna kadar yaymland haberi yaylnca airet aas verdii szden dnm ve memura da kulak asmadan ekip gitmitir. Aa artk bir daha ne o grevliyi, ne de hkmeti sallamamtr. Bu olay delil sayan Krtler, yaptklarnn yanlarna kr kalacan anlayarak br kylerin de yamasna giritiler. Bu arada yamaclklarn engelleyen olmad iin ii bytp katliam da yapmaya baladlar.
Sami nal, Sadettin Paann Anlar (stanbul, 2003).

D. Ermeni sorunu

Belge 1 ve 4

Hcum (Dmeke Meydan Muharebesi), Fausto Zonaro (1897), TBMM Milli Saraylar Koleksiyonu.

I Ermeni sorunu sanldnn aksine II. Abdlhamit dneminde ortaya km deildir. 1830 ve 1840larda Osmanl hkmetinin Krt airetlerini yerleik dzene gemeye zorlamas srasnda dou vilayetlerinde yaanan ve etnik ya da din kkenli olmaktan ok yerleik ve gebe toplumsal yaplar arasndaki gerilimden kaynaklanan asayi sorununun yaratt huzursuzluk, 1877-1878 Osmanl-Rus savayla artmtr. Sava srasnda Osmanl ordusuna hizmet eden ve ounluu Krt ve erkes svarilerinden oluan dzensiz birliklerin bana buyruk davranlar, sava srasnda ve sonrasnda Kafkasyadan Osmanl topraklarna kaan muhacirlerin ve sava koullarnn yaratt genel skntlar ve baz Ermeni militanlarn sava srasnda Rus ordusunda grev yapmalar gibi gelimeler, szkonusu asayi sorununu daha da ciddiletirdi. Osmanl Devleti, Berlin Antlamasnn 61. maddesiyle Ermenilerin yaad vilayetlerde gereken reformlar gecikmeden gerekletirme ve Ermenilerin Krt ve erkesler karsnda gvenliini salama taahhdn vererek bu asayi sorununun uluslararaslamasna giden yolu am oldu. I 1887de Cenevrede Hnak ve 1890da Tifliste Danak Ermeni devrimci rgtlerinin kurulmalaryla denklem daha da karmaklat. Osmanl ynetiminin bir trl zemedii asayi sorunu Ermeni toplumunun Jn Trkleri olarak tanmlanabilecek bu gruplarn eylemleriyle Avrupa kamuoyuna tanmaya balad. 1890 temmuzunda Hnak militanlarnn stanbulda dzenledikleri gsteri kanl bir ekilde durduruldu. 18941896 yllar arasnda ise Ermeni sorunu iyiden iyiye kendini hissettirdi. nce, 1894te Sasunda kan bir ayaklanma kanl bir ekilde bastrld. Ardndan, 1895 sonunda Anadolunun pek ok yerinde yaanan saldrlarda ok sayda Ermeni ldrld ve mallar yamaland. Bu aamadan sonra Ermeni sorunu uluslararas kamuoyu nnde II. Abdlhamitin en byk endie kayna olmu ve kendisine bu kanl olaylara gnderme yaplarak "Kzl Sultan" sfat yaktrlmtr.

Edirnede etnik mahalle kavgalar.

[]etecilik oyunlarnn en heyecanls, bizim mahallenin ocuklaryla, bitiik Hristiyan mahalle ocuklar arasnda yaplanlaryd. Bunlar gerek bir ete atmas gibi geerdi. Hi beklenmedik bir zamanda patlard. Derhal duyulurdu. Bu artk bir oyun deildi. Snr mahalleler arasnda bir kavgayd. Btn bunlar, ayn devletin uyruu, fakat yzyllardan beri birbiriyle kaynamayan rklarn ocuklar arasnda, ilerde olacak kanl hesaplamalarn kk hazrlyd. Bu gibi kavgalar, ya Rum veya Bulgar mahallesinden geen bir Mslman ocuun taa tutulmas, yahut da Mslman mahallesine giren bir Hristiyan ocuuna dayak atlmasyla balard. ki tarafn da tannm elebalar, gz pek savalar vard. Bunlar kendi mahallelerinin, deta talim grm ocuklarn takm takm etraflarna toplarlard. ehrin kenarna seirtirler savaa srerlerdi. ehir kenarndaki srtlarda geni Mslman ve Hristiyan mezarlklar vard. Her iki taraf, arkasn kendi mahallesine, kendi mezarlna vermeye alrd. [...] Eer bu arpmalar byk ocuklarn evlerinden duyulup, iki tarafn kadnlar, erkekleri mezarlklara komazlarsa, barmalar, smeler arasnda sert bir kavgaya dnerdi. Talar yaard. Sopalar savrulurdu. Gs gse bir bouma balard. Hele i uzarsa iki tarafa da imdat yetiirdi. O zaman kavgaclar ayrmak ok zor olurdu.
evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam (Ankara, 1959).

Alntdan, devletin eitli kurumlar arasndaki ilikiye dair nasl bir izlenim ediniyorsunuz?

174

175

III. Mutlakiyet rejimi

S Z L K

Sultann merkeziyetiliine dair.

Jurnal rnekleri.

A. Merkeziyeti sultan

Belge 1 ve 4

* Bb- l * Mabeyn * Mlkiye * Hazine-i Hassa * Sansr * Jurnal * Otosansr

n Tanzimat dneminin devlet mekanizmasna yansmalarndan biri, brokrasi ve Bb- linin ynetimdeki arlnn artmasyd. II. Abdlhamit dneminin ayrdedici zelliklerinden biri ise, sarayn devlet mekanizmasnda yeniden merkez bir konuma gelmesidir. Kararlar artk Bb- l*de deil, sarayda alnmaktayd. Sarayn ilevinin deimesi, mekansal deiime de yol amtr. Yzyl sonunda Yldz Saray, saylar on be bini bulan muhafzlarn dnda on binin stnde sivilin yaad dev bir komplekse dnmt. Bu kompleksin kalbi Mabeyn*di. Sarayn ynetim merkezi haline gelmesiyle Mabeynde alanlarn saysnda da art olmu, 1878-1896 yllarnda Mabeyn katiplerinin says 10dan 28e kmtr. Burada alanlar Sultan, Mlkiye* mezunlar arasndan zenle seerdi. Elilikler ve vilayetlerden ifreli telgraflar Bb- l yerine Mabeyne yollanr, toplanan bilgiler Sultan ve danmanlarnn yansra bazen belli konularda gr bildirmek zere kurulmu olan komisyonlar tarafndan da deerlendirilirdi. Tm bu sistem, ynetimde Bb- lnin devre d braklmas anlamna gelir. n II. Abdlhamit ynetiminin bir zellii de, Sultann sistemi kiisel ilikilere dayandrma gayretidir. Bu balamda, zellikle eyhler, din adamlar, paalar ve airet reisleri gibi nfuzlu kiilere hediyeler gnderilir, nianlar, rtbeler verilirdi. Merkezden uzakta olmalarnda tehlike grlen nfuzlu kiiler saraya davet edilirdi. Bunun anlam, merkez iktidara kar bir g ya da direnme oda oluturabilecei sanlan insanlarn "daim misafir" olarak gz altnda tutulmasdr. Hediye, nian ve rtbe datma uygulamas sadece nfuzlu kiilerle de snrl kalmamtr. Tm bunlar iin gereken maddi kaynak Hazine-i Hassa*dan salanyordu. n II. Abdlhamitin her eyi Yldzdan ynetme tutkusu, brokrasinin rasyonellemesi sreci asndan sorun yaratmasnn yansra, sistemdeki tm aksaklklarn Sultana atfedilmesine yol amtr. Devleti tek elden ynetmek isteyen Sultan, bylece eletirilerin de tek oda olmutur.

Sultan Hamid tahta kndan balayarak devletin btn ilerini Saraya toplamak siyasetini takip etmitir. Bunun iindir ki, idar, iktisad, mlk, asker, mal, ilm ve din btn meseleler ile temas etmek imknn bulmu ve bu sayede tecrbesini pek ok geniletmee muvaffak olmutur. Sultan Hamid her meseleyi renmek ister, her eyi sorar, herkesin durumunu soruturur, tayinleri sultann emrine bal olan her memurun zgemi dosyasn okutturur ve bazan bunlardan birinin ierii dikkati ekecek olursa o memurun tayini emrini vermezdi. Mlk ve asker byk memurlarn seim ve tayinlerini yakndan ve alka ile takip ederdi. Hnkr bu tayinlerin bazlarn szl olarak red, baz mhim memuriyetlere de mnasip grdklerini kimseye danmadan tayin ederdi. Herhalde sefir, vali, kumandanlarn ve hatta baz mhim mutasarrflarn tayinleri arzolunmadan evvel fikir sorulurdu. Bb- lnin ileri ve yetkilerine mdahale demek olan bu siyaset Yldz merkeziyet siyaseti icbtndand [] Sultan Hamidin mdahale etmedii bir memur snf vard ki o da hkimler idi. Bu tayinleri arzolunduklar biimde aynen ve tereddtsz onaylard.
Sultan Abdlhamid. Tahsin Paann Yldz Hatralar (stanbul, 1999 [lk bask 1931]).

a. ki ien mektupu iin yazlanlar. 9 Ekim 1893 Bykadada oturan Mabeyn-i Hmayun- Cenab- Mlkne evirmenlerinden Maarif Nezaret-i Celilesi Mektupusu Srr Beyefendi, geen Cumartesi gn familyasiyle beraber Burgaz adasna gitmitir. Oradaki gazinoda karsyla beraber kahve imilerdir. Oradan kalkp Hristos manastrna gitmiler ve familyasiyle alenen iret etmilerdir [elenmilerdir]. Akamzeri sarho olduklar ve slam dinine yakmayacak halde Hristiyan ahali arasnda kemal-i rezaletle avdet etmilerdir. Bu, halkn hayret ve istihzasn mucip olmutur. Ayrntlarna dair Adalar zabtasndan alnan jurnal ile iliikleri arz ve takdim klnm ve bu hal birinci defa olmayp pek ok kez tekrar etmi olmakla... Zaptiye Nazr Nazm b. Sadrazam hakknda jurnal 29 Mart 1902 Sadrazam Sait Paa hazretleri bugn saat drt buukta konandan kp Ihlamur yoluyla Mabeyne gelerek gece saat birde Maka yoluyla konana avdet etmi, adgeenin konana muhtelif saatlerde zmir Valisi Kamilpaazade evket, Abdullah Beyler ve Napoli eski konsolosu Panayotis Efendi gelip gitmi olduklar Maka Karakolu miralaylndan alnan jurnal zerine maruzdur... kinci Frka Kumandan Mir evket
Faiz Demirolu, Abdlhamide Verilen Jurnaller (stanbul, 1955).

Kendileri hakknda jurnal verenler.

Yksek makamlarda bulunan kiilerin her eit hareketlerine dair doru veya yanl, hatta yalan ve iftira olmak zere Allahn gn, Padiaha birok haber gelir, arasra da o gibi kiiler birbirinin aleyhine Hnkra alelacaib eyler yazarlard. Tophane Miri Zeki Paa, bu vaziyete kar, kendisini mtemadiyen jurnal etmek suretiyle iin iinden kmak yolunu bulmutu; nereye gittiini, kimlerle konutuunu, kimlerle konuacan, srf kendi selahiyeti dairesinde olmak zere, yapaca ilerden balayarak bir jurnal konusu tekil edebilecek her hususu, evvelinden bir pusula ile Padiaha bildirir, "filn yere gideyim mi, gitmiyeyim mi?" diye izin katlar da yazard. Birok kereler bunlar bizim daireye gelip hazrlamakta ve yazdklarndan cevaba muhta olanlarnn karln oturup beklemekte idi. Bunlar kaleme almak iin, bizden byk nezketle, hokka ve kalem istediini de hatrlyorum.
F. Rezan Hrmen (yay.), Mehmet Tevfik [Biren] Beyin II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar (stanbul, 1993).

B. Bask rejimi

Belge 2 ve 3

n Bu merkeziyeti yap, sansr*, jurnal*cilik ve srgn olgularyla somutlaan bir bask rejimiyle birlikte dnlmelidir. 1880lerin ikinci yarsndan itibaren etkin bir ekilde uygulanan sansr, basnda hibir siyas tartmaya izin vermemi, kullanlmas sakncal grlen szcklerin, kapatlan dergi ve gazetelerin, toplatlan, baslmas ya da lkeye sokulmas yasaklanan eserlerin listesi gn getike ikinlemitir. Gazetelerin adeta birer resm bltene dnt bu ortamda sansr zamanla aydnlar arasnda otosansr*e yol am, bu da kltrel alandaki gelimeye kalc bir hasar vermitir. Szkonusu basn rejiminin bir olumsuz sonucu da, stanbulun basn ve dnce alannda slam dnyasnda 1860-1878 yllarndaki merkez konumunu yitirmesidir. n Bask rejiminin ikinci ayan oluturan jurnalcilik, dnemin ahlak knn en ak simgesidir. Sultann kurduu hafiyeler ve muhbirler a her geen gn byrken, jurnalcilik toplumsal bir hastalk olarak herkesin herkesten kukuland bir ortam yaratm, bu da bask rejimini salamlatran bir etmen olmutur. Tmyle yalan olduu ilk bakta anlalan jurnallerin bile dllendirildii bu sistemde gn gelmi padiaha jurnal vermemek de su saylm, haklarnda verilen jurnaller sonucunda pek ok kii iinden olmu, hapse atlm ya da srgne gnderilmitir. n Bask rejiminin elikili ynleri de vard. Sansr uygulamasn etkin bir biimde gerekletirmek iin gereken yetimi personel azl ve kapitlasyonlardan faydalanan yabanc postahanelerin yurda soktuu yasak yaynlar, sansrn etkisini grece hafifletmitir. Jurnalciliin bu derece zendirilmesi sonucunda Yldza akan devasa bilgi ynn aklc bir ekilde deerlendirmek imkanszlamtr. mparatorluun merkezden uzak blgelerine srgne gnderilenler, bakentte dile getirilmesi istenmeyen muhalif fikirlerin tm imparatorlua yaylmasna yol amlardr.

Yldz Saray.

176

177

C. "Grn kurtarmak": maj siyaseti

Belge 2 ve 4

* mtiyaz

n II. Abdlhamit, saltanat boyunca etkin bir imaj siyaseti izlemitir. Bu siyasetin iki temel amac olduu sylenebilir: Bir yandan, 1867 Girit ayaklanmas, 1875teki mal iflas, 1875-1878 Balkan Krizi, Kanun- Esasinin askya alnmas, Parlamentonun datlmas ve Midhat Paann srgne gnderilip ldrlmesi gibi olaylar sonucunda Bat kamuoyunda Osmanl Devleti ve hkmdar hakknda ortaya kan son derece olumsuz imgenin etkisini azaltmak, dier yandan da Osmanl mparatorluunun uygar ve byk bir devlet olduuna dair yeni ve olumlu bir imge yaratmak. Sz konusu imaj siyaseti, 1880lerin banda Tunus ve Msrn en byk iki smrge gc Fransa ve Birleik Krallk tarafndan igal edilmelerinden sonra Avrupa bilim evrelerinde balatlan slam kart iddetli kampanyaya Osmanllarn verdii yant olarak da grlebilir. n Bu siyaset erevesinde, Bat dnyasnda Osmanllar ve slam dnyasn kk drc tiyatro eserleri ve operalarn sahneye konmasna, slam geleneklerini karikatrize eden gsterilerin gereklemesine engel olunmaya allm, Bat basnnda Osmanl kart haber ve makalelerin yer almamas ya da Osmanl yanls yorumlarn yaymlanmas iin kimi zaman rvet bile verilmitir. Osmanl Devletinin bu konudaki hassasiyetinin farkna varan pek ok frsatnn para szdrmak amacyla yapt antajlar komik olaylara da yol am, Osmanl diplomatlarnn abalar ounlukla baarya ularken bazen istenen sonu elde edilememitir. n mparatorluun uygar ve byk bir devlet olduunun her frsatta gsterilmeye allmas, imaj siyasetinin ayrlmaz bir parasn oluturur. Dzenlenen uluslararas kongre ve fuarlara mmkn olduunca katlmaya allm, Osmanl temsilcilerinin protokolde Byk Devletlerinkilerin yannda saygn bir yerde bulunmalarna son derece zen gsterilmitir. Szkonusu siyasetin bir baka yn de imparatorluun modernliine gnderme yapan simgelerin vurgulanmasdr. Bu amala, imparatorluktaki eitim kurumlarndan Sultann saf kan atlar ve yatlarna, talim yapan itfaiyecilerden saraylara kadar 1.800den fazla fotoraf ieren albmler hazrlanp A.B.D. Kongre Ktphanesi ve Britanya Mzesine gnderilmitir.

2 3

tfaiye Alaynn talimi (1893 dolaylar). Badat Demiryolunun nemi.

D. Alman nfuzu

Belge 1 ve 3

n II. Abdlhamitin saltanat Osmanl mparatorluunda Alman nfuzunun hzla artt bir dnemdir. Diplomatik bir balamann tesine geen bu ok boyutlu yaknlama uluslararas gler dengesindeki deiimden kaynaklanr. Smrgecilik yarna ge katlan Almanya, smrge ele geirme abalarnda sonu elde edemediinden, hzla gelien endstrisine pazar ve hammadde bulmak amacndayd. Fransa ve Birleik Krallkn d siyasetlerindeki deiimin farknda olan Sultann niyetiyse, Almanyayla sk ilikiler kurarak bu lkeyi d siyasette dier byk glere kar bir denge unsuru olarak kullanmakt. n Almanyayla Osmanl Devleti arasnda yaplan anlamalar erevesinde 1880lerin bandan itibaren ordu, sivil ynetim, polis tekilat ve tp alanlarnda reform abalarna destek olmak zere ok sayda Alman uzman Osmanl mparatorluuna geldi. Osmanl ticaretinde Birleik Krallkn pay gerilerken Almanyann pay artyordu. Silah ticaretinde 1885ten sonra balayan sre, Osmanl ordusunun neredeyse tamamen Alman silahlaryla donanmasyla sonuland. 1888de Anadolu Demiryollar projesinin ina ve iletme imtiyaz* Alman mill bankas Deutsche Banka verilmi, Haydarpaadan balayan hat 1896da Konyaya ulamtr. 1898de imtiyaz yine Almanlara verilmekle birlikte inaatna ancak 1903te balanabilen Badat Demiryolu projesi ise Almanyayla Birleik Krallk arasnda ciddi bir gerginlie yol at. n Bu yaknlama srecinde Almanya, ulusu hareketler karsnda Birleik Krallk, Fransa ve Rusyann tersine genelde Osmanllardan yana bir siyaset izlemitir. 1889 ve 1898de iki kez Osmanl mparatorluunu ziyaret eden Alman imparatoru II. Wilhelm, ikinci ziyaretinde amda yapt bir konumada kendini Sultann ve dnyadaki 300 milyon Mslmann en byk dostu ilan etmitir.

Badat Demiryolu, siyas ynleri bakmndan bir demiryolu olmaktan daha baka bir eydi. Badat Demiryolu, denizlerdeki Alman-ngiliz yarmasnn bir unsuru, ttifak Devletleriyle tilf Devletleri arasndaki byk oyunun bir piyonu, nfuz hakimiyeti iin yaplan diplomatik mcadelenin bir dnemiydi. Trkiye ile Almanya arasndaki iktisad ve siyas ilikilerin daha sk bir ekilde gelimesi dnya apnda bir hazrln ruhuna uygun dyordu. Bu hazrlk, iktisad rekabeti hzlandrmak ve her ulusun, varln srdrmek iin katlmak zorunda kalmas beklenen byk Avrupa sava iindi. [...] Dnyann en gl Mslman lkesini desteklemekle, Almanya, Avrupal rakiplerinin Mslman smrgelerinin halklarn da batan karmay umuyordu. nk ngilterenin 85 milyon, Rusyann 17 milyon, Fransann 15 milyon Mslman uyruu vard. Almanyann ise hi yoktu.
Edward Meade Earle, Badat Demiryolu Sava (New York, 1923).

II. Wilhelm [Alman] emesinin al treni, 27 Ocak 1901.

Yldz, Hamidiye Camiinde cuma selaml (1893 dolaylar).

178

179

E. Hilafet siyaseti

Belge 1, 2, 3 ve 4

Hicaz Demiryolu zerine.

* Panislamclk * slamclk * Muhacir * Gvur

n II. Abdlhamit dnemini tanmlamak iin ska kullanlan kavramlardan biri olan panislamclk* aslnda Sultann halifelik nvanna yapt vurgunun Avrupallarca yanl bir biimde adlandrlmasdr. Dolaysyla, bu dnemden sz ederken, imparatorluk snrlar dnda saldrgan bir slamclk* siyasetini artran panislamclk yerine, bir d siyaset kozu ve ieride iktidarn meruiyetini arttrc bir etmen olarak dnlen hilafet siyasetinden sz etmek daha doru olur. n Mslmanlarn yaad lkeleri ardarda igal eden emperyalizm olgusu nedeniyle dnya Mslmanlarnn gz tek bamsz Mslman devlet konumundaki Osmanl mparatorluuna ve hkmdarna evrilmi durumdayd. 93 Harbi srasnda zellikle Hindistanda yaplan mitingler ve Osmanl Devleti yararna dzenlenen yardm kampanyalar Osmanl devlet adamlarnn kafasnda sultann halifelik nvanna yaplacak vurgunun d siyasette bir koz olarak kullanlabilecei fikrini dourmutu. Balkanlar ve Kafkaslarda kaybedilen topraklar ve 93 Harbi srasnda ve sonrasnda yaanan kitlesel glerle beraber imparatorluun demografik yaps deimi, Mslmanlarn toplam nfus iindeki oran hayli artm, halifelie yaplacak vurguyla farkl etnik kkenlere mensup muhacirleri yeni devletlerine ve yeni hkmdarlarna balamann kolaylaaca dnlmt. Ayrca, Msr igal eden Birleik Krallkn 1880lerin banda balatt Arap hilafeti kampanyas, Osmanl sultannn Mslman uyruklarnn gzndeki meruiyetine ciddi bir tehdit olarak alglanmt. II. Abdlhamitin hilafet siyasetinin temelinde bu nedenler yatar. Bat kamuoyunda en ok ilgi gsterilen konu olan cihad tehdidiyse, II. Abdlhamit iin bir d siyaset kozu, bir blf unsuru olmaktan baka bir anlam tamamtr. n II. Abdlhamit, tutumlu, alkan, ll ve inanl bir sultan imgesi yaratmaya zen gstermi, ncllerine vurulan "gvur sultan" damgasn yememeye dikkat ederek Mslman orta snf uyruklarnn gznde olumlu bir izlenim brakmtr. Halife nvanna vurgu yaparak eyhler ve tarikatlarla yakn ilikiler kurmu, geleneksel yaplar denetimi altna almaya abalamtr. Saltanat boyunca youn bir yayn ve propaganda faaliyeti gerekletirilmi, Osmanl sultannn halifeliine vurgu yapan gazeteler, kitaplar baslp, Mslmanlarn yaad lkelere eliler gnderilmitir. Osmanl konsoloslarnn zellikle Dou Hint adalarnda bu erevedeki etkinlikleri diplomatik bir krize de neden olmutur. Okul mfredatnda din ierikli derslerin arl arttrlrken, Hicaza ayr bir zen gsterilmi, Snnlerin kutsal topraklar Mekke ve Medinede gerekletirilen bayndrlk almalarnn yansra ilerin kutsal yerleri olan Necef ve Kerbelada da din meknlar bakma alnp yenilenmitir. n Asker, siyas ve iktisad nedenlerin yansra hac yolculuunu da kolaylatrmak zere dnlm byk bir proje olan Hicaz Demiryolu, II. Abdlhamitin hilafet siyasetinin en somut sonucudur. Yapmna 1900de balanan ve Yemene kadar gitmesi ngrlen demiryolu 1908de Medineye ulap iletmeye almtr. Tm dnya Mslmanlarnn balaryla yaplan Hicaz Demiryolu, Mslman kamuoyunda II. Abdlhamite byk prestij kazandrmtr. n II. Abdlhamitin hilafet siyasetinin slamclk olarak nitelenmesi yanl olur. II. Abdlhamit, medreseleri yeniletirmek iin hibir aba gstermemi, tersine yeni hukuk mektepleri aarak medrese mezunlarnn esas i alanlarn da ellerinden alacak bir sre balatmtr. Sultan, slam modernizminin karsndayd; amac slam yenilemek deil, onu siyas iktidarn meruiyetini salamlatrmak iin kullanmakt. stelik, halifelik unvannn kullanmnda elikili bir yan da vardr. Halife sadece Snnlerin din nderidir; halbuki sultann Mslman uyruklar arasnda Snn olmadklar gibi Snnler tarafndan Mslman da kabul edilmeyen, "batl mezheplere mensup" olduklar ileri srlen Nusayrler, Alevler, iler ve Zeydler gibi din cemaatler de bulunuyordu. Sultann tm Mslmanlarn halifelii iddiasnda bulunmas Snn olmayan cemaatlerin tepkisini ekmi, uygulanan Snnletirme siyaseti pek ok ayaklanmaya neden olmutur.

XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren olumaya balayan Hicaz Demiryolu ina fikri, bu demiryolunun Arabistann siyas gelecei asndan nemini savunan baz Osmanl devlet adamlar ve brokratlarnn da etkisiyle, II. Abdlhamid tarafndan benimsenerek 1900 ylnda kesinlik kazand. lk aamada amdan Mekkeye kadar uzatlmas planlanan Hicaz Demiryolunun, yan hatlarla Akabe Krfezi ve Ciddeye balanmas, ileride Yemen, daha uzun vadede ise Medine zerinden Orta Arabistan ve Badata uzatlmas dnlmekteydi. Hicaz Demiryolu projesi, ncelikle asker, siyas ve din olmak zere esasta temel amac gerekletirmek zere uygulamaya konmutu. Her eyden nce Hicaz hatt, blgeye asker ve silah sevkini hzlandracandan muhtemel i ayaklanmalar ve dardan gelebilecek saldrlara kar savunma rol stlenecekti. phesiz Osmanl Devletinin asker etkinliinin artmas beraberinde siyas otoritenin Gney Suriye ve Hicazda glenmesine yardmc olacakt. Yalnz sava ve i isyan durumlarnda deil, normal zamanlarda da Hicaz ve Yemene asker ve mhimmat sevkiyat demiryoluyla yaplacak, bylelikle Svey Kanalna duyulan ihtiya ortadan kalkacakt. Hicaz Demiryolu, ayn zamanda, byk zahmet ve tehlikelere katlanlarak yaplan hac yolculuunu kolaylatrarak nemli bir din hizmeti yerine getirecekti. Demiryolu, Suriyeden Medineye 40, Mekkeye ise 50 gn sren uzun ve bedevilerin saldr tehlikesine marz hac seyahatini 4-5 gne indirecekti. stelik demiryolu, haclarn gidi-geli masraflarn ncesiyle mukayese edilemeyecek derecede azaltacak, emniyetli, rahat ve ucuz hac yolculuu yakn gelecekte haclarn saysn da ykseltecekti. Hicaz Demiryolu projesi, II. Abdlhamid ve dolaysyla Osmanl Devletinin slm lemindeki prestij ve nfzunu kuvvetlendirmesi, ortak bir eser ve ama etrafnda Mslman dayanmasn salamas asndan da nemliydi. Hicaz Demiryolu, iletmeye aldktan sonra devlet btesi iin nemli oranda tasarruf imkn salamasnn yansra, blgenin ekonomik, ticar ve sosyal geliimi noktasndan da yararl olacakt.
Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu (stanbul, 1994).

Hicaz Demiryolu. Yarmuk (Filistin) Vadisinde demir kpr (1903). II. Abdlhamit ve Hilafet siyaseti.

mparatorluumuz din, iman lkesidir ve yle kalacaktr. Eer din anlay yklrsa, imparatorluumuzun sonu gelmi demektir. Dindalarmzn yaadklar memleketlerin byk devletlerin elinde olmas pek acdr. Osmanl mparatorluuna yirmi milyon Mslman kalmtr. Buna karn btn Mslmanlarn gz stanbuldadr. Dmanlarmz madd kudretimizi ykmay baarsalar da manev kudretimiz srecektir. Mslmanlarn bulunduu yerlerle ilikilerimiz daha sklamal, birbirimize daha fazla yaklamalyz. Gelecek iin yalnz bu birlikte mit vardr. slmiyetin birlii devam ettii srece ngiltere, Fransa, Rusya, Hollanda elimde saylrlar. nk tabiyetlerinde bulunan Mslman memleketlerinde halifenin bir sz cihat meydana getirmeye yeterlidir ve bu Hristiyanlar iin felket demektir. Henz zaman gelmi deil ama, bir gn btn iman edenler birden kalknacaklar ve tek bir insan gibi hareket ederek gvurun boyunduruunu kracaklardr. ngiliz ynetiminde 85 milyon, Hollanda smrgesinde 30 milyon, Rusyada 10 milyon vs. toplam 250 milyon Mslman kurtulu iin Allaha yalvarmaktadrlar ve Hz. Muhammedin vekili olan halifeye mitlerini balamlardr. Byk devletlerin yannda sesi zayf kan bir varlk olduumuzu kabul edebilir miyiz? slmiyet, balarn kuvvetlendirmeye almaldr. indeki, Hindistandaki, Afrikann ortasndaki, yani btn dnyadaki Mslmanlar birbirlerine yaklatrmakta fayda vardr. Bu konuda ranla hibir anlama olmamas esef vericidir. Halbuki Rusyann ve ngilterenin oyunca olmamak iin bize yaklamalarnda fayda vardr.
Sultan Abdlhamit II, Siyas Hatratm (stanbul, 1974).

Hicaz Demiryolu.

Kaynak: brahim Usul (Yay.), Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm (stanbul, 1999).

Hicaz Demiryolu projesi hangi kesimlerin karlarn tehlikeye sokuyordu?

180

181

IV. Modernlemede sreklilik

S Z L K

Eitimde modernlemenin bilanosu.

A. Eitimde atlm

Belge 1, 2, 3 ve 5

* Rtiye * dad * ptidi okul * Sbyan mektebi * Maarif hisse-i inesi * Moratoryum * Dyn- Ummiye Ynetimi (bkz. s. 28 ve s. 34-35)

n II. Abdlhamit dneminin en dikkat ekici ynlerinden biri de eitim alannda gzlenen byk atlmdr. Bu dnemde, Tanzimat reformlarn uygulayacak yetimi memur ihtiyacn karlamak zere nceden alan yksek okullara yenileri eklenmi, zellikle ilk ve orta retim alannda nicel ve nitel ilerleme salanmtr. Eitim hamlesinin bakentle snrl kalmayp taraya da ulamasna zen gsterilmi ve tm eitim ve retim kurumlarn devlet denetimindeki bir eitim sistemi erevesinde rgtleme ynnde nemli gelimeler kaydedilmitir. Eitim alanndaki bu hamlenin gerisinde, memur ve subay ihtiyac, misyoner okullar ve cemaat okullaryla rekabet etme istei, devlete ve hkmdarna bal uyruk yaratma arzusu ve eitim seviyesinin ykselmesinin iktisad ve ticar gelimenin nkoulu olduu ynndeki inan gibi pek ok etmen yatar. n Bu balamda, 1876-1909 arasnda rdiye*lerin says 250den 600e, idad*lerinki 5ten 104e, retmen okullarnnki 4ten 32ye, 200 olan iptid*lerin says 4.000-5.000e karlm, 10.000 kadar sbyan mektebi*nin eitim yntemi de yeniletirilmitir. Bunlarn yansra, ders mfredatlarnda ciddi deiiklikler yaplm, okullarn madd olanaklar iyiletirilmi, modern eitim ara ve gereleri satn alnmtr. Kz okullarnn says hzla artarken, 1889da dilsiz ve sarlar, 1891de de krler iin okul almtr. Tm bunlar iin gereken mal kayna salamak amacyla 1884te Maarif hisse-i inesi* adyla yeni bir vergi konmutur. Dnemin ilgin bir gelimesi de, imparatorluun Mslman uyruklarna ynelik olarak alan zel okullardr. n Eitim alannda kaydedilen ilerleme byk olmakla beraber, yeterli deildi. Okullama oran tm ilerlemeye ramen ok dk kalm, gayrimslim uyruklarn devlet okullarna ekilmesi konusunda misyoner ve cemaat okullaryla rekabette istenen sonu elde edilememitir. Yine de yaplan hamleyle, II. Merutiyet ve Cumhuriyet dnemindeki gelimelerin temeli atlmtr.

1876-1909 yllar aras, ilk ve orta retim alannda, Tanzimat devrinde yaplan kanunlarn uygulanmas ve eksikliklerin giderilmesi devridir. Yani 1876dan nceki fikirlerin meyvas II. Abdlhamid zamannda alnmtr. Byle olmas da tabi bir durumdur. nk, Osmanl Devletini toptan Batllatrma maksadyla, 1839da balatlan iddial ve byk reform hareketlerinden, ksa zamanda sonu alnamayaca aikrdr. Nitekim alnamam ve 1856da Islhat fermannn ilnna ihtiya duyulmutur. 1856-1876 arasndaki 20 yl ise, reformlar iin bir balang ve intikl devresi olmutur. Bu bakmdan II. Abdlhamid zaman, iyi veya kt sonularyla birlikte uygulama devri olarak kabul edilebilir. [] II. Abdlhamid devri marifinin en ok tenkit edilen taraf phesiz nitelik yndr. Ancak bu tenkitler genellikle yksek retimdeki uygulamalara yneltilmitir. lk ve orta retim bunun biraz daha dnda kalmtr. Bunda ilk ve orta okullardan beklenen grevin de rol olmutur. nk bu okullarn grevi, talebelere okuma yazma ve hesap retmek, daha sonra genel olarak fen, sosyal ve kltr bilgilerini vermekten ibaretti. Bu bilgiler az ok verilmekle beraber, ilk ve orta retim, hibir zaman Avrupadaki emsalleri seviyesine kamamtr.
Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi (Ankara, 1991).

3 4

Emirgan Kz Ortaokulu rencilerinin grup resmi (1893 dolaylar). II. Abdlhamit dnemi maliyesi zerine.

II. Abdlhamit dneminde mal denge bozukluu sonuna dek srp gitti. Memurlara ylda alt aylk, o da binbir zorlukla, maalar verilebilir, ilerleme ve uygarlamaya yardm dokunabilecek bayndrlk ileri yzst braklrd. Hatta bteler ilan edilmez, eski kafal birtakm devlet adamlar maliye hesaplar devlet srrdr diye onu gazetelerde yaymlayp bakkala akkala bildirmenin doru olmayaca inancnda bulunurlard. Ama dorusunu da sylemeli, eski dnemlerdeki gibi d borlanmalara eilim gsterilmiyor, zar zor da olsa kendi yamzla kavruluyorduk.
Abdurrahman eref, Tarih musahabeleri (stanbul, 1924).

B. Mal reform abalar

Belge 4

n II. Abdlhamit tahta ktnda hazine botu. 1875te ilan edilen moratoryumdan sonra devletin mal durumu daha da ktlemitir. Sava masraflar, yaklak iki yllk devlet btesine denk sava tazminat, karlan kat parann (kaime) hzla deer kaybetmesi ve Tuna Vilayeti gibi hazineye katk salayan zengin vilayetlerden bazlarnn kaybedilmesi mal alanda byk sknt yaratmtr. Devletin korkun boyutlara ulam d borcunu deyemez duruma gelmesinin yaratt krizi amak iin yaplan grmeler sonucunda 1881de Dyn- Ummiye (bkz. s. 28 ve s. 34-35) Ynetimi* kurulacaktr. n Vergi toplamada iltizam sistemine son vermek, mal alanda yaplmas dnlen ama gerekletirilemeyen bir reform olarak kalmtr. Devletin gelirlerini arttrmak iin gmrk vergisini % 8den % 11e ykseltmek, kapitlasyonlarn salad ayrcalklarn kaybetmek istemeyen Byk Devletlerin kar kmas nedeniyle mmkn olmamtr. Bu durumda Sultan, zellikle tarm sektrn gelitirmeye ynelik giriimlerde bulunmutur. Bursa, stanbul ve Selanikte ziraat mektepleri alm, iftilere kredi salamak zere 1888de Ziraat Bankas kurulmutur. Ticaret alannda nemli bir gelime de, Sultann da desteiyle 1882de stanbul Ticaret Odasnn kurulmasdr. n Bu dnemdeki mal reform abalarnn baarya ulat sylenemez. Baarszln nedenleri arasnda Osmanl maliyesinin iinde bulunduu kt durum, lkede iktisad gelimeye temel olabilecek altyapnn ve insan kaynaklarnn yetersizlii ile kapitlasyonlarn olumsuz etkilerini azaltmaya imkan vermeyen uluslararas konjonktr saylabilir. Devletin d borcu bu dnemde de artm, bununla birlikte alnan borlar bte ann kapatlmasna, asker ihtiyalara ve demiryolu inaatna harcanarak ncekilere gre daha verimli bir ekilde kullanlmtr.

Sivil Tp Okulu rencileri, retmenleri ile birlikte (1893 dolaylar).

Krler Okulu rencileri (1893 dolaylar).

182

183

C. Orduda modernleme

Belge 2, 4 ve 5

Orduda modernlemenin snrlar.

* Mektepli * Hamidiye Alaylar * ekirdek aile

n 93 Harbindeki ar yenilginin ardndan asker modernlemeye hz verilmesi kanlmaz olmutur. lk olarak askere alma sistemini yeniletirebilmek, ordunun sava halinde seferber edebilecei asker saysn daha doru bir biimde belirleyebilmek amacyla 1882 ylnda bir nfus saym balatlmtr. mparatorluun Mslman uyruklarnn yansra gayrimslim uyruklarnn da askere alnmas konusunda almalar yaplmsa da eitli nedenlerden bu proje uygulanamamtr. II. Abdlhamitin saltanat boyunca devlet btesinin yaklak yars asker harcamalara ayrlmsa da, bu, ordunun tamamnn modernletirilmesine yetmemitir. Bu yzden belirlenen yeni savunma stratejisi uyarnca donanma kendi haline braklarak arlk kara ordusuna verilmitir. Bu stratejik seimde, Osmanl mparatorluunun coraf yaps kadar orduyu modernletirmek iin getirilen Alman uzmanlarn grleri de rol oynamtr. n Orduya nitelikli subay yetitirmek iin pek ok okul alm, okullarn mfredat yeniletirilmitir. Mekteb-i Harbiyeye hoca olarak Alman subaylar getirtilmi, 1895ten sonra Almanyaya renci gnderilmi ve tm asker okullar bir at altnda dzenlenmitir. ou bu dnemde alm olan asker rdiyelerden mezun olan renciler stanbul, Edirne, Manastr, Erzurum, Bursa, am ve Badatta bulunan yedi asker idadden birine gider, bundan sonra da baarl olanlar Mekteb-i Harbiye ve son olarak Erkn- Harbiye Mektebine giderlerdi. Asker okul saysndaki art ordunun ynetim kademesine dorudan yansmtr: 1884te grevde olan 10.000 subayn ancak % 10u mektepli* iken, 1899da ordudaki 18.000 subayn % 25i, yani 4.500 mektepliydi. n Ordudaki yenileme abasnn baarsz olduu alanlar da vardr. Asker kaaklar nlenememi, gayrimslimlerin askere alnmas konusunda ok az yol alnabilmitir. stanbul ve civarn, Hicaz, Yemen, Trablusgarp, Arnavutlukta baz blgeler ahalisiyle Krt ve Arap airetlerini askerlik hizmetinden muaf tutma uygulamas da devam etmitir. Kslabilecek tek harcama kalemi olarak grlen maalardaki kesintiler ve demelerdeki aksaklklar subaylar arasnda rejime kar tepki dourmutur. Dou Anadoluda asayiin salanmasnda faydal olaca dnlerek kurulan ancak byk sorunlar yaratan Hamidiye Alaylar* ise asker modernlemeye ters den bir oluumdur.

Beinci ordudan tertip edilen kuvvet, Adanadan Halilrrahmana kadar muhtelif yer ve dairelere ait olduklarndan, bunlar Mersinden Yafaya kadar iskele ve limanlardan kolaylkla vapurlara bindirilip sevki pek tabi iken tamam [...] Hicaz imendferi ile Maana, oradan arlklar iin binbir zorlukla develer bulunarak be gnlk kara yryyle Akabeye ve oradan vapurla Hudeydeye sevki kararlatrlr. Fakat bu yolculuun uygulanmas ve yerine getirilmesinde o kadar ileriye varlr ki [...] bir dakikann bile hesabna ihtiya olan bir zamanda en az bir ay kayb edildii gibi, souk ve yorgunluk yznden bir hayli can kayb da verilir, birok masraf fazladan edilir. Fakat daha bitmedi. Beinci Ordu askeri Henri Martin, nc Ordu da kk apl Mauser ile silhl iken her ikisinin de silhlar alnarak bunlarn hibirisine benzemeyen byk Mauser ile silhlandrlmalar, fakat tfeklerin askerlerin eline Hudeydede verilmesi emredilir. Ondan sonra sratla Sanay kurtarmak lzm gelmekle asker mecburiyet altnda kullanmasn bilmedii silhla harbe sokulur.
Ahmet zzet Paa, Feryadm, cilt I (stanbul, 1992).

Telefon nedir, nasl kullanlr? Nevsl-i Marifet (stanbul, 1890).

Hassa Ordusunun I. Alay I. Taburu (1893 dolaylar).

D. Toplumsal yaam ve kltr

Belge 1 ve 3

n Toplumsal yaam alannda gze arpan ilk deiim giyim kuam ve yaam tarzndadr. Pazarlama tekniklerinin gelimesi, hazr giyim sektrnn ortaya kmas, tamaclk ve ulam alanndaki ilerlemeler sayesinde lkeler arasndaki iletiim ve ticaret artm, zellikle st kesimden Osmanllarn giyim kuam ve alkanlklar asndan batllama sreci hzlanmtr. Byk ehirlerde lokanta, plaj, kafe, sinema, tiyatro gibi Osmanl toplumu iin yeni kamusal mekanlar ortaya kmaya balamtr. Szkonusu kamusal mekanlar, kadnlarn toplumsal konumuna ilikin bir tartma balatm, Osmanl feminizmi de 1890l yllarda bu tarihsel erevede domutur. Yaanan iktisad ve toplumsal deiim sonucunda stanbulda ilk apartmanlar ortaya karken, ekirdek aile* olgusu grlmeye balanmtr. n Kltr ve sanat alannda yaanan deiim zellikle edebiyatta arpcdr. Osmanl edebiyatna 1870li yllarn banda giren roman trnn ilk olgun rnekleri yzyln sonlarnda yazlmtr. Samipaazade Sezainin Sergzet (1889), Recaizade Ekremin Araba Sevdas (1896), Hseyin Rahminin Mrebbiye (1899), Halit Ziyann Ak- Memnu (1900) ve Mehmet Raufun Eyll (1901) adl romanlar toplumsal yaam alannda grlen deiimin edebiyat alanndaki yansmasdr. Sansrn etkisiyle siyasal alanda yaplamayan tartmalar yaz dili zerine younlamtr. lk Osmanl ressamlarnn da ortaya kt bu dnemde, 1881de Eski Eserler Mzesi (sr- tika Mzesi) ve 1883te Gzel Sanatlar Akademisi (Sanayi-i Nefse Mektebi) gibi nemli kltr kurumlar almtr. Osman Hamdi Beyin nderliinde Osmanl arkeolojisi domu, bu alanda da 1884te karlan Eski Eserler Ynetmelii (sr- tika Nizmnmesi) ile kurumsallama sreci balamtr. Yine bu yllarda matbaaclk alannda byk bir atlm yaanmtr.

Sultan hanmlarn terzilerinden istekleri.

Topkap Saray Mzesi Arivi, no. 10739/7, 10739/6 ve 10739/3.

Erturul Svari Alay Galata Kprsnde. Fausto Zonaro (1901), TBMM Milli Saraylar Koleksiyonu.

184

185

V. Jn Trkler
S Z L K

Muhaliflerin toplumsal kkenleri.

1902 Jn Trk kongresi ve hareketin ikiye ayrlmas.

A. Gen muhalifler

Belge 2

* Jn (bkz. s. 190) * Carbonari

n "Jn* Trk", 1890larda II. Abdlhamit rejimine kar ortaya kan muhaliflere verilen genel isimdir. Bu muhalifler, dnsel anlamda nclleri saylabilecek olan Yeni (ya da Gen) Osmanllarla kartrlmamaldr. Yeni Osmanllardan baz kiiler daha sonra Jn Trk hareketine katlmlarsa da, birbirinden yalnzca tarihdizimsel olarak deil, muhalefetlerinin nitelikleriyle de ayrlan iki ayr kuak szkonusudur. n Jn Trkler bu anlamda "jn" olmalarnn yannda yaa da gentirler. 1870lerin sonunda, ounlukla da 1880lerin banda domulardr. Hemen hepsi alt-orta snfa mensup ailelerden geliyorlard. ounlukla kk memur ocuklardr; bununla birlikte aralarnda az da olsa toprak sahibi, yksek dereceli memur, serbest meslek sahibi, esnaf ve kyl ocuklar da vard. Toplumsal kkenleri, II. Abdlhamit dneminde eitimin toplumsal tabannn genilemesi olgusunun bir yansmasdr. Jn Trklerin ezici ounluu yeni okullarda okumulardr. Okul, modern bilgiler ve yeni bir dnya grnn yansra farkl bir toplumsallama biimi anlamna da gelmekteydi. Dolaysyla, bu kua snf ve devre arkadal gibi yeni iliki biimleriyle birlikte ele almadan anlamak zordur. Etnik kken asndan bakldnda, Jn Trklerin ounluu Trk olmakla birlikte aralarnda ok sayda Arnavut, biraz Arap ve az sayda Yahudi de grlr. Hareketin ilk aamalarnda aralarnda az sayda Rum ve Ermeni kkenli Osmanllar da vard. n Neredeyse btn bir kuan mevcut rejime kar eletirel bir tavr almasnn temel nedeni, okulda edindikleri yeni dnya gryle iinde yaadklar kltrel ve zellikle de siyasal ortam arasndaki elikidir. Osmanl Devletinin iinde bulunduu kt durumu rejimin baskcl ve ahlak kokumuluuna balayan bu genler merutiyetin yeniden ilannn yaanan pek ok sorunu zeceini dnmlerdir.

Memuriyete getikten sonra etrafmdaki hrriyetiler ile iliki kurmaya teebbs eyledim. ok gemeden Selanikte mevcut cemiyet taraftarlarnn tamamyla samimi, belli ilikiler kurdum ve hemen hrriyeti dncenin yaylmas ve gelimesini salayacak vastalarn olumasna teebbs eyledik. Sreyya Bey, o zaman Erkek retmen Okulu mdrlnde bulunmakla beraber Mekteb-i Sanayi talebesine de ders veren ve imdi Kastamonu mebusu bulunan smail Mahir Efendi, rtiye mektebi mdr merhum Hac kr Efendi, Osmaniye yazarlarndan Binba merhum Ahmet Nuri Bey, istihkam mlazm Hseyin Efendi, alay mfts Sleyman Efendi, Selanik mebusu eraftan Rahmi Bey, srgn arkadam Osman Bey, Selanik tccarndan Rakm Efendi ve daha burada isimlerini saymakta lzum grmediim birok kiiyle el ele vererek zalim idareyi kaldrmak sebeblerini gece gndz oluturmaya tm gcmzle gayret sarf edip duruyorduk.
Leskovikli Mehmet Rauf, ttihat ve Terakki Ne di (stanbul, 1991 [ilk basm 1911]).

Kongrede Osmanl unsurlarn tekil eden btn milletler hemen hemen temsil edilmiti. 60-70 kiiye varan kongreciler Jn Trk leminin ve Sultan Abdlhamid muhaliflerinin en tannm simalar arasndan seilmiti. [] Kongre, Prens Sabahaddin Beyin gzel bir konferansyla almtr. Mzakere esnasnda u iki nokta zerinde durulmutur: a) Yalnz propaganda ve neriyt ile inklp yaplamaz. Buna dayanan asker kuvvetlerin de ihtill harektna katlmalarn temine almal. b) Ecnebi hkmetlerin mdahalesini davet suretile memlekette slahat icrasna girimeli. [] Prens Sabahattin Bey, [] ecnebi mdahalesine de ihtiya bulunduunu ve bunu memleketimiz karna evirmek lzm geldiini anlatm ve dncesini u suretle zetlemitir: Biz memleketimizde bir ihtill yapmak maksadile toplanm bulunuyoruz. Lkin dahilde ihtill karmaa muvaffak olduumuz takdirde bu hareketin iyi bir biimde neticelenecei muhakkak deildir. Kargaalk esnasnda her hangi ecnebi bir hkmetin kendi menfaati namna, ilerimize mdahale etmesi muhtemeldir. te biz bu mdahaleyi nlemek iin menfaati menfaatimize uygun bir hkmetle daha evvelden anlam olmalyz. Yani dahilde bir hareket vcuda getirdiimiz vakit bundan istifade etmek emeline decek hkmetlerin mdahalesini bertaraf eyliyecek hr ve demokrat hkmetlerle imdiden uyumalyz ve bundan sonra ihtill harektna gemeliyiz. Mzakere salonu bir mddet bu mnakaalarla alkalandktan sonra u yolda iki gr belirmiti: Mdahaleci ve o zamann diliyle adem-i mdahaleci [mdahale kart]. Prens Sabahattin Beyin izah ettii ekilde mdahaleye taraftar olanlar ekseriyeti tekil ediyordu. Bu hizbi smail Kemal Bey temsil ediyordu. Adem-i mdahaleci aznlk hizbine de Ahmet Rza Bey ba olmutu. Bu suretle kongre iki ksma ayrlmtr.
Ahmet Bedev Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler (stanbul, 1946).

BYOGRAF
1 Ahmet Rza Bey
(1858-1930).
Jn Trk hareketi nderlerinden, siyaset adam. Mekteb-i Sultaniden sonra Fransaya gidip ziraat eitimi ald, yurda dnp Ziraat Nezaretinde almaya balad. Burada yaad baz hayal krklklarndan sonra 1889da Fransaya dnerek pozitivist harekete katld. Pozitivistlerin resm yayn organnda yazlar kaleme ald; dncelerini belirttii raporlar II. Abdlhamite yollad. 1895te ttihat ve Terakki Cemiyetinin yayn organ Mevereti Franszca ve Trke olarak yaymlamaya balayarak Avrupadaki Jn Trk hareketinin nderi haline geldi. Sert mizac, kat laik ve pozitivist tavr nedeniyle bu konumunu abucak kaybettiyse de 1908de merutiyetin yeniden ilannn ardndan ttihat ve Terakki aday olarak meclise girdi ve oybirliiyle meclis bakan seildi. Ancak bu grev sadece simgesel bir anlam tamaktayd: Yal bir Jn Trk olarak geri planda kald; ttihat ve Terakkinin merkez komitesiyle aras her geen gn ald. 1912de yn Meclisine ye olarak atanan Ahmet Rza, Mtareke dneminde Parise giderek Anadolu hareketi lehine propaganda almalar yapt.

Bu alntdan muhaliflerin sosyal kkeni hakknda nasl bir sonu karlabilir?

B. rgtlenme aamalar

Belge 1, 3, 4 ve 5

n Jn Trk hareketinin son derece karmak rgtlenme tarihinde iki cemiyetin ad ne kar: ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet (Kiisel Giriim ve Yerinden Ynetim) Cemiyeti. n 1889da Asker Tbbiyede ttihad- Osman (Osmanl Birlii) adnda gizli bir rgt kuruldu. talyan devrimci rgt Carbonari*yi rnek alp hcreler halinde rgtlenen cemiyete giren bir ye, bylece ok snrl sayda ye tanyabiliyordu. Bu gizlilik sayesinde Sultann baskc rejimine karn stanbuldaki okullarda hzla yaylan cemiyetin ilk yllardaki faaliyeti, rgtlenme abasyla ve Yeni Osmanllarn eserlerinin okunmasyla snrl kalmt. 1895ten sonra yurtdnda baslan eitli rejim kart yaynlar okullarda datlmaya balad. Pariste Ahmet Rzann karmaya balad Me veret dergisi, 1895te Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ismini alan rgtn resm yayn organ oldu. 1896da rgtn, Paris ubesi merkez olmak zere, imparatorluk iinde ve dnda onlarca ubesi vard. Cemiyetin bymesiyle birlikte gr ayrlklar balam, blnmeler yaanm ve yayn organlar oalmtr. n Muhalifleri tekrar birletirmek iin 1902de dzenlenen kongre sonucunda birbirine kart iki grup ortaya kt. Bunlar, rejimi deitirmek iin yabanc mdahalesine bavurulmasna kesin bir ekilde kar kp merkeziyeti bir devlet yapsn savunan ve Ahmet Rza nderliinde daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyetine dnecek olan grup ve bu iki konuda kart grleri savunan Prens Sabahattin nderliinde Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetine dnecek olan gruptu. 1906da birinci grubun grleri temelinde rgtlenen Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti kuruldu. Selanikte kurulmu olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti de 1907de bu cemiyete katld. 1908 Devriminde en etkin rol bu son cemiyet oynamtr. 1907 sonunda muhalifleri birletirmek zere yaplan ikinci kongrede tm muhalif gruplarn eylem birlii yapmas karar alnd.

Kongredeki gruplar arasndaki temel gr ayrl neden kmtr?

Gizli dernee ye kabul.

Talat Bey, cebinden kard siyah bir gzl gzlerime yerletirdi. Altnda siyah bir bez olmakla beraber, etraf azck seiliyordu. Gene de, Selnikin yabancs olmak dolaysyla buralar bilmiyordum. Bir baheden ieri girdik. Bahe kapsnda: Kimdir o? Dendi. "Hilal" parolas verildi. O bekleyen beni ald. Talat Bey darda kald. Bir ta merdivenden ktk. Sada bir odaya girdim. Orada yalnz kaldm. Hafif bir lmba oday aydnlatyordu. Perdeler kapalyd. Biraz sonra ksa boylu, siyah peeli biri ieri girdi. Bana, dernee girmekte kesin kararl olup olmadm tekrar sordu. Evet, dedim. Gzlerimi tekrar siyah bir bezle skca balad. Etraf hi gremiyordum. Geldiimiz kapdan ktk. Karda bir odaya girdik. Birka adm sonra

Prens Sabahattin Bey (1877-1948).

ayakta durduruldum. Birisi, kardan doru, bir nutuk okudu. Bunda vatann halinden, buna sebep olan zalim ynetimin ktlklerinden sz ediliyordu. Sonucunda bu ktlklerden kurtulmak iin oluturulmu Osmanl Hrriyet Cemiyetine beni kabul ettikleri de vard. Nihayet sra yemine geldi. Sa elim Kurn- Azm-n, sol elim de bir kama ve bak zerinde olduu halde, 1876 Anayasasnn geri getirilmesine ve bu uurda hibir ey esirgemeyeceime ve ihanet etmeyeceime yemin ettim. Sonra gzm ald. Karmda siyah peeli, krmz rtl ahs bulunuyordu.
Halil Erdoan Cengiz (yay.), Enver Paann Anlar (stanbul, 1991)

1899da Parise kaan Damat Mahmut Paann oludur. Babasnn lmnden sonra, Jn Trkler arasnda bir grubun nderi olmu ve Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurmutur. 1908 eyllnde stanbula dnm, ttihat ve Terakkden milletvekili olmak istemitir. nerisi reddedilince, nce Ahrar Partisinin, sonra da Hrriyet ve tilf Partisinin fikir babaln yapm, ama hibir zaman dorudan doruya siyasete girmemitir. 1913te tekrar yurt dna gitmek zorunda kalm ve svirede lmtr.

186

187

C. Muhalefetin yaygnlamas ve radikallemesi

Belge 2 ve 5

Niyazi Beyin isyan.

* Serasker

n Yirminci yzyln banda yaanan baz i ve d gelimeler Jn Trkleri mutlakiyet rejimine kar muhalefetlerini sertletirip eyleme gemeye itmitir. 27-29 Aralk 1907de toplanan "Muhalifn Frkalar Kongresi"nin sonu bildirgesi hareketin radikalleme srecine girdiini gsterir. Ancak, hareket 1907den sonra coraf olarak yaygnlamaya hz verince ye almlarnda eski titizlik ihmal edilmeye baland. n 1907 knn ok sert gemi olmas nedeniyle tarm sektr 1908 ylna byk bir skntyla girmi, hayat pahall olumsuz etkisini orta snflar zerinde de gstermeye balamt. 1906 ve 1907 yllarnda Kastamonu, Erzurum, Sivas, Trabzon, Sinop, Ankara, Bitlis, Diyarbakr, Van ve Kayseride kan vergi isyanlar, 1908 temmuzunda Makedonyada ortaya kan ayaklanmann toplumsal tabannn geniliinin gstergesidir. Szkonusu vergi isyanlarnda yakalanan elebalarnn bazlar, merutiyetin yeniden ilanndan sonra mebus olarak mecliste grev almlardr. Orduda da yaygn bir honutsuzluk vard. Maalarn alamayan subaylarn kardklar kk apl isyanlarn says 1908e yaklatka katlanarak artt. n 1905teki Rus-Japon savanda Japonyann Rusyay ezici bir ekilde yenmesi Mslman lkelerde Asyal bir merut monarinin Avrupal bir mutlak monariyi yenmesi olarak alglanm ve byk bir hayranlkla karlanmt. Bu savatan sonra Rusyada parlamento toplanmt. Osmanl sekinlerini sarsan baka bir gelime de, 1906 ran Devrimi ve sonrasnda alan parlamentodur. Kendi lkelerinden daha az gelimi olarak algladklar komu ve Mslman bir lkede merut rejime geilmi olmas Osmanl sekinlerinin gururuna dokunmutu. 1907de gerekleen Rus-ngiliz ittifak da Jn Trklerin ruh halini derinden etkiledi. Osmanl toprak btnlnn 19. yzyl boyunca koruyucusu olan Birleik Krallkn Osmanl Devletinin son iki yzylda 11 kez savat en byk dman Rusyayla yaknlamas imparatorluun sonunu getirecek bir gelime olarak algland. Nitekim, 1908 haziran sonunda Revalde ngiliz kralyla Rus arnn yaptklar grmenin Jn Trkler tarafndan yanl bir biimde Osmanl topraklarnn blld eklinde yorumlanmas, 23 Temmuzda anayasann ilanyla sonulanacak ayaklanma srecini balatt.

Yldz Saray Baktipliine, Rumeli Umum Mfettiliine, Manastr Valiliine, 3 Temmuz 1908, Cuma Btn milletin arzusu Kanun- Esasinin yrrle konmasdr. Erzurumda yaplan zulm, milleti korkutmamtr. Aksine daha da bu istikamette mukavemet etmeye amil olmutur. Padiahna kar millet, imdiye kadar yaplanlardan herhangi bir hesap sormamaktadr. Gayemiz bundan sonra meden milletlere benzeyecek bir idarenin kurulmasdr. Kanmz bahasna mdafaa ettiimiz vatan otuz seneden beri maruz kald blnmelerden kurtarmak iin vatan sathna yaylm olan dnn nifaklarn kaldrmak ve bugn karanlk olan geleceimizi aydnla kavuturmak ve salam bir temele oturtmak kararndayz. Bu uurda hesapl ve dnceli alld bir srada Selanike bir sr hafiyeler dolarak istikrar bozucu teebbslere balamlardr. Bu melun insanlarn hareketlerine gz yummak, dahil ve haric dmanlara kar vaziyetin daha ktye gitmesi demek olduundan millete lzmlu teebbslere geilmitir. lk hareket olarak silahlaryla iki yz vatan ocuu, bugn Resnede vazifeye balamtr. imdilik subay kumandasnda Rumelideki halklardan mteekkil mfrezeler harekete gemitir. Gayemiz ordu ve mnevver vatan ocuklarn lekelemeye alan bu hafiyelerin cezasn vermektir. Selanike gelen drt be jurnalc paayla, husus defterle temin edilen adamlar, gne kadar Selanikten trenle kp gitmezlerse mntkadaki btn mnevverler bize iltihak edeceklerdir. Biz Kanun- Esasinin hemen bugn yrrle konulmasn istiyoruz. Eer hkmet bunu salamazsa millet zorla alacaktr. Tekiltmz bu mill arzuyu tahakkuk ettirmek, hrriyetimizi ele geirmek kuvvetini temin etmek gayesindedir. Bunu en ksa zamanda yapacaz. Bugn iin vatan kt bir vaziyete drecek hareketlerde bulunmak, millet ve memleket menfaatine deilse de yukarda anlattmz insanlarn uzaklatrlmas padiah ve sarayn erefinin muhafazas iin elzemdir. Vatan apnda kuvvetli bir tekilat olan ttihat ve Terakki, Millet Meclisinin hemen toplanmasn arzu eder. Bu yaplmad takdirde mesuliyet hkmetin olacaktr.
Resneli Niyazi, Htrt- Niyazi, 3. bask (stanbul, 2004).

Manastrda Hrriyetin lan gsterileri, 23 Temmuz 1908. 1907 sonunda toplanan II. Jn Trk kongresinin sonu bildirgesi.

1) Hkmetin efal ve harektna kar silh ile kar koyma, 2) Siyas ve iktisad grev ile silhsz mukavemet (polis ve hkmet memurlarnn tatili meguliyeti,) 3) bandaki hkmete vergi vermemek, 4) Ordular dahilinde propaganda: Asker, ne vatan evldna, ne de ayaklananlara kar yrmemee dvet olunacak, 5) Genel ayaklanma, 6) Hdisatn gsterdii lzuma gre sair vesaiti icraat [olaylarn akna gre baka tedbirler] Mazlmlarn hepsi bizim gibi azmederse o hkmet yaknda ortadan kalkar. O hkmet ki yklmaa yz tutmu bir duvar halindedir. Onu ykmaa ve onun yklmasile selmete eren vatan dahilinde hrriyet ve adalet ateinin dalgalanmasna bir omuz darbesi kifayet eder! Yaasn imdiye kadar dank bir halde bulunan milletlerin birlii! Yaasn devrimci glerin toplanmas! Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti. Vasta-i neriyat: ura-y mmet ve Meveret Ermeni htill Heyet-i Mttefikas [Birleik Ermeni Devrimci Komiteleri] (Tanakstyon). Vasta-i neriyat: Duruak Msr Cemiyet-i srailiyesi [Yahudi Cemiyeti]. Vastai neriyat: Lavara Hilafet heyet-i tahririyesi [yaz kurulu]. Trke ve Arapa vasta-i neriyat (Londra) Armenya gazetesi heyet-i idaresi [idare kurulu]. Vasta-i neriyat (Marsilya) Razmik heyet-i idaresi. htill nairi [devrimci yayn] (Balkan memleketleri) Hayrenik heyet-i idaresi. htill nairi (Amerika) Ahd-i Osmani cemiyeti (Msr) Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet. Merutiyet cemiyeti. Nair-i efkr [yayn organ]: Terakki
Ahmet Bedev Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler (stanbul, 1946).

Kolaas (Resneli) Niyazi Bey.

1906 ve 1907deki vergi ayaklanmalar.

Erzurumdaki vergi ayaklanmas bandan beri dier ehirlerdeki ayaklanmalara gre hem daha iyi rgtlenmi, hem de daha geni bir kitleye yaylmt. Halk, Valinin grevden alnmasn istemekteydi. Esnaf, halka destek olmak iin dkkan kapatma eylemi balatt. ehir halk Saray ile dorudan iletiim kurabilmek iin 13 Martta Telgrafhaneyi igal etti. Vali, Erzurum Mftsnden halk yattrmasn istediyse de, Mft buna yanamayarak, vergilerin zaten slama da aykr olduunu ve ayaklanmann meru olduunu belirterek, siyasal otoriteyi inedi ve halka katld. Olaylar sresince, Erzurumdaki asker birlikler, stlerinin ve Valinin emirlerine uymadlar ve dolaysyla, isyan bastrmak iin hibir giriimde bulunmadlar. 18 Mart dolaylarnda yine protesto gsterileri yapld ve vergilerin kaldrlmas iin Saraya ok sayda telgraf ekildi.
Aykut Kansu, 1908 Devrimi (stanbul, 1995).

D. Merutiyetin yeniden ilan

Belge 1, 3 ve 4

n 1908 martnda Birleik Krallkn Makedonya vilayetlerine ilikin bir reform plan sunmas blgedeki Jn Trkleri bir an nce harekete gemeye itti. Paristeki cemiyet merkezi ve Selanik ubesi arasnda gerekleen yazmalardan sonra 28 Mays 1908de Manastrdaki konsoloslara "Terakki ve ttihat Cemiyeti" imzal bir bildiri verildi. Selanikteki Merkez Komutan Yarbay Nazm Beyin haziran banda cemiyet tarafndan vurulmasnn ardndan 3 Temmuz 1908de Kolaas Niyazi Beyin, yannda belediye reisi, maliye mfettii, polis mdr olmak zere birka yz asker ve siville birlikte Resnede daa kmasyla stanbuldaki rejime kar geri dn olmayan bir mcadele sreci balatld. n Ayaklanmay bastrmak iin 7 Temmuzda Manastra gelen emsi Paa, burada cemiyet yelerinden biri tarafndan vuruldu. Padiaha sadk kiilere suikastler dzenlenmeye balad. Temmuz ortasnda zmirden ayaklanmay bastrmak zere Selanike gnderilen iki tmen asker de isyanclarn safna geti. Kosovada bulunan Firzovikte Avusturya kart olan bir hareketlenme cemiyetin adamlarnca merutiyet taraftar bir protestoya dntrld. Sarayn ylgnl Kosovadan yaan telgraflarla daha da artt. Son bir are olarak yzlerce subay terfi ettirildi. Ayrca isyanclar iin genel af ilan edildi, tutuklular salverildi, son olarak da sadrazam ve serasker* deitirildi. Ama ok yaydan kmt. syanclar, 23 Temmuz 1908de Manastrda merutiyeti yeniden ilan ettiler. Makedonyann pek ok ehir ve kasabasndan saraya ekilen telgraflar Sultana Kanun- Esasi uyarnca Meclis-i Mebusan toplantya armasn, yoksa tahttan indirileceini bildirdi. Baz nazrlarn direnme tavsiyelerini kabul etmeyen II. Abdlhamit, 24 Temmuzda merutiyeti ilan ettiini aklayan fermann yaymlad.

Kongrede alnan kararlarn Jn Trk hareketi asndan bir dnm noktas olduu sylenebilir mi?

188

189

konunun zeti
SENTEZ
II. Abdlhamit dnemi Osmanl modernleme srecinde Tanzimatn olgunluk dnemi olarak deerlendirilebilir. 19. yzyln ilk eyreinden itibaren balayan reform hareketinin ilk somut sonular bu yllarda ortaya karken, reformlar daha da hzlanarak srdrlmtr: - 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Osmanl ordularnn dou ve bat cephelerindeki iki bakomutannn da (Osman Paa ve Ahmet Muhtar Paa) Harbiye mezunu olmalar bu bakmdan anlaml bir rnektir. - Eitim ve idare alannda nceki dnemlerde yaplan reformlar daha da ileri gtrlmtr. Sultann baskc bir rejimde somutlaan merkeziyeti eilimleri, i siyasette meruiyet kayna ve d siyasette de bir koz olarak halifelik unvanna yaplan vurgu ile sivil ve asker idarenin yansra iktisad alanda da artan Alman nfuzu, II. Abdlhamit dneminin ne kan nitelikleridir. Bu dnemde imparatorlukta yaanan gelimeler deerlendirilirken uluslararas balam, yani emperyalizmin 19. yzyln son eyreinde doruk noktasna kt olgusu da gzden karlmamaldr. 1908 Jn Trk Devrimini gerekletirecek ve daha sonra Cumhuriyeti kuracak olan kuan yelerinin de 1870 ve 1880li yllarda doup modern devlet okullarnda yetitikleri, Ermeni sorunu, Makedonya sorunu, gmenlik olgusu gibi dneme damgasn vuran meselelerin bu kuan zihniyetinin olumasnda temel bir yeri olduu da unutulmamaldr.
Kumkap taraflarnda demiryolu hatt boyunca gaz tenekelerinden kk kk kulbeler ina edilerek tedricen bir mahalle meydana getirildii ve bu kulbelerde ikamet eden kiilerin gmen ve fakirlerden olutuu bir ahs tarafndan haber verilmi ve bu durum Zat- ahanelerince znt ile karlanmtr. Malum olduu zere bir ehre yeni gelen biri iin ilk grd manzarann tesiri kalc olmaktadr. Bu sebeple stanbula gelecek ecnebilerin ilk olarak grecekleri Mslman mahallelerinin mmkn olduu kadar iyi grnml olmasna gayret edilmelidir. Hal byle iken Osmanl Devletinin bakentinin Avrupaya alan yresi konumunda bulunan ve demiryolu ile gelecek yabanc seyyahlarn ncelikle gzne arpacak olan Yedikuleden Kumkapya kadar olan demiryolu gzergahnn iki tarafnda byle tenekeden kulbeler bulunmas ortam ok irkinletirecektir. Bu kulbelerde ikamet edenlerin gmenlerden olumas, son hadise sebebiyle buraya hicret edenlerin yerletirilmelerinin yaplmad anlamna gelmektedir ki, bu durum Zat- ahanelerince kabul edilebilir deildir. Bilindii zere Zat- ahaneleri stanbulun mamur hale getirilmesi ve grnmnn gzellemesi iin mevcut olan aksaklklarn tamamn bizzat aratrmaktadr. Bu noksanlarn giderilmesi Zat- ahanelerince her zaman irade ve ferman buyurulmakta olup, bu gibi eyleri daima tahkik etmek ve icabna gre lazm gelenleri yapmak Dahiliye Nezareti ve ehremanetine aittir. Bu erevede sz edilen kulbelerde bulunan gmenlerin ve fakir insanlarn mnasip evler ina etmek veya kiralamak suretiyle oralara nakilleri gerekmektedir. Kulbelerin ykm iin yaplmas gereken masrafn bir ksm Zat ahanelerince ihsan buyurulmutur. Bu hususlar dikkate alnmak suretiyle, demiryolu hatt boyundaki kulbelerde oturan aciz insanlarn mnasip yerlere yerletirilmesine ve kulbelerin ortadan kaldrlmasna ynelik arenin bir an nce bulunarak Saraya arz edilmesi Padiahmz efendimiz hazretlerinin emir ve iradeleri gereindendir. Saray Baktibi Sreyya Babakanlk Osmanl Arivi, rade Hususi, 13, 4 N 1310 / 22 Mart 1893
Vahdettin Engin, Sultan Abdlhamid ve stanbulu (stanbul, 2001).

yntem
Tarihsel metin incelemesi (2)
stanbul gecekondular.
Yldz Saray- Hmynu Ba Kitbet Dairesi

METNN OKUNMASI
n Metni okuyup anlamn bilmediiniz kelimeleri szlkten bularak reniniz. n Metnin ne tr bir belge olduunu, kim tarafndan yazldn, kime hitaben yazldn belirleyiniz. Bu unsurlarn metnin okunmas ve anlalmasnda ne derece nemli olduklarn saptaynz. n Metnin yazl nedeni ya da nedenlerini bulunuz. Birden ok neden sz konusuysa, bu nedenlerin aralarnda bir ba olup olmadn belirleyiniz. n Metnin tarihine dikkat ediniz. Sz konusu tarihin ncesi ve sonrasnda nemli olaylar olup olmadn bulunuz. n Metinde daha nceki herhangi bir olaya gnderme yaplp yaplmadn bulunuz. Eer yaplyorsa, sz konusu olay hakknda metinde verilenden daha fazla bilgi edinmeye alnz.

SORUNSAL IKARMA
n Metinde sz edilen tekil olay ya da olaylarn genel bir ereveye oturup oturmad zerinde dnnz. n Metinden Abdlhamit rejiminin hangi ynleri zerine bilgi edinilebileceini saptaynz. Saptadnz noktalar ayr ayr yaznz. n Saptadnz noktalara benzeyen baka tekil olay ya da rnekler bulmaya aln. n Kompozisyonunuzu yazarken metinden yola kacanz, ancak metinle snrl kalmayacanz unutmamalsnz. Dolaysyla, sorunsalnz belirlerken metni sadece bir k noktas olarak dnmelisiniz.

KARITIRMAYALIM

Yeni Osmanllar ve Jn Trkler

Yeni Osmanllar ve Jn Trkler iki ayr hareket ve iki ayr kuaktr. Yeni Osmanllar, Sultan Abdlaziz devrinde ynetimde Bb- lnin arlna ve Ali ve Fuad Paalarn baskc tavrlarna kar 1860l yllarn ikinci yarsnda gelien bir muhalefet hareketine verilen isimdir. Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi isimleriyle simgeleen hareket, alacak bir parlamentonun hazrlanacak bir anayasa erevesinde hkmeti denetle-

KTAPLAR

OKU YAL IM GEZ ELM GR ELM

mesi gerektiini savunmu, bu anlamda 1876 Kanun- Esasisi ile I. Merutiyetin fikir babas olmutur. Jn Trkler, 1870 ve 1880li yllarda domu, Yeni Osmanllarn fikirlerinden derinden etkilenmi ve modern devlet okullarnda yetimi bir kuan yelerinin 1880li yllarn sonundan itibaren baskc Abdlhamit rejimine kar rgtlenerek yrttkleri muhalefet hareketine verilen isimdir. Yeni Osmanllar ve Jn Trkler Bat dillerindeki bilimsel literatrde bir dnem kartrlm, tek bir hareket olarak anlalmtr. Bu yanln arkasnda Yeni Osmanllarn ortaya kt 1860l yllarda kendilerine Franszcada Jeune Turcs (Gen Trkler) ya da Jeune Turquie (Gen Trkiye) denmesi yatar. Bu durumun tarih kkenleri yle aklanabilir: 19. yzyln ilk eyreinden itibaren Avrupada ortaya kan parlamenter rejim yanls liberal muhalefet hareketlerine "Gen talya", "Gen Almanya", gibi isimler verildiinden Osmanl lkesinde benzer fikirleri savunan muhalif harekete de "Gen" denmitir. "Osmanl" yerine "Trk" ya da "Trkiye" denmesi ise daha da eskilere dayanan bir gelenein yansmasdr: 16. yzyldan itibaren Bat dillerinde ve zellikle Franszcada Osmanl Devleti, Osmanl mparatorluu hatta slam alemi ve Douyu tanmlamak iin "Trk" terimi kullanlmtr. Yeni Osmanllar da kendilerinden Franszcada sz ettiklerinde "Gen Trkler" ya da "Gen Trkiye" terimini kullanmlardr.

DEVN DZENL VE AIK BMDE SUNULMASI

n devin byk blmnn ieriine dikkat edin: Giri: - Konuyu tantr (zamandizimsel ereve, coraf ereve, temel izlek); - Bir sorunsal nerir; - zlenecek plan ak bir dille anlatr. Gelime: En fazla iki ya da alt blmden oluur. Sonu: - Gelime blmnde yaplan zmlemeyi zetler ve en nemli iki- nokta zerinde durur; - Sorunsala yant verir; - Gelecee almlar yaparak konuyu geniletir. (rnekler iin, bkz. s. 163, 337 ve 391). n Konuyu devin bana hatasz ve ksaltma kullanmadan yeniden yazn. n Giri blmn, gelime blmnn alt balklarn ve sonu blmn, her seferinde bir ya da daha fazla satr atlayarak birbirlerinden iyice ayrn.

- Ahmet Hamdi TANPINAR, Mahur Beste, 1988. - Orhan KOLOLU, Abdlhamit Gerei, 3. bask (stanbul, 2002). MZE - Yldz Saray, Beikta, stanbul. FLM - Halit REF, Haremde Drt Kadn, 1965.

190

191

Dosya

Sansr uygulamas
Sansr uygulamas II. Abdlhamit rejiminin en ok alt izilen ynlerinden biridir. Sansr, baskc rejimin kukusuz en vazgeilmez paralarndan biriydi. Ancak, sansr uygulamasn deerlendirirken II. Abdlhamitin yaptnn, bu konuda kendi saltanatndan nce Osmanl Devletinde var olan basn rejimini "gelitirmek" ve Avrupadaki rnekleri izlemek olduu gzden karlmamaldr. Sansr uygulamas ve ondan kaynaklanan otosansr olgusu lkenin kltrel yaamnda onarlmas g hasarlar brakmtr. Bununla beraber, kltrel alandaki her trl sorundan sansr uygulamasn sorumlu tutmak yanl olur. Kald ki, sansr, iktidarn elindeki teknik imkanlar ve sansr iletecek kadrolarn yetkinliiyle birlikte dnlmelidir. Bu adan bakldnda, Abdlhamit sansrnn 20. yzyldaki benzerlerinin yannda hayli gdk kald sylenebilir.

Sansr ve otosansr.

Sansrn keyflii ve snrlar.

Yabanc basn ve yaynlar da kontrol etmek Matbuat Mdrlnn greviydi. "Muzr" olduuna karar verilenleri, bazen telgrafla, bazen mumluda oaltarak ilgililere, vilyetlere, mutasarrflklara yolluyor, blgelerinde bunlarn yasaklanmasn istiyordu. Birounu zmekte bizim de zorlandmz yabanc isimleri ieren listeleri alan memurlarn, bir dzineyi akn dildeki bu yaynlar bilmesi, tanmas olanakszd. Dolaysyla iinde bulunduu korku rejiminde en akll ey, ayrntsna bakmadan her nne geleni yasaklamak oluyordu. Bu listelerden bazlarnn ise insan aptala evirecek kadar ayrntl olduuna da iaret etmeliyiz. Elimizde bulunan 1904 ylna ait bir listede 129 isim altndaki yaynn, 239 saysnn yasaklanmasna dair bilgi vardr. Yabanc isimlerin Arap harfleriyle yazlmasndaki zorluun yansra, zavall bir zabta memurunun bunu anlamasn beklemek insafszlk olurdu. Bu yzdendir ki, sansr memurlar, rejimin gereine uyarak her eyden nce kendilerini gvence altna almaya almlardr. Vilayetlerde sansr olaynda mektupunun kiilii nemli bir rol oynuyor-

Szn tam anlamyla, her yaz btnyle elenerek btn ruhu, kapsam, konu ve anlam altnda gizlenebilecek olan kavram ile gzden geirildikten sonra her satr ve her satr meydana getiren btn szckleri, stelik noktalamalar ayr ayr, birer birer paralanarak byltc camlarla incelenirdi. Sarayn kuruntusu, bir bulac hastaln yayldka byyen tohumlar eidinden hkmet mekanizmasnn her aletine gemi ve grev gevekliinden, dikkat zayflndan doabilecek sorumluluk korkusu her memuru kuruntulu, vesveseli, her szn glgesinden rkerek grtlana sarlmak iin penesine saldran bir lgn yapmt. Bylelikle, yukardan ak buyruklar gelmesine gerek kalmadan, yalnz belki padiahn houna gitmez dncesiyle dokunulmayacak konularn ve kalemin ucuna geldike atlacak szlerin, hele ne trden olursa olsun saraya, ynetime, aktel olaylara dokunur gibi eylerin says arta arta yle bir toplama ulamt ki, basnn alan artk iinde dolalmayacak kadar daralm, kullanlabilecek szcklerin says ilkel bir ulusun dili kadar klmt. Siz, yaz yazanlar bu saknlacak konular ve szleri bilmeli idiniz. Tarihten, dinden ve politikadan sz edemezdiniz. lk nce "hrriyet", "vatan", "millet", "zulm", "adalet" trnden elliyz szckle balayan yasaklanm szlerin toplamn gn getike kabartan yeni dilden kovulmu elerini renmeli ve bunlar her zaman aklda tutarak, kalemin ucuna geldike murdar bir bcek gibi frlatp atmalydnz. Bir merak sahibi ksa da eski basmevlerinde byle kontrolden geerek krmz mrekkeple izilmi szcklerle kalabilmi ilk prova katlarn gzden geirse, "Bask Ynetiminde Yasak Szlk Kitab" diye ne tuhaf bir eser meydana getirebilirdi. "Birader" diyemezdiniz; bir yandan (tahttan indirilmi ve o zaman bir sarayda mahpus bulunan Sultan) V. Murat, te yandan (veliahd olan) Reat Efendi vard. "Tepe" diyemezdiniz; Yldz Saraynn bir tepede bulunduuna, kapal bir yolla, iaret etmi olurdunuz. "Sakal", hele "boya" hemen padiahn boyal sakalna bir gizli taklma saylabilirdi. Ve byle yzlerce szck vard ki bir yanndan tutulup ekildike uzayan lastik gibi, Yldza kadar uzatlabilirdi. stelik yleleri vard ki bizler, yazarlar, "Acaba bu sz niin yasaktr" diye, be kii bir araya toplanarak uzun uzun urar, nedenini, neye dayandn aratrrdk.
Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl (stanbul, 1987).

Sansrn zayf noktas.

Dnya gazetelerini okuyamaz mydk? Dnya klasiklerini bulamaz mydk? Menedilmi risale ve mecmualar grmek kabil deil miydi? O alarda ecneb postahaneler var, o alarda ecneb kitaplar var. Bunlar memleketin barnda birer dikendi ama, Abdlhamid yasa bizi bu postahanelere, bu kitaplara muhta ederdi. Buralara hafiyeler giremezlerdi. Postahanelerin, kitaplarn karsnda ve etrafnda dolarlar, girip kanlar tarassut ederlerdi. Biz yabanc kitaplar arac yapar, yabanc postalarla muhabere eder, istediimiz, aradmz gazeteleri de, kitaplar da bulurduk.
Ali kr oruk (yay.), Eski stanbul Hatralar (stanbul, 2002).

Sansrn yaratt hasar.

Maarif Nezareti tarafndan karlan Maarif Nezareti Salnamesinin 1318/1900 tarihli nshasnda verilen hesaba nazaran, Nezaretin "Encmen-i Tefti ve Muayene" adl kitap tetkik komisyonunca basm ve yaymna ruhsat verdii Trke kitaplarn miktar yz elli, ertesi sene salnamesinde yz doksan [...] ve 1321/1902 salnamesinde de yz yirmi altdr ve bu rakamlarn ou duvar takvimi gibi eylere aittir. Halbuki, bu hesap baslm kitaplara ait olmayp tabna msaade verilenlere ait bulunduundan bunlardan ne kadarnn tabedildii de mehulmzdr. u hesaba gre bir tahmin yaparak te ikisinin basldn farzedersek senede yz elli Trke kitabn baslm olduunu kabul etmek lazm gelecektir ki bu, ac olduu kadar dndrc bir hakikattir. Demek ki, Mutlakiyet devri yaynclnn hele bu seneleri, artk sansr skntsndan dolay bsbtn ktrm bir hale gelmitir.
Server skit, Trkiyede Neriyat Hareketleri Tarihine Bir Bak (Ankara, 1934).

Sansr ve basna madd destek.

b. Yldz Saray- Hmynu Ba Kitbet Dairesi Dahiliye veznesinden Tarik gazetesine verilmekte olan 2.550 kuruun 8.000 kurua ykseltilmesi Padiahmz efendimiz hazretlerinin emir ve iradeleri gereidir. 2 Ekim 1898 Saray Baktibi Tahsin Babakanlk Osmanl Arivi, rade hususi, 60, 16 Ca 1316
Vahdettin Engin, Sultan Abdlhamid ve stanbulu (stanbul, 2001).

a. Yldz Saray- Hmynu Ba Kitbet Dairesi kdam gazetesine aylk iki bin kuru denek balanmas Padiahmz efendimiz hazretlerinin emir ve iradeleri gereidir. 27 Mart 1896 Saray Baktibi Tahsin Babakanlk Osmanl Arivi, rade Hususi, 22, 13 L 1313

Yasak kelimeler.

du. Eer evvelce gazetecilik yapm ya da ou kez olduu gibi, vilayetin resm gazetesini kendisi karyorsa i kolaylayordu; bu alanda bilgisi yoksa keyfilik artyordu. Eski rnekler de geerli bir yntem olmuyordu. Bir mektupunun yasakladn brnn hogryle karlamasna ok rastlanyordu. Anadili Trke olmayan blgelerde ise mektupunun bu konudaki bilgisinin derecesi de son derece nemliydi.
Orhan Kololu, "II. Abdlhamit Sansr", Tarih ve Toplum, say 38 (1987).

Yasaklanan sadece "muzr" makale ya da haberler deildi. Hkmetin oluturduu bir liste de vard. Grev, suikast, ihtill, anari, sosyalizm, dinamit, infilk [patlama], isyan gibi kelimeler bir halk ayaklanmasn akla getirdikleri; hal [tahttan indirme], cinnet, murad kelimeleri V. Muratn tahttan indirilmesini artrdklar; katliam ve Ermenistan Avrupann dikkatini ekebilecekleri; Kanun- Esasi, hrriyet, vatan ve msavat [eitlik] mutlakiyeti rejime ters dtkleri; Bosna, Hersek, Makedonya, Girit ve Kbrs halkn imparatorluun daln hissetmemesi iin kullanm yasaklanan kelimelerdendi. Burun da ho karlanmyordu, malum, Abdlhamitin byk burnu mehurdu; yldz da Yldz Sarayn artrrd. Bu kelimeler ilgisiz bir olayn anlatmnda bile kullanlamazd. Byk katliamlar, Saraya bal insanlarn sular, zellikle Anadolu vilayetlerinde yaanan tecavz ve karma olaylarnn haberleri gazetelerde yer bulamazd. Sansr, gazetelerin bilim kelerini bile bozard: Oksijenin serbest olduu ya da bir matematik formlnde AH = 0 yazlamazd, nk bu Abdlhamit eittir sfr diye anlalabilirdi.
A. Djivlgian, Le rgime de la presse en Turquie (Paris, 1912).

YORUMLAYABLMEK N
1. Sansrn ne tr sonular olmutur? 2. Sansr uygulamasnn zayf noktalar nelerdir? 3. ktidar sansr uygulamasyla ne amalamaktadr? Uygulama bu adan baarl olmu mudur? 4. Gazetelere verilecek destekten sz eden ariv belgelerinden nasl bir sonu karabilirsiniz?

BECERNZ k u l l a n n
elikili belgeleri karlatrn.

Dosya

192

193

10 kinci Merutiyet
(1908-1918)
O smanl mparatorluu, 23 Temmuz 1908de yeniden merut ynetime kavutu. 1909da
yaplan anayasa deiiklikleri, Osmanl Devletini gerek anlamda parlamenter rejime geirdi. Ancak, bir yanda padiahn daha gl olmasn isteyen muhalefetin kanund etkinlikleri, dier yanda da d saldrlar ve I. Dnya Savana girme karar, II. Merutiyetin bar bir reform dnemi olmasn engelledi. adalama ve modernleme yolunda pek ok adm atlmasna karn II. Merutiyet, iktidar-muhalefet ilikilerinin kanl boyutlara vard ve stste gelen savalarn toplumu hrpalad bir iddet dnemi oldu. n II. Merutiyet yllarnda imparatorluun ulus-devlet olma yolunda att admlar bir bat sreci mi, yoksa bir dou sreci midir? n Parlamentonun varl temsil rejim iin yeterli midir?
Sultan Abdlhamit, 32 yl sonra 1 Anayasaya geri dnd: Galatada sevin gsterileri.
La Domenica del corriere, 8 Eyll 1908.

KONU

1908 sonbaharnda ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi yeleri (soldan saa): Ayaktakiler: Hafz brahim Efendi
ve Enver (Paa), Hseyin Kadri ve Mithat kr (Bleda) Beyler; oturanlar: Habib, Talat (Paa), Ahmet Rza, smail Hakk ve Hayri Beyler.

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. Zor balang (1908-1909) Sancl yllar (1909-1913) ttihat ve Terakki iktidar (1913-1918) Trk ulusuluu ve "Mill ktisat"

Konunun zeti / Yntem Dosya : II. Merutiyette kadnlar

23 Temmuz Merutiyetin iln 17 Aralk Meclisin al 13 Nisan 31 Mart Olay

18 Ocak Meclisin datlmas

Mart Sopal seimler 25 Mart Trk Ocann kuruluu 4 Austos Meclisin datlmas 23 Ocak 15 Haziran Bb- l Mahmut evket Baskn Paann ldrlmesi
V. Mehmet Reat 30.4.1909-3.7.1918

21 Austos Anayasa deiiklikleri

II. Abdlhamit 31.8.1876-27.4.1909
Eyll 1911 Ekim 1912 Trablusgarp Sava

24 Nisan 1915 Ermenilerin g ettirilmesi

1 Ocak 1917 ktisadiyyat Meclisinin toplan 3 Temmuz 1918 4 ubat 1917 Beinci Mehmet Talat Paann Reatn lm Sadrazaml
VI. Mehmet Vahdettin 4.7.1918-1.11.1922

Ekim 1912 Temmuz 1913 Balkan Sava

11 Kasm 1914 Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girii

1908

1909

1910

1911

1912
18 Ekim Ouchy Antlamas

1913

1914

1915
2 Austos Osmanl-Alman ttifak 9 Eyll Kapitlasyonlarn kaldrlmas

1916

1917
11 Mart 1917 tibar- Milli Bankasnn kuruluu 25 Ekim 1917 Hukuk- Aile Kararnamesi

1918

1919
14 Ekim 1918 Ahmet zzet Paann Sadrazaml 30 Ekim 1918 Mondros Brakmas

5 Ekim Bulgaristan bamszl 6 Ekim Avusturyann Bosna-Herseki ilhak

21 Temmuz Edirnenin geri alnmas 29 Eyll stanbul Antlamas

194

195

I. Zor balang (1908-1909)

S Z L K

Mebuslarmz nasl seeceiz?

A. "Hrriyetin iln"

Belge 1, 2, 3, 4 ve 5

[M]illetimizin imdi nemli bir grevi vardr. yle bir grev ki, [ttihat ve Terakki Cemiyetinin] baarlarnn kalcln salama arzularnn gereklemesi, yani vatan ve milletin kurtulu ve mutluluu, o grevin dzgn bir biimde yerine getirilmesi ile mmkndr. O grev nedir? ... [S]aygdeer "mebus" adnn o ada layk olanlara verilmesi grevidir. Bunun iin geen saymzda uzun uzadya yazdk. Durmayacaz yine yazacaz. Mebuslua seilecek kiide baz nitelikler aranmaldr ... [Y]erel koullara ilikin bilgisi renilmelidir. Davranlar ve yaptklar merak edilmeli, yani geen klah kapmak devrinde rvet yiyip yemedii, fakirlerin kolu ve kuvveti ksa olanlarn mallarn, topraklarn ellerinden alp almad, nfuz ve saygnlk sayesinde eini dostunu, taraftarlarn memuriyetlere, ilere geirip geirmedii, mteahhitlik ve mltezim*likle yol, aar* ve baka eyler alp hkmeti, fakirleri, kyl vatandalarmz zararlara sokup sokmad, saygnln korumak yahut arttrmak iin byk memurlara dalkavuklukta bulunup bulunmad, devlet memurlarna para almalar konusunda yol gsterip gstermedii, fakirlerin, kyllerin ektikleri skntlar grmeyerek sefahat alemlerinde yuvarlanp yuvarlanmad, zellikle imdilerde mebus olmak iin kulland dolaplar, doruluktan yana gzkerek ve gya vatana, millete yararl, ciddi giriimlerde bulunduunu gstererek evirdii frldaklar merak edilip aratrlmaldr. Yetkinlii ve kabiliyeti ve yerel koullara ilikin bilgisi renilmelidir; yani mebus olduu zaman vatana, millete hizmet edebilecek kadar bilgisi var mdr? zerinde yaad u yerin mamur olmas, vatandalarnn mutlu mr srmeleri, ynetimin glenmesi gibi noktalarn neye bal olduunu bilecek kabiliyette midir? Buralar da aranmak ister. Bunun iin de ... okumu bulunduu bilim ve teknik dnlmelidir. Bundan sonra bulunduu mevki ve stlendii grev ve grevlerinde gsterdii baar ve yararlk gz nne getirilmelidir. Yerel koullarn bilincinde olabilmek iin bulunduu vilayetin btn yrelerini bilmek, gereksinimlerini anlamak ve gelecekte ilerleyebilmesi iin ne gibi giriimlerin yarar salayacan grebilmek gerekir. En ok gerekli olan bu konu da mutlaka aratrlmaldr. Yetkinlii ve kabiliyeti ve yerel koullara ilikin bilgisi olduu varsaylan kiiler, konferanslar ve nutuklar vermeye belediye veya gazetemiz araclyla mecbur klnmaldr
Anadolu [Konyada yaynlanan gnlk gazete], 19 Eyll 1908.

* Mltezim * Aar

n Rusyann 1905te Japonyaya yenilmesi, d politikasn Balkanlara odaklamasna neden oldu. Balkanlar uzun yllardr kargaa iindeydi. Avusturya ve Rusyann bu blge zerinde nfuz kurma mcadelesi yllardr Osmanl Devletinin i ilerine mdahale nitelii tayordu. Srbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Makedonya sorunlar gndemden dmyordu. Arnavutluk ise talya ile Avusturyann etkinlik mcadelesine sahne oluyordu. 8-9 Haziran 1908 gnleri, bu kargaaya bir son vermek amacyla, Britanya Kral VI. Edward ile Rus ar II. Nikolay, Reval (Tallinn) kentinde bir araya geldiler. Buluma Osmanl Devletinin gelecei ve Boazlar sorunu ile ilgiliydi. Ancak grmelerden sonra yaplan aklamada Makedonyada reform nerisiyle yetinildi. n Reval grmesi ttihat ve Terakki Cemiyetini (TC) ok kayglandrd. 1876 Kanun Esasisinin yrrle konarak merutiyet ynetiminin yeniden ilan edilmesine ynelik almalara hz verildi. Makedonyadaki olaylarn gittike trmanmas ve 23 Temmuzda birok kentte merutiyetin iln edilmesi zerine II. Abdlhamit, 23-24 Temmuz 1908 gecesi anayasay tekrar yrrle koyduunu ilan etti. Abdlhamit, bu nlemle TCnin gcn snrlayaca kansndayd. Ancak, TC gcn giderek stanbula kaydrd. Hkmet deiti; Kmil Paa sadrazamla getirildi. n Kmil Paa Kabinesinin programnda kkl deiiklik vaatleri vard. Seimler ksa srede yaplacak, Meclis-i Mebusan bir an nce alacakt. Seimlere kadar geen srede, bata stanbul olmak zere lkenin drt bir yannda Osmanl toplumunun o gne dein grmedii bir zgrlk havas esti. lk kez genel grev nitelii tayan ii hareketleri gzlemlendi. n TC, byk lde kendi denetimi altnda geen seimlerden zaferle kt. Tek istisna Ahrar Frkasndan Ankara mebusu seilen Mahir Sait Bey idi. Abdlhamitin atad 39 yn Meclisi yesinin de belirlenmesinden sonra Meclis, 17 Aralk 1908de ald.

Galatada Merutiyet kutlamalar (25 Temmuz 1908).

B. Bosna-Hersek ve Bulgaristan krizleri

Belge 1 ve 5

n Merutiyetin yeniden ilnndan sonra Osmanl Devleti iki darbe ile sarsld. Bulgaristan Prensi Ferdinand, 5 Ekim 1908de stanbula bir telgraf ekerek bamszln ve kralln ilan etti. Ertesi gn, Avusturya, Bosna-Herseki ilhak etti. Buna, Rusya ve Srbistann yan sra talya da byk tepki gsterdi. l ttifakn kurulduu gnden beri Avusturya ile geinemeyen talya, Habeistan yenilgisinden sonra Adriyatik ve Balkanlarla ilgilenmeye balamt. zellikle Karada ve Arnavutluka ynelen talya, tpk Avusturya gibi, bu yreye geni ekonomik yatrmlar yapyordu. Ayrca, Arnavutluku ele geirebilmek iin Adriyatiki kapal bir denize dntrmeyi tasarlyordu. Avusturyann Bosna-Herseke yerlemesi Adriyatikte glenmesi anlamna geliyordu. n Yeni dnemin en belirgin zellii, siyasal gcne yeterince gvenemeyen ve olas tepkilerden rken TCnin, ynetime dorudan el koymaktan ekinmesiydi. Bu yzden, hkmeti dardan ynlendirmeyi tercih etti. Ancak, ksa bir sre sonra iktidar ok bal bir grnm kazand. Abdlhamitin merutiyetin ilan ile kstlanan iktidarnn yannda, Sadrazam Kmil Paa, Meclis-i Mebusan ve ttihat ve Terakki Cemiyeti farkl g odaklar olarak ortaya kt. Kmil Paa, kimi kez muhalefete kimi kez Abdlhamite yakn davranarak gerginlikleri yattrmaya alt. Ancak, bu uzlatrc politika sonu vermedi. Kmil Paa, Meclisin byk ounluunun gvensizlik oyu ile sadaretten dt. n TCnin siyasal etkinlii Hseyin Hilmi Paann sadrazam olmasyla glendi, ama siyasal ayrlklar da keskinlemeye balad. TCye kar muhalefetin sesi daha gr kmaya balad. Bu arada muhalefetin szclerinden Serbest gazetesi bayazar Hasan Fehmi, Galata Kprsnde ldrld.

Galatasaray Lisesi bahesinde seim sand.

Meclisin alnda Padiahn konumas okunurken, 17 Aralk 1908.

Mehmet Kmil Paa (1832-1913).

196

197

C. "31 Mart" Olay

Belge 5

* Mektepli * Fetva * Hal * Mstear

n Gericilerin dzenledii bir eylem gibi grnmekle birlikte 31 Mart Olay (13 Nisan 1909), muhalefetin TCye kar dzenledii baarsz bir darbe giriimiydi. Muhalefet tek boyutlu deildi. Ancak sesi en gr kan kesimi gericiler oluturuyordu. Dervi Vahdetnin kard ve zaman zaman Prens Sabahattinin adem-i merkeziyeti grlerine yer veren Volkann etkisi, ttihad- Muhammed Cemiyetinin yayn organ olmasndan sonra bir hayli artt. Volkann tavr zellikle medrese rencileri arasnda yank buldu. 13 Nisanda kan ayaklanmann ok etkin olmamasna karn, Hseyin Hilmi Paa Hkmeti ile Meclis-i Mebusan duruma hakim olamad. Hkmet yeleri istifa ettiler. Abdlhamit arln koydu ve isyanclar iin af ilan etti. Bakaldran askerler sarayn nnde sultana ballk and itiler. Ancak, olay giderek vahimleti. Sokaklarda mektepli* subay av balatld. Balangta salt TCye kar olan isyan, yenilikten yana olan her kesimi, "hrriyet"ten yana olanlar ve Bat tarz eitim grm olan mekteplileri hedef ald. Abdlhamit ise, frsattan yararlanarak kendisine yakn olan Ahmet Tevfik Paay sadrazamla getirdi.

Hareket Ordusuna katlmak zere zmitten gelen Ermeni gnlller.

Bir isyanc portresi.

D. Hareket Ordusu

Hareket Ordusu ile Makedonyadan gelen gnlller.

Belge 1, 2, 3 ve 4

n 31 Mart Olayna en byk tepki Selanikten geldi. Bu kentte merutiyet lehinde byk bir miting dzenlendi. 3. Ordu Komutan Mahmut evket Paa bir "hareket ordusu" kurulmas iin emir verdi. stanbulda ise gelimeler rndan kyordu. TCne muhalif kimi kesim, isyann Abdlhamitin konumunu glendirmesinden tedirgin olmutu. Muhaliflerin nclerinden Prens Sabahattin, Beikta nlerindeki Hamidiye kruvazrnde donanma subaylar ile yapt toplantda, daha da glenmesi durumunda Abdlhamitin tahttan indirilmesini nerdi. Ancak donanma subaylar ve erleri Saraya bal kaldlar. Ahrar Frkas yanllar da bu srete ayaklananlarn hedefi oldu. n Bu srada TC, yn ve Mebusan Meclislerini Yeilkyde toplamt. Sultana gnderilen bir telgrafta stanbulun o srada atalca nlerine varm olan Mahmut evket Paa komutasndaki Hareket Ordusuna teslimi isteniyordu. Gelimelerden gittike tedirgin olan Abdlhamit, direnmedi. stanbul, 24 Nisan 1909da Hareket Ordusunun denetimine girdi. gn sonra Meclis stanbulda topland. Mahmut evket Paann Meclise gnderdii ve bakentin tmyle Hareket Ordusunun elinde olduunu duyuran yazdan sonra, eyhlislam Mehmet Ziyaeddin Efendiden Abdlhamitin tahttan indirilmesi yolunda fetva* alnd. Meclisin grevlendirdii bir heyet saraya giderek, sultana hal* edildiini bildirdi. n Veliaht Mehmet Reatn V. Mehmet unvanyla tahta kmasnn ardndan II. Abdlhamit, ordunun istei ve Meclisin kararyla, Selanike srld. Bir sre burada oturan Abdlhamit, Balkan Savann kmas ve Selanikin tehdit altna girmesi zerine stanbula getirildi ve lmne kadar Beylerbeyi Saraynda gz hapsinde tutuldu.

Binba Enver Bey (Hareket Ordusu gnllleri ile stanbula varnda). Fausto Zonaronun
yalboya tablosu, 1909, Ekrem Gocay koleksiyonu.

Meclis salonunda toplandk. 30-35 kii kadar vardk. Biraz bekledik. Askerin neden byle ayaklanm olduunu, ne istediklerini birbirimize soruyorduk. Bir sre byle geti. Baka arkada gelmiyordu. Nihayet her trl sorumluluu zerimize alarak i grmeye karar verdik... Kayseri mebusu, pek saygdeer bir zat olan Hoca Kasm Efendiyi ne istediklerini renmek iin aaya, askerlere gnderdik. Gitti, biraz sonra geri dnd: "Ne istediklerini onlar da bilmiyorlar..." haberini getirdi. Bana gizlice: "Bunlara silahtan baka bir ey fayda etmez" dedi... Oradaki arkadalar stanbul Mebusu Ahmet Nesim Bey ile beni Meclisle askerler arasnda irtibat memuru setiler. Bir ara askerlerden: "fademiz var..." diye birka kii geldi. Onlar Meclis salonuna almamak iin Birinci ube odasna gittik. Mebuslar oturdular. Asker namna geldiklerini syleyen temsilci avular ayakta sra ile dizildiler... Bakan: "Ne istiyorsunuz?" diye sordu. avular: "eriat istiyoruz..." dediler. O srada Kanun- Esasi deiiklik tasars baslmt. Gerekesini Elmall Hamdi Efendi yazmt. Oradaki mebuslardan Kosoval Sleyman Efendi, besmele ile balayan bu tasary gstererek: "Biz de eriat hkmlerini uygulamaktan baka bir ey yapmyoruz. Bakn, yazdmz kanun tasars okuyarak bismillah ile balyor" dedi. avulardan biri: "Bizim ordu itz de besmele ile balar ama Almancadan evirilmitir" dedi. Bir avuun bu bilgisine atm. Sonradan bu gencin avu kyafetine girmi bir yzba hem de Almanyada renim grm bir yzba olduunu rendik. Aslanlar arasnda idi.
Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde (Ankara, 1967).

Ulusal egemenliin salanmas.

b. yn Meclisi Kararnamesi: Kanun- Esaside deiiklik yaplmas gerektiine Meclis-i Mebusanca te iki ounlukla karar verilmi, deitirilen maddeler paragraf paragraf yine te iki ounlukla kabul olunmu ve kanun tasars biiminde Meclis-i yna verilmiti. Meclis-i yn da Kanun- Esaside deiiklik yaplmas gerektiine te iki ounlukla karar vererek, kanun tasars ilgili komisyona havale edilmiti. Ancak oturum dneminin sonuna gelinmesi ve Meclis-i Mebusandan verilen kanun tasarlarnn okluu nedeniyle Kanun- Esasinin batan baa incelenmesine vakit yetmemitir. Bylece meruti ynetimin ve ulusal egemenliin gereklemesi iin ad geen kanunun maddelerinden en nemli ve ivedi olanlarnn incelenmesi ve belirsiz ve eksik grnenlerin akla kavuturulmas ve tamamlanmasyla ibu oturum dnemine ait kanunlarla birlikte iln olunmas, mertiyet kurallarnn cidden ve fiilen olutuunu kamuoyuna kantlayabilmek asndan gerekli grlm ve dier maddelerin incelenmesi gelecek oturum dnemine braklmtr.
19 Austos 1909.

a. Ulusal egemenlik ve hkmdar: Mustafa Asm Efendi (stanbul) zm aranan mesele, ulusal egemenlik ile yrtme gc arasndaki ilikiyi salamak. imdi, btn anayasalarda grlr ki bakanlar ile Meclis-i Mebusan arasnda anlamazlk ortaya karsa hkmdar serbest kalr. ster yeniden seim ars yapmak zere Meclis-i Mebusan datr, ister bakanlar istifa eder ... Anayasa Komisyonu nasl dnm?... []stibdata geri dnlr korkusuyla birinci anlamazlkta varsn bakanlar deisin... Eer yine anlamazlk srerse anlalr ki Meclis yanlyormu. Halil Bey (Mentee) Yrtme gcnn bakannn Meclis-i Mebusan datma hakk, anayasa hukukunda en nemli bir konudur. nk hkmdar ulusal egemenlie kar en ok zarar bu darbeyi kullanarak verdii iin birok nlem alnmtr... [E]er yrtme gcnn bakan Meclisi datmay ulusal egemenlie kar bir darbe olarak kullanacaksa, en ok dikkat gsterilmesi gereken ey, Meclis-i Mebusann datlmas konusunda kullanaca aralarn olabildiince salam koullara balanmas gerektiidir.
Takvim-i vekayi, 13 Mays 1909.

E. 1909 Kanun- Esasi deiiklikleri

Belge 6

n Abdlhamitin tahttan indirilmesinden sonra, TCnin gc ve etkinlii giderek artt. 31 Mart Olaynn nedenlerinden biri olan 1876 Kanun- Esasisinde deiiklik almalar, 21 Austos 1909da tamamland. Padiahn yetkileri kstland. Tahta knda, Meclis-i Umumi nnde Kanun- Esasiye, vatan, millet ve eriata ballk and imesi ngrld. Meclis-i Mebusan databilmesi ok zorlatrld. Sadrazam atayan padiah, bundan byle, bar, ticaret, toprak braklmas ya da ilhak ile devlet harcamalarn gerektiren anlamalar Meclisin onayna sunacakt. Hkmet de artk sultana deil Meclise kar sorumlu olacakt. n 31 Mart Olay ile hkmeti dolayl denetleme siyasetini brakan TC yneticileri, Mahmut evket Paann gcnden de yararlanarak nezaretlerde mstear* olarak almaya, yani hkmet almalarna nazrlar kadar etkili bir biimde katlmaya baladlar. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, bu gelimelerden tedirgin oldu ve bunu bir tr "devlete el koyma" giriimi olarak niteledi. Hkmetle TC arasndaki bu iktidar kavgas Hseyin Hilmi Paann istifas ile sonuland. 12 Ocak 1910da brahim Hakk Paa yeni kabineyi kurdu. Mahmut evket Paann Harbiye nazr olduu bu kabinede ttihat bakan vard: Talat Bey (Dahiliye), smail Hakk Bey (Maarif) ve Cavit Bey (Maliye).

V. Mehmet Reat (1844-1918).

198

199

II. Sancl yllar (1909-1913)

S Z L K

A. D bor ve Almanyaya yneli

Belge 2 ve 3

* Divan- Muhasebat (Saytay)

n Osmanl Devletine ada maliye anlayn getiren Cavit Bey, TCde piyasa ekonomisinden yana olan eilimi temsil ediyordu. Hazrlad 1909 btesi Osmanl Devletinin bir anlamda ilk btesiydi. Cavit Bey, mali programn uygulamaya getiinde, Mahmut evket Paa 9,5 milyon liralk askeri bteye ek olarak 5 milyon liralk olaanst ek denek istedi. Cavit Beyin direnmesine karn Mahmut evket Paa Meclisten istedii denei elde etti. Ayrca Harbiye Nazr, Divan- Muhasebtn (Saytay*) devlet harcamalarn denetlemesine de kar kyordu. n Cavit Bey, Harbiye Nezaretine ait harcamalarn Divan- Muhasebat denetimi dnda braklmasyla doan bte an karlamak amacyla d bor giriiminde bulundu. Fransa mali evreleri bu istei geri evirdi. Bunun zerine devreye giren Almanya, Cavit Beye 15 milyon lira bor vermeyi kabul etti. Bu gelime, TCnin Almanyaya yaklamasnda rol oynad.

Dernede Kurmay Binba Mustafa Kemal Bey, yaveri Fehmi Beye emirlerini yazdryor.

B. Muhalefet ve Hizb-i Cedit

Belge 1 ve 5

n TC iktidarn glendirdike muhalefete bask uygulamaya balamt. Osmanl Demokrat Frkas, Mutedil Hrriyetperveran Frkas, Ahali Frkas gibi kimi siyasal oluumlar bu basky youn bir biimde yaadlar. Bu arada, Sada-y hak gazetesinin bayazar ve muhalefetin szclerinden Ahmet Samim, 9 Haziran 1910 gecesi ldrld. Cinayet doru drst soruturulmad. Buna karlk ttihat liderlere ka komplo hazrland gerekesiyle Mahmut evket Paa muhalefet lideri Rza Nur bata olmak zere 59 kiiyi tutuklatt. n TCnin uygulad basklar bir sre sonra kendi iinde de ayrlklara yol at. Arnavutluk, Yemen ve Suriyedeki isyanlarn yaratt kargaadan yararlanan Albay Sadk Beyin 1911 banda verdii bir muhtra, Hizb-i Cedit ad altnda bir muhalefetin olumasna neden oldu. Muhtra, TC mebuslarnn nazr olmalarna kar kt iin epey yank uyandrd. Nitekim Talat Bey, Dahiliye nazrlndan istifa etmek zorunda kald.
"Kk" Sait Paa (1840-1914). Mahmut evket Paa (1856-1913). Fausto Zonaronun yalboya portresi, 1910, mer Ko koleksiyonu. Kuruculardan birine gre Hrriyet ve tilf Frkas.

n Hizb-i Cedit, 23 Nisan 1911de yaynlad bir programla, Kanun- Esaside deiiklik yaplarak padiaha baz yetkilerin geri verilmesini istedi. Bu arada grup Mahmut evket Paann da desteini kazanmt. TC saflarnda zlmeler balad. Tam bu srada, talya Trablusgarb ilhak edeceini bir ltimatom ile duyurdu. brahim Hakk Paa sadrazamlktan ayrld; yn Meclisi Reisi Sait Paa sadrazam oldu. n 1911 sonbaharnda, i ve d olaylarn etkisiyle muhalefet tek bir at altnda topland. Hrriyet ve tilaf Frkas kuruldu. Frkann bana ehzade Vahdettinin enitesi Damat Ferit Paa geti. Yeni parti 11 Aralk 1911de stanbul ara seimini kazand. Bu gelimelerin endieye sevkettii TC, padiah Meclisi datmaya raz etti (18 Ocak 1912).

Ruhsat alnmasnn ertesi gn gazeteler bu oluumu yazm ve bu haber ttihatlarn kulanda bir top gibi patlamt. Telal ve mteessir idiler. Hi selamlamadmz halde o gn Meclis-i Mebusanda Hseyin Cahit Bey [Yaln] yanma gelip oturmu, yz kalbindeki heyecann iddetini isbat eden bir sarlk ile samana dnm olduu halde, benden frkann ne olduunu ve maksadn sormutu. Aramzda u konuma geti: Rza Nur: - Siz ok ileri gittiniz. Biz de btn muhalefet kuvvetlerini bir yere topladk. Size mthi bir ldrc darbe indireceiz. Maksadmz sizi iktidar mevkiinden atmaktr. Hseyin Cahit: - yi ama iinizde mutaassp, dindar, Hristiyan, cahil, alim ve eitli siyasal fikirlerden adamlar var. Nasl olur? Hani sen bizi, "Meclis-i Mebusanda Frkalar" adl eserinde, trdelii olmayan bir kalabalk, diye niteliyor, bizden drst bir i kmayacan iddia ediyordun? Ya bu sizinki? Rza Nur: - Evet, hakkn var. Fakat sizi devirmek iin imdi ne bulursak topladk. Siz dn, o gn gelince bu frkay da datacaz!.. Byle frkalar zaten dalmaya mahkmdur. Bu sz zerine Cahit Bey hemen kalkp gitmiti.
Rza Nur, Hrriyet ve tilf Frkas Nasl Dodu Nasl ld, 2. bask (stanbul, 1996).

C. Trablusgarp Sava (1911-1912)

Belge 4 ve 6

n Avusturyann Adriyatikte boy gstermesi zerine talya, giderek Rusyaya yanat. 24 Ekim 1909da Rus ar ile talya Kral bir araya geldiler. Grmeler sonucunda talya Rusyann Boazlardaki, Rusya da talyann Trablusgarptaki karlarn tand. Bu arada Almanyann basksyla Avusturya, talya ile uzlama yoluna gitti. n Durumunu salamlatran talya, 28 Eyll 1911de Osmanl Devletine verdii 24 saat sreli ltimatomda, "uygarlktan uzak braklan bu topraklarda, talyanlara ve yabanclara ok kt davranldn" bahane ederek Trablusgarp igale karar verdiini bildirdi. Osmanl Devleti ltimatomu geri evirdi; ancak grmeye hazr olduunu bildirdi. talya yant yeterli bulmad ve sava ilan etti. n Trablusgarptaki Osmanl askeri gc ok kstlyd. talyan donanmasnn Ege ve Akdenizdeki stnl nedeniyle, denizden Kuzey Afrikaya asker gndermek de olanakszd. Bu zor duruma karn, az saydaki Osmanl askeri, talyanlar kydan ieri sokmamay baard. Kasm 1911de Trablusgarp ilhak ettiini bildiren talya, Egedeki On ki Aday da igal etti ve Almanya araclyla Osmanl Devletini bara zorlad.

Mehmet Cavit Bey

(1875-1926).

Libyada uygarlk ve ilerleme iin talya ve Trkiye arasnda bar.

200

201

D. "arikov Uurtmas" olay

Belge 1

Yanyann teslim olmas, 6 Mart 1913.

Esat Paann Prens Konstantine klcn veriini gsteren temsili resim.

* Halaskrn

n 12 Ekim 1911de Rusyann stanbul bykelisi arikov, Sadrazam Sait Paay ziyaret ederek bir mektup brakt. Bu mektupta, Rusyann Boazlar blgesinde Osmanl Devletine fiilen yardmda bulunmas, buna karlk Osmanl Devletinin de Rus sava gemilerinin Boazlardan gemesine kar kmamas nerilmekteydi. Trablusgarp igal giriiminde bulunan talya dnda Avrupa devletleri bu giriimi onaylamad. Sonuta, "arikov Uurtmas" adn alan bu olay, Rusyaya savamakszn Boazlar sava gemilerine atramayacan gsterdii gibi, Osmanl Devletinin Almanya safna kaymasnda da etken oldu.

Bb- l baskn.

E. "Sopal seimler"
n Meclis-i Mebusann datlmasndan sonra yaplan ve "Sopal seim" diye bilinen 1912 seimlerinde ttihatlar youn aba sarfettiler. Ara seimdeki baarsndan umutlanan muhalefet ise, ttihat ve Terakki kskacndan kurtulabilmek iin ok alt, ama yalnzca 6 mebusluk kazand. ttihatlar 264 mebus ile Meclise yeniden hakim oldular. Ancak bu durum uzun srmedi. Ordunun siyasetle uramas, Trablusgarp Savann ktye gitmesi, mays 1912deki Arnavutluk isyan gibi nedenlerle geni bir kesimin eletirilerine hedef olan TC destekli hkmet, Halaskrn* Grubunun muhtras karsnda istifa etmek zorunda kald. 21 Temmuz 1912de Gazi Ahmet Muhtar Paa bakanlnda kurulan Byk Kabine dneminde ise Sultan V. Mehmet Reat, Meclis-i Mebusan bir kez daha datt. ktidardan uzaklaan TCnin imdadna Balkan Savalar yetiti.

F. Balkan Savalar (1912-1913)

Belge 2, 3, 4 ve 6

n Osmanl Devleti, talyanlar Trablusgarp kysndan skp atamad ve Balkan Savann patlak vermesi zerine, bara raz oldu. 18 Ekim 1912de svirenin Ouchy kentinde bar antlamas yapld. Osmanllar Trablusgap kesin, On ki Aday da geici olarak talyaya terk ettiler. n Berlin Antlamas sonrasnda Bulgaristan ve Srbistann durmakszn genileme zlemleri, Rusyann Balkan Slavlarn kkrtma almalar ile Yunanistann kuzeye doru genileme tasarlar Balkanlarda srekli gerginlie neden oluyordu. Bu gelimelerde krlma noktas ise Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhak oldu. Avusturyaya kar Rusya, Balkanlarda Slavlar birletirme abalarna hz verdi. Mays 1912de Arnavutlar bamszlk istei ile ayaklandlar. Osmanl Devleti, Trablusgarp Sava nedeniyle ayaklanmaya mdahale edebilecek durumda deildi. 1912 ortalarna kadar bir dizi ittifak Balkan Savalarnn habercisi oldu. 8 Ekim 1912de Karada Osmanl Devletine sava ilan etti. n Osmanl ordusu savaa olumsuz koullarda girdi. Ordunun geri ulam ve ikmali yetersizdi. Askerin iaesi ilk gnden itibaren byk sorun oldu. Komutanlar arasnda da egdm kurulamad. Osmanl Dou ve Bat Ordular, Bulgarlar, Srplar ve Yunanllar karsnda hezimete urad. Kuatlan Yanya, Edirne ve kodra kentleri uzun sre direnebildilerse de, sonunda teslim olmak zorunda kaldlar. Bu arada Ege adalarnn tm, deniz kuvvetleri Osmanllarnkinden gl olan Yunanistan tarafndan igal edildi. Rauf Bey komutasndaki Hamidiye kruvazr Osmanllarn tek yz ak oldu.

Rusya ve Boazlar.

1911 kasmnda talyan hkmeti, Trablustaki mcadele kt gittii iin Osmanl mparatorluuna, Selanik, Boazlar ve Suriye kylarnda saldrarak mcadelenin kapsamn geniletecek gibi gzkyordu. Bu giriim Osmanllar korkutmay veya Byk Glerin Osmanllar bara zorlamak iin bask yapmasn amalayan bir blft. Ama bu giriim St. Peterburgta ciddi bir kayg yaratt. Rusyann d ticaretinin byk bir blm, rnein 19031912 dneminde ihracatnn % 37si, Boazlar zerinden gerekletiriliyordu. Rusyann buday ihracatnn ok byk bir ksm bu yolu izliyordu ve Rusya, Bat Avrupaya buday ihra ederek d borlarnn faizini deyebiliyordu. Ayrca son dnemde Boazlar zerinden buday ihracat ok hzla artmaya balamt. 1908-1910 dneminde ikiye katlanmt.
M. S. Anderson, Dou Sorunu (Londra, 1966).

3 4

Rauf Bey ve Hamidiye Kruvazr. Kuatma altndaki Edirnede yaam.

Baskn, beyaz bir ata binmi olan Enver Beyi izleyen Yakup Cemil, Mmtaz, Mustafa Necip, Hilmi ve Sapancal Hakk Bey gibi subaylar ve onlar arkadan takip eden Talt, mer Naci ve Mithat krden oluan bir grup ttihat tarafndan 23 Ocak 1913 tarihinde gerekletirildi. Ba sarkl bir hoca ve nl hatip mer Naci, Sadaret kaps nnde halka, Balkan Harbi ve Edirneyi konu ederek hkmeti eletiren nutuklar verirken, dierleri kendilerini durdurmak isteyen nbetiye, "Selam dur, yolu a ve geri ekil!" komutunu vererek ieri girmiler, engelleme teebbsnde bulunan Sadaret yaveri Nafiz Beyi, Kbrsl Tevfik Beyi, eyhlislam Cemalettin Efendinin muhafzn ve Harbiye Nazr Nazm Paay vurmular, atma annda basknclardan Mustafa Necip de lmt. Enver Bey, Sadrazam Kmil Paann odasna girerek, istifa etmesini istemi, o da, "Ahali ve ordu tarafndan gelen neri zerine..." kaydn da ilave ettii bir tezkere ile istifasn kaleme almt. stifa mektubu Enver Bey tarafndan hemen otomobille saraya gtrlerek kabul salanm ve bir hkmet darbesi bylece baarya ulatrlmt.
Ahmet Turan Alkan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset (Ankara, 1992).

G. Bb- l Baskn

Belge 5 ve 6

n Aralk 1912de Bulgar ordusu stanbul yaknlarnda, atalcada durduruldu. Ancak Edirnenin ksa srede deceine kesin gzyle baklyordu. Brakma salayabilmek iin yaplan Londra grmelerinde Osmanl Devleti Edirneyi Bulgaristana brakmaya zorland. Bir sredir yeniden hkmette olan Sadrazam Kmil Paann bunu kabul edeceinden ekinen TC harekete geti. 23 Ocak 1913te gerekletirilen ve "Bb- l Baskn" diye bilinen darbeyle ttihatlar yeniden iktidara geldiler. n Osmanl Devletinden aldklar topraklar, Balkan lkeleri arasnda paylam sorunu dourdu. Bu nedenle balayan kinci Balkan Savan frsat bilen Osmanl ordusu, Dou Trakyay ele geirdi. Edirnenin temmuz aynda geri alnmas da, TC iktidarn perinleyen bir gelime oldu. Mahmut evket Paaya kar dzenlenen suikast ise ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek parti ynetimini balatt.

Be aya yaklaan kuatma en yiit yrek ve en salam iradeleri bile sarst. mitsizlie sevk etti. Ordudan zaferle ilgili bir haber yoktu. Bir hafta ncesi birka kilometre ilerlendiini ve bunun ileri karakollar arasndaki bir atma ile meydana geldiini bildiren bir telgraftan baka bir resmi haber yoktu. Ordu ne yapyordu? Tekrar sava balayal pek ok gnler gelip gemiti. Subaylar ve memurlarn byk ksm ubatn banda savan sona ereceini sanyorlard. Bazlar "haydi ubatn 10una kadar devam etsin" diyorlard. Bugn bu sre korkun bilinmezlikler iinde ilerliyor... Herkesi dndryor. Ordu savayor mu? Bir baar olsa kumandan duyururdu. te bu mthi dnce yrekleri yasa gark ediyor, mitsizlik ve yeis iinde eziyor. Her zaman kumandan yaverlerinin yznden durumu anlamak iin grme frsat arayan zavall bizler, mitsizlik iinde gnleri geiriyoruz. Herkes birbirine srekli u soruyu soruyor: "Ordudan ne haber?" Halk "ne var, ne yok" szn ulu bir deyim gibi diline dolam, tand subaylara "ordudan ne haber var?" diye soruyor. Bu sorusuna kar muhatab, mitsiz bir suskunluk ierisinde "bilmem" anlamnda bir ba bkmesiyle cevap veriyor. Soran zgn bir ekilde yoluna devam ediyor. Kesik, etkili bir sesle, "Allah ordumuza galibiyet ihsan etsin" duasyla uzaklayor. Bazen de ounlukla kyller, muhacirler orduya ait haber sorduktan sonra fersiz gzleriyle bakyorlar. Frnn nnde iki saat soukta beklediini, kepek, tala ve sprge tohumundan yaplan ekmei yine de alamadn, ocuklarnn evde a kaldn, geenlerde akrabasndan kiinin alktan ldn, bu dnyann zulmnden kurtulamadklarn sylyorlar.
H. Cemal, Tekrar Bamza Gelenler (stanbul, 1991; ilk bask: 1916).

Edirnenin 23 Temmuz 1913te geri aln zerine baslan hatra pullar.

202

203

III. ttihat ve Terakki iktidar (1913-1918)

A N A H T A S Z C K R

ktisad bamszln iln.

A. Siyaset cephesi

Belge 2 ve 3

KAPTLASYONLAR
Osmanl mparatorluunun yabanc devlet tabiyetindekilere 16. yzyldan itibaren tand ayrcalklarn genel ad. Sonraki yzyllarda bu ayrcalklar Bat devletlerince birer hak olarak kabul edilmi ve Osmanl Devletinin egemenlik haklarna aykr bir durum yaratmtr.

n Balkan Sava TCnin liberal olarak nitelenen evresinin de sonu oldu. Jn Trk Devriminin savunduu ve Mslman olsun olmasn tm Osmanl vatandalarn ayn potada eriten "unsurlarn birlii" (ittihad- anasr) bir trl gereklemiyordu. Balkan Sava bunun somut kantyd. te yandan Batl lkeler, anayasal bir rejime kavumu olmasna karn, Osmanl lkesi zerindeki emellerinden vazgemiyorlard. lkedeki deiik unsurlar srekli bamszlk iin kkrtyor, el altndan "hasta adam" diye niteledikleri imparatorluun kn ve paylamn hazrlyorlard. Bunun farknda olan TC, hemen Balkan Sava sonrasnda orduyu yeniden dzenledi. n Balkan Sava ertesinde TC, zlmekte olan imparatorluu kurtarmak ve ona ada bir grnm vermek iin iktidara el koydu. Sadrazam Mahmut evket Paann ldrlmesi olayna baz muhalefet mensuplarnn da karm olmasn frsat bilerek, Hrriyet ve tilf Partisini alamaz hale getirdi. I. Dnya Savann sonuna kadar lkeyi muhalefeti bastrarak ynetti. Ama tm sava boyunca Mebusan ve Ayan Meclisleri ak kald. Devlet, anayasann izdii dorultuda ynetildi. Parti kongreleri sava yllarnda dzenli bir biimde yapld.

5 Eyll 1914 gn hkmet, Kapitlasyonlarn kaldrlmasn kararlatrd. Durum, 8 Eyll gn, "yabanclara verilmi ve gnmzde kapitlasyon ad altnda geerli olan mal ve iktisad ve adl ve ynetsel btn ayrcalklarn ve onlara bal ve onlardan kaynaklanan btn izin ve haklarn bundan byle kaldrlmas ve hkmsz braklmas" diye kesinletirildi... ... Bu, iktisad bamszln iln demekti. Osmanl Devletinin siyasal bamszl bulunduuna gre, tam bamszlk iln anlamn da tayordu. Tabii, tam bamszln iln gerekten tam bamsz olunmas demek deildi. Ama Trkiye, tam bamszln iln edip, cesaret ve cretle byleymiesine davranarak, bu yolda faal mcadeleye atldn gsteriyordu ... ttihat ve Terakki hkmeti, bizzat mttefiki Almanya ile [Birinci Dnya Sava boyunca] sren die di bir mcadeleyle bu uurda didinecek ve byk mesafeler katedecekti.
Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki (stanbul, 1987).

3 Enver Paa (1881-1922)

1908 Devriminin asker mimarlarndandr. ttihat ve Terakkinin yldz subaylarndan ve padiah damad olan Enver Paa, olunmas gereken yerlerde olmay baararak abuk ykselmi, 1914te Harbiye Nazr olmutur. Kta subaylndan ok yneticilikte baarl olmutur. Nitekim Birinci Dnya Savanda Osmanl ordusuna Sarkamta byk kayplar verdirmitir. Ancak, 1913ten itibaren orduyu genletirip profesyonelletirmi olmas, daha sonraki askeri baarlarn nemli nedenlerinden biridir. 1920-1921de bolevik desteiyle Anadoluya dnmeye alm, daha sonra Buharada boleviklere kar savarken lmtr.

ttihat ve Terakki ve kadnlar.

ttihat ve Terakki hkmetleri hakknda soruturma (1918).

* Hmanist

n ttihatlar lke bamszl iin sava frsat bildiler. I. Dnya Savann balamasyla Kapitlasyonlar* kaldrlarak Byk Devletlere meydan okundu. "Milli iktisat" politikas uygulamaya koyuldu. lke d glerin ekonomik cenderesinden kurtarlmaya alld ve kt para reformuna gidilerek bugnk para sistemimizin temelleri atld.

Sait Halim ve Talt Paa Kabinelerinin aada yazl nedenlerden dolay Yce Divana gnderilmelerini neririm: 1. Nedensiz ve vakitsiz savaa girmeleri; 2. Sava ilnnn gerek nedenleri ile hangi koullarda ve nasl yapld hakknda Genel Meclise gereklere uymayan demeler vermeleri; 3. Seferberlikten sonra ve sava ilnndan nce tilf Hkmetleri tarafndan yaplan erefli ve yararl nerileri reddetmesi ve Almanyadan herhangi bir gvence ve zaman almakszn ve yararl bir karlk elde etmeksizin savaa srklenmesi; 4. Savan bilgisiz ve hedefi olmayan ellere braklarak her cephede sava bilimlerinin kabul edemeyecei delice hareketlerin olmasna ve srf dar ve kiisel karlar urunda ulusun yaam gcnn gaspna ve gereksiz yere harcanmasna arka kmas; 8. Savan ortaya kard zorluklar karsnda halkn skntlarn hafifletmeye alaca yerde, birtakm zel ve tzel kiilerin servet elde etmelerini salayan vurgunculuk ve yetkeyi ktye kullanma yollarna saparak lkenin ekonomisini batrmas; 9. Hi gerekesiz ve herhangi bir kanuna dayanmadan siyas ve asker sansrler yaratarak basn ve haberleme zgrln inemesi ve Avrupa basnn lkeye sokmamas; 10. lke iinde ynetsel bir kargaa meydana getirerek can, mal ve rz zgrlne musallat bir takm etelere arka karak bunlarn neden olduklar ktlklere katlmas. 28 Ekim 1918 Divaniye Mebusu Fuat
Osman Selim Kocahanolu (yay.), ttihat-Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas (stanbul, 1998).

1908 Devriminden beri Jn Trkler orta snf Trk kadnn ev dnda etkinliklere sokmaya gayret etmilerdi. Mnakaal makalelerde sk sk ifade edilen, kadnlarn uygun bir rol oynamalarna msaade edilmedii srece, Trk toplumunun biim deitiremeyecei yolunda bir kanaat vard. Yeni rejim durumu iyiletirmeye altysa da, stanbul ve zmir gibi byk ehirlerde snrl bir baardan teye geemedi. Hkmet okullar at, kadn retmenler yetitirdi ve daha iyi ders kitaplar hazrlad... Sava zaman gereklilikleri Trk toplumunu geni bir oranda kadn igc kullanmaya zorlad. Kadnlar fabrikalarda almaya baladlar. Orta snf kadnlar o zamana kadar gayrimslim kadnlarn sahas olan brolarda ve yeni telefon santrali gibi kurulularda almaya baladlar. Kadnlar stanbuldaki igcnn o kadar etkin bir paras haline geldiler ki, Austos 1916da bakentte "Kadnlar altrma Cemiyet-i slmiyesi" ad altnda bir dernek kuruldu. Dernein ubesi vard: stanbul, Beyolu, skdar. Bunlar, alma yerlerinin nerelerde odakland konusunda bize bir fikir verebilir. Dernein fahr bakan, Enver Paann ei Naciye Sultand. Enver Paann kendisi de dernein hmileri arasnda grnyordu.
Feroz Ahmad, "Jn Trkler Dneminde Sava ve Toplum", Tarih ve Toplum, cilt XI, say 64 (1989).

B. Toplumsal reformlar

Belge 1, 4, 5 ve 6

n ttihatlar, drt cephede birden savarken bir yandan da bazlarn toplumun glkle benimseyebilecei reformlara giritiler. Eitimi d basklardan kurtarmak ve ona laik bir grnm vermek iin Maarif Nezareti ve Adliye Nezareti bnyelerinde nemli deiikliklere gittiler. Dini mahkemelerin st mahkemesi olarak laik mahkemeleri n plana kardlar. Yabanc ve zel okullar bakanln denetimi altna aldlar. Buralarda Trke retilmesini, Osmanl tarih ve corafyas okutulmasn zorunlu kldlar. Kz rencilere okuma olana tanyan reformlara gittiler. Din eitimine ada bir grnm kazandrdlar. Almanyadan gelen profesrlerle takviye edilen Darlfnun, Bat tarz bir eitime geti. Bu arada eyhlislam kabine dna alnd. Hkmet laik bir grnm kazand. Kadnlarn durumunu dzeltmek iin kadnlara i sahalar atlar. Aile hukuku alannda Mecellenin (bkz. s. 82-83) boluklarn gidermeye ynelik bir kararname (Hukuk- Aile Kararnamesi) ile kadn-erkek eitlii alannda nemli bir adm attlar. Savata yoksul kalan ocuklar iin ocuk Esirgeme Kurumunu (Himaye-i Etfal Cemiyeti) kurdular. Genler iin Batnn birok lkesinde olduu gibi paramiliter izci rgtleri oluturdular. Beden eitimine ve spora nem verdiler. evrelerinde Trke kullanlmasn zorunlu kldlar. Plastik sanatlarn yaygnlamas iin aba sarfettiler. Osmanl ressamlar ilk kez Viyanada sergiye katldlar. Yeni mecmua gibi hmanist* deerleri savunan yayn organlarn desteklediler. mer Seyfettin gibi yazarlara ulusal bilinci glendirici ykler, Ahmet Refik gibi tarihilere de topluma tarih bilinci alatacak popler tarih kitaplar smarladlar. n Ancak, TCnin sava yllarndaki politikalar byk eletirilere urad. Birok evrede savaa giriin oldubittiye getirildii savunuldu. Dar bir kadronun kararyla, kabineye bile danmakszn lkenin savaa sokulduu ileri srld. Sava ortamnda Rumlarn ve Ermenilerin yerlerinden edilerek ge zorlanmas ve karlatklar can ve mal kayplar kimi evrelerce iddetli biimde eletirildi. Sava yllarnda yrtlen ekonomi politikasnn TCne yakn evrelerin haksz kazan elde etmelerine yol at sylendi. Sait Halim Paa ve Talat Paa Kabineleri hakknda bu gerekelerle sava sona erdikten sonra mecliste soruturma ald. 1919da ise Divan- Harbe yani askeri mahkemeye karldlar.

6 Mehmet Talt Paa (1874-1921)

Edirne doumludur. ttihat ve Terakki Cemiyetinin en nfuzlu ve etkin politikacsyd. Birinci Dnya Savana katlma ve Ermenilerin tehciri gibi ok nazik ve tartmal kararlarn arkasnda olmasna karn, ttihatlar arasnda en sevilen kiiydi. Bunun nedeni, farkl dnya grleri ve siyaset anlaylar olan ttihatlarn byk kopmalar yaamadan, uyumlu bir biimde bir arada bulunabilmelerini salayan kii olmasdr. Merutiyet dneminde nce Dahiliye Nazrl, 1917den ekim 1918e kadar da Sadrazamlk yapmtr. Mondros Brakmasndan sonra snd Almanyada Ermeni bir suikast tarafndan vurulmutur.

Sait Halim Paa (1864-1921).

1913-1917 yllarnda Sadrazamlk yapan Mehmet Sait Halim Paa, Kavalal Mehmet Ali Paa hanedanndandr.

204

205

IV. Trk ulusuluu ve "mill iktisat"

BYOGRAF
1 Yusuf Akura
(1876-1935)
Trk ulusuluunun kurucu dnrlerinden, siyaset adam. Tatar burjuvazisinin nde gelen ailelerinden birinin ocuu olarak Rusyada doan Akura, okumaya geldii stanbulda Jn Trk hareketiyle balants yznden yakalanp, hapse atld. Srgne gnderildii Libyadan Avrupaya kaarak renimine Pariste devam etti. Rusyaya dnp 1905 Devrimine katlmas zerine bu kez de arlk tarafndan srgne gnderildi. 1908 Jn Trk Devriminin ardndan stanbula yerleen Akura, Trk hareketin rgtlenmesinde etkin bir rol oynad, yazlaryla Trk ulusuluunun dnsel temellerini att. Bolevik Devrimi srasnda Rusyaya giden Akura, buradaki balantlaryla Mill Mcadele dneminde Ankara Hkmetine destek salamaya alt. Cumhuriyet dneminde mebusluk yaptysa da siyasette etkin bir rol oynamad. niversitede ders verdi, Trk Tarih Kurumunun kuruluunda alt, 1932de bu kurumun bakan olarak ilk Trk Tarih Kongresine bakanlk etti.

Osmanlla kar.

A. Trk ulusuluunun balangc

Belge 1, 3, 4, 5 ve 6

n Trk ulusuluu, kltr alannda 19. yzyln son eyreinde kendini gstermi olmakla birlikte, siyasal ideoloji olarak ilk kez 1904te, Yusuf Akurann " tarz- siyaset" ( siyaset biimi) makalesiyle ortaya kmtr. Ancak, ayrlk hareketlerin eline koz vermemek iin sessiz kalmtr. II. Merutiyetin balang yllarnda da bu sessizlik srdrld. Bir tek Yusuf Akura, Osmanlln "unsurlarn birlii" ilkesinin yaama ans olmayan bir ideoloji olduunu vurgulayan yazlar yazmay srdrmtr. n "Yeni lisan" ad altnda daha saf bir Trke isteiyle Selanikte yaynlanan Gen kalemler dergisi, Trk ulusuluunun Balkan Sava ncesindeki ilk nemli k olmutur. Ziya Gkalp, kendisini bir fikir adam olarak ilk kez TCnin 1909 Kongresinde gstermise de, Trk ulusuluu programn ayrntl olarak bu dergide sergilemitir. n TC, Osmanlcln lm ferman olan Balkan Sava sonrasnda, tm yelerinin onay olmasa da, Trk ulusuluunu kullanmaya balad. Cemiyet, ulusuluk ideolojisini benimseyen Halka doru dergisini kard ve bamsz bir dernek olan Trk Ocayla, dernein Trk yurdu adl dergisine madd destek verdi. n Ulusuluu benimseyenler, Avrupadaki burjuva demokrasilerini rnek alyorlar ve Osmanl Devletinin glenebilmesi iin bu lkelerdeki toplumsal yapnn Ziya Gkalpin Fransz sosyolog Emile Durkheimden alarak Trk okurlarna aktard deyimle "toplumsal iblm"nn, Osmanl Trkleri tarafndan benimsenmesi gerektiini ileri sryorlard. Bunun iin ilk yaplmas gereken de ulusal bir Trk burjuva snfnn yaratlmasyd. Ulusulara gre, eer Trkler kendi ilerinden Avrupa sermayesinden de istifade ederek bir sermayedar burjuva snf karmayacak olurlarsa, yalnz asker, memur ve kylden g alan Osmanl-Trk toplumu ada bir devlete sonsuza dek kavuamayacakt. Osmanl Devletini ancak Trk burjuvazi snf kurtarabilirdi.

Tanzimat dneminde temel ama, unsurlarn kaynamas ile Osmanl saltanatnn btnlk ve bamszln muhafaza etmekti. Lkin tarih gsteriyor ki Tanzimat kaynamay temin edemedi. Osmanl saltanat bozulup dalmay srdrd. "Gemite... eitli unsurlara tam bir eitlik ve zgrlk gvencesi veren merutiyet ynetimi yoktu; unsurlarn kaynamasn salamaya yarayacak eitim kurumlarmz, ekonomik etkinliklerimiz gelimemiti" demek mmkndr. Kaynamann imknszlna tarihimizden getirilecek delil zayf grlse bile, Osmanl mparatorluunda yaayan mevcut unsurlar gz nne getirip bir lahzack cidd dnecek ve dndmz sylemekten ekinmeyecek olursak, bundan byle de kaynamann mmkn olmadn itiraf eylemee mecbur oluruz. Osmanl tebasndan olan unsurlarn tarihi, gelenekleri, dini, ilikileri, emel ve hayalleri, dnce tarzlar, altklar iler, uygarlk seviyeleri o kadar birbirinden farkldr ki, bunlarn kaynama yoluyla birlemelerini dnmek bile gariptir. Kosova Ovasnda iftilik eden Hristiyan bir Srp ile Necd lnde gebelik eden Mslman bir Arabn ne gibi ortak yanlar olabilir? Bunlarn birlemeleri, kaynamalar nasl dnlebilir?
Akuraolu Yusuf, "ttihd- ansr meselesi", Srat- mstakim, cilt V, say 121 (1910).

B
4

M. Ziya Gkalp (1876-1924)

Trk ulusuluunun kurucu dnrlerinden, sosyolog. Diyarbakrda doan Gkalp askeri rdiyede okuduktan sonra eitli memuriyetlerde bulundu. 1908 Jn Trk Devriminin ardndan ttihat ve Terakki Cemiyetinin en nemli ideologlarndan biri haline geldi. II. Merutiyet dneminde Trk hareketin kurumsallamasna katkda bulundu, ksa bir sre iin mebusluk yapt, niversitede sosyoloji dersleri verdi, yazlaryla Trk ulusuluunun kuramsal temellerini att. 1919da igal kuvvetlerince tutuklanp Maltaya srld. 1921de nce Ankaraya geldi, daha sonra Diyarbakrda Mill Mcadeleyi destekleyen yazlar yaynlad. 1923te Diyarbakr mebusu oldu. Halk Frkasnn ideolojik programnn ortaya kmasnda nemli bir rol oynad.

Srf kyl ve memurdan ulus olmaz.

B. "Mill iktisat" politikalar

Belge 2, 3, 6 ve 7

n II. Merutiyet yllarnda gndeme gelen "milli iktisat", 1913 ylndan itibaren iki alanda ortaya kt: Mslman Trklerin i adam olmaya zendirilmeleri ve gayrmslimlerin iyerlerinin boykot edilmesi. Daha sonra yerli ya da yabanc tm irketler Trke kullanmaya ve belli saylarda Trke i vermeye zorlandlar. n Bu aamadan sonra ulusal irketlerin kurulmasna geildi. Bir yandan paras olan Mslmanlar yatrmclk iin banka kurmaya zendiriliyor, dier yandan da, zellikle tarmsal rnlerin tketim mallarna dntrlmesinde Trk tekeli salamak amacyla, "Mill Mahsulat", "Mill Kantariye" ya da "Mill Ekmekiler" adlaryla anonim irketler kuruluyor ve Mslman esnafn bunlara ortak olmas ynnde propaganda yaplyordu. n Propagandann yeterli olmamas, yayn yoluyla toplumun eitilmesini gndeme getirdi. Bu dorultuda 1915 gznde "milli iktisada doru" dsturuyla, milli iktisadn kuramsal yaym organ ktisadiyat mecmuas yaymlanmaya balad. ktisadiyat mecmuasnn ilk saysnda yer alan "Mecmuamzn meslei: milli iktisada doru" balkl yazda, Trklerin Alman ulusunu rnek almalar gerektii kaydediliyordu. Almanya yarm yzyldan ksa bir srede sanayilemi, bamsz bir ekonomik yapya kavumutu. Dergiye gre, Almanyada ilerlemenin, ykselmenin ve gelimenin kayna "milliyet" ilkesiydi. Mill iktisad Almanlar bulmu ve uygulamlard. Trklerin iktisat alannda Almanlarn geirdikleri deneyimlerden ders almalar gerektiini vurgulayan ktisadiyat mecmuas, ykselmek iin "milliyet"ten baka bir ilkenin dnlemeyeceini kaydediyordu. n Mslman-Trk bir sermayedar snf yaratma abalar, I. Dnya Sava sralarnda baz vurgunculuk skandallerine de neden olmakla birlikte, grece baarl oldu. Gelecein Mill Mcadele dneminde hem merutiyet hem de bamszlk iin gsterilen abay byk apta srtlayan bu snf olacakt.

ifti ve oban, hayatn yaratc kuvvetinden yararlanarak yaadklar iin kendileri yaratc olan zneler deildirler... Memurlarn ise retim ile hibir ilgileri yoktur. Halbuki zihinsel becerilerin, irade ve karakterin gelime ve evrilmesi, sanayi, imalat gibi etkin uralarla, ticaret ve serbest meslekler gibi yaratc mesleklerle olur. Bundan dolaydr ki bir tek kyl ve memur snflarndan oluan bir ulusu rgtleyen iktidar elde tutulamaz... Memleketimizde kuvvetli bir hkmetin kurulamamas, Trklerin iktisad snflardan yoksun olmasndandr. Hangi ulusta hkmet iktisad snflara dayanrsa, orada hkmet gayet kuvvetli olur; nk tccar, sanatkr, iadam srf kendi yarar iin hkmetin kuvvetli olmasn ister. Hangi memlekette hkmet memurlar snfna dayanrsa, orada hkmet daima zayftr; nk azledilmi memurlar i bana gemek, kadrosu olan memurlar daha yksek bir mevkie ykselmek iin daima mevcut hkmeti drmeye alrlar. Ulusal lkden yoksunluk Trkleri ulusal ekonomiden yoksun ettii gibi, dilin sadelemesine, gzel sanatlarda ulusal sluplarn ortaya kmasna da engel oldu.
Ziya Gkalp, " cereyan", Trk yurdu, cilt III, say 11 (1913).

En byk eksiimiz.

[B]ence [en byk eksiimiz] budur; bu dnya iin lmeyecekmi gibi uraan ve kazanp kendisini Tanrsna sevdirenlerin olmamasdr. Bir millette btn ilerlemeleri yapan, maarifi, sanat, ticareti ilerleten hep kazananlardr. Bunlar her memlekette ayrca, bal bana bir snf tekil ederler ki [orta snf] esnaftr. Avrupann bize aknlk veren bugnk medeniyeti hep o diyardaki sanat ve ticaret snflar yznden olmutur. Bu snfa mlik olan memleketlerin ahalisi okumu olur; zengin olur. Bu snfa mlik olan devletlerin hazinesi zengindir, doludur. Hkmet hi sknt ekmez. Her vakit bu snfa gvenilir. [...] Binlerle gazeteleri, kitaplar olup okuyan bu snf ahalidir. zetle; bu snf, bir milletin belkemii gibidir; ruhudur; devleti, toplumu yaatan odur. Bizde ise maarif yok: ahali fakir: devletin hazinesi bo: ciddi gazeteleri okuyan, faydal kitaplar alan yok: bunlar hep bizde bu snf ahali yetimemi olduundandr. Bize den i bu snf yetitirmektir. [...] Bizim gibi baz milletler vardr ki onlarda da vaktiyle bu snf yoktu. Sonra milletle hkmet elele verip altlar, abaladlar; bankalar atlar; hkmet paraca yardm etti; sanatkrlar yabanclarn [rekabetinden] korudu, fabrikalar, imalathaneler, byk ticarethaneler kuruldu: nihayet bu snf vcuda geldi. Biz de byle yapalm. Ama canm, hkmet byle eyleri yapmyor dersiniz, deil mi? imdi bakn: byle eylerin hepsini hkmet yapamaz. [...] O halde mdem ki hkmet bizi ne yabanclarn ne de iimizdekilerin rekabetine kar korumak iin [himaye usln] koyamyor; biz de kendimiz, millete alrz, ve az vakitte ok ey yaparz. Hkmetin yapacandan daha sk, daha iddetli bir himaye usl, [mill himaye] koyarz. Tccarlarmz, sanatkrlarmz kendimiz koruruz. Bizde olmayan bu snf, ticaret ve sanat snfn olutururuz; dileimiz de gerekleir.
Muhittin (Birgen), En byk eksiimiz, Halka doru, say 6, 29 Mays 1913.

Gelecein yeni Trkleri.

II. Merutiyette anonim irket olarak kurulan bankalar.

1909 1912 2 1 3 1913 1918 15 0 3

Kurucular Trkler Gayrmslimler Osmanl tebas olmayanlar

Osmanllar ... kendilerinin hakimiyetini kabul eden veya kendilerine snan ve himaye ve koruma isteyen ve miktarlar kendilerinin neredeyse on misline eit olan kavimlerin ve kyllerin ynetimi ve korunmasyla megul olduklarndan sanayi ve genel olarak maddiyat ve iktisadiyatla megul olmak Osmanllarca onur ve haysiyete aykr bir hal saylp hele birisine dn verilen para iin faiz istemek son derece dlik ve ele geen paray tmyle sarf etmemek hasislik gibi grlr idi. Her birinin ynetiminde yzlerce kyl bulunan kibarlarn ocuk ve akrabasnn ve genellikle fatihlerin ocuklarnn sanayi ve ticaretle, esnaflkla uramalar dknlk saylrd. ... Olaylarn zorlamasyla, geim salama biimlerinin, eski siyasal durumun deimi [olmas] ve eitimin gnden gne ilerlemesi ve yaylmas zerine bundan byle Trk milletinin de ticaretin her tr ile megul olaca phesizdir. Nasl ki Merutiyet dneminde srf Osmanl Trklerinden oluan anonim irketler ve bankalar kurulmutur ... Tabii bundan byle Osmanl Trkleri de ekonomi kanunlarnn evrensel olan hkmlerine balanacaklar, ilerleyeceklerdir.
Hasan Ferit, "Bankalar", ktisadiyat mecmuas, say 44-48 (8 Mart 1917).

Kaynak: A. Gndz kn, "1900-1930 Yllar Arasnda Anonim irket Olarak Kurulan Bankalar", O. Okyar (yay.), Trkiye ktisat Tarihi Semineri (Ankara, 1975) iinde.

206

207

konunun zeti
SENTEZ
II. Merutiyet Osmanl mparatorluunda ada anlamda siyasetin balangcn oluturdu. Dnem, kamu zgrlkleri alannda birok yenilie sahne oldu. Anayasal dzen, parlamenter yaam, temel hak ve zgrlkler, siyasal partiler, bask ve kar guruplar, kamu oyu ve zgr basn II. Merutiyette ekillenmeye balad. Dier bir deyile, temsil rejime gei srecinde II. Merutiyet nemli bir krlma noktasyd. Osmanl ulusuluunun gerek anlamda ilk kez uyguland II. Merutiyet dnemi, ayrlk ulusuluklarn ok etkinletikleri bir dnem olmas nedeniyle, Trk ulusuluunun da gndeme gelmesine nayak oldu. Ancak, ulusal bir rgtlenme asndan elde edilenler, biroklar iin imparatorluun sona ermesi anlamna da geliyordu. Birinci Dnya Savana girme karar, her ne kadar imparatorluu yaatma arzusuyla alnm olsa da, paralanma srecine ivme kazandrd.

yntem
Siyasal terimlerle tanma
Kaltsal iktidar Atanma yntemiyle gelen iktidar Seimle gelen iktidar Seme hakkna sahip olanlar

Siyasal yaamn incelenmesi, devletin rgtlenme biimini, siyasal rejimin trn ve incelenen lkedeki siyasal yaam tanmlayan belirli terimlerin kullanlmasn gerektirir.

DEVLET YAPISI
n Bir devlet niter ve merkez olabilir (rnein, Fransa, Trkiye...): Hkmet organlar bakentte toplanmtr, taradaki dier idar birimlerin ok az yetkisi vardr. n Bir devlet federal olabilir (rnein, Amerika Birleik Devletleri, Almanya): ktidar, d politika, savunma ve mal konularla ilgili yetkileri elinde toplayan federal bir hkmet ile adalet, eitim gibi konularda nemli yetkilere sahip yerel (federe) hkmetler arasnda paylatrlmtr.

Seimler

Atama

Meclis ve partiler

KARITIRMAYALIM

Genel oy hakk ve vergiye dayal oy hakk

Anayasa (devlet yaps) emalarnda kullanlan aklayc kodlar.

SYASAL REJMN TR
n Siyasal rejimin trn tanmlamak iin belli sayda unsura bakmak gerekir: - ktidarn kayna nedir: Anayasa? Hanedan gelenei? ktidarn g yoluyla ele geirilmesi (darbe)? - ktidar kimin elinde: Halkn temsilcileri (Seilmiler mi? Atanmlar m?)? Bir hkmdar? Tam yetkili bir lider? Bir siyasal parti? - Yasama, yrtme ve yarg glerinin ayrl ilkesi uygulanyor mu?

Genel oy hakk, belirli bir yan zerindeki herkesin oy kullanabilmesi demektir. 19. yzylda bu hak birok lkede kadnlara tannmamt. Vergiye dayal oy hakk ise, ancak yllk belirli bir miktar vergi verenlerin oy kullanabilmesi demektir. Bu sistemin geerli olduu lkelerin bazlarnda milletvekili seilebilmek iin de daha yksek oranlarda vergi demek gerekiyordu.

Seim ve halk oylamas

n 1850den 1939a dnyada pek ok rejim tr bir arada varln srdrd: - Demokratik rejimler: Halk egemenlii sz konusudur, vatandalarn yasalar nnde eitlii ilkesi ve gler ayrl ilkesi uygulanr, temel zgrlkler korunur (svire, Fransada III. Cumhuriyet, bkz. s. 150); - Yar-otoriter rejimler: Vatandalarn eitlii ilkesi ve temel zgrlklere sayg vardr, gler ayrl ilkesi eksik olarak uygulanr, halkn temsilcilerinde hkmeti denetleme yetkisinin bulunmaz (Alman mparatorluu, bkz. s. 156); - Otoriter rejimler: ktidar zerinde hibir denetim yoktur, seimler biimsel olarak dahi yaplmaz, bireysel zgrlkler snrldr ya da yoktur (Rus mparatorluu, bkz. s. 160).

Seim, bir topluluun yelerine, bir devletin vatandalarna oylama yoluyla temsilcilerini seme olana veren bir uygulamadr. Halk oylamas ise, iktidarda bulunan bir kii ya da grubun, semenlerden kendilerine yneltilen bir soruya "evet" ya da "hayr" yant vermelerini isteyerek gven tazeleme giriimidir. Olumlu yantlarn ok olmas, iktidara verilen halk desteinin gstergesi olarak yorumlanr.

Kanun- Esasi deiikliklerinden sonra II. Merutiyet.

atar

n
OKU YA GR LIM ELM

Demokrasi ve temsil rejim

Padiah

Sadrazam

KTAPLAR

Demokrasi, tm toplumun, kendisini ynetecek olan kanunlarn yapm srecine katlmas (dorudan doruya veya temsilcileri araclyla) demektir. Dolaysyla, genel oy hakknn olmad yerde demokrasiden sz edilemez. Temsili rejim ise, parlamento iin seim yaplan, ancak tm vatandalarn semenlik hakknn olmad bir sistemdir (bkz. s. 162: Demokratik rejim ve parlamenter rejim).

atar

fesheder*

kurar

- Sina AKN, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, (Ankara, 1999). - Nahit Srr RK, Sultan Hamid Derken (stanbul, 1947). - Erik Jan ZRCHER, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Y. S. Gnen, (stanbul, 1999). FLM - Ziya ZTAN, Abdlhamit Derken, 2003.

gvenoyu

I. Merutiyet ve II. Merutiyet

Meclis-i yn

Meclis-i Mebusan kanunlar yapar, bteyi onaylar

Kabine

SYASAL YAAMIN BMLER

n Seimler yoluyla halkn gr alnyor mu? - Hangi oylama tr kullanlyor: Genel oy mu? Vergiye dayal oy mu? - Referandum ya da halk oylamas yaplyor mu?

Merutiyet, anayasal monari demektir. I. Merutiyet, 1876-1878 yllarna, II. Merutiyet ise 1908-1918 yllarna verilen isimdir. Bu iki dnemde de geerli olan anayasa, 1876da hazrlanan Kanun- Esasi olmakla birlikte, Osmanl Devletinin gerek bir parlamenter rejime kavumas, ancak 1909 ylnda yaplan anayasa deiiklikleri ile mmkn olmutur.

kinci semenler

31 Mart - 13 Nisan
Vergiye dayal semenlik
(*) Drt ay iinde yenisinin almas kouluyla.

n Halk grlerini hangi yollarla dile getirebiliyor? - fade zgrl tannm m? Basnn toplumdaki yeri ve rol nedir? - Siyasal partiler var m? Nasl rgtlenmiler?

Tarihimizde 31 Mart Olay diye bilinen isyan, 13 Nisan 1909da patlak vermitir. O dnemde Osmanl mparatorluunda kullanlan Rm takvim (Hicretten balayan gne yllar) ile Mild takvim arasnda 13 gnlk bir fark vard. Bu yzden o zamann nesli, 23 Temmuz 1908de gerekleen devrime, "10 Temmuz nklb" derdi. Bu fark 1 Mart 1917de kalkmtr.

208

209

Dosya

II. Merutiyette kadnlar

Feminist hareketin dnya leinde g kazand 20. yzyln ilk on yllar Trkiyede de kadnlarn zgrlkleri dorultusunda nemli kazanmlar elde ettii dnemdi. l908 Gen Trk Devriminin benimsedii zgrlk, eitlik, adalet, kardelik (hrriyet, musavat, adalet, uhuvvet) ilkeleri, Osmanl toplumunda kadn sorununu gndeme getirmiti. Kadnlarn kafes ardndan, ya da zel alandan sokaa, kamu alanna ynelii, ya da toplumsallamas, II. Merutiyetin kurgulad yeni hayatn temel elerinden biriydi. 20. yzyln banda Trkiyede feminizm iki ana kaynaktan esinlenmiti. Bunlarn ilki Fransz Devriminin g kazandrd ulusal dncenin eitliki almyd. Tam eitlik (musavat- tamme) ya da eitlik, hrriyet ile birlikte Merutiyetin yrngesini izen iki temel kavramd. Eitlik dncesi Osmanl mparatorluunda hukuk asndan Tanzimattan beri vurgulanan bir husustu. Ancak cinsiyet ayrmn sorgulayan bir eitlik ancak Jn Trk dncesinde filizlenmiti. Feminist hareketin dier kayna sava yllarnn somut koullaryd. Dnsel boyutun yan sra maddi ortam da kadnlarn toplumsallamasnda etkin rol oynamt. gc a her trl banaz dncenin stesinden gelmi, kadnlar ister istemez kamusal alan erkeklerle paylamak zorunda kalmlard.

Teali-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyetinin tz.

II. Merutiyet ve "Milli Aile".

II. Merutiyet yllarnda aile sorunu yeni hayat diye nitelenen yeni yaam biiminin bir parasdr. Toplumda kkten dnmler aile yaamn da kapsamna almak durumundadr. Yeni aile ya da milli aile ttihatlarn zlemini duyduklar aile biimidir. Milli aile ekirdek ailedir. Ana baba ve ocuklardan oluur. Aile ahlk toplumun temel dayanak noktalarndan biri olarak grlr. Milli aile ise II. Merutiyet yllarnda gndeme gelen aile buhranna bir zmdr. II. Merutiyet yllarnda kadnn yaamnda kalc dnmler izlenir. Kadnn toplumsallamas, toplumsal yaamla btnlemesi bunlardan ilkidir. Toplumsallama kadn-erkek eitliinin ilk admdr. Merutiyet feminizmi dnsel ortam bu adan olumlu ynde etkiler. Ancak, toplumsallama srecinde Merutiyet'in yaratt maddi ortamn belirleyicilii ok daha belirgindir. Savalar nedeniyle erkek nfusun cepheye sevk edilii istihdam alannda bir boluk yaratr, bu nedenle kadn nfus ksa srede seferber edilerek alma yaamna sokulur. Kadnn toplumsallamas, aile kurumunu da bir lde etkiler. zellikle, stanbul, zmir gibi byk kentlerde kadn erkek ilikilerinde geleneksel yap zlmeye yz tutar. Aile sorunu nfus politikas balamnda ele alnr; evlilikler zendirilerek srekli savalarn neden olduu insan kayb giderilmeye allr. Bu nedenle o dneme dein zel alan kapsamna giren aile kamusallar; milli aile ulusal normlar nda gelitirilir.
Zafer Toprak, Osmanl Kadnlar altrma Cemiyeti, Kadn Askerler ve Milli Aile, Tarih ve Toplum, 51 (1988).

Birinci madde: Genel merkezi Selanik olmak zere Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin himayesi altnda Teali-i Vatan (vatann ykseltilmesi) Osmanl Hanmlar Cemiyeti adnda, 17 Aralk 1909 tarihinde, kadnlardan oluan bir hayr dernei kurulmutur. Bu dernein kurucusu Nesime Yusuf Hanmefendidir. kinci madde: Teali-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyetinin esas kurulu amac, bilhassa Osmanl hanmlarnn toplumsal ilerleme ve uygarlk yolunda evrilme koullarn gelitirme ve vatann gnmzdeki genel gereksinimlerine gre her trl iyi ve hayrl ie hizmet ve nclk etmek maksadndan ibarettir.
Teali-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti (Selanik, 1909).

Kadn i Taburu iin Osmanl kadnlarna ar.

Giyim kuam, yatacak yeri ve iaesi, nceden kurulan Kadn i Taburu tarafndan temin edilmek zere aadaki koullar haiz ii kadnlarn kaydedilmek zere arkapusu'nda bulunan Kadnlar altrma Cemiyet-i slmiyyesine bavurmalar: 1. Osmanl vatanda olmak ve gl kuvvetli bulunmak (Osmanl hviyeti olacaktr). 2. Al olmak (A kd olacaktr).

Kadnlar dnyas (17 Nisan 1914 tarihli 138. say).

II. Merutiyet yllarnda Osmanl Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti (Osmanl Kadn Haklarn Savunma Dernei), radikal kadn rgtlerinin banda geliyordu. Kadnlar dnyas dergisi, bu dernein haftalk yayn organyd. Kadn haklarnn savunusunu stlenen bu dergi geni bir okuyucu kitlesine sahipti ve 1913ten 1921 ylna kadar toplam 205 say yaynland.

Sabiha Zekeriya Sertele gre Trk feminizmi.

Selanikte evkat Cemiyet-i Hayriyyesinin kuruluu.

3. Bulac ve mzmin hastalklar olmamak (Hkmet tarafndan ayrca muayeneye tb tutulacaktr). 4. ffetli ve namuslu olduuna dair mahallesince verilmi ve mahall zabtasnca tasdik edilmi bir belgesi bulunmak. 5. Ya en ok 30, en az 18 olmak. 6. Kucakta tanr ocuu olmamak.
Kadnlar altrma Cemiyetinden, Vakit, 8 ubat 1918.

Selanik slam kadnlarndan birka vatanperver hanm biraraya gelerek "evkat" adyla bir hayr cemiyeti kurmaya karar vermilerdir. ehrimizin toplumsal yaamnda nemi ve Osmanl ulusu adna erefi yadsnamayacak olan bu gzel teebbs kurucular gerekletirmek zere olduklarndan, bu ay sonunda cemiyeti ilan etmeyi ve ye kaydetmeyi kararlatrmlardr. Esas hakknda aldmz bilgilere gre "evkat" Cemiyet-i Hayriyyesi millet ve din ayrm gzetmeksizin srf "Osmanl" kadnlarndan oluacak ve katlacak yelerinden her ay belirli bir tutardan aa olmamak zere para toplayaca gibi, arzu eden hanmlardan da satlmak yahut ihtiyac olanlara aynen datlmak zere eya ve emtia da kabul edecektir. Cemiyetin tz henz yaplmakta olduundan, buna dair bir iki

Dne kadar Trk feminizmi ne olabilir? diye dndm zaman kadnn seimlere katlmasn tasavvur bile etmiyordum. Henz erkeklerimizin bile rtlerini ispat edemedikleri bir meseleye Trk kadnn da kartrmay uygun grmyordum. ... Fakat bugn memleketin mukadderat mevzu olduu u srada kadnn niin bu haktan mahrum edildiini dndm zaman, mantkl bir mazeret bulamyorum. Trk kadn, bu vatana erkekleri kadar, bilhassa baz gayr- mslim unsurlar kadar bal deil midir? Erkee bu hakk veren sebepleri aratrrken onlar kadnn zerine karan bir sebep bulamyorum.
Sabiha Zekeriya, Kadnlk Sahifesi: Kadnlar ve intihab, Byk mecmua, say 14, 30 Ekim 1919.

YORUMLAYABLMEK N
1. II. Merutiyette kadnlar neden nem kazand? 2. Kadnlarn "kamusal alan"a almas ne anlama geliyordu? 3. Savalar kadnlarn konumunu hangi dorultuda deitirdi? 4. Osmanl feminizminin hedefi neydi? 5. "Milli Aile" ne anlama geliyordu? 6. Kadnlar alma hayatna zorlayan etmenler nelerdi?

B E C E R N Z k u l l a n n

Dosya

lk hemireler. Osmanl toplumunda kamusal alanda kadnlar ilk kez Hi-

say sonra okuyucularmza gereken tafsilat ve bilgiyi tamamiyle verebileceimizi mit ederiz.
Osmanl Kadnlar evkat Cemiyet-i Hayriyyesi, Kadn, 26 Ekim 1908.

lal-i Ahmer (Kzlay) bnyesinde almaya baladlar. zellikle Balkan Sava srasnda etkinlik gsterdiler. O tarihlerde evli iftler bile birlikte fotoraf ektiremezken kadn hemireler erkek doktorlarla birlikte ayn fotoraf karesinde yer alarak bir ilke imza attlar.

Kadnlarn toplumdaki konumunun toplumsal gelimede oynad roln alglanmas.

210

211

11 Uluslararas ilikiler
ve atmalar
1850den 1914e kadar, Avrupal byk gler uluslararas ilikilere yn vermeye devam ettiler.
Birleik Krallk, kendini denizler zerindeki egemenlik alann geniletmeye ve Avrupaya tek bir lkenin hakim olmasn nleyebilmek iin ktadaki gler arasnda varolan dengeyi korumaya adamt. Fransa ve Almanya ise, ktada baskn bir rol oynamaya alyorlard. 1890dan sonra, ktay savaa srkleyecek iki dman ittifak yava yava yaplanmaya balad. n 1850-1914 dneminin en nemli uluslararas sorunlar hangileriydi? n 1870ten beri bazlar ok daha ar olan pek ok krize diplomatik bir zm bulunabilmiken, nasl oldu da 1914 austosunda dnya apnda bir sava patlak verebildi?
1
"Rya". . Detaille imzal tablo, 1888, Orsay Mzesi, Paris.

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. 1815 Avrupasnn sorgulanmas (1850-1870) Bismarck Avrupas (1870-1890) Uyumazlklarn artmas (1890-1905) "Silahl bar" (1905-1914) 1914 yaznda kan kriz

Fransz askerleri 1870de aldklar yenilginin ardndan, Devrim ve mparatorluk dnemlerinde zaferle dndkleri seferleri hatrlayarak, baar ve intikam hayalleri kuruyorlar.

Christiania

500 km

Stokholm

Krontad Sankt Peterburg

NORVE

Kuzey
BRLEK
Dublin

SVE DANMARKA

Bal t k
Moskova

Deni zi

Kopenhag

KRALLIK

Deni zi
Amsterdam Varova ttifaklar: l ttifak l ttifakn dostu lkeler l tilf Koruma altndaki lke (Rus-Srp ittifak) ROMANYA Bkre Sofya BULGARSTAN Dier devletler: Tarafszl kesin olan lkeler Bir ittifaka katlmam olan lkeler Anlamazlklar: Ulusu karklklar Toprak talepleri Bakentler Malta (B.K.)

Konunun zeti / Yntem Dosya : Saraybosna, 28 Haziran 1914

RUS MPARATORLUU

Londra

Atl as O kyanusu

Berlin HOLLANDA Brksel ALMANYA BELKA Paris LKSEMBURG

Ren

Strasbourg

FRANSA
1882 l ttifakn kurulmas 1891 Fransz-Rus ittifak 1904 Birleik Krallk ve Fransa arasnda Dostluk Antlamas
Bern SVRE Trento

Viyana

AVUSTURYA-MACARSTAN
Budapete

1914 Saraybosna suikast

MPARATORLUU PORTEKZ
Madrit Lizbon Toulon TALYA Roma Triyeste Saraybosna Bosna KARADA
Tun a

1898 Faoda krizi

1905 ve 1911 Fas krizleri

Belgrad SIRBSTAN

SPANYA

ARNAVUTLUK

stanbul stanbul anakkale Boaz Boaz

Cebelitark (B.K.)

YUNANSTAN Atina Tunus

1850
1854-1855 Krm Sava

1860

1870

1880
1875-1878 Balkanlarda kriz ve Berlin Konferans

1890
1897 OsmanlYunan Sava

1900
1904-1905 Rus-Japon Sava

1910
Fas Cezayir

OSMANLI MPARATORLUU

1870-1871 Prusya-Fransa Sava

1912-1913 Balkan Savalar 1908 Balkanlarda kriz

1914ten nce Avrupada ittifak sistemleri ve dmanlklar.

212

213

I. 1815 Avrupasnn sorgulanmas (1850-1870)

A N A H T A S Z C K R

Ems telgraf (13 Temmuz 1870).

a. Prusya Kralnn Bismarcka gnderdii telgraf Kont Benedetti gezinti srasnda bana yapt ve son derece srarl bir slupla, bir Hohenzollernin adaylna bir daha asla raz olmamaya kararl olduumu bildiren bir telgraf ekmesi iin kendisine izin vermemi istedi. Sonunda biraz sert karak onu susturdum. Byle konularda sonsuza dek gvence verilemeyeceini syledim. Benim henz hibir haber almadm ve Paris ve Madrit yoluyla benden daha hzl bilgi aldna gre, hkmetimin bu kez de tutumunun doru olduunu grmesi gerektiini ekledim. b. Bismarckn yaynlad telgraf Hohenzollern veliaht prensinin adaylktan ekildii haberi Fransa mparatorluu hkmetine spanya Krall tarafndan resmen bildirildi. Bu aklamann ardndan Fransz bykelisi, Emsde, Parise Hohenzollernlerin yeniden tahta aday gsterilmeleri halinde buna bir daha asla raz olmayaca konusunda gvence verdiini bildiren bir telgraf ekmek iin Majesteleri Kraldan izin istedi. Majesteleri bu konuyla ilgili olarak Fransz bykelisini kabul etmeyi yine reddetti ve yaveri araclyla bykeliye syleyecek bir eyinin olmadn bildirdi.

A. Fransann atak politikas

Belge 1 ve 2

ULUSAL EGEMENLK
ktidarn kaynan bir hkmdar ya da ailesinden deil ulustan almas gerektiini savunan ilke.

n 1848e kadar uluslararas ilikiler, 1815de Viyana Kongresi srasnda tanmlanm olan "Metternich sistemi"ne gre dzenleniyordu. Bu sistem, hanedana dayal meruluk ilkesine dayanyor, yani her devlet bir hanedann mirass olan hkmdarna ait saylyordu (Avusturyada Habsburglar, Napolide Burbonlar, vs.). Ancak bu anlay, ulusal egemenlik* fikrinin ve ulus olma ilkesinin ortaya kyla birlikte gitgide daha fazla sorgulanmaya balad (bkz. s. 114). n Buna karlk, Birleik Krallkn sk skya bal olduu, Avrupa gleri arasndaki denge ilkesi (ktaya hibir devletin tek bana egemen olmamas ilkesi) geerliliini korumaya devam etti. Buna gre, bu dengedeki her deiiklik telafi edilmeliydi. Bunun nasl gerekleecei ise, 1856da Paris ve 1878de Berlinde olduu gibi uluslararas konferans ya da kongrelerde tartlyordu. n 1850lerde ve 1860l yllarn balarnda Avrupa diplomasisine Fransann stnl damgasn vurdu. mparator III. Napolyon, Avrupada Fransz etkisini yeniden kurmak istiyordu. Bu dorultuda, Fransann yenilgisinin ardndan toplanan 1815 Viyana Kongresini aka sorgulayan, aktif bir d politika yrtyordu. n Fransa 1854te Boazlar sorununu (bkz. s. 114) zmek iin ngilizlerin yannda Ruslara kar Krm Savana katld. Sivastopol kuatmas srasndaki arpmalar, 1855te kentin Ruslardan alnmasyla sonuland. III. Napolyon, Paris Kongresinde (ubatmart 1856) Avrupa hakemlii roln stlendi. Fransa, talya (1859, bkz. s. 116), in (1858 ve 1860) ve Suriyeye (1860) dzenledii seferlerden de baaryla dnd.
Krm Sava srasnda Fransz ve ngiliz ordularnn Sivastopol kuatmas, 1855.

* Gerilla * Ems telgraf olay

Fransann Meksikadaki amalar.

Amerika Birleik Devletlerinin gl ve kalknm bir lke olmas karmzadr; ancak, Meksika Krfezinin tmn ele geirmesi ve Yeni Dnyann nimetlerinden tek bana yararlanmas konusunda ayn eyi syleyemeyiz. Meksikaya ve dolaysyla tm Orta Amerikaya hakim olursa [...], Amerika ktasnda Amerika Birleik Devletlerinden baka bir g kalmayacaktr. Aksine, eer Meksika bamszln korursa [...], Fransann silah desteiyle bu lkede istikrarl bir hkmet kurulursa, [...]; iyi niyetli gcmz Amerikann merkezine yerletirmi oluruz.
III. Napolyonun Fransann Meksika seferi komutan General Foreye gnderdii gizli mektup, temmuz 1862.

1. Prusya kralnn Fransz bykelisine kar tavr nedir? 2. Bismarckn yaynlad telgraf neden kkrtc bir nitelik tamaktadr? 3. Bismarck telgrafn anlamn neden arptt? Amacna ulaabildi mi?

B. Fransann karlat glkler (1860-1870)

Belge 3, 4 ve 5

5
Ordularn hareketi:

1870 Prusya-Fransa Sava.

n III. Napolyon, Kuzey Amerikadaki anglo-sakson birliine kar Orta Amerikada bir latin blou oluturmak iin, 1861den 1865e kadar Amerika Birleik Devletlerini paralayan ve bu lkenin uluslararas dzene mdahale etmesine engel olan i savatan yararlanmak istiyordu. O dnemde Meksikada anarinin kol gezmesi ve bu lkenin borcunu gereken tarihte dememesi Fransann 1863 seferine bahane oldu. Ancak Fransa kart gerilla*lar hzla rgtlendi, Amerika Birleik Devletleri de i sava biter bitmez Fransann ekilmesini istedi. Bu Fransa iin ar bir yenilgiydi. n Prusyallarn 1866da Sadowada Avusturyallara kar kazandklar zaferle gafil avlanan III. Napolyonun telafi iin Prusyallardan toprak istemesi, Alman kamuoyunun Fransaya kar ayaklanmasna yol at. Fransa 1870de spanya tahtna Hohenzollern soyundan bir prensin karlmasna kar ktnda, Bismarck boyun edi. Ama Fransann gelecek iin gvence talep etmesi Ems telgraf olay*n balatt ve bu olayn ardndan Fransa Prusyaya sava ilan etti. Bu gelime, tm Alman devletlerini Prusya nderliinde toplayarak Alman birliini tamamlayabilmek iin byle bir savaa gereksinimi olan Bismarckn beklentilerinden de fazlayd (bkz. s. 118). Fransa igal edildi, III. Napolyon Sedanda tutsak dt (2 Eyll 1870), Paris kuatld. Sava bittiinde Fransa, Frankfurt Antlamas (10 Mays 1871) ile Alsace-Lorrainei brakmak ve 5 milyar frank deerindeki tazminat altn olarak demeyi kabul etmek zorunda kald. Bu antlama ayn zamanda Fransz stnlnn sonu oldu.

Man
Prusyallar ve mttefikleri Fransa mparatorluk ordular

FAIDHERBE Kuzey Ordusu

BELKA
M

eu

se

os

MAC MAHON III. NAPOLYON Le Havre

el

le

Re n

Sedan LKS.
BAZAINE
Se n

Fransz geici hkmeti ordular

Reichshoffen 6-8-70

Prusyallarn zaferleri Franszlarn zaferleri Kuatma altndaki kentler

Paris

Chlonssur-Marne
Se n

Metz Strasbourg
Me
ur
t
he

Le Mans
Alman ilerlemesinin snr 1871deki ilhak edilen Alsace-Lorraine blgesi
re

Orlans
Loi

Fransz Dileri Bakan Walewski, 1856 Paris Kongresinde.

E. Dubufe imzal tablo, Versailles atosu Ulusal Mzesi.

Belfort Villersexel 9-1-71

100 km

CHANZY Bourges Loire Ordusu

BOURBAKI Dou Ordusu

SVRE

214

215

II. Bismarck Avrupas (1870-1890)

1873-1879
Sankt Peterburg

Almanya, Fransa ve Tunus.

l ittifak (1882).

A. Bismarck sisteminin temelleri

Belge 4

Berlin

ALMANYA

RUSYA

Viyana

AVUSTURYA TALYA
Roma

n Avrupada uluslararas ilikilere 1870ten 1890a kadar Bismarckn d politikas damgasn vurdu. Bismarck, Avusturya ve Fransaya kar kazand asker zaferlerden sonra oluan dengeyi korumaya alyordu. 1870te Alman birliinin gerekletirilmesinden sonra, daha ok statkoyu korumaya ynelik bir politika izlemeye balamt. nce Fransann yalnz kalmasn salad. Bu lkenin Avrupadaki monarilerle ilikisini kesmek iin cumhuriyet rejimini destekledi; ayrca, Franszlarn intikam alma olasln ortadan kaldrmak ve 1871den beri Fransa-Almanya snrn oluturan "Vosges Dalarnn oluturduu mavi ufkun" berisinde kalmalarn salamak iin smrgecilik politikalarn cesaretlendirdi. n Ancak Bismarck, Birleik Krallkn stnln de hesaba katmak zorundayd. Bu stnln temelinde byk bir ekonomik g, geni bir smrge imparatorluu ve dnyann en gl donanmas yatyordu. Gcnden emin olan Birleik Krallk, kendi karlarn ilgilendirmeyen bir atmaya srklenmesine neden olabilecek herhangi bir ittifaka girmektense yalnzl tercih ediyordu. ngilizlerin Avrupadaki dengeye nem vermeleri, Bismarck da Birleik Krallk karsna almamak iin ktadaki dengeleri bozmamaya zen gstermeye itiyordu.

Tunus meyvesinin artk yeterince olgunlatna ve onu toplama vaktimizin geldiine inanyorum. Beyin kstahl bu Afrika meyvesi iin adeta austos gnei oldu. imdi onu aata fazla uzun bir sre brakrsanz ryebilir ya da baka birileri koparp gtrebilir. [...] Arzum, sizi ilgilendiren ve Alman karlarnn sizinkilerle atmad konularda size baz iyi niyet teminatlar vermektir. [...] Dolaysyla, maceralara atlmak istemiyorum ve komularmzla, zellikle de sizinle aramzdaki dostane ilikiler sayesinde oluan huzur ve gven ortamn korumaya nem veriyorum. Fransadaki cumhuriyet rejimini lkeniz asndan bir zayflk nedeni olacana inandm iin desteklediim sylendi hep [...]. Gerek u ki, sizin u anki bilge ve lml cumhuriyetiniz, benim gzmde barn gvencesidir; [...] ite bu nedenle Fransada cumhuriyet rejiminin korunmasn istiyorum; ite bu nedenle bizim karlarmza ters dmeyen alanlardaki giriimlerinizi desteklemeye hazrm. Fransz halkna zgven salayacak baarlar gerektiine inanyorum ve bu halkn doal yaylma alan olan Akdeniz havzasnda aradklarn elde ettiini grmeyi samimiyetle arzu ediyorum. Fransz halk bu blgede ne kadar baarl olursa, meruluunu tartmadm, ancak yattrmaya gcmzn yetmeyecei yaknma ve aclarn bize kar kullanma eilimi o kadar az olacaktr.
Bismarckn Fransann Berlin bykelisiyle grmesi, ocak 1879.

Genel barn korunmas iin gerekli gvenceleri arttrmak, monari ilkesini glendirmek ve bu ilkeyle lkelerindeki toplumsal ve siyasal dzenin bozulmadan korunmasn salamak arzusuyla harekete geen Avusturya mparatoru, Almanya mparatoru ve talya Kral, esas itibariyle mevcut durumu korumaya ynelik ve savunma amal niteliiyle lkelerinin gvenliini ve Avrupann huzurunu tehdit edebilecek tehlikelere kar kendilerini korumaktan baka amac olmayan bir anlama imzalama konusunda uzlatlar. [...]. MADDE 2 talyann dorudan kkrtmaya ynelik bir harekette bulunmad halde Fransann saldrsna uramas durumunda, taraflardan dier ikisi tm glerini kullanarak bu lkeye yardm ve destek salayacaklardr. Bu ykmllk, Fransann dorudan kkrtma olmakszn Almanyaya saldrmas durumunda talya iin de geerli olacaktr. MADDE 3 Taraflardan biri ya da ikisi, dorudan kkrtmaya ynelik bir harekette bulunmadklar halde bu anlamada imzas bulunmayan glerle savaa girmek zorunda kalrsa, anlama ezamanl olarak tm taraflara uygulanacaktr.

1879-1886

Sankt Peterburg

1881 Berlin 1879 1881 1882 1882 Viyana 1881

1890da Birleik Krallkn gcnn iki dayana.

Ekonomik g (% olarak dnyadaki pay) Birleik Krallk Almanya Fransa Rusya AvusturyaMacaristan talya Amerika Birleik Devletleri %22.9 %8.5 %7.8 %7.6 %4.4 %2.5 %14.7 Asker says 420 504 542 542 346 000 000 000 000 000 Asker g Tonaja gre donanma 679 190 319 319 66 000 000 000 000 000

B. Bismarckn sistemi

Belge 1, 2, 3, 5 ve 6

Roma

1887-1890

Sankt Peterburg

n Bismarckn izledii bu politika, 1873te nce " imparatorlar anlamas"n, yani Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya arasnda bir ittifak kurulmasn salad. Ancak Bismarckn bu ilk sistemi hzla baarszla urayacakt. 1875te Fransz ordusunda yaplan reform, Almanya ile Fransa arasndaki ilikilerin aniden gerilmesine yol at. Fransa, Birleik Krallkn ya da zellikle Fransann alaca yeni bir yenilginin Avrupadaki Alman egemenliini arttracana inanan Rusyann diplomatik desteini ald. Ama " imparatorlar anlamas" esas olarak Balkanlarda 1875-1878 yllarnda canlanan Avusturya-Rusya rekabetine dayanamad (bkz. s. 120). 1878 Berlin Kongresinin sonularndan rahatsz olan ar II. Aleksandr bu anlamay geersiz saydn ilan etti. n Bunun zerine Bismarck, 1879da Berlin ve Viyana arasnda kararlatrlan gizli savunma ittifakn, yani kili ttifak devreye soktu. Bu arada II. Aleksandr da, Avusturya-Almanya blouna katlmaya alyordu. 1881de, Avusturyallarn itirazlarna karn Rusya ile yeni bir ittifak yapld. Bunu izleyen yl kili ttifak, talyay da iine alacak biimde geniledi. Bismarck Fransann denetimindeki Tunusa talyann kesin olarak yerleme giriimine gz yumdu ve bylece kili ttifak, l ttifaka dnt. Be yllk bir sre iin kararlatrlan bu ittifak, 1915e kadar yenilenecekti. Bu karmak yap, gr ayrlklarna karn Avusturyallar, Ruslar, talyanlar ve Almanlar birbirini tamamlayan iki anlama erevesinde bir araya getirmeyi baaran Bismarckn ustalnn gstergesiydi. Ancak 1887den itibaren Avusturyallarn Balkanlarda ilerlemeye balamas zerine Rusya, Berlin ve Viyana ile ittifakn yenilemekten vazgeti. n Bismarck bir kez daha planlarn deitirmek zorunda kalmt. Ayn yl l ttifak yenilendi ve ngilizler ve talyanlarla imzalanan bir deniz ittifak ile pekitirildi. Berlin ayn zamanda Rusya ile gizli bir anlama imzalad. Bu, nc "Bismarck sistemi" idi. Almanya daha nce hi olmad kadar uluslararas ilikilerin merkezindeydi ve Fransa yalnz braklmt. Ancak II. Wilhelm, Bismarckn 1890da istifasnn ardndan, lkesi ile Rusya arasndaki anlamay yenilemedi. Birleik Krallk karsna alma ve Almanyann uluslararas ilikilerde oynad merkez rol yitirme tehlikesine karn, lkesini dnya apnda hrsl bir politikaya srkledi.

1. Bismarck Fransadaki cumhuriyet rejimini neden destekliyor? 2. Fransay Tunusa girmesi konusunda neden cesaretlendiriyor?

Almanyann jeopolitik konumu.

1887 Londra Berlin 1887 1887 1887 1887 1887 Viyana

u anda bulunduumuz konuma tmyle hakim olmamz ve her trl olaslkla baa kacak gce ulamamz gereklidir [...]. Bununla anlatmak istediim, coraf konumumuz nedeniyle bu amaca ulamak iin dier glerden daha fazla aba harcamamz gerektiidir. Avrupann merkezinde bulunuyoruz. En az cepheden saldrya az. Oysa Fransann savunulacak yalnzca dou, Rusyann ise yalnzca bat snr var. Ayrca, dnya tarihinin genel seyri, coraf konumumuz ve belki de Alman ulusunun dier uluslarla karlatrldnda bugne kadar birlik ve beraberlikten yoksun bir grnm sergilemi olmas nedeniyle, g birliklerinin oluturduu tehditlere dier halklarn olmad kadar az. Tanr yanbamza uluslarn Franszlar gibi en saldrgann ve en rahatszn yerletirmi. Geen yzyllar da, bugn varm olduu boyutlara ulaaca hayal bile edilemeyecek sava eilimlerin Rusyada gelimesine izin verdi. Dier bir deyile, iki yandan da tehdit altndayz ve baka koullar altnda kukusuz gerekletirmeye kalkmayacamz bir abaya girimek zorundayz. Avrupa glnde sazanlar avlamak iin bekleyen turna balklar bizim gelimi sazanlara dnmemizi engelliyorlar, nk bizi her taraftan didikliyorlar. Bizi nmzdeki yolda ilerlemeye ve ayn zamanda birlik olmaya mecbur ediyorlar [...].
Bismarckn Reichstagda yapt konuma, ubat 1888.

284 000 39 000

242 000 240 000

Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri (New York, 1987).

Bismarckn gidii.

Roma

ngiliz gazetesi Punchta 29 Mart 1890da yaynlanan karikatr: Kaptan gemiyi terkediyor.

ttifak ttifaksz katlma

500 km

Akdenizde statkoyu korumak iin anlama

Bismarckn sistemi.

216

217

III. Uyumazlklarn artmas (1890-1905)

A N A H T A S Z C K R

Fransa-Rusya ittifak: 2 Rus donanmasnn Toulonu ziyareti, ekim 1893.

P. Jobert imzal tablo, Versailles atosu Mzesi, Fransa.
Maddeleri gizli tutulan ittifak anlamas 1892de imzaland. Bu anlamaya gre: Fransa, Almanyann ya da Almanyann desteini alan talyann saldrsna urarsa, Rusya mevcut tm kuvvetlerini kullanarak Almanyaya saldracaktr. Rusya Almanyann ya da Almanyann desteini alan Avusturyann saldrsna urarsa, Fransa mevcut tm kuvvetlerini kullanarak Almanyayla savaacaktr [...] Fransa ve Rusya birbirlerinden bamsz olarak bar anlamas yapmayacaklardr.

A. Byk gler arasnda rekabet

Belge 3 ve 4

DOSTLUK ANTLAMASI
1904te kullanlmaya balayan bu deyim, smrgecilik alanndaki rekabet nedeniyle yaanan zor bir dnemden sonra Fransa ile Birleik Krallk arasndaki diplomatik ilikilerin dzelmesini ifade eder; gerek bir antlamadan ziyade bir durumu ve zihniyeti anlatr.

n Avrupann byk gleri arasndaki rekabet 19. yzyln sonlarnda ve 20. yzyln balarnda iyice hzland. 1873ten 1895e kadar sren ekonomik bunalmla birlikte, ticar alm ve hammadde aray Avrupadaki tm byk gler iin yaamsal bir sorun halini ald. n Rekabet, hereyden nce smrge siyaseti konusunda hissediliyordu. Byk glerin hepsi kendi smrge imparatorluunu geniletmek iin urayor ve dier Avrupa devletlerinin karlaryla atmaya giriyordu. ngilizler ve Ruslar bu nedenle 1885ten itibaren Afganistanda kar karya geldiler. ngilizler Hindistan mparatorluunun snrlarn denetlemek isterken, Ruslar Hint Okyanusuna yaklamann yollarn aryordu. Afrikada Franszlar ve ngilizler Sudan ele geirmek iin birbirleriyle mcadele ediyorlard. Bu mcadele 1898de Faoda Olaynn patlak vermesine neden oldu (bkz. s. 58). ki lke savan eiine geldi; ancak sonunda Fransa ekilmek ve Sudanla ilgili her trl taleplerinden vazgemek zorunda kald.

ngiliz basnnn gznden ngiliz-Alman dmanl.

* mtiyaz * Savunma ittifak

n Dmanlklarn ekonomik ve asker boyutlar da vard. Birleik Krallk 1895ten itibaren Almanyann denizlerdeki egemenliini tehdit eden planlarndan ve ihracatta Alman rnlerinin rekabetinden ekinmeye balad. Alman ihracatnn gelimesi ngilizlerin Gney Amerikadaki ve Osmanl mparatorluu topraklarndaki karlarn da tehdit ediyordu (Almanlar 1903te Osmanllardan Badat-Berlin demiryolu hattnn inas iin imtiyaz* elde ettiler). Bu koullar uluslararas ilikilerin geliimini ve yeni ittifak sistemlerinin ortaya kmasn kolaylatrd.

B. Fransann yalnzlnn sonu

Belge 1, 2 ve 5

Bir yanda baarlarla talanm saldrgan gemii ve kendi karlarn tatmin ederken karanlklara gmlm uluslara n yayd konusundaki muhteem inanc ile bir ngiltere, dier yanda da belki daha zayf bir irade gc, ama daha parlak bir zekyla dnyann her kesinde ona rakip olan ayn kandan bir Almanya var. Transvaalde, mit Burnunda, Orta Afrikada, Hindistanda ve Douda, Gney denizlerindeki adalarda, bayran ncili, ticaretin de bayra izledii her yerde (giremedikleri bir yer kald m?), gezgin Alman satc, gezgin ngiliz tccarla mcadele ediyor. [...] ncir ekirdeini doldurmayan trden bir milyon kavga, dnyann bugne kadar grd en byk sava nedenini hazrlyor.
Saturday Review, 11 Eyll 1897.

1898den 1905e kadar Fransa Dileri Bakan olan Delcassnin politikas.

zenle ele almamz gereken ilk konu, bu lke ile tabii dostlarndan bazlar arasnda olumasna ve pekimesine gz yumulmu olan gvensizlik ve kuku havasn datmak ve bylece tm yanl anlamalar aydnlatacak drst aklamalara giden yolu hazrlamakt. [...] ngiltere ile ittifak Avrupadaki yaknlama almamzn doruk noktas oldu. Bu ittifak ilk andan itibaren gerekli grdm [...]. Ekonomik adan gerek tarm, gerekse sanayi retimimiz arasndaki fark bizi ngilterenin tabii dostu yapmyor mu? te yandan, deniz kuvvetlerimizi imparatorluumuzun bykln yanstacak biimde gelitiremeyen bir smrge gc olduumuz iin denizlerde stn olan ve tm varln bakasnn ellerine teslim etmedike bu stnlkten vazgemeyecek bir ulusla smrgecilik alannda anlamann salayaca yararlardan etkilenmemek mmkn m? Ayrca, Avrupay dnrsek, ngilterenin geleneksel politikasnn genellikle bu ktadaki byk gler arasnda denge salama kaygsyla oluturulduu inkr edilebilir mi? Bugn bu dengenin gvence altna alnmas kime Fransadan daha fazla yarar salayabilir? [...] Fakat ngiltere ile anlamamz Rusya ile kurduumuz ittifakn aleyhine mi gereklemeliydi? Ah! On yl nce pekoklarnn bana syledii eyi hatrlyorum, beyler: Rusyann mttefiki olarak kalmak ve ngilterenin dostu olmak mkemmel olurdu, ama bu bir eliki... Her halkrda, olaylar mkemmel olann gerekleebileceini gstermitir.
Thophile Delcassnin parlamentoda yapt konuma, ocak 1908.

n Bismarckn denge politikasnn daha kresel bir politika lehine terkedilmesi, II. Wilhelmin byklk ve prestij arzusunu tatmin etti. Bu politika Fransann da kendisine mttefikler bulmasn salad. Modernleen ve yatrmlarn arttran bir Almanya karsnda Rusya, ekonomik kalknmas iin ihtiya duyduu sermayeleri bulmakta giderek daha fazla glk ekiyordu. Fransann 1888 ylndan itibaren Rusyaya nerdii mal yardm, 1892de iki lke arasnda imzalanan savunma ittifak* ile sonuland. Bu anlamayla Fransann yalnzl son buldu. Almanyann ayrcalkl mttefiki AvusturyaMacaristanla Balkanlarda karlar giderek daha fazla atan Rusyaya yaklamak Fransa iin zor olmamt. n Fransz Dileri Bakan Delcass, 1898den sonra Fransa ile Birleik Krallk arasnda bir yaknlama salamay baard. Kralie Victoriann ardndan tahta kan VII. Edward Fransaya olumlu yaklayor, ayrca Almanlarn g kazanmas da Londray endielendiriyordu. Franszlar ve ngilizler smrgelerle ilgili anlamazlklarn zmlediler ve 1904te Dostluk Anlamas* ad verilen bir anlama imzaladlar. 1905te II. Wilhelmin kkrtmasyla patlayan Fas krizi, Fransz-ngiliz ittifakn kuran balar salamlatrd; ayrca, Fransann ngilizlerle Ruslar bartrmasna da olanak tand. ngiliz-Rus yaknlamas 1907de somutlat ve l tilf kuruldu. Bylece Avrupa birbirine dman iki cepheye blnd. imdi etrafnn evrilmesinden endie duyma sras, l tilfn saldr amal olmamasna ve Birleik Krallkn bu birliin asker kanadna katlmamasna karn, Almanyaya gelmiti.

Fransa ve Almanyann Osmanl mparatorluundaki karlar.

1908 tarihli Rus bor senedi.

1887de Almanya tm Rus yatrmlarna kaplarn kapad, nk bu yatrmlar Almanya ile Rusya arasnda sava durumunda Rus askerlerini cepheye tayacak demiryollarnn ina edilmesini salyordu. 1888 kasmnda ise Paris, Rusyaya hi glk karmadan 500 milyon franklk kredi verdi ve bylece iki lke arasnda siyas bir yaknlama balad. Fransa Rusyaya 1896da 6 milyar, 1900de 8 milyar (7 milyar devlet borlanmas biiminde) ve 1914te 11,3 milyar altn-frank tutarnda yatrm yapt.

Fransann Badat demiryolunun yapmnda ve iletmesinde bir katk payna sahip olmasn salamak iin her yola bavurmalyz. Gerekletii takdirde, Trkiyenin Asyadaki topraklarnda karlarmz korumak ve bytmek iin bu byk giriimde pay sahibi olmamzn arzu edilir bir durum olduuna sizin gibi ben de inanyorum; ama katlma amacmzn da gsterdii gibi, bu ancak rakiplerimizle mutlak eitliin salanaca koullarda gerekleebilir. Cumhuriyet hkmeti, Fransz tasarruflarnn Alman karlarna hizmet etmeye srklenmesini asla kabul edemez. Almanyann bu projede ncelikli bir konuma gelmesi, bizim katklarmz sonucunda olmamaldr. Mal gcmzn bize tand sz hakkn, tm sz hakkn talep etmeliyiz.
Fransa Dileri Bakan Thophile Delcassnin Maliye Bakan M. Rouvierye mektubu, 27 Temmuz 1903.

1. Delcassnin amalar nelerdir? 2. zledii politikann ana eksenleri nelerdir?

218

219

IV. "Silahl bar" (1905-1914)

S Z L K

A. Krizler dnemi

AVUSTURYA - MACARSTAN ROMANYA Tuna STAN SIRB BULGARSTAN (1908de bamsz) Belge 3, 5 ve 6 KARADA
OSMA N

ROMANYA
TAN SIRBS
Tuna

TAN SIRBS

Tuna

KARADA Arnavutluk

BULGARSTAN

BULGARSTAN

* Panslavclk

n Avrupa, 1905ten 1913e kadar ok sayda uluslararas krizle sarsld. nce Fransa ve Almanya Fas konusunda kar karya geldiler. II. Wilhelm iki kez, 1905te ve 1911de, Fransann smrgeletirmek istedii bu lkenin bamszln savunmak iin devreye girdi. Sonunda bir anlamaya varld ve Fransa Fasta elde ettii hareket zgrlne karlk Ekvator Afrikasndaki topraklarndan bir ksmn Almanyaya brakmay kabul etti. ki lke de henz smrge meseleleri yznden savaa girecek durumda deildi. n Balkanlardaki durum bar iin daha byk bir tehdit oluturuyordu. AvusturyaMacaristan ve Rusya, Osmanl mparatorluunun zayflamasndan yararlanarak bu blgedeki etkilerini arttrmaya alyorlard. Avusturya-Macaristan, Srplarn tm gney Slavlarn birletirme arzusuna kar kyordu. Rusya ise, 1904te Japonya karsnda ald yenilginin ardndan (bkz. s. 160) gzlerini Balkanlara evirmi ve Slav halklarn, zellikle de mttefiki olan Srplar koruma arzusunu dile getirmeye balamt. n Aralarnda oluturduklar ittifaklar nedeniyle (Avusturya-Macaristann yannda yer alan Almanya ve talya, Rusyann yannda yer alan Fransa ve Birleik Krallk), Avrupadaki tm byk glerin Balkanlarda kacak bir krize bulamalar iten bile deildi. 1908-1913 yllar arasnda ise, Balkanlarda ardarda tam kriz patlak verdi: - 1908de Avusturya-Macaristan, Osmanllarn zayf dmesinden yararlanarak 1878den beri igal altnda tuttuu Bosna-Herseki ilhak etti. 1905 Devrimi nedeniyle zayf dm olan Rusya byle bir oldubitti karsnda hemen harekete geemedi ve Avusturya-Macaristana kar besledii dmanlk iyice glendi. - Osmanl mparatorluu, 1911de Libya ve Oniki Aday talyaya brakmasna neden olan yenilgiden sonra Birinci Balkan Sava (1912-1913) srasnda bu kez de kk Balkan devletlerinin oluturduu bir koalisyon tarafndan yenilgiye uratld. - 1913te bu savan galiplerini kar karya getiren kinci Balkan Savann sonunda, Osmanllardan alnan topraklar Srbistan, Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan arasnda paylald. Osmanllar Balkanlardan karlm ve bu topraklarda yaayan bellibal uluslar bamszlklarn kazanmlard. Sava tehlikesi hafiflemi grnyordu.

ARNAVUTLUK

LI M PAR

AT

OR LU

YUNANSTAN

YUNANSTAN

YUNANSTAN

1908

Girit
Osmanl mparatorluu Bosna Hersek (Avusturya tarafndan ilhak edildi)

1912-1913

Girit

12 Adalar talyaya

Austos 1913te snrlar

Girit

12 Adalar talyaya

Osmanl mparatorluuna kar saldrlar Osmanl mparatorluuna kar savaan lkeler

Osmanl mparatorluunun kaybettii topraklar Bulgaristann kaybettii topraklar

Austos 1913te snrlar

500 km

3 4
Alman Babakan Von Blowun (1900-1909) gznden kuatlan Almanya.

Balkan krizleri, 1908-1913.

Bir ngiliz zrhls, 1913.

Denizlerde silahlanma yar 1914 savann nedenlerinden biriydi. Bu arada, Almanlarn balatt donanma programna ramen, Royal Navy 1914te hl dnyann en gl deniz kuvvetiydi.

Kuatlmtk. Bat komumuz olan Fransz halk, tm Avrupa halklar iinde en rahatsz, en hrsl, en kurumlu, kelimenin tam anlamyla en sava ve en ulusu olanyd. Son Fransz-Alman savandan beri, onlar bizden bir hendek ayryordu. Douda bizi evreleyen Slav halklar, kendilerini medeniyetin bir st seviyesine tayan Almanyaya kar nefretle doluydular. Bu durum Ruslar iin, daha ok ekler iin, en fazla da dokuz yz yldr Dou Almanyann bir ksmn talep eden Polonyallar iin geerliydi. Almanlarla ngilizler arasndaki ilikiler yzyllar iinde deiiklie urad. ngilizler zavall Alman kuzenlerini kayrmaya ve korumaya tenezzl ediyor, hatta ara sra onlar baz byk ilerde bile kullanyor, ama kendileriyle ayn haklara sahip olabileceklerini kabul etmek istemiyorlard. Temelde, bizi kimse sevmiyordu.
Prens Bernhard von Blow, Denkwrdigkeiten (Berlin, 1930-1931).

B. Silahlanma yar ve sava beklentisi

Belge 1, 2 ve 4

Sava donanmalar (ton olarak).

1900 1914

Birleik Krallk Fransa Rusya Almanya talya Avusturya Macaristan

n Ancak, 1913 savandan galip kan ve Rusyann desteini alan Srbistan, gney Slavlarn birletirme arzusunu giderek daha aka belli ediyor, bu da Avusturya-Macaristan cephesinde artan bir memnuniyetsizlie yol ayordu. Dier yandan, Almanya ve Birleik Krallkn silahlanma abas hzlanyor, iki lke daha ok sava zrhls ve sava kruvazr retmek iin birbirleriyle yaryordu. Fransz-ngiliz ittifak 1912de iyice pekiti ve Fransa Balkanlarda yeni bir sava kmas halinde Rusyay destekleyeceini aklad. n Ardarda patlayan bu krizler ulusu fikirleri de canlandrd. Almanyada, lkenin dman gler tarafndan kuatlm olduu ve pan-Almanclk yoluyla yaylmann gereklilii zerine kurulu sylem gndeme hakim oldu. Rusyada yine buna benzer panslavclk* sylemi yayld. Fransada da milliyetilik iddetlendi. Ancak, hkmet evreleri artk bir savan kanlmaz olduuna inanyorlarsa da, halklar savaa girmeye hi de hazr deillerdi ve Srbistan hari tm lkelerde milliyeti akmlar aznlktayd. Birleik Krallkta i evreleri ve halk, Avrupadaki krizler karsnda o kadar ilgisiz grnyorlard ki, II. Wilhelm ngilizlerin yaklaan savan dnda kalacana kanaat getirmiti.

Almanyann Afrika konusundaki niyetleri.

1 065 000 499 000 383 000 285 000 245 000 87 000

2 714 000 900 000 679 000 1 305 000 498 000 372 000

Franszlar smrgecilik alannda bize baz dnler vermek zorunda olduklarn fark ettiler. Bunu olabilecek en kk miktarda vermek istiyorlar ve [...] hereyi gze aldmza kesinlikle ikna olmadan kabul edilebilir bir teklifte bulunmayacaklardr. [...]. Tm Fransz Kongosunu ele geirmemiz gerek. Bu, Afrikada kabul edilebilir bir eyleri savamadan elde edebilmek iin son ansmz. [...] Paylalaca gn geldiinde srada olabilmek ve varolduu srece Dou Afrikann bize ait olan ksmyla balanty salayabilmek iin Belika Kongosuna kadar ilerlemeliyiz. Dier tm zmler bizim iin yenilgi olur [...]. Ancak dierleri bizim sonuna kadar gitmeye kararl olduumuzu bilirlerse [...] tatmin edici bir zme ulaabiliriz.
Dilerinden sorumlu Devlet Bakan Kiderlen-Waechterin Babakan Bethmann-Hollwege mektubu, 17 Temmuz 1911.

Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri (New York, 1987).

Harbiye Nazr Nazm Paa, Bulgar komutanlaryla mtareke imzalyor (atalca, 3 Aralk 1912).

220

221

V. 1914 yaznda kan kriz

A N A H T A S Z C K R

II. Wilhelm Franz Josephi harekete gemeye tevik ediyor.

Sosyalistler, CGT ve sava: Redden kabullenmeye.

A. Saraybosna suikast

Belge 1 ve 2

SEFERBERLK
Askerlik ya gelmi ve savaabilecek durumda olan tm erkeklerin silah altna arlmas.

n Balkanlardaki gerginlik 1913 Balkan Savalarnn sonlanmasndan beri yatmt. Ancak yeni kriz yine bu blgede patlak verdi. 28 Haziran 1914te, Avusturya veliaht Aridk Franz-Ferdinand karsyla birlikte Bosna-Hersekin Saraybosna kentinde ldrld (bkz. s. 226-227). n Polis soruturmasnda tm izler Srbistan iaret ediyordu. Avusturya-Macaristan hkmeti bu olay Srbistanla hesabn grmek ve bylece bu lkenin mttefiki olan Rusyann Balkanlardaki stnlne son vermek iin bir frsat olarak grd. Mttefiklerinin biraz daha zayflamasndan ekinen Almanlarn desteini alan Avusturyallar, 23 Temmuzda, yani suikastten yaklak bir ay sonra, Srbistana bir ultimatom* gnderdiler. Srbistan kendisine dayatlan koullarn tmn kabul etti, ancak topraklarnda yrtlen soruturmaya Avusturyal polislerin de katlmasn ngren koulu Srp ulusal egemenliine mdahale olaca gerekesiyle reddetti. Kk gibi grnen bu anlamazlk, Avusturya-Macaristann 28 Temmuzda Srbistana sava ilan etmesi iin yeterli bir bahane oldu.

Kritik saatler geldiinde beni ve imparatorluumu, uzun sredir kantlanm dostluumuzun ve birer mttefik olarak karlkl devlerimizin gerektirdii gibi tm sadakatimle yannda bulacaksn. [...] Saraybosnada denen korkun bedel, fanatik lgnlarn kt niyetli dalaveralarn ve devletin belkemiini tehdit eden panslavc giriimleri aa kard. Hkmetin ve Srbistan arasnda ortaya kan bu sorunda taraf tutmaktan kanmam gerekiyor. Ancak birincil amac salam bir biimde kaynam olan monarileri ykmak olan bu eylemli propagandaya kar en etkili nlemleri almann tm meden lkelerin ahlak grevi olduuna inanyorum. [...] lkenin gney snrlarn bu ar baskdan kurtarmann gerekli olduunu kabul ediyorum.
II. Wilhelmin Franz Josephe mektubu, 14 Temmuz 1914.

Eer bir sava tehdidi varsa, bu sava kendilerine uygun grnen en etkili yntemlerle engellemek iin gerekli tm abay ortaya koymak, ilgili lkelerdeki ii snfnn ve parlamentolardaki temsilcilerinin grevidir. Doal olarak, bu yntemler snf mcadelesinin keskinliine ve genel siyas duruma gre deiebilir. Buna ramen sava kmas halinde, en abuk ekilde son bulmas iin arac olmak ve en alttaki halk kesimlerini harekete geirerek kapitalist egemenliin dn hzlandrmak iin tm gleriyle ekonomik ve siyas krizi kullanmak da ii snf ve temsilcilerinin grevidir.
II. Enternasyonalin Stuttgart Kongresinde sunduu nerge, 1907.

* Ultimatom * Schlieffen Plan

Temmuz-Austos 1914: ttifak zincirleri.

28 Haziran 23 Temmuz Saraybosna suikast Avusturyann Srbistana ultimatomu sava Avusturya - Srbistan Rusyada seferberlik Almanyann Rusya ve Fransaya ultimatomlar Almanyada seferberlik Fransada seferberlik 3 Austos 4 Austos 5 Austos seferberlik sava (sava ilan eden lkenin ad bata gsterilmitir) Belikann igali sava Almanya - Fransa sava Birleik Krallk - Almanya sava Avusturya - Rusya sava Almanya - Rusya

B. Avrupada sava

Belge 3, 4 ve 5

28 Temmuz 30 Temmuz 31 Temmuz

Bu sava biz istemedik. Mcadelemizde yenik dtk. galcileri kovmak, tarihin bize brakt cmert ideoloji ve medeniyetin mirasn korumak iin ayaa kalkyoruz. Kt glerden byk skntlarla kopardmz az sayda zgrln karanlklara gmlmesini istemiyoruz. Seferberlik arsna "burada" diye cevap veriyoruz. Asla fethetmek iin savamayacaz. Hayr yoldalar insanl bartrma ve toplumsal huzuru bulma idealimiz yok olmad. Yryne bir sre ara vermi olsa da, dnyann her yerinde gelimesini salayacak daha iyi koullar yarnlar iin hazrlyor. Bunu bize syleyen byk Jaursin glgesidir.
CGT Genel Sekreteri L. Jouhauxnun 4 Austos 1914te Jean Jaursin cenazesinde yapt konuma.

n Bir hafta iinde tm Avrupa savaa girdi. nce Rusya, mttefiki Srbistan desteklemeye karar verdi. Bu kararn ardndan seferberlik*ler birbirini izledi ve sava birka gn iinde ktaya yayld. Almanya, Rusya ve Fransa arka arkaya savaa girdiler. Tarafsz kalan Belikann Schlieffen Plan*n uygulayan Alman ordular tarafndan igal edilmesi, Birleik Krallk da Fransa ve Rusyann yannda savaa srkledi. Buna karlk, l ttifakn bir savunma ittifak olduunu ne sren talya tarafsz kalacan aklad. n Sava ilanlar, Balkanlardaki sorunlarn zlm olduunu sanan Avrupada byk aknlk yaratt. Baz kaynaklar savaa cokuyla girildii izlenimini verse de, gerekte Avrupa olanlara boyun eiyordu. Almanyada olduu gibi Fransada da, krizin ortaya kma hz ve herkesin saldrnn dmandan geldiine inanmas vatansever tavrlarn yaylmasna neden oldu. Aslnda bar yanls olan sosyalistler bile savaa sava amak adna halk rgtlemeyi baaramadlar. Fransada Jean Jaurs, 31 Temmuzda kendisini Almanyann ajan olmakla sulayan bir milliyeti tarafndan ldrld. n Bylece, sava ilan edildikten sonra Avrupadaki sosyalistler de lkelerinin savunmasna katldlar. Yalnzca Rus bolevikler ve baz Alman ve ngiliz sosyalistler savaa kar kmaya devam etti. Bu durum, proleter enternasyonali iin byk bir baarszlkt; Kutsal ttifak her yerde zafer kazanmt.

1 Austos

1. Sava tehlikesi karsnda II. Enternasyonalin syleminin ana izgileri nelerdir? 2. CGTnin (ve sosyalistlerin) 1914 austosunda nasl yn deitirdiklerini gsterin. Lon Jouhaux bu dn nasl hakl gsteriyor?

C. Sorumlu kim?
n 1916dan itibaren, savan sorumluluunun kimde olduununa ilikin kart savlar ne srld:

Jean Jaursin Pariste ldrlmesi, 31 Temmuz 1914.

Sosyalist lider, lmnden on be gn nce partisinin savaa kar genel grev arsn ilke olarak benimsemesini salamt. Jaurse dzenlenen suikast ulusu duygularn ykseldiini de gsteriyordu.

- Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas (1916) adl eserinde Lenin, ardndan da marksist tarihiler sava Avrupa lkelerinin kapitalist ve emperyalist yaplarnn bir rn olarak tanmladlar. - Baz tarihiler almalarnda Almanyann sorumluluunu n plana kardlar. - Bakalar hesapl risk fikrini ortaya attlar. Bu sava gre, Almanya ve Avusturya yalnzca snrl bir sava istiyorlard, ama bunun iin genel bir sava kmas riskini gze almlard. - Gnmzde ise, milliyeti hareketlerin zellikle Balkanlarda belirleyici rol oynamasndan hareket eden ortak sorumluluk sav giderek daha fazla kabul gryor.

Savaa giden askerler.

Coku iinde savaa giden askerleri gsteren geleneksel resimlere karlk (solda Paris, sada Berlin), gnmzde tarihiler "tfei iek am" asker imajndan olduka uzak, kadere boyun emi halde cepheye gnderilen askerlerden sz ediyorlar.

222

223

konunun zeti
SENTEZ
1850-1914 yllar arasnda, Avrupa lkeleri uluslararas ilikilere hkmediyorlard. Karlarnda balca iki sorun vard: Viyana Kongresinde benimsenen meruluk ilkesine aykr olan ulusal egemenlik ilkesi ve Balkanlardaki uluslama sorunu. 1850den 1870e kadar, Fransann d politikasna nce baarl mdahaleler (Krm, talya), ardndan yenilgiler (Meksika, 1870-1871 Fransa-Prusya sava) damgasn vurdu. 1870den sonra "Bismarck sistemleri" Fransann yalnz kalmasna neden oldu. 1890dan itibaren, devletler arasndaki gerilim artt: - byk gler arasnda, ticaret ve smrgecilik alannda artan rekabet; - Fransa ve Almanya arasndaki gerginlik ve Fransann yalnzlnn son bulmas (1892 tarihli Fransa-Rusya ittifak, Fransa ile Birleik Krallk arasnda 1904te gerekleen Dostluk Antlamas); - 1905ten itibaren yaanan iddetli krizler (1905 ve 1911 Fas krizleri, zellikle de 1908 ve 19121913 Balkan krizleri). Saraybosna suikast 1914 temmuzunda Avrupay birka hafta iinde genel bir savaa srkleyecek bir kriz balatt.

yntem
Tarihsel belge olarak karikatr inceleme
KONU ZERNE DNME
n Karikatr, bir kii ya da bir durumun kastl olarak abartlm halidir. Okuyucuyu gldrmeyi ve dndrmeyi amalar. Karikatrn incelenmesi, izer tarafndan kullanlan komik gelerin anlamlandrlmasn gerektirir.

GZLEM
n Bir karikatr anlamak iin, u sorulara cevap vermek gerekir: - Karikatrn izeri kimdir? - Hangi tarihte yaynlanmtr? - Hangi gazetede yaynlanmtr? Bu siyas olarak taraf tutan bir gazete midir? - Sahneyi tanmlayn. Ana karakterler var m? - Farkl karakterleri hangi zellikleriyle tanyabiliyoruz? - Alegori (bir fikri temsil eden gelerin kullanlmas, rnein: bar iin beyaz gvercin) yaplm m? Simge kullanlm m? Hangileri?

KARITIRMAYALIM

Uyumazlk ve stnlk

Uyumazlk, iki g arasnda bir atma ya da anlamazlk anlamna gelir. stnlk (eanlamls: hegemonya) tek bir gcn hakimiyetini anlatmak iin kullanlr.

ttifak, anlama ve itilf

ttifak, bir szleme ile (ittifak szlemesi) sava halinde birbirlerinin yardmna koma gvencesi veren gler arasnda kurulan birliktir.

KTAPLAR

OKU YA GR LIM ELM

Anlama, glerin uluslararas bir sorunu zmek amacyla zerinde fikir birliine vardklar bir dzenlemedir. tilf ise, gler arasnda gerekleen siyas bir anlama veya uyumadr (rnek: Birleik Krallk ile Fransa arasnda 1904 ylnda gerekleen Dostluk Antlamas).

AIKLAMA
n Petit Journalde yaynlanan karikatr (yanda) - Karikatrde hangi karakterler yer alyor? - Onlar hangi zelliklerinden tanyoruz? - Kim en saldrgan grnyor? Neden? - in topraklar neden bir pasta biiminde gsterilmi? - Karikatrn nelere gnderme yaptn aklayn.

- Robert K. MASSE, Dretnot: ngiltere, Almanya ve Yaklaan Savan Ayak Sesleri, ev. M. Harmanc, stanbul, 1995. - A. J. P. TAYLOR, Birinci Dnya Sava: Sava Nasl Balad, ev. A. Sunkar, stanbul, 1976. - A. Haluk LMAN, Birinci Dnya Savana Giden Yol, Ankara, 1973. FLMLER - Michael CURTIZ, The Charge of the Light Brigade, 1936. - Marcel LHERBIER, Entente cordiale, 1939.

Birleik Krallk Almanya AvusturyaMacaristan talya

Dostluk Antlamas

Rusya

ANLAMLANDIRMA
Fransa

n izer gldrmece unsurlarna bavurmu mu? Evet ise, hangileri? - Temsil edilen karakterler nasl seilmi?
Krallarn ve imparatorlarn pastas.
Fransz Petit Journal gazetesinde (sac popler bir gazete) 1898de yaynlanan bir karikatr.

- Karakterlerin baz fiziksel ya da kiilik zellikleri vurgulanm ya da biimsizletirilmi mi? - Kelime oyunlar yaplm m? - Gln durumda gsterilen karakterler var m? - Ortama uygun olmayan szler var m? n izerin amac nedir?

l ttifak ve l tilf

l ttifak, 1882de Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya arasnda imzalanan ittifak anlamasdr; daha sonra 1915e kadar uzatlmtr. l tilf, Fransa, Birleik Krallk ve Rusya arasndaki yaknlamaya verilen addr. Bu glerden yalnzca Fransa ile Rusya arasnda ittifak anlamas imzalanmt, Fransa ile Birleik Krallk (Dostluk Antlamas) ve Birleik Krallk ile Rusya arasnda yaknlama sz konusuydu.

224

225

Dosya

Saraybosna, 28 Haziran 1914

28 Haziran 1914te, Avusturya-Macaristan tahtnn veliaht aridk Franz Ferdinand ve ei, resm bir ziyaret iin bulunduklar Bosna-Hersekin Saraybosna kentinde ldrldler. Avusturya-Macaristana ait olan bu topraklarda, Katolik Hrvatlar, Ortodoks Srplar ve Mslman Bonaklardan oluan Slavlar karm biimde yayorlard. Avusturya ordusunun byk manevralarn izlemeyi amalayan aridkn ziyareti, 1908de topraklarnn ilhak edilmesini kabullenemeyen Bosnadaki Srp milliyetileri iin bir tahrik unsuruydu. 28 Haziran ise, 1389da Srplarn Osmanllara yenildii Kosova Savann yldnmyd. Suikastlar bu saldryla tm gney Slavlarn biraraya getirecek "Byk Srbistan" hayalini gerekletirme arzularn dnyaya ilan etmek istiyorlard. Aridk, mparator Franz Joseph tarafndan pek sevilmese de, hatta bazlar imparatorluun gelecei konusundaki dnceleri yznden kendisinden "kurtulduklarna" sevinseler de, Avusturya-Macaristan 23 Temmuzda Srbistana bir ultimatom verdi. Fransz Petit Parisien gazetesinin ilk sayfas, 29 Haziran 1914. "Avusturya Veliaht Aridk Franz-Ferdinand ve ei dn Bosnann Saraybosna kentinde ldrldler." Franz Ferdinandn portresi.

Suikast.

Saraybosna suikast.

6
ALMANYA Viyana Budapete AVUSTURAY-MACARSTAN ROMANYA SIRBSTAN ASaraybosna dr iya BULGARSTAN tik Karada De ni zi ARNAVUTLUK OSMANLI MP. YUNANSTAN 250 km RUSYA

2 Balkanlarn merkezinde Saraybosna. 3

Gavrilo Prinzipin yakalanmas.

Genellikle yanl deerlendiriliyordu, nk zor, sorunlu bir kiilii vard ve insanlar kendine dman etme konusunda umursamaz davranyordu. Ancak zeks engin ve kaydadeer hedefleri olan bir prensti. Baz devletlere, rnein Rusyaya kar saldrgan bir politika izledii iin haksz yere suland. [...] Tahta gemi olsa, aridkn Rus yanls tavrlar sergileyeceinden eminim. [...] Macarlardan ve talyanlardan nefret ederdi. Bu nedenle, Macarlar aleyhine ve talyanlarn Adriyatik kylarndaki Avusturya topraklarna yerlemelerine kar Slavlar kayrma dncesinde olduu yaktrld. Acaba gerekten bu eilimlerini l monari1 kuracak ya da hkm altndaki eitli uluslarn taleplerini karlayan, geni bir zerklik tanyacak kadar ileri gtrr myd? [...] Srbistanda kamuoyu onu destekliyordu, nk bir Yugo-slav krall kuracan umuyorlard. [...] eride ise, yalnzca ekler Bohemyann kkl ailelerinden birinden gelen karsnn etkisiyle kendilerine yardm edebileceini dnerek seviniyorlard. Onu fazla tanmayan, dinsel fanatizmi ve cimrilii konusunda anlatlanlara gre yarglayan halk tarafndan sevilmiyordu.
Fransann Viyana bykelisinin raporu, 29 Haziran 1914. 1. l monari iin, bkz. s. 158 ve Szlk.

Veliaht Aridk Franz-Ferdinand ve ei Hohenberg Desi, bir davete katlmak zere belediye sarayna giderken otomobillerinin zerine bomba atld. Aridk bombay eliyle savuturabildi. Bomba otomobil getikten sonra patlad, ama arkadaki otomobilde bulunanlar hafif yaralarla kurtuldular. Trebinyede dizgicilik yapan Kabrinovi adndaki suikast olay yerinde tutukland.
Le Matin, 29 Haziran 1914.

mparator 1 Kprs Belediye Saray

4 226

Yedi suikast: 1 Grabetz 2 Prinzip 3 Popovi 4 li 5 Kabrinovi 6 Kuprilovi 7 Mehmetbasi Aridkn izledii yol Gidi Dn

LY

B: Prinzip aridkn getiini gryor.

YORUMLAYABLMEK N
5
Kumrular Kprs

1. Suikast nasl geliti? Le Matin gazetesindeki yazya gre suikastn nedenleri neler7

6 3 4

di (Belge 1, 4 ve 7)? 2. Aridkn Saraybosnaya yapt ziyaret Srbistan iin nasl bir anlam tayabilir? 3. Avusturya-Macaristan Avrupann bu ksmndaki etkisini neden glendirmek istiyordu? 4. l monari nedir? Sylentilere gre Franz Ferdinand Avusturya-Macaristann gelecei konusunda ne planlyordu (Belge 6)? 5. Bosnada faaliyet gsteren Srp milliyetileri ne istiyorlard? Srbistan hangi byk g destekliyordu? Bu byk gcn nemli bir mttefikinin adn syleyin. Suikastn yakn ve uzak sonular neler olmutur? 6. Avusturya-Macaristann ultimatomu neden genel bir krize yol at?

Prinzip adnda lise 8. snf rencisi bir gen, [davetten dnen] aridkn otomobiline tek tabancayla birka el ate etti. Aridk yznden, Hohenberg Desi ise karnndan yara ald. [kisi de] vilayet sarayna gtrldkten ksa bir sre sonra can verdiler. kinci suikastn san da yakaland. Kalabalk katilleri lin etmek istedi. Komployu, Bosna-Hersekin birka yl nce Avusturya-Macaristan tarafndan ilhak edilmesini protesto eden Bosnallarn dzenledii sanlyor.
Le Matin, 29 Haziran 1914.

Latin 2 Kprs
A
Milja hri cka Ne
C: kinci saldr. Araba, Prinzipin baarsz ilk saldrdan sonra sakland barn nnden geerken yavalyor.

Rht ppel

A: lk saldr. Albay Morizzinin arabasnn zerinde bir bomba patlyor. Albay yaralanyor, ama aridk yara almadan kurtuluyor.

B E C E R N Z k u l l a n n
Nedenlerin ve sonularn bulunmas

Dosya

Saraybosnada dzenlenen iki saldr.

227

NC BLM

BR SAVATAN DERNE
KONULAR
12. BRNC DNYA SAVAI (1914 - 1918)
. . . . . . .s. 230

13. RUSYADA DEVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 256 14. BRNC DNYA SAVAININ

SONULARI
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. . . . . . . . . . . . . . . . . s.

270 284

15. MLL MCADELE (1918 - 1923) 16. TRKYEDE CUMHURYET

VE DEVRMLER (1923 - 1930)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s.

304

17. ZAFERDEN BUNALIMA

LBERAL DEMOKRAS
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s.

322

18. TRKYEDE TEK PART

YNETM (1931 - 1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 340

19. FAZM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 366 20. NAZZM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 380 21. STALNZM

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s.

394

22. SAVAA DORU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 408

"Elektrik Perisi" (detay), Raoul Dufynin tablosu, 1937, Paris Belediyesi Modern Sanat Mzesi.

12 Birinci Dnya Sava

(1914-1918)
1 914te Avrupada patlak veren atma, hem Avrupa hem dnya iin felaketler ann
balangc oldu. Herkes savan ksa sreli olacan sanyordu; ama atma muazzam bir savaa dnt. Bu, dnya apnda bir savat: arpmalardan payn almayan ya da asker, malzeme ve tehizat gndermek suretiyle savan etkisini hissetmeyen tek bir toprak paras kalmad. atma, ayrca, giderek topyekn bir savaa dnt: Devletlerin elindeki tm kaynaklar bu "Byk Sava" ya da Harb- Umum iin seferber edildi. Savan srd o drt yl boyunca niforma giymi olan 70 milyon askerden en az 9 milyonu ld. Bunlara sava nedeniyle hayatlar parampara olan yetim, dul ve yarallar da eklemeyi unutmamak gerek. n Neden bu kadar uzun ve topyekn bir dnya sava yaand?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. Bartan savaa Cepheler Dnya apnda bir sava Osmanl Devletinin savaa girii V. VI. VII. VIII. mparatorluun sonuna doru Topyekn bir sava Cephe gerisinde sava Savatan brakmalara
"Craonne, 1917", suluboya, Franois Flameng (1856-1923), Fransa Ordu Mzesi.

Konunun zeti / Yntem Dosya : anakkale Savalar

ngilterede kadn igcnn 2 sava abas iin seferber edilmesi.
"Daha ok uak gerek. Kadnlar, gelin ve bize yardm edin!" 1918 tarihli ngiliz afii.
Nisan-aralk 1915 anakkale arpmalar 29 Nisan 1916 Kutl-Amare zaferi ubat-eyll1918 Haziran 1916 Douda ileri erif Hseyinin isyan harekt 29 Eyll 1918 Bulgaristann savatan ekilmesi 30 Ekim 1918 Mondros Brakmas

18 Mart 1915 anakkale deniz zaferi 29 Ekim 1914 Osmanl Donanmasnn Karadeniz harekt 14 Kasm 1914 Cihat ilan

V. Mehmet Reat Sait Halim Paa 4 ubat 1917 Talt Paa

4.7.1918 VI. Mehmet Vahdettin 14 Ekim 1918 Ahmet zzet Paa

1914
28 Haziran 1914 Saraybosna suikast Eyll 1914 Marne arpmalar

1915
ubat-Aralk 1916 Verdun arpmalar

1916
Temmuz Kasm 1916 Mays 1916 Somme Jutland deniz sava arpmalar

1917
Ayaklanmalar Amerika Birleik Devletlerinin savaa girmesi ubat-ekim1917 Rus Devrimi

1918
3 Mart1918 11 Kasm Brest-Litovsk 1918 Bar Rethondes Antlamas Brakmas Ekim 1917 Caporetto arpmalar

Austos 1914 Tannenberg arpmalar

230

231

Savata Avrupa ve Ortadou:

1914ten 1917ye cepheler

1914te ileri harekt snrlar 1917de cephe

St. Peterburg
abl uka

Balca kara arpmalar

Balca deniz arpmalar

B R L E K

Jutland (1916)

Litvanya
Mazuriya Glleri (1914) 1915 1917 1914

Merkez mparatorluklarn saldrlar tilaf glerinin saldrlar Austos 1915te tilaf

Kuzey Denizi

n 1914 austosunda sava patlak verdiinde Almanya ve Avusturya-Macaristan (Merkez mparatorluklar), gl ordular ve coraf bakmdan dank dmanlar karsnda iletiim salayabilme kolayl gibi gzard edilemeyecek kozlara sahipti. Ancak, alan iki cephe bu lkelerin zafere abuk ulamalarn gerektiriyordu. Gerekten de savan uzamas durumunda tilaf Devletleri cephesini oluturan ngiliz ve Franszlar rakiplerini bomak iin deniz ablukasna bavurabilecek ve smrge imparatorluklarndan getirtilen taze gleri kullanabileceklerdi. n Genelkurmaylar tarafndan ngrlen abuk zafer gereklemedi. 1914 knda Bat Avrupadaki, 1915 baharnda da Dou Avrupadaki cepheler yerleik hale geldi ve hareket sava yerini siper savana brakt. Taraflar bu tkanklk karsnda zafere ulaabilmek iin yeni mttefikler bulma ve baka cepheler ama abasna giritiler. Bylece: - Osmanl mparatorluu (kasm 1914) ve Bulgaristan (ekim 1915), Merkez mparatorluklarn yannda; - talya (mays 1915), Romanya (austos 1916), Amerika Birleik Devletleri (nisan 1917) ve Yunanistan da (haziran 1917) tilaf Devletlerinin yannda savaa katldlar. n Yeni cephelerin almas, dman taraflar btnyle ykmadan savan yaylmasna yol at: tilaf Devletleri anakkalede yenilgiye urad. ngilizler ve Ruslar, Ortadouda ilerlemelerine ramen Osmanl mparatorluuna kar zorlu bir sava veriyorlard. talyada cephe hzla yerleik hale geldi. Balkanlarda Bulgaristann savaa katlmas Srbistann kmesine yol at. Savaa hazrlksz giren Romanya ise birka ay iinde yenilgiye urad. 1917de sava Avrupadaki cephelerde kmaza girmi gibiydi. n Yolun sonu 1918 baharnda Alman saldrlarnn urad baarszln ardndan grnd. tilaf Devletlerinin ayn yln yaz ve gz aylarnda balattklar kar saldr, 11 Kasm 1918de Rethondes Brakmasnn imzalanmasyla sonuland (bkz. harita, s. 251).

K R A L L I K
Londra
Somme (1916)

Heligoland (1914)

HOLLANDA
Ren

Berlin Varova

Tannenberg (1914)

Austos 1917de tilaf

1914

ALMANYA
Verdun (1916)

RUSYA
1916

1917de Merkez mparatorluklar Merkez mparatorluklar tarafndan igal edilen topraklar (1917)

1915

Polonya
a Tun

Paris

Marne (1914)

Galiya Viyana
1917 1915

1914 Trnopol (1914)

tilaf gleri tarafndan igal edilen topraklar (1917) Tarafsz devletler

FRA N S A

SVRE
1915-1917

AVUSTURYA-MACARSTAN
Caporetto (1917) 1915 1916

Belgrad Bkre

Saraybosna

ROMANYA

Hazar a r a d e n i z Denizi
19141916

TALYA
Roma

1916

SIRBSTAN

Sofya BULGARSTAN
1915 1916

stanbul
anakkale (1915)

Selanik
si

OSMANLI MPARATORLUU
D

RAN
ic le

Srp ordus

un

un

h ta

li

YUNANSTAN
Atina

ye

F r a t

Badat

KUZ E Y A F R K A (Fransa)

Malta (B. K.)

A k d e n

On iki ada (talya)

i z

1917

Kbrs (B. K.)

Gazze (1917)

Kuds
1915

Kutl-Amare (1915)

1915

400 km

L B YA

(talya)

M I S I R (B. K.)

Svey

232

233

I. Bartan savaa
A N A H T A S Z C K R

Fransa Babakan Poincarnin millet meclisinde yapt konuma, 4 Austos 1914.

Ayn duygularla sk skya kenetlenmi olan ulu-

A. Austos 1914: Avrupa savata

Belge 3 ve 5

sumuz, krizin balangcndan itibaren her gn sergiledii soukkanllkla dayanmay srdrecektir. [...] Mttefiki Rusyadan sadakatle yardm alyor; ngilterenin vefal dostluu ona destek oluyor. [...] Ulusumuz bugn tm evrenin nnde bir kez daha zgrl, adaleti ve akl temsil ediyor. [...] Bu ulus, aralarndaki kutsal birlii dman nnde hibir eyin bozamayaca ve bugn saldrgana kar ayn fke ve ayn vatansever inanla kardee toplanan evlatlar tarafndan kahramanca savunulacaktr.

HAREKET SAVAI
Kar taraf hzla yenebilmek amacyla dzenlenen saldrlara dayal sava biimi. Hareket savanda svariler nemli bir rol oynar. Bu sava biimi, hat sava ya da siper savann kartdr.

n Avrupa, 28 Temmuz ile 4 Austos 1914 arasndaki birka gn iinde bartan savaa geti (bkz. s. 222). Savan byle abuk bir biimde patlak vermesi, uzun sre Avrupann yllardr bir sava beklentisi iinde olduuna inanlmasna yol at. Ancak bu tez gnmzde geerliliini yitirmitir. O yllarda, sava arzulayan milliyetiler tm Avrupa lkelerinde aznlktayd. n 1911den beri Balkanlarda yaanan krizler, Rusyann arka kt Srp ve Almanyann destekledii Avusturya-Macaristan milliyetiliklerinin gcn aa karmt. Saraybosna suikastndan sonra, bir yandan Avrupadaki ittifak oyunlar, dier yandan snrl bir atmaya mdahale etmeyeceine Almanyann inanmasna gz yuman Birleik Krallkn tavr, gerek bir drama yol at. Milliyetilik tuza yava yava Avrupa halklarnn zerine kapanmaya balad.

* Cephe

n Halklar sava heyecanla karlamadlar. Ancak, 1914 austosunda savata taraf olan tm lkelerde silah altna alnan siviller, cepheye giderken saldrya uram olan vatanlarn savunacaklarna inanyorlard. Temmuz aynn son gnlerinde hl savaa kar gsteriler dzenleyen sosyalistler bile, tm siyas parti yneticilerinin biraraya gelerek oluturduklar "Kutsal ttifak" hkmetlerine katldlar. Savaa katlan lkelerin ounda, sosyalistler de dahil olmak zere tm milletvekilleri sava harcamalaryla ilgili kredileri onayladlar.

Kutsal birlik nedir? Austos 1914te ilerleyen Alman ordusu.

HOLLANDA BRLEK KRALLIK

denize Y s e r ilerleyi

100 km

Dauphin blgesinden (Fransa) bir retmenin gzyle seferberlik.

BELKA
Brksel Lige

1. 2. 3. 4.
A

ALMANYA

B. Hareket savann baarszl

Belge 1, 2, 4 ve 6
Arras

n atmalar hareket sava ile balad: Batda, "XVII. Plan" uygulayan Franszlar, Alsace blgesine szmay baardlar, ancak hzla geri ekilmek zorunda kaldlar. Almanlar, Schlieffen Plann uyguluyorlard. Plan, birka haftada Franszlar yenmeyi, ardndan dmanlarn en tehlikelisi olarak kabul ettikleri, daha yava seferber olan Rus ordusuyla ilgilenmeyi ngryordu. 1914 austosunda Almanlar, srpriz bir saldryla tarafsz bir lke olan Belikay igal ettiler, sonra da Kuzey Fransaya girdiler; eyll aynn balarnda Parisin 40 kilometre yaknna kadar geldiler, ancak kar saldrya geen Franszlarn nnde geri ekilmek zorunda kaldlar. 6 Eyllden 13 Eylle kadar sren, Mareal Joffreun deyiiyle "mucizev" Marne arpmas, Alman istilsn durdurdu. Bundan sonra iki taraf da kuzeyden dolaarak birbirlerinin nn kesmeyi denedi. Bylece Kuzey Denizinden svireye kadar uzanan kesintisiz bir cephe* alm oldu. Ar kayplar verildikten sonra, 1914 kasmnda hareket sava* saldrlarna son verildi. Douda ise, Ruslar, Almanlar kendilerinden beklenmeyecek kadar abuk hazrlanm bir saldryla gafil avladlar. Alman generalleri Hindenburg ve Ludendorff, Tannenberg zaferi (austos 1914) ile bu saldry durdurdular. Ancak Ruslar, AvusturyaMacaristana girmeyi baardlar.

Fransz kar-saldrs (Marne Sava) 13 Eyllde cephe 1914 sonunda cephe

Ren

n Fransa ve Almanya denk glere sahipti. ngiliz ordusu ise, Birleik Krallkta zorunlu askerlik hizmeti olmadndan daha kkt. Genelkurmaylarn planlar ksa sreli bir saldr sava ngryordu ve bu yanlsama savan ilk haftalarnda geerliliini korudu. Topuluk alanndaki ilerlemelere ve ate gc yksek makinal tfekler kullanlmasna ramen, iki tarafn komutanlar da en etkili silahlarnn svari birlikleri ile piyadelerin moral gc olacana ikna olmulard. Gri-yeil niformalar iinde Alman askerleri, krmz pantalonlaryla farkedilmesi kolay birer hedef haline gelen Fransz askerlerinden daha donanmlydlar. Ancak, iki orduda da etkili koruma salayan miferlerin bulunmay, ordularn hl 1870teki gibi savaabileceklerine inanldn gsteriyordu.

So

mm

lm

e
A is n e

an

Re

Bu kk kasabada seferberlik emri derin bir aknlk yaratt. u anda hasat tm hzyla devam ediyor. Zamanszlktan gazeteler de okunmuyor.
n

Schlieffen Plannda ngrlen saldr yn

LKSEMBURG

Oi

se

Reims Verdun Nancy

5.

or

Yine de 31 Temmuzda karlan, atlar ordunun ihtiyac iin hazr tutma emri halk heyecanlandrmaya balamt; ama kimse savan bu kadar yakn olduuna inanmyordu. Bu nedenle seferberlik ilann bildiren anlarn sesi herkeste bir tr rkntye neden oldu. Herkes, donmu bir biimde, almay brakt. Kasabada grltl herhangi bir gsteri yaplmyor; ne heyecan, ne de bir sitem; yalnzca derin bir aknlk var.
Malleval kasabas retmeninin mektubu,

FRANSA

Paris

6.

du

la

Meu

Alman ordularnn ilerleyii (Schlieffen Plan)

Ma

se

Mo sel

7.

Se

Alman ileri harekt snr

le

rne
Alsace saldrs (austos 1914)

SVRE

eyll 1914.

4 6

Bat cephesinde 1914 saldrlar. "Marne mucizesi". General von Klckn aknl
nsanlarn sava alannda lme gitmeleri, iyi bilinen ve her sava plannda hesaba katlan bir eydir [...] ama yorgunluktan yar l halde on gn boyunca geri ekilen adamlarn yeniden tfeklerine sarlp boru sesiyle saldrya geebilmeleri [...], harp okullarmzda hibir zaman sz edilmemi bir olaslkt.
1914te Alman 1. Ordu Komutan Alexander von Klck, Der Marsch auf Paris und die Marneschlacht (Berlin, 1922).

General Joffreun gnlk emri

lkenin kaderinin bal olduu bir savan balad bu gnlerde, zamann arkamza bakma zaman olmadn herkese hatrlatmamz gerekir. Dmana saldrmak ve onu pskrtmek iin tm abamz sarfetmeliyiz. lerleyemeyen bir birlik her ne pahasna olursa olsun ele geirilen topraklar savunmal ve geri ekilmektense lmeyi yelemelidir. Bugnk artlarda, hibir geveklik hogrlemez.
General Joffre, Fransz Ordular Bakomutan, 6 Eyll 1914.

1 234

Fransz piyade askeri,1914.

235

II. Cepheler
A N A H T A S Z C K R

2 Siperlerde Fransz askerleri, saldrya gemeden nce. 3

1914te siperlerde.

A. Siper savana saplanan ordular

Belge 1, 2, 3 ve 4

SPER SAVAI
Birliklerin kar tarafn ilerlemesini engellemek amacyla, korunakl siperlerin ya da istihkmlarn iinde kendilerini savunduklar sava biimi. Siper savanda topu kuvvetleri nemli bir rol oynar. Hat sava da denilen siper sava, bu anlamda hareket savann kartdr.

n 1914 ylnn sonunda, hzl bir zafer kazanmann imkanszl karsnda ordular, biri Bat, dieri ise Dou Avrupada Baltk Denizinden Karpatlara kadar uzanan hatta olmak zere iki cephede, kar karya durmak zorunda kaldlar. Bu arada Balkanlarda Avusturya-Macaristan ordular Srp ordusunu gneye doru pskrtyorlard. Siper sava* iki tarafn da asker zafer kazanmaktan ne kadar uzak olduunu gsteriyordu. Batda cephe, kavisli iki hat boyunca uzanan yzlerce kilometrelik siper ve san yolu* biimini almt; taraflar birbirlerinden yalnzca dikenli tellerle kapl bir no mans land* ayryordu. En iyi dzenlenmi olanlar Alman siperleriydi. Bunlar bazen betondan rlm gerek yeralt sna alar oluturuyorlard. Ordular bu siperlerden kar taraf ypratmaya, hatta sonunda cepheyi bir ekilde yarmaya ynelik snrl saldrlarda bulunuyorlard. n 1915te, Franszlar ve ngilizler Artois ve Champagne blgelerinde Alman hatlarn yarmay denediler, ancak baarsz oldular ve ok ar kayplar verdiler. 1916 ylna ise, Almanlar ve Franszlar asndan savan en nemli arpmas olan Verdun damgasn vurdu. Almanlar, topularnn benzeri grlmemi hazrlk ateine ve verdikleri 143.000 kayba ramen, Fransz ordusuna "kan kaybettirmeyi" baaramadlar. Fransz cephesindeki 162.000 l ise, Verdun savunmasndan sorumlu General Ptainin arzu ettii biimde savunmaya tm ordunun katlm olmasna tanklk eder. Temmuz 1916da ngilizler ve Franszlar tarafndan balatlan Somme arpmas, ar topu atei altnda bir tr uluslararas insan krmyla sonuland. n 1916 ylnn sonunda, ypratma sava* taktii ve cepheden gerekletirilen saldrlar tmyle baarsz oldu: Cepheler bazen yarlabilse bile, ele geirilen blgelerde uzun sre tutunmak kesinlikle mmkn olmuyordu. Buna ramen, 1917 ylnn nisan aynda Franszlar Chemin des Damesda, temmuz aynda da ngilizler Ypresde imknsz denediler ve bunun bedelini yeniden yzbinlerce askerin lmyle dediler. Yalnzca Avusturyallar, 1915 maysndan beri tilaf Devletleri safnda savaan talyanlar kasm 1917de, Caporettoda yenilgiye uratmay baarabildiler.

u siperler ok ilgin. Gerekten mthi ve son derece iyi yaplm bir i (en azndan burada). Geerken antalarn, mataralarn, daarcklarn ve yenlerin srtnp arpaca kadar dar kazlm kilometrelerce uzanan bu kk sokaklar kefedince aknla kaplyor insan. Yer yer bir alln, bir toprak ynnn tepesine doru bir mazgal delii alyor. Konumlarn grmeden bildiimiz Alman hatlaryla bizim aramzda srad bir eyler olup olmadndan emin olmak iin ite bu deliklerden bakmak gerekiyor. Ay vard ve bizler (gzcler birbirlerine ok yakn duruyorlar) byk bir kar tepesinin eteindeki gzlemcilere benziyorduk. [...] Bu akam siperi terkediyoruz. Ne yaam! amur, toprak, yamur... Bunlara battk, bulandk, grtlamza kadar geldi. nsann her yerine toprak doluyor. Ceplerimize, mendilimize, giysilerimize, yediimiz yemee. Bu bir taknt, topraktan ve amurdan bir kbus. Neye benzediimi hayal bile edemezsiniz: Tfeimin kabaca amurdan yontulmu gibi bir hali var. Karanlk kyor, yemee gidiyoruz!
Henri Barbusse, Lettres sa femme, 1914-1917, (Paris, 1937).

1 ve 2 numaral belgelerde bu metinden hangi ayrntlar buluyoruz?

* No mans land * San yolu (bkz. s. 252) * Ypratma sava

B. Cehennemdeki askerlerin zdrab

Belge 3, 4 ve 5

2. siper

1. siper 1. siper san yolu

2. siper

n Askerler arpmalarn sertlii ve ounlukla korunmasz yakalandklar topu bombardmanlarnn gcyle tanyorlard. Saldrlar srasnda makinal tfekler ve 1915ten itibaren kullanlmaya balayan zehirli gazlar ortal kasp kavuruyordu. Sava, byle bir deneyi yaamam olanlara glkle anlatlabilecek bir eydi. Askerler amur veya toz iinde, fareler arasnda yayorlar, pireler tarafndan kemiriliyorlard. arpmalarn grltsne, ryen cesetlerin kokusuna, yaralarn yol at acya, bu kadar yakndan grdkleri lme, dostlarnn lmne ve ok yaklatn bildikleri kendi lmleri karsnda kapldklar korkuya ramen dayanmak zorundaydlar. Tptaki baz ilerlemelere ramen, yarallar (seferber edilenlerin yaklak te ikisi) fizik ya da psikolojik olarak sakat kalacaklard. n Bu askerler dayanacak gc nereden buldular? Vatanseverliin ayrlmaz bir paras haline gelen hnta, hatta nefrette... Almanlar, Franszlarn gznde Boche, ngilizlerin gznde Hundu. Askerler ailelerinin, vatanlarnn, medeniyetlerinin topran savunuyorlard. Bu byk aclara ramen, omuz omuza savatklar, birlikte yaadklar ve ldkleri grubun kardeliine snarak dayanyorlard. Onlara gerek birer insan olduklarn hatrlatacak baz eyler de vard: Siper gazeteleri, futbol malar, sinema, elileri ve zellikle cephe gerisine, birlikte ve uruna savatklar yaknlarna gnderdikleri milyonlarca mektup.

CEPHE

CEPHE makinal tfek snak siper siper san yolu havan topu

1 236

Anzaclar anakkale siperlerinde,

Siperde Mektup Okuyan Askerler (1914), Ahmet Hikmet

Siperler.

Australian War Memorial Arivi.

Onat, stanbul Resim ve Heykel Mzesi.

237

III. Dnya apnda bir sava

A N A H T A S Z C K R

kaynaklarnn seferber edilmesi.

"Avustralya ngiltereye 50.000 asker daha sz verdi. Bu sz tutmamza yardm edecek misiniz?"

Commonwealth

A. Yeni cepheler ve smrgelerin destei

Belge 1 ve 2

ABLUKA
Karadan ve denizden, tm yollar ve liman giri-klarn keserek, bir lkenin her trl ihtiya maddesini dardan almasna engel olmak.

n Bat cephesinde skan tilaf gleri, 1915-1916da dolayl bir strateji* ile sava yeni arpma alanlarna tamay denediler. Mays 1915te talyann tilafn yannda savaa katlmas, Avusturya-Macaristan ile yeni bir cephenin almasn salad. Osmanl mparatorluu (kasm 1914) ve Bulgaristann (ekim 1915) Merkez mparatorluklarn yannda savaa girmesiyle, Balkanlarda baka cepheler de ortaya kt. tilaf gleri gneyden Ruslarn yardmna gidebilmek iin, Osmanllar tarafndan tutulan anakkale Boazn ele geirmeyi denediler, ama sefer felaketle sonuland. tilafn yannda yer almay seen Japonya gibi Avrupa dndan lkelerin savaa katlmas ise, harektlarn geliiminde pek belirleyici bir deiiklik meydana getirmedi.

* Strateji * Dominyon (bkz. s. 68) * U-Boot * Metropol

n Smrge ve dominyon*lar, tilafn iki byk gcne nemli asker destek salyordu: Dominyonlardan gelen askerler, Kuzey Afrikal ve Senegalli tfekiler Avrupal glerle ayn arpmalara katlyor ve ayn oranda kayba uruyorlard. Smrge imparatorluklar, iktisad ve mal kaynaklarn yansra, metropol*lere igc asndan da destek salyorlard. Smrge halklar giderek savata stlendikleri roln bilincine varmaya baladlar; bunu ileriki yllarda da hatrlayacaklard. Bylece, smrge imparatorluklarnn seferber edilmesi ve yeni cephelerin almas savan Avrupa dndaki dier ktalara da yaylmasna yol at (Afrika, Ortadou, Uzakdou, vs.). Sava tm dnyaya yaylyordu.

ABD Bakan Wilsonun Kongrede yapt konuma, 2 Nisan 1917.

B. 1917: Savan dnyaya yaylmas

Belge 3 ve 4

n atmann dnya savana dnmesinin bir nedeni daha vard: arpmalarn denizlere tanmas. Savan tek byk deniz arpmas olan ve mays 1916da bir trl yeniemeyen ngiliz ve Alman donanmalarn kar karya getiren Jutland arpmasnn asker bakmdan pek kaydadeer bir sonucu olmamt kukusuz. Ancak, denizalt savann geliimiyle birlikte sava okyanuslara yayld. Limanlar ngiliz donanmas tarafndan abluka*ya alnan Almanya, ekonomik olarak boulmak zereydi; halk 1915ten beri karneye balanmt. Buna denizalt savayla yant verildi. Alman U-Boot*lar, kar taraf bandralar tayan ticaret gemilerini torpillemeye baladlar. Mays 1915te Amerikan vatandalarn tayan ngiliz yolcu gemisi Lusitania bir Alman denizalts tarafndan batrld. Tarafsz bir lke olan Amerika Birleik Devletleri bu olay iddetle knad. n ubat 1917de Almanya, denizalt savana iyice hz verdi. ngiliz limanlarna doru yol alan tm gemiler, tarafsz da olsalar, batrlacaklard. Sonular arpcyd. Ayda toplam 600.000 tonluk, yani Birleik Krallkn retebileceinden ok daha fazla gemi batran Almanya, ngilizlerin sava durduracan umuyordu. Ama Bakan Wilson, 2 Nisanda tarafszl brakt. Saladklar dn sermayelerle zaten savaa bir biimde dahil olan Amerika Birleik Devletleri, denizlerin zgrl adna artk tilaf Devletlerinin yannda arpacakt. lkenin sanayi gc tilafn hizmetine verilirken, iki milyon Amerikan askeri de savamak iin Avrupaya geldi. Amerika Birleik Devletlerinin savaa giriinin etkisi, 1918de belirleyici olacakt. n Rusya, devrimin etkisiyle zayf dmt (bkz. Konu 13); Rus askerleri kitleler halinde cepheyi terkediyorlard. Bolevikler ekim 1917de iktidar ele geirdikten sonra merkezi imparatorluklarla Brest-Litovsk Bar Antlamasn imzaladlar (3 Mart 1918). ki cephede birden savama kbusundan kurtulan Almanya, artk birliklerinin bir ksmn bat cephesine geri ekebilirdi. Bu birlikler 1918 saldrlarna katlacaklard.

Fransada smrge birliklerinin seferber edilmesi.

1915 tarihli bir posta kart. Smrge imparatorluklarnn balca katklar: Fransz mparatorluu: 600.000 ngiliz dominyonlar: - Kanada: 600.000 - Avustralya: 400.000 Yeni Zelanda: 100.000 - Gney Afrika: 100.000 - Hindistan: 1.250.000 (ounluu ii olarak)

Almanyann bugn ticarete kar yrtt sava, insanla kar bir savatr; tm uluslara kar bir savatr. Amerikan gemileri batrlm ve Amerikallar bizi derinden sarsan koullarda hayatlarn yitirmilerdir. Bizi harekete geiren, intikam aray ya da lkemizin fizik gcn gsterme arzusu deil, yalnzca hukuk talebidir [...]. Kongreye, Alman mparatorluk hkmetinin yakn gemiteki tutumunun Amerika Birleik Devletleri hkmetine ve halkna kar sava amaktan fark olmadn iln etmesini; kendisine bu biimde dayatlan savata taraf olma konumunu resm olarak kabul etmesini; ve yalnzca lkeyi tam savunma durumuna geirmek iin deil, ayn zamanda Alman hkmetini uzlamaya ikna etmek ve bylelikle sava bitirmek amacyla tm gcn seferber etmek ve tm kaynaklarn kullanmak iin acil nemler almasn tavsiye ediyorum. Dnya bar ve halklarn zgrl bahis konusu olduunda, tarafszlk ne olas, ne de arzu edilir bir eydir. Bara ve zgrle ynelik en byk tehdit ise, denetimi halklarn deil ynetenlerin ellerinde bulunan rgtl bir gcn destekledii mutlak hkmdarlklarn varlnda yatar. [...] Dnyada kalc bar iin, Almanyay da dlamadan tm halklarn zgrlemesi iin, kk ya da byk tm uluslarn haklar iin ve tm insanlarn varolma koullarn ve ynetim biimlerini zgrce seme hakk iin savamaktan mutluyuz. Demokrasi dnyada gven iinde olmaldr. Dnya bar siyasal zgrln snanm temelleri zerine kurulmaldr.

1. Bakan Wilsonun ald karar nedir? Bu karar hangi ilkeler adna almtr? 2. Bu karar savan gidiinde ne tr bir dnme neden olmutur?

Denizalt savann finansman iin hazrlanan 1917 tarihli Alman afii. "U-Bootlar iin bata bulunun." 1. Almanya denizalt savayla hangi hedeflere ulamaya alyordu? 2. Almanyann ald riskler hangileriydi? 3. Bu afi nasl bir fikir uyandryor?

238

239

IV. Osmanl Devletinin savaa girii

A. Almanya ile ittifak
Belge 1, 2, 3 ve 4

Osmanl-Alman ttifak Antlamas, 2 Austos 1914. Yavuz Sultan Selim 3 ve komutan Amiral Souchon.
Yavuz zrhlsn Boazda gsteren fotomontaj Alman posta kart.

1. [imdilerde] Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasndaki anlamazlk karsnda her iki Devlet tam bir tarafszl korumaya sz verir. 2. Rusya, ayet, asker tedbirlerle mdahale eder ve bununla Almanyann, Avusturya-Macaristana kar ittifak gvencelerini yerine getirmesi durumu ortaya karsa, bu ittifak ykmll ayn zamanda Trkiye iin de yrrle girecektir. 3. Harp olmas durumunda Almanya, Asker Heyetini Trkiyenin emrine brakacaktr. Trkiye ise bu Asker Heyete, Ekselans Harbiye Nazr ile Ekselans Asker Heyet Bakan arasnda dorudan doruya yaplan anlama gereince, ordunun genel ynetiminde nemli bir etkiye sahip olma hakkn tanyacaktr. 4. Almanya, Osmanl Devleti tehdit edildii takdirde, Trkiyenin savunmasna silhla yardm edecektir. 5. Fiil bir atma halini almas mmkn grlen milletleraras anlamazlklar karsnda, iki mparatorluu karklklardan korumak amacyla yaplan ibu antlama, aada adlar gsterilen yetkili delegeler imzalarn koyduktan sonra, karlkl ykmllkler erevesinde olmak zere yrrle girecek ve 31 Aralk 1918 tarihine kadar devam edecektir. 6. [Taraflardan birisince sona erdirilmesi], yukarda belirtilen zamann bitiminden alt ay evvel haber verilmezse, bu antlama kendiliinden 5 yllk yeni bir devre iin geerli olacaktr. 7. bu antlamann onaylanm kopyalar Majesteleri Almanya mparatoru, Prusya Kral ve Majesteleri Osmanl Sultan tarafndan onaylandktan sonra imzalanmay izleyen] bir ay iinde karlkl deitirilecektir. bu antlama gizli tutulacak ve bu konuda yksek taraflarca bir anlamaya varlmadan, aklanmayacaktr.
Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya (Ankara, 1970). (*) Oldubitti.

n Balkan Savalarnn korkun sonularndan sonra Osmanllar, Byk Devletlerin imparatorluu paralamakta kararl olduklarna inanmlard. Bu tehlikenin nne geebilecek herhangi bir asker ittifaka da bal olmadklarndan, kendilerini korunmasz hissediyorlard. Bylece gndeme iki politika geldi: Ordunun genletirilip modernletirilmesi ve l ttifak ile l tilftan biriyle ittifaka girilmesi. Ancak, Osmanllarn Balkan Savalarndaki olaanst baarszl, Byk Glerin Osmanl Devleti ile yaplacak bir ittifak kendileri iin bir yk olarak grmelerine neden olmutu. Bu yzden Birleik Krallk, Fransa ve Rusya, ttihatlarn ittifak nerilerini nazike geri evirdiler. Almanya ise ayn neriyi ancak sava baladktan sonra kabul etti ve 2 Austos 1914te gizli Osmanl-Alman ittifak antlamas imzaland. O sralarda Berlinin Osmanllara baknda bir deiiklik olmu, asker adan nemli bir mttefik olarak grlmeyen stanbulun, hilfet nedeniyle, Rusya, Hindistan ve Afrika Mslmanlarn isyana tevik ederek l tilf zor duruma drebilecei kans uyanmt. n Osmanl ordusu, General Liman von Sanders komutasndaki Alman asker heyetinin stanbula geldii aralk 1913ten beri neredeyse tmyle Alman denetimine gemiti. Sava baladktan ksa bir sre sonra Osmanl donanmas da ayn duruma dt. Toplanan balarla Birleik Krallka smarlanm olan Sultan Osman- Evvel ve Readiye zrhllarna ngilizlerin el koymas, Osmanl bakentinde Almanya sempatilerinin glenmesine ve hkmetin Alman amirali Wilhelm Souchon komutasndaki sava gemileri Goeben ve Breslauya Boazlara girme izni vermesine yol at. Ksa sre sonra Osmanl Hkmeti sz konusu sava gemilerini satn aldn iln etti. Gemilerin Yavuz Sultan Selim ve Midilli adlaryla katldklar Osmanl donanmasnn bana da Amiral Souchon getirildi.

Yavuz ve Midillinin yks.

28 Temmuz 1330 (10 Austos 1914) Pazartesi Gece Sadrzama gittiim zaman garip bir haber aldm. Goeben ve Breslau, tabi bizim tarafmzdan hibir direnie uramakszn anakkaleden girmiler. Tarafszl bu derece bozacak bir olay olamazd. Almanlar, bir an evvel bizi harbe ynlendirmek konusundaki plnlarn byk bir dikkatle takip ediyorlar. ttifak antlamas imza etmi olduklar iin dost evine girmee kendilerinde hak buluyorlar... Mzakere neticesinde, ya silhlarnn teslimini, yahut ekip gitmesini istemee karar verdik. Wangenheima haber gnderildi. Geldi. nce kendisiyle sadrzam grt. Bir eye muvaffak olamad. Bykelinin pek fkeli olduunu, Alman zrhlsnn silhlarn teslim etmiyeceinden, bizim isteimiz zerine gelmi olduundan, Franszlardan, ngilizlerden korkarak ykmllklerimizi yerine getirmek istemediimizden bahseylediini syledi. Wangenheim tehdit de etmi ve korkutmaya alm. Eer byle yapacak olursak Ruslarla birleip bizim bllmemize gideceklerini sylemi. Bu szler bizi mteessir etmedi. Kararmzda srar ettik. Bize satmalarn da teklif edebilmeyi dndk. Sadrzamdan sonra Talt ve Halil grtler. Bu da epey srd. Nihayet satn almak meselesini yazmay vdetti. Biz de bundan istifade ettik. Onlar bizi fait accompli* karsnda bulundurduklar gibi biz de onlar ayni hal karsnda bulundurmak zere iki zrhly seksen milyon marka satn aldmz gazetelere bildirdik. Fakat pek zntl bir gece geirdik. Sabahn ne kadar Sadrzamda kaldk. [...] Gemi meselesi drt gn devam etti. mparatordan gya ret yant gelmi olduunu, amiralin gemisinin sancan ve mrettebatn deitirmeyi kabul etmediini syledilerse de bunlarn hibiri bizde iz brakmad. Isrardan vazgemedik... Nihayet Almanlar kabul ettiler. Osmanl bayran takacaklar; stanbula gelecekler; mrettebat meselesi de sonradan halledilecek.
"Maliye Nazr Cavit Beyin notlar", Tanin, 17-18 Ekim 1944.

B. Mal kriz

Belge 5

n mparatorluk maliyesinin zor durumda olmas da ttihat ve Terakki hkmetinin Almanyaya baml hale gelmesinde nemli bir rol oynamtr. Osmanl maliyesi 1914 ylna ok kt koullarda girmiti. Nitekim hkmet, srf devlet memurlarnn maalarn deyebilmek iin Osmanl Bankasndan 100.000 lira gibi nemsiz bir bor istemek zorunda kalmt. lkbaharda Fransadan alnan bir miktar bor durumu biraz rahatlatt. Ancak austos banda seferberlik iln edilince dengeler yeniden altst oldu. Ekimde Almanya, bir miktar bor vererek, Osmanllarn savaa girmesi durumunda ok daha fazlasnn verileceini bildirdi. Birinci Dnya Savandan sonra kendisine ttihatlarn neden savaa girdikleri sorulduunda Cemal Paa, "Maa verebilmek iin" yantn vermitir. Cemal Paaya gre hazinede hi para kalmamt ve para bulabilmek iin ya l tilfa boyun emek ya da l ttifaka katlmak gerekiyordu.

ttihatlar tek durmuyorlar.

C. Savaa giden yol

Belge 1, 3, 4 ve 5

n Goeben ve Breslaunun Boazlara gelmesi, aslnda Almanyann Osmanl Devletini savaa sokma abalarnn ilkiydi. Bu yndeki Alman basklar, Osmanllarn tarafsz kaldklar ay boyunca giderek artt. ttihat ve Terakki ynetimi ise, savaa girme konusunda blnm durumdayd. Savaa girilmesine tmyle kar olanlarn yansra, savaa ancak Bulgaristan ve Yunanistann politikalar belli olduktan sonra girilmesini isteyenler de vard. Sava yanllarnn tercihleri ise Balkan Savalarnda yitirilen topraklarn bazlarn geri alma isteklerine dayanyordu. n Ekim sonunda, Almanlarn Polonya cephesinde Ruslara kar saldrya getikleri bir srada, Osmanl Devleti savaa girdi. Amiral Souchon komutasndaki Osmanl donanmas 29 Ekimde Rus liman ve gemilerine ate am, Rusya da iki gn sonra Osmanl Devletine sava iln etmiti. Rusyann ardndan 1 Kasmda Fransa, 6 Kasmda da Birleik Krallk, Osmanl Devletine sava iln ettiler.

1 Amiral Wilhelm Souchon (ortada) ve Rauf Bey (sa bata) Yavuzun gvertesinde. 240

Adalar, fiilen Yunanistann igalinde, fakat hukuken bizde idi. Avrupada harp balam, biz de silhl tarafszlk iln ederek orduyu seferber hle getirmitik. Austos ortalarnda idi, gnn hatrlamyorum. iddetli bir bronitten yatyordum. Akamzeri telefon geldi. Karmdaki Talt Beydi. "Yarn sabah erkenden otomobille Edirneye, oradan trenle Bkree gideceiz. Yunanllarla Adalar meselesini mzakere edeceiz. Bakanlar Kurulu seninle beni delege atamaya karar verdi" dedi. [...] Yolda Bulgaristana uramaya karar verdik. Bulgarlar, stanbul Konferans* srasnda bize ittifak teklif etmitiler. Fakat msvedde halinde kalmt. "Yunanllarla mzakerenin tesiri altnda belki bunu gerekletirebiliriz. Bkre mzakerelerine Bulgarlarla anlam vaziyette balamak faydal olur" diye dndk. Nitekim Bulgarlar ittifaka yanatlar, onu yaptk. Maksat da Avrupallar birbirine girmiken sulhen Adalar alamazsak, harben almakt. Bulgarlar da Makedonyay alacaklard. Fakat ncelikle Romanyann tarafszln salamay art kotular. [...] Talt Beyle birlikte Alman ve Avusturya bykelilerine "Bulgarlarla beraber Yunanistan ve Srbistana yrmek kararndayz. Bu konuda Alman ve Avusturya hkmetlerinin grn bilmek istiyoruz. Hkmetlerinize telgraf ekiniz" demitik. Eylln birinci gn akam Almanya bykelisi otele geldi. Hkmetinin kuvvetimizin bu yolda kullanlmasn uygun bulmadn bildirdi. Bu cevab 2 Eyll 1914te stanbula bildirdim. Romanya da hareket halinde tarafsz kalacana ilikin yazl gvence vermedi.
Halil Mentee, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar (stanbul, 1986). (*) Balkan Savalarndan sonra Bulgaristan ile yaplan bar grmeleri (eyll 1913).

241

V. mparatorluun sonuna doru

A. Cihat iln
Belge 2 ve 3

2 Osmanl Kzlay Cemiyeti kart.

Sa st kede, Trke Cihad- Ekber. Nasrun minAllah ve fethun karb (Byk Cihat. Zafer Allahtan ve baar yakn). Sol st kede, Almanca Yardm Tanrdan ve zafer yakn. Ortada, fetva. Padiah, ngiltere, Rusya ve Fransaya cihat, Kutsal Sava ilan etti.

n Halk Osmanl mparatorluunun savaa giriini, Berlin, Londra ve Pariste olduu gibi sevinle karlamad. Ancak, birka bakann istifas dnda, sava kart bir tepki de grlmedi. te yandan, ttihat olsun ya da olmasn, aydnlarn ou savatan yanayd. Halkn da ayn duygular paylamasn salamak amacyla eyhlislamlk, 7 Kasmda bir fetva yaynlayarak, Osmanl sultan-halifesinin dmanlarna kar savamann her Mslman iin farz olduunu iln etti. Fetva, 14 Kasmda Fatih Camiinde dzenlenen dev bir mitingde yeniden okunarak din duygularn seferber edilmesine alld. n Almanyann fikir babal yapt bu giriimler, bata ngilizler olmak zere, tilf Devletlerini korkutmu ve Mslmanlarn yaad smrgelerinde baz nlemler almalarna neden olmutu. eyhlislamlk, Almanlarn giriimiyle 23 Kasmda yaynlad ikinci bir fetvada, Rusya, Birleik Krallk ve Fransayla savamay din bir zorunluluk gibi gstererek, Krm, Trkistan, Hindistan, Afganistan ve Afrika Mslmanlarn savaa davet etti. Ancak bu arlar, baz ufak isyanlar dnda nemli sonular dourmad.

B. Sarkam harekt

Belge 1

ngilizlerden Msrllara duyuru.

n Alman planna gre Osmanl ordusunun iki grevi vard. Boazlarn tutularak destek almas engellenen Rusyaya Kafkasyada, Hindistan yolunu kesmek iin de Msrda ngilizlere saldracakt. Ancak, ngilizlerin Basraya asker karmas, Osmanllar iin yeni bir cephe almasna neden oldu. Ayrca, Bulgaristan ve Yunanistann ne yapacaklar henz belli olmadndan, Osmanllarn Trakyada da asker bulundurmas gerekiyordu. n Kasm ay sonlarnda Alman asker heyeti ve Osmanl subaylar hl savan abuk bitecei inancndaydlar. Kafkasya snrn denetlemeye gelen Albay Hafz Hakk Bey, ilkbaharda bar yaplaca, bu nedenle Ruslara kar bir an nce saldrya geilmesi gerektii kansndayd. Ayrca, bir Srp kar saldrs Avusturya ordusunu Drina ve Sava Nehirlerinin tesine atm, Rus ordusunun Kafkasyada tutulmas iin ivedi bir gereke daha kmt. Enver Paa, saldry ynetmek zere kurmay bakan Bronsart von Schellendorfla birlikte 6 Aralkta Erzuruma geldi. Ancak Dou Cephesindeki 80.000 Osmanl askeri, bir k harekt iin yeterli malzemeden yoksundu ve ordunun iletiim olanaklar kstlyd. Harekt ocak aynda tam bir felketle sonuland. 3. Ordu neredeyse tmyle yokolmutu. Sarkam harektndan sonra Enver Paa bir daha hibir harekta komuta etmedi.

Egyptian Mailin haberine gre ngilizler, 17 Kasm 1914 gn Msrllara hitaben u bildiriyi yaynlamlardr: "Msrllar! Kostantiniyedeki sultannza ne kadar derinden bal olduunuzu biliyoruz. Bu yzden Byk Britanya, Trkiyeye kar savamak zorunda kalm olmaktan derin bir znt duymaktadr. Ama bu, sultana kar bir sava deil, onun akln elen ve iktidarlarn cinayet ve terr yoluyla ayakta tutan Enver Paa gibilerinin kstahlk etesine kar bir savatr. Msrllar! Sizden tek bir isteimiz var: sknetinizi bozmayn. Bize yardm etmenizi istemiyoruz. Kutsal ehirleriniz Mekke ve Medineye zarar gelmeyecektir."
Daily Review of the Foreign Press, 4 Aralk 1914.

4 Gelibolu Yarmadasn savunan 5. Ordu Komutan Orgeneral Otto Liman von Sanders (1855-1929).

C. anakkale Cephesi

Belge 4 ve 5

Osmanl piyade askeri,1914. Borazanc, Ali Sami Boyarn yalboya tablosu. Askeri Mze, stanbul.

n ngilizler, Ruslarn yeni bir cephe ap Osmanllar Kafkasyada zayflatma istei zerine, anakkale Boazn ele geirme planlar gelitirdiler. Boazdan geip stanbulu alarak Osmanllar sava d brakabilecekleri kansndaydlar. Bylece Rusya yolu alacak, hem Ruslar budaylarn Batya ihra edebilecekler, hem de Rusyaya silah ve cephane tanabilecekti. stelik, stanbulun dmesi Bulgaristan ve Yunanistan zerinde kendi alarndan olumlu bir etki yaratacak, bu devletler de tilf saflarna katlacaklard. Birleik Krallk Sava Bakan Lord Kitchener, anakkale harektn ynetecek olan General Ian Hamiltona 13 Mart 1915te yle yazyordu: "Eer donanma Boaz geerse stanbul kendiliinden decek ve siz, bir muharebe deil, sava kazanm olacaksnz." n Ancak, Almanya da anakkalenin ne kadar nemli olduunun farkndayd ve Avrupa Cephesindeki zor koullara karn elinden geleni yaparak, hem insan gc hem de malzeme asndan Boazn savunulmasna nemli bir katkda bulundu. Trkler iin ise anakkale savunmas, vatan savunmasyd ve bunun iin gereken btn zveri sekiz ay kadar sren muharebelerde fazlasyla gsterildi. n 18 Mart 1915te Boaza saldran tilf donanmas ar kayplar vererek geri ekildi. kinci bir deniz saldrsnn baarl olamayaca dnlerek, Gelibolu Yarmadasndan bir kara harekt planland. Fransz, ngiliz, Avustralya ve Yeni Zelanda gleri, 25 Nisan gn yaplan kartmalarla yarmadada iki nemli noktay ele geirdiler. Ancak, sonbahara kadar giritikleri btn saldrlar Osmanl ordusunca durduruldu (bkz. s. 254-255). Harekt, bir sonu alnamayaca anlalnca, kasm aynda durduruldu ve tilf gleri aralk 1915-ocak 1916da Geliboluyu terkettiler.

Anafartalar Grubu 5 Komutan Yarbay Mustafa Kemal Bey ve karargh.

242

243

D. teki cepheler

Belge 1, 2, 3, 4 ve 5

* Brakma (bkz. s. 252) * Frka

n Sina Cephesinde Osmanl ordusu iki kez Msra saldr giriiminde bulundu. 1915 ubatndaki ilk ortak Osmanl-Alman saldrs baarsz olduktan sonra uzun bir sre sessiz kalan cephede ikinci saldr 1916 austosunda, Albay Kress von Kressenstein komutasnda yapld ve askerin susuz kalmas nedeniyle yarda kesildi. Msrn bir daha tehdit edilmedii bu cephede muharebeler 1917deki ngiliz kar saldrsyla Osmanllar aleyhine geliecekti. n Hindistana yaknl dolaysyla Basra Krfezine ok nem veren ngilizler, daha 1914 kasmnda Basraya asker karmlard. Burada alan cephe Osmanllarca ok nemsenmemi, ciddi bir savunma abas ancak ngiliz Hindistan ordusu Badata doru ilerlemeye baladktan sonra gsterilmiti. Savunmann pek gl olmamas 1916 yl banda ngilizleri harekete geirdi. Bir an nce Badat ele geirmeye alan bir ngiliz ordusu nce Kutl-Amarede durduruldu, 29 Nisan 1916da tarihinde ise teslim olmak zorunda kald. Ancak srekli takviye alan Hindistan ordusu, yeniden ileri harekta geerek 1917 martnda nce Kutl-Amareyi, sonra da Badat ele geirdi. n Sava srasnda Osmanl ordusunun kendi snrlarnda savamad tek yer, Galiya Cephesidir. Savan hemen balarnda Ruslarn Avusturyallar bozguna uratp Avusturya-Macaristan topraklarna girmesi ve Avusturyallarn kar saldrlarnn srekli baarsz olmas, l ttifakn aleyhinde propagandaya konu oluyordu. Hem Avusturyaya yardm iin, hem de ttifakn salaml konusunda propaganda yapabilmek iin, Galiyaya Osmanl askeri de gnderildi. Baz Osmanl subaylarnn gitmek istemedikleri bu cephede sava, Rusyada devrim balayana kadar ok zor koullarda srd.

Kutl-Amare, 29 Nisan 1916. Tugeneral Delamain, Halil Paaya teslim oluyor. Almanlar tarafndan yaplan temsili
resim.

Bahriye Nazr ve IV. Ordu Komutan Cemal Paa ve kurmay bakan Ali Fuat (Erden) Bey Sina Cephesinde.

E. Umut : Rusyada devrim

n Dou Cephesinde Sarkam felketiyle balayan arpmalar, Osmanllar iin sonra da iyi gitmedi. Erzurum, Erzincan, Bayburt, Rize, Trabzon gibi nemli merkezler Ruslarn eline geti. Ancak, Rusyada ubat Devrimiyle cephede sava durdu. Bolevik Devrimi sonrasnda ise Rus ordusunun dalmas zerine, Osmanl ordusu ileri harekta balad. ubat 1918den itibaren douya doru yryen Osmanl ordusu, savata kaybedilen yerleri geri almakla yetinmeyip, 1878de yitirilen topraklar da ele geirdi. 3 Mart 1918de imzalanan Brest-Litovsk Antlamas, bu topraklarn kesin olarak Osmanllarda kalmasn salad. n Osmanl ordusu Brest-Litovskta belirlenen snrda da durmad. Almanyann Irak Cephesinin takviye edilmesi nerilerine karn, Kzm Karabekir komutasnda bir kolordu Ermenistan ve rana doru harekta balad ve Tebrize girdi. "slam Ordusu" ad verilen bir ordu da, Enver Paann kardei Nuri Paa komutasnda, Azerbaycana doru ilerledi ve 1918 eyllnde Bakye girdi. Ancak bu topraklarn hepsi Mondros Brakma*sndan sonra boaltld.

Galiyaya gitmemek iin.

Akamzeri, btn tabur kumandanlar alay kararghna arld... Kumandanlar, alay kumandannn yanna girdiler. Yarm saat kadar durup, ktlar. Yazl bir emir almamlar. Bizim tabur kumandan ban saa sola sallayarak yrd. Tabur kararghna geldik. Bana blk kumandanlarn ve [ulatrma] kumandann armam syledi. arttm, hepsi geldiler, oturdular. Ben de meraktaym. Tabur kumandan sze balad: "Alay kumandannn [szl] ve gizli [bildirisi] u: Bunu frka* ve kolordu byle istemi. Yarn Liman [von Sanders] Paa gelecek. On birinci frka gibi bizim frkay da tefti edecek. Galiya cephesine gndermek zere ayracak. Halbuki bizim [Dou] cephemiz perian vaziyette. Ruslar, Bayazt, Van gibi vilayetlerimizi almlar, bir taraftan Rize ve Erzurum zerine yryorlar. Yaknda bunlarn da dmesi [olas]. z vatanmz mdafaa etmek dururken, anakkaleden arta kalan kuvvetlerle Avusturyallarn vatann kurtarmak bize dmez. Onun iin yarn teftie karken en salam ve gzide neferleri nbet ve hizmet [yerlerinde] brakacaz. Zayf, hastalkl btn [kiileri] teftie karacaz... Her blkte be kii ksrecek, aksracak. ayet ordu kumandan ufak bir hareket veya tatbikat yaptracak olursa, her mangadan bir nefer topallayacak ve arada bir yere decek. Yaplmas emredilen her harekette mutlak bir para aksaklk olacak ve Liman Paann ktay beenmemesi iin ne lzmsa yaplacak".
. Hakk Sunata, Geliboludan Kafkaslara (stanbul, 2003).

Osmanl topu bataryas, sava srasnda.

F. Savan sonu

Belge 6

Galiyada savaan Osmanl askerleriyle dayanma cemiyeti afii.

n Msrda toplanan tilf gleri, 1917 ilkbaharnda Filistine saldrdlar. Mart ve nisan aylarndaki Gazze savalarnda ar kayp vererek geri ekilmek zorunda kaldlar. Sonbaharda giritikleri nc saldr ise baarl oldu ve Filistin Cephesi yarld. tilf gleri, 9 Aralk 1917de Kudse girdiler. n Osmanl ordusu, 1918 yl boyunca Gney Suriyede tilf glerine epey direndiyse de, toparlanabilmek iin ekilme harekt yapmak zorunda kald. Eyll 1918de Suriyeyi boaltp Halepe doru ekilme plan uygulamaya konmuken, Balkanlardan Bulgar Cephesinin yarld ve Bulgaristann brakma istedii haberi geldi. Bulgar brakmas 29 Eyllde imzaland. ki gn sonra ise tilf gleri ama girdiler ve kuzeye doru ilerlemeyi srdrdler. n Ekim 1918 balarnda, hem bakent stanbul Trakyadan gelebilecek bir saldrya kar savunmasz kalm, hem de tilf gleri Suriyede ilerleyerek Anadoluya yaklayorlard. Bu durumda Osmanl Devleti de brakma isteme karar ald ve Talat Paa Kabinesi istifa etti. 14 Ekimde kurulan Ahmet zzet Paa bakanlndaki yeni kabine, ngiliz Akdeniz Donanmasyla ilikiye geerek resmen brakma istedi. Osmanl Devleti asndan sava bitiren brakma, yeni hkmette Bahriye Nazr olan Deniz Albay Hseyin Rauf (Orbay) Bey bakanlndaki Osmanl heyetiyle Birleik Krallk Akdeniz filosu komutan Amiral Calthorpe arasnda yaplan grmeler sonucunda, 30 Ekim 1918 gn imzaland (bkz. s. 286).

Filistin Cephesinde Osmanl makinelitfek bl.

244

245

VI. Topyekn bir sava

S Z L K

A. stil ve igale urayan topraklar

Belge 1 ve 2

* Tekilt- Mahsusa * Diaspora

n 1914 saldrlar srasnda, Belikada, Kuzey ve Dou Fransada, Dou Prusyada, Rusyada, Srbistanda milyonlarca sivil, dman ordularndan kamak zorunda kald. Bu zorunlu gn ve snmac yaamnn ans, 1940 Avrupasnn yaygn imgeleminde arln fazlasyla hissettirecekti. n galler srasnda sergilenen canavarlklar, zellikle de tecavzler, esir infazlar, kylerin yaklp yklmas, yamalar, uzun sre abartl birer yk, hatta propagandaclarn bir icad olarak algland. Almanlar tarafndan Louvain Ktphanesinin yaklmas ya da Reims Katedralinin bombalanmas gibi olaylar tm dnyaya duyurulacak ve tilaf Devletleri tarafndan propaganda amal kullanlacakt, ama savaan tm ordular kar tarafn topraklarn igal ederken zulme bavuruyorlard (Almanlar Belika ve Fransada, Ruslar Prusya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunda, Franszlar Afrikadaki Alman smrgelerinde, zellikle de Avusturya-Macaristan birlikleri Srbistanda).

2 3

1914 yaznda, ilerleyen Alman ordularndan kaan Belikal sivillerin g. Mende Belediye Bakannn gnl.
15 Haziran 1916

Saint-Dide skynetim.

Alman makamlar tarafndan Fransann Saint-Di kentindeki duvarlara yaptrlan bir afiten baz blmler. Alman ordusunun bir yesine kar dmanca bir eyleme girimekten sulu bulunan kiiler derhal kuruna dizilecektir. Halkn dmanca eylemlerinden papaz, belediye bakan, belediye bakan yardmcs ve retmenler sorumlu tutulacaktr. Dmanca eylemlerin k noktas olan binalar yaklacaktr. Bu eylemler tekrar ettii takdirde, tm kent yerle bir edilecek ve yaklacaktr. Ayrca, u emirlere uyulmas gereklidir: 1. Tm silahlar (tfek, tabanca, revolver, browning, kl, vs.) birliklerimiz kente girer girmez derhal blge komutanlna teslim edilecektir. 2. Akam sekiz ile sabah alt arasnda kentte dolamak yasaktr, gzcler bu emre itaatsizlik eden kiilerin zerine uyar yapmakszn ate aacaktr. 3. ten fazla kiinin bir araya geldii her trl toplant yasaktr. 4. Kilise anlarn almak ya da dmanla herhangi bir yntemle iletiim kurmaya almak yasaktr.
Saint-Di, 27 Austos 1914. General Knoerzer, Cephe Komutan

n Belikann byk blm ile Fransaya bal on ilin sakinleri, 1914ten itibaren Alman igal ynetiminde yaamaya baladlar. Halklar ezici sava tazminatlar demek zorunda braklyor, sanayi ve tarm rnlerine el konuyordu. Fabrikalar artk yalnzca Almanya iin iliyor, en genlerle yallara bile zorunlu alma hizmeti dayatlyordu. Kentlerde aln, souun ve cepheden haber alamamann sknts yaanyordu. Direni giriimleri cezalandrlyor, sorumlular kuruna diziliyor ya da srgn ediliyordu. Ancak bu durum igal blgelerine gre farkllklar gsteriyordu. Nefret, baz krsal blgelerde yerini daha az sorunlu bir birliktelie brakyordu.

Dou Cephesinde Osmanl askerleri (aralk 1915).

Verdun bize pahalya malolacak. Bu mthi savata len Mendellarn says zaten fazlayd. Durum, bu saynn daha da artacan gsteriyor, zira on aile yaknlarndan bir aydr haber alamyor. [...] Birka gndr ok skntl saatler geiriyorum. Bir ey bilmiyorum ve bu aresiz babalar, gz yal analar, umutsuz baclar, kederden lgna dnm eler benim bir eyler bildiimi ve kendilerine acdm iin konumak istemediimi sanyorlar. [...] [Belediye bakan kendilerinden haber alnamayanlar hakknda kendi kendine soruyor:] Onlar ne oldular? ldler mi, esir mi dtler? [...] Birka gn iinde tm bu cesur insanlar iin kayp ilam kartlacak ve onlarn bana ne geldiini bilmeyen aileleri iin umutsuzluk ve endie dolu bir yaamn korkun ikencesi balayacak. Zaman da bu ikencenin ac izlerini silemeyecek, zira sevilenlerin bugn yarn dneceine dair umut, olanca canllyla yaamaya devam edecek. Evet, Verdun bize ok pahalya malolacak. Kasm 1917 [Savata len olunun herhangi bir tren yaplmadan aceleyle gmldn renen belediye bakan Sava bakanna yazd mektuba u cevab alyor:] Olunuzun cenazesinin hangi koullarda kaldrldna dair yaadnz belirsizliin sizin iin ne kadar byk bir ac olduunu da gayet iyi anlyorum. Ancak top ateiyle dvlen topraklarn yirmi kez kaybedilip yeniden alnd arpmalarn neye benzediini tahmin edebilirsiniz. Yarallar kaldrmak bile ok gtr ve yeni hayatlar feda etmek pahasna lleri cephe gerisine tamakla kimse ilgilenemez. [Belediye bakan gnlne yle yazyor:] Lekesiz erefine sarlp uyu, ocuum! Uruna bu kadar ok kan aktlan, bu kadar ok gzya dklen o Verdun topranda huzur iinde yat! Bochelar bir tabuta konmana ve senin iin banda alayarak huzur bulacamz bir mezar yaplmasna engel oluyorlar. [...] Ama ne nemi var? Gerek tabut, mezarlarn en gvenlisi, en ar talardan bile salam, asla kimsenin dokunamayaca bir mezar, sonsuza kadar senin: Bizim kalbimiz.

B. Asker ve sivillerin ektikleri

Belge 3 ve 4

Mineverte geldikten sonra subaylara ve askerlere bir ksknlk geldi. Bir iki gnlk dinlenme onlara al hatrlatt. Asker ne bulursa yemee balad. Kylden satn aldklar koyun, kei, kuzu ve olak kesilir kesilmez ikembe ve barsaklarna varncaya kadar her organ karavanalarda stnkr piiriliyor, inenmeden yutuluyordu. Ekmek yerine buday verildii iin bunu ya kavuruyor, ya da halyorlar, baz atlarn arpa imesi gibi inemeyip bunlar deta iiyorlard. Kskn subaylar, zorla, azarlamayla ie giden erlerin bu hallerine engel olamyor, yahut ok ileri gidemiyorlard. Askerin hakk vard. Yiyeceklerini veremiyorduk. Zorladmzda, "Alktan lelim mi? Karnmz doyurun, istihkakmz verin, bakn ki istemediiniz hareketleri yapar myz!" szlerini ak ak syleyemiyorlard. Ama homurtularyla belli ediyorlard. tlerimiz hi kulaklarna girmiyordu. Dayak ve zorlamann da bir etkisi yoktu. Devriyeler gezdiriyor, barsaklar, ikembeleri, ayak ve kelleleri temizleyip kldan arndrmadan yemek piirenleri dvyor, yaptklar yemekleri dkyorduk. Bu davranlarmzn yine de yarar grlmyordu. [...] Pislik ve sefalet o dereceye varmt ki askerlerin yanna yaklalmyordu. Pis kokmayan er yok gibiydi. Bu sefalet yznden taburlarn mevcudu 300e kadar dmt. Verdiimiz genel yoklamalarda hasta saysnn okluu, er mevcudunun azl st makamlarn dikkatini ekmi ve nedenini sormulard. Nedenler aka anlatlnca da hibir ses kmamt.
Sami nal, Tugeneral Ziya Yergkn Anlar: Sarkamtan Esarete (stanbul, 2005).

n Saldrlar, toplarn gc, zehirli gaz kullanm, hem fiziksel hem de manev aclara yol ayordu. Sivil ya da asker tutuklular canl kalkan olarak kendi askerlerinin at menziline yerletiriliyordu. Sava yasalarna, rnein sava esirlerinin korunmasna ilikin yasaya her zaman uyulmuyordu; "kayp" olarak grnen askerlerin byk ounluu aslnda bu modern ve hi de insanca olmayan lmle tanarak can verdiler. n Cephe ile cephe gerisi arasndaki kopuklua ilikin sava sonrasnda da yaatlan mitosun tersine, bugn ailelerin cephede yaralanan, esir den ya da len yaknlarnn kaderini endie iinde izlediklerini biliyoruz. Kzlha ve Kzlay gibi insan yardm rgtleri ya da eitli kiliseler askerlerin ve sivillerin yardmna komaya alyorlard. Ama bylesine korkun bir savata, insanla en ufak bir saygnn gsterilmesini salamak bile ok gt. n Dou Anadoluda bamszlk yanls birok Ermeninin Rusyaya snp, burada asker bir g oluturmasnn acsn, byk ounluu devlete sadk olan Osmanl Ermenileri ekti. Anadolu ve Rumelinin eitli blgelerinden birok Ermeni, cepheleri tehdit edemeyecekleri bir blge olan Suriyeye toplu srgn edildiler. Resm Trk kaynaklarna gre 200.000, Ermeni diaspora*snn iddialarna gre 1.500.000, deiik uluslardan birok tarihiye gre ise 600.000 Ermeni eitli saldrlar ve zor srgn koullar nedeniyle yaamn yitirdi. ncelikle Dahiliye Nezareti ve Tekilt- Mahsusa*nn sorumlu olduu bu misilleme hareketine kar kan birok Osmanl devlet memuru da grevini terk etmek zorunda kald. Daha sonra, Dou Anadoludaki Rus igali srasnda Ermeniler de Trk ve Krtleri ldrdler. n Arap ulusularnn etkinlikleri ve Mekke erifi Hseyinin haziran 1916da balayan isyan nedeniyle Suriye, Lbnan ve Filistinde yaayan eraftan birka bin Arap ailesi, Anadolunun eitli yerlerine srgn edilip gz hapsinde yaamak zorunda kald.

246

247

VII. Cephe gerisinde sava

A N A H T A S Z C K R

Kadnlarn ve ocuklarn seferberlii.

A. Cepheye malzeme, savaa para

Belge 1, 3 ve 6

Eli silah tutan herkesin orduya alnmas tarlalardaki ileri kesintiye uratt. Hasat yarm kald, babozumu yaklayor. Cumhuriyet hkmeti adna, onun arkasnda toplanm tm ulusumuz adna, sizlerin, cesaretleri olmadndan deil yalar ok gen olduundan savamaktan alkonan ocuklarn yiit yreklerine sesleniyorum. Sizden tarlalardaki faaliyeti canl tutmanz ve bu yln rnn kaldrmanz, gelecek ylnkini hazrlamanz istiyorum. [...] Kendi geim kaynaklarnz, kentlerde yaayanlarn ve snrlarda lkenin bamszlyla birlikte Medeniyeti ve Hukuku savunanlarn besin kaynaklarn korumamz gerek. Kalkn yleyse, Fransz kadnlar, kk ocuklar, vatann kzlar ve oullar! Sava alanlarnda vuruanlarn yerine gein ekin alanlarnda. Yarnlar herkese an getirecek. Yaasn Cumhuriyet! Yaasn Fransa!
Ren Viviani, Fransa Babakan, 2 Austos 1914.

SAVA EKONOMS
Cepheye silah gnderebilmek, askerlerle sivillerin savatan doan ihtiyalarn karlayabilmek amacyla ulusal retimin devletler tarafndan yeniden rgtlenmesi.

n Savaan lkelerin hkmetleri birer sava ekonomisi* kurdular. Tarihte ilk kez, ekonomiyi devletler ynetiyordu. Almanya, devlet gleri ve ordunun sanayicilerle ibirlii yapt bir rgtlenme uygulayan ilk lke oldu. n Devletin ekonomiye bu biimde mdahalesi, ordularn byk miktarlardaki silah ve cephane ihtiyacn karlayabilmek iin gerekliydi. rnein, Fransada 1915ten itibaren gnde 100.000 adet 75 mmlik top mermisi retiliyordu. Byle bir retimi gerekletirebilmek iin yalnzca hammadde temin etmek deil, gerekli igcn de bulmak gerekiyordu. alma yanda olan erkeklerin neredeyse tm cephede olduundan, fabrikalarda ve tarlalarda birilerinin onlarn yerini doldurmas gerekiyordu. O yllara kadar yalnzca ikincil iler gren kadnlar, retim sektrnde kitleler halinde erkeklerin yerine getiler; silah fabrikalarnda onlara "cephanecikler" ad takld. Yalnzca kadnlar yeterli olmadndan, ocuklar, yallar, esirler, smrgelerden gelen iiler ve cepheden geri arlan vasfl iiler de sava retimine katldlar. n Bu seferberliin karln demek gerekiyordu. Tm devletler i ve d borlanmaya bavurmak zorunda kaldlar; zellikle de tilaf Devletleri Amerika Birleik Devletlerinden bor aldlar. 1917 baharna kadar tarafszln korumasna ramen ABD, tilafn giritii sava seferberliinin finansmanna byk lde katkda bulundu. Bu arada merkez bankalar kat bozuk para* emisyonunu arttryor, fiyatlar ykseliyordu. nsanlar, zellikle de ablukaya alnm olan Merkez mparatorluklarn topraklarnda yaayanlar, mallarna srekli el konmasnn ve karne uygulamalarnn skntsn ekiyorlard. ilerin maalar arttrlsa bile, bu zamlar fiyat artlar karsnda hzla eriyip gidiyordu.

2 ocuklar iin 1916 tarihli bir boyama albm. "an olsun mttefiklere."

* Kat bozuk para

B. Manev gler

Belge 2, 4 ve 5

n Cephe gerisinde de "sava"n "lm" demek olduu ok abuk anlald. Yas giysileri her yerde grlr oldu. Hristiyan gelenee sahip Avrupa lkelerinde, pek oklar yeniden dirili fikrinde teselli aryorlard. Katolikler azizlere ve Meryem Anaya adak stne adak adyorlard. Vatana ve vatann kazanaca zafere duyulan inan, eitli arlklarla karyordu. n Zihinleri de seferber etmek adna, devletler propagandaya bavuruyorlard (askerlerin deyimiyle "beyin ykama", nk propaganda cephenin lmcl gereklerini maskeliyordu). Sansr ve mektuplar zerindeki denetimler, kamuoyunun durumu hakknda bize bir fikir verebilir. Ancak izne gelen askerlerin ykleri, cephe gerisinde de gerein erkenden renilmesini salad. Resm propaganda, savaa katlan lke halklarnn derin vatanseverlik duygularna sesleniyor, afiler, kitaplar, gazeteler ve okullar araclyla yaylyordu. Kahramana dntrlen komutanlar gerek birer tapnma nesnesi haline geliyordu. Dev boyutlara varan bir ticar retim, sava reklam malzemesi olarak kullanyordu. Bu rnlerin byk oranlarda satn alnm olmas, Avrupa halklarnn da savan hedeflerini benimsediinin kantdr. n Cephe gerisinde, bar fikirlerin ykselii ve ii grevleri, halkn bkknln 1916dan itibaren gzle grlr hale getirdi. Bu eylemler 1917de iyice glendi. Sansr, iki kez stste svirede toplanan sosyalistlerin bar ve devrimci bildirilerinin yaylmasn engellediyse de, fiyatlarn art, giderek uzayan alma saatleri, karne uygulamalar iileri ypratmt. 1916dan itibaren grevler patlak vermeye balad, ama 1917de yalnzca Rusyada devrimci bir hava esiyordu.

4 1916 dolaylarndan kartpostal: Soldan saa, Franz Joseph, II. Wilhelm,

V. Mehmet Reat ve I. Ferdinand.

6 Alsacel izer Hansinin 3. sava

borlanma program iin hazrlad afi.
Mill Savunmann 3. borlanma programna katln, kahraman askerlerimize yardm etmi olursunuz.

Amerikan Kzlha iin hazrlanan 1918 tarihli afi.

5 Rus propaganda kartpostal: Almanya, kendi balarna bir ey yapacak halleri olmayan Osmanl ve Avusturya-Macaristan mparatorluklarn tayor.

Afiin sol alt kesinde: Strasbourg Fransanndr.

248

249

VIII. Savatan brakmalara

S Z L K

400 km BRLEK

uka abl

ESTONYA

Petrograd Moskova

Bal t k
LETONYA

Kuzey Deni zi
Berlin

Deni zi

A. Bkknlk ve kararllk

Belge 4 ve 5

Atl as O kyanusu
ABD

KRALLIK

LTVANYA

BOLEVK RUSYA

* Brakma (bkz. s. 252)

n Ypratma sava ve ar kayplar verdiren saldrlar, tm ordularda emre itaatsizlik ve askerden kama olaylarna neden oluyordu. Bu tr bireysel eylemler, 1917 nisanndaki Chemin des Dames saldrsnn baarszla uramasnn ardndan Fransz ordusunda gerek ayaklanmalara dnt. Bu ayaklanmalara yol aan devrimci propagandalar deil, savan korkun koullaryd: Asker-vatandalar vatanlarnn hakl davas uruna lmeyi kabul ederler, Genelkurmayn aptalca planlar uruna deil... Nivellein yerine geen General Ptain ayaklanmalar sona erdirdi. Askerlerin izin ve karavana dzenlerini iyiletirdi, bu sayede herkesin sevgisini kazand. Ayaklanmalarn bastrlmas konusuna da bir dzen getirdi: 30-40 bin ayaklanmacdan 3.247si asker mahkemeler tarafndan yargland, 554 lme mahkm oldu, 49u idam edildi. n Bu bitmi tkenmi erkekler ve kadnlar, 1918de savaa devam etmeyi neden kabul ettiler? Sava kabullenme arzular savan tad umutsuzluktan daha glyd. Fransada, 1917 kasmnda babakan olan Georges Clemenceau bu enerjinin timsali olmutur. 8 Mart 1918de Millet Meclisinde unlar sylemiti: " siyasette savayorum, d siyasette savayorum; durmadan savayorum."

BELKA

LKSEMBURG
Tun a

Ren

ALMANYA

Brest-Litovsk
POLONYA

Kiev

FRANSA

SVRE

UKRAYNA Viyana Budapete Besarabya

AVUSTURYA-MACARSTAN

Hazar Denizi
Bak

Vittorio Veneto

Belgrad
SIRBSTAN KARADA

ROMANYA

PORTEKZ

TALYA

K a r a d e n i z
stanbul
OSMANLI MPARATORLUU

BULGARSTAN

Sofya

RAN

YUNANSTAN

Halep F Musul rat

Badat
Dic le

1918de tilaf gleri 1918de merkezi imparatorluklar Mart 1918de Alman ve Romen ilhaklar

Brest-Litovskdan sonra snrlar (mart-nisan 1918) Merkezi mparatorluklarn saldrlar tilaf glerinin saldrlar Brakma srasnda cephe

A k d e n i z

Kuds

B. Hareket savana dn
1
Renault retimi bir tank, 1917.
1918de, tilaf glerinin elinde 1.600 adet tank vard. Almanlarda ise bu say 100den azd.

Belge 1 ve 2

1917de cephe Merkezi mparatorluklarn Rusyada ilerlemeleri

n Alman genelkurmay sava kazanmak iin son umudunun Amerikallarn geliinden nce cepheyi yarmak olduunu biliyordu. Gerekten de Alman birlikleri 1918 martndan itibaren balattklar saldrlarla Picardie, Artois ve Champagneda bunu baardlar. Almanlar tehlikeli bir biimde Parise yaklamlar, kenti uzun menzilli bir topla ("iman Bertha") bombalyorlard. General Foch, savunmada egdm salamak zere bat cephesindeki tilaf ordular bakomutanlna getirildi. n Yeni silahlar, zellikle de uak ve tanklar hareket savan yeniden balatt. Bu alanlarda ngiliz ve Fransz sanayileri (Renault) Almanyann ok ilerisindeydi. Ptain 1917de, "Tanklar ve Amerikallar bekliyorum" diyordu. Almanlar, 1918de ite bu nedenlerden dolay yenildiler: Kayplarnn yerini doldurabilecek yedekleri yoktu ve yeni malzemeden yoksundular.

1918de Avrupa ve Ortadoudaki cephelerin haritas. Milletvekili Brisona gnderilen bir mektup. Fransz 5 Babakan Clemenceaunun Gauthier imzal karikatr.

Sosyalist milletvekili Brison yeni sava kredileri iin red oyu vermiti. Bir kadndan u mektubu ald: Paris, 25 Austos 1916 Sayn Milletvekili, Resm Gastenin sadk bir okuyucusuyum. Dn Mecliste sarfettiiniz gzel Bar szlerini bu sabah byk bir mutlulukla okudum. Demekki bu kasapla bir son vermek iin ayaa dikilcek kadar insan biri de olabilirmi, hem de bu gzel szleri sarfederken maruz kaldnz tm porotestolara ramen. Emin olun, sayn Milletvekili, btn halk sizledir ve ben, basit bir halk kadn, buna tercman olurken yalan sylediimi sanmyorum. Bu adamlarn cepede nerdeyse 2 yldr ektikleri btn o korkun eziyetleri bildiimden, Bunun bir sonu olmas gerekir. Bu kadar akan kan ve bu kadar dklen gzya yeter ve halkn da hayranlk uyandrcak kadar cesur olduunu sanrm. Kocam 18 aydr cepede olan ben, ektiim korkun manev eziyetleri ben biliyorum ve hl ve bugnlerde daha da fazla nk heralde onun birlii de u Verdun frnnda erimeye gitcek. [...] bu korkun savatan sonra gelip de kimse bize insanlktan sz etmesin. ite Sayn Milletvekili halkn fikirleri ve Bar iin sarfettiiniz gzel szlerinizi biz mutlulukla izliyoruz. Kimliimin gizli kalmas konusunda size tm gvenimle.
Orijinaline uygun olarak evirilmitir, iml hatalar Trke eviride de korunmutur.

C. Merkez glerin k

Belge 3 ve 6

n Ablukalarla ypranan merkez glerin halklar ve ekonomileri, iyiden iyiye zayf dm olan ordularna artk destek olamyordu. Eyll ve ekim 1918de ngilizler, Franszlar ve talyanlar, Osmanllar, Bulgarlar ve Avusturyallar yendiler. nce Bulgaristan, ardndan Osmanl mparatorluu, sonra da Avusturya-Macaristan brakma* talebinde bulundu. Doudaki tm cephelerde atmalar durdu ve ekim 1918de Avusturya-Macaristan mparatorluu paralanarak pek ok devlete blnd. n Bat cephesinde, tilaf gleri temmuz 1918de yeniden saldrya getiler ve Almanlar geri ekilmeye zorladlar. Ayn yln eyll aynda General Ludendorff, mparator II. Wilhelmi brakmann gerekli olduu konusunda uyard, zira ordunun tmyle kmesinden ve lkede bir devrim olmasndan ekiniyordu. tilaf Devletleri byk olaslkla Alman ordusunun ne denli zayf dtn tahmin edemediklerinden brakma imzalamay kabul ettiler. II. Wilhelm 9 Kasm 1918de tahtn brakt ve brakma 11 Kasmda Rethondesda imzaland. Bu olayn ardndan tilaf lkelerinin halklarn byk bir sevin dalgas sard.

Fransz generali Foch ve Amerikan generali Pershing, 1918.

Yenilenler: Hindenburg, II. Wilhelm ve Ludendorff. 6

250

251

konunun zeti
SENTEZ
1914-1918 yllar arasnda, milyonlarca erkek ve kadn uluslarn ve yaam biimlerini savunmak iin olaanst fedakarlklara katlandlar. Topyekn ve dnya apnda bir sava olan I. Dnya Sava, yeryznde o gne kadar grlen en byk atmayd. 1914-1918 Sava nemli dneme ayrlr: - 1914te, bir hareket sava: ki taraftan hibiri zafer kazanamad; - Uzun sren bir hat sava (1915-1918 ba): Savaan gler arasnda denge kuruldu; - 1918 baharndan itibaren, yeni bir hareket sava: yice ypranm olan Merkez mparatorluklar, tilaf Devletlerinin ekonomik gc karsnda daha fazla dayanamadlar. Bylelikle, tilaf Devletleri cephesi (Fransa, Birleik Krallk ve nisan 1917den itibaren Amerika Birleik Devletleri) kasm 1918de, hem asker, hem siyas alanda ifte zafer kazanm oldu: Bu, demokrasilerin zaferiydi. Ama, 9 milyon insann ld savata, Avrupa insan ve ekonomik adan kan kaybetti. 4 ubat 1915, retmen Bay ve Bayan T.ye...
Birka gn boyunca, ok keskin bir souk yapt, scaklk eksi 14 dereceye kadar dt. Pek ok yerde "Boche"larnkine ancak 50 metre mesafede bulunan siperlerde yatabilecek kadar scak olmuyor hi [...]. Geceleyin, aydnlatma fiekleri, zerimize frlatlan el bombalar, nbetler [...] uyumay imknsz klyor [...]. ounlukla yamur yayor; yamur suyu amurdan glckler oluturuyor [...], onlarn iinde yatmak zorunda kalyoruz [...], ayaklarmz hep suyun iinde. Buna ramen, hibirimizde ylgnlktan en ufak bir iz bile yok. Kesin sonuca, yani zafere kilitlenmi sarslmaz bir irade var. [...] Tm bunlarn yaknda biteceine ve bana tanmay ve sevmeyi rettiiniz Fransadan "Hun"lar kovacamza dair gl bir umut var iimde.
Alay Tabur Blk
Takm Takm

yntem
ki metni karlatrma (1)
"Ayn askerin gzyle 1915 ve 1917de sava"
METNN TANITILMASI
n Ne (metnin doas)? Bir asker tarafndan yazlm iki mektup (zel mektuplar). n Kim (metnin yazar)? ki mektubu da yazan ayn kii. Gn gnne cephedeki izlenimlerini aktaran bir asker, savan isimsiz aktrlerinden biri. Kendi kendimize sormamz gereken bir soru: Asker sansrn etkisi ne olabilir? n Ne zaman (metnin yazld tarihteki asker koullar)? - 4 ubat 1915: Marne arpmas ve Almanlarn denize ulama abalarndan sonra cepheler yerleik hale gelmi, savaan gler arasnda denge kurulmutu; - 14 Ocak 1917: Asker Vichyden, byk olaslkla asker bir hastaneden sava iki yldr sryor diye yazyor. n Kime (metnin alclar)? ki rnekte de yazar, eski retmenlerine yazyor. Hangi amala?

KARITIRMAYALIM
OKU YA GR LIM ELM
KTAPLAR - Henri BARBUSSE, Ate, ev. S. Dervi, (stanbul, 2002). - David FROMKIN, Bara Son Veren Bar, ev. M. Harmanc, (stanbul, 2004). - rfan ORGA, Bir Trk Ailesinin yks, ev. A. Bayraktarolu, (stanbul, 2002). - Erich Maria REMARQUE, Bat Cephesinde Yeni Bir ey Yok, ev. B. Necatigil, (stanbul, 1986). - Faik TONGU, Bir Yedek Subayn Anlar, 2001. - Erik Jan ZRCHER, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Y. S. Gnen, (stanbul, 1999). FLMLER - Charlie CHAPLIN, arlo asker, 1918. - Stanley KUBRICK, Zafer yollar, 1957. - Delbert MANN, Bat cephesinde yeni bir ey yok, 1976. - Jean RENOIR, Harp esirleri, 1937.

Tmen, alay

Frka / Tmen - (Ferik / tmgeneral)

Alay - (Miralay / Albay) Tabur (Binba) Blk (Yzba)
Takm Takm Temen

Alay Tabur Blk

Takm Takm

Tabur (Binba) Blk (Yzba)

Takm Takm Temen

Tabur Blk
Takm Takm

Tabur Blk
Takm Takm

Vichy, 14 Ocak 1917 (ayn kiilere).

Gazeteler birka gndr bar konusunda tarafsz lkeler arasnda gidip gelen mesajlardan sz edip duruyor. Korkarm yine bizim sabretmemizi salamak iin dzenlenmi bir aka bu. Bu masallar ok dinledik biz [...]. Hereye ramen, top mermileriyle delik deik edilmemi ve bolca kanla sulanmam bir uzlama zemini bulabileceklerini sanmyorum [...]. Duruma kesinlik kazandracan sandm bu mthi saldr srasnda fiekleri saknmayacaklarn umuyorum... Bu korkun saanakla karlatrldnda, Verdun bir serpinti gibi kalacakm [...]. Bu byk gsteri iin bizim sevgili torpillileri1 de dnyorlarsa, elbette bunun bir sakncas olmazd ve onlar kskanmazdm [...] ama byle bir olaslk yok; onlar savala ilgili hereyi, hatta hunharca saldrya uram lkelerini savunma onurunu bile grmezden gelmeyi tercih ediyorlar [...]. Sonuta, onlarn hayatlarn ve servetlerini savunmaya ve kanmz pahasna onlara tadn karacaklar zaferi getirmeye gitmek zorunda kalanlar yine biz yoksullar, biz ar iiler olacaz [...]. Vichy kaplcalarndaki ksa tedavi bitmek zere, [...] tam olarak iyilemedim ve sanrm hi iyileemeyeceim.
1. Korunakl bir blgede, atmalardan uzakta tehlikesiz bir grev almay baaran asker.

METNLERN KARILATIRILMASI
n Metinleri karlatrarak benzer noktalar ve farkllklar ortaya karn. - erikten yola kn (balca izlek ilenmi): Siperlerdeki yaam koullar, asker durum ve askerlerin morali zerine tanklklar. - Belgenin nemi: Sava srasnda bu izlenimlerin nasl evrildiini gstermesi. zlek 1: Yaam koullar. Asker hava koullarndan etkileniyor; siperlerdeki yaam korkun, tehlike srekli, yaralanma ya da lme olasl her an kol geziyor. zlek 2: Asker durum. - arpma koullar, hazrlklarn ardndan topu saldrs; gs gse arpma. - Farkl cephelerden, silah ve cephane durumundaki gelimelerden sz edin; byk arpmalar anmsayn (anakkale, nisan-aralk 1915; Verdun, ubat-aralk 1916; aralk 1916da, General Nivellein General Joffreun yerine gemesi). zlek 3: Askerlerin moral durumundaki deiiklikler. ki metin arasndaki temel fark bu. Nasl aklanyor? - 1915: ...ylgnlktan en ufak bir iz bile yok; ksa bir sava olacana inanlyor (Kesin sonuca ... kilitlenmi sarslmaz bir irade), Cumhuriyet okullarnda retilen vatanseverlik (Hunlar kovacaz). - 1917de, sava srp gitmektedir: Katliamlar karsnda yorgunluk, boyun eme, ylgnlk, ama ayn zamanda "torpilliler"den, grev karsndaki eitsizliklerden yaknma ve bar fikirlerin gelimesi (Kanmz pahasna [...] yine biz yoksullar, biz ar iiler).

Blk (Yzba)
Takm Takm Temen

Blk (Yzba)
Takm Takm Temen

Blk
Takm Takm

Blk
Takm Takm

Blk
Takm Takm

Blk
Takm Takm

Blk (Yzba)
Takm Takm Temen

Blk (Yzba)
Takm Takm Temen

Blk
Takm Takm

Blk
Takm Takm

Blk
Takm Takm

Blk
Takm Takm

Siper ve san yolu

Siperler, I. Dnya Savann simgesi olmutur. leri hatlara arpma amacyla siper ukurlar kazlyordu; ancak askerler saldrya gemeden nce gnler boyu bu ukurlarda kalyorlar, yaamlarn bu derme atma snaklarda srdryorlard. San yollar ise, farkl siperler (birinci hat, ikinci hat, vs.) arasndaki balanty salyordu. Bu geitlere ok dar olmalar nedeniyle byle bir ad verilmitir.

Atekes ve brakma (mtareke)

Atekes, sava srasnda ksa bir sre iin veya savan sonunda, arpmalarn durdurulmas demektir. rnein anakkale savalar srasnda, no mans landde biriken ve yaz scanda kt koku yayan cesetleri toplamak iin birok kez atekes yaplmtr. Brakma (mtareke) ise, savan durdurulmas ve dmanln sona erdirilmesi iin gereken koullar belirleyen resmi antlamadr.

252

253

Dosya

anakkale Savalar
18 Mart 1915te anakkale Boazn denizden geemeyen tilf Devletleri, 25 Nisan 1915 gn Gelibolu Yarmadasna kartma yaptlar. Amalar, bir an nce Boazn denetimini ellerine geirip stanbula yryerek, hem Osmanl mparatorluunu sava d brakmak, hem de Balkanlarda yeni bir cephe amakt. Bylece, dar bir alan olan Gelibolu Yarmadasnda I. Dnya Savann en kanl cephelerinden biri olutu. Osmanl tarafnda Almanlar, Trkler ve Suriyeli Araplarn, tilf tarafnda ise Franszlar, ngilizler, Avustralyallar ve Yeni Zelandallarn savat cephede daha ok siper sava yaand. Birbirlerine ok yakn siperlerin sk sk el deitirdii kanl muharebeler yaklak sekiz ay srd ve ok insan kaybna neden oldu. tilf glerinin 1916 ocanda ekilmeleriyle sona eren anakkale Savalar, Osmanllara Anafartalar Cephesi Komutan Yarbay Mustafa Kemal Beyin ahsnda bir sava kahraman kazandrd ve Bulgaristann kendi yanlarnda savaa girmesini salad. Bugn Gelibolu Yarmadasnda bulunan eitli uluslara ait birok ehitlik, her yl yaplan anma trenleriyle, bir zamanlar kar karya gelmi olan uluslarn aralarndaki dostluk ilikilerini pekitirmelerine katkda bulunuyor.

23 Mays 1915.

Temen Mehmet Fasihin tankl.

Palamutluk ve Kavakldere srtndaki topularmza obs ve arapnel yayordu. Ate kestik. Fakat dman biraz daha devam etti. Neferlerin telala ordugha doru geldiklerini grdm. Nedenini sordum. Mahmut Can yaralanm. Kolunda, ayanda, gsnde ve yznde bereler ve kum paralar var. Hemen koarak izmelerini, pantalonunu, oraplarn kestim. Zavall fena halde idi. Fakat metanetini brakmyordu. Sarp sarmalayp gnderdik. Aya ile kolu biraz arca... Onu savdktan sonra yzba ile siperlerdeki tahribat gidermeye gittik... Burada grlen manzara insana dehet veriyor. Alt nefer ehit olmu. yle bir ehadet ki, her birinin paras birbirine girmi. Kanlar ekilmi, gs ve kollar mumdan yaplm gibi fildii renginde. Dinamit barutu ile yanm baldrlar, bacaklar mosmor. Etleri dklm. ehreleri artk tannmayacak bir halde. Simsiyah...
Murat ulcu (yay.), Kanlsrt Gnl: Mehmet Fasih Beyin anakkale Anlar (stanbul, 1997).

18-19 Mays gecesinde Osmanl saldrsndan sonra no mans landde biriken cesetler kokmaya balaynca, bunlarn toplanmas iin bir gnlk atekes iln edildi. Australian War Memorial Arivi.

Deniz Eri Joe Murrayin tankl.

Kurunlar siper kenarlarna arpyordu beng, beng, beng hatt kum torbalarn delip cesetlere saplanyordu. Koku... Aman Tanrm korkuntu! Aramzda kalsn, "Ltfen Tanrm, beni sadece kendim iin deil, anam babam iin de yaat!" diye dua ediyordum. Binba Parsonsn merdivene trmanp, "Be dakika ... drt dakika ..." diye saydn hatrlyorum. O anda gen bir astemen olan Corbie yanmdan geip Parsonsa bir eyler syledii iin Parsons le ikiyi saymad. Ondan sonra, "Bir dakika kald ... Haydi!" diyerek ddn ald ve siperlerden frladk. Biz drt metre uzunluunda bir yan siperdeydik, nmzdekiler merdivenlerden siperden kyorlar ve hemen yine siperlere dyorlard. O anda saldrya kalkanlardan ou ya sipere ya da kenara dp kaldlar. Her taraf llerle doluydu.
Nigel Steel ve Peter Hart, Gelibolu: Yenilginin Destan (Londra, 1994).

7 6
anakkale ehitler Abidesi.

Gelibolu trenlerinde bir dostluk elisi.

Avustralyal Kristy Underwood, zerinde Trk bayra, elinde Avustralya bayra ile.

Siperler neden birbirlerine ok yaknd?

[...] Altepenin elden kmamas iin btn abann harcanmasn emrettim. Trk hatlarnn, ngiliz siperlerinin yaknnda kazlacak siperlere yerlemesini tavsiye ettim. Zira n hatlarmz, ancak bu suretle dman gemi atlarndan kurtarlabilirdi. Siperler birbirine yakn olunca, gemilerden atlacak mermilerin bizzat kendi siperlerine dmesi ihtimali bulunduundan, n siperler top ateinden kurtulabilirdi. Bu husus, komutanlara ve birliklere yeteri kadar akland ve uyguland.
Otto Liman von Sanders, Trkiyede 5 Yl (Berlin, 1920).

YORUMLAYABLMEK N
1. anakkale Cephesi neden ok nemli bir cepheydi? 2. anakkale Cephesinde iki tarafn da ok kayp vermesinin nedenleri nelerdir? 3. Gnmzdeki anma trenlerinin bize ne saladn dnn.

B E C E R N Z k u l l a n n
Kiisel tanklklarn tarih zmlemesinde kullanlmas.

Dosya

4 Vurumadan sonra cesetler.

Australian War Memorial Arivi.

4. anakkale Savalarn anmann Avustralyallar iin neden bu kadar nemli olduunu aratrn.

254

255

13 Rusyada devrim
R usyada tarihin akn tmyle deitiren 1917 devrimleri, ayn zamanda 20. yzyln
en nemli siyasal olaylar arasnda yer alr. ubat 1917de, yldr sren sava yznden iyice zayf dm olan arlk rejimi ykld ve yerine demokratik bir geici hkmet kuruldu. Ancak, Lenin ve Troki ynetiminde balayan Ekim Devrimi, birka ay iinde, Rusyada 1991 ylna kadar varln koruyacak yepyeni bir rejimi iktidara tad. n arlk rejimini deviren kendiliinden bir devrimden, eylemci bir aznln, yani boleviklerin iktidar ele geirmesi aamasna nasl gelindi? n Lenin ve bolevikler tarafndan yorumland biimiyle marksizm, nasl yetmi yl srecek bir diktatrln domasna yol at?
2
Lenin Petrogradda, nisan 1917.
1930lu yllarn Sovyet halk resim sanatndan bir rnek.

KONU

II. Nikolay, 1917 yaznda 1 arskoye Seloda tutuklu iken.

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. ubat 1917 Devrimi Ekim 1917 Devrimi Hayatta kalma abas ve kurulu yllar 1921 dnemeci ve NEPin oluturulmas

Konunun zeti / Yntem Dosya: S. M. Ayzentayn imzal bir film: "Ekim"

1917 ubat Devrimi

1917 Ekim Devrimi

Mart III. Enternasyonalin kuruluu

Stalinin Merkez Komite genel sekreterliine atanmas

21 Ocak 1924 Leninin lm

Lenin iktidarda
Rus Devrimi

SAVA
1918
3 Mart 1918 Brest-Litovsk Antlamas

Yeni Ekonomi Politikas (NEP)

1920
ubat 1921 Krontad ayaklanmas

1917
Austos 1917 General Kornilovun baarsz darbe giriimi

1919

1921

1922

1923
30 Aralk 1922 SSCBnin kuruluu

1924

Bahar-yaz 1921 Rusyada byk ktlk

256

257

I. ubat 1917 Devrimi

A N A H T A S Z C K R

1914te snrlar tilaf Devletleri ve mttefikleri Merkez imparatorluklar ve mttefikleri Tarafsz devletler

B
3

Lenin adyla bilinen Vladimir li Ulyanov (1870-1924) Bir memur ocuu olan ve hukuk fakltesinde renim gren Lenin, Marxn fikirlerinden ok etkilenmiti. 1895te Rusyadaki ilk marksist grubu kurdu. Sibiryaya srgne gnderildi (1897-1900). 1902de, profesyonel devrimcilerden oluan bir parti kurmann gerekliliine deindii Ne Yapmal? adl kitabn yaynlad. 1903te boleviklerin bana geen Lenin, 1905 Devriminin baarszlkla sonulanmasndan sonra Fransada, Avusturyada ve svirede srgnde yaad. ubat 1917 Devriminden sonra Rusyaya dnd, 2 Nisanda Petrograda geldi ve "Nisan tezleri"ni aklad. Ekim 1917de boleviklerin gerekletirdikleri darbeden sonra, Halk Komiserleri Konseyinin bakan oldu. Bunun yan sra, Bolevik Partisinde siyas bro yelii de devam ediyordu. Ekim Devriminin baars, Bolevik Partisi iinde byk bir otorite elde etmesini salad. 1919da Komintern adyla III. Komnist Enternasyonali kurdu. Lenin, Rusyay 1922ye kadar ynetti. Stalinin kusurlar konusunda partiyi uyarmay denedikten sonra, ar hastal nedeniyle siyasetten ekilmek zorunda kald. 21 Ocak 1924te ld.

A. Savatan devrime

Belge 2 ve 3

Finlandiya Estonya Petrograd

1921de Sovyet Rusyann topraklar Sovyet Rusyann kaybettii Rus mparatorluuna ait topraklar Alman ordularnn ulat en ileri snr

SOVYET
Rusada "konsey" veya "ura". Genellikle ii, kyl ya da askerlerden oluan halk meclisi. lk sovyetler 1905 Rus Devrimi srasnda ortaya kmt.

n svirede srgnde bulunan Rus devrimcisi, Lenin adyla bilinen Vladimir Ulyanov, 1914te, "Sava devrime verilmi en gzel hediyedir" diye yazyordu. Bu kk cmleyi kimsecikler farketmedi. Yazarn da arn gizli polisi dnda kimse tanmyordu. Rus mparatorluu ise o gnlerde hl gl ve istikrarl bir devlet grnts veriyordu. Oysa sava, aradan yl bile gemeden arlk rejimini ykma srkleyecekti. n Rusya asndan oyunun nemli blm cephede oynanmyordu. Ordunun 1914 ve 1915te ald yenilgilere karn, Rus cephesi iyi direniyordu. Esas kntye urayan, ekonomi ve siyasal iktidard. Byk lde krsal kalm devasa bir lke olan Rusya, ithalatnn bal olduu Avrupa sanayiinden sava nedeniyle kopmu, ekonomisinin dzeni bozulmutu. Kentlerde hereyin eksiklii ekiliyor, fiyatlar el yakyor, isizlik artyor, ktlk tehlikesi bagsteriyordu. Siyasal iktidar durumu denetleyemez hale gelmiti. Ayn zamanda Rus ordularnn bakomutan olan ar II. Nikolay yenilgiler nedeniyle gzden dmt; Alman kkenli arienin ise ihanetinden phe ediliyordu. n 1916 ylnn sonunda, arienin zerinde byk etkisi olan rahip Rasputinin ldrlmesiyle belirginleen siyasal kriz ortamnda grevler oald, toplumsal rahatszlk orduya kadar srad. 1917 "ubat gnleri", rejimi gven kaybna uram ve iyice zayf dm halde yakalad.

Moskova Letonya Litvanya Belarus Polonya BrestALMANYA Litovsk Ukrayna AVUSTURYA Odesa MACARSTAN
a by ra sa Be

MPARATORLUU

ROMANYA SIRBSTAN BULGARSTAN TALYA

OSMANLI MPARATORLUU 500 km

YUNANSTAN

* Duma

1917-1918de Dou cephesi.

Cepheye geri srlen 4 Rus asker kaaklar, 1917.

B. arlk rejiminin d
1
1917de balca siyas partiler.
PARTLER VE LDERLER Anayasaldemokratlar (KD) Milyukov Ilml sosyalistler Kerenski Devrimci sosyalistler (SR) ernov

Belge 4

PROGRAM

Batl tarzda devrimler; savaa devam; Kurucu Meclis

n Petrograd sert bir k geiriyordu. Her alanda iae gl ekiliyor, sosyalist fikirlerden etkilenen iiler greve gidiyordu (bkz. s. 160). Ancak kimse bakentte birbiri ardndan patlak veren bu grevlerin birka gn iinde rejimin dmesine yol aacan ngrmemiti. Herey 27 ubat gn olup bitti. Askerler "Bar isteriz", "Kahrolsun ar" diye baran gstericilerin zerine ate amay reddettiler ve ayaklandlar. iler ve askerler birlikte silah depolarn ele geirdiler, siyas tutuklular serbest braktlar ve bakentin stratejik noktalarn igal ettiler. 1905 devrim gelenei ile buluan devrimci partilerin liderleri bir sovyet* olutururken, Duma*daki muhalif milletvekilleri de dzenin yeniden salanmas iin bir komite topladlar. n Olaylarla baa kamayan II. Nikolay, 2 Martta tahttan ekildi. Ayn gn, Duma komitesi ile Petrograd Sovyeti arasnda salanan bir anlamayla geici bir hkmet kurulmasna karar verildi. Sovyet, bu hkmeti geni demokratik reformlar ieren bir program uygulamas kouluyla desteklemeyi kabul etmiti.

Mart 1917de, ii ve kyllerin imzalad talep mektuplar.

Bar; Kurucu Meclis; topraklarn paylam

Menevikler Martov

C. kili iktidar
Bar; Kurucu Meclis; kollektifletirme

Belge 1, 5 ve 6

Acil bar; devrim; iktidarn sovyetlere devri; kollektifletirme

n Bu uzlama ortaya iki bal bir iktidar kard. Bir tarafta, Anayasal-demokrat Parti liderlerinin denetimindeki Geici Hkmet iktidar vard. Hereyden nce dzensizlii nleme endiesiyle hareket eden bu hkmet, ekonomik ve siyasal dzeni bozmak istemiyordu. Yalnzca kurumlar demokratikletirmeyi ve sava kazanmay amalyordu. Dier tarafta, dorudan halkn karlarn temsil ettikleri iddiasnda olan sovyetler vard. Birka hafta iinde, lkenin her yerinde kendiliinden yzlerce sovyet, binlerce fabrika ve mahalle komitesi ortaya kt. Devrimci partiler (sosyalist-devrimciler, menevikler, bolevikler), en sonunda sz hakkn elde eden bir halkn ok sayda talebinin dile getirildii bu meclislerin denetimi iin birbirleriyle yaryorlard.

Marksist sosyal-demokratlar

Taleplerimiz: 1. Gnlk alma sresinin sekiz saate indirilmesi [...]. 2. Vasfl ii cretlerinde % 20 orannda art. Vasfsz iiler iin, erkeklere 1 ruble, kadnlara 75 kopek yevmiye. Ayrca, sekiz saatlik ignne geilirken bu cretlerde herhangi bir indirim yaplmamas [...]. 3. Fazla mesai saatleri ile, pazarlar ve resm tatil gnleri yaplacak mesailer iin, normal crete oranla % 50 zaml deme [...]. 4. Fabrika komitesinin onay olmakszn iten karma karar alnmamas [...]. 5. Ynetimin iilere kar terbiyeli bir tavr taknmas [...]. 6. Yemeklerde kaynar su [...]. 7. Fabrika knda iilerin stnn aranmamas [...].
UstKatavski fabrikas (Ufa ili) i Temsilcileri Sovyetinin talep mektubu, 28 Mart 1917.

Ranenburg blgesi (Riyazan ili) Sosyal rgtler Yrtme Komitesinin kararlar, bahar 1917.

Bahar ekimi arifesinde topraklarn kiralanmas sorununu inceleyen Komite, aadaki kararlar almtr: Tm topraklar ekilmelidir. Kiilerin mlkiyetinde bulunan topraklarn kiralanmas serbesttir. Kira bedeli, ilenen her [hektar] iin 30 ruble olarak belirlenmitir [...]. Byk toprak sahiplerine ancak, cretli iilerin ya da sava mahkumlarnn yardm olmakszn kendi abalaryla deerlendirebilecekleri genilikte bir alan braklacaktr. - Byk toprak sahiplerinin elinde bulunan ve tarla srmekte kullanlan atlara, 1914teki ilk salmalar iin denen oranda bedel karl el konacaktr. Komite bunun dnda toprak alm-satmlarn durdurmay, rmak ve ormanlar, ayrca baheleri, mlkiyetli arazileri, canl ya da l besi hayvanlarn koruma altna almay, fiyatlar, cretler ve kiralarla ilgili kararlara uyulup uyulmadn denetlemeyi kararlatrmtr.

Bolevikler Lenin

19. yzyl sonunda Bat Avrupadaki ii talepleriyle yukarda sralanan talepler arasnda ne tr farkllklar ve benzerlikler gzlemliyorsunuz? Bundan nasl bir sonu karlabilir?

Bu kararlar zel mlkiyet ilkesini ortadan kaldryor mu?

258

259

II. Ekim 1917 Devrimi

A N A H T A S Z C K R

A. ubattan ekime

Belge 1 ve 5

GEC HKMET
Rus geici hkmeti (martekim 1917), nce anayasal-demokratlar, daha sonra ise temmuz ayndan itibaren Kerenski ve lml sosyalistler tarafndan ynetildi.

n Kaynayan bu talepler karsnda Geici Hkmet*, ordu komutanlar ve burjuvazi kendilerini savunmaya bakyorlard. Geici Hkmet, yeni rejimin batl demokrasiler arasnda yerini alabilmesinin ve dzensizlie bir son verebilmenin ancak Almanyaya kar kazanlacak bir zaferle mmkn olaca kansndayd. Dolaysyla, savaa devam ediyordu. Ancak, Sava Bakan Kerenskinin abalarna ramen, Rus ordularnn haziran 1917de balatt saldr baarszlkla sonuland. n Bu arada, toplumsal gerginlikler giderek artyordu. Patronlar sekiz saatlik ignn kabul ettiler, ancak grevlere retimi durdurarak yant verdiler. Ekonomi kt. i denetimi*ni ve "tm iktidarn sovyetlere braklmasn" talep eden iilerin says gn getike artyordu. Nfusun % 80inden fazlasnn yaad krsal kesimde, kyl komiteleri soylulara ait olan topraklar igal etmeye baladlar. Ukraynada, Finlandiyada ve Kazan Tatarlar arasnda zerklik talepleri oald. Sloganlaryla tm bu hareketleri cesaretlendiren tek parti boleviklerinkiydi ("Kyllere ekmek, bar, toprak"). svireden dnnde Lenin, programn "nisan tezleri" balyla aklad (tm iktidar sovyetlere geecek, Geici Hkmete destek verilmeyecek).

Klk Sarayn aln, ekim 1917. Gereki akm temsilcilerinden

bir Sovyet ressamn 1930lu yllara ait tablosu.

"Nisan tezleri".

Leninin Bolevik Parti yneticilerine mektubu.

* i denetimi * Kzl muhafzlar * Krontad * Proletarya diktatrl

Silahl ayaklanma, siyas mcadelenin kendine zg bir biimidir. Kendine zg kurallara tbdir [...]. Karl Marx, "silahl ayaklanma da tpk sava gibi bir sanattr" diye yazarak bu gerei mkemmel bir ifadeyle dile getirir. te bu sanatn Marx tarafndan ortaya konulan balca kurallar: 1. Ayaklanma ile asla oyun oynanmamal ve ayaklanma balatldnda sonuna kadar gidilmesi gerektii fikri akllarda iyice yer etmi olmaldr.

B. Ekim 1917: ktidarn bolevikler tarafndan ele geirilmesi

Rusyann bugnk durumunda zgn olan ey, devrimin iktidar burjuvaziye vermi olan ilk aamasndan [...], iktidarn proletaryaya ve yoksul kyl katmanlarna [...] devredilecei ikinci aamasna geiin yaanmakta olmasdr. Geici Hkmete hibir destek verilmemeli; verdii szlerin, zellikle de ilhaklarn kabul edilmemesi ile ilgili olanlarn [...] yalandan ibaret olduu gsterilmeli. i temsilcileri sovyetlerinin mmkn olan tek devrimci hkmet biimi olduu [...] halk kitlelerine aklanmal. Aznlkta olduumuz srece, tm gcmz yaplan hatalar eletirmeye ve aklamaya harcayacaz; kitlelerin hatalarndan deneyim yoluyla kurtulabilmeleri iin [...], tm iktidarn ii temsilcileri sovyetlerine braklmasnn gerekli olduunu her frsatta dile getireceiz. Parlamenter bir cumhuriyet deil - ii temsilcileri sovyetlerinin ardndan bu modele dnmek geri adm atmak demek olur -, tm lkede tabandan tepeye doru kurulacak ii temsilcileri, tarm iileri ve kyl sovyetlerinden oluacak bir cumhuriyet [...]. lkedeki tm topraklarn devletletirilmesi ve yerel tarm iisi ve kyl temsilcileri sovyetlerinin kullanmna braklmas [...]. Yoksul kyl temsilcileri sovyetlerinin kurulmas [...]. Devrimci bir enternasyonal, sosyal-ovenlere kar bir enternasyonal kurulmas.
Lenin, Devrim Srecinde i Snfna Den Grevler, nisan 1917.

Belge 2, 3, 4 ve 5

BYOGRAF
1
Aleksandr Fyodorovi Kerenski (1881-1970) Devrimci militanlarn savunma avukat olan Kerenski, Dumaya milletvekili seildi (1912-1917); devrimci sosyalistlerin lml kanadna (emekiler) katld. 27 ubat 1917de, Petrograd Sovyeti bakan yardmclna seildi. Mart-nisan aylarnda Geici Hkmette Adalet Bakanlna getirildi. Mays-temmuz 1917 arasnda yine Geici Hkmette Sava Bakanl, ayn yln temmuz ayndan ekim ayna kadar da Babakanlk yapt. Asker yenilgilerin, devrimci ayaklanmalarn damgasn vurduu ve boleviklerin giderek g kazand zor bir dnemde, Rusyada demokratik bir ynetim kurulmasn salayamad. Hkmeti ekim 1917 ayaklanmas ile devrildi ve Kerenski lke dna kamak zorunda kald.

n 3 ve 4 Temmuzda, Petrograddaki bolevik yanls alaylar baarszlkla sonulanan bir darbe giriiminde bulundular. Bolevik liderler tutukland, Lenin Finlandiyaya kat. Austos aynn sonunda, patronlar ve ordunun st ynetimi tarafndan desteklenen General Kornilov, asker darbe yapmay denedi. Geici Hkmetin bana gemi olan Kerenski, bu tehdidin nn almak iin bolevikleri yardma armak zorunda kald. Gizli rgtlenme konusundaki deneyimleri ve askerler arasndaki destekileri sayesinde bolevikler, darbeyi baarszla urattlar. Bolevik Partisinin 200.000den az yesi vard, ama kararll onu devlet otoritesinin ykld bu lkede belirleyici bir siyasal g haline getirmiti. Finlandiyadan dnen Lenin, g kullanarak iktidar ele geirme zamannn geldiine karar verdi. n Kendiliinden patlak veren ve ngrlemeyen ubat gnlerinin aksine, ekim 1917 bolevik darbesi Lenin ve Petrograd Sovyetinin bakan Troki tarafndan zenle hazrlanmt. Ayaklanma 24 Ekimde balad. Gece boyunca, kzl muhafzlar*, askerler, iiler ve Krontad* deniz ssnden gelen denizciler bakentin denetimini ele geirdiler ve Kerenski hkmetini iktidardan uzaklatrdlar. n Bolevikler gerekletirdikleri darbeyi II. Sovyet Kongresine kabul ettirdiler. Kongre, Lenin tarafndan kaleme alnm olan ve "tm iktidar sovyetlere" brakan bir metni oylayarak kabul etti. Bu karar Leninin lkeyi "halk adna" ynettiini sylemesine olanak tanyordu. Ancak, gerek iktidar yalnzca boleviklerin elinde bulunuyordu. Marx gibi, Lenin de komnizmin ancak bir proletarya diktatrl*nn ardndan gerekleebileceine inanmt. Lenine gre Bolevik Partisi (ksa sre sonra, mart 1918de Komnist Partiye dnecekti) proletaryann ncsyd. n 25 Ekimde bolevik hkmeti kuruldu. Halk Temsilcileri Kurulu adn tayan bu hkmet hemen iki nemli karar kard: Bar kararnamesi ve toprak kararnamesi. Bolevik darbesi, birka saat iinde eski politikalarla radikal bir kopu yaratmt. Ancak, iktidarlarn salamlatrmak iin boleviklere amansz mcadelelerle dolu yllar gerekecekti.

2. Belirleyici noktalarda, belirleyici anlarda ne olursa olsun g bakmndan byk bir stnlk salanmaldr, yoksa dman [...] ayaklananlar yok eder. 3. Ayaklanma bir kez baladktan sonra, byk bir kararllkla hareket edilmeli ve bedeli ne olursa olsun mutlaka saldrya geilmelidir. Savunma silahl ayaklanma iin lm demektir. 4. Dman gafil avlamaya allmaldr [...]. 5. Her gn kk baarlardan ibaret olsa da zafer kazanlmal ve ne olursa olsun "moral stnlk" korunmaldr.
Lenin, 8 Ekim 1917.

Toprak ve bar zerine kararnameler (ekim 1917).

Topraa ilikin zel mlkiyet hakk kesin olarak kaldrlmtr. Toprak alnp satlamaz, kiralanp ipoteklenemez ya da herhangi bir biimde devredilemez. Toprak ister kamuya, ister arlk ailesinden prenslere, saraya, manastrlara ve Kiliseye [...], ister kyl birliklerine ve kyllere ait olsun tmyle, herhangi bir tazminat denmeksizin devletletirilmitir ve bundan byle o topra ileyenlere aittir [...]. Topran tasarruf hakk, cinsiyet fark gzetilmeksizin, kendi abalar ve ailelerinin yardmyla ya da kooperatifler kurarak topra ilemeyi arzu eden her Rus Devleti vatandana tannmtr. Ancak bu hak, yalnzca topra ilemeye devam edebildikleri srece geerli olacaktr. Yevmiyeyle alma kabul edilmeyecektir. 24-25 Ekim devriminden sonra kurulan ve ii, asker ve kyl temsilcileri sovyetlerine dayanan ii ve kyl hkmeti, savaan tm halklar ve hkmetlerini adaletli, demokratik bir bara ulamak amacyla dehal grmelere balamaya davet eder. Hkmet, herhangi bir toprak ilhak [...] ya da madd tazminat [...] sz konusu olmakszn derhal gerekletirilecek bir bar [...] adaletli ya da demokratik bir bar olarak kabul eder. Her trl gizli diplomatik faaliyet [...] hkmet tarafndan yasaklanmtr. Hkmet, savaan tm lkelerin hkmetlerini ve halklarn derhal bir brakma imzalamaya davet eder.

1. Bu kararnamelerle Rus halknn hangi talepleri yerine getirilmi gibi grnyor? 2. Geici Hkmet bu kararnameler konusunda nasl tavr almt?

260

261

III. Hayatta kalma abas ve kurulu yllar

S Z L K

Cerzinski ve "kzl terr".

A. Bolevik rejiminin ilk gnleri

Belge 2 ve 3

30 Austos 1918de, Fanni Kaplan adnda devrimci-sosyalist bir kadn Lenine ate ederek ar yaralad. Hemen ertesi gn, ekann bakan F. Cerzinski kzl terrn habercisi olan aadaki ary yaynlad. Birka gn iinde binlerce "burjuva" sorgusuz infaz edildi. Emekiler, burjuvaziyi yok etme vakti geldi, yoksa sizler onun tarafndan yok edileceksiniz. Kentler tm bu burjuva kokumuluundan arndrlmaldr. Bu baylarn tm filenecek, devrimci dava asndan tehlike oluturanlar yok edilecektir... i snfnn mar bir kin ve intikam trks olacaktr.
Pravda, 31 Austos 1918.

ngilizler Amerikallar Franszlar (1918)

Arhangelsk

Finliler NGLZ FLOSU (1918)

Miller (1919-1920)

FNLANDYA
Krontad Petrograd ekler Kolak (nisan 1919) Yekaterinburg

Yabanc kuvvetlerin ve Beyaz ordularn ilerleyii

Yudeni (ekim-kasm 1919) Riga

* eka

n Kasm 1917den itibaren bolevikler, diktatrlklere yakacak trden nlemler almaya baladlar. Muhalif gazeteler ve balca siyas partiler yasakland; sovyetler, sendikalar ve fabrika komiteleri Bolevik Partisinin buyruu altna girdi. Bir kurucu meclis seildi, ancak bolevikler ounluu elde edemediklerinden, 6 Ocak 1918de, ilk oturumundan birka saat sonra, zor kullanlarak feshedildi. Bolevik iktidarnn en nemli silahlarndan biri, 7 Aralk 1917de kurulan ve Cerzinski tarafndan ynetilen eka* idi. Bu siyas polis, arlk Rusyasnda bilinmeyen iki bask yntemi uyguluyordu: Rehin alma sistemi ve kurum olarak nemli bir gelecek vaadeden alma kamplar. n Halkn ezici ounluu Almanya ve Avusturya-Macaristan ile bar yaplmasn arzuluyordu. Bu konu, Rus Devriminin ardndan dnyann baka yerlerinde de devrimlerin patlak vereceini uman bolevikler iin de ncelik tayordu. Bar yaplmazsa, bolevik devriminin ve dnya devriminin (bu ikisi Lenine gre birbirinden ayr tutulamazd) gelecei tehlike altnda kalacakt. 3 Mart 1918de Brest-Litovsk Antlamas imzaland. Batdaki topraklarnn nemli blmn kaybeden Rusya iin bir felaket olan bu antlamann nedenini Lenin yle aklyordu: "Zaman kazanmak iin mekn vermek". Ancak bu atekes ksa sreli olacakt; 1918de bu kez i sava patlak verdi.

Kzl ordunun kar-saldrs

Moskova
Tambov

Kazan

POLONYA
Varova Polonyallar Almanlar (nisan-mays 1920) Denikin Kiev (mays 1919) Harkov Romenler Almanlar Franszlar Krasnov (1918) Denikin (1918) Vrangel (1920) Kazaklar (1918-1920)

Boleviklerin denetiminde kalan blge

Odesa

B. sava (1918-1921)

Belge 1, 4 ve 5

n Rusya, drt yl boyunca komnistlerle hasmlarn pek ok kez kar karya getiren atmalardan oluan bir i savala paraland: - 1918de ancak Rusyann orta kesimlerini kontrol eden bolevikler ya da komnistlerle - "Kzllar" - kendi aralarnda hayli blnm durumda olan bolevik kart ynetimler - "Beyazlar" - arasndaki sava yl srd. Balangta birka zafer kazandktan sonra (bahar-yaz 1919), Amiral Kolak, General Denikin ve General Vrangel ynetimindeki Beyaz ordular, ngiltere, Fransa, ABD ve Japonyadan malzeme, silah ve asker bakmndan destek aldklar halde, 1920 ve 1921de Kzl Ordu tarafndan yenilgiye uratldlar. Troki tarafndan etkili bir biimde ynetilen Kzl Ordu, asker says bakmndan stnd ve komuta kademesindeki birlikten yararlanmt. - kinci bir atma tr boleviklerle Rus egemenliinden kurtulmak isteyen ulusular (Ukraynallar, Grcler, Ermeniler) kar karya getiriyordu. - Son olarak, i savan nc bir boyutu da, bolevikleri krsal kesimi denetimleri altnda bulunduran asker kaa ve as milyonlarca kyl ("Yeiller") ile arpmaya zorluyordu. Kyller, askere yazlmay ve devletin tarm rnlerine el koymasn reddediyorlard. n Hayatta kalma mcadelesinin bal olduu bu sava her alanda kazanmak, ama ayn zamanda "bir an nce komnizme geebilmek" (Lenin) iin, bolevik rejimi olaanst nlemler alyordu. Bu nlemlere "sava komnizmi" ad verilmiti. Tm bankalar, irketler, ticarethaneler devletletirildi. rnler karneye baland ve cretlerin karl mal olarak denmeye balad. Ekonomi askerletirildi. Kzl Ordunun her konuda ncelii vard. Yine de, byk bir engel varln koruyordu: Para birimi ktnden (bkz. s. 396), artk rnlerini satmaktan herhangi bir kar salayamayan kyllerin direnii. Boleviklerin tarmsal rnlere el koyma karar, kyllerin ayaklanmasna yol at. n Bolevikler bu i savatan ikisini kazandlar: "Beyazlara" ve ulusulara kar verdikleri mcadelelerden zaferle ktlar. Kyllere kar yrttkleri nc savata ise, geri adm atmak zorunda kaldlar. 1921de, Rusya artk tkenmiti.

eka ne adalet iin ne de u ya da bu kiiye kar mcadele eder. Biz burjuvaziyi snf olarak ortadan kaldrma organyz. Bir sorgu srasnda, kendi kendime u ya da bu kii sovyet iktidarna kar hareket etmi mi diye sormam. Bu kii hangi sosyal snfa ait? Eitimi, meslei nedir? Bu sorular sorarm. Son olarak, olaslklar dahilinde, sulunun yapt hatalar kabul etmesini salamaya alrm. tiraf, elbette kkeniyle ilgili kany talandracaktr.
Cerzinski, eyll 1918.

ROMANYA

1921de Sovyet topraklar

Franszlar Kornilov (1918) stanbul TLAF FLOSU (1918-1920) ngilizler Ukraynallar, Kazaklar Bak

Sovyet kart ayaklanmalar

TRKYE
1 000 km
ngilizler

Rusyada i sava.

Brest-Litovsk Antlamas (1918) Rusya iin tam bir felaketti; eski Rus mparatorluunun sahip olduu topraklarn 800.000 km2lik blmnn, nfusun % 26snn, tarm retiminin % 32sinin, kmr ve demirin ise %75inin kayb anlamna geliyordu. 1919-1920de, lke dndan gnderilen yabanc birliklerin de desteini alan Beyaz ordular, boleviklerin denetimindeki topraklarn byk ksmn ele geirdiler.

1 Kzl Ordu Bakomutan Lev Troki.

Lev Davidovi Brontayn Troki, orta snf burjuvazisinden Yahudi bir ailenin ocuu olarak 1879da Rusyada dnyaya geldi. Hukuk renimi srasnda devrimci fikirlere ilgi duymaya balad. nceleri meneviklere yaknlaan Troki, 1905 Devrimi srasnda Sankt-Peterburg Sovyetinin bakan oldu. Temmuz 1917de boleviklere katld, Leninle birlikte ekim darbesini hazrlad ve nce dilerinden, ardndan da savatan sorumlu komiserlie getirildi. Bu son grev, Kzl Orduyu rgtleyen komutan olarak tannmasn salad. 1924te Leninin lmnden sonra Stalinle fikir ayrlna den Troki, 1927de partiden ihra edildi, 1929da da SSCB dna srld. lke dndan stalinizme kar iddetli kampanyalar yrtmeye devam etti. 1940ta, Mexicoda Stalinin bir ajan tarafndan ldrld.

sava srasnda Trokinin zrhl treninin rol.

Trenin ilevi, ordunun rgtlenmesi, eitimi, ynetimi ve tehizatlandrlmasyla sk skya ilintiliydi. Blk prk partizan gruplar, Beyazlarn elinden kurtulmu snmaclar, komu illerden toplanm kyller, sanayi merkezlerinden gnderilmi ii birlikleri, komnist ve sendikal gruplaryla hemen orackta, cephede, blkler, taburlar, alaylar, hatta bazen tmenler oluturuldu. Yenilgilerin ardndan hereyden korkar olmu, panie kaplm bir gruh, iki- hafta iinde savamaya hazr bir birlie dnmt. Bunun iin ne mi gerekiyordu? Hem ok fazla, hem de ok az ey. yi komutanlar; saylar yz bulmayan deneyimli askerler; kendini davaya adam on kadar komnist; ayaklar plak gelenler iin birer ift bot [...], enerjik bir propaganda kampanyas; yiyecek, amar, ttn, kibrit. Tren ite tm bunlarla ilgileniyordu.
Lev Troki, Hayatm (stanbul, 1970).

Kzl Ordunun elindeki olanaklarn azln gsteriniz.

sava srasnda Rusyadaki sefalet.

Rusyann gneyindeki Staraya-Byelogorskada terk edilmi ocuklar.

262

263

IV. 1921 dnemeci ve NEPin oluturulmas

S Z L K

Tambovda kyl ayaklanmasnn bastrlmas.

Krontad ayaklanmas.
syanclarn gnlnden blmler

Devrimci-sosyalistlerin ve dier haydutlarn kkn kesin olarak kazyabilmek iin, Komisyonun emirleri aadaki gibidir: 1. simlerini vermeyi reddeden vatandalar bulunduklar yerde sorgusuz kuruna dizilecek. 2. l siyas komisyonlar ya da ile siyas komisyonlar, silah saklayan kyler hakknda, silahlarn teslim edilmemesi halinde rehin alma ve kuruna dizme kararlarn alma yetkisine sahiptir. 3. Saklanm silah bulunmas halinde, ailenin en byk erkek ocuu bulunduu yerde sorgusuz kuruna dizilecek. 4. Evinde bir hayduta yataklk eden aile tutuklanabilir ve srlebilir, mallarna el konur, ailenin en byk erkek ocuu sorgusuz kuruna dizilir [...]. Bu emirler kat bir biimde ve acmaszca uygulanmaldr. Ky toplantlarnda okunacak. Komisyon Bakan [...] Antonov-Avseenko, Tukaevski Birlikleri Bakomutan.
Tam yetkili Merkez Yrtme Komitesinin "haydutlarn ve onlara yataklk eden ailelerin" faaliyetlerinin bastrlmasna ynelik nlemlerin uygulanmasna ilikin yazl emri, 11 Haziran 1921.

"Yoldalar, yepyeni gzel bir yaam ina ediyoruz" diyor ve yazyordu komnistler. "iddet dnyasn ykacaz ve l l bir sosyalist cennet kuracaz" diye masal anlatyorlard halka. Ne kt tm bunlardan? En iyi evlere ve en iyi dairelere, brokratlarn yerletirecekleri rahat ve scak konutlar yapmak zere el koydular [...]. Bir daire sahibi olmak iin lojman biriminden torpil gerekiyor, yoksa hi dnme daha iyi. Gda konusunda ise, iler daha da kt. Sorumsuz ve deneyimsiz memurlar binlerce rn bozulmaya terkettiler. Datlan patatesler donmu; etler kokumu [...]. Bugn vatandalarn "cennet" yaamn mimarlarndan edinebildikleri, eskiden domuzlara bile verilmezdi [...]. nceki rejimin yerine kurulan da bir keyfilik, kabalk, "arkadalk", hsmlk, hrszlk ve speklasyon rejimi. Bir lokma, bir hrka iin iktidara avu amay gerektiren, kendi varlmzn bile bize ait olmad ve kendimizle ilgili en ufak bir karar bile alamadmz korkun bir rejim. Bir esaret ve aalanma rejimi.
zvestiya (Krontad denizcileri Devrim Komitesi yayn), say 13, 15 Mart 1921.

A. Bahar 1921 krizi

Belge 1, 3, 4 ve 6

* Sava salmas * ntelligentsiya * Ayn

n 1921 yl balarnda son Beyaz ordu da yenilgiye uratldktan sonra, bolevik rejimi birbiri ardndan patlak veren kyl ayaklanmalaryla mcadele etmek zorunda kald. Sibiryada ve Tambov blgesinde onlarca silahl kyl etesi kurulmutu. Bu eteleri yenebilmek iin, bolevikler gerek asker harektlar balattlar; rehin aldklar kylleri kuruna dizdiler, boalttklar kylerdeki nfusun tamamn srgne yolladlar. n Savan, hkmetin dayatt sava salmalar*nn ve byk bir kurakln krp geirdii krsal blgeler, be milyon kiinin lmyle sonulanan korkun bir ktlkla kar karya kaldlar. Kentlerde de alk kol geziyor, sanayi retimi kyordu. Ruslarn en Avrupallam olanlar (eski rejimin varlkl snflarndan ve intelligentsia*dan toplam 2 milyon kii) g etmilerdi. 1921 martnda, Petrograd yaknlarnda bulunan Krontaddaki denizciler ayaklandlar. Sava salmalarnn durdurulmasn, sosyalizmi savunan tm partiler iin ifade zgrl salanmasn ve "bolevikler olmadan sovyetler" oluturulmasn talep ediyorlard. n Ayaklanma kanl bir biimde bastrld, ama bolevikler de geri adm atmak zorunda kaldlar. Komnist Partinin 1921 martnda toplanan 10. Kongresi, sava salmalarn kaldrarak yerine ayn* bir vergi koymaya karar verdi. Bunu kk lekli irketlerle perakende ticaretin yeniden zelletirilmesi izledi. Bu nlemler, marksizm ilkelerinden uzaklaan "yeni ekonomi politikas"nn (NEP) balangc oldu. Krsal blgelerde bar tmyle ancak 1922-1923te yerleecek olsa da, gerilim giderek azalyordu. Drt yl sren i savan ardndan Lenin ve bolevik yneticiler, iilerin aznlkta olduu ve kyllerin nfusun % 80ini oluturduu bir lkede, marksist projeye gre sosyalizme geiin zaman alacan kabul etmek zorunda kaldlar.

Rusyada baz retim maddeleri.

1913 Maden kmr (milyon ton) Elektrik (milyon kWs) Petrol (milyon ton) Dkme demir (milyon ton) elik (milyon ton) imento (milyon ton) Petrograd nfusu (milyon kii) 29,2 2 10,3 4,2 4,3 1,8 2,2 1921 8,8 0,5 3,8 0,1 0,2 0,06 0,7

"Leninin vasiyetnamesi"nden alntlar.

Yanl olarak "Leninin vasiyetnamesi" diye adlandrlan belge, ar hasta olan Lenin tarafndan 23 Aralk 1922 ile 4 Ocak 1923 arasnda sekreterlerine aldrlm baz notlarn bir araya toplanm halidir. 24 Aralk 1922. Kaynama konusunda esas sorun oluturan nokta, Merkez Komitede Stalin ve Troki gibi yelerin bulunmasdr. Bu yeler arasndaki ilikiler, bana gre, kopu tehlikesini yaratan balca unsurdur. Merkez Komitedeki ye saysnn arttrlmas, rnein elliye ya da yze karlmas kabul edilse, bu durumun nne geilebilirdi. Yolda Stalin genel sekreter olduktan sonra snrsz bir iktidar kendi ellerinde toplad ve bu iktidar yeterince ll bir biimde kullanabildiinden artk o kadar emin deilim. Dier yandan, yolda Troki [...] kendini yalnzca stn nitelikleriyle gstermekle kalmyor. Kendisi belki de imdiki Komitede yer alan en yetenekli adam; ancak kendine fazla gvenmek ve olaylarn salt idar boyutuna abartl bir ilgi duymak gibi bir sorunu var. 4 Ocak 1923te yaplan ek. Stalin fazla hoyrat. Bizim kendi evremizde ve komnist olarak kendi aramzdaki ilikilerde kesinlikle hogrlebilir nitelikte olan bu kusur, genel sekreterlik grevi iinde artk yle deil. Dolaysyla, yoldalara Stalini bu grevden uzaklatrmak ve yerine, yolda Staline gre tm alanlarda tek stnl daha hogrl, daha drst, yoldalara kar daha terbiyeli ve dikkatli, daha az kaprisli, vs. biri olmak olacak baka birini atamak iin bir yol aramalarn neriyorum.

Kaynak: Y. Lequin ve J. Maillard, LURSS et le monde socialiste europen (Paris, 1970).

B. Stalinin ykselii

Belge 2 ve 5

n 1914 savana engel olamayan II. Enternasyonalin uluslararas ii hareketine ihanet ettiine inanan Lenin, 1919 martnda Komintern adyla III. Enternasyonali kurmutu. Kominternin amac, tm dnyadaki komnistleri bir araya getirmek ve kresel devrimin yaylmasn kolaylatrmakt. Ancak, 1918den 1920ye kadar Almanya ve Macaristanda ortaya kan devrim giriimleri baarszlkla sonuland. Bu nedenle, Rus bolevikler iin denetimleri altndaki topraklar yeniden rgtlemek zorunluluu dodu. Bamszlklarn ilan etmi olan eski Rus mparatorluuna ait topraklar 1922 ylnn banda yeniden ele geirdiler (Ukrayna, Kafkasya, Trkistan). Lenin, tm sovyet sosyalist cumhuriyetlerini bir araya getirecek federal bir devlet kurmak istiyordu. Kurulacak devletin biimiyle ilgili tartma, zaten ar hasta olan Leninle uluslardan sorumlu halk komiserlii grevini yrten Stalini kar karya getirdi. Aralk 1922de, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii kuruldu (Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kafkas Cumhuriyetleri). n Askerletirilmi olan Bolevik Partisi, i sava deneyiminden derin dnmler geirerek kt. Bu arada, yeni bir gl devlet adam douyordu: Nisan 1922de Merkez Komite genel sekreterliine getirilen Stalin. Bu mevki, kendisine sadk bir grubun (Orconikidze, Voroilov, Molotov) yakn desteini de alan Staline nemli kadrolara yaplacak atamalar denetleme ve Leninin lmnn (21 Ocak 1924) hemen ardndan mutlak iktidar ele geirmek zere harekete geme olana tanyacakt.

Lenin ve Stalin, Gorkide (1922).

1. Leninin Troki ve Stalin ile ilgili kans nedir? 2. Bu metin SSCBde neden yasaklanm olabilir?

Fabrika bacalar ina eden zel bir irketin reklam afii, 1926 (NEP dnemi).

264

265

konunun zeti
SENTEZ
Sava ve ekonomik glkler nedeniyle zayflam olan arlk rejimi, "ubat 1917 gnleri" sonunda ykld. arlk rejiminin yerine, iki iktidar oda bulunan bir ynetim kuruldu: - Rusyay batl tarzda bir demokrasiye dntrmek isteyen Geici Hkmet; - Devrimci sosyalistlerin, meneviklerin, boleviklerin ve anaristlerin fikirlerini dile getirdikleri kurullar - sovyetler -. En iyi rgtlenmi siyas g durumunda olan bolevikler, her trl yetkenin ortadan kalkm olmasndan yararlanarak, ekim 1917de bir darbeyle iktidar ele geirmeyi baardlar. Lenin ynetimindeki bolevikler, diktatrlklerini salamlatrmak iin korkun bir i savala baa kmak zorunda kaldlar. Rusya bu i savatan yklm, ktln penesine dm ve 1913te olduundan ok daha yoksullam bir durumda kt. Nfusun byk ounluunun (kyller) direnii karsnda, yneticiler bir sre iin geri adm atmak ve sosyalizmi kurma fikrinden vazgemek zorunda kaldlar. Bu proje iinde, ho karlanan birka yllk bir "mola" olarak adlandrlabilecek NEP de byle ortaya kt.

yntem
ki metni karlatrma (2)
"Geici Hkmetin ars" ve "Nisan tezleri"

"Nisan tezleri".

K METN
n Sayfa 187de gsterilen ynteme gre her iki metni tantn: - Ne (metnin doas); - Kim (metnin yazar); - Ne zaman (koullar, tarihler); - Kime (hedef kitle). n Bu iki metin hangi tarihsel koullarda yazlm? Yazldklar tarihi iyi tanmlayabilmek iin, metinlerin sonunda gsterilen kaynaklar inceleyin. n Metinlerin ikisi de ayn dneme mi ait? - Yantnz evetse, dneme nasl k tutuyorlar? - Yantnz hayrsa, iki tarih arasnda meydana gelen olaylar dikkate almanz gerekir. n Kullanlacak kaynaklar: Ders kitab, bir szlk, bir ansiklopedi (evde almak iin) ya da bilgileriniz (snfta almak iin).

Bkz. Belge 5, s. 263.

Geici Hkmetin program.

1. Hkmet, ulusla gr birlii iinde, her trl ayrmc bar fikrini reddeder.

KARITIRMAYALIM

Bolevik ve sovyet

Bolevikler, Rusya Sosyal-demokrat i Partisinin bolevikler (1903te ounlukta olanlar) ve menevikler (1903te aznlkta olanlar) olarak balca iki siyasal gce blnmesinden sonra, Bolevik Partisi adyla bir siyasal parti kuran gruptur.

3. Hkmet denetimi kurarak, ekonomik dzensizliklerle kararl bir biimde mcadele edecektir. 4. Hkmet, topran emekilere verilmesi konusunu incelemeyi Kurucu Meclise brakarak, mmkn olan en byk miktarda rn alnmasn salamak iin gerekeni yapacaktr. [...] Her trl kar-devrim giriimine ve iddet eylemine kar en direnli nlemleri alacaktr.
Geici Hkmetin ars, 23 Nisan/6 Mays 1917.

KTAPLAR

OKU YA GR LIM ELM

- Franois-Xavier COQUIN, 1917 Rus Devrimi, ev. A. Tokatl (stanbul, 1974). - Nicolas WERTH, 1917 Rus Devrimi, ev. E. zdoan (stanbul, 2003). FLM - S. M. AYZENTAYN, Ekim, 1927.

Sovyet ise, seilmi temsilciler meclisidir. 1917 Devriminin bandan itibaren, bolevikler sovyetlere seildiler, ancak yalnz deildiler. Sovyetlerin iinde ayn zamanda menevikler, devrimci-sosyalistler, anaristler, vs. yer alyordu. Bolevikler hzla sovyetlerin denetimini ele geirdiler ve bolevik olmayan tm unsurlar ortadan kaldrdlar.

BLGLERN SINIFLANDIRILMASI
n Her iki metinde ilenen izlekleri belirleyin ve ortak izlekleri bulun. - Bu ekilde edindiiniz bilgileri sz edilen sorunlara ya da izleklere gre snflandrn. - ki metin arasndaki ortak noktalar, farkllklar, gelimeleri ve ztlklar, bir karlatrma yapabilecek biimde karn. u hataya sakn dmeyin: ki metni birbirinin ardndan, karlatrma yapmadan incelemek. - Burada verilen belgeler birbirlerini tamamlyor mu, yoksa birbirlerine zt iki belge mi?

Sankt-Peterburg, Petrograd, Leningrad

Sankt-Peterburg, 18. yzyl balarnda Baltk Denizi kysnda ar Byk Petro tarafndan kuruldu. 1914te, Sankt-Peterburg ad fazla "Alman" bulunduundan Ruslatrlarak, Petronun kenti anlamna gelen Petrograd ile deitirildi. 1924te, Leninin lmnden sonra kent, Leningrad adn ald ("Leninin kenti"). 1991de SSCBde komnizmin yklmasndan sonra ise, kente yeniden balangtaki Sankt-Peterburg ad verildi.

n
RUSYA FEDERATF SOVYET SOSYALST CUMHURYET (RFSSC) Petrograd Moskova BEYAZ RUSYA UKRAYNA KAFKASYA

RFSSC ve SSCB

Bolevikler tarafndan ekim 1917de kurulan rejim yalnzca Rusyada ya da RFSSCde (Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) uygulanyordu. Bu cumhuriyet "federatif"ti, nk Rus olmayan nfusun bulunduu 8 zerk cumhuriyet ile 13 zerk blgeyi de kapsyordu. 1918de, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kafkasyada baka sovyet sosyalist cumhuriyetleri de kuruldu. 1922de Stalin, bu cumhuriyetin RFSSCye katlmasn istiyordu. Lenin ise buna kar kyor, federasyonun eit statdeki cumhuriyetleri Rusyann hakimiyeti olmakszn bir araya getirmesini istiyordu. 30 Aralk 1922de, 4 cumhuriyeti (Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kafkasya) bir araya getiren Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii kuruldu.

500 km

SSCBnin snrlar Dier sovyet sosyalist cumhuriyetleri

1. Yukardaki iki metnin yazarlar kimdir? 2. 1917 baharnda Rusyann siyasal ve ekonomik durumu neydi? 3. Lenin ne istiyordu? Leninin bir marksist olarak akl yrttn gsterin. 4. Geici Hkmetin amalar nelerdi? Lenin, Geici Hkmete destek vermeyi neden reddediyordu? 5. Bu iki metnin birbirine taban tabana zt iki program ierdiini gsterin.

ERN AIKLANMASI
n Sorulara sral bir biimde yant verin. lk soru ya da ilk iki soru genellikle devinizin giri blmne karlk gelir. (Kim? Ne? Ne zaman? Metin kime sesleniyor? sorularna vereceiniz yantlar.) n Sonraki sorular aklamann gvde blmn oluturur. Neden? Nasl? sorularn yantlayn. Her iki metinde benimsenen duruu anlamanz salayacak geleri bulun ve aklayn: - Yazarlarn kiilikleri ve fikirleri; - Tarihsel koullarn geliimi. n Son soru sonu blmnze karlk gelir. Metinlerin tarihsel adan nemini ve onlar karlatrmann neden yararl olacan aklamanz salamaldr.

266

267

Dosya

S. M. Ayzentayn imzal bir film, Ekim

1898de Rigada (Letonya) doan Sergey Mihaylovi Ayzentayn, mart 1918de Kzl Orduya katld. sava bittikten sonra sinemaya ilgi duymaya balad. 1924te Grevi, 1925te ise 1905 Devrimini anlatan Potemkin Zrhlsn ekti. Hem ynetmen hem de sinema kuramcs olan Ayzentayna gre, biim ve ierik birbirine baldr. Devrimci fikirleri yayabilmek iin, film de devrimci olmaldr. Omuz ekimi, stten grn ve alttan grn tekniklerinin kullanlmas, belgesel grnts, devrimin hizmetinde bir estetik yaratma kaygs tar. Ancak Ayzentaynn filmleri SSCB Komnist Partisi tarafndan gitgide daha fazla eletirilmeye balad. Ayzentayn, Ekimden (1928) sonra, birka byk film daha ekti: Aleksandr Nevski (1938) ve Korkun van (1943-1945). Ekim, bir yldnm filmidir. Ekim 1917 Devrimini yeniden yaatmak ve yldnmn kutlamak iin sipari edilen film, o sralarda rakibi olan Troki karakterinin senaryodan karlmasn isteyen Stalinin eletirileri yznden gecikmeye urad. ekimler ancak devrimin onuncu yldnmnden sonra, 1928de bitirilebildi.

Ayzentaynn gznden Kerenski.

Merdiven: Kerenski, sa eli Napolyon tarznda gsnn zerinde, ilerler ve basamaklar kar. Ona bakan bir emir subay zerine omuz ekimi. Kerenski, ayn durula, onun yanndan geer ve kmaya devam eder. En st basamaa vardnda durur, dner ve emirerlerini szerek kollarn gsnde kavuturur. Gzleri Kerenskiye doru kalkm bir emirerine, sonra bir dierine omuz ekimi. Kat durular iinde, bir anlk ekingen bir aknlk belirtisi gsterirler. Kamera, onlara hor grerek bakan Kerenskiye dner. Kollarn gsnde kavuturmu Napolyon heykelcii zerine orta plan. Selam veren bir emirerine omuz ekimi. Selam veren baka bir emirerine omuz ekimi. Heykelcik1 zerine yakn plan. [...] Dizi dizi kristal bardaklar, srahiler ve lks yemek takmlar zerine arka arkaya yakn planlar. Napolyon heykelciine orta plan (baka a). Baka bardaklar, srahiler, tabaklar, sonra yeniden Napolyon.
Ekim (Paris, 1971). 1. Kerenski henz yalnzca ordulardan sorumlu bakanken bile, bolevikler ona "Kk ayakl Bonaparte" diyorlard.

Baarszla urayan devrim giriimi (temmuz 1917): Neva rma zerine koumlarndan asl kalm l bir at.

Ayzentayn, 1927.

Filmin ad: Ekim. Senaryo ve ynetmen: S. M. Ayzentayn. John Reedin Dnyay Sarsan On Gn adl kitabndan serbest uyarlama. Vizyona giri tarihi: Mart 1928. Siyah-beyaz, sessiz. Oyuncular: Profesyonel olmayan aktrler (Lenin rolnde ii Nikandrov); Kzl Ordu askerleri, Leningradda yaayan iiler ve sradan insanlar. 1967de mziklendirilmi; mzik: Dimitri ostakovi. Sresi: 1 s. 30 dk. 1. Bu film tarihin hangi dnemini canlandryor? Olayla filmin ekildii tarih arasnda ka yllk bir sre var? Bu sre iinde Lenine ne oldu? 2. Sayfa 85teki yntemden yararlanarak, bu dosyadaki fotoraflar inceleyin. 3. Kerenski kimle karlatrlyor? Ayzentayn, karakterleri benzeterek ne anlatmak istiyor? Bu karlatrmay filmde nasl veriyor?

Klk Sarayn aln (ekim 1917): Kzl muhafzlar ve Aurora (afak) kruvazr.

Klk Sarayn aln (ekim 1917): Bir bolevik.

YORUMLAYABLMEK N

B E C E R N Z k u l l a n n
Bir sanat eserinin tarihsel ortama balanmas Bir film sekansnn zmlenmesi

Sinema ile ilgili szler.

4. Filmde bir stten grn, bir alttan grn, bir diz ekimi, bir genel ekim, bir btn ekim bulmaya aln. 5. Kerenskinin iktidara geliini gsteren sekans zmleyin: Sahne nerede geiyor? Sahnenin ekildii yere nasl bir anlam yklenebilir? Montajla hangi efektler elde edilmi? 6. Bir filmin neden bir kitap ya da bir el ilanndan daha etkili bir propaganda arac olduunu birka satrda aklayn.

Dosya

"Sinema, tm sanatlar iinde bizim iin en nemli olandr" (Lenin, 1922). "Sinema mutlak surette ele geirmemiz gereken bir propaganda aracdr" (Troki, 1923).

ESTETK
Gzel olan, sanat iinde gzellii oluturan eyler zerine yrtlen dnce.

3 268

Ayzentaynn gznden Lenin.

269

14 Birinci Dnya Savann

sonular
B irinci Dnya Sava bir felaket oldu. Ardnda milyonlarca l, yaral, sakat, sonsuza dek
paralanm aileler ve benzeri grlmemi bir madd ykm brakarak bitti. Snrlar, devletler ve toplumlar geri dn olmayan bir biimde altst oldu; drt imparatorluk haritalardan silindi. nsan adan yenenler de yenilenlerle ayn sonulara katlanmak zorunda kalm olsalar bile, yenilenlerin acs ve yenenlerin uzlamaz tutumu yakn bir gelecekte siyasal bir felakete dnecekti. Bu drt yl dnyay sarsmaya yetmiti. Birinci Dnya Savann sonular tm yzyl etkileyecekti. n Birinci Dnya Sava Avrupa ve Ortadouda ne gibi insan, coraf, siyasal ve ahlaksal sarsntlara yol at?

KONU

KONUNUN PLANI
I. ller, ykmlar, ykntlar II. Dayatlan antlamalar, reddedilen antlamalar III. Devrimler, ayaklanmalar ve ulusu hareketler Konunun zeti / Yntem Dosya : 1914ten 1923e Ortadou

Versailles Bar Konferansnda pazarla oturan drt devlet adam, 1919.

Sadan sola: Woodrow Wilson (ABD Bakan), Georges Clemenceau (Fransa Babakan), Vittorio Orlando (talya Babakan) ve David Lloyd George (ngiltere Babakan). Grmelere 27 millet katldysa da, tm nemli kararlar bu drt adam tarafndan alnd.

Almanlarn ekilmesinden sonra 2 Cambrai (Nord, Fransa).

Nord Demiryolu irketinin 1919 tarihli afii.

270

271

1923-1924te Avrupa ve Ortadou

ngrlen tahliye tarihi

400 km

1920

Rhur

1930 1935 Silahszlandrlm blgenin snr

FNLANDYA
BEL K A

Kln

NORVE
Kuzey

SVE
Baltk Denizi

Koblenz Mainz

ALMANYA

ESTONYA

LKS. SAAR

RLANDA BRLEK KRALLIK

DANMARKA Schleswig Memel

LETONYA LTVANYA

Strasbourg FRANSA 100 km

Kehl

Atlas

Okyanusu

Dou Danzig Prusya (Gdansk) S S C B Poznan HOLLANDA Blgesi ALMANYA BELKA POLONYA Polonya-Rusya Eupen ez Sava Ren Blgesi ya Malmedy 1920-21 Saar E K O SL Galiya AlsaceOVA Lorraine KYA FRANSA AVUSTURYA Karintiya MACARSTAN SVRE ROMANYA Trentino Transilvanya striya Fiume (Erdel) SIRP-HIRVAT-SLOVEN TALYA Dobruca
KRALLII

REN BLGESNN GAL

Ren

Denizi

n 1919 ve 1920de imzalanan bar antlamalarnn ardndan, toprak dalmnn istikrarl bir duruma gelebilmesi iin 1923-1924 yllarn beklemek gerekti. Bu nemli zaman araln aklamak iin pek ok neden sralanabilir: - Dou Prusyann gneyinde, Yukar Silezya, Schleswig ve Karintiya blgelerinde, yani pazarla oturan taraflarn uluslarn kendi kaderlerini tayin etmeleri ilkesini benimsedikleri her yerde plebisitler dzenlenmesi; - Bir dnem Milletler Cemiyetinin egemenliinde kalan toprak ve kentlerle ilgili etrefilli sorunun zmnn srekli olarak ertelenmesi (Saar, Gdansk, Memel ve Fiume); - Rusyadaki i savan, Rusya-Polonya savann da eklenmesi ile uzamas; - Trk-Yunan sava; - Ortadouda Fransz, ngiliz ve Arap karlarnn atmas. n 1923-1924te ortaya kan haritada unlar grlyordu: - Alsace-Lorraine blgesinin Fransaya geri dn; - Trentinonun talyanlarn denetimine gemesi; - Yukar Silezyann Almanya ve Polonya, Schleswigin Danimarka ve Almanya arasnda paylalmas, dier topraklarn ise plebisit yoluyla Almanya ve Avusturyaya geri verilmesi; - Saar ve Gdanskn Milletler Cemiyetinin denetiminde kalmas; - Memelin Litvanya, Fiumenin de talya tarafndan mdahaleler sonucunda ilhak; - 1921de Polonyann, 1923te Trkiyenin yeni snrlarnn kesinlik kazanmas. n Bu yeni Avrupa haritas, halklarn kendi kaderlerini tayin etme haklarnn zaferi anlamna m geliyordu? Kukusuz, ok uluslu imparatorluklar paralanmt. Ancak bar antlamalaryla oluan bu Avrupa, hem drt bykler (Birleik Krallk, Fransa, talya, ABD) arasndaki pazarln, hem de baz mdahalelerin sonucu olmutu. stelik, uluslarn egemenlii ilkesi her yerde uygulanmamt: Macarlarn te biri Macaristan dnda yayordu; yarm milyon kadar Trk Yunanistan, 1,3 milyon Rum da Anadoluyu terk etmek zorunda kalmt; Ortadouda Araplar tek bir bamsz devletin ats altnda birleememilerdi. Yeni snrlar ulusal taleplerin olaanst karmaasna yant veremediinden, alnan kararlar bir yandan uluslarn egemenlii ilkesini gzetmeye alrken dier yandan d krkl yaayan aznlklarn artmasna ve umutlarn krlmasna yol at.

Sil

Be

sa

ra

H a z a r

by

Karadeniz

SPANYA

Dalmaya BULGARSTAN stanbul Boaz ARNAVUTLUK Bat Trakya anakkale Boaz

D e n i z i

1923te snrlar Eski snrlar Galip devletler

Silahszlandrlm blge Milletler Cemiyetinin denetimindeki blge Sava

Trk-Yunan Sava 1921-22 Bat Anadolu

TRKYE

RAN

YUNANSTAN On ki Ada (talya) Kbrs (Birleik LBNAN Krallk) MISIR (Birleik Krallk)

SURYE IRAK Kuveyt (Birleik Krallk) ARABSTAN

Malup devletler Yeni devletler ngiliz mandas Fransz mandas Tartmal blge Halk oylamas sonucu bir lkeye balanan ya da bllen balca blgeler

A k d e n i z

FLSTN RDN

272

273

I. ller, ykmlar, ykntlar

S Z L K

A. llerin izleri

Belge 1, 2 ve 3

* Rantiye * Yeni lkeler

n nsan kayplar ok nemli boyuttayd. Sava, ardnda 9-10 milyon l, bunun en az iki kat kadar da yaral brakt. Savata yaralananlardan 8 milyonu sakat kalm, bir uzvunu kaybetmi, kr olmu ya da zehirli gazlardan zarar grmt. Binlerce insan da psikolojik olarak bir daha normal bir aile ya da i yaamna geri dnemeyecek biimde yaralanmt. Sava yaamn, kuaklarn dzenini bozdu. Oullar babalardan nce ldler. n Savaa katlm olan lkeler, dnyann drt bir yanna artk aralarnda olmayanlar hatrlatmas iin antlar diktiler. Savata lenlerin adlarndan oluan ok uzun listeleri tayan ehit antlar hi bitmeyecek bir yasa ev sahiplii yaparken, bir yandan da cephede ve cephe gerisinde savaanlarn kahramanlnn ve vatanseverliinin srekli hatrlanaca yerler oldular. 11 Kasm ise "kayp kuak"n dramnn hatrland gn olarak hafzalara yerleti. Avrupann tm bakentlerinde, kimlii belirlenemeyen ller arasndan seilen "mehul asker" yeni bir tapnma nesnesi oldu. Mehul asker mezarlar hem ulusal hem de kiisel adan savan hatrland antlara dnt.
doum yl 1821 ya
100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

Savata lenler.

"Babam galip geldiimizi biliyor mu?"

Abel Faivrein 2 Kasm 1918 tarihli Echo de Paris gazetesi iin yapt izim.

Pariste, Etoile Zafer Taknda mehul asker mezar.

doum yl Birleik Krallk 1821

3 7,

B. Savan ve ykmlarn izleri

Belge 5 ve 6

1831 erkekler 1841 1851 1861 1871 1881 1891 1901 1911 1921

1831 1841 1851 1861

4,3

2,

kadnlar

n Belika, Srbistan, Kuzeydou talya, Dou Polonya, Dou Anadolu, Bat Rusya, Kuzey ve Dou Fransa gibi atmalarn yaand blgeler, tarm ve sanayi potansiyellerini neredeyse tmyle yok eden ykmlarn skntsn yayorlard. Fransa en fazla zarar gren lke olmutu, nk zengin tarm, maden ve sanayi blgelerinde retim durmutu ve hereyi yeni batan ina etmek gerekiyordu. Buna karlk, Almanyann saChteau-Arnoux ehit ant (Kuzey Provence Alpleri, Fransa).
lkeler Silah altna lenler alnanlar
(bin kii) Rusya Fransa Birleik Krallk talya ABD Hindistan Romanya Kanada Srbistan Avustralya Belika Yunanistan Almanya AvusturyaMacaristan Osmanl mparatorluu Bulgaristan 15 000 8 317 6 000 5 615 3 800 1 400 1 000 630 450 413 380 200 13 000 9 000 2 850 950 1 700 1 393 776 530 114 75 158 62 400 60 44 12 1 950 1 047 400 100

3,4

FRANSA

1,

1871 1881 1891 1901 1911 1921 100 200 300 400

ABD
2,6

nayi potansiyeli hi zarar grmemiti. n Sava giderleri vergiler, altn rezervlerinin sat ve i ya da d borlanma ile karlanmt. ABD, tilaf lkelerine nemli miktarlarda bor verdi. Kat para basm genel bir enflasyon ve fiyat artna neden oldu; rantiye*ler iflas ettiler. Sava, lke ekonomilerini zayf drd ve Avrupa lkelerinin paralar deer kaybetti. 1914te hl dnyaya hakim olan Avrupa, yeni lkeler*in rekabetiyle kar karya kald.

dier tilaf yanllar

2,5 borcun miktar borlu lke milyar dolar olarak

400

300

200

100

0 0

C. Savan toplumlar zerinde brakt izler

Belge 4 ve 7

Ya gruplarna gre insan says (bin kii)

n Birleik Krallk ve Almanyada savaa en ar vergiyi deyenler sanayi iileri oldu; Fransada ise kyller. Sekin snf da savatan etkilendi, nk bu snftan yetien subaylarn ou savata ldler. Sava gazileri her lkede etkili dernekler kurdular; savatan galip kan lkelerde bu dernekler ounlukla bar yanls olsalar da, yelerinin haklarn kabul ettirmek iin mcadele ettiler. n Savan, retim abasn srtlam olan kadnlarn zgrlemesine pek fazla katkda bulunmadn bugn artk biliyoruz. Silah altndakilerin geri dnmesi ve savaa bal retimin durmas onlar sava sresince yaptklar ilerden mahrum etti. rnein Fransada, savatan sonra nfus an kapatmak ve nfusun yalanmas sorununu zmek iin Polonyal ve talyan gmenlerden yararlanld. ngiliz ve Alman kadnlar oy hakkn elde edebildilerse de, bu Franszlar iin henz geerli deildi. 1920de Fransada doum kontroln ve krtaj yasaklayan, yaptrmlar ok ar bir kanun karld.

ktisat J. M. Keynese gre tilaf Devletlerinin kendi aralarndaki sava borlar. Fransa ve Almanyada doumlar.
Doum tarihi
1914

1930da Fransada ya piramidi. 1. Savatan kaynaklanan kayplar nasl ortaya kyor? 2. Bu grafikten, savaa bal baka ne gibi demografik bir sonu karabilirsiniz?

Almanya
596 000 464 000 351 000 314 000 326 000 485 000 636 000 3 172 000

Fransa
279 000 184 000 165 000 171 000 197 000 218 000 360 000 1 574 000

Fransada 13 Kasm 1918de ilkokulda sorulan bir aritmetik problemi.

1915 1916 1917 1918 1919 1920 Toplam

Brakma koullarna gre Almanlar tilaf Devletlerine 2.500 ar top, 2.500 sahra topu, 25.000 makinal tfek, 1.700 avc ua, 5.000 lokomotif, 150.000 vagon, 5.000 kamyon vermek zorundalar. Bir ar top ortalama 65.000 frank, bir sahra topu 12.000 frank, bir makinal tfek 1.200 frank, bir uak 35.000 frank, bir lokomotif 120.000 frank, bir vagon 16.000 frank ve bir kamyon 5.000 frank olduuna gre, yalnzca bu koullar iin Almanyann demesi gereken miktar ne kadardr?

274

275

II. Dayatlan antlamalar, reddedilen antlamalar

A N A H T A R S Z C K L E R
TAZMNAT
1914-1918 arasnda tilaf Devletlerinin topraklarnda Alman ordularnn neden olduu tahribat telaf etmek iin Almanya tarafndan bu lkelere denmesi gereken para. Bu tazminatn deeri, 1921 ylnda 132 milyar altn mark olarak saptanmt.

Bakan Wilsonun "on drt ilkesi" (ocak 1918).

1. Bir daha gizli anlamalarn yaplmasna izin vermeyecek biimde, aklk ilkesine uygun olarak hazrlanacak bar antlamalar; [] 2. Bar zamannda olduu gibi sava zamannda da, denizlerde seyretme konusunda mutlak zgrlk. 3. Tm ekonomik duvarlarn olanaklar dahilinde kaldrlmas ve tm milletler iin eit ticaret koullarnn oluturulmas. []

A. Yenenlerin bar

Belge 2 ve 3

4. [] Her lkenin silah ve cephaneleri en aza indirilecek. [] 5. Smrgelerle ilgili tm taleplerin, [] ilgili halklarn karlarnn hkmetlerin adil talepleriyle ayn arlkta saylmas ilkesine kesinlikle uyulacak biimde [] sonuca balanmas. 6. Rus topraklarnn tmyle yabanc kuvvetlerden arndrlmas ve Rusya ile ilgili sorunlarn [] Rusyann tam bamsz olarak kendi siyasal geliimine ve ulusal rgtlenmesine karar vermesini [salayacak] biimde zme balanmas. [] 7. Belikann [] yabanc kuvvetlerden arndrlmas ve yeniden ina edilmesi gerekir. [] 8. Fransz topraklar tmyle zgrlemeli ve igal altndaki blgeler iade edilmelidir; Prusyann 1871de Alsace-Lorraine blgesiyle ilgili [] Fransaya verdii zarar tazmin edilmelidir. [] 9. talyann snrlar, uluslarn egemenlii ilkesinin aka alglanan verilerine uygun olarak yeniden dzenlenmelidir. 10. Avusturya-Macaristan halklarna [] en ksa srede geleceklerini zerk bir biimde belirleme olana tannmaldr. 11. Romanya, Srbistan ve Karada yabanc kuvvetlerden arndrlmaldr; igal altndaki topraklar iade edilmelidir; Srbistana denize serbest eriim olana verilmelidir. [] 12. [] u anda Trk egemenlii altnda yaayan uluslara varlklarn srdrme konusunda gvence verilmelidir. [] Boazlar, tm uluslarn gemilerine ak birer serbest geit [haline] getirilmelidir. []

n Ocak 1919da Pariste balayan bar konferans gelecekteki bar dzenlerken bir yandan da yenik lkeleri cezalandrmay amalyordu. Konferansta yalnzca savatan galip kan lkeler temsil ediliyordu ve en nemli kararlar alanlar da bu lkeler arasndan en gl drdnn devlet bakanlar oldu: Wilson (ABD), Clemenceau (Fransa), Lloyd George (Birleik Krallk) ve Orlando (talya). n Yenik lkelerin temsilcilerinin yokluu, Avrupay 1918de Wilson tarafndan nerilen on drt maddeyi temel alarak yeniden dzenlemeyi hedefleyen bu konferansn elikilerinden biridir. Bu maddelerden en nemlisi, coraf anlamazlklarn uluslarn egemenlii ilkesine dayanarak zlmesi fikrini ne sryordu. Wilsonun fikirleri tm uluslarn ya da ulusu hareketlerin bencil karlarn rahatsz etti. Savatan galip kan tm lkeler byle bir felaketin bir daha yaanmamas iin gvenliklerinin salanmas gerektiine inanyorlard. Wilson, zellikle Almanyann srekli olarak zayf kalmasn isteyen Clemenceau ile ayr dt.

Wilson ve Milletler Cemiyeti.

DKTA
Baz Almanlarn Versailles Antlamas iin kullandklar terim. Bu szckle antlamann kendilerine dayatldn anlatmak istiyorlard.

ngiliz gazetesi Punchta, mart 1919da yaynlanm bir karikatr. - Bakan Wilson: "te zeytin dal. imdi i bana!" - Gvercin: "Herkesi memnun etmek isterim tabii; ama bu biraz ar gibi."
1912den 1920ye kadar ABD bakan olan Wilson, lkesini 1917de savaa soktu. 1919daki bar grmeleri srasnda pek de gereki olmayan ilkelerini kabul ettirmeye alt. ABD Senatosu, Versailles Antlamasn onaylamayarak bakanna sahip kmad.

B. Antlamalarn maddeleri: Yeniden dzenleme ve cezalandrma

Belge 1

Orta Avrupada aznlklar.

ekoslovakyada: 14 500 000 nfus (7 milyon ek, 3 milyon Slovak) Almanlar Macarlar Rutenyallar Polonyallar Romanyada: 15 700 000 nfus Macarlar Almanlar Ukraynallar Bulgarlar Ruslar Srplar Yugoslavyada: 14 milyon nfus Macarlar Almanlar Arnavutlar Trkler Romenler 470 000 500 000 440 000 150 000 230 000 1 310 000 720 000 450 000 360 000 310 000 60 000 3 200 000 690 000 550 000 30 000

n Avrupa ve Ortadou haritalar (bkz. s. 272-273) tmyle deiti. Drt imparatorluk (Alman, Avusturya-Macaristan, Osmanl ve Rus mparatorluklar) ortadan kalkt ve yerlerini henz olduka zayf grnen devletler ald. Avusturya-Macaristan paraland; yeni toplam yedi lke, ksmen ya da tmyle bu imparatorluun eski topraklar zerinde kuruldu. Yeni lkeler ekoslovakya, Polonya ve Srp-Hrvat-Sloven Krall (gelecekteki Yugoslavya) idi. Bu arada, yeni siyas snrlar birbirleriyle iie gemi uluslarn karmaklna yant vermekten olduka uzakt. Uluslarn egemenlii ilkesine sayg gstermek istenirken, ulusal aznlklarn oalmasna neden olunmutu. n Milletler Cemiyetinin kurulmas, devletlerin birlikte bar dolu bir gelecek zerinde dnme arzularnn bir gstergesiydi. Ancak Almanya ve dier malup lkeler Milletler Cemiyetine ye olamyorlard. Rusyada devrim yaanyordu ve dier hkmetler bolevizmin kendi lkelerine de bulamas olaslndan endie ediyorlard. En sert biimde cezalandrlan lke Almanya oldu. Herhangi bir asker g bulundurmas yasakland, nemli oranlarda toprak kaybetti ve zellikle savan sorumlusu olarak kabul edildi. Bu yasal sorumluluk sava tazminat* demesi gerektii anlamna geliyordu.

13. Tartmasz olarak Polonyal kabul edilen halklarn yaad topraklar iine alan bamsz bir Polonya Devleti kurulmal ve [bu devlete] denize serbest eriim olana verilmelidir. [] 14. Byk devletlere olduu kadar kk devletlere de siyasal bamszlk ve toprak btnl garantisi verme amacyla, [] bir uluslar birlii oluturulmaldr.

Versailles Antlamas.

C. Gr ayrlklar: l domu bir bar?

Belge 4 ve 5

n Bar antlamalarndan ne yenenler ne de yenilenler memnun kalmt. Fransa, gvenlii iin vazgeilmez olarak grd gvencelerin tmn elde edememiti. talyanlar "sakat kalm bir bar"tan sz ediyorlard ve Fiumeyi istiyorlard. Amerikan Senatosu ise, Milletler Cemiyetine katlmann ABDyi gelecekte yeniden Avrupaya mdahale etmek zorunda brakmasndan ekinerek, Versailles Antlamasn onaylamad. Bylece ABD de Milletler Cemiyetinin dnda kald. Durumu en hararetli biimde protesto eden lke Almanyayd. Versailles Antlamasn kabul edilemez bir "dikta*" olarak deerlendiriyordu. Tm smrgelerini kaybetmi ve son derece ar ekonomik yaptrmlar gslemek zorunda kalmt. Oysa pek ok Alman asker yenilgiye uramadklarna ve ordularnn lkede cumhuriyeti kuran 9 Kasm 1918 devrimiyle srtndan hanerlendiine inanyordu. Srta saplanan haner efsanesi ve Versailles diktas birleerek 1920li yllarda Almanyada ar sac siyasal gruplarn propaganda faaliyetlerini kolaylatracakt.

MADDE 51. - 10 Mays 1871 tarihli Frankfurt Antlamas ile Almanyaya braklan topraklar, 11 Kasm 1918 itibariyle yeniden Fransz egemenliine gemitir. MADDE 228. - Alman hkmeti, tilaf Devletleri ile mttefiklerine, sava yasa ve usullerine aykr eylemlerde bulunmakla sulanan kimseleri kendi asker mahkemeleri nne karma hakkn verir. [] MADDE 231. - Almanya, kendisinin ve mttefiklerinin saldrgan tutumu nedeniyle ortaya kan sava durumunun sonucu olarak tilaf Devletlerinin maruz kald tm kayp ve zararlardan [] kendisinin ve mttefiklerinin sorumlu olduunu kabul eder. MADDE 232. - tilaf Devletleri [] kendi sivil halklarna ve onlarn mallarna verilen tm zararn tazmin edilmesini talep eder ve Almanya bu tazminat demeyi kabul eder. MADDE 233. - Sz konusu zararlarn tutar bir tazminat komisyonu tarafndan saptanacaktr. MADDE 428. - Gvence olarak [] Ren Nehrinin batsnda kalan tm Alman topraklar tilaf Devletlerine ait kuvvetler tarafndan on be yl boyunca igal edilecektir.

Versailles Antlamas kart Alman karikatr.

Simplicissimus, 3 Haziran 1919. Giyotinin bana bal ipi tutan
Clmenceau; dierleri, solda Wilson, sada Lloyd George.

1. 51. madde kapsamna giren topraklar hangileridir? 2. Baz Almanlarn gznde bu antlamay kabul edilemez hale getiren maddeler hangileridir? Nedenini aklaynz.

1. Mahkum kimi temsil ediyor? 2. Bu karikatrle hangi fikir dile getiriliyor?

276

277

III. Devrimler, ayaklanmalar ve ulusu hareketler

A N A H T A S Z C K R

A. Devrim giriimleri ve toplumsal huzursuzluk

Belge 1, 2 ve 4

MANDA
Kendi kendilerini ynetme olanandan yoksun olan topraklar iin uygulanan rejim. Manda sahibi olan devlet (rnein Suriyede Fransa), sz konusu topraklar Milletler Cemiyetinin denetimi altnda bamszlk aamasna kadar getirmek zorundayd.

n Almanyada, savan son gnlerinde, donanmada ayaklanmalar kt. 1917de Rusyada olduu gibi, baz byk kentlerde sovyetler kuruldu. 9 Kasm 1918de cumhuriyet ilan edildi. Ocak 1919da spartakistler*in liderleri Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht, Ekim Devrimi modelinden esinlenerek Berlinde bir ayaklanma balattlar. Ancak Alman Cumhuriyetinin her yerinde iktidarda bulunan sosyal-demokratlar* ayaklanmay bastrmak iin ordudan yardm istediler. Ordu rejim deiikliini kabul ediyor, ama bolevik rejimini istemiyordu. Spartakist liderler "kanl hafta" srasnda ldrld. Bylece Alman solu kalc bir biimde spartakistlerin mirass komnistler ve sosyal demokratlar arasnda blnm oldu. n Bavyerada Kurt Eisner ve Macaristanda Bela Kun liderliinde devrimler balatld, ama bastrldlar. Bolevikler devrim modellerini Orta Avrupaya ihra etmeyi baaramadlar. 1919-1920 yllarnda Fransada, talyada ve Birleik Krallkta nemli grevler patlak verdi. Savan hemen ertesinde pek ok ii tm umutlarn kurulacak yeni bir dnya dzenine balamt ve bazlar iin bu dzen Rus modelinden esinlenen komnizm olabilirdi.

"Spartakusa oy verin".

Spartakistler iin hazrlanm 1919 tarihli seim afii.

Trk-Yunan sava sonrasnda Rum mlteciler (1922). 3

Mays 1919da, Yunanllar Anadoluya ktlar. Mustafa Kemalin komutasnda zaferle sonulanan kar-saldr, bir milyondan fazla Rumun Anadoludan, yarm milyon kadar Trkn de Rumeliden g etmesine yol at.

* Spartakistler * Sosyal-demokrat * Kibbuz

B. Ortadouda ulusuluk ve emperyalizm

Belge 3 ve 5

n 1920de imzalanan Svres Antlamasnn eski Osmanl mparatorluuna ait topraklarn ve yalnzca Trklerin yaad blgelere indirgenen Trkiyenin kaderini belirlemesi gerekiyordu. Ancak Mustafa Kemal Paa ynetimindeki Trk ulusular iktidara el koydular. ngilizler tarafndan kkrtlarak Anadoluya gelen Yunanllar Trklerin kurmak istedikleri yeni dzene kar kmak isteyince, iki lke arasnda korkun bir sava balad. Mustafa Kemalin Ermeni ve Yunanllara kar kazand zaferin ardndan 1923te imzalanan Lozan (Lausanne) Antlamas yeni Trk ulus-devletinin snrlarn kesinletirdi. Mustafa Kemal (bkz. Konu 16 ve 18), lkeyi modernletirme abalarna giriti (laikleme, kadnlara vatandalk haklar, okuma-yazma seferberlii, vs). n Sava srasnda ngilizler byk lde Arap ulusuluu zerine oynamlard. 1916da ngiliz gizli ajanlarndan biri, Arabistanl Lawrence adyla bilinen Albay Lawrence, Trklere kar balayan Arap ayaklanmasn ynetti. Ancak ngilizler Yahudi ulusuluunu, yani siyonizmi de unutmamlard. 2 Kasm 1917 tarihli Balfour Bildirgesi, siyonistlere Filistinde bir "Yahudi yurdu" kurma olana vadediyordu. Saylar gn getike artan Yahudi gmenler Filistine geldiler ve burada kibbuz*lar kurdular. n Osmanl mparatorluunun 1918de yenilgiye uramas Ortadoudaki dzeni altst etti ve blgenin Fransa ile ngilterenin hakimiyetine gemesiyle sonuland. ngilizler daha gl bir konumdayd, ama Araplara ve Yahudilere verdikleri elikili szleri yerine getirmeleri gerekiyordu. Franszlarn ise Osmanl mparatorluunun yklmasndan salanabilecek tm karlar ngilizlere kaptrmaya niyetleri yoktu. 1920 antlamalar manda* adyla tanmlanan hakimiyet alanlarn belirledi. Suriye Fransann, Filistin ve Mezopotamya ise ngilterenin denetiminde olacakt. Bu blnmeler ksa sre sonra isyanlara yol at. Mslman ya da Hristiyan Araplar, Yahudiler, ulusu hareketler ve din mcadeleleri, ksacas gelecekte yaanacak olan Ortadou dramnn tm malzemesi artk hazrd.

Rosa Luxemburgun son yazs.

Fransz ve ngilizlerin Ortadoudaki petrol gelirleri.

u anda devrimin yaras olan eye biraz yakndan bakmak yeterli olacaktr: Kendilerini subaylarna kullandrtmaya devam eden ve kar-devrime hizmet eden asker kitlesinin siyasal olgunluk zaaf, byle bir kriz annda devrimin kalc bir zafere ulamasnn mmkn olamayacan kantlamaya yeter. Dier taraftan, bu olgunluk zaaf Alman devriminin genel olgunluk zaafnn da belirtisidir. Devrim, asker kitlesinin byk ounluunun geldii krsal alanlara imdiye kadar hemen hemen hi ulaamad. Buraya kadar Berlin, imparatorluun geri kalan blmnden neredeyse kopuk gibiydi. [] Eksik olan, ileriye doru yaplan hamlelerdeki koordinasyon ve Berlin ii snfnn saldrlarna ve kar-saldrlarna bambaka bir etkinlik kazandrabilecek ortak eylem plandr. Ayrca, ekonomik mcadeleler siyasal alandaki kusurlarn daha derinde yatan nedeni de budur , devrimci snf mcadelesini durmakszn besleyen bu volkan, evet, bu mcadeleler henz balang aamasndadr.
"Berlinde dzen hakim", Spartakist Rote Fahne gazetesinde kan yaz, 14 Ocak 1919.

Dnyann her yannda ve tm lkelerin yararna, snai ve ticar amal kullanlmak zere, dalmnda giderek byyen eitsizlikler olduu kabul edilen petrol rnlerinin srekli tedarikini salamak ve bylece dostluk ilikilerini gelitirmek ve tm uluslarn refah dzeyini ykseltmek iin, Fransa ve Byk Britanya hkmetleri [] u zeminde anlamaya varmlardr: Yakndouda ve Akdeniz havzasna komu lkelerde bulunan eitli petrol yataklarnn iletilmesi konusunda ortak bir siyaset izlemek. [] Majestelerinin hkmeti Mezopotamya zerinde manda hakkn elde ettii takdirde, Mezopotamya hkmeti nezdinde, koullar bu hkmetle Turkish Petroleum Company* arasndakilerle ayn olacak [] ayrcalklar verilmesi konusunda yetkilerini kullanacaktr. Fransz hkmetinin bu irkette belli bir pay olacaktr. irket srekli ngiliz denetiminde kalacaktr. [] irketin elde ettii kr u ekilde paylatrlacaktr: ngiltere % 70, Fransa % 20, Mezopotamya hkmeti % 10. Fransz hkmeti, petrol Mezopotamya ve ran zerinden Akdenize ulatracak iki petrol boru hattnn denmesi konusunda kolaylk salayacaktr.
Fransz-ngiliz uzlama projesi, nisan 1919. (*) 1913te kurulan ngiliz petrol irketi; ad 1928de "Iraq Petroleum Company" olmutur.

Spartakist devrimciler Mnih tren garnn nnde, 1919.

1. Yaznn kt tarihte, ayaklanma baar kazanm myd? 2. 1917 ylnda Petrograd kentinin durumuyla nasl bir karlatrma yaplabilir?

278

279

konunun zeti
SENTEZ
Birinci Dnya Savann ertesinde, Avrupa lkeleri nemli boyutlardaki insan kayplar nedeniyle zayf dmlerdi. Sava, katlan lkelerin ekonomilerini de etkilemiti (ykntya dnen blgeler, borlanan devletler). 1919 ylnn ocak ayndan haziran ayna kadar, Versaillesda toplanan bar konferans, - Wilsonun on drt ilkesini temel alyordu; - Uluslarn egemenlii ilkesine dayanarak Avrupay yeniden dzenlemeyi amalyordu; - Ancak, sonuta ne konferansn dnda braklan yenik lkeleri ne de grleri farkllk gsteren galip lkeleri tatmin etmeyi baarabildi. 1919-1920de imzalanan bar antlamalar Almanlarn ou ve talya gibi baz galip lkeler tarafndan protesto edildi. Rus Devriminin Avrupa zerindeki etkisi, genellikle kanl bir biimde bastrlan ayaklanmalarla (1919da Almanya ve Macaristan) kendini hissettirdi. Ortadouda, Osmanl mparatorluunun paralanmas byk sorunlara yol at. Trkler ulusal bir devlet kurdular; Suriye, Filistin ve Mezopotamya ise Fransz ve ngiliz denetimi altna girdi.

yntem
Bir tarih mzesini ziyaret:
Asker Mze (Harbiye, stanbul)
MZENN TARHES
n Gnmzde Asker Mze olarak kullanlan bina da tarih bir mekndr. 1841 ylnda Harp Okulu olarak hizmete girmi, bu okulun Ankaraya tanmasndan sonra eitli asker birliklerin karargh olmutur. 1966dan beri Asker Mze binas olarak hizmet vermektedir. 1846da alan mze ise, bu binaya tanmadan nce, Aya rini Kilisesindeydi.

MZENN TANITIMI
n Mzede ok uzun bir dneme (15-20. yzyllar) ilikin ok eitli malzeme (silahlar, sancaklar, sanat eserleri, vs.) sergileniyor. Birok salona blnm mze meknnda bizi kitabmz asndan daha yakndan ilgilendiren salonlar unlar: Merutiyet, I. Dnya Sava, anakkale Sava, Atatrk, Mill Mcadele ve Kyafetler Salonlar.

KARITIRMAYALIM

1919-1920de imzalanan 5 bar antlamas

Saint-Germainen-Laye n Se Neuilly

28 Haziran 1919da Versaillesda Almanya ile 10 Ekim 1919da Saint-Germain-en-Layede Avusturya ile

PARS

27 Kasm 1919da Trianon atosunda Bulgaristan ile 4 Haziran 1920de Neuillyde Macaristan ile 10 Austos 1920de Svresde Osmanl mparatorluu ile

TARH MZESN ZYARET

n Yannza ayaktayken de not almanz salayacak kaln kapakl bir defter aln. n Girite, ieride bir belge merkezi ya da danma birimi olup olmadn renin, varsa mzenin bir plann edinin.

Versailles Trianon 10 km

Svres

KTAPLAR

OKU YAL IM GEZ ELM GR ELM

Milletler Cemiyetinin genel kurulu ve konseyi

KONSEY
5 daimi ye (Fransa, Birleik Krallk, in, talya, Japonya)

- Paul C. HELMREICH, Sevr Entrikalar, ev. . Erol (stanbul,1996) - Peter MANSFIELD, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. N. lken (stanbul, 1975). - Dido SOTIRIU, Benden Selam Syle Anadoluya, ev. A. Tokatl (stanbul, 2002). MZE - Asker Mze, Harbiye, stanbul. FLMLER - David LEAN, Arabistanl Lawrence, 1962.

DAM SEKRETERLK

GENEL KURUL
(Cenevre) 42 ye

6 KOMSYON En nemlileri:
- Silahszlandrma - Aznlklar

Milletler Cemiyetinin 42 yesi, ylda bir kez Cenevrede toplanrlar (Genel Kurul). Bunun dnda, 5 daimi yeden oluan Konsey gndelik kararlar alr ve Genel Kurula rapor verir.

n Mzenin boyutlarna dikkat edin (salon says, vb.). Bylece ilk salonlarda fazla zaman kaybetme tehlikesini ortadan kaldrm olursunuz. n Gezerken bir yandan not aln: - Sergilenen belgelerin tarihleri, eserlerin kime ait olduu, yararlanlan kaynaklar; - Sizin bildiiniz tarihlere rastlayan belge ya da nesneler; - Aklnza taklan sorular. n Mzeden kmadan nce, varsa kitap sat blmne uramay unutmayn.

MANDA DARES ULUSLARARASI ALIMA BROSU

Smrge ve manda

Smrge, "metropol" ad verilen yabanc bir devlet tarafndan dorudan igal edilmi topraklardr. Bu topraklar pek ok alanda metropole bamldr. Manda ise, 1920den sonra Milletler Cemiyeti tarafndan kendi adna ynetmeleri iin yabanc devletlere braklm topraklardr. rnein, Suriye bir Fransz mandasyd.

280

281

Dosya

1914ten 1923e Ortadou

Karadeniz
stanbul

RUSYA

Osmanl mparatorluu ngiliz denetimindeki topraklar

Bakan Wilsonun 12. ilkesi.

Birbirinden ok farkl halklar bnyesinde barndran (Mslman Trkler, Araplar ve Krtler, Hristiyan Araplar, Rumlar ve Ermeniler, Yahudiler) ve Almanyann yannda savaa katlan Osmanl mparatorluu, 1918de yenilen lkeler arasnda yer alyordu. Paralanmt. Sevr Antlamas, topraklarnda yalnzca Trklerin yaayaca bir Trkiye kurarak imparatorluun miras konusunu karara balamay denedi, ancak sorunlar bagstermekte gecikmedi. - Yunanistan ile Trkiye arasnda sava kt. - Trk ulusular tarafndan balatlan devrim, Mustafa Kemal Paay iktidara tad. Ermeniler ve Yunanllar karsnda kazanlan asker zaferden sonra, 1923 ylnda Lozanda yeni bir bar antlamas imzaland. Trkiyenin 1923te belirlenen snrlar gnmzdeki snrlaryla hemen hemen ayndr. - ngilizlerle Franszlar arasndaki rekabet ve ngilizlerin Araplarla Yahudilere verdikleri elikili szler, 1920den itibaren Araplarn ounlukta olduu blgelerde durumun naziklemesine yol at.

YUNANSTAN

skenderun Kbrs am Kuds KUVEYT Badat RAN

Akdeniz

imdiki Osmanl mparatorluunun Trk blgelerine kesin egemenlik hakk tannacaktr, ancak u anda Trklerin egemenlii altnda yaayan dier uluslara varlklarn srdrme gvencesi verilecek ve zerk bir biimde kendi geliimlerini tayin etme frsat her trl engelden arndrlm olarak tannacaktr. Boazlar, uluslararas gvence altnda, tm uluslarn gemileri ve ticareti iin birer serbest geit oluturacak biimde daimi olarak ak tutulacaktr.
Bakan Wilsonun 14 ilkesi (8 Ocak 1918).

MISIR Mekke SUDAN UMMAN

1914
Trkiye BOLEVK RUSYA Arap Krall Fransz Mandas ngiliz Mandas ngiliz denetimindeki topraklar

Karadeniz
Ankara YUNANSTAN Kbrs LBNAN FLSTN SURYE IRAK

Akdeniz

RAN KUVEYT

MAVERA-YI RDN HCAZ MISIR

ngilizlerin verdikleri szler.

Mekke UMMAN SUDAN 500 km

a. 1915te Araplara Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriyeye ait am, Humus, Hama ve Halepin batsnda bulunan baz blgelerin [bugnk Lbnan] tmyle Arap olduklar sylenemez; bu nedenle talep ettiiniz topraklarn dnda braklacaklardr. Bu deiiklii hesaba katarak ve daha nce baka Arap eyhleri ile imzalanan anlamalara dokunmamak kouluyla, bu snrlar kabul ediyoruz. [] Yukarda belirtilen deiiklikler gz nnde bulundurulmak kaydyla, ngiltere Mekke erifinin talep ettii topraklar zerinde bulunan tm blgelerde Araplarn bamszln tanmaya ve desteklemeye hazrdr.
ngilterenin Msr Genel Valisi Henry MacMahondan Mekke erifi Hseyine mektup, 24 Ekim 1915.

1921

Osmanllara kar Arap ayaklanmas.

Le Petit Journal, 16 Temmuz 1916.

1914te ve Osmanl mparatorluunun yklmasndan sonra 1921de Ortadou.

Arabistanl Lawrence, 1930. 6

ngiliz arkeolog Thomas E. Lawrence (1888-1935), 1914te Suriyede alyordu. ngiliz gizli servisi tarafndan ajan olarak grevlendirildi. Araplarn Osmanllara kar balattklar ayaklanmada ve Birinci Dnya Sava srasnda Filistinin ele geirilmesinde aktif bir rol stlenen Lawrence, dnyann her yerinde "Arabistanl Lawrence" adyla tannr.

b. 1917de Yahudilere Majestelerinin hkmeti Filistinde Yahudi halk iin ulusal bir yurt kurulmas fikrine olumlu yaklamaktadr ve Filistinde bulunan Yahudi olmayan topluluklarn sivil ve din haklaryla dier lkelerde Yahudilerin faydalandklar siyasal haklara zarar verecek herhangi bir eyleme giriilmeyecei batan kabul edilmek kaydyla, bu hedefin gerekletirilmesi iin tm olanaklarn seferber edecektir.
Birleik Krallk Dileri Bakan Arthur Balfourun Siyonist Federasyonu temsilcisi Lord Rothschilda mektubu, 7 Kasm 1917.

YORUMLAYABLMEK N
1. Osmanl mparatorluunun neden okuluslu bir imparatorluk olduunu gsterin. Bu imparatorluun topraklarnda yaayan halklarn ounu birletiren ba nedir? 2. ngilizler tarafndan Araplara ve Yahudilere verilen szler arasndaki elikileri aklayn (Belge 1).

B E C E R N Z k u l l a n n

Dosya

rdn Kral Abdullah ibn Hseyin el-Haim (1882-1951), ngiliz Smrgeler Bakan Winston Churchill ve ei ile birlikte, Kuds, nisan 1921.

3. 1914te Osmanl mparatorluunda yaayan en kalabalk Hristiyan halk hangisiydi? Savatan sonra bu halka ne oldu (bkz. s. 246)? 4. Araplar bar antlamalarndan memnun olabilirler miydi? Neden?

elikili belgeleri karlatrn Haritalar karlatrn

282

283

15 Mill Mcadele
(1918-1923)
B irinci Dnya Savann sona ermesiyle birlikte Osmanl Devletinde yeniden bir merutiyet
mcadelesi balad. ttihat ve Terakkinin gcn krmaya alan Padiah VI. Mehmet Vahdettin, zayf olan siyasal konumunu tilaf Devletlerine kar teslimiyeti bir siyaset gderek glendirebilecei inancndayd. Sava kazananlarn Osmanl mparatorluunu tasfiye planlarna kar k, bylece merutiyetilerin tekelinde kald. Dou Anadoluda Mustafa Kemal Paann nderliinde ve aka merutiyet isteiyle ortaya kanlar, sonunda istediklerini elde ettilerse de, stanbulun igali ve son Osmanl meclisinin alamaz hale getirilmesiyle, Trkler asndan Osmanl mparatorluunun tasfiyesinin savasz gerekleemeyecei meydana kt. Bylece balayan Anadolu Savann baarya ulamas, "Trkiye" adnda yeni bir ulus-devlet yaratt. n Sultan VI. Mehmet Vahdettinin siyaseti neydi? n Merutiyet istekleri neden ilk kez Dou Anadoluda dile getirildi? n Yeni bir "Trkiye Devleti" ne zaman ortaya kt?

KONU

KONUNUN PLANI
I. Milli Mcadelenin balangc
Trk Kurtulu Sava. Vittorio Pisaninin suluboya tablosu, Atatrk Mzesi.

II. Trkiye Byk Millet Meclisi III. Anadolu Sava IV. Osmanl Devletinin sonu Konunun zeti / Yntem Dosya: stikll Mahkemeleri
20 Ocak 1921 Tekilt- Essiye Kanunu 10 Ocak 1921 1. nn Sava 23 Temmuz7 Austos 1919 Erzurum Kongresi 12 Ocak 1920 4-11 Meclis-i Mebusann Eyll almas 1919 28 Ocak 1920 Sivas Kongresi Misak- Milli 8-21 Temmuz 1921 Ktahya-Eskiehir savalar 23 Austos - 26 Austos 1922 1 Nisan 1921 1 Kasm 1922 13 Eyll 1921 Byk 2. nn Saltanatn kaldrlmas Sakarya savalar Taarruz Sava

Gazi Mustafa Kemal Paa mareal niformasyla.

21 Aralk 1918 Meclis-i Mebusann feshi

Nazmi Ziya (1881-1937), stanbul Resim ve Heykel Mzesi.

I. Trkiye Byk Millet Meclisi (23 Nisan 1920-15 Nisan 1923); Bakan: Mustafa Kemal Paa stanbul hkmetleri:
Ahmet zzet Paa
14 Ekim 1918

Tevfik Paa I-II-III

11 Kasm 1918

Damat Ferit Paa I-II-III

4 Mart 1919

Ali Rza Paa

2 Ekim 1919

Salih Paa
8 Mart 1920

Damat Ferit Paa IV-V

5 Nisan 1920

Tevfik Paa IV
21 Ekim 1920

1918
30 Ekim 1918 Mondros Brakmas

1919
15 Mays 1919 zmirin igali

1920
16 Mart 1920 stanbulun igali

1921
16 Mart 1921 20 Ekim 1921 Moskova Ankara Antlamas Antlamas

1922
11 Ekim 1922 Mudanya Brakmas

1923
22 Kasm 1922 24 Temmuz 1923 Lozan Konferans Haziran temmuz 1923 Seimler

284

285

I. Milli Mcadelenin balangc

S Z L K

Mondros Brakmas, 30 Ekim 1918.

den boaltlmas daha nce buyrulmu bulunmaktadr; bu blgenin geri kalan blmnn boaltlmas, oradaki durum Mttefiklerce incelendikten sonra gerek grlrse yaplacaktr. Oniki. Trk Hkmetinin haberlemeleri dnda, btn telsiz telgraf ve kablo istasyonlarnn Mttefiklerce denetim altna alnmas. Ondrt. lkenin gereksinmeleri karlandktan sonra, Trk kaynaklarndan kmr, akar yakt ve deniz gereleri satn alma kolaylklar verilmesi. [...] Yirmi. Beinci madde gereince terhis edilecek Trk ordusu blmnn, tatlarn da iermek zere, ara ve gerelerinin, silhlarnn ve cephanesinin kullanl biimi konusunda verilebilecek buyruklarn yerine getirilmesi. Yirmidrt. Alt Ermeni ilinde karklk karsa, Mttefikler bu illerin herhangi bir blmn igal etme hakkn ellerinde tutarlar.
Seha L. Meray ve Osman Olcay (yay.), Osmanl mparatorluunun k Belgeleri (Ankara, 1977).

Be. Snrlarn denetlenmesi ve i dzenin korunmas iin gerekli olan birlikler dnda Trk ordusunun derhal terhis edilmesi. (Birliklerin insan gc ve konuu daha sonra Trk Hkmeti ile danlarak saptanacaktr).
Belge 2

A. Mondros Brakmas

* Mstear * Elviye-i selse

n tilf Devletlerinin Birinci Dnya Sava balarnda yaptklar Osmanl topraklarn paylama planlar, Rus Devriminden hemen sonra Bolevikler tarafndan btn dnyaya aklanmt. Bu yzden stanbuldaki resm evrelerde cidd korkular olumutu. Geri ngilizler bu gelimeden sonra stanbulun Trklere braklacana ilikin aklamalar yapmlard; ayrca ABD Bakan Wilsonn 12. ilkesinde (bkz. s. 283), Trklerin ounlukta olduklar yerlerin Trklere braklaca da sylenmiti; ama bunlar, Trk ulusularnn kendi vatanlar olarak grdkleri baz topraklarn yitirilme olasln tmyle ortadan kaldrmyordu. Bu durumda Osmanl resm evrelerinde savatan abuk ekilinirse, tilf Devletlerinin de Trklere hogrl davranacaklar yolunda bir eilim belirdi. Ancak iktidardaki Talt Paa Kabinesi, mttefiklerinden ayr bir brakma yapmama karar ald. n 1918 eyllnn sonlarnda Osmanllarn durumu ok nazikleti. tilaf gleri 17 Eyllde Bulgar cephesini yarm, ayn 29unda imzalanan brakmayla da Bulgaristan savatan ekilmiti. Trakya ve stanbulun savunmasz kalmas anlamna gelen bu durumda brakma imzalanmas gerekiyordu. Talt Paa Kabinesi istifa etti ve hem padiahn hem de artk iktidar brakmas gereken ttihat ve Terakkinin gven duyduu, partilerst Ahmet zzet Paa Hkmeti 14 Ekim 1918de kuruldu. Yeni hkmet, stanbulda sava esiri olarak bulunan ngiliz generali Townshend araclyla Birleik Krallkn Akdeniz filosu komutan Amiral Calthorpela ilikiye geti. Limni Adasnn Mondros limannda demirli ngiliz sava gemisi Agamemnondaki brakma grmelerine, Osmanl temsilcisi olarak Bahriye Nazr (Deniz Kuvvetleri Bakan) Albay Hseyin Rauf Bey, danman olarak Dileri Bakanl Mstear* Reat Hikmet ve Yarbay Sadullah Beyler ile sekreter Ali Bey gnderildi. n 30 Ekimde imzalanan Mondros Brakmas, Osmanllar iin ar bir diplomatik yenilgi oldu. Rauf Bey, byk bir vatansever ve Balkan Sava kahraman (bkz. s. 202203) olmakla birlikte, diplomatlk deneyimi olan biri deildi. ngiliz denizcileriyle grmeye, ngilizce bilen, baarl bir deniz subay olduu iin yollanmt. Bir zayf yan da, savan sonlarna doru ortaya kan ve kendilerine kolaylk gsterildii takdirde ngilizlerin de Osmanllara hogrl davranacaklarna ilikin kany paylayor olmasyd. Bylece ngilizler, aralarnda baz ar koullarn da bulunduu btn isteklerini, nemsiz birka deiiklikle, kabul ettirebildiler.

Alt. Trk karasularnda ya da Trkiyenin igalindeki sularda bulunan btn sava gemilerinin teslim edilmesi; Trk karasularnda kolluk ya da benzeri amalar iin gerekli grlebilecek birtakm kk gemiler dnda, bu gemilerin belirtilecek Trk limannda ya da limanlarnda gzaltna alnmas. Yedi. Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek herhangi bir durum ortaya karsa, herhangi bir stratejik noktay igal etme hakk bulunmas. On. Toros tnel sisteminin Mttefiklerce igali. Onbir. Trk Birliklerinin Kuzey-bat randan sava ncesi snrlarn gerisine derhal ekilmeleri daha nce buyrulmu bulunmaktadr; bu buyruk yerine getirilecektir. Kafkasya-tesinin bir blmnn Trk Birliklerin-

ngiliz politikas, stanbul Hkmeti ve gen komutanlar.

Yunanistann faaliyet sahasna karlmamasnn salanmasyla ngilizle5 Kasm 1918 rin skenderun ve skenderun - Halep yolu zerinde birlemelerindeki mantk ilikisini anlayamadm gibi bu konuda hogrl davranmay da tam tersine pek sakncal gryorum. [...] ngilizlerin aldatc muamele, neri ve hareketlerini ngilizlerden ziyade hakl gsterecek ve buna karlk jest yapmay gerektirecek emirleri yerine getirmeye yaradlm msait olmadndan ... yerime tayin buyuracanz kiinin sratle emir ve bildirilmesini zellikle istirham ederim. Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal c) Dokuzuncu Ordu Komutanlna 25 Kasm 1918 ngilizler, Elviye-i Selsenin de boaltlmas hakkndaki isteklerinde diretiyorlar. Ve tarafmzdan da bu istei yerine getirmek mecburiyetinde kalnacaktr. Bu yzden, Dokuzuncu Ordu ktalarnn 93 Harbinden sonra oluan hudut gerisine alnmas gerekmektedir. Buna gre hangi tmenlerin iae ve ikamet bakmndan en uygun olarak nerelere tanabileceinin ve bu yeni konuu almak zere tamann nasl gerekletirileceinin sratle bildirilmesi .... 6 Kasm 1918 Harbiye Nazr namna Cevat d) Dokuzuncu Ordu Komutan Yakup evki (Suba) Paann 26 Kasm 1918 tarihli yantndan blmler: Brakma koullarnda, Elviye-i Selsenin boaltlmas, yerinde inceleme yapldktan sonraya braklmt. Bu henz yaplmamtr. nce bir heyet gelip grmelidir... Osmanl askeri burasn boaltrsa kim igal edecektir. Ermenilerin ve Grclerin bir haklar yoktur. Ruslar gelirse buna itiraz olunamaz... Brest-Litovsk hududu dnda ve Elviye-i Selsede Mslmanlar, Ermeni ve Grc egemenliine girmemeye ve savunmaya karar vermilerdir... Devletin, en meru haklar elde edemiyecek bir hale dt grlyor. Ancak ngilizlerin her dediini yapmak ve son derece aadan almak yoluyla mlk ve milletin kurtarlabileceini asla mit etmiyorum...

Hele bir belli olsun...

a) Yldrm Ordular Grubu Komutanlna Brakma hkmlerine gre ngilizlerin skenderunu igle hak ve selahiyetleri yoksa da, Halep civarndaki ordularn beslemek iin skenderundan istifade etmek istemeleri de hakl bir istek mahiyetindedir. Brakmada bir hayli maddeyi deitirerek vaktin darl nedeniyle bize yalnz szl aklama ve gvence verebilen ngiliz delegesinin bu centilmenliine karlk bir jest olmak ve Yunanistann faaliyet sahasna karlmamasn salamak ve elde etmek zere skenderun limanndan ngilizlerin erzak ve saire tama konusunda yararlanmasna ve skenderun Halep yolunu tamir edebilmelerine izin ve bu konuda ordunun vaziyetince de bir saknca grmyorum. Bu limandan ve yoldan yararlanmalarn salamakla skenderun liman ve ehrini kendilerine terk etmi olmuyoruz. Liman ve ehir, yine bizde kalacak, askeri ve idari ynetimimiz ... her eyimiz yine yerli yerinde bulunacak. Onlar yalnz limandan ve yoldan srf bir misafir sfatyla yararlanacaklardr. Sadrazam ve Genelkurmay Bakan zzet b) Genelkurmay Bakanlna ... ngilizlerin Halep civarndaki ordularn beslemek iin skenderundan yararlanmak istemeleri hakl deildir. nk ngilizlerin eline gemi bulunan Halep Vilayetinde Halep ehri merkezinde milyonlarca erzak olduktan baka brakma antlamasnn 21inci maddesine gre gerekten Halepteki ngiliz ordusuna iece yardm etmek gerekirse pek ok erzaka mlik bulunan Kilis ve Antep yrelerinden zel tertibt ve nlemlerle erzak satlabilir. Zat- samlerini temin ederim ki ama Halepteki ngiliz ordusunu ie etmek olmayp skenderunu igal ve skenderun Krkhan - Katma yoluyla hareket ederek Antakya - Deyr-i Ceml - Ahtern hattnda bulunan Yedinci Ordunun ekilme yolunu kesmek ve bu orduyu Altnc Orduya Musulda yapld gibi teslimden kanamayacak bir vaziyete sokmaktr. [...]

... 4 Aralk 1919da Trakyada terhis olunarak stanbula gelmitim... []lk iim Maarif Nezaretine bavurarak mtarekeden drt ay nce bana teklif edilmi olan Erzurum Erkek retmen Okulu mdrln istemek oldu. Bir zamanlar bu vazifeyi bana verebilmek iin Harbiye Nezareti ile birok yazmalara girimi ve bana bin bir iltifatta bulunmu olan bakanlkla bu defa bavurduum bakanlk arasnda hibir mnasebet kalmamt. Bu nezaret memlekette yaplmas gereken bir kltr vazifesi bulunduunu unutmu, emrindeki unsurlardan hangisinin ttihat, hangisinin muhalif olduunu tespitten baka bir ii kalmadn sanyordu. Ben henz politika mazisi olmayan bir gen olduum iin ilk azda reddedilmedim. Daireler hakkmda bir karar vermeyerek beni Nazra gnderdiler. Ancak, o zaman nazr sandalyasnda oturan adama* gre, "Erzurumun mukadderat, yani hudutlarmzn iinde kalp kalmayaca henz belli olmadndan orada yeniden bir erkek retmen okulu amaya lzum kalmam"t.
Cevat Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum (Ankara, 1946). (*) Filozof ve air Rza Tevfik (Blkba).

B. galler

Belge 1 ve 3

n Mondros Brakmasnn Trkler asndan hibir ie yaramayaca hemen birka gn iinde belli oldu. ngilizler nce sava srasnda ele geiremedikleri Musulu, sonra da skenderunu igal ettiler. Ardndan, Osmanllarn 93 Harbinde kaybedip Brest-Litovsk Antlamasyla Rusyadan geri aldklar topraklar boaltmalarn istediler. Edirne ve evresindeki demiryollar da nce Franszlar (kasm 1918), sonra Yunanllar (ocak 1919) tarafndan igal edildi. Ayrca birok Anadolu kentine, brakma koullarnn uygulanmasn denetlemek zere, irili ufakl ngiliz birlikleri geldi. n Aralk 1918den itibaren, Bakan Wilsonn 12. ilkesinin Trkler konusunda uygulanmayaca aka ortaya kt. skenderun ve evresini ngilizlerden devralan Franszlar, Adana ve Mersin yrelerini de igale baladlar. Bu arada talyanlar da Antalya ve Konya yrelerini igal ediyorlard. stanbul hkmetleri ise bu igallere kar sert tepki gstermiyordu. Ynetimdekilerin nemli bir blm savan kaybedilmesinden sonra toprak kaybedilmesini doal karlyor, kk bir blm ise toprak sorunlarnn bar grmelerinde halledilebileceini umuyordu. Sava yorgunluunu henz zerinden atamam olan halk da, ufak tefek kar koymalar dnda pek direni gstermiyordu. Mays 1919da Yunanistann zmir ve evresine asker karmas, bu duruma kesin bir son verdi.

286

287

C. Sultan VI. Mehmet Vahdettinin politikas

Belge 1, 2 ve 3

oban gerekiyor!

Padiah nabz yokluyor (15 Kasm 1918).

* rade-i seniyye

n Temmuz 1918de Osmanl tahtna geen VI. Mehmet Vahdettinin merut ynetime pek sempatisi yoktu. Mahmut evket Paa suikastndan sonra bir hanedan damadn lm cezasna arptrm olan ttihatlardan ise nefret ediyordu. Veliaht olmadan nce de, enitesi Damat Ferit Paa ile Hrriyet ve tilaf Partisi evrelerinde grld olmutu. Dnya Savandaki yenilginin ve sava srasnda ilenen sularn sorumlusu olarak grlen ttihatlarn, bir de nderlerinin brakmadan sonra yurtdna kam olmalar zerine, halkn gznden iyice dtklerini sanyor, sava sular dolaysyla da tilaf Devletlerince cezalandrlacaklarn umuyordu. Tek korku kayna olan ordu konusunda yapt temaslardan da tatmin olmu olsa gerektir ki, 21 Aralk 1918de Meclis-i Mebusan feshetti. n Meclis-i Mebusan, 1913 sonlarnda seilmiti ve neredeyse tmyle ttihatlardan oluuyordu. ttihat ve Terakki ise, doru veya yanl, lkeyi Dnya Savana sokmu olmakla sulanmasnn yansra, 5 Kasm 1918den beri kendi kendini feshetmi bir partiydi. Bu nedenlerle, padiahn fesih karar hem Anayasaya uygun, hem de meru bir karard. Ne var ki Anayasa, fesihten itibaren drt ay iinde yeni seimlerin yaplmasn da art kouyordu (bkz. s. 209) 21 Aralkta byle bir duyuru yaplmad gibi, 4 Ocak 1919da yaynlanan bir irade-i seniyye*, seimlerin bar yaplana kadar ertelendiini ilan etti. Bu da merutiyetin sonu veya mutlakiyete geri dn demek oluyordu. n Vahdettinin bu yola bavururken gvendii iki kozu, ttihat nderlerin yokluunda halkn, ne yaparsa yapsn, kendi peinden gidecei varsaym ile Dnya Savandan zaferle km olanlarn herkese istedikleri biimde bir bar kabul ettirebilecek gte olduklar varsaymyd. Yani Vahdettin, ne lkesini ve halkn tanyordu, ne de dnyada olan bitenlerden haberdard. Savan galipleri hem istediklerini byk lde elde etmiler, hem de son glerini tketmilerdi. Trklerin zerine byk ordular gnderecek ne cidd nedenleri vard, ne de takatleri kalmt. Trk sekinlerinin byk ounluu ise, on yldr alt temsil rejimden vazgemeye niyetli olmad gibi, bir sredir benimsedii ulusuluk ideolojisinin etkisiyle, toprak brakmay kabul etmeye de hi yatkn deildi.

Ertesi gn Cuma (8 Kasm 1918) idi... Namazdan sonra Bamabeyinci Ltfi Simavi Bey vastasyla beni yanna davet eden Sultan Vahdettin camiye bitiik mahfelde kabul etti. ... [S]z dnk mttefiklerimiz Bulgaristan ve Avusturya-Macaristana geirerek oralarda mtareke yapldktan sonra kan ihtilallerden ve ayrl hareketlerinden hkmdarlarn da mteessir olduklarna iaret ettim ve [Damat] Ferit Paann bizzat sorumluluunu kavramas, "Taraf- ahanelerinden de bu konunun kendisine hatrlatlmas zamannn gelmi olduunu" ekledim. Szlerim uzun srmt. Bitirdiim vakit farkettim ki, Vahdettin umulabileceinden fazla heyecanl idi. Parmaklar arasndaki sigarasn azlndan drecek kadar elleri titriyordu. Ltfi Simavi Bey sigaray yerden kaldrarak tablaya koydu. Vahdettin, bir mddet sessizce, dalgn dalgn dndkten sonra sze balayarak, "Ferit Paay kzkardeimin iyi bir ei olarak severim. Fikirlerine taraftar deilim. zellikle siyasal dncelerinin aleyhindeyim. Bu yzden aramzda iddetli ayrlk vardr. Bunu Ltfi Simavi Bey de bilir" dedi ve o ana kadar koruduu sknetini bozup ayaa kalkarak, grmenin bittiini anlatmak istedi. Ve tam ayrlacamz srada soukkanlln daha da kaybederek, mutlaka sylemek istedii bir eyi dilinde dndrdn belirten bir hrnlkla, gzlerimin iine dik dik bakarak, "Beyefendi, dedi, ortada bir millet var; koyun srs! daresi iin bir oban lzm. O da benim!" Maksad buymu; anlald. Donmu kalmtm. Hi sesimi karmadm. Zoraki bir hareketle sa elimi kaldrarak bir selam verip yanndan ktm.
Rauf Orbay, "Rauf Orbayn Hatralar", Yakn Tarihimiz, cilt II (1962).

Cuma selmlna gittim. Namazdan sonra oradaki salona davet eden Vahdettinle, darda dinleyenler tarafndan ok uzun olarak yorumlanm bir grmede bulunduk. Gerekten grme, zaman itibariyle ok srd. Fakat fikir al-verii itibariyle pek ksa olmutu. Ben, tahmin edebileceiniz zemin zerinde onu aydnlatmak ve uyarmak iin n sz yaparken, o ok mahirane bir tarzda izahlarmn nne geti. Dedi ki: Ordunun komutan ve subaylar, eminim ki, seni ok severler; bana gvence verir misin ki onlardan bana bir fenalk gelmiyecektir. Birden bire byle bir sorunun ama ve anlamn kavrayamadm. Sordum: Ordu tarafndan size kar bir davrana ait bilgi ve duyduklarnz m var efendim? Gzlerini kapad. Olumlu veya olumsuz cevap vermedi, ayn soruyu tekrar etti. Cevap verdim: Her ne kadar, ben stanbula geleli birka gn oldu; burada olup bitenleri yakndan bilmiyorum. Fakat ordunun bandakiler ve subaylarn yksek ahsnzla kar karya bulunmas iin bir neden olabileceini sanmyorum. Onun iin temin ederim ki hibir fenalk beklemeyiniz. ok belirsiz bir tarzda ilave etti: Yalnz bugnden bahsetmiyorum. Bugnden ve yarndan.
Falih Rfk Atay, K. Atatrk Anlatyor, 2. bask (stanbul, 1985).

ttihatlk sulamalarna kar...

D. Yerel direni hareketleri

Belge 4 ve 5

Olas bir tehlike ve bir tepki.

n lk direni rgtleri, hemen Mondros Brakmas metninin kamuoyuna aklanmasyla birlikte kuruldu (kasm-aralk 1918). Bunlar, Erzurum, Urfa, zmir ve Edirne gibi Osmanl vatanndan ayrlma tehlikesi en byk olan yrelerde ortaya ktlar. Ancak bu rgtlerin etkinlikleri, her yrede ayn g ve kararllkla ynetilemedi. Padiaha bal devlet memurlar, zellikle de mart 1919 balarndan itibaren Damat Ferit Paa Hkmetleri, direnii engellemeye altlar ve yer yer baarl oldular. Ayrca, direniilerin gereksindii dzenli ordu destei yalnzca Dou Anadoluda vard. Biraz I. Dnya Sava sonlarnda Osmanl ordusunun konulan, biraz da ynetsel hatalar nedeniyle, bat blgelerinin direniileri daha ok gerilla taktiklerine bavuran gnlllere, efelere ve Kuvve-i Seyyare (Gezici gler) ad altnda alan erkes Etem Beyin atllarna dayanmak zorunda kaldlar.
Sultan VI. Mehmet Vahdettin (1861-1926).
Sultan Abdlmecitin oludur. 3 Temmuz 1918de tahta km, 1 Kasm 1922ye kadar Osmanl hanedannn 36. ve son padiah olmutur. Osmanl devlet dizgesinde saltanatn gcn arttrmak isteyen bir padiaht. Ancak, tahta kt dnemin buna elvermediini grebilecek kadar siyasetten anlayan bir hkmdar olamamtr.

Erzurumda eski tandklardan yalnz Doktor Fuat Sabit Bey vard. Hastahanede batabip bulunuyordu. Bir gn emireri srekli oturduum evden bizi erken ard. Gittim, kapdan girerken doktor: Mjde. Mtareke oldu. Kesin mtareke var m? dedim. Telgraf gsterdi. Yirmi [drdnc] maddeye gelince: Eyvah! Dou illeri Ermenistan oluyor... dedim. Doktor: yle bir ey yok! dedi. Maddeyi okuyorum: "Alt Ermeni ilinde karklk karsa, Mttefikler bu illerin herhangi bir blmn igal etme hakkn ellerinde tutarlar." Bu madde u demektir ki Ermeni eteleri karklk karnca tilf ordusu Erzuruma girecek ve Ermeniler de Trkleri kese kese ounluk salamaya alacaktr. Bir Ermeni bulunmayan buralar savunmamak namussuzluktur." Doktor: Ben seninle beraberim, fakat askerim. Giriimde bulunamam. Ne lzmsa siz yapnz, dedi. Bir dernek kurulmasna karar verdik. Dernein tzn ve bildirisini hazrladm.
Sleyman Necati Gneri, Htra Defteri (stanbul, 1999).

Fazl Paa Efendim; ulusal hareketin aleyhinde bulunanlar bizi ttihatlkla itham ediyorlar. Bu ithamn yurt iinde ve dnda pek fena etkileri olduunu hibirimiz inkr edemeyiz. Bu gerei dikkate alan hazrlk komisyonu, kongre yelerinin herhangi bir particilik duygusuyla hareket etmeyeceklerini bir yemin ile pekitirmek, bu yeminin bir kopyasn da yaynlamak gerektiini gz nnde bulundurdu. Dolaysyla u yemin taslann genel kurulca kabul edilmesini hazrlk komisyonu adna neriyorum: Yemin tasla "Yksek hilfet ve saltanat katlarna, slmiyete, devlete, ulusa ve memlekete madd ve manev olarak hizmet etmekten baka bir ama gtmeyerek, her trl kiisel ve siyasal hrstan ve particilik emellerinden arnm bir kararllk ve inanla alacama ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin diriltilmesine almayacama namusum ve tm mukaddesatm adna vallah, billah." Osman Nuri Bey Bu yemin taslanda iki nokta dikkati ekiyor: nce kiisel maksatlar iin alma ve ondan sonra da ttihatlk ve particilik meselesi... Hayatn tehlikeye koyarak buraya kadar gelenleri kiisel karclkla sulamak doru olamaz. Yalnz particilik kayd pek nemlidir. Zaten darda ttihat ve Terakkiyi diriltmeye altmza ilikin bir sylenti vardr; dolaysyla bu sulamaya kar u and ime taslann her halde kabul edilmesini rica ederim.
Ulu demir (haz.), Sivas Kongresi Tutanaklar (Ankara, 1969).

n Ulusu tepkilerle padiahn ve Damat Ferit Paann karsnda olanlar da rahat alamyorlard, nk stanbulun szn dinlemeyenler hemen "ttihatlk"la, yani lkeyi savaa sokan, insanlarn uzak cephelerde lme srkleyen ve iktisadi yaamn felce uratanlardan olmakla sulanyorlard. Bu durum, Bat Anadoluda toplanan ou kongrede, ttihat ve Terakki ile Hrriyet ve tilf yanllar arasnda tartmalara ve hareketsizlie neden oluyordu. lkenin karsna dikilen tehlikelerin ancak merut rejime dnlerek etkin bir biimde nlenebileceini aka syleyen Dou Anadolulularn nayak olduklar Sivas Kongresine bat vilyetlerinden hi denecek kadar az delege gelmesinin nedeni de buydu. Nitekim Sivasta toplanabilenler, kar-propaganda amacyla, ttihatlk yapmayacaklarna dair yemin etmilerdir.

288

289

N A H T A S Z C K

E. Merutiyet mcadelesi

Belge 4 ve 5

Sivas Kongresi ve padiah.

HEYET- TEMSLYE
"Temsilciler Kurulu"; Sivas Kongresinde, Mustafa Kemal Paa bakanlnda oluturulan 15 kiilik Heyet-i Temsiliye, hem Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ynetim kurulu, hem de stanbulun sznn gemedii Anadoluda bir tr geici hkmet grevini stlenmitir.

n Merkezi stanbulda olan Vilyat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyetinin (Dou lleri Ulusal Haklar Koruma Dernei) Erzurum ubesi, Yunanllarn zmiri, Ermenilerin de Kars igali zerine, 17 Haziran 1919da bir il kongresi dzenledi. Osmanl ynetiminin blgeden vazgemesi durumunda da direnii srdreceine ve bunun iin, gerekirse, yerel bir hkmet bile kuracana ilikin kararlar ald. Daha sonra da, Trabzondaki direniilerle iliki kurarak btn Dou Anadolu illerini kapsayacak bir kongre toplamaya karar verdi. n Mays aynda Anadoluya resm bir grevle gelen, ama stanbul Hkmetini dinlemeyerek eitli direni hareketlerini tek bir ulusal at altnda toplamak isteyen Mirliva (Tugeneral) Mustafa Kemal Paa ise, Sivasta btn lkeyi temsil edecek bir kongre toplamay tasarlyordu. Ancak, programnn zn oluturan Amasya Genelgesi (22 Haziran 1919), hem resm kiilii dolaysyla, hem de birok yneticinin hl stanbula bal olmas nedeniyle, halk arasnda pek yank bulamad. Grevinden alnan Mustafa Kemal Paa, stanbula kar isyanc durumuna dtnden, askerlikten atlma tehlikesiyle de kar karyayd. Hem bu nedenlerle hem de toplumsal taban edinebilmek iin, plann erteleyip Erzuruma yneldi. n 23 Temmuz 1919da, yani II. Merutiyetin yldnmnde alan Erzurum Kongresine bakan seilen Mustafa Kemal Paa, Mdafaa-i Hukukun merutiyeti yeleriyle birlikte siyasal bir direni hareketi balattlar. Vatan savunma abas, kendilerine meruluk salyordu. te yandan, padiaha kar deil, Damat Ferit Paa Hkmetine kar olduklarn sylyorlard. Ama amalar, ada gayeleri ycelten ulusun iradesini egemen klmak, yani Meclis-i Mebusann hkmeti denetlemesini salamakt. Bu gereklemedike de, Osmanl hkmetlerinin uluslararas alanda sznn dinlenmeyeceini vurguluyorlard (Erzurum Kongresi kararlar, madde 2, 7 ve 8).

... Damat Ferit Paann, millete kar cephe almakla kalmayarak, milletle Padiahn arasn amak ve ayn zamanda Anadoluda cereyan eden olaylar baka trl anlatp Padiah aldatmakta olduunu belirtip (Padiah Vahdettinin Damat Ferit Paa Kabinesiyle ayn fikirde ve ayn maksatla birlemi olduunu bilmemezlikten gelmek istiyorduk ...) Padiahn Damat Ferit Paa Kabinesinin yaptklarn rendii takdirde bunlara derhal layk olduklar muameleyi uygulayacana gvendiimizi ileri srdk.
Rauf Orbay, Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, cilt III (1962).

Mdafaa-i Hukukular, neden padiahn tutumunu bilmemezlikten geliyorlar?

Gazi Mustafa Kemalin zetiyle Amasya Genelgesi.

[E]mir subaym Cevat Abbas Beye 21/22 Haziran 1919 gecesi Amasyada dikte ettiim genelgenin ana noktalar yleydi: 1- Vatann btnl, ulusun bamszl tehlikededir. 2- stanbul Hkmeti stlendii sorumluluun gereini yapamamaktadr. Bu durum ulusumuzu yok olmu gibi gsteriyor. 3- Ulusun bamszln yine ulusun direni ve kesin karar kurtaracaktr. 4- Ulusun durumunu ve davrann gz nnde tutmak ve dnyaya duyurmak iin her trl etki ve denetimden uzak bir ulusal delege heyetinin bulunmas ok gereklidir. 5- Anadolunun her ynden en gvenli yeri olan Sivasta ulusal bir kongrenin tez elden toplanmas kararlatrlmtr. 6- Bunun iin tm illerin her sancanda halkn gvenini kazanm delegenin olabildiince abuk yetimek zere hemen yola karlmas gerekmektedir. 7- Her olasla kar bunun ulusal bir sr gibi gizli tutulmas ve delegelerin lzum grlen yerlerde kimliklerini gizleyerek yolculuk etmesi gerekir. 8- Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr. O tarihe kadar br illerin delegeleri de Sivasa varabilirlerse Erzurum kongresinin yeleri de Sivas genel toplantsna katlmak zere yola kar.
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Bedi Yazc sadeletirmesi (stanbul, 1995).

3 Sivas Kongresi delegeleri (11 Eyll 1919). n sra, soldan saa: mer Mmtaz Bey, Rauf (Orbay) Bey, eyh Hac Fevzi Efendi, Mustafa Kemal Paa, Kad Hasbi Efendi, Bekir Sami (Kunduh) Bey, Ahmet Rstem (Bilinski) Bey, Hsrev Sami (Kzldoan) Bey, Mazhar Mfit (Kansu) Bey. 5
Kongrelerin istekleri.

F. nc Merutiyet

Belge 1, 2, 3 ve 5

n Erzurum Kongresinde aka dile getirilen merutiyet istekleri stanbul evrelerini iyice korkuttu. Bunun zerine Damat Ferit Paa Hkmeti, Sivasta toplanmas ngrlen ulusal kongreyi engelleyebilmek iin elinden gelen hereyi yapt. Ancak, Anadoludaki ynetsel ve asker kadrolarn neredeyse tamamnn artk Mustafa Kemal Paann temsil ettii hareketin yanna gemi olmas, bu giriimleri sonusuz brakt. n 4 Eyll 1919da alan Sivas Kongresinin, Mustafa Kemal Paann arzu ettii lde bir temsil gc yoktu. Kongreye ancak otuz be delege katlmt; kendisi de dahil, bunlarn onu ise, Mustafa Kemal Paann Erzurumda kurduu ekirdek kadronun yeleriydi. Ancak bu olumsuzluk, delegeleri Erzurumda alnan kararlar ulusal bir program biimine sokarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurmaktan alkoymad. Kongrenin sonunda da ayn istekler, yani merut rejime geri dnme arzusu yinelendi. n Sivas Kongresinin padiaha gnderdii mesajlarn Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan engellenmesi, Sivasta toplanm olan merutiyetilerin eline yeni bir koz verdi. stanbul Hkmeti, ulusla padiah arasna girmekle suland. Bylece hem padiaha kar bir hareketin sz konusu olmad bir kez daha vurgulanm oluyor, hem de Paristeki bar grmelerinden tam bir yenilgiyle dnmesi nedeniyle durumu iyice zayflam olan Damat Ferit Paaya bir darbe daha vurulmu oluyordu. Mustafa Kemal Paa, Anadolu ve stanbul arasnda iyice gerilen balar kiisel bir kararla tmden kopard ve btn Anadolunun stanbulla olan iletiimini kestirdi. n Artk Anadolu, stanbuldan tamamen bamsz bir biimde, Sivas Kongresi delegeleri arasndan seilen, Mustafa Kemal Paa bakanlndaki Heyet-i Temsiliyenin (Temsil Kurulu) szn dinliyordu. mitsiz bir duruma den Damat Ferit Paa, eyll ay sonunda sadrazamlktan istifa etti. Yerine 2 Ekimde i bana gelen Ali Rza Paa Hkmeti ise, 7 Ekim 1919da Meclis-i Mebusan seimlerinin yaplacana ilikin karar kamuoyuna resmen duyurdu.

a) Erzurum Kongresinin 7 Austos 1919 tarihli bildirisi: Milletlerin kendi mukadderatn bizzat tayin ettii bu tarih devirde merkez hkmetimizin de mill iradeye bal olmas gerekir. nk mill iradeye dayanmayan herhangi bir hkmet heyetinin znel ve kiisel kararlar millete uyulabilir olmadktan baka darda da itibar grmedii ve gremeyecei imdiye kadar olmu bitmi iler ve elde edilen sonular ile anlalmtr. Dolaysyla milletin iinde bulunduu i sknts ve endie halinden kurtulma arelerine bizzat bavurmasna hacet kalmadan merkez hkmetimizin mill meclisi hemen ve zaman yitirmeksizin toplamas ve bu suretle millet ve memleketin mukadderat hakknda alnacak tm kararlar mill meclisin denetimine sunmas mecburdir. b) Sivas Kongresinden padiaha ekilen telgraf (14 Eyll 1919): Damat Ferit Paa kulunuz ... bir taraftan merluk ve kanunlik temellerine dayanmak isterken, dier yandan Mill Meclisin feshinden beri yedi, sekiz ay getii halde seimleri balatma mecburiyetini de hl hissetmiyor ve bu davran biimiyle birlikte mill kudretimizi de yabanclar gznde hi yokmu gibi gstererek yabanclarn emellerine ulamalarn kolaylatryor... Bu durumu gz nne alan kullarnzdan oluan heyetimiz vatan kurtaracak son bir are olmak zere hibir siyas partiye mensup olmayacak ve mill iradeyi tmyle dile getirerek millete dayanacak bir bakanlar kurulunun ibana getirilmesini yalvararak niyaz eder ve byle bir kabine olumad takdirde milletin gerekli giriim ve icraatn durdurmaya imkn olamayacan arz eder.

Damat Mehmet Ferit Paa (1853-1923).

1. Birinci metne gre, Erzurum Kongresinin amalarnn ulusal olmad sylenebilir mi? 2. Metinlerde tehdit unsuru gryor musunuz?

290

291

II. Trkiye Byk Millet Meclisi

S Z L K

B
2
Belge 2

stanbula gidilmeli mi?

16 Kasm 1919 KNC OTURUM

Mustafa Kemal Paa (1881-1938).

Gazi Mustafa Kemal Paa, Selnikte, byk olaslkla 1881in ocak aynda dodu. Harp Akademisinden kurmay yzba olarak mezun oldu. 1905-1907 yllarnda amda, Beinci Orduda grev ald. Bu dnemde Vatan ve Hrriyet Cemiyetine katld. Ancak bu rgt daha sonralar, merkezi Selnikte olan Osmanl Hrriyet Cemiyetine katlm, bu rgt de etkinliklerini Pariste srdren Jn Trk grubuyla birletii 1907 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC) adn almtr. Ayn yln sonlarna doru Selnikteki nc Orduya intikal eden Mustafa Kemal de doal olarak bu sonuncu rgtn yesi oldu, ancak arka planda kald. 1909 ylnda Merutiyet kart direnii propaganda yoluyla krmak iin gnderildii Libyaya 1911de bir kez daha geldi ve talyanlara kar Tobruk ve Dernede savat. Siyasete atlma istei, aka eletirdii TC nderlerince engellendi. 1912 seimlerinde aday adayyken baarszla urad ve Sofyaya askeri atae tayin edildi (1913-1914). anakkale Savalarnn Gelibolu evresinde tilf ordularn iki kez baarszla uratarak sava kahraman oldu. Daha sonra gittii Dou Cephesinde Bitlis ve Muu geri ald. Mondros Brakmas imzalandnda, Yedinci Ordunun banda, Halepin kuzeyinde tutulmaya allan cephenin komutanyd. 1919da Mustafa Kemal Paa, hem sultana kar merutiyeti isyan, hem de Osmanl lkesini paralama planlarna kar ulusu direni olarak nitelenebilecek bir hareketin nderliini stlendi. Dou illeri erafyla ordunun desteini salad ve Sultan VI. Mehmet Vahdettini meruti ynetime geri dnmeye zorlad. Ancak, yeni seilen Meclis-i Mebusann, Trk ve Krt ounluun yaad topraklarn Osmanl Devletinden ayrlamayacana ilikin "Misak- Milli"yi kabul etmesi zerine, tilf Devletleri stanbulu igal ederek Meclisi dattlar. Mustafa Kemal Paann buna verdii karlk, Ankarada olaanst bir ulusal meclis toplanmas iin seim ars oldu.
(Ayrca bkz. s. 309 ve 351)

A. Amasya grmeleri

Mazhar [Mfit Kansu] Bey Ulusal Meclisin stanbulda toplanmasnn mmkn olabileceini dnemiyorum... stelik yabanc devletlerin kuvvetleri tarafndan sarlmtr. stanbulun bamszlna da, en basit ilerine kadar mdahale olunmaktadr. Bundan dolay stanbulun bamszl yok edilmitir. Kolluk glerimizin yabanclarn elinde bulunmas, tramvaylara binme konularna kadar yabanclarn elindedir. Bildiiniz gibi, bizden bamszlk ve varlmzn savunulmas istenecektir. u halde bamszln yitirmi olan stanbulda acaba Ulusal Meclisin bamszlk ve varlmz savunma gc olacak m? Bask altnda bir Ulusal Meclis olamaz. Tarada olur mu? u sakncalar nedeniyle tarada olmas mmkn mdr? Gerekten tarada oluamaz. Bir takm kanun hkmlerine gre iki olaslk kalyor: Kurucu Meclis, Mill Kongre diyeceiz. O halde yrtme gc bizim kararlarmz kabul etmeyecek. O zaman devrim biimine girecek, Kurucu Meclis biimine girecek. O halde kararlarn alr, ister istemez ne olacaksa olur... [B]endeniz Kurucu Meclis taraftarym. Hakk Behi [Bayi] Bey Kurucu Meclis btn gcn ulustan alacaktr. Rauf [Orbay] Bey Ben u noktay anlamak istiyorum. Ulusal Meclisin Kurucu Meclis haline dnmesi iin ulusun onay art mdr [deil midir]? Bu [Yasama Meclisi], Kurucu Meclis haline dnemez. Bakan [Mustafa Kemal] Paa [B]akentimizin betimlenen tehlikeli koullar dnlnce, Ulusal Meclisin hilafet merkezinde toplanmas ve grevini yerine getirmesinin imknsz olduu anlalyor... Dolaysyla, bu Ulusal Meclise bel balamamak lzm gelir. Gerek ulusal amalara gre bir ulusal meclis olamayacaktr... Bu meclisin grevini yerine getirememe olasl ve getirememesi karsnda bizce alnabilecek nlemler kalyor. Ulusal Meclis, zorunluluk karsnda stanbulda toplanabilecektir. Bu nlemler ve hazrlklara ilikin imdiden ne yapmaya mecburuz?
Ulu demir (yay.), Heyet-i Temsiliye Tutanaklar (Ankara, 1975).

* Kapitlasyonlar (bkz. s. 204)

n Merutiyete dnle Anadoludaki isyan baarya ulamt. Ancak, Osmanl Hkmetiyle Heyet-i Temsiliyenin gelecee ilikin isteklerini grerek tam anlamyla bir bar yapmalar da gerekliydi. Bunun iin, Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey ve Bekir Sami (Kunduh) Bey, stanbul Hkmetinin temsilcisi Salih Paa ile Amasyada 20 Ekimde bulutular. stanbul Hkmetinin en nemli istekleri, tilf Devletleriyle iyi geinmek, bunun iin de seimlere ttihat ve Terakkinin adn kartrmamakt. Heyet-i Temsiliye ise, Mdafaa-i Hukuk adaylarnn seime katlabilmesini istiyor, Meclis-i Mebusann da, igal altndaki stanbul gvenli olmad iin, Anadoluda toplanmasn gerekli gryordu. n Meclis-i Mebusann stanbul dnda toplanmasn Padiah Vahdettin ve stanbul Hkmeti reddedince, Heyet-i Temsiliyede uzun tartmalar yapld. Mustafa Kemal Paa bata olmak zere birok Mdafaa-i Hukuk yesi Meclisin Anadoluda toplanmas konusunda srarlyd. Karlarndaki grubun iddialar da gayet mantklyd. Bunlar, bakent dnda toplanan bir meclise Meclis-i Ayan yelerinin gelmeyeceini ve bunun bir yasama meclisi deil, kurucu meclis olacan sylyorlard. Sonuta, bunalm yaratmamak ve devrimcilikle sulanmamak iin Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmas kabul edildi. Ancak, herhangi bir tehlikeye kar nlem olarak, Mustafa Kemal Paann, milletvekili seilse bile, stanbula gitmemesi kararlatrld.

Heyet-i Temsiliyeye artk gerek yok mu?

Heyet-i Temsiliye Yksek Katna Erzurum, 24.1.1920 Derneimizin gizli emel ve maksad ynetsel btnl korumak, Ulusal Meclisin acilen seilmesi ve toplanmasn, ve toplanmasna kadar da hkmetin lke ve ulusun haklarna, karlarna aykr siyasal szlemelere, bar antlamalar yaplmas gibi taahhtlere girimemesini salamak olup, [bu da Yce Tanrnn gcyle] elde edilmitir. Bundan sonra devlet ve ulusun gelecei hakknda ulusal emel ve maksatlara uygun olarak lke ve ulusun karlarnn savunulmas yolunda ortaya kacak savam ve grmelerin, alnacak nlemlerin ve yaplacak giriimlerin tek yerinin Ulusal Meclis olmas, kalbimdeki en kesin ve scak arzudur. Buna gre, milletvekillerinin hepsinin hemen bamsz olarak grmelere abucak balamak zere acilen toplanarak bu konuda zorluklara ve tehlikelere gs germek iin gereken zveriyi gstereceklerinden eminim ve bunu bekliyorum. Dolaysyla, Ulusal Meclis toplanm ve var olduka da Heyet-i Temsiliyenin, ancak Meclisin toplanmasyla, giriimde bulunmasnn yersiz olduu fikir ve kanaatindeyim. Kzm Karabekir
M. Cemil zgl, Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki almalar (Ankara, 1989).

B. Son Meclis-i Mebusan

Belge 1 ve 3

n Neredeyse btn blgelerde ttihat ve Terakki Cemiyeti altyapsnn desteinden yararlanan Mdafaa-i Hukuk adaylar, kasm 1919da yaplan seimlerde ounluu saladlar. Ancak baz blgelerde Mdafa-i Hukukularn seimlere mdahale ettikleri gerekesiyle, Hrriyet ve tilf Partisi seimleri boykot etmiti. n Son Osmanl Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920de ald. Daha ilk gnden padiahn Meclisin almasn istemeye istemeye kabul ettii belli oldu: Sultan Vahdettin, hastalk bahanesiyle al konumasn yapmaya gelmedi. stanbuldaki milletvekilleri de, iinde bulunduklar nazik durumun da zorlamasyla, bir dizi dnler verdiler. Mustafa Kemal Paann istedii "Mdafaa-i Hukuk Grubu" adn almaktansa, padiahla hl bir anlama zemini salanabileceini sandklarndan, Sultan Vahdettinin al nutkunda kulland bir terimi, "Felh- Vatan" adn benimsediler. Bu ynelite, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Meclis-i Mebusann almasyla amacna ulatn, dolaysyla artk bir varolu nedeninin kalmadn sananlarn da etkisi olmutur.

C. Misak- Mill

Belge 4

n Meclis-i Mebusan, 28 Ocak 1920de, "Ahd- Mill" (Ulusal And) de denilen Misak- Millyi gizli bir oturumda kabul etti. Mdafaa-i Hukukun temel programn dile getiren bu metne gre, Araplarn ounluk olduklar blgeler haricinde kalan topraklar Osmanl vatan saylyor ve bu topraklar zerinde tam egemenlik isteniyor, yani Kapitlasyonlar* reddediliyordu. Misak- Mill, 17 ubat 1920de tilf Devletlerine bildirildi. n O gnlerde tilf Devletleri, Osmanl Devletiyle yaplacak bar antlamasnn koullarn hazrlamakla meguld. te yandan, Fransz ordusu Suriyeden ilerleyerek bar antlamasnda Fransaya verilmesi planlanan Antep, Mara ve Urfay igal etmek istemi ve iddetli bir direnile karlamt. tilf Devletleri, hem Meclis-i Mebusann tutumu hem de Anadoludaki direni nedeniyle arzu ettikleri bar kabul ettiremeyeceklerini anlaynca, kasm 1919dan beri igal etmi olduklar stanbulun bamsz bir bakent gibi ilev grmesine son verme karar aldlar. stanbuldaki birok devlet dairesi ve Meclis-i Mebusan, 16 Mart 1920de igal edildi. Bata Rauf Bey olmak zere birok Mdafaa-i Hukuku tevkif edilerek Maltaya srld.

stanbulun igali (16 Mart 1920). ngiliz denizcileri, Galata Kprsnde.

292

293

D. Yeni bir devlet mi kuruluyor?

Belge 2, 3, 4 ve 5

Yeni meclis iin ar.

llere, Bamsz Sancaklara ve Kolordu Komutanlarna

n Meclis-i Mebusann baslmasn sava iln olarak yorumlayan Mustafa Kemal Paa, bu olaydan gn sonra Heyet-i Temsiliye adna bir bildiri yaynlayarak, Ankarada toplanacak olaanst bir meclis iin seim ars yapt. Bu gelime, hem bakentin dna klmas, hem de arnn devlet bakan tarafndan yaplmamas nedeniyle, devrim olarak nitelenebilirdi. Ancak, bir yanda olaanst durum, bir yanda Meclis-i Mebusan yelerinin Ankaradaki yeni meclisin de yesi olacaklar duyurusu, baka bir yanda da bu yeni meclisin amalarndan birinin stanbulda tutsak olan sultan ve halifeyi kurtarmak olduunun iln edilmesi, yeni meclisin Meclis-i Mebusann devam gibi grlmesini salyordu. Nitekim yeni meclis aldktan sonra ilk kartlan kanun da, grlmesine stanbulda balanm olan "Anam Resmi Kanunu", yani hayvanclktan alnacak vergiye ilikin kanundu. n Bu belirsizlikle 23 Nisan 1920de alan Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), ayrca Kanun- Esasiye gre ileyen bir meclis de deildi. Hem yasama gcn, hem de yrtme gcn stlenen TBMM, 1920 eyllnden itibaren, asker kaakln nlemek amacyla kurulan stikll Mahkemeleri nedeniyle, yarg gcn de stlendi. Meclis diktatrl anlamna gelen bu durum, Nisab- Mzakere (Toplant Yeter Says) Kanununun zafere kadar seim olmayacan sylemesiyle pekiti (5 Eyll 1920). n TBMMnin varlnn tek meruluk kayna, Osmanl Meclis-i Mebusannn alamaz hale getirilmi olmasyd. Bu zayflk, TBMMnin kard ikinci kanun olan Hyanet-i Vataniye (Vatana hanet) Kanunuyla giderilmeye alld ve TBMMnin meruiyetini sorgulamann ya da aleyhinde bulunmann vatana ihanet suu saylaca kabul edildi (29 Nisan 1920). TBMM, ancak 1921 banda, Tekilt- Esasiye Kanunuyla kendisini anayasal bir kurum haline sokabildi. 20 Ocak 1921de karlan bu kanun, aka yeni bir devlet biimi getirmedii gibi, meruti monariyi de yadsmyor, ancak, ilk kez olmak zere bir "Trkiye Devleti"nden sz ediyordu.

[B]akentin dokunulmazln, ulusun bamszln ve devletin kurtarlmasn salayacak nlemleri dnp uygulamak zere olaanst yetkesi olan bir meclisin ulus tarafndan Ankarada toplanmaya arlmas ve dalm olan milletvekillerinden Ankaraya gelebileceklerin de bu meclise katlmalar zorunlu grlmtr. Dolaysyla, aada belirtilen koullar uyarnca seimlerin yaplmas, vatanperverlik onurunuz ve anlaynzdan beklenmektedir: 1- Ankarada ulusa ilikin ileri grmek ve denetlemek zere olaanst yetkesi olan bir meclis toplanacaktr. 2- Bu meclise ye olarak seilecek kiiler, milletvekilleri hakkndaki kanun hkmlerine baldrlar. 6- Bu meclis yeliine her parti, topluluk ve dernek tarafndan aday gsterilebilecei gibi, her bireyin de bu kutsal savama eylemli olarak katlmak iin bamsz olarak adayln istedii yerden iln etmeye hakk vardr. Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara, 1927)

3 5

Byk Millet Meclisinin al (23 Nisan 1920). Byk Millet Meclisinin yasal yaps.

a. Hyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920). Madde 1- Yksek Hilfet ve Saltanat makamlarn ve Osmanl mparatorluunu yabanclarn elinden kurtarmak ve saldrlar savuturmak amacna ilikin olarak oluan Byk Millet Meclisinin meruluuna isyan ieren szle veya eylemle veya yazyla muhalefet eden veya karklk karan kiiler vatan haini saylr. b. Nisab- Mzakere Kanunu (5 Eyll 1920). Madde 1- Byk Millet Meclisi, Hilfet ve Saltanatn, vatan ve milletin kurtulu ve bamszlndan ibaret olan amacna ulancaya kadar aadaki koullar ierisinde srekli toplanr. c. Tekilt- Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921). Madde 1- Egemenlik kaytsz ve koulsuz olarak ulusundur. Ynetim biimi halkn kaderini kendisinin edimli olarak ynetmesi ilkesine dayanr. Madde 2- Yrtme gc ve yasama yetkisi ulusun tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisinde belirir ve toplanr. Madde 3- Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan y-

E. Ankarann siyasal ortam

Belge 1, 5 ve 6

n TBMM, lkeyi ve devleti kurtarmak iin harekete gemi bireylerden oluuyordu. Ancak bu bireyler, Trkiyenin siyasal yaps, izlenecek adalama ve modernleme siyasetleri ve daha birok konuda farkl grleri olan kiilerdi. Bu da TBMMnin ok sesli bir topluluk olmasn salyordu. Bu toplulukta, Mustafa Kemal Paa gibi, padiahn merutiyet kart giriimlerini frsat bilerek daha kkl bir devrime doru yol almak isteyenler olduu gibi, 1909 Kanun- Esasi deiiklikleri sonrasnda oluan rejimi yeterli bulan ve zafer kazanldktan sonra Ankarada ortaya km olan olaanst duruma son verilmesini isteyenler vard. Bir baka ayrm izgisi de, ttihat ve Terakki Cemiyetinin eski kadrosuyla yeniden i bana gelmesini isteyenlerle, bu kadronun artk tarihi roln oynam olduunu ve siyaset sahnesinden dlanmas gerektiini savunanlar arasndayd. Ayrca, 1917den beri Rusyada cereyan eden devrime sempati besleyenler de az deildi. n 1921 ilkbaharndan itibaren TBMM, Tekilt- Esasiye Kanununun yeni bir devletin habercisi olduu gr nedeniyle, aralarnda ok kesin snrlar olmayan gruba blnd. Mustafa Kemal Paann 1921 maysnda kurduu Mdafaa-i Hukuk Grubu, yeni devlet grn olumlu kabul edenlerden oluuyordu. Kesin olarak 1922 yaznda olutuu kabul edilen ve kendileri de Mdafaa-i Hukuk yesi olduklarndan "kinci Grup" diye adlandrlan grup ise, yeni bir devlete doru gidildiini gren, ama buna muhalif olanlardan oluuyordu. Bu iki gruba da katlmayan ve yeni bir devlete gidi konusunda kararsz ve kaytsz olan, kk bir de tarafszlar grubu vard. n 1921 eyllnde Sakarya savalarnda elde edilen baar, ttihat ve Terakkiyi canlandrmak isteyenlerin siyaset sahnesinden kesin olarak silinmelerine neden oldu. Birinci ve kinci Gruplar arasndaki siyasi mcadele ise, alttan alta srmekle birlikte, duruma egemen olan sava dolaysyla ak bir atmaya dnmedi. ki grup arasndaki ekime, Anadolu Savandan sonra iddetli bir biimde su yzne kacakt.

Ankarada ilk Meclis binas. "Biz bize benzeriz".

netilir ve hkmeti "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti" adn tar.

Ankaradaki rejimin ne tr bir rejim olduu konusunda, bu arada cumhuriyete gidilip gidilmedii konusunda ortaya kan endieler karsnda, Gazi Mustafa Kemal Paann Mecliste yapt konuma, 1 Aralk 1921. ... Saygdeer arkadalarmzdan bazlar ... "Bu hkmet demokrat bir hkmet midir, sosyalist bir hkmet midir, yani imdiye kadar okuduumuz kitaplarda ad geen hkmetlerden hangisidir" buyurdular! Efendiler; bizim hkmetimiz demokratik bir hkmet deildir. Ve gerekten, bilimsel zelliklerine gre, kitaplarda bulunan hkmetlerin hibirine benzemeyen bir hkmettir. Fakat ulusal egemenlii, ulusal iradeyi gerekletiren tek hkmettir, bu zellikte bir hkmettir. Bilimsel, toplumsal noktalardan bizim hkmetimizi anlatmak gerekirse "halk hkmeti" deriz. Tekilt- Esasiye Kanunumuzun birinciden drdnc-

ye kadar olan maddeleri hkmetin ne olduunu, kimin tarafndan ynetildiini, yneten kurulun g ve yetkilerini aklamtr. Biim ve yntemini belirtmitir... Efendiler! Biz ... bir btn olarak, bir ulus olarak bizi yoketmek isteyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kar ulus olarak sava uygun gren bir yolda yryen insanlarz. Dolaysyla, bu ve bunun gibi zendirme ve aklamalarla hkmetimizin dayand temelin, sosyal bilimlere dayanan bir temel olduunu ak bir biimde grrz. Fakat ne yapalm ki demokrasiye benzemiyormu, sosyalizme benzemiyormu, hibir eye benzemiyormu! Efendiler; biz benzememekle ve benzetmemekle vnmeliyiz! nk biz bize benziyoruz, Efendiler!
Atatrkn Sylev ve Demeleri, cilt I (Ankara, 1981).

kinci Grubun kurucusu, Erzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula) Bey (1887-1948).

294

295

III. Anadolu Sava

A. Dzenli ordunun kurulmas
Belge 2, 3, 4 ve 6

n Mondros Brakmas imzalandktan sonra Osmanl ordusu byk apta dalmt. Her ne kadar Anadoluda birok kolordu bulunuyorduysa da, bunlarn byk ksm yalnzca kt zerinde kolorduydular. Erzurumda, Kzm Karabekir Paann 15. Kolordusu ile, Ankarada Ali Fuat Paann 20. Kolordusu dnda kalan birliklerin mevcutlar ok dk, ynetimleri de grece zayft. Zaten bu iki komutan, dzenli ordunun kurulmas aamasnda Dou ve Bat Cepheleri Bakomutanlklarna geleceklerdi. n Bat Anadolu ise, Yunan igali sonrasnda iyice karmt. Asker disiplini salayabilip ciddi bir rgtlenme yapabilenler, Ayvalk-Burhaniye yresinde Yarbay Ali (etinkaya), Balkesir yresinde Albay Kzm (zalp) ve Bursada Albay Bekir Sami (Gnsav) Beylerdi. Burada ilk direnii gsterenler, sivil milis gleri, efeler ve eteleriydi. Balangta bu sivil gler arasnda sivrilen erkes Etem Bey, TBMM aldktan sonra dzenli orduya gei abalarndan rahatsz olmu ve isyanc durumuna dmtr. n Dzenli orduya gei aamasnda en nemli etkenlerden biri, bolevik Ruslarn eyll 1920den itibaren Anadoluya gndermeye baladklar silah, cephane ve para yardmdr. Bu yardm, TBMM Hkmeti ve Bolevik Hkmeti arasnda 16 Mart 1921de imzalanan Moskova Antlamas sonrasnda, ama zellikle Sakaryada kazanlan zaferden sonra daha da artt. Sakaryadaki baarnn ardndan Fransayla 20 Ekim 1921de yaplan Ankara Antlamasndan sonra Franszlar da Trk ordusuna tehizat yardmnda bulundular.

Mustafa Kemal Paa ve erkes Etem Bey. Mustafa Kemal Paann sanda Kzm (zalp) ve Albay Bekir Sami (Gnsav) Beyler, solunda erkes Etem, Binba Hac kr ve Binba Salih (Omurtak) Beyler, Eskiehir istasyonunda, 6 Kasm 1920.

Trk Kurtulu Savandan, 1919-1922. Sami Yetik, 1924. Askeri Mze, stanbul.

B. Kurtulu

Belge 1, 5 ve 7

Mareal Gazi Mustafa Kemal bir tefti srasnda. Trkiyenin hediye olarak ald silah ve cephane.
Rusyadan Tfek Fiek (Sandk) Makinal tfek (Ar ve hafif) Top Top mermisi Top kamas Uak 37.802 44.587 324 66 200.573 11 Fransadan * 10.089 1.505 10

n tilf Devletleri, stanbulun igalinden sonra Osmanl Devletine Sevr Antlamasn bir oldubitti biiminde kabul ettirmeye altlar. Herhangi bir gc olmayan Damat Ferit Paa Hkmeti, 10 Austos 1920de antlamay imzalad. TBMM ise, Anadolunun paralanmas demek olan bu antlamay tmyle reddettii gibi, imzalayanlar da vatan haini iln etti. Sevr Antlamasn Ankaraya da kabul ettirmek iin balayan Yunan ileri harekt, 10 Ocak 1921de nnde durduruldu. Bu baarszlk, tilf Devletlerini Sevr Antlamasn gzden geirmeye ikna ettiyse de, TBMM Hkmetinin grmeler iin nkoul olarak koyduu igallerin kaldrlmas istei, Londra grmelerinde (ubat-mart 1921) reddedildi. Bunun zerine balayan Yunan ileri harekt, yine nnde durduruldu (1 Nisan 1921). Yazn bir kez daha Ankara zerine yryen Yunan ordusu, temmuz aynda Ktahya-Eskiehir savalarnda baarl oldu. Ancak, TBMM tarafndan bakomutan atanan Mustafa Kemal Paa, austos-eyll aylarnda 21 gn sren Sakarya savalarnda Yunan ordusunu yenilgiye uratt. n Trk ordusunun da byk kayplar verdii Sakarya savalar, bir dnm noktas oldu. Bu baar, TBMM Hkmetinin zor kullanlarak dize getirilemeyeceini ispat ettii gibi, Yunan genel kurmaynn savunma nlemleri almasna neden oldu. Artk Anadoluda inisiyatif Trk tarafna gemiti. Franszlarn Gneydou Anadoludan ekilmeleri ve Dou Anadolunun da Kars ve Gmr (Aleksandropol) Antlamalaryla gvenliinin salanmas, Trk ordusunu Bat Cephesinde daha gl bir konuma getirmiti. n Bir yl kadar sren bir hazrlk evresinden sonra Trkler, 26 Austos 1922de kar saldrya getiler. Anadoludaki Yunan ordusu bir hafta iinde hezimete uratld. Saldrnn balangcndan ondrt gn sonra, 9 Eyll sabah Fahrettin (Altay) Paann 5. Svari Kolordusuna bal birlikler zmire girdi. Ancak, Boazlar blgesinde durumun ne olaca ve Trakyann hangi koullarda Trklere geri verilecei gibi sorular, brakma grmelerinin gecikmesine neden oldu. 3 Ekimde balayabilen grmeler, 11 Ekim 1922de Mudanya Brakmasyla sonuland. Brakma koullarna gre TBMMnin Trakyay teslim almakla grevlendirdii Refet Paa, 19 Ekimde stanbula geldi. Ancak, Osmanl bakentinin tilf Devletlerince boaltlmas, bar sonrasna braklmt.
Gazi Mustafa Kemal Paa Byk Taarruz srasnda Kocatepede.

6 Mustafa Kemal Paa, sanda Rusya Bykelisi S. M. Aralov ve Askeri Atae Znovaryev, solunda Azerbeycan Elisi brahim Abilof ile (9 Mart 1922).

(*) Ankara Antlamasndan sonra. Kaynak: Kzm zalp, Mill Mcadele, cilt I (Ankara, 1971).

Mudanya Brakmas gereince 7 TBMMni stanbulda temsil eden Refet Paa resimli hatra kartpostal.

296

297

IV. Osmanl Devletinin sonu

A. Saltanatn kaldrlmas
1
Saltanatn da sultanla birlikte gitme tehlikesi.
Belge 1, 2, 3 ve 4

Merutiyetten farkl bir ey!

Kanun yapmakla gelenekler yklamaz.

Eski hakan Sultan Altnc Mehmetin son zamanlarnda [istifasnn] gereklemesini iddetle [beklemitik]. Bugn, hibir faydas olmam ama sonusuz kalm olmasna karn srf bir eyi ok evvelden kef ve tahmin etmi olmaktan dolay honutluk veren bir konu olmak zere elemle hatrlarm ki, byk Anadolu zaferinden tam bir sene evvel ad geen hakana bayaverleri ve hl hizmetkrlar olan Avni Paa araclyla, "Hanedanlarn kurtarmak iin bir dakika kaybedecek zamanlar yoktur. Hemen saltanattan ayrlsnlar", dedirtmitim.
Ltfi Fikri, "Halife Hazretlerine ak mektup", Tanin, 10 Kasm 1923.

n tilf Devletleri, Ankara ile stanbul arasndaki iktidar mcadelesinde taraf tutmu olmamak iin, 22 Kasmda Lozanda balayacak olan bar grmelerine iki hkmeti de davet ettiler. Sadrazam Tevfik Paann TBMMne yollad, gnderilecek heyetin birlikte belirlenmesine ilikin telgraf, Mustafa Kemal Paa tarafndan olumsuz yantland. Kurtuluu salayann Ankara olmas nedeniyle bar grmelerine de bir tek Ankara Hkmetinin katlmas gerektiini bildiren bu yant, iki hkmet arasndaki haberlemeyi salayan Osmanl Hilal-i Ahmer (Kzlay) Cemiyeti Bakan Hamit Bey tarafndan, iyi aklanamayan nedenlerle, Tevfik Paaya ulatrlmad. Tevfik Paann isteini yinelemesi zerine harekete geen TBMM, 1 Kasm 1922de saltanat kaldrarak Osmanl Devletine son verdi. n Saltanatn kaldrlmas zerinden bir ay gemiti ki, Mustafa Kemal Paa, "Halk Frkas" adnda bir siyasi parti kuracan aklad. kinci Grup, bu gelimenin kkl baz yenilikler yolunda ilk adm olduu inancyla, muhalefetini iddetlendirdi. Muhalefet etkinliklerinin ban, ocak ayndan itibaren Tan gazetesini karmaya balayan Trabzon Milletvekili Ali kr Bey ekiyordu. n 1923 yl balarnda, Lozandaki grmeler de kmaza girmiti. Birok konuda istediini elde eden Trk heyeti, ulusal snrlar ve Yunanistandan istenen sava tazminat gibi baz konularda dn vermeye zorlanyordu. Barn salanp, ordunun bir an nce terhis edilmesi ise, lke ekonomisinin gereksinimleri nedeniyle, bu dnleri zorunlu klyordu. Ancak sz konusu dnler, kinci Grup tarafndan Misak- Millye ihanet olarak deerlendiriliyordu. Lozana ilikin olarak, ayrca, Birinci Grup iinde de tam bir fikir birlii yoktu.

Trkiye Byk Millet Meclisi bin dokuz yz yirmi senesi nisannn yirmi nc gn ald; hemen [yarm yl] kadar sonra, 20 Ocak 1921de Tekilt- Essiye Kanunu Meclisten kt. Trk ulusu iin yeni bir hayatn temellerini kuran bu kanunu ka kii okudu? Meslekdalarm, bu kanunun mahiyeti hakknda nasl bir fikir edinmilerdir? Konutuumuz arkadalardan belki yzde doksan kanunu okumam, grmemitir bile. Halbuki bir ulusa, bir devlete yeni bir ynetim biimi vermek, onun tarihinde esasl bir devrim yapmaktr. Acaba bu devrim de Vaka-i Hayriye, Tanzimat- Hayriye, Mithat Paa Merutiyeti, 10 Temmuz nklb gibi ruhunu ulustan almayan, Avrupa rneine uyan bir yol aacak biimde balanm bir devrim midir? te sorun bu kadar nemlidir. Bu bakmdan btn ulusun, btn aydnlarn, zellikle ulusal eitimin etkenleri olan retmenlerin bu kanunu okumu, bu devrimin deerini lm olmas gerekir. Bu gereklilik hl btn iddetiyle vardr. Tekilt- Essiye Kanununun birinci maddesi egemenlii kaytsz ve koulsuz ulusa, ikinci maddesi de yrtme gcn, yasama yetkisini "ulusun gerek temsilcisi olan Trkiye Byk Millet Meclisi"ne veriyor. Bu iki madde balbana yeni bir lem icat ediyor. Gerekte "mertiyet" denilen ynetim biimi de "egemenlik ulusundur" diyordu; fakat bu egemenlik ne byk kaytlara, ne kark koullara bal idi. imdi artk ak bir durum karsndayz: "Ulus kaderine kendisi ve edimli olarak sahip"tir...
Kzm Nmi (Duru), "Tekilt- Essiye Kanunu", Anadolu terbiye mecmuas, say 5, Mays 1922.

Hkmetimiz bugn biim olarak halk hkmetidir. Bu "biim olarak" teriminin yanna bir de "lke aydnlarnn arzu ve amacna bakarak" cmlesini koyacak olursak, bugnk durumumuzu kaba taslak fakat geree pek yakn olarak betimlemi oluruz. Bu betimlememin, ar halk hkmeti kuramclarn gcendirmesi olasdr. Fakat ne yapalm ki gerek budur ve gerei sylemek de bir grevdir. Evet herkes lkede gerek bir "halk hkmeti" kurulmasn can ve gnlden arzu ediyor ve ediyoruz; ama esefle yine teslim mecburiyetindeyiz ki, ne kadar iddetli ve iten olursa olsun bir "arzu" ile o arzunun gereklemesi, eyleme dnmesi arasnda almas pek zor engeller vardr. Bu engelleri ortadan kaldrmak, yolu dzlemek ve sonunda arzu ettiimiz eye ulamak iin ok emekler harcamak gerekir. Bazlarnn sand gibi yzyllardan beri devam eden bir ynetim biimini bir anda, bir iki kanun yaparak deitirivermek pek ziyade arzu edilir bir ey olmakla birlikte, uygulamada, eylemde, zet olarak gerein pek sert olan yz nnde olanakszdr.
Ali kr, "Halk ve hkmet", Tan, say 1, 19 Ocak 1923.

Ali kr Beyle Ziya Gkalpin (Belge 2) yaklamlar arasnda ne fark var?

1. Ltfi Fikri Bey tavsiyesini ne zaman yapm? 2. Ltfi Fikri Bey bu kanya nasl varm olabilir?

B. Rejim sorununa kesin zm

Belge 1, 4, 5 ve 6

Siyasal gcn temeli.

Kanun, gcn ulusal ahlka uygunluundan almazsa itaat salayamaz. Siyasal deerin temeli de "an"dr. Ulusu tehlikelerden kurtaran bir kahramana "anl" unvan verilir. Siyasal bir g, ancak anl bir kiiliin yahut anl kiiliklerin evresinde oluabilir. Kamuoyu, kamu yetkesinin ancak anl ellerde olduunu grrse uygun bulur. anllk, yeni bir siyasal gce balang olduu gibi, anszlk da geleneksel bir byklk ve yiitlie son verebilir. Tarihsel bir heybeti olan bir saray, vatann bamszlk ve zgrln kendi ... kar iin en hain dmanlara satt anda parlak bir gemiten kalan btn an izlerini derhal kaybeder.
Ziya Gkalp, "Felsefeye doru", Kk mecmua, say 6, 10 Temmuz 1922.

n Tekilt- Esasiye Kanununa devlet bakanlna ilikin herhangi bir madde konmam olmas, halifenin devlet bakanln gndeme getirdi. Baz milletvekilleri halifeyi, "siyasal haklar elinden alnm bir devlet bakan" gibi gryorlar, ortaya, "Halife Meclisin, Meclis Halifenindir" tarznda, anayasa hukuku bakmndan belirsizlik yaratan formller atyorlard. Saltanata geri dn anlamna gelen bu yaklamlar, halifelik gibi ilevsiz bir kuruma bel baladklar iin tutuculuk olarak deerlendirilebilirse de, btn gc elinde bulunduran bir meclis hkmeti karsnda tarafsz bir devlet bakanl salama abalar olarak da grlebilir. Nitekim bu sorun Cumhuriyet iln edildikten sonra da gndemden dmeyecek, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Frkann kurulduu dnemlerde de cumhurbakannn tarafszl istenecektir (bkz. Konu 16). n TBMMnin Lozanda yaplacak antlamay onaylamama olasl ve merutiyet yanls muhalefetin daha zayf olaca yeni bir meclis gereksinimi nedeniyle, Mustafa Kemal Paa TBMMnin yeniden seim yaplmak zere dalmasn teklif etti. Zafer sonrasnda en st dzeye km olan halk desteini daha iyi kullanabilmek iin de, 3 Nisan 1923 tarihinde Seim Kanununda bir deiiklikle btn erkeklerin semen olmasn salad. n TBMM dalmadan nce alnan en nemli yasal nlem ise, Hyanet-i Vataniye Kanununda 15 Nisan 1923te yaplan deiiklik oldu. Kanunun yeni metnine gre, saltanatn kaldrlmas kararnn eletirilmesi vatana ihanet suu sayld. Bylece Trkiye Devletinin merutiyetle ynetilme olasl kesinlikle ortadan kalkm oldu. Sz konusu nlem, o gnlerde muhalefet tarafndan "faizm" olarak deerlendirildi. n En nemli szclerinden Ali kr Beyin, Mustafa Kemal Paann muhafz ktas komutan Topal Osman Aa tarafndan pek iyi anlalamayan nedenlerle ldrlmesi, kinci Grubu bir hayli sarsmt. Gerek Hyanet-i Vataniye Kanunundaki deiiklik, gerekse halkn Mustafa Kemal Paaya olan sevgisi ise, gruba seimlerde ne propaganda yapma ne de seilebilme ans brakyordu. Yeni Trkiyenin siyasal yaps, Mustafa Kemal Paann istedii dorultuda oluacak gibi gzkyordu.

Hyanet-i Vataniye Kanununun Birinci Maddesinin Deitirilmesi Hakknda Kanun (15 Nisan 1923).

Madde 1- Hyanet-i Vataniye Kanununun birinci maddesi aadaki gibi deitirilmitir: Saltanatn kaldrlmasna ve egemenlik ve hkm srme haklarnn terk edilememek, blnememek ve vazgeilememek zere Trkiye halknn gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisinin manevi kiiliinde sakl bulunduuna ilikin 1 Kasm 1922 tarihli karara kar veya Trkiye Byk Millet Meclisinin meruluuna isyan ieren szle veya yazyla veya eylemle kastl muhalefet eden veya karklk karan veya yaynda bulunan kiiler vatan haini saylr.

1. Hyanet-i Vataniye Kanununa ne eklenmi? (bkz. s. 295) 2. TBMMnin niteliinde ne gibi bir deiiklik var?

Muhafz Ktas Komutan 6 Topal Osman Aa, Bat Cephesi Komutan smet Paa ve TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa ile.

298

299

konunun zeti
SENTEZ
Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda yenilmesini, ttihat ve Terakki Cemiyetinden ve Merutiyetten kurtulma yolunda kullanmaya alan Sultan VI. Mehmet Vahdettin, yer yer igal edilen lkede ciddi bir siyasal bunalm yaratt. Anayasa taraftarlar, olumsuz koullara karn merutiyete dn saladlarsa da, bakentin igali Osmanl ynetimini ilemez hale getirdi. 23 Nisan 1920de Ankarada alan TBMM, olaanst koullarda, olaanst bir meclis olarak tasarlanmt. Bu durum, frsattan yararlanarak Ankarada yeni bir devlet kurmak isteyenlerle, barn salanmasyla birlikte nceden var olan siyasal sisteme geri dnmek isteyenler arasnda bir atma yaratt. Zaferden sonra saltanatn kaldrlmas, yeni bir devlet kurma ynnde gidiin nemli bir gstergesi oldu. Ne var ki bu yneli, ancak 1923 baharnda yeni bir milletvekili seimi sz konusu olduunda kesinlik kazanabildi.

yntem
Tarihsel metin incelemesi (3)
1
Mustafa Kemal Paann 16 Mart 1920 tarihli bildirisi.

METNN DKKATLE OKUNMASI

n Bir metin zerinde almaya balamadan nce, kendinize u sorular sormalsnz: Metnin yazar kim? Metin ne zaman yazlm? Metin kime sesleniyor? Metinde neden sz ediliyor? n Ders kitabnzda bulunan, derste retmeniniz tarafndan kullanlan kaynaklara, szlklere, konuyla ilgili dier kaynak kitaplara bavurun.

Baylar; ayn gn [16 Mart 1920] ulusa u bildiriyi yaynladm: Bildiri Btn Komutanlara, Vali ve Mutasarrflara ve Mdafaa-i Hukuk Derneklerine, Belediye Bakanlklarna, Basn Derneine ...

YORUMLAMA
n Sorular srayla yantlayn: - 1. sorunun yant giri blmn oluturur (kim, ne zaman, kime sesleniyor, ne sylyor); - Gelime blm iin, olaylarn nasl gelitiini anlamaya aln (rnein burada, gnderme yaplan olay anlatmalsnz; 2. sorunun anlam budur); - Olaylarn neden bu biimde gelitiini anlamaya aln (3. soru); - Sonu blm, anafikri bir ya da iki cmleyle zetler, metnin kapsamn ortaya karr ve gelecee ynelik almlar ierir (4. soru). n Kanmanz gereken hatalar: - Metnin baz blmlerinin baka bir biimde yeniden yazlmas. - Metni yorumlamayan ya da dersin bir blmn ezberden aktararak metinden uzaklaan kompozisyonlar. n Anafikrin yansra yorumlanabilecek fikirler: - Osmanl Devletinin sona erdii fikri, - slm dnyasnn geleceinin Trk ulusunun abalarna bal olduu fikri, - Bu abalarda baarnn Trklerin uygarlk yeteneinin gstergesi olaca fikri, - Devrim tarihiliimizde kullanlan Mill Mcadele ve Kurtulu Sava terimlerinin ayn srece ilikin olmadklar fikri.

KARITIRMAYALIM

II. Merutiyet, III. Merutiyet (Son Merutiyet) ve TBMM dnemleri

7 Ekim 1919daki hkmet kararyla balayan dnem, zamannda siyasal nedenlerle "Drdnc Seim Dnemi" olarak adlandrlm, yani II. Merutiyet hi sona ermemi kabul edilmiti. Ancak, 21 Aralk1918-4 Ocak 1919dan itibaren anayasal dzenin geerli olmad kesindir. Bu yzden, arada bir mutlakiyet dnemi olduunu kabul etmek, bunun sonras iin de III. Merutiyet terimini kullanmak daha doru olur. Ancak, Mahmut Gololu gibi yazarlarn bu terimi, son Osmanl Meclis-i Mebusanyla TBMMnin 20 Ocak 1921e (Tekilt- Esasiye Kanunu) kadar olan dnemini bir arada ele almalar nedeniyle, yanl anlamalara neden olmamak iin Son Merutiyet terimi de nerilmitir (Sina Akin). Gerekten de, kuruluu merutiyet anayasasna uygun olmayan TBMM dneminin herhangi bir evresinin III. Merutiyete dahil edilmesi yanltr.

[B]ugn stanbulun zor kullanarak igal edilmesiyle Osmanl Devletinin yedi yz yllk hayat ve egemenliine son verildi. Yani bugn Trk ulusu, uygarlk yeteneini, hayat ve bamszlk hakkn ve btn geleceini savunmaya arld. nsanlk dnyasnn beeni baklar ve slm dnyasnn kurtulu emelleri, halifeliin yabanclarn etkilerinden kurtarlmasna ve ulusal bamszln byklk gemiimize yakan bir inanla savunularak elde edilmesine baldr. Giritiimiz bamszlk ve vatan savanda Allahn yardm ve koruyuculuu bizimledir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna Mustafa Kemal
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara, 1927).

n
OKU YA GR LIM ELM

Kurucu meclis ve yasama meclisi

KTAPLAR

- Tark BURA, Kk Aa (stanbul, 1963). - Andrew MANGO, Atatrk, ev. F. Doruker (stanbul,1999). - Sabahattin SELEK, Anadolu htilali (stanbul, 1963). FLMLER - Muhsin ERTURUL, Bir Millet Uyanyor (1932). - Nejat SAYDAM, Kalpakllar (1959). TV DZS

Kurucu meclis, olaanst koullarda seilmi ya da oluturulmu bir meclistir. levi, yeni bir anayasa hazrlamaktr. Grevi de anayasa yazldktan ve semenler tarafndan kabul edildikten sonra sona erer. Yasama meclisi ise, anayasaya uygun olarak seilmi bir meclistir. Yasalar ve bteyi oylar, siyasal denetim ilevini grr. Grevi, yasama dneminin (2, 4 veya 5 yl) sonunda ya da herhangi bir sebepten feshedilmesi zerine sona erer.

Kanun- Esas ve Tekilt- Esasiye Kanunu

TBMM aldnda geerli olan anayasa, 1909 ile 1918 arasnda be kez deiiklie uram olan 1876 Anayasas, yani Kanun- Esasiydi. TBMMnde 20 Ocak 1921de kabul edilen Tekilt- Esasiye Kanunu, geni bir yorumla, yeni kurulan bir devletin ("Trkiye Devleti") anayasas olarak kabul edilebilecei gibi, olaanst bir durumda, olaanst bir meclis olarak kurulan TBMMne zg, geici bir kanun olarak da grlebilir. Nitekim, Tekilt- Esasiye Kanununun hibir maddesi, devletin ad ne olursa olsun, meruti monariyi dlayan bir dzene gnderme yapmaz.

Mill Mcadele ve Kurtulu Sava

- Ycel AKMAKLI, Kk Aa (1983).

Mill Mcadele, I. Dnya Savanda yitirilen Arap lkeleri dnda kalan topraklar zerinde egemenlik haklarn tmyle kullanabilen bir Trk devleti kurma abasna (1918-1923) verilen addr. Kurtulu Sava ise, bu hedefe bar yollardan varmann mmkn olmamas zerine giriilen silahl mcadelenin (1920-1922) addr.

ngiliz askerleri Tnel Meydanna karken (16 Mart 1920).

300

301

Dosya

stikll Mahkemeleri
Mill Mcadele srasnda stesinden gelmek gereken en nemli sorunlar arasnda, asker kaakl sorunu da vard. Birinci Dnya Savanda orduda yaanan zorluklar, savatan sonra ekilen ekonomik skntlar ve ulusuluk ideolojisinin henz halka maledilememi olmas gibi nedenler, halkn lke savunmasna katlmn sekteye uratyor, katlanlarn da nemli bir blm daha sonra kayordu. Asker kaaklaryla ilgilenen asker hukukun bu konuya ilikin uygulamalar ise ok sertti. TBMM, bu duruma son vermek iin asker kaaklaryla dorudan doruya kendisi ilgilenererek, hem korkutacak hem de affedecek bir dizgeyle Anadolu insann dzenli orduya kazandrma karar ald. Bylece, 11 Eyll 1920de stikll Mahkemeleri kuruldu. stikll Mahkemeleri, ok ksa bir sre sonra vatana ihanet ve casusluk sularndan tutuklananlarn da davalarn grr oldu. Mill Mcadeleden sonra da grevini srdren stikll Mahkemeleri, Cumhuriyet dneminde daha siyasal bir kimlie brnmekle birlikte, yine vatana ihanet ve isyan sularna baktlar. 1927'den sonra stikll Mahkemesi kurulmad. stikll Mahkemeleri Kanunu da, ok partili dzene dn aamasnda, 4 Mays 1949'da kaldrld.
Madde 1 Muvazzaf ve gnll olarak askerlik hizmetine girip kaanlar veya her ne biimde olursa olsun kaakla neden olanlar ve kaan tutulup sevk edilmesini ardan alanlar ve kaaklar saklayan, besleyen ve giydirenler hakknda ynetsel ve asker kanunlarda bulunan hkmleri ve gerektiinde deiik ceza kararlarn bamsz olarak vermek ve yerine getirmek zere Byk Millet Meclisi yelerinden oluan stikll Mahkemeleri kurulmutur. Madde 2 Bu mahkeme yelerinin says olup Byk Millet Meclisinin oy ounluuyla seilirler ve ilerinden birini kendilerine bakan seerler. Madde 3 Bu mahkemelerin saysn ve kurulacaklar blgeleri Bakanlar Kurulunun nerisi zerine Byk Millet Meclisi belirler. Madde 4 stikll Mahkemelerinin kararlar kesin olup yerine getirilmelerine btn silahl ve silahsz devlet gleri memurdur. Madde 5 stikll Mahkemelerinin emirlerini ve kararlarn yerine getirmeyenler veya getirmeyi savsaklayanlar bu mahkemeler tarafndan yarglanrlar. ... Ek Madde (26 Eyll 1920) -- [V]atan ve hilafetin kurtarlmas ve bamszl iin savaan Byk Millet Meclisinin emelleriyle maksatlarna aykr olarak dman maksat ve karlarn destekler biimde tevik ve kkrtmalarla kargaa karan ve lkenin madd ve manev gcn her ne biimde olursa olsun sarsp azaltmaya alan ve dman hesabna asker ve siyas casusluk edenlerle 29 Nisan 1920 tarihli Hyanet-i Vataniye Kanununun ierdii maddelerden dolay sank durumunda olanlar yarglama ve hkmlerini yerine getirme yetkisi stikll Mahkemeleri kurulmu olan blgelerde bu mahkemelere verilmitir. Numara 21

lgin bir karar.

stikll Mahkemesi kararlar.

"stikll Mahkemeleri" Kanunu (11 Eyll 1920).

Kaaklara likin Kanun

Askerlik ya iinde olduklar halde Zir Nahiyesi ahalisi tarafndan silah, at ve cephane ile donatlp yksek maa verilerek cepheye gnderildikleri ve son defa kap yakalandklar iin sank olarak mahkememize verilen Zir Nahiyesinden Mustafa olu Ali ve Ahmet olu Hseyin ile Ali olu Cafer hakknda yrtlen ak yarglama sonucunda, bunlarn cepheye gnderilmelerinden bir ay sonra, her nn atlar ve silah ve cephaneleriyle birlikte katklar ve hkmet tarafndan yakalandklar kesinlemi olduundan, her nn idamna; ancak, bunlarn bundan sonra vatana tam bir ballkla iyi hizmetler greceklerine ilikin szleri ve yzlerinde bu szlerin iten olduuna ilikin ikna edici bir ifade grlmesi zerine, bu seferlik nce her nn Elcezire Cephesine gnderilmelerine, orada da utan verici kamak suunu ilemeleri durumunda ise verilmi hkmn derhal yerine getirilmesine oybirliiyle karar verilmi ve bu karar yzlerine kar bildirilmitir.
Feridun Kandemir, stikll Savanda Bozguncular ve Casuslar (stanbul, 1964).

a. Drdnc defa askerden kat kesinleen Bal Kazas Ular kynden, Kse mer Oullarndan 1895 doumlu Mehmet olu Abdurrahman Ankara stikll Mahkemesi kararyla asker bir birlik nnde kuruna dizilerek idam edilmitir. b. Yarglamalar yaplan iki yz elli erin birinci ve ikinci defa katklar kesinletiinden, sularna gre otuzar ve ellier denek vurulmalaryla, daha ok kam olanlarn Elcezire Cephesine gnderilmeleri ve kaybettikleri asker eyalar tazmin etmelerine oybirliiyle karar verilmitir. c. Casusluktan sank yedek temen Hasip Efendinin, ak yarglanmas sonucunda, bu suu kesinlememise de, Anadoluya iyi niyetle gelip gelmedii hakknda da yeteri kadar delil bulunmadndan, stanbula geri gnderilmesine karar verilmitir. d. stanbuldan retmen olarak Bafra Rum okuluna tayin olup gelen ve memleketimizde Yunan emellerini yaymak suuyla sank olan Madam Eleonora Hrisantosun, gerekten rencilerine Yunan emellerini yaymak ve bildirmek maksadyla alt bir takm mektuplarndan ve kendisinin ifadelerinden alnlalm olmakla, Ceza Kanununun 66. maddesi gereince be yl mddetle kalebentliine karar verilmitir. e. Yanndaki bireylerin maa olan sekiz yz ksur liray zimmetine geirerek memuriyetinden katndan dolay ak yarglanmas sonucunda bu suu kesinletiinden Adana Jandarma Alay Aya Takm Komutan Astemen Mehmet Nuri Efendinin bir daha devlet hizmetinde kullanlmamak kouluyla askerlikten kovulmasyla, yl hapsine ve gasp ettii sekiz yz liray tazmin etmesine ve ayrca, kendisinin bakalarna ibret olmak zere halk arasnda dolatrlarak tehir edilmesine karar verilmitir.
Feridun Kandemir, stikll Savanda Bozguncular ve Casuslar (stanbul, 1964).

Bir asayi sorunu.

[Adanada] halktan birtakm ikayetler alnd. O zamanlar Adanada "Klhanbeyler" diye siyah poturlu ve gmlekli bir snf tremiti. Bunlarn ktlnden namuslu bir kadnn sokaa kabilmesi deta imknsz hale gelmiti. Ne polis, ne jandarma, zetle btn hkmet otoritesi bunlarla baa kamyordu. Alnan btn nlemlere karn, vali ve polis sarkntln bir trl nne geememiti. Bu nedenle herkes deta hkmete kar kskn ve krgn vaziyetteydi. Mahkeme bu olay ele ald, ikyetlerin tmyle hakl ve yerinde olduunu anlad. Bu durum karsnda hkmet otoritesinin kuvvetlenmesi, mad ve manev btn varlklaryla alan, memleketlerini dman igalinden kurtarmak iin kanlarn dken ve fedakrlklaryla tarihe mal olan Adanallarn kendi kuvvetleriyle kurtardklar topraklarnda huzur iinde yaayabilmesi lzmd. Mahkeme kurulu toplannca ilk karar olarak Adana Vilyeti dahilinde ne kadar klhanbeyi varsa bunlarn hepsinin Polis Mdriyetinden bir liste halinde kendisine bildirilmesini istedi. Olduka nemli bir yekn tutan bu listedeki klhanbeylerin derhal tevkifleriyle yarglanmalar yaplmak zere Ankaraya yollanmasna karar verildi. Sonradan klhanbeylerin hepsi topland, mahkeme kararyla lkenin eitli yerlerine srld ve karar sonucundadr ki Adanallar da rahata, huzur ve skna kavutular.
Kl Ali (Kl), stikll Mahkemesi Hatralar (stanbul, 1955).

stikll Mahkemelerinin doas.

[M]ahkemeler idam yetkisine sahip olup, kararlar temyiz edilemez ve gerekirse annda uygulanrd. Bu yzden, mahkemeleri terr mahkemelerine benzetenler oldu. Sovyet Devrimi srasnda alan ekalara (bkz. s. 262) benzetenler de vard. Onlara gre stikll Mahkemeleri yalnz asmak demekti... ...stikll Mahkemelerinde [1920-1922 yllarnda] 1.054 kii (bu say elde edilen en az uygulamay gstermektedir; idam says tahminen 1.450-1.500 olabilir) asld. 2.827 kiinin idamlar askerden yeniden kamalar halinde uygulanmak zere artl olarak affedildi. 243 gyaben idam, 1.786 kalebentlik ve krek cezas verildi. 11.744 kii beraat etti. 41.768 kiiye ise genellikle dayak cezas olmak zere eitli hafif cezalar verildi. Mahkemeler iin idam cezas en son are idi. Ancak slah olmayacaklarna kanaat getirilen asker kaaklar ile vatan hainlerine uygulanyordu. Hatta baz mahkemeler ok az idam cezas verdikleri iin eletirilmilerdi.
Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, 2. bask (stanbul, 1997).

stikll Mahkemeleri nasl alrd?

stikll Mahkemelerini ilgilendiren hadiselerin, olaylarn ilk soruturmas en bata hkmete yaplr, ondan sonra dzenli bir dosya halinde mahkemeye verilir, verilen dosya mahkeme kurulu tarafndan ayrca incelenir ve noksanlar giderildikten sonra hadise ile ilgili olanlarn ak yarglamalarna geilirdi. Yarglamalar mutlaka ak olarak yaplrd. Gizli yaplm tek bir yarglama yoktu. Asker, sivil, btn devlet memurlar stikll Mahkemelerinin verdikleri hkmleri derhal yerine getirmekle ykmlyd. Mahkemelerin verdikleri hkmlerin temyizine olanak yoktu. Hkmler derhal yerine getirildii iin bu ar sorumluluk karsnda dava kl krk yararcasna incelenir, bu nedenle de yarglamalar byk bir zen ile kamuoyu nnde ak olarak yrtlrd.
"Kl" Ali (Kl), stikll Mahkemesi Hatralar (stanbul, 1955).

YORUMLAYABLMEK N
1. stikll Mahkemesi yelerinin TBMM yeleri arasndan seilmesi ne anlama geliyor? 2. stikll Mahkemelerini "olaanst" yapan baka hangi zellikler var? 3. O gnlerde geerli olan Kanun- Esasnin olaanst mahkemeler hakknda ne hkm verdiini aratrn. Sonular irdeleyin. 4. Mahkemelere verilen ad hakknda ne dnyorsunuz? 5. Vatana ihanet sularna da stikll Mahkemelerinin bakmas nasl bir nlem? 6. Neden baz adi sulular da stikll Mahkemesinde yarglanm?

B E C E R N Z k u l l a n n
Olaanst durum kavramnn hukuk asndan ne anlama geldiini aratrn.

Dosya

302

303

16 Trkiyede Cumhuriyet
ve devrimler (1923-1930)
Trkiyede 1923te kurulan Cumhuriyet, Osmanl mparatorluunun 19. yzyl balarnda
giritii reform abalarnn doal bir uzantsdr. Ancak, hem Cumhuriyetin kendisi, hem de onunla birlikte gelen hukusal ve toplumsal reformlar, Trkiye toplumunun o dnemde varm olduu iktisadi ve kltrel gelime dzeyinin ancak devletin zorlamasyla hazmedebilecei gelimelerdi. Bu yzden 1920ler Trkiyesinde ada bir demokratik toplum yaratma yolunda admlar atlrken, birok da sknt ve gerilim yaanmtr. n 1924 mart ay banda, zgr bir halkoyu yoklamas (referandum) yaplsayd, halifeliin kaldrlmas kabul edilir miydi? n Devrim ve demokrasi neden birlikte olamaz?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. Lozan Antlamas ve Halk Frkas Trkiye Cumhuriyetine gei Yeni devletin oluumu Cumhuriyet devrimi ve sorunlar
1
Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal, Nutuku okurken (15-20 Ekim 1927).

Konunun zeti / Yntem Dosya: Yeni Trk alfabesi

29 Ekim 1923 Cumhuriyetin iln 24 Temmuz 1923 Lozan Antlamas

3 Mart 1924 Halifeliin kaldrlmas 20 Nisan 1924 Yeni Anayasa 17 Kasm 1924 TpCFnn kurulmas 13 ubat 1925 eyh Sait syan 4 Mart 1925 Takrir-i Skn Kanunu 15 Haziran 1926 zmir Suikasti 15-20 Ekim 1927 Nutukun okunmas 23 Aralk 1930 Menemen olay 12 Austos 1930 SCFnn kurulmas

Millet Mektebi.
1 Ocak 1929da alan Millet Mektepleri, yeni Trk harflerini byk, kk herkese retmeyi amalyordu.

Cumhurbakan Babakanlar

29 Ekim 1923 Gazi Mustafa Kemal smet Paa Fethi Bey

21.11.1924 3.3.1925

smet Paa

29.10.1923

1923
13 Ekim 1923 Ankarann bakent oluu

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

3 Mart 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu

1 Kasm 1928 17 ubat 1926 3 Ekim 1926 Yeni Trk Meden Sarayburnunda ilk Kanun Mustafa Kemal heykeli harflerinin kabul 25 Kasm 1925 apka Kanunu

1 Ocak 1929 30 Austos Millet Ankara-Svas Mekteplerinin demiryolunun almas almas

304

305

I. Lozan Antlamas ve Halk Frkas

A N A H T A S Z C K R

Lozanda Trkiye heyeti (20 Kasm 1922-4 ubat 1923).

A. Barn salanmas

Belge 1 ve 2

MBADELE
ki lke arasnda, ounlukla ulusal gvenlik nedenleriyle yaplan ve her iki lkedeki nfusun etnik, din ya da hem etnik hem de din trdeliini salamay amalayan nfus deitokuu.

* Manda (bkz. s. 278 ve 280)

n Mill Mcadele srasnda Mustafa Kemal Paa, TBMMnin bakan ve bakomutand. Sakarya Sava ertesinde, kendisine Gazi nvan ve mirlik (mareallik) rtbesi verilmiti. Meclis kurulduktan sonra, ardarda oluan ilk Yrtme Kuruluna (cra Vekilleri Heyeti = Bakanlar Kurulu) ise, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi (akmak) Paa bakanlk etmiti. 12 Temmuz 1922de bu greve Rauf (Orbay) Bey getirildi. Asker zafer kazanldktan, zmir kurtarldktan ve 1 Kasm 1922de saltanat kaldrldktan hafta sonra, svirenin Lozan (Lausanne) ehrinde bar grmeleri balad. Trk delegasyonuna Bat Cephesi Komutanlndan Dileri Bakanlna getirilmi olan smet (nn) Paa bakanlk ediyordu. Grmeler, kapitlasyonlarn kaldrlmak istenmemesi nedeniyle iki buuk ay sonra kesildi. Bu eskiden kalma anlamalar, lkenin siyas, hukuk ve ekonomik karlaryla eliiyordu. Trk delegeleri snrlarn Misak- Mill (Ulusal And) denilen belgeye uygun olmasnda srar etmekteydiler. Trakya snrnn (Trkiye bakmndan) Balkan Savalar sonundaki gibi kalmas kabul edildi. "Bat Trakya" 1913te Bulgaristana braklm, ama 1919da Trianon Antlamasyla (bkz. s. 280) Yunanistana verilmiti. Kafkas devletleriyle snr ise, Mill Mcadelenin balarnda yaplan Kars ve Gmr Antlamalaryla saptanmt. ran snr, zaten hi deimemiti. Suriyenin koruyuculuunu manda* ynetimiyle stlenen Fransa ile snr da Lozandan nce izilmiti. Fakat Irakn koruyucusu olan Birleik Krallk, Trk tarafnn Misak- Mill iinde olduunu iddia ettii, petrol yataklar olan Musulu brakmak istemiyordu. Lozanda zlemeyen bu sorun, daha sonra Milletler Cemiyetinin (bkz. s. 280) hakemlii zerine Musulun Irakta kalmas ile sonuland.

Oturanlar, soldan saa: Reit Saffet Atabinen, Zlf Tigrel, Rza Nur, smet nn, Zekai Apaydn, Veli Saltk, Muhtar illi, Mnir Ertegn. Ayaktakiler, soldan saa: Atf Esenbel, Yahya Kemal Beyatl, Ruen Eref naydn, Mustafa eref zkan, Tahir Taner, Cevat Akaln, Tevfik Byklolu, Sabri Artu, Seniyettin Baak, Mehmet Ali Balin, Zht nhan, evket Doruker, Yusuf Hikmet Bayur, Sleyman Saip Kran, Fuat Aral, Celal Hzim Arar, Hseyin Pekta. (Sol st kedeki ahsla ortadaki yz yar rtl ahs tannamamtr)

"9 Umde" (zet)

1. Ulusal egemenlie ballk Ynetimle ilgili u yasalar karlacaktr: Bakanlar Kurulunun grev ve sorumluluklar; ralar [leden balayarak halk temsilcileri kurullar]; Genel Mfettilikler; Bucaklar. 2. Saltanatn kaldrlmas kararnn deimezlii. TBMMne dayanan halifeliin Mslmanlar aras yksek bir makam olduu. 3. gvenlik ve dzenin salanmas. 4. Mahkemelerin hzl ilemesi. Yeni yasalar yaplmas. 5. Alnacak ekonomik ve toplumsal nlemler: (1) Tarmdan alnan "r" [ondalk] vergisinin sakncalarnn giderilmesi, (2) Ttn tarm ve ticaretinin desteklenmesi, (3) Tarm, endstri ve ticaret kredileri, (4) Ziraat Bankasnn sermayesinin arttrlmas, (5) Tarm makineleri, (6) Endstrinin teviki, (7) Demiryollar yapm, (8) lkokullarda retimin birletirilmesi ve btn okullarn gelitirilmesi, (9) Genel salk ve toplumsal yardmlama, (10) Orman, madencilik ve hayvanclk. 6. Zorunlu askerlik sresinin ksaltlmas; okuryazarla gre daha azaltlmas ve orduda grevli kiilerin genliklerinin salanmas. 7. Yedek subaylara, savata sakatlananlara, emeklilere, dul ve yetimlere yardm. 8. Brokrasinin dzeltilmesi, kamu grevlerinde aydnlardan yararlanlmas. 9. Bayndrlk ileri iin ortaklklar kurulmasnn salanmas ve kiisel giriimlerin kollanmas. Bar hakknda grmz: Ulusal, ekonomik ve ynetimsel bamszln salanmas kesin bir kouldur.

B. Barn siyasal ve toplumsal bedeli

Belge 1, 2 ve 4

n Birinci dnem TBMMnde bu konular enine boyuna tartld. Mustafa Kemal Paann kiisel egemenlik kurmasndan endie eden kinci Grup milletvekilleri, onun bar salamak iin vermeye raz olaca dnleri onaylamyorlard. Bu meclisin yaplacak anlamay kabul etmeme olasl vard. 1 Nisan 1923de genel seimlerin yenilenmesine karar verildi; iki dereceli seimlerin tamamlanp yeni meclisin almas drt ay ald. 23 Nisanda yeniden balayan Lozan grmeleri de ay srd. Bu sre boyunca, Mustafa Kemal Paann ynlendirdii ba delege smet Paa ile Bavekil Rauf Beyin aras ald. Rauf Bey, ikinci dnemin almasndan bir hafta nce, 4 Austosta istifa etti; yerine Fethi (Okyar) Bey babakan oldu. n 23 Austosta yeni TBMM Lozan Bar Antlamasn onaylad. Yeni Trk devletinin bamszl tannm, kapitlasyonlar kaldrlm, Irak snr dnda istenilen snrlar kabul ettirilmi, Boazlarn askersizletirilmesine boyun eilmi, Trkiye Osmanl devlet borlarndan (Dyun-u Umumiye; (bkz. s. 28 ve 34-35) payna deni taksitlerle demeyi stlenmiti. Ayrca stanbul, Bozcaada, Gkeadada oturan Rumlar ve Bat Trakyada yaayan Trkler dnda, Trkiyedeki Ortodoks Hristiyan Rumlarla Yunanistandaki Mslman Trklerin zorunlu olarak mbadele* edilmesi de kararlatrlmt.

zmirden, altrlmak zere, Anadolu ilerine tanan Rumlar.

C. Yeni parti, yeni bakent

Belge 3 ve 5

smet Paa, Lozandan sonra stanbulda.

smet Paann solunda Sulh (Bar) Melei.

n Mustafa Kemal Paa daha 1922 yl sona ermeden, Halk Frkas adyla yeni bir siyasal parti kurmak niyetinde olduunu aklad, 1923 nisan banda yeni seim karar alnnca da, banda bulunduu (Birinci) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun program olarak Dokuz Umde (ilke) bildirisini iln etti. Yaplan seimlerde onun gsterdii adaylar kazand. Bu milletvekilleri, zmirin kurtuluunun birinci yldnmnde Halk Frkasn resmen kurdular. stanbulu igal altnda tutan ngiliz ve dier tilf gleri, yaplan anlama uyarnca ekim banda bu ehri boaltt. Fakat Meclis, bir genel kurul kararyla stanbulun yerine Ankaray bakent yapt.

gal kuvvetlerinin stanbuldan ayrllar, 2 Ekim 1923.

306

307

II. Trkiye Cumhuriyetine gei

A N A H T A S Z C K R

2
a)

Ad konmam cumhuriyetin aklk kazanmas.

B Y O G R A F
3
Gazi Mustafa Kemal (1881-1938).
Ankarada alan Trkiye Byk Millet Meclisine bakan seilen Mustafa Kemal Paa, tilf Devletlerinin Osmanl Devletine dayatt Sevr Antlamasnn yenilgiye uratlmas iin giriilen baarl bir diplomatik ve askeri abann nderi oldu. Yunan ordusunun Ankara zerine yryn, Sakarya savalarnda durdurmas zerine TBMM kendisine mareal rtbesi ve "gazi" unvan verdi. Komutasndaki ulusal ordunun 1922 austosunda balatt saldr, Misak Millinin Trkiye kabul ettii topraklarn neredeyse tmn igalden kurtararak, tilf Devletlerini yeni bir bar antlamas yapmaya zorlad. Tam bamsz Trkiyeyi tanyan Lozan Antlamasnn imzalanmasndan (24 Temmuz 1923) sonra Gazi Mustafa Kemal, yeni kurduu Halk Frkasnn TBMMndeki ounluu sayesinde bir dizi kkl deiim gerekletirdi. Bunlarn ilki 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilandr. Ertesi yl yrrle giren yeni anayasa ve alnan bir dizi karar ise, gen Cumhuriyeti laikleme yoluna soktu. Ancak, TBMMnde bu gelimelere tepki olarak doan muhalefet, kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn oluturdu. Ne var ki, 1925 ubatnda patlak veren eyh Sait isyann bahane edinen Cumhuriyet rejimi, Takrir-i Skn Kanununu kararak (4 Mart 1925) lkedeki btn muhalefet odaklarn susturdu. Bylece, Gazi Mustafa Kemalin Milli Mcadele ve sonrasn znel biimde zetleyen Nutukunu TBMMnde okuduu srada (15-20 Ekim 1927) Trkiye, kinci Dnya Sava sonrasna kadar sren fiili tek parti dnemine girmiti. Gazi Mustafa Kemalin kapsaml toplumsal mhendislik siyaseti ite bu sessizlik ortamnda uygulanmtr. Laikleme sreci, Medeni Kanunun kabul edilmesi (4 Nisan 1926) ve Anayasann slam devlet dini kabul eden 2. ve TBMMni eriat uygulamakla ykml klan 26. maddelerinin kaldrlmasyla srd (10 Nisan 1928).
(Ayrca bkz. s. 293 ve 351)

A. Cumhuriyetin iln

Belge 2 ve 3

-- Yeni Trkiye Tekilt- Esasiye Kanununun ilk maddelerini size tekrar edeceim: "Egemenlik kaytsz ve artsz ulusundur. Yrtme gc ve yasama selahiyeti milletin yegane gerek temsilcisi olan mecliste toplanmtr." Bu iki kelimeyi bir kelimede zetlemek kabildir: "Cumhuriyet". Yeni Trkiyenin yenilenmesi ii henz sonulanmamtr. Savatan sonra Trk tekilt- esasiyesinin gelimesi henz kesin bir biim alm saylamaz. Deiiklikler ve dzeltmeler yapmak ve daha mkemmel bir hale getirmek gerekmektedir. Tamamlanmasna balanan bu i henz bitmemitir. Ksa bir zaman ierisinde Trkiyenin bugn fiilen alm bulunduu biim kanunen de kesinletirilecektir. Hkmetin bu meseleye ilikin nerileri yakn bir gelecekte meclise sunulacaktr.
"Gazi Mustafa Kemal Paa'nn Neue Freie Presse (Viyana) muhabirine demeci, 27 Eyll 1923.

TEVHD- TEDRSAT
retimin birletirilmesi, yani tm sivil eitim ve retim kurumlarnn ayn yetke ats altnda, Eitim Bakanl bnyesinde toplanmas.

* Kabine hkmeti * Biat

n 1876 Osmanl Anayasas (Kanun-u Esas) 1909da ve ertesinde deiikliklere uram olmakla birlikte, "kuvvetler ayrl" (yrtme, yasama ve yarg glerinin ayr ellerde olmas) ilkesine dayanmaktayd. Ona ek olarak, TBMMnce yaplan 20 Ocak 1921 tarihli Tekilt- Esasiye Kanunu ise "kuvvetler birlii" ilkesini ve meclis egemenliini getirmiti. Buna gre, bakanlar teker teker meclis tarafndan seilmekteydi. Buysa, ortak sorumlu olacak bir kabine hkmeti* kavramyla badamyordu. TBMM ikinci bakanl ve baz bakanlklar iin, Gazi Paann uygun grmedii adaylar ortaya atlnca, hkmet istifa etti ve bir siyasal bunalm dodu. 29 Ekim 1923te cumhuriyeti iln eden anayasa deiiklii, bu bunalm da zd. Mustafa Kemal Paa cumhurbakan, Fethi Bey meclis bakan seildi. Cumhurbakannn babakanla atad smet Paa kabinesini kurdu ve Meclisten gvenoyu alarak grevine balad. Gazi Paa cumhurbakan olunca, Halk Frkas genel bakanlyla dorudan doruya uramayarak, parti ilerinin ynetimini bakan vekili atad smet Paaya brakt.

B. Hilfetin kaldrlmas

Belge 1 ve 4

n 1 Kasm 1922de saltanat kaldrlrken hilfete dokunulmam, son sultan VI. Mehmet Vahdettinin yurt dna kamas zerine, halifelik makamna da Meclis tarafndan, onun veliahd (Osmanl hanedannn kendisinden sonraki en yal erkek yesi ve amcaolu) Abdlmecit Efendi seilmiti. Oysa yeni Cumhuriyet, Mill Mcadele srasnda halk arasnda bir tutunum esi olarak yararlanlan Mslman din kardelii kavramn amak ve laik bir ulus-devlet haline gelmek istiyordu. Zaten Osmanl mparatorluu, 19. yzyldaki reformlaryla din ve dil ayrlna bakmakszn btn yurttalarna eit hak ve ykmllkler getirerek adalama yoluna girmiti. Ama eitli alanlarda geleneksel kurumlar srdrlmekte, bylelikle eitimde, yargda vb. ikilikler yaanmaktayd. n slmda, Hristiyanlktaki gibi insanla Tanr arasnda araclk yapan bir Kilise (rahipler) anlay olmad, din ve devlet ileri geleneksel olarak bir arada yrtld iin, dnyev gc kalmayan bir halifelik fikri havada kalyordu. Eitlik ilkesine dayal ada yaam, dnya ve ahretle ilgili almalarn ayrlmasn, devletin btn inanlara eit uzaklkta durmasn gerektirmekteydi. Cumhuriyet laiklii byle tanmlamakla birlikte, uygulamada din ileri (diyanet) gnmze kadar devletin denetiminde rgtlenegeldi. n Halifelik tartmalar basna da yansynca TBMM, 8 Aralk 1923te stanbul iin zel bir stikll Mahkemesi kurdu. Bu mahkeme, yarglad stanbul gazetecilerini su kastlar olmad iin aklarken, halifeye ak bir mektup yaymlayan stanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri Beyi, cumhuriyete kar anayasal hkmdarlk sistemini savunduu iin be yl hapse mahkm etti. Ama o da birka ay sonra zel bir afla hapisten kt. 3 Mart 1924te halifelik kaldrld. Abdlmecit Efendi ve Osmanl ailesinin btn yeleri yurt dna srld. Ayn gn karlan Tevhid-i Tedrisat* (Eitimin Birlii) Yasasyla din okullar kapatld; eriat ve Vakflar Bakanlyla, Genelkurmay Bakanl da bakanlar kurulundan karld. Bylece, 8 Nisanda eriat mahkemeleri kaldrlm oldu; bir Din leri Genel Mdrl, bir de Vakflar Genel Mdrl kuruldu; silhl kuvvetlerin siyasetle ilikisi de sivil Mill Savunma Bakanlyla snrl klnd.

b) Tekilt- Esasiye Kanununun Baz Maddelerine Aklk Getiren Deiiklie likin Kanun:

Kanun no. 364 29.10.1923 Madde 1Egemenlik, kaytsz ve artsz ulusundur. Ynetim biimi halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil ynetmesi temeline dayaldr. Trkiye Devletinin hkmet biimi cumhuriyettir. Madde 2Trkiye Devletinin dini, slam dinidir. Resmi dili Trkedir. Madde 4Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan ynetilir. Meclis, Hkmetin ayrld ynetim birimlerini icra vekilleri araclyla ynetir. Madde 10Trkiye Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu tarafndan ve kendi yeleri arasndan bir seim dnemi iin seilir. Bakanlk grevi yeni cumhurbakannn seilmesine kadar srer. Yeniden seilmek mmkndr. Madde 11Trkiye Cumhurbakan devletin bakandr. Bu sfatla gerek grdnde Meclise ve Vekiller Heyetine bakanlk eder. Madde 12Bavekil cumhurbakan tarafndan ve Meclis yeleri arasndan seilir. Dier vekiller bavekil tarafndan gene Meclis yeleri arasndan seildikten sonra tm cumhurbakan tarafndan Meclisin onayna arzolunur. Meclis toplant halinde deilse durumun onaylanmas Meclisin toplanmasn bekler.

Hilafetten vazgemeyelim.

Hilafetin kaldrlmasna ilikin kanun tasla, Mecliste tartlmadan bir gn nce, Halk Frkas Meclis Grubunda tartlyor. Oturum bakan ve babakan smet Paa, birinci maddeyi okuyor ve milletvekilleri tartmaya balyorlar. Bakan smet Paa: -- ...Grme yeterli grlerek maddelere geilmitir. Madde 1: Hilfet kaldrlmtr. Abdullah Azmi Efendi (Eskiehir): -- ...Efendim; yani birinci madde; hilfet kaldrlmtr deniliyor... Zaten 1 Kasm [1922] karar verildii zaman o komisyonda da dile getirilmiti ki, hatta saygdeer bakanmz paa hazretleri orada bulunuyorlard, biri dile getirdi; dedi ki, "kuvvet nerede ise hilfet oradadr. Dolaysyla imdi elini uzatrsa ona biat* edeceim". Fakat o zamann siyaseti bu suretle bir karar sdarn gerektirmitir. Gerek buradaki saygdeer bakanmz ve gerek cumhurbakan hazretleri komisyonda olduu halde anayasa ve eriat ileri komisyonunun katlmyla 1 Kasm karar alnmtr. Doal olarak kuvvetin bulunmad yerde hilfet bulunmazd... Fakat bu millet bugn bu emaneti omuzlarndan silkip atamaz ve atmamaldr. Atmas milletin kar gerei deildir. Bugn hangi makama tevcih ederlerse, ki erbab onu pek iyi bilir, uzmanlarndan bir komisyon oluturarak, erbabna bu makam tevcih etmeyi kendi vicdanma kar byle bir teklif yapmay kendime vecibe addediyorum. ... Gerek rfek-y kiramdan gerek hkmet erknndan ve gerekse saygdeer bakanmzdan ok rica ederim, bu emaneti arkamzdan frlatp atmayalm. Bu emaneti muhafaza edelim. Bu emaneti mevkiine verelim. Onu eriat ve siyaset asndan bu emaneti tayabilecek olan mevkiine verelim.
Halk Frkas Meclis Grubu toplants tutana, 2 Mart 1924.

Halife Abdlmecit Efendi (1868-1944).

Abdullah Azmi Efendi kimin halife olmasn istiyor?

308

309

III. Yeni devletin oluumu

A. Muhalefetin douu
Belge 2, 3, 4 ve 5

1924 Anayasas tartmalar.

1924 Anayasas
(Esas hkmler -ilk 8 madde)

Anayasa hazrl srasnda ortaya srlen, ama kabul grmeyen iki nemli neri olmutur. Bunlardan biri ift meclis sistemi, br de cumhurbakanlnn glendirilmesi ile ilgilidir. ... Kabul grmeyen ikinci nemli neriler demeti, cumhurbakann zellikle meclis karsnda glendirme amacyla ... sunulmulardr. Genel kurul bunlar reddetmi, yalnz bir tanesini yumuatarak kabul etmitir. Geri evrilen neriler, cumhurbakannn meclis dndan da seilebilmesine ve grev sresinin meclisinkinden daha uzun (7 yl) olmasna, cumhurbakannn hkmetin grn aldktan sonra gerekeli bir ilemle meclis seimlerinin yenilenmesine karar verebilmesine, yasalar bir kez daha grlmek zere meclise geri gnderebilmesine ilikindir. Bu son dzenleme cumhurbakanna geciktirici ya da askya alc veto yetkisi vermekteydi... Yumuatlarak kabul gren neri ise cumhurbakannn bakomutanl ile ilgilidir... Cumhurbakanna tannmak istenen yetkilerin byk bir tepkiyle karland grlmektedir. zellikle fesih ve geciktirici veto konusunda yelerin kar klar pek iddetli olmutur. Bunlar, itirazlarn mill egemenlik ve meclisin stnl ilkelerine dayamlardr. Yine bu yeler, Mustafa Kemalin kiiliine byk sayg ve gven duyduklarn, ama ortada bir ilke sorunu bulunduunu belirtmeyi ihmal etmemilerdir. kinci TBMM yelerinin hemen hepsinin adaylklarn Mustafa Kemale borlu olmalarna karn, bir "diyet borcu" altnda ezilmemeleri dikkat ekicidir. Bu da Kurtulu Savanda meclisin nasl sahici ve kurumsal bir deer tadn bir kez daha gsterir.
Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 4. bask (stanbul, 1998).

1. Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. 2. Trkiye Devletinin dini, din-i slmdr; resm dili Trkedir; bakent Ankaradr. [Din kayd 1928de kaldrlm, 1937 de maddenin bana Cumhuriyet Halk Partisinin "Alt ok" ilkeleri yazlmtr (bkz. s. 344)] 3. Egemenlik kaytsz artsz ulusundur. 4. Trk ulusunu ancak TBMM temsil eder ve ulus adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr. 5. Yasama yetkisi ve yrtme erki TBMMde belirir ve onda toplanr. 6. Meclis yasama yetkisini kendi kullanr. 7. Meclis yrtme yetkisini kendi setii Cumhurbakan ve onun atayaca Bakanlar Kurulu eliyle kullanr. Meclis hkmeti her vakit denetleyebilir ve drebilir. 8. Yarg hakk, ulus adna yntem ve yasaya gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr.

n 1924 ylnn 24 Nisannda yeni Cumhuriyet Anayasas kabul edildi. Yeni anayasa yaplrken, tasary hazrlayan Meclis komisyonu cumhurbakanna, kukusuz Gazinin istekleri dorultusunda, geni yetkiler tannmas iin alt. TBMMni toplantya arma hakknn yalnz cumhurbakanna verilmesi istendi. Sonuta meclis bakanna da ayn hak tannd. Cumhurbakanna meclisi fesih yetkisi verilmedii gibi, grev sresinin de bir seim dneminden daha uzun olmas istei reddedildi; yaplan yasalar veto ederek meclise geri gnderme yetkisi snrland. Gazinin, bakomutanln srdrmesi nerisi deitirilerek, sz konusu makam sembolik olarak TBMMne baland, ancak cumhurbakannca temsil edilmesi ngrld. Grld gibi bu liberal anayasa, TBMMnde ayrntl tartmalar sonucunda oluturulmutu. Fakat lkenin iinde bulunduu kark koullar nedeniyle, uzun yllar yalnzca kt stnde kalacakt. n kinci dnem TBMMnde ilk dnemin muhalif kinci Grubundan ve meclis dndaki eski ttihat ve Terakkicilerden hemen hemen hi kimse bulunmamakla birlikte, Mill Mcadelenin ilk nderlerinden Kzm Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele), Cafer Tayyar (Eilmez), Rt Paalarla, Rauf (Orbay), Dr. Adnan (Advar) Beyler ve arkadalarnn evresinde smet Paa Hkmetine kar bir hareket geliti. Bu paalarn askerlikle ilikileri henz devam ediyordu. Bu durumda, 30 Ekim 1924te bir yasa karlarak, milletvekili olmalarna izin verilen ordu komutanlarnn ya siyaseti yeleyerek askerlikten ayrlmalar ya da Meclisten istifa ederek orduda kalmalar saland. Kasm aynn ilk gnlerinde baz milletvekilleri Halk Frkasndan ayrlmaya baladlar. 17 Kasmda Terakkiperver (lerici) Cumhuriyet Frkas (TpCF) resmen kuruldu. Duruma hkim olmak iin skynetim iln edilmesini isteyen babakann nerisi, (Cumhuriyet) Halk Frkas Meclis Grubunda reddedilince, smet Paa salk bozukluu gerekesiyle istifa etti ve onun yerine Fethi Bey yeni hkmeti kurmakla grevlendirildi.

Ali Fethi (Okyar) Bey (1880-1943).

TpCF kurulduktan sonra babakanla atanan Fethi Bey, 2 Mart 1925e kadar bu grevde kald.

B. eyh Sait syan

Belge 1

eyh Sait ve adamlar.

Resimli gazete, 6 Haziran 1925.

n 1925 yl ubat ay ortalarnda, imdi Bingln bir ilesi olan Gen ilinde, eyh Sait adl, Nakibendi tarikatna ye bir din adamnn nderliinde bir Krt ayaklanmas balad. syanclar Palu ilesini ve Elaz merkezini alp Diyarbakr kuattlar. Bu hareketin ayrlk bir Krt bamszlk hareketi mi yoksa laiklie kar gerici bir ayaklanma m olduu belli deildir. Anadoluda ok eski bir gemii olan Krtler, baz Trkmen airetler gibi gebe yaam srer ve hayvanclkla geinirlerdi. Osmanl mparatorluu zamannda "slm Milleti"nin ayrcalkl yeleriydiler; askere alnmaz ve vergi demezlerdi. Tanzimattan sonra, btn yurttalarn eit hak ve ykmllkleri olmas, ayrcalklarn kaybetmeleri anlamna geldi. Yine de, "din kardelii" ba, onlar Trklerle bir arada tutuyordu. Fakat Cumhuriyet ynetiminin halifelii kaldrmas, bu ba zayflatt. Zaten btn imparatorluklar paralayan ulusal bamszlk fikirleri, Krtleri de etkilemiti. Nitekim Birinci Dnya Sava srasnda Osmanllarn Mslman Arap uyruklar, ngilizlerle ve Franszlarla ibirlii yaparak devletten kopmulard. Krtler o savata da, Anadolu Savanda da Trklerle birlikte dvtler. Fakat Cumhuriyetin, laiklemenin yansra, halkna dinsel ve etnik ayrm yapmayan bir "anayasal yurttalk" anlayn hemen benimsetememesi, Krtlerin, giderek glenen merkezi ynetime tabi olmaya kar kendi bana buyruk airet dzenlerini devam ettirmek amacyla da, aalk, eyhlik gibi geleneksel toplum yaplarna daha ok sarlmalarna yol at.

TpCF Programnn esaslar (lk 13 madde)

9. Devletin devleri en aza indirilecektir. 10. Yarglarn her trl etkiden bamsz kalmalar iin deitirilemezliklerini salayan hkmler konulacak ve kendileri istemedike, ykseltilerek bile olsa baka greve getirilememeleri hakknda anayasaya zel bir madde konulacaktr. 11. zel kiilerden ya da kamu grevlilerinden birinin bir ynetim kararndan ya da bir ynetim kararnn yahut bir ynerge ve tzn yorumundan veya uygulanmasndan dolay zarar gren ve adliye mahkemelerinin yetkisi dnda kalan haklarnn ve karlarnn korunmas iin, bavurma yeri olarak idare mahkemeleri oluturulacak ve bunlarn rgtlenmeleri, grevleri ve yarglama yntemlerini saptayan yasalar yaplacaktr. 12. Cumhurbakan seilen kiinin milletvekillii, seilince der. 13. Genel ve zel bteden aylk alan ve hizmette bulunanlarn hibir siyasal partiye girememeleri iin bir yasa karlacaktr.

1. Trkiye devleti, halkn egemenliine dayanan bir cumhuriyettir. 2. Partinin temel ilkeleri, zgrlklk (liberalizm) ve halk egemenlii (demokrasi) dir. 3. Yasalarn yaplmasnda, halkn gereksinimleri, yararlar, eilimleri, an gerekleri ve adalet ilkeleri egemen olacaktr. 4. Parti kuvvetle genel zgrlklerden yanadr. Toplumun gerek gereksinim ve eilimleriyle kamu dzeninin korunmas dncesi bu zgrlkleri snrlamay zorunlu klarsa, bu snrlamalarn ancak anayasa ile yaplmasndan yana olacaktr. 5. Ulustan ak bir izin alnmadka anayasa deitirilemeyecektir. 6. Parti dinsel dnce ve inanlara saygldr. 7. Bundan byle ynetimde "Hi kimse yasann buyurmad bir eyi yapmaya zorlanamaz ve yasaklamad bir eyi yapmaktan alkonulamaz" ilkesine uyulacaktr. 8. Milletvekili seiminde tek dereceli genel oy yntemi kabul edilecek ve her ilenin bir seim blgesi olmas ilkesi savunulacaktr.

310

311

N A H T A S Z C K

C. Takrir-i Skn Kanunu

Belge 2

Takrir-i Skn Kanunu (4 Mart 1925).

TAKRR- SKN KANUNU

En nemli reformlarn yapld dnemde yrrlkte olan Takrir-i Skn Kanunu, bir anlamda TBMMni devre d brakyordu.

* Skynetim

n Fethi Bey Hkmeti, ayaklanmay bastrmak iin douya asker gnderdi, skynetim* iln etti, Mecliste bteye ek denek koydurdu ve dinin siyasete let edilmesini vatan hainlii sayan bir yasa kartt. Fakat bu nlemlerin yetersiz kalacan dnen CHF Meclis Grubu Fethi Beyin yerine yeniden smet Paay babakanla getirdi. Yeni hkmet TBMMne Takrir-i Skn Kanunu (dinginliin salanmas) diye bir yasa yaptrd ve iki tane stikll Mahkemesi kurdurdu. ki yllna karlan ve sonra yrrl iki yl daha uzatlan bu yasa, hkmete geni yetkiler veriyordu. yeleri milletvekillerinden oluan stikll Mahkemeleri, ilkin Mill Mcadele srasnda, asker kaakln nlemek iin belli yerlerde ve belli srelerle kurulmulard; Cumhuriyet iln edilmeden grevleri sona ermiti. Cumhuriyetin ilk aylarnda da, basndaki halifelik tartmalarn susturmak iin stanbula ksa sreli bir stikll Mahkemesi gnderilmiti. Bu sefer kurulan iki mahkemeden biri, ayaklanma blgesinde grev yapacak, "Ankara" adn tayan tekininse yetki alan btn lkeyi kapsayacakt. Hkmet ayaklanmay bastrrken birok gazeteyi kapatt ve gazetecileri stikll Mahkemelerinde yarglatt. Ama asl nemlisi, muhalefet partisi TpCFnn da 3 Haziran 1925te yasaklanmasyd. stikll Mahkemelerinin glgesinde bir takm reformlar gerekletirildi: apka giyme yasas karld, tekke ve trbeler kapatld, tarikatlar yasakland. Bunlara kar kan baz yerel direnilerse, "ynetimin yasalln tanmama ve vatan hainlii yapma" suu saylarak cezalandrld.

Madde 1 Gericilie ve isyana ve memleketin toplumsal dzenini, huzur ve dinginliini ve gvenlik ve asayiini bozmaya ynelik btn rgtlenme ve kkrtma ve zendirme ve giriim ve yaynlar, hkmet, cumhurbakannn onayyla, kendi bana ve ynetsel olarak engelleyebilir. bu etkinliklerde bulunanlar stikll Mahkemesine gnderebilir. Madde 2 bu kanun yayn tarihinden itibaren iki yl sreyle yrrlkte kalr. Madde 3 bu kanunu Bakanlar Kurulu uygular.

Genlere sesleni.

Sayn Baylar; sizi gnlerce igal eden, uzun ve ayrntl aklamam, en nihayet, gemite kalm bir dnemin yksdr. Bunda, ulusum iin ve gelecek ocuklarmz iin dikkat ve uyankl salayabilecek baz noktalar belirtebilmi isem, kendimi mutlu sayacam. Baylar; bu aklamamla, ulusal hayat sona ermi varsaylan byk bir ulusun bamszln nasl kazandn ve bilim ve tekniin en son ilkelerine dayal, ulusal ve ada bir devleti nasl kurduunu dile getirmeye altm. Bugn vardmz sonu, yzyllardan beri ekilen ulusal musibetlerin getirdii uyan ve bu sevgili vatann her kesini sulayan kanlarn bedelidir. Bu sonucu, Trk genliine emanet ediyorum. Ey Trk genlii! Birinci grevin, Trk bamszln, Trk cumhuriyetini sonsuza dek korumak ve savunmaktr. Varlnn ve geleceinin tek temeli budur. Bu temel, senin en deerli hazinendir. Gelecekte de seni bu hazineden yoksun brakmak isteyecek i ve d dmanlarn olacaktr. Bir gn, bamszlk ve cumhuriyeti savunmak zorunda kalrsan, greve atlmak iin iinde bulunacan durumun olanak ve koullarn dnmeyeceksin! Bu olanak ve koullar, ok elverisiz grnebilirler. Bamszlk ve cumhuriyetine kyacak dmanlar, btn dnyada ei grlmemi bir galibiyetin temsilcisi olabilirler. Zorla ve hile ile sevgili vatann btn kaleleri ele geirilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi igal edilmi olabilir. Btn bu koullardan daha ac ve daha korkutucu olmak zere, memleket iinde iktidarda bulunanlar aymazlk, sapknlk ve hatta ihanet edebilirler. Bu iktidar sahipleri kiisel karlarn istilaclarn siyasal emelleriyle bile birletirebilirler. Ulus, yoksulluk ve aresizlik iinde, yklm ve gsz dm olabilir. Ey Trk geleceinin ocuu! te bu durum ve koullarda bile grevin, Trk bamszlk ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Bunun iin gereken g, damarlarndaki soylu kanda vardr.
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara, 1927).

D. zmir suikasti
n 1926 yl haziran ay ortalarnda, zmirde Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paaya kar bir suikast hazrland ortaya kt. Bunun zerine, Ankara stikll Mahkemesi suikast planlayanlarla birlikte, bu giriimle ilikili olduklarndan kuku duyulan fakat haklarnda doyurucu kant bulunmayan, kapatlm Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn bamsz kalm milletvekillerini ve yeniden rgtlenmeye altklar dnlen eski ttihatlar tutuklad. lk iki grup zmirde yargland ve aralarndan on bei idam cezasna arptrld, tekiler akland. Kendilerinden gemiin hesab sorulan ttihatlar ise, Ankarada yargland ve drd asld. stikll Mahkemeleri bu davalarn dnda da birok sular kovuturdu ve cezalar verdi.

Halk Frkas Kongresinde: Gazinin bu ulvi, gzel, yksek szlerinden sonra ben azm aamam; ya sen?.. Ben esasen drt senedir azm am deilim ki.
Kalem, say 3, 20 Ekim 1927.

E. Yeni kanunlar

Belge 5

n Daha suikast giriimi ortaya kmadan nce TBMM, Avrupa rneklerine gre Meden, Borlar, Ceza ve Ticaret Kanunlar gibi yeni temel yasalar kabul ederek, Bat uygarlnn yasal altyapsn benimsemiti. leride baka yasalar da alnarak bu ynde gelimeler yapld. 3 Ekim 1926da stanbul Sarayburnunda dikilen ilk Atatrk heykeli, Bat kltrne katlmay simgeliyordu.

F. Nutuk

Belge 1, 3 ve 4

Gazi Mustafa Kemal Nutuku okurken (15-20 Ekim 1927).

n Trkiyede 1927 ylnn en nemli olay, Gazi Mustafa Kemalin ekim ay ortasnda, CHF II. Kongresinde alt gn boyunca verdii byk sylevdir. Belgelerle desteklenen bu metin, siyasal bir hesap-verme niteliindedir. Gazi, Nutukta sekiz yl nce Mill Mcadeleyi balatmak zere Samsuna kmasndan o gne kadar yaananlar anlatr ve yorumlar. Bu sylevi cumhurbakan sfatyla TBMMnin toplantlarnda okuyabilecei halde yle yapmayp, genel bakan olduu partinin kurultaynda vermi bulunmas gzden karlmamaldr. Gerekletirilen adalama abalarn aktarrken, yer yer kendisiyle anlamazla den eski arkadalarn eletirmitir. Nutukun Mill Mcadeleyi anlatt te ikisi gayet ayrntldr; salnn bozulmas zerine Gazi, hekimlerinin ok yorulmamas hakkndaki uyarlarn dinleyerek geriye kalan dnemi zetlemitir. Burada savunduu ana dnce, geleneksel toplumun tutuculuunu krmak ve ona yenilikleri kabul ettirmek iin siyasal baskya bavurmann kanlmaz bir gereklilik oluturduudur. Sylev, eriilen bamszlk ve ada cumhuriyet ynetimini Gazinin genlie emanet etmesiyle sona erer.

lk heykel (Sarayburnu, stanbul). 5

Sarayburnuna dikilen ilk Atatrk heykeli, o dnemin heykelleri arasnda Gaziyi sivil kyafetle gsteren tek heykeldir.

312

313

IV. Cumhuriyet devrimi ve sorunlar

S Z L K

A. Yeni topluma doru

Belge 1, 2, 3 ve 4

* Kapitlasyonlar (bkz. s. 204)

n 1920li yllarda, dinin devlet ilerinden ayrlmas diye tanmlanan laiklik adm adm gelitirilmitir. Kadnlara eit haklar tannmas yolunda ilerlemeler salanmtr. Eitime nem verilmitir. Bat hukuk sistemi benimsenmitir. Ekonomide, yabanc sermaye ile alan iletmelerin milliletirilmelerine balanmtr. Bayndrlk alannda atlmlar yaplm, zellikle demiryolu ulam geniletilmeye allmtr. Salk konusunda yaygn hastalklarla savalmtr. Savunma ileri, ordunun siyasetin dnda tutulmasyla yrtlm ve bar bir d politika izlenmitir. n Giyim-kuamdan uluslararas saat ve takvime kadar birok konuda gerekletirilen Cumhuriyet devrimlerinin en kktencisi, Arap/Fars elifbasna dayanan eski yaz yerine, Latin harfleri temelindeki yeni Trk alfabesinin kabul edilmesidir. Bylece, tutucu gemile yeni Cumhuriyet arasndaki kprleri ykmak gibi bir sonucu da olan bu nlemle, 1880lerden beri sren bir tartma da sona ermi oluyordu. Eski harflerle okuryazarln nfusun yzde onu gibi dk bir dzeyde olmas, bu devrimin yaplmasn kolaylatrd. Yeni yaznn gen-yal herkese retilmesi iin "Millet Mektepleri" denilen zel kurslar ald. Ancak bu alanlarda yaplan atlmlar, lkenin ekonomik skntlar nedeniyle istenilen hzda ilerleyememitir.

Ankara-Kayseri demiryolunun al treni, Kayseri, 29 Mays 1927.

3 4
Eitim hamlesi (1923-1930).
lkokullar

Millet Mektepleri.

Ortaokullar renci 341.941 390.368 406.788 435.563 461.985 477.569 469.071 489.299 Okul 72 64 68 135 78 78 82 83 renci 5.905 10.052 11.622 15.644 19.858 23.225 25.398 27.093 Okul 23 19 21 52 42 49 51 57

Liseler renci 1.241 2.234 2.748 3.159 3.819 4.168 4.746 5.699

B. Ekonomik darlk

Belge 3, 4, 5 ve 6

Okul 1923-24 1924-25 1925-26 1926-27 1927-28 1928-29 1929-30 1930-31 4.894 5.987 5.975 5.995 6.043 6.600 6.562 6.598

n Her lkenin siyasal, ekonomik, toplumsal, kltrel kurumlar arasnda svlar rneinden bildiimiz "bileik kaplar" yasas gibi bir iliki vardr. Hibir kurum ya da alan, tekilerden bamsz varolamaz. Bu da, yaplacak deiikliklerin geni kapsaml olmasn, btn alanlarda birden yrtlmesini gerektirir. Yine de, eitli etkenler arasnda, en nemlisi ekonomik olanlardr. Ekonomik yapnn salam ve istikrarl olmas, servet ve gelirin toplumun bireyleri arasnda dil datlmas, ada siyasal kuruluun sorunsuz yaamas iin zorunludur. Cumhuriyetin ilk yllarnda, lkenin kendi kendine yeterli olmas (yerli mal kullanlmas), Osmanl devletini iflsa srkleyen d bor almndan uzak durulmas, ehir suyundan ulam hizmetlerine kadar eitli alanlarda alan yabanc irketlerin devletletirilmesi ve zel kiilerin elinde birikmi yeterli sermaye olmad iin byk bayndrlk ve endstri yatrmlarnn devlete yaplmas hedef alnd. n Btn lkelerde izlenen ekonomik ve toplumsal politikalarn amalar zamanla deimitir. rnein, Trkiyede 1927de yaplan ilk saymda, lke nfusu 13,6 milyon kii kmt. O zamann anlayna gre bir lkenin gl olabilmesi iin kalabalk olmas gerekiyordu. Dolaysyla, Trkiye nfusunun hzla artmas amaland. Gerekten de, 75 ylda lke nfusu be kattan fazla artt. Oysa, yurttalarn niceliinden ok, nitelii nemliydi. Bu dnemin banda, halkn bete birinden az ehirlerde yayordu. ada uygarlk, ehirli/kyl orannn tersine evrilmesini gerektirmekteydi. Ky yaam, tarmla uramak demekti. adalksa, ancak endstri ve hizmet kesimlerinde alanlarn byk ounlukta olmasyla gerekleebilirdi. Bu, btn yurttalarn okuryazar olduktan baka, meslek eitim yoluyla beceri kazanmalarn, "nitelikli igc" haline gelmelerini zorunlu klyordu. n Osmanl Devletinin d ilikilerde yaad Kapitlasyonlar* gibi skntlarn ans, Cumhuriyetin ilk yllarnda snrlayc oldu. Osmanl lkesi, 19 ve 20nci yzyllarda bir eit yar-smrge konumuna dmt. Yeni cumhuriyet ynetimi, byle bir duruma gelmemek iin ekonomik, toplumsal ve siyasal bakmlardan duraan kalma pahasna, kendi kendine yeterli bir ie kapanma dnemine girdi. Zaten 1920li yllarda yeniden kurulu sorunlaryla uralyordu. 1929da ABDde balayan byk ekonomik bunalm (bkz. Konu 1), btn dnyay etkisi altna alnca, Trkiye de giderek soyutland ve d lkelerle ibirlii ederek hzl gelime olanaklarndan yoksun kald.

Kaynak: DE statistik Gstergeler, 1923-1992 (Ankara, 1994).

lkokul rencilerinin art hz neden daha dk?

1 314

Yeni alfabe (1928).

Alpullu eker Fabrikas (1926).

6 Tutumlu olalm, yerli mal kullanalm. 18 Aralk 1929da kurulan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin (Ulusal Ekonomi ve Artrma Kurumu) afii. 315

C. Serbest Frkann kuruluu

Belge 1, 2 ve 3

SCF Program.

* Mehd

n 1930 ylna gelindiinde, Trkiyede belli bal devrimler tamamlanm ve lkeye istikrarl bir dzen yerlemiti. Cumhuriyet, en bandan beri demokratik bir rejim olarak dnlmtr. Ancak, tek-partili bir ynetimle ada demokrasinin gerekleri karlanamazd. Amalanan birlik adna, gereklikteki oulluk yadsnyordu. ktidardaki partiyi eletirerek, yaplan yanllar ve yolsuzluklar ortaya koyacak, yeni siyasal seenekler nerecek bir muhalefet partisi yoktu. Bu ihtiyac hisseden Gazi Mustafa Kemal gvendii arkadalarna Fethi Bey nderliinde baka bir parti kurdurdu. Yeni partinin "Serbest" yani "zgrlk" adn tamas, lkede neyin eksikliinin duyulduuna iaret ediyordu. Fakat yaplan, yapay bir deneydi. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Cumhuriyet Halk Frkasnn yerine iktidara gemesi deil, CHF hkmetlerinin daha etkin ilemesine hizmet etmesi amalanmt. n 12 Austos 1930da kurulan SCF, temel olarak, devletin yurttalara ar vergiler koyarak ekonomi alanna girmesine karyd. Ayrca, II. Merutiyetten beri sregelen iki dereceli seim sisteminin deitirilmesini istiyordu. Bu sisteme gre "birinci semen"lik yeterlii olan erkekler, milletvekillerini seecek asl "ikinci semen"leri oylaryla belirlemekte; btn adaylar CHF st ynetimince gsterilmekteydi (Bu usl 1946 ylna kadar devam etmitir). n Uzun dnemde her iktidarn ypranmas ve muhalif grlerin ortaya kmas doaldr; hele topluma, benimsemeye hazr olmad dnmleri zorlayan bir iktidara kar halk kitleleri frsat bulunca hemen tavr alrlar. 1930 gznde de byle oldu. Ayrca, d dnya ile ticaret ilikilerinin grece youn olduu zmir gibi ekonomik bunalmdan en ok etkilenen yrelerde SCF halka ok tutulmutu. Ama SCFyi destekleyenler arasnda ayr ayr nedenlerle hkmet siyasetinden ikyeti olanlar vard. Bunlar, saltanat idaresine zlem duyan gelenekilerden, lkede daha ok zgrlk isteyenlere, laiklik kartlarndan, ekonomik liberalizm yanllarna kadar uzanyordu. Fakat SCF baa geseydi, kendisinden umulan her eyi gerekletiremezdi; nk bu eilimler birbirleriyle elimekteydi. Cumhurbakan, SCFnn istedii gibi yansz kalmad, devrimlerin tehlikeye girdiini dnerek arln CHFndan yana koydu. SCFnn bana getirdii arkada Fethi Bey de, partisini kapatt. lke koullarnn henz ok-partili bir demokrasiye elverili olmad sonucuna varld.

1) SCF cumhuriyetilik, milliyetilik ve liklik ilkelerine baldr. Ama, bu ilkelerin ulusun yapsnda lmszlemesidir. Anayasadaki zgrlk ve dokunulmazlk haklarn, ayrksz herkes iin geerli tutacak, hibir arzaya uratmayacaktr. 2) Vergiler ulus bireylerinin ekonomik giriim yeteneini sarsmayacak ve halkn gc snrn amayacak lde hafifletilecektir. Vergi koymakta daha salam temellere dayanlacak ve toplanmasndaki yolsuzluklar kaldrlacaktr. 3) Parti, devlet gelirlerinin verimli olarak harcanmasna dikkat eder ve byk bayndrlk giriimleri giderlerinin yalnz bir kuaa yklenmesinden kanr. 4) Parti, paramzn deerini bir an nce sabit hale getirmek iin nlem almak ve memleketimizde i grmek isteyecek d sermayeye bylelikle yol amak azmindedir.

1 2

Babakan smet Paa ve Muhalefet Lideri Fethi Bey. Yeni partinin ad nasl kondu?

5) Parti, hkmetin vatandalarn genliini, mal ve ekonomi her trl giriimini engelleyecek ie karmalarn kabul etmez. Memleketin ekonomik yaamnn gelimesinde her trl giriimciye yardmcdr. Cumhuriyetin yararlar iin giriilmesi gereken ekonomik ilerde bireylerin gc yetersiz grldke, Devlet dorudan doruya giriimde bulunur. Liman tekeli kaldrlacaktr. 6) Kylnn ve iftinin ok dk faizlerle ve zorluksuz yntemlerle para bulmas ve ekonomik yapmz zayf dren tefecilikten kurtarlmas, Partinin en nemli amalarndandr. iftilerin zverisiyle kurulmu olan Ziraat Bankasnn memleketin tarmsal kredi gereksinimini karlayacak bir kurum haline getirilmesi, ilkedir. 7) el sanatlarnn canlanmas ve kolaylkla gelimesi, Partinin erimek istedii bir amatr. Endstriyi zendirme Yasas (Tevik-i Sanayi Kanunu) gerei gibi uygulanacaktr. Bu yasann getirdii koruma ve kolaylklar gerekirse geniletilecektir. Endstri ve Madenler (Sanayi ve Maadin) Bankasnn yetenek ve etkinlikleri arttrlacaktr. Yerli rnlerin korunmas ve d pazarlara srmlerinin salanmas iin nlemler alnacaktr. Ulam ve liman tarifeleri bu amalara gre dzenlenecektir. 8) Halkn hkmet dairelerindeki ileri olabilecek en ok abukluk ve kolaylkla grdrlecektir. Rvet ve yolsuzluklara kar acmasz bir savam alacaktr. 9) Mahkemelerin davalar hzla bitirmesi iin sk ve dzenli denetimler yaptrlacaktr. Bu amaca gre mahkemelerin rgtlenmelerindeki eksikler tamamlanacaktr. 10) Parti d siyasetinde TCnin komularyla ve genel olarak btn devletlerle ilikilerinin pekitirilmesine ve Milletler Cemiyeti kurumlaryla sk ibirlii yaplmasna nem verecektir. 11) Parti tek dereceli seimler ynteminin benimsenmesini ve siyasal haklarn Trk kadnlna da yaygnlatrlmasn savunacaktr.

Partiye "Serbest" adn kim verdi, aklk ve kesinlikle bilmiyorum. Yalnz t o zamanlar iittiime ve daha sonra Recep Beyden (Peker) rendiime baklrsa bu ad Gazi bizzat semitir. Recep Bey 1933 senesinde bana Yalovada dedi ki: "Partiye "Serbest" adn veren benim! Gazinin huzurunda partiden ve partiye bir isim bulmaktan bahsolunuyordu. Ben dedim ki, bu partiye Ahmet Bey herhalde alnmaldr. Ahmet Bey aramzda en eski ve en kat bir liberaldir. Partiye de "Serbest" ve "Liberal" ismini verelim". Bu fikir Gazinin houna gitmi ve partinin ismi parti kurulmadan evvel seilmi imi! Bu suretle partinin ismi de, benim yeni partiye gemekliim de parti kurulmadan nce Cumhuriyet Halk Frkas ileri gelenleri arasnda kararlatrlm imi. Recep Beyin verdikleri bu bilgiden sonradr ki ben Fethi Beyin, parti kurulmasna ait kararn verildii gecenin ikinci gn otelin yata zerinde yorgun kafa ile partinin esas program olmak zere birka maddelik bir taslak izmi olduunu anladm. Gayet basit ve sade olan bu maddeleri Fethi Bey bana okudu. Eski Cumhuriyet Halk Frkasnn esaslarna tamamen uygundu... Zaten eski Cumhuriyet Halk Frkas liberalin liberali deil miydi? Bunda zerre kadar phe edenler bu partinin Cumhuriyete ve rejime esas ve temel olmak zere kabul etmi olduu Tekilt- Esasiye Kanununun "Trklerin kamu hukuk" ad altnda 29 maddeden ibaret olan ksmn bir daha okusunlar. Orada devletilie ait tek bir kelime bulunamaz. Esasen birka gn sonra smet Paann Samsunda* syledii nutuktan nce, benim de o zamana kadar mensup olduum Cumhuriyet Halk Frkasnn devleti olduunu ne ben ve ne de kimse biliyordu. Bu nutuktan sonradr ki, parti devleti oldu. Fakat nutuk yeni partinin kurulmasndan sonra sylendi. Demek ki yeni partiye kurulmadan evvel "Serbest" adn vermi olanlarn, eski partiye de "Devleti" sfatn ilve etmee karar vermi olduklarn kabul etmek gerekiyor.
Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, 3. bask (stanbul, 1994). (*) "Sivasta" olmas gerekiyor.

D. Menemen olay
n 23 Aralk 1930 gn, btn tarikatlar gibi yasaklanm bulunan Nakibendi tarikatndan olduklar ileri srlen alt kii, ilerinden Dervi Mehmetin mehd* olduu iddiasyla, civardaki bir kyden Menemene gelerek eriat iln etmeye kalktlar. evrelerine de kendilerini destekleyen insanlar topland. Yaptklar gsteriyi engellemek isteyen yedek subay Mustafa Fehmi Kubilay ile iki mahalle bekisini ldrdler. stlerine gnderilen asker birlikler, ele balarnn n vurdu, dierlerini de yakalad. Olay zerine ksa sreli bir yerel skynetim iln edildi ve geni bir yasal soruturma balatld. Davaya bakan skynetim mahkemesi, sanklar ar cezalara arptrd. in en zc yan, bu gericilik hareketinin bir ksm halka onaylanm olmasyd. Laiklik bata olmak zere Cumhuriyet devrimleri, henz btn toplumca benimsenmemi grnyordu. SCF deneyiminin hemen ardndan ve daha bu olay yaanmadan Cumhurbakan yanna uzmanlar alarak, ay srecek kapsaml bir yurt gezisine kt. Amac, sorunlar yerinde saptamak ve bunlara are bulmakt.

316

317

konunun zeti
SENTEZ
Cumhuriyetin ilnyla birlikte Trkiye, kkl bir deiim, dnm srecine girdi. zellikle 1925ten itibaren devrimler pepee geldiler. Bylece, siyasal devrimden sonra toplumsal devrime geilmi oluyordu. lkenin sanayi, bayndrlk, ulam alannda yapt atlmlarn yansra, hukuk, eitim ve kltr alanndaki atlmlar da devreye girdi. eyh Sait syanndan sonra karlan Takrir-i Skn Kanunu, bu toplumsal devrim srecinin grece olaysz gemesinde nemli bir etmen oldu. Ancak, zaten zengin bir lke olmayan Trkiye, bir de on yldan fazla srm olan savalarn ykmndan kurtulmaya alrken, sz konusu atlmlara yeterince sermaye ayramyordu. Bu durumun zerine bir de 1929 dnya ekonomik bunalmnn etkileri eklenince, yeni Trkiyeyi kuran ynetici kadrolara olan ballk zayflamaya balad. 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkasna halkn gsterdii ilgi ve Menemen olay, devrimlerin henz hazmedilmediini gsterdi ve rejimi yeni araylara ynlendirdi.

yntem
Siyasal sylem zmlemesi
1
Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemalin Trabzonda Halk Frkallarla konumas, 16 Eyll 1924.

Arkadalar; Halk Frkas, memleket ve millet[in] her trl dayanaktan mahrum braklarak felkete atld uursuz hengmede btn milleti kadrosu iine alarak kuvvet ve kudret [haline getiren], d dmanlarn kovan, i dmanlarn imha eden, halka zgrlk ve egemenlik salayan kutsal bir cemiyettir. Halk Frkas hibir safsataya aldr etmeyerek Trk Cumhuriyetini kuran devrimci bir ruhun [lkenin her yerindeki] somut grntsdr. Halk Fras Trkiyeyi uygar dnyaya sokan ve orada ykseltmeyi stlenen kararl bir frkadr. Onun iin babakanmz saygdeer smet Paa Hazretlerinin fiilen ynetmekte ve bakanln yapmakta olduu Halk Frkasnn genel bakanl benim iin vn nedenidir. Arkadalar; bu mnasebetle bir cumhurbakannn frka bakanlyla ilikisini ikide birde tekrar edenler ve btn dnya bilsin ki, benim iin bir tarafllk vardr: Cumhuriyet taraftarl, dnsel ve toplumsal devrim taraftarl. Halk Frkasnn lks, temel ilkesi olan bu noktada, yeni Trkiye topluluundan bir bireyin bunun dnda kaldn dnmek istemiyorum. Onun iin, cumhurbakanlnda bulunduum halde frkamzn genel bakanln da vnerek srdryorum. Bu suretle yeni Trk devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin takviye ve salamlatrlmasna hizmet etmekte olduum kansndaym.

KARITIRMAYALIM

Halk Frkas, Cumhuriyet Halk Frkas, Cumhuriyet Halk Partisi

Mustafa Kemal Paann nderliinde 9 Eyll 1923te kurulan partinin ad, Halk Frkasdr. Bu ad, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmak zereyken, yeni partinin adnn ne olacann duyulmas zerine, 10 Kasm 1924te Cumhuriyet Halk Frkas olmutur. Daha sonra bu ad da, partinin 9-16 Mays 1935 tarihlerinde toplanan 4. Byk Kurultaynda Cumhuriyet Halk Partisi olarak deitirilmitir.

KTAPLAR

OKU YAL IM

Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemalin Samsunlularla konumas, 20 Eyll 1924.

- Faruk ALPKAYA, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu (stanbul, 1998). - Andrew MANGO, Atatrk, ev. F. Doruker (stanbul, 1999). - Mete TUNAY, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (stanbul, 1999). - erafettin TURAN, Trk Devrim Tarihi, cilt III/2 (Ankara, 1995). - Stefanos YERASMOS, Milliyetler ve Snrlar, ev. . Tekeli (stanbul, 1994).

1921 Tekilt- Esasiye Kanunu ve 1924 Tekilt- Esasiye Kanunu

Sk sk "1921 Anayasas" diye adlandrlsa da, 20 Ocak 1921 tarihli Tekilt- Esasiye Kanunu, klasik anlamda bir anayasa deildir. karld zaman yrrlkte olan Kanun-u Esasinin yerine gememi, bu kanuna, TBMMnin olaanst durumu nedeniyle, ek bir kanun ilevi grmtr. 24 Nisan 1924 tarihli Tekilt- Esasiye Kanunu ise, Cumhuriyetin ilk anayasasdr.

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas

Bu iki parti, yaamlar ksa srm de olsa, Cumhuriyet kurulduktan sonra iki ok-partili dnem deneyimi olarak tarihe gemilerdir. Ancak, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, kendiliinden gelimi, iktidarn istemedii, gerek bir muhalefet partisi olarak kurulmuken (1924-1925), Serbest Cumhuriyet Frkas (1930), her ne kadar halk destei grmse de, iktidar tarafndan yapay bir "iktidar denetleme partisi" olarak ortaya kmtr.

Bugn lkeyi ynetme sorumluluunu tayan topluluk, bence lk ve ama asndan, btn milleti ieren ve unvan Halk Frkas olan Cumhuriyet partisidir. Bu partinin temel ilkesi, memleket ve milletin gerek kurtulu ve mutluluunu salamaya almaktr ve amaca gtren yol bence budur ve bellidir. O da Cumhuriyeti takviye ve salamlatrma ile beraber dnsel ve toplumsal devrimde ve uygarlk ve yenileme yolunda milletin kararl ve baarl bir biimde yrmesini salamaya araclk etmektir. Bu belirli ve fakat kukusuz yorucu ve uzun olan yolun yolcular balangtan bitie kadar bir hizada ve ayn zamanda ayn yorgunluk derecesiyle yrmeyebilir ve bu durumda grleri ve nerileri arasnda fark olabilir. Fakat yoldan sapmamalar, genel hedeften baklarn ayrmamal, esas amaca aykr hareket etmemeleri lzm gelir. Bugn o belli yolun balangcnda bulunuyoruz. Henz grlere etkisi olacak kadar yol alnm deildir. Bak alar yeterli derecede aklk ve kesinlik kazanmaldr. Ondan evvel partileme fikri alelde particiliktir ki, memleket ve milletin huzur ve gvenlik koullar henz byle bir partilemeye yol amaya uygun deildir.

Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Kayseride, 4 Ekim 1924.

zmleyebilmek iin
n Gazi Mustafa Kemalin konumalarndan, o gnk Trkiyenin siyasal tartmalarna ilikin ne reniyorsunuz? n ki konumann ortak noktas nedir? n Gazi Mustafa Kemale gre Halk Frkas nasl bir parti? n Halk Frkasna muhalefet etmek Gaziye gre ne anlama gelir? n Gazi Mustafa Kemalin ok partili sistem hakkndaki gr nedir? n Gazi Mustafa Kemalin konumalaryla Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Program (bkz. s. 311) arasnda bir fark gryor musunuz?

318

319

Dosya

Yeni Trk alfabesi

Yeni bir yazm dizgesi oluturma istei, daha 19. yzylda, eitimin yaygnlamasyla birlikte gndeme gelmiti. nls olan Arap alfabesinin Trkenin ses zenginliini gsteremedii ve seslendirmeleri harfle gstermeyen Arap yazm kurallarnn Trklerce renilmesi zor olduu fikirlerinden yola klarak, Arap yazmnn Trkeye uygun bir biimde yeniden dzenlenmesi fikri ortaya atld. Buna kout olarak, Latin harflerinin benimsenmesi fikri de tartlmaya balad. Azeri edebiyat Mirza Fethali, 1863te Latin harflerinin alnmasn nerdi. Trkeye Kmus-u trk [Trke szlk] adl ok kymetli bir szlk kazandrm olan Arnavut bilim adam emsettin Sami Beyin Arnavuta iin Latin harflerinden bir alfabe hazrlamas (1879) zerine, Trke iin de Latin harflerinin benimsenmesi fikri daha yaygnlk kazand ve II. Merutiyet dneminde ok tartld.

Ya hemen ya hi!

[...] Atatrk 1928 yl hazirannda Ankarada bir komisyon kurulmasn Eitim Bakan rahmetli Necatiden istedi. Bu komisyonun yeleri Eitim Bakanl Mstear Mehmet Emin Eriirgil, Talim ve Terbiye Dairesi Bakan hsan Sungu, Ruen Eref naydn, Profesr Ragp Hulusi, Ahmet Cevat Emre ve brahim Grandi idi. Ben memleket dnda bir yolculukta idim. Dner dnmez Dolmabahe Saraynda ziyaretine gittiim Atatrk, "Hemen Ankaraya git, komisyona katl ve bu ii abuk bitiriniz" dedi. Komisyonda ilk grlecek i, yaz deitirmek doru mudur, deil midir tartmasna son verip yeni alfabe harflerini semeye balamakt. ... Komisyon alfabesini stanbulda Atatrke ben getirdim. Uzun uzun inceledi ... Atatrk bana sordu: Yeni yazy uygulamak iin ne dndnz? Bir on be yllk uzun, bir de be yllk ksa sreli iki neri var, dedim. neri sahiplerine gre ilk dnemler iki yaz birlikte retilecektir. Gazeteler yarm stundan balayarak yava yava yeni yazl blm arttracaklardr. Daireler ve yksek okullar iin de aamal baz yntemler dnlmtr. Yzme bakt: Bu ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi. Hayli radikal bir devrimci iken ben bile yzne bakakalmtm: ocuum, dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman bile herkes bu eski yazl paray okuyacaktr. Arada bir sava, bir i kriz, bir terslik oldu mu, bizim yaz da Enverin yazsna dner. Hemen braklverir.
Falih Rfk Atay, ankaya, 2. bask (stanbul, 1968).

Cumhuriyetin 10. Yldnm kutlamalar srasnda alfabe reformunun temsili.

1914te Savunma Bakan Enver Paa, ordu yazmalarnda ve subaylar iin hazrlanan haritalarda kullanlan yeni bir yazm biimi gelitirdi. Btn szcklere nllerin yerletirildii bu yazmdan, karklk yaratt iin, I. Dnya Sava srasnda vazgeildi. 1917de Talat Paa Kabinesi kurulurken bakan olmas sz konusu edildiinde, Latin harflerini kabul ettirmek iin eitim bakan olabileceinden dem vuran Hseyin Cahit (Yaln) Bey, 1922 eyllnde Mustafa Kemal Paadan ayn istekte bulundu. O dnemde Mustafa Kemal Paa, zamann byle bir reform iin henz uygun olmad kansndayd. 1925 ylnda, Sovyetler Birliindeki Turan kkenli uluslarn kendi dilleri iin Latin harflerini kabul etmesi zerine, Trkiyede tartmalar yeniden canland.

retmen Gazi Mustafa Kemal karatahta banda: Byk Reisimiz Svasta, tahta banda halka
yeni yazy retiyor, Resimli gazete, say 265, 29 Eyll 1928.

6 2
Yazm reformu.

Yeni harfleri tantmak iin baslm ift alfabeli afi.

Alfabe reformu.

Bu meseleyi halletmek iin kestirme bir yoldan giderek harfleri deitirmek gerektiine inananlar son zamanlarda epeyce oald. Bu harfleri deitirme yanllarnn bir blm dorudan doruya Latin harflerinin kabul edilmesini teklif etti. Dier blm yeni ve zel harfler oluturmaya ve icat etmee alt. Fakat hepsi imdiki elifbeyi brakmadka ilerleyemeyeceimizi iddia etti. [...] Elifbenin zorluu ilerlemeye engel olsayd Japonlarn ilerleme yolunda bir adm bile atamamas gerekirdi deniliyor. Halbuki grnte pek g grnen Japon elifbesini renmek bizimkinden daha kolaydr. Elifbemizin eksikliklerinin ve zorluklarnn pek ou kolaylkla ortadan kaldrlabilir deniliyor. Sonra da bu zorluklarn byk bir blmnn yazmmzdaki uygunsuzluktan ileri geldii ekleniyor. Harflerin yazlma biimine nem verilerek heceler tamamlanrsa, her kelimenin sylendii gibi yazlmas ilkesi kabul olunursa, yazmdaki tutarszla ve karkla son verilirse yazmzdaki zorluun pek byk bir blm birden giderilmi olur.
Ali Nusret, "Elifbe meselesi", Tanin, 28 Nisan 1913.

Bugnk elifbemizin toplumsal yarar asndan iflas kesinlemitir. Harflerimizin ve sonu olarak yazmmzn o bitmez tkenmez glklerini, kusurlarn en tutucu olanlar bile itiraf ediyorlar. Herkes dzeltme, deitirme yanls! Fakat bunda da fikirler derece derece deimektedir. Baz nllere ayr ekiller vererek yalnz Trke kelimelerin yazmnda sanatlk gstermek fikrini gdenlerden tutunuz da, olduu gibi Latin alfabesinin alnmas gerektiini btn iddetleriyle savunanlara kadar birok kmelere rastlanyor ... [...] Madem ki esasl bir devrim yaplacaktr, yeterince gelimemi ve uydurma harflerle artk Araplktan km bir elifbe yerine her ynyle mkemmel ve zellikle el yazsnda sadeliini ve bitiikliini hep koruyabilen Latin harflerinin kabul ... kestirme bir yol olur ...
[Klzade Hakk], "Latin harfleri", Hrriyet-i fikriyye, say 7-8 (2 ve 9 Nisan 1914).

C E R N k u l l a n n

YORUMLAYABLMEK N
1. Eski yaznn okunmasndaki zorluklar konusunda ek bilgi toplamaya aln. 2. Alfabe reformuna kar olanlarn ne tr gerekeler gsterdiklerini aratrn. 3. Yeni harflerin benimsendii dnemde okuma-yazma bilenlerin toplam nfusa oran neydi? 4. Mustafa Kemal Paa, reformun neden ksa srede yaplmasn istiyor? 5. Bu reformun baarl olup olmadna ilikin ne gibi veriler var?

En radikal gzken reformlarn bile gemite kkenleri olabileceini unutmayn.

ALFABE
Yunan alfabesinin ilk iki harfi alfa ve beta szcklerinden tretilmi alfabe szcnn Arapa karl olan elifbe de, Arap alfabesinin ilk iki harfinden oluur. Bu mantktan yola klarak alfabe iin gnmzde abece szc de nerilmektedir.

Dosya

320

321

17 Zaferden bunalma
liberal demokrasi
Liberal demokrasiler byk otoriter imparatorluklarn yklmasyla sonulanan dnya
savandan grnrde zaferle kmlard. Ancak bu sava, demokrasiye rakip olacak baka siyas rejimlerin domasna da neden oldu. Gerekletirilen ekonomik refah ve uluslararas ilikilerde yaanan rahatlama, 1920li yllar boyunca savan glgesini uzak tutmay baardysa da, 1929da balayan ekonomik krizle birlikte ufukta kara bulutlar belirmeye balad. Normale dn yalnzca d grnteydi; liberal demokrasiler temelden sarslmt. Bunun da tesinde, uluslararas ilikiler yeni bir gerilimin eiine gelmiti. n 1930larda yaanan krizin Bat demokrasileri zerindeki etkileri nelerdir? Kriz bu rejimleri neden krlganlatrmtr?
2

KONU

Yeniden bar umutlar. Derso ve 2 Kelen imzal karikatr, 1931.

Fransz Dileri Bakan Aristide Briand, Milletler Cemiyeti yesi devletlerin delegelerinin banda, umutlar ssleyen Avrupa Birleik Devletlerinin kuruluuna bakanlk ediyor (altta, en solda, Atatrk).

Tehlikenin bymesi.

1934 martnda, Alman isizler Mnih-Salzburg otoyolu inaatnda almaya gitmeden nce Hitlerin sylevini dinliyorlar.

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. 1918: Liberal demokrasinin zaferi 1920li yllarda refah ve snrlar Savan yasad ilan edilmesi Krizin demokrasiler zerindeki etkileri Ufuklar kararyor

Konunun zeti / Yntem Dosya : 1930larda yaanan buhrann kkenleri

1919-1920 Bar antlamalar

1923 Ruhr blgesinin igali

1925 Locarno anlamalar

1928 Briand-Kellogg pakt

1933 ABDde New Deal

Diktatrlklerin ykselii

Milletler Cemiyeti baarnn doruunda

1918 1920
1919 III. Enternasyonalin kurulmas (Komintern) 1923 Almanyada hiperenflasyon 1929 Wall Street borsasnn k

EKONOMK KRZ
1930
1933 Almanyada Hitler iktidarda 1935 talyann Etiyopyay igali

1939
1936 Ren blgesinin yeniden silahlandrlmas

322

323

I. 1918: Liberal demokrasinin zaferi

S Z L K

B Y O G R A F
4
Belge 1 ve 4

Mustafa Kemal Atatrk (1881-1938) Parlak bir Osmanl subay olan Mustafa Kemal, Jn Trk hareketine balyd. 1915te anakkale Savanda kazand baarlarla nlendi. 1919dan itibaren ulusu Trk direniilerinin bana geti ve Sevr Antlamasna kar kt. Ermenilere boyun edirdi ve 1922de Yunanllara kar parlak bir zafer kazand. 1922de padiah tahttan indirdikten sonra, 1923te cumhuriyeti ilan etti ve 1924te hilafeti kaldrd. Atatrk soyadn alan Mustafa Kemal, lkesini otoriter bir yaklamla Bat modeline uygun olarak dntrd (bkz. Konu 15, 16 ve 18).

A. Avrupa imparatorluklarnn sonu

* Freiekorps * Weimar Cumhuriyeti

n 19. yzyl boyunca otoriter rejimlerle liberal demokrasileri kar karya getiren rekabet, 1918de demokrasiler lehine alm grnyordu. 1918 kasm balarnda, Almanya mparatoru II. Wilhelm von Hohenzollern ve onun ardndan Avusturya-Macaristan mparatoru Karl von Habsburg tahtlarn braktlar. arlk rejimi de bundan bir yl nce ubat Devrimi ile ortadan kaldrlmt. n Bylece Avrupadaki byk imparatorluk hanedan devrim ya da yenilgiye boyun eerek tarihe karm oldu. Dier yandan, savaa Almanyann yannda katlm olan Osmanl mparatorluu bu mcadeleden ok zayf dm olarak kt ve varln ancak yl daha srdrebildi. 1922de padiah Trkiyeyi terketmek zorunda kald ve bundan bir yl sonra Mustafa Kemal Trkiye Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti. n Savan drt imparatorluu ortadan kaldrd Avrupann siyas haritas da byk oranda yeniden biimlendi (bkz. s. 272-273). Demokrasi ve cumhuriyet zafer kazanm gibi grnyordu. Almanyada Kaiserin gidiinden sonra cumhuriyet ilan edildi. Orta Avrupada, Avusturya-Macaristan mparatorluunun ykntlar zerinde yeni cumhuriyetler kuruldu: ekoslovakya, Polonya, Avusturya. Ancak yenilgiye urayan Alman ve Macarlarn fkesi hl canlyd.

III. Enternasyonale nice yllar.

Dimitri Moorun Komintern iin hazrlad afi, 1921.

Bavyera, bolevikler geliyor! Seimlerde onlardan kurtulalm!

Bavyera Halk Partisinin afii, ocak 1919.

1914

1923

B. Rakip rejimlerin ortaya k

Belge 2, 3 ve 5

n 1920li yllar, kendilerini demokrasiye rakip olarak gsteren baz siyas modellerin gelimesine de tank oldu: - Rusyada 1917 sonbaharndan beri iktidarda olan bolevikler, 1919da Moskovada III. Enternasyonali kurdular. Bu yeni oluum, 1918-1919da Almanya ve Orta Avrupadaki devrimci evreleri yeniden alevlendirdi. mparatorluklarn ykntlarndan domu olan gen devletler, aralarnda iddetli bir mcadele olan devrimci komnistlerle Almanyadaki Freiekorps* gibi kar-devrimci glerin ortak hedefleri oldu. - te yandan, ekonomik glkler, toplumsal mcadeleler, grevler ve siyasal tedirginlik, baka bir siyas model olan faizmin yerlemesini (talyada hemen 1922den itibaren) kolaylatrd. Faizm kendini aka hem demokrasinin hem komnizmin dman olarak tanmlyordu. n 1920li yllar boyunca faizm talya, komnizm ise Rusya ile snrl kalsa da, artk Avrupada liberal demokrasiye rakip siyasal rejimler bulunuyordu. Bu saptama iki sava aras dnemin tarihine de k tutar: 1929da krizler patlak vermeye baladnda, bu rakip modellerin ekicilii artacak ve 1918de zafer kazanm gibi grnen demokrasi derinden sarslacakt. n Oysa 1919-1920de parlamenter demokrasi yalnzca zaferini kutlamakla kalmyor, ayrca salamlam grnyordu. Amerika Birleik Devletleri, savatan hemen sonra yaanan ksa sreli ekonomik ve toplumsal glklerin ardndan, 1929a kadar "Prosperity" (Refah) ad verilen bir dnemden geti. Fransa da sava sonrasnn alkantlarn atlatmay baard. Gen Weimar Cumhuriyeti* bile, balangta ektii byk glklere ramen - Alman mark 1923te kmt - 1924ten itibaren istikrara kavutu. Sanayilemi lkelerin yksek refah dzeyi o gnlerde demokrasinin salamlamas konusunda en byk gvence gibi grnyordu.
Rejimin biimi mparatorluk Krallk ya da prenslik Cumhuriyet Rejimin tr Anayasal olan, ancak liberal demokrasinin ilemedii rejim Liberal demokrasi Otoriter rejim Komnist rejim

1 000 km

Orta Avrupada yeni bir ulus: ekoslovakya. "Vatan aryor!". 1920 tarihli ek karpostal.

1920li yllarn banda Avrupada liberal demokrasinin ilerlemesi. 1. Liberal demokrasi Avrupann hangi blgesinde geliti? 2. Hangi tr rejimler geriledi? Hangi yeni rejim tr ortaya kt?

324

325

II. 1920li yllarda refah ve snrlar

S Z L K

Kat ruble, kron ve markn altn ruble, kron ve mark olarak deeri 1 1/10

A. kinci sanayi devriminin yaylmas

mark (Almanya)

Belge 1, 4, 5 ve 6

1/100 1/1 000 1/10 000 1/100 000 1/1 000 000 1/10 000 000

* Standartlama * Hiperenflasyon

n Birinci Dnya Savandan sonraki ilk yllar, savata zayf dm ve zellikle Amerika Birleik Devletlerine borlanm olan Avrupa lkeleri iin zor yllar oldu. ABD ile Avrupa ktas dndan baka "yeni lkeler" (Arjantin, Brezilya), 1914-1918 arasnda nemli bir ekonomik byme yaadlar. Sava ekonomisinden bar ekonomisine geiin glklerine bal ksa sreli bir ekonomik kriz 1920-1921de Avrupa ve ABDyi etkiledi. Gei sreci ou lkede 1922de, Almanyada da 1924te tamamland. Bundan sonra, 1920li yllarn geri kalan, 1929a kadar, ekonomik byme dnemi oldu. Hat retimi ya da standartlama* gibi yeni retim yntemlerinin yaygnlamas sayesinde sanayi retimi, 1919-1929 arasnda Avrupa ve ABDde % 50den fazla art gsterdi. n Ancak gelime ritmi lkeden lkeye deiiyordu. rnein ABDnin refaha ulat dnemde, Birleik Krallk nemli ekonomik glkler ekiyordu. Byme de faaliyet alanlarna gre farkllk gsteriyordu. 1930da kmr hl dnyada tketilen toplam enerjinin % 75ini salyordu, ama altn a artk geride kalmt. Dnyadaki maden kmr retimi 1919-1929 yllar arasnda hafif bir art gstererek 1.040 milyon tondan 1.295 milyon tona kt. Buna karlk, petrol retimi neredeyse kat (1919da 76, 1929da 205 milyon ton), elektrik retimi ise alt kat artt. Dier yandan, kimya sanayi ve alminyum retimi gibi yeni sanayi kollar geliti.

kron (Avusturya)

ruble (Rusya)

1920

1921

1922

1923

1913 = 100 200 Fransa Birleik Krallk ABD Almanya

1920-1923 arasnda paralarn deer kaybetmesi: Enflasyondan hiperenflasyona.

Almanyada hiperenflasyon, 1923.

Resimde grlen birinci pul 1923 yl balarnda baslm, nisan-mays aylarnda deeri "2 milyon" olarak arttrlmtr; ikinci pul ise 1923 yl ekim-kasm aylarnda baslmtr.

150

Ford fabrikalarndan birinde gnlk retim.

100

50

B. Refahn zayf noktalar

1919 1921 1923 1925 1927 1929 1931

Belge 2 ve 3

0 1913

Kaynak: A. Sauvy, Histoire conomique de la France entre les deux guerres (Paris, 1965).

1913
Dierleri % 24,4 % 35,8 ABD

n Yaanan refahn, rnein parasal alanda, baz zayflklar da vard. 19. yzylda uluslararas alanda altn standard sistemi geerli olmu, dnyadaki balca para birimleri altna balanmt. Birinci Dnya Sava bu sistemi bozdu. Orta ve Dou Avrupadaki pek ok para biriminin deeri, altn stoklarnn azalmas ya da sz konusu lkelerde altn bulunmamas nedeniyle dt. Altn kambiyo standardna geilmesine ramen, parasal alkantlar, sava borlar ve galip lkelere denmesi gereken tazminatlar uluslararas ticaretin gelimesini engelledi. n O dnemde dnya henz savan ve sonularnn dourduu mal dengesizliin skntsn ekiyordu. Sava borlar ile ilgili demeler ABDye doru akyor, Almanya ise savatan galip ayrlan Avrupa lkelerine tazminat dyordu. Bu nedenle bu lkede ar bir para krizi yaand, 1923te mark kt (20 Kasm 1923te 1 dolar 4.200 milyar mark deerindeydi) ve lkede hiperenflasyon* olutu. n Savan bu dolayl sonularna daha derin dengesizlikler de eklendi. Bir yandan, borlanan ve tarm rnlerindeki fiyat dnden etkilenen kyl snf ekonomik gelimenin dnda kald. Dier yandan, sanayi retiminin pazara ihtiyac vard, oysa mevcut pazar byle bir retim artn glkle hazmedebiliyordu.

Ford fabrikalarnn ileyii.

Rusya % 4,4 % 7,0 Fransa % 14,1 Birleik Krallk

% 14,3 Almanya

Dnyada mekanik iiliinde verimliliin en yksek gelimilik dzeyine ulat bir yer varsa, bu herhalde Ford fabrikasdr. [...] Bu fabrikada "para ba" ya da "prim zerinden" alma yoktur. Herkes belli bir saat creti alr; en dk saat creti tm iilere bir gnde en az be dolar yevmiye salayacak ekilde ayarlanmtr [...]. Bu fabrika herhalde personel ve donanm verimliliinin en st dzeye ulat fabrikadr. Byle bir verimlilik, retimi hzlandrmak iin bavurulabilecek herhangi bir ek yntemi gereksiz klacak, mkemmele yakn bir rgtlenmeye baldr. alma sresinin haftada be gne (40 saat) indirilmesi kararyla birlikte dnldnde, iiler asndan ne kadar nemli olduunu sylemeye bile gerek yoktur. Bu durum, kullanlan donanmn kusursuzluunun, ilerin koordinasyonunda izlenen mkemmel mantn ve dzenli olarak yrtlen etkinlik araynn gnmzde gerekten modern bir sanayi irketinde baarnn yegne unsurlar olduunu parlak bir biimde kantlamaktadr. [...] Ford, 1924 ylnda Detroitteki Highland Park ve River Rouge fabrikalarnda saylarnn 125.000e ulat tahmin edilen bir ii ordusu altryordu.

1926-1929
Dierleri % 25,9 % 42,2 ABD

Rusya % 4,3 % 6,6 Fransa % 9,4 Birleik Krallk % 11,6 Almanya

H. Dubreuil, Standards. Le travail amricain vu par un ouvrier franais (Paris, 1929).

Chrysler Building.

Kaynak: M. Niveau, Histoire des faits conomiques contemporains (Paris, 1966) kitabndan uyarlanmtr.

1 326

1920li yllarda sanayi retimi.

1. lerin rgtlenmesinin neden fabrikann etkinliinde ok nemli bir yeri olduunu gsterin. 2. rgtlenmenin cretler ve alma sresi zerindeki etkileri nelerdir?

1929da ina edilen Chrysler Building, Empire State Buildingle birlikte 1930lu yllarn bunalmndan nce New Yorkta yaplan son gkdelenlerden biridir.

327

III. Savan "yasad" ilan edilmesi

S Z L K

Fransz tarafnn gznden tazminatlar sorunu.

a. "Almanya demeli"
ngiltere Babakan Lloyd George, birka gn nce gerekten aklda tutulmas gereken u szleri syledi: Almanyann savan bedelini deme gcnn snrna varncaya kadar demesi gerek. Babakan Georges Clemenceau da birka hafta nce Senatoda: "Bir halkn baka bir halka olan en korkun borcunun hesab almtr, denecektir" diyordu. yle olacana hi kuku yok ve her iki meclisin de destei ile bu konuda gerekeni tutkuyla yapmak hkmetin grevidir. Fransz vergi mkellefi, dmann demesi gereken tm bedel ve tazminatlar talep etmek iin mmkn olan hereyin yapldn hissederse, gelecekte gereken tm fedakrlklara katlanacaktr. (Alklar.)
Fransa Maliye Bakan L. Klotzun parlamentoda yapt konuma, 3 Aralk 1918.

A. Fransa ve Almanya arasndaki gerginlik

Belge 1, 2 ve 3

* Reichsmark

n Savan bitiminden itibaren, sava borlar (bkz. s. 275) ve Almanyann demesi gereken sava tazminatlar sorunu uluslararas ilikilerin merkezine yerleti. Fransz Maliye Bakan Klotzun daha 3 Aralk 1918de dile getirdii gibi, "Almanyann savan bedelini demesi gerekiyor"du. "Almanya demeli" temas Fransz siyasetilerin sylevlerinde geni lde yer alyordu. Fransa, gvenliini salamak ve Almanyaya tazminatlar detebilmek iin iki farkl politika izleyebilirdi: Asker mdahale ile tehdit etmek ya da Milletler Cemiyeti bnyesinde uluslararas arabuluculua bavurmak. n 1924e kadar, daha ok bu zmlerden ilki n plana kt. Raymond Poincar, 19221924 arasnda "infaz" ad verilen bir politika izledi. Buna gre Almanya, Versailles Antlamasnn tm koullarn yerine getirmek zorundayd. Bu tavr, Ruhr blgesinin 1923 ocak ayndan itibaren Fransa ve Belika birlikleri tarafndan igal edilmesiyle doruk noktasna ulat. Alman para biriminin kmesi, sava tazminatlarnn deersiz kat marklarla denecei endiesini dourmutu. Poincar, Ruhr blgesindeki kmre asker igal yoluyla el koyarak Almanyay cezalandrmak istiyordu. n Ruhr blgesinin tmyle tahliyesi ancak 1925 austosunda gerekleebildi. Ama bu sre iinde Fransz-Alman ilikilerini derinden etkileyen gelimeler yaand. Bunun ilk belirtisi, Almanyann demesi gereken tazminatlarn zamana yaylmasn ngren Dawes Plannn Fransa tarafndan kabul edilmesiydi (1924). Almanya 1923te yaad hiperenflasyondan yeni para birimi Reichsmark*n piyasaya srlmesiyle kurtuldu; ABDnin verdii borlardan yararland ve Dawes Plan tazminat demelerinin uzun yllara yaylmasn salad.

b. Tazminatlar sorununa bir zm

[te] u sralarda yaadmz tazminatlar sorununun zm: Alman hkmeti ve Alman halknn tazminatlar deme konusunda kararl bir irade sergilemesini salamak. Byle bir irade ancak zorunluluk karsnda uyanr ve kalc olur. Bu nedenle, Alman hkmetinin Ruhr blgesi zerinde uyguladmz basklara boyun emesi gereklidir. Mttefiklerin tazminatlarn denmesi ile ilgili ortak kararn kabul etmeye bir kez raz olduktan sonra, Alman hkmeti borlarna karlk teminat gstermek ya da yllk demeleri yapmak iin gerekli kaynaklar kendiliinden bulacaktr. [...] Hkmetin drt yldr yalnzca direni telkin ettii, vergilerini demeyen ve hibir kstlama olmakszn yaamaya alm bir halkn hereyden vazgeme iradesinden ne beklenebilir?
Babakan ve Dileri Bakan R. Poincarden Fransann Londra bykelisine, 29 Haziran 1923.

Almanlarn gznden Ruhr blgesinin igali.

1923te Simplizissimusta yaynlanan karikatr.

B. Milletler Cemiyetinin en parlak dnemi

Belge 4 ve 5

Aristide Briandn Milletler Cemiyetinde yapt konuma.

Spa Konferansnda belirlenen miktar:

n Fransz-Alman yaknlamasnn belirleyici etkisiyle, 1924-1929 arasnda uluslararas ilikiler yumuama dnemine girdi. Bu yumuama havas iki devlet adamnn kiiliinde vcut buluyordu: Almanyada 1929a kadar Dileri Bakan olarak grev yapan Gustav Stresemann ve Fransada 1925-1932 yllarnda ayn grevi yrten Aristide Briand. n 1925 ekiminde Fransa, Almanya, Birleik Krallk, talya ve Belikann temsilcileri Locarnoda (svire) bir araya geldiler. Bu bulumada kabul edilen "Ren Pakt" Fransa, Belika ve Almanya arasndaki snrlarn dokunulmazln gvence altna ald. Ortaya kabilecek anlamazlklarn zm iin bir uzlatrma kuruluna ve duruma gre Milletler Cemiyetine bavurulmas kararlatrld. Aristide Briand, o tarihten itibaren "Locarno ruhu"ndan sz etmeye balad. 1926da, Almanya Milletler Cemiyetine katld ve Briandn heyecanl syleviyle karland: "Geri durun tfekler, mitralyzler, toplar! Arabuluculua, uzlamaya, bara yer an!". 1928de, Briand-Kellogg pakt savan "yasad" olduunu ilan etti. n 1920li yllarn sonunda yaananlar, bu genel gven ortamna duyulan inancn iyi bir gstergesiydi. 1929da Young Plan Almanyann borlarn bir kez daha azaltt ve deme programn yeniden yaplandrd. Fransz birlikleri Versailles Antlamas ile belirlenen tarihten be yl nce Ren blgesinden ekildiler. Tahliye tarihinin simgesel nemi vard: 1920li yllarn sonunda, Batnn byk liberal demokrasileri etkili ve istikrarl bir uluslararas ilikiler sistemi kurmu gibi grnyorlard. Ama 24 Ekim 1929da Wall Street borsasnda patlayan kriz, grnrdeki bu istikrarn veda anlarn alacakt.

132 milyar altn mark

1. "Almanya demeli" sznn Franszlar yattracak trden bir ifade olduunu gsterin. 2. Poincarye gre tazminatlar konusu metnin yazld tarihte nasl bir sorun yaratyor? 3. Poincar bu sorun iin nasl bir zm ngryor?

Ah! Milletler Cemiyetini ekitiren sayn baylar [...], bugn yaananlar Milletler Cemiyeti olmasayd mmkn olabilir miydi? Dnyay sarsan savalarn en korkuncundan sadece birka yl sonra, sava alanlarndaki kan henz kurumamken, bylesine sert bir arpmadan kan halklarn bu bar mecliste bir araya gelmeleri ve evrensel barn inasna katlmak zere ortak iradelerini dile getirmeleri, heyecan verici, zellikle yapc ve rahatlatc bir olay deil midir? Bugnden sonra torunlarna yrekleri skmadan bakabilecek tandm halklar ve anneler iin ne byk bir umut! Almanya ve Fransa iin bugnn anlam nedir? Gemite tarihin tm sayfalarn lekelemi olan ac ve kanl karlamalar dizisi artk bitti demektir; aramzdaki sava artk bitti demektir; asla yatmayacak olan aclarn zerine ekilen uzun yas perdeleri bitti demektir! Aramzdaki anlamazlklar kukusuz ortadan kalkmad, ama onlar halletmek iin lkelerimizin topraklarnda bir daha sava olmayacak; iddetli, saldrgan, kanl zmler olmayacak. Artk haklarmz hakimler syleyecek; aralarndaki anlamazl zmek iin hakim karsna kan bireyler gibi biz de anlamazlklarmz hakim nnde zeceiz; barl yntemlerle zeceiz. Geri durun tfekler, mitralyzler, toplar! Arabuluculua, uzlamaya, bara yer an!
Briandn Almanyann yelii iin Milletler Cemiyetinde yapt konuma,

Dierleri %8 Belika %8 talya %10

Fransa %52

Birleik Krallk %22

1 328

Sava tazminatlarnn miktar.

Ekim 1925te, Briand ve Stresemann Locarnoda.

10 Eyll 1926.

329

IV. Krizin demokrasiler zerindeki etkileri

D ticaret (milyar dolar) 70 60
d
tic

Dnya sanayi retimi gstergesi (1927de birim = 100) 130 120

Sa

A. ABDdeki krizden kresel krize

Belge 1 ve 6

50 40

110 100
i

na

yi

30 sizler (% olarak dnyadaki aktif nfusa oran) 10 0 1928

90 80 70 60 1933

n Wall Street borsasnn kmesi (bkz. s. 22) dnyada zincirleme etkilere yol at. Geri 1930lu yllarda Amerikan ekonomisinin dengesinin bozulmasnda tek neden New York borsasnn yaad "kara perembe" deildir (bkz. s. 338). Ama 1929 ekiminden sonra olaylar pepee geldi ve ABD birka ay iinde altst oldu. Bankalar iflas etti, sanayi retimi iyice yavalad, isizlik artt, liberal ekonominin faziletlerine duyulan gven yok oldu. Bu tarihle birlikte, demokrasi rejimi de iki yerden yara ald: Byk liberal demokrasilerden biri sarslmt ve refahn temeli gibi grnen ekonomik liberalizm derin bir krizle kar karyayd. n ABDnin dnya ekonomisindeki arl nedeniyle, kriz hzla yayld. Amerikal bireysel yatrmclar ve bankalar ABD dna yaptklar yatrmlar kesmekle kalmadlar, lke dnda, zellikle de Almanyada bulunan sermayelerini de ABDye ektiler. Dolaysyla, ABDde yaanan krizin "ihrac" lke dndaki Amerikan sermaye yatrmlarnn geri ekilmesiyle gerekleti. Sermayeden yoksun kalan lkeler ithalatlarn ve ekonomik faaliyetlerini snrlandrmak zorunda kaldlar. Uluslararas ticaretin giderek azald gzlendi. Krizin yaylmas, uluslararas para sistemindeki dengenin bozulmasyla daha da hzland. Birleik Krallk 1931de para birimini devale etti. n Kriz tm dnyay farkl derecelerde etkiledi, ama kresel gerilemenin boyutlar artcyd: 1932 temmuzunda dnyadaki toplam sanayi retimi 1929 haziranna oranla % 38, ticaret hacmi de % 25 azald (tm dnyada fiyatlarn kmesi nedeniyle, ticaretteki d deer olarak % 60lara ulat).

1929 1930 1931 1932

ar et
r et im

ABDde isizler, 1937. Almanyann Afrika konusundaki niyetleri.

1928-1933 arasnda ticaret, sanayi retimi ve isizlik.

B. Demokrasilerin krizi

Belge 2, 3, 4 ve 5

Dnya apnda isizlik.

n Kriz yalnzca ekonomiyle snrl kalmad. Ykc toplumsal sonular da oldu. Byk sanayilemi lkelerde isizlik giderek yayld. sizliin neredeyse hi bulunmad bir dnemden sonra, isizlerin de henz hibir gvencesinin olmad bir dnemde ortaya kt iin, krizin etkisi korkun boyutlarda hissedildi. 1932de dnyada en az 30 milyon isiz vard; bunlardan 12 milyonu ABDde, 5 milyonu da Almanyada bulunuyordu.
1933 12,6 0,46 5,6 0,36 2,8 27

1933te ABDde, 10 milyon hektarlk (toplam yzlmnn yaklak drtte biri) olgun pamuk sabanla birlikte topraa gmld. Brezilyada her yl 10 milyon uval kahve (aa yukar dnyann yllk ihtiyac) yaklyor, denize dklyor, yol yapmnda kullanlyor. ay toplanmyor. Kauuk bitkileri salmyor. Londrada gemiler dolusu portakal denize dkld. ABDde be milyon domuz 1933te hkmet tarafndan satn alnd ve imha edildi. Danimarkada haftada 1.500 inek ldrld ve etlerinden yapay gbre yapld. Arjantinde, en yal koyunlardan yz binlercesi sadece gen kuaa yer amak iin ldrld; hayvanlar mezbahaya gtrmek iin yaplan masraf salanan kazantan ok daha fazlayd. Ve benzerleri... Tm bunlar, milyonlarca isiz insan ve aileleri paavralar iinde alktan lrken yapld! nsanlk tarihinde daha nce byle bir ey grlmemitir! Kapitalizmin k, retim gleri ile retim ilikileri arasndaki tezat, her kyl ve her ii iin elle tutulabilir, anlalabilir hale gelmitir. [...] Devrim yaratacak krizin imdi, savatan nce, savaa gerek duymadan olgunlamas, dmanlklarn kapitalizmin yaad genel kriz dneminde artmasnn, son be yldr yaanan ekonomik krizin ve duyulmam etkisinin bir sonucudur. Ayn zamanda, tarihsel adan bakldnda, proleter devrimin zaferi iin koullar baz olumsuz faktrlerin varlna ramen ok daha olumludur.
Yevgeni Samoylovi Varga, La crise conomique, sociale, politique (Paris, 1935).

Tek umudumuz Hitler. 1932 tarihli Nazi afii.

1932de saylar 6 milyona ulaan isizle Almanya, krizin en ok etkiledii lkelerden biriydi. Naziler bu umutsuzluktan yarar saladlar.

ngilizlerin krize bulduu zm zerine bir analiz.

siz says (milyon) ABD Avusturya Almanya Fransa Birleik Krallk Dnya

1929 1,5 0,22 2,5 0,009 1,2 8

1932 11,9 0,41 6 0,35 2,7 28

n Krizin siyaset ve diplomasi alannda da nemli sonular oldu. 1920li yllarda yaanan refahn salamlatrd liberal demokrasi temelinden sarsld: - Demokrasiyle rekabet iinde bulunan siyasal rejimler krizle birlikte glendiler. Bir yandan bolevik Rusya ve faist talya, liberalizme ynelttikleri siyasal ve ekonomik eletirilerin haklln kantlamann yolunu bu krizde bulmu grnyorlard. Dier yandan, Almanyadaki nazi hareketi lkenin iine dt ekonomik ve siyasal bunalmn bykl karsnda yeniden g kazanyordu (bkz. Konu 20). - Kriz, demokrasinin hakim olduu lkelerde de rejime kar olan siyasal glerin gelimesini kolaylatrd. Parlamenter rejim kart ar sac hareketler ve 1930lu yllarn krizinde III. Enternasyonalin dile getirdii gibi "kapitalizmin son krizi"ni gren komnist partiler, bunlarn banda geliyordu. - En nemlisi ise, Milletler Cemiyetinin simgeledii genel gven ortamnn giderek sorgulanmasyd.

ngiliz parasnn deerinin dmesi gerek cretleri drecek, kamu borlarnn ve zel borlarn ykn hafifletecek, maliyet giderlerinin azalmasna katkda bulunacak [...]. hracata bir yandan korumac bir tarife, dier yandan bir prim gibi etki edecek [...]. ngiltere bu duruma seviniyor ama, bunun iin biraz erken. Zira bu avantajlar yalnzca geici olmakla kalmyor, bir de karlklar var: Bugne kadar bir tr kutsal sandk gibi sterlinin istikrarna dayanan ticar ve mal faaliyetin ileyii belirsizleecek. [...] Bu ngilterenin krizinden ok Victoria dnemi ngilteresinin krizi gibi grnyor... Victoria dnemi ngilteresinin kendisini acmadan gzden geirmesi gerek. Etrafn saran dnya deiti: ngilterenin 1850deki baarsn salayan eyler, 1931de de baar getiremez.
Andr Siegfried, La crise britannique au XXe sicle (Paris, 1931).

1. Marksist iktisat Varga krizin hangi ynleri zerinde duruyor? 2. Krizin bu ynleri neden "kapitalizmin kne" iaret ediyor? 3. Vargaya gre krizin gerek sebebi nedir? Yine ona gre, bunun sonucu ne olmaldr?

J. Nr, La Crise de 29 (Paris, 1973) ve L. Robbins, La Grande Dpression, 1929/1934 (Paris, 1935).

1. "ngiliz parasnn deerinin dmesi" neden "korumac bir tarife" gibi ileyecekti? 2. Bu neden geici bir zmd? 3. Victoria dnemi ngilteresi nasld? 4. "ngilterenin etrafn saran dnyann" 1850den 1931e ekonomik alanda nasl deitiini aklayn.

330

331

C. Bunalm ortamnda demokrasiler

Belge 1, 2, 3 ve 4
100 80 60

1929 = 100 14 12 10 8 6 sanayi retimi 40 1929 1930 1931 1932 1933 1929 1930 1931 1932 1933 1929 1930 1931 1932 1933 1929 1930 1931 1932 1933 nominal fiyatlar tarm rnleri fiyatlar toplam fiyatlar 4 2

milyon

* Deflasyon (bkz. s. 336) * Toplu szleme * Refah devleti

n Ekonomik kriz ve dourduu tehlikeli siyasal sonular karsnda demokrasilerin hareketsiz kaldklar sylenemez. Hitlerin 1933te iktidara gelmesiyle Weimar Cumhuriyeti ortadan kalktysa da, dier byk demokrasi, bir deflasyon* politikas deneyen Fransa, Birleik Krallk ve krizin en ar biimde yaand ABD, bu snav baaryla atlatmay ve birer demokrasi olarak kalmay baardlar. ABDde siyasal iktidar, krizin bandan itibaren manevra yapacak frsat bulmakta glk ekti. Bakan Hoover (1928-1933) byk imar almalar balatt ve isizlere yaplacak yardm rgtledi, ama bu nlemler yetersiz kald. Hoover, kasm 1932 bakanlk seimlerinde demokratlarn aday Roosevelte yenildi. Ayn zamanda Amerikan kurumlar, krizin okuna ne kadar dayankl olduklarn da gsterebildiler: 1932 seimlerinde ABD Komnist Partisi ancak 100.000 oy alabildi. n Demokrasilerin siyasal alanda derinden sarsldklar Avrupann aksine, ABDde kriz ekonomik ve toplumsal boyutlaryla snrl kald. Orta Avrupa ve Balkanlarda otoriter ve faist eilimli rejimler oald.

isizler

0 1929

1930

1931

1932 1933

Kaynak: J. Nr, La crise de 1929 (Paris, 1973).

3 4

ABDde kriz, 1929-1933. Roosevelt, 1932de ABDnin ekonomik durumunu deerlendiriyor.

D. Kriz karsnda Amerikan demokrasisi: New Deal

Belge 5, 6 ve 7

n Franklin Roosevelt, krizle mcadele etmek iin seim kampanyas srasnda New Deal ("yeni dalm") politikasn ilan etmiti. Esas olarak kat oyunlarnda kullanlan bu terim, Rooseveltin bakanlnn ilk haftalarnda (mays-haziran 1933) alnan kapsaml nlemleri ifade ediyordu: - Banking Act (Bankaclk Yasas), bankaclk sistemini yeniden dzenlerken, dolar kuru da altndan bamsz hale getirildi. Ocak 1934te dolarn deeri % 41 orannda drld. Bu nlemler Amerikann ihracatn kolaylatrd ve ahs borlarn, zellikle de 1920li yllardan beri byk miktarda borlanm olan iftilerin borlarn hafifletti. - Agricultural Adjustment Act (Tarmsal Dzenleme Yasas) tarm rnlerinde fiyat artn kolaylatrmak iin devlet primleriyle tarmsal retimin azaltlmasn salad. - National Industrial Recovery Act (Ulusal Sanayii Canlandrma Yasas) ise, cretlerin arttrlmasn ngryordu. n Roosevelt, satn alma gcnn artmas ve devletin ekonomideki rolnn bymesiyle tketimin, dolaysyla ekonomik faaliyetin artacan umuyordu, bylece issizlik de azalacakt. Yine ayn nedenle devlet byk imar almalarn (barajlar) finanse etti. Bu sayede hem isizlere i verilebiliyor, hem de yoksul blgelere su ve elektrik salanyordu (Tennessee Vadisi Ynetimi). n Roosevelt, politikasn uygulamaya koyarken baz glklerle karlat. dnyasnn patronlar alnan nlemleri masrafl buluyor ve devlet mdahalesinin liberal kapitalizme aykr olduuna inanyordu. ounluu cumhuriyeti olan Anayasa Mahkemesi yarglar, Rooseveltin ald nlemlerin anayasaya aykr olduunu ilan ettiler. Ama Roosevelt 1936da ak farkla yeniden seildi. Parlak seim sonular Anayasa Mahkemesinin muhalefetini savunmasz brakt. Ancak, 1935 ylnda "ikinci New Deal"i balatan Roosevelt (toplu szleme* sistemini kuran Wagner Yasas, isizlik, hastalk ve yallk sigortalarn getiren Sosyal Gvenlik Yasas), 1937de yeni ekonomik glklerle ve yeniden artan isizlikle (1938de 10 milyon isiz) mcadele etmek zorunda kalacakt. n Alnan nlemler, 1933ten itibaren, gemi yllarda fazlasyla zorlanan Amerikallarn demokratik rejime yeniden inanmasn salad. Liberal kapitalizme artk bir refah devleti*nde geerli olan uygulamalar elik ediyordu. Amerikan demokrasisi kriz snavndan baaryla kmt. Ama ABDde krizin etkilerinin kesin olarak ortadan kalkmas, ancak kinci Dnya Savann bandaki silahlanma abalaryla mmkn olacakt.

Ekonomik sistemimizin yaad temel alkantlar sermaye yetersizliinden kaynaklanmyor; bu alkantlarn nedeni satn alma gcnn kusurlu dalm ve retim zerine yaplan speklasyonlarn istismar edilmesidir. Sanayi iletmelerimizin ounda cretler yksek olduu halde, bu iletmeler genelde sermaye artyla doru orantl byyemediler. Ayn zamanda, halkmzn nemli blmnn satn alma gcnn azalmasna da gz yumduk. Dier yandan, o kadar byk miktarda sermaye biriktirmitik ki, byk bankaclarmz bu sermayeyi lke iinde ya da dnda bor vermek iin (bazlar pheli yntemlere de bavurarak) birbirleriyle yaryorlard. Sanrm u gnlerde ekonomi alanndaki fikirlerimizin tmyle dnmeye balad bir dnemden geiyoruz. [...] Bugn geerli olan sistemi, ulusal gelirimizi daha aklc, daha eitliki bir anlayla datmadan koruyamayz. Yaratc fikirleriyle herkesin ihtiyalarn karlamaya yetkin bu byk ekonomik ulusu kuranlar, almak isteyen ve alabilen herkesin en azndan yaamak iin gerekli olan paray kazanmasn salamak zorundadrlar.
Franklin D. Roosevelt, Looking Forward (New York, 1933).

Fotoraf Dorothea Langein gznden, krizin oku altndaki Amerika, 1936.

Rooseveltin ald balca nlemler.

Tennessee Vadisinin kalkndrlmas iin yaplan propaganda. New Dealin bilanosu.

Sanayi retimi Nominal Tarm fiyatlar rnleri fiyatlar (1929 = birim 100) 67 73 80 87 96 89 49 62 75 77 82 65 Toplam fiyatlar Bte sizler a (milyon) (milyon dolar) 12,6 10,9 10,2 8,6 7,3 9,9 2 6 3 4 2 602 630 002 360 707 418

1933: Birinci New Deal Mart 1933 Mays 1933 Banking Act: Borlanm olanlara ek deme sreleri tannd. - Agricultural Adjustment Act (Tarm Yasas): Ekili arazilerinin alann kltmeyi kabul eden iftilere prim verildi. - Tennessee Valley Authoritynin kurulmas (Tennessee Vadisinin kalkndrlmas). National Industrial Recovery Act: Devletin standard belgesi Mavi Kartal karlnda baz retim kurallarnn uygulanmasn dzenleyen sanayi yasas. Dolarn devale edilmesi.

Haziran 1933

Franklin D. Roosevelt.

Ocak 1934

1882de dnyaya gelen Franklin Delano Roosevelt, ilk kez 1932de ABD bakan (demokrat) seildi. 1936, 1940 ve 1944te de yeniden seilen Roosevelt, 1945te, kinci Dnya Savann bitmesinden birka ay nce ld.

1935: kinci New Deal Temmuz 1935 Wagner yasas (sendika kurma zgrl ve toplu szlemeler). Austos 1935 Sosyal gvenlik sistemini kuran yasa (isizlik, hastalk ve yallk sigortas).

1933 1934 1935 1936 1937 1938

64 68 79 94 103 80

69 79 84 85 91 82

1. New Deal dneminde iftilerin ve cretlilerin durumundaki deiiklikleri inceleyin. 2. 1938de sanayi retiminin gerilemesi nasl aklanabilir?

332

333

V. Ufuklar kararyor
S Z L K

Monari Liberal demokrasi Otoriter rejim (1928: Rejimin kurulma tarihi) Totaliter rejimler: Komnist rejim Faist rejim (1922: Rejimin kurulma tarihi)

NORVE SVE

ESTONYA
Pts (1933)

LETONYA
Ulmanis (1924) Voldemaras (1926)

A. Milletler Cemiyetinin baarszl

Belge 1, 2 ve 3

SSC B

LTVANYA
Stalin

* Otarsi * Yeniden silahlandrma

n Milletler Cemiyetinin zayfl 1931den itibaren ortaya kmaya balad. Dnyann her yerinde gmrk duvarlarnn ykseltilmesinden olumsuz etkilenen Japonya, yeniden bir fetih politikas izlemeye balad ve inin kuzeyindeki Manuryay ele geirdi. Japonya da, in de Milletler Cemiyeti yesiydi; ancak inin itirazlar sonusuz kald. Japonya birliklerini geri ekmedi; 1933te Milletler Cemiyetinden ayrld ve Manuryay Manukuo adyla bir Japon protektoras haline getirdi. n Ortak gvenlik giriiminin bu ekilde baarszla uramas, 1919dan beri yeermekte olan genel silahszlanma projelerinin birer hayal rn olmaktan ileri gidemediini ortaya kard. Geri ubat 1932de, uzun sre ncesinden ngrlm olan bir konferans, yine Milletler Cemiyetinin bayra altnda Cenevrede topland. Ancak konferans uzayp giderken, 1933te Almanyada anslye seilen Hitler, ayn yln ekim aynda Alman delegasyonunu geri ard. Ekonomik krizin lkeleri kendi ilerine kapanmaya, hatta bazlarn tmyle otarsi* uygulamaya itmesi gibi, Milletler Cemiyetinin iflas da devletleri silahszlanma alannda her trl uzlama fikrinden yava yava uzaklatrd. n Durum giderek endie verici bir hal alyordu. Avrupada otoriter rejimlerin says artmt. Macaristan, Portekiz ve Polonyada diktatrlkler henz 1920li yllarn banda yerlemiti. Ekonomik krizin yaylmas ve Alman ve talyan modellerinin ekiciliinin artmas, 1930lu yllar boyunca Avrupada diktatrlklerin ykseliini kolaylatrd: Baltk lkeleri, Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya da listeye eklendi. 1936da, 28 Avrupa lkesinden yalnzca 13 tanesi demokrasi ile ynetiliyordu. Liberal demokrasinin zayflama belirtisi olan bu yaylma, uluslararas gerginlii de arttrd.

RLA N D A

BRLE K KRA LLIK

DANMARKA

HOLLANDA

ALMANYA
Hitler (1933)

POLONYA
Beck (1935)

BE LKA

EKOSLOVAKYA
Dolfuss (1933) MACARSTAN AVUSTURYA Horthy (1920)

ROMANYA
II. Carol (1938)

FRA N SA

SVRE

TALYA

YUGOSLAVYA
I. Aleksandr (1929)

BULGARSTAN
III. Boris (1935)

P ORT E KZ
Salazar (1928)

Mussolini (1922)

SP A N YA
Franco (1936)

ARNAVUTLUK
I. Zogu (1928)

TRKYE
Mustafa Kemal (1923)

YUNANSTAN

1 000 km

General Metaksas (1936)

1930lu yllarn sonunda Avrupa siyas haritas.

B. Tehlikenin bymesi

Belge 4

Almanyann yeniden silahlanmas.

n Milletler Cemiyetinin baarszl 1934 ve 1935te iyice belirginleti. 1934 yaznda Hitler Avusturyada anslye Dollfussun ldrlmesine yardm ederek bir darbe gerekletirmeyi denedi. Bunu Anschlussun, yani Avusturyann Almanyaya katlmasnn ilk adm olarak gryordu. Ancak Mussolini, talyan tmenini Avusturya snrna yarak Almanyann giriimine son verdi. n O sralarda Almanya, henz komularna oranla zayft. Hitler gizlice geni bir silahlanma program balatt ve 1935 martnda Versailles Antlamasn ihlal ederek zorunlu askerlik hizmetini yeniden uygulamaya koydu; ama ordusu donanm bakmndan henz yetersizdi. ekoslovakya, Romanya ve Yugoslavya ile bir "Kk tilaf" oluturan Fransa, Almanyay yalnz brakmann yollarn aryordu. Nisan 1934te, Fransz, ngiliz ve talyanlarn katlmyla Stresada toplanan bir konferansta Avusturyann toprak btnl gvence altna alnd. Ayn yln mays aynda Fransz Dileri Bakan Pierre Laval Sovyetler Birlii ile bir anlama imzalad. Almanya bylece yalnz kalmt. n Ancak, Etiyopya sava "Stresa cephesi"nin atlamasna yol at. Smrge topraklarn geniletmek isteyen talya, 1935 ekiminde Afrikadaki son bamsz lke olan Etiyopyay igal etti. gal 1936 maysnda tamamland. Milletler Cemiyeti, yesi olan Etiyopyay savunmay baaramad. talyann Birleik Krallk ve Fransa tarafndan knanmas Mussoliniyi bu iki lkeden uzaklatrarak, kendisine destek veren Hitlerle yaknlamasna neden oldu. Hitler, 1936 baharnda Versailles Antlamasn bir kez daha ihlal ederek Ren blgesini yeniden silahlandrdnda*, karsnda ne yapacaklarna karar veremeyen ve kendisine mdahale etmeyen iki demokrasi, Birleik Krallk ve Fransa bulunuyordu. Dnya savaa doru ilerlemeye balamt.

Hi kukusuz, 1936 yl Reich tarihine, ve belki Avrupa yllklarna da, Alman ordusunun yeniden doduu yl olarak geecek. 16 Mart 1935te, bir imparatorluk yasas askerlik yoklamasn yeniden zorunlu hale getirdi ve gelecekteki Alman ordusunun subaylarn on iki kolordu ve otuz alt tmen oluturacak biimde belirledi. Locarno Anlamas ile onaylanan ve Reichn kendi rzasyla kabul ettii silahszlandrlan blgeye ilikin zel koullar dnda, Versailles Antlamasnn asker ierikli tm hkmleri iptal edildi. Alman basn, Fhrerin hareketinin cesur ynlerini vurguluyor, Adolf Hitlerin bir kez daha doruyu grm olmasndan tr duyduu memnuniyeti dile getiriyor ve oldubitti ynteminin ne kadar doru olduunu savunuyor.
Fransann Berlin bykelisinden Dileri Bakan Lavala telgraf, 2 Ocak 1936.

Hitlerin alna gem vurup bastrmak ve Dou Avrupada Alman hegemonyasn geniletme arzusuna engel olmak iin Avrupann seferber edebilecei olanaklar nedir? Nasyonal-sosyalizmin liderleri, ya da en azndan ilerinden en saduyulu olanlar, savatan ekiniyorlar; nk snrlarnn eitli kesimlerine ayn anda yklenecek bir baskya baaryla direnebilmek iin lkelerinin henz hazr olmadn biliyorlar. Ama ayn zamanda, Milletler Cemiyetinin saldrgan bir tavr almayacana, bunu aklna getirebilecek tek halk olan Franszlarn da ancak kendi topraklarn savunmak iin savaacana ikna olmu durumdalar.
Fransann Berlin bykelisinden Dileri Bakan Flandrine telgraf, 9 Mart 1936.

Otarsi iin faist propaganda.

"Mussolini her zaman hakldr.

Krize yantlar. Pruvost imzal karikatr.

334

335

konunun zeti
SENTEZ
1919 Avrupasnda baskn grnen rejim tr liberal demokrasiydi. Ancak bu stnlk o kadar da salam deildi, nk iki yeni rejim modeli, Rus komnizmi ve ardndan talyan faizmi, demokrasi ilkelerine kar kmaya balamlard. Sava sonras Avrupas, ekonomik adan ksa srede byk bir refaha eriti. Uluslararas ilikilerde ise, 1920li yllarn banda Fransa ile Almanya arasnda yaanan iddetli gerilimin ardndan, Milletler Cemiyetinin simgeledii bar arzusu n plana kt. Ancak, 24 Ekim 1929da Wall Street borsasnn kmesiyle, grnrde salanan bu istikrarn sonu gelmi oldu. ktisad kriz ksa srede tm dnyaya yayld ve lkelerin iilerinde olduu kadar uluslararas ilikilerde de derin ve kalc etkileri oldu.

yntem
Kompozisyon (3)
zmleme tr konu: 1920li yllarda Avrupa demokrasisi
n Hatrlatma Tarih konulu bir kompozisyonda, en az unsur mutlaka yer almaldr: Bir dnem, coraf bir alan, temel bir izlek (bazen birden fazla izlek olabilir).

KONU ZERNDE DNME

KARITIRMAYALIM
OKU YA GR LIM ELM

Demokrasi, otoriter rejim ve diktatrlk

Konunun anahtar szcklerini kullanarak bir dnem, coraf bir alan ve temel bir izlek arasnda balant kurmalsnz. n Birinci anahtar szck "Demokrasi". Demokrasiyi nasl tanmlayabiliriz? Demokrasi ilerliyor mu, geriliyor mu? n kinci anahtar szck "Avrupa". Coraf alan ilk bakta basit grnr, ama her zaman yle deildir (rnein: Orta Dou). Bu konuda, bir aya Asyada, bir aya Avrupada olan SSCB ile Trkiyenin durumlarn sorgulamamz gerekir. Hangi lkeler incelenmeli? Dnem boyunca hep ayn devletler mi incelenmeli? Devletleri ardarda incelemekten kanmalsnz. n nc anahtar szck "1920li yllar". rnein, 1918 ylnn sonu, tarihte nemli bir kopu noktasdr. deve balamak iin hangi tarih seilmeli? 1918 mi? 1919 mu? 1920 mi?

Siyaset bilimci Samuel P. Huntingtona gre, siyaseti dzenleyen ilkelerin halkn tmnn katld serbest seimlerle belirlendii lkelerde demokrasi vardr. Otoriter rejimlerde basn zgrl, serbest seimler, dnce zgrl tannmaz. Kiinin tutuklanma ve hapse atlma tehlikesi olmakszn grlerini serbeste dile getirmesi mmkn deildir. Ancak bu tanm birbirinden farkl pek ok durumu kapsamaktadr. rnein, siyas muhalefetin ortadan kaldrld, tm iktidarn tek bir adamn ya da kk bir grubun ellerinde topland ve yargnn bamsz hareket edemedii durumlar iin diktatrlk terimi kullanlr. Ama diktatrlk tr rejimler de birbirlerine gre farkllk gsterebilir.

KTAPLAR

- John STEINBECK, Gazap zmleri, ev. G. Fndkl (stanbul, 2005). - Jacques NR, 1929 Krizi, ev. V. Toprak (Ankara, 1980). FLMLER - John FORD, Gazap zmleri, 1940. - Volker SCHLNDORFF, Teneke Trampet, 1979.

Enflasyon, deflasyon ve devalasyon

1 "Reich temizleyin, Alman demokratlarna oy verin! Liste 6".
Alman Demokrat Partisinin (ortann solu) 1928 seimleri iin hazrlatt afi.
Weimar Cumhuriyeti yanls bu parti, hem nazilere hem komnistlere karyd.

Bu terimlerin de para ve fiyatlarla ilgilidir: Enflasyon: Para biriminin hzla deer kaybetmesi; fiyat art enflasyonun sonucudur. Deflasyon: Para biriminin yeniden gerek deerini bulmasn salamak amacyla hkmetin dolamdaki para miktarn azaltmaya karar vermesi. Devalasyon: Para biriminin kambiyo deerinin drlmesi ile ilgili hkmet karar; sz konusu para birimi dier para birimleri karsnda deer kaybeder ve o lkenin rettii mallarn fiyat uluslararas piyasada der, bu da ihracat kolaylatrr.

KOMPOZSYONUN OLUTURULMASI
n Sorunsaln saptanmas - 1920li yllarda demokrasilerde nasl bir gelime alglanyor? Demokrasi Avrupada yaylyor mu? Savatan sonra hangi lkeler demokratik rejimi benimsiyor? Hangi lkeler demokratik rejimi terkediyor? - Bu lkelerin nasl snflandrlabileceini dnn. Bu almayla plannzn taslan da oluturabilirsiniz. - Hangi lkeler demokrasiden diktatrle geiyor? - Bu gelime hangi olaylarla aklanabilir? n Bu gelerin yardmyla plann oluturulmas - zleksel plan: Demokrasinin yaylmas, gl ve zayf noktalar. - Zamandizimsel plan: 1919da demokrasi ve 1920li yllarda yaanan gelimeler.

n
1929 = 100
150 buday fiyatlar

retim ve stok
retim bir lkede retilen sanayi ya da tarm rnlerinin tmn ifade eder. Stok ise, retimin henz satlmam olan ksmdr. Stoklarn artmas retim fazlas olduunu gsterir. 1920li yllardaki kriz srasnda, tahl rn fiyatlarndaki d stoklarn artmasna yol at.

100

50 buday stoklar

Plan rnei
0 1921 1929 1933 1936

1921den 1936ya, dnyadaki buday fiyatlar ve stoklar.

A. Barn sonularndan biri olarak demokrasinin yaylmas B. 1920li yllarda Avrupada demokrasinin gc C. Demokrasinin zayf noktalar ve gerilemesi

336

337

Dosya

1930lu yllarda yaanan bunalmn kkenleri

24 Ekim 1929 Perembe gn Wall Streette bulunan New York Borsasnda hisse senedi kurlar birdenbire dt. Yllardr devam eden ykseliin ardndan yaanan bu k, bir gnde 13 milyon hissenin satlmasna neden oldu. Bunu izleyen gnlerde hisse senedi deerleri iyice dt. Bu borsa krizinin yaratt aknlk yle bykt ki, 1930lu yllarn ekonomik krizinden sk sk "29 krizi" diye sz edilir. Ama kriz 1929 ekiminde New Yorkta patlamamt! Wall Street Borsasnn k, ABDde 1929 yazndan itibaren, Birleik Krallk (1929 balar) ve Almanyada (1928den itibaren) ise ok daha nce gzlenmeye balayan retimdeki yavalamann sonucuydu. Ancak, 1920li yllarn sonunda Avrupada grlen ekonomik glkler ABDnin ekonomik dengesini bozmu olsa da, borsa speklasyonu zellikle Amerikaya zg bir olguydu. ABDdeki ekonomik kriz kukusuz 1929 borsa krizinden nce balamt, ama Wall Streetin k, ani geliimi ve geni etkisi nedeniyle ekonomik glkleri arttrd ve gzle grlr hale getirdi. Amerikadaki kriz daha sonra tm dnyaya ve zellikle Avrupaya yayld.

buday
220 200 180 Hisse senedi endeksi (Temmuz 1926da gsterge 100)

Bat ve Orta Avrupa

S S C B tekstil

$
ABD koton yer fst, kakao kauuk

160 140 120 100 80 60 40 20 0 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933
Kaynak: Bernard Gazier, La crise de 1929 (Paris, 1995) ve L. Robbins, La Grande Dpression, 1929-1934 (Paris, 1935).

Sanayi retimi endeksi (Temmuz 1926da gsterge100)

bakr, kahve, et

maden filizleri yn

$
4 5

Amerika sermayesinin geri ekilmesi

thalatlarn azalmasyla krizin yaylmas

nemli oranda isizliin olduu blgeler

1 ABDde 1926dan 1933e hisse senedi deerleri ve sanayi retimi. 3

Paul Reynaudnun ABDnin ekonomik durumu ile ilgili grleri, 15 Ekim 1929.

Ekonomik krizin dnyaya yaylmas: Geleneksel aklama. Herbert Hoovern krize getirdii aklama.

B E C E R N Z k u l l a n n
Belgeler arasndaki benzerliklerin ve farkllklarn saptanmas Yakn ve uzak nedenlerin ayrt edilmesi Nedensellik ilikilerinin bulunmas

Byk Buhran iki kademeli ve ok aamal bir sreti. Ekim 1929daki borsa krizi ile i nedenABDnin mal ve ekonomik durumu hakknda ne dnyorsunuz? Bazlar retimdeki dzenli artn [ve] Wall Streetteki hisse senedi deerlerindeki srekli ykseliin daha uzun sre devam edemeyeceini ve yakn bir gelecekte iddetli bir krizin patlak vereceini savunuyor. - iddetli bir kriz sz konusu olamaz. En iyi durumda olduklar dnlen irketlerin hisselerinin byk ksmn ellerinde bulunduran trustler olutu. Bu trustlerin dzenleyici bir etkisi olacaktr. Yine de ABDde bir krizin yaklamakta olduuna inanyorum. Zenginlik kaynaklar kurudu. iftiler yaknyor; tekstil de zor durumda. Otomotiv sektrnde retim fazlas var; pazar bulunamad iin stoklar kabaryor ve otomotiv sektrndeki herhangi bir yavalama dorudan metalrji sanayiini etkileyecektir. Bunun dnda, hisse deerlerinin srekli olarak ykselmesi speklasyon alkanln besledi. Baz Amerikallar, % 2den fazla kr getirmeyen, ama ileride byk krla satmay umduklar hisse senetlerini satn almak iin % 9 faizle kredi aldlar. Wall Streette son gnlerde grlen trden gerilemeler [...] birer uyardr. Kukusuz, ABDnin gelecei tehlikede deil. Doal kaynaklar ylesine zengin ki, bugn yalnzca 120 milyon kiinin yaad lkede 250 milyon nfus rahatlkla geinebilir. Ancak Amerika dnem dnem krizler yaamtr. [Bugn de] glklerle dolu yeni bir dnem balamak zere gibi grnyor.
Paul Reynaud ile sylei, Le Temps, 15 Ekim 1929.

lere bal normal bir klme yaadk. Bu durumdan kurtulmak zereyken, 1931 nisannda bu kez Avrupadaki ekonomik glkler [...] bizi vurdu. Aslnda Byk Bunalm ABDde Avrupann knden nce balamamt. Amerikan borsasnn knn dnya ekonomisini yktndan sz edildi. Aslnda durum hi de yle deildi. [...] Baarl iktisat Leonard P. Ayres bu konuda unlar syler: "1925 balarndan beri, topran hammadde fiyatlar ngiltere ve Kanadada dyordu [...]. Hisse senedi fiyatlar Almanyada 1928 yaznda, Birleik Krallkta ve Hollandada 1929 baharnda, svete ise ayn yln yaz aylarnda dt. Sanayi sektrlerindeki faaliyet Kanada ve talyada 1929 baharnda, Japonyada ise ayn yln yaz aylarnda yavalamaya balad." [...] Dnyann geri kalan blgelerinde ekonomik durumun ktlemesine neden olan bu gelimelerden etkilenmememiz mmkn deildi. O gnlerde bizim zayf noktamz ise, 1929 ekiminde borsay kerten speklasyon lgnl oldu.
Herbert Hoover, Memoirs (New York, 1951-1952).

75 lkenin ihracat (milyar altn-dolar olarak)

3,5

KLME
Ekonomide byme ritminin yavalamas. Klme uzun sre devam ederse, ekonomide durgunluk balar. Klme iddetlenirse byme tmyle durur ve retim dmeye balar. Byle durumlarda "bunalm"dan sz edilir.

2,5

1,5

YORUMLAYABLMEK N
1. Hisse senedi deerleri 1929a kadar retime oranla nasl bir gelime sergiliyor (Belge 1)? Bu durum hangi olguyla aklanabilir? 2. Yazar ABDdeki durumu nasl deerlendiriyor (Belge 3)? 3. Belge 2deki grafii zmleyin. Bu gelime nasl aklanabilir? 4. Belge 4teki haritaya gre, krizin dnyaya yaylmasna neden olan etkenler nelerdir? Bu belgeye gre, krizin balang noktas nerededir?

SPEKLASYON
Deerli kat ve paralarn (hisse, altn, dviz, vs.) kr pay (bir irketin krndan alnan pay) salamak iin deil, yalnzca artk-deer (al ve sat fiyat arasndaki fark) elde etmek amacyla alnp satlmas.

Dosya

0 1929 1930 1931 1932 1933

Kaynak: Bernard Gazier, La Crise de 1929 (Paris, 1995).

Ocak 1929dan mart 1933e dnyada ticaretin geliimi.

338

339

18 Trkiyede tek-parti
ynetimi (1931-1939)
iinde, gerekse dnyada bagsteren siyasal ve ekonomik buhranlar, gen Cumhuriyetin bu yllardaki ekonomik, siyasal, kltrel ve idari yaplanmasnda son derece nemli etkenler oldu. Btn dnyada baskc rejimlerin glendii ve yeni bir dnya sava bulutlarnn hzla yaklat bu yllarda Trkiye, iine kapank bir tek-parti cumhuriyetine dnerek, reformlara hz verdi. n Cumhuriyet Halk Partisinde 1930larda ne gibi siyasal gelimeler yaand? n 1930lar Trkiyesine etkileri olan d gelimeler nelerdi? n Yeni Cumhuriyet ynetimi toplumu hangi yollarla seferber etmek istedi?

KONU

1 930lar modern Trkiyenin oluumunda belirleyici yllard. Gerek lke

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. V. VI. 1930larda parti ve devlet Rejimin ideolojik temelleri Dnce dnyasyla ilikiler Atatrk ve nn Toplumun biimlendirilmesi 1930larda Trkiyenin d politikas

Mustafa Kemal Atatrk, stanbul niversitesi, Hukuk Fakltesinde, 15 Aralk 1930.

Konunun zeti / Yntem Dosya : Gzellik yarmalar

10 Mays 1931 CHF 3. Byk Kongresi

9 ubat 1934 Balkan Pakt

5 Aralk 1934 Trk kadnlarna milletvekili seilme hakk

8 Temmuz 1937 Sadabat Pakt

29 Mays 1939 CHP 5. Byk Kurultay

Cumhurbakanlar

10 Kasm 1938 Mustafa Kemal Atatrk 25 Ekim 1937 Celal Bayar

11 Kasm 1938 smet nn 25 Ocak 1939 Refik Saydam

Babakanlar

smet nn

1931

1932

1933

1934
21 Haziran 1934 Soyad Kanunu

1935
9 Mays 1935 CHP 4. Byk Kurultay

1936
20 Temmuz 1936 Montreux Antlamas

1937

1938

1939

18 Temmuz 1932 Trkiyenin Milletler Cemiyetine girii

26 Aralk 1938 CHP Olaanst Kurultay 29 Haziran 1939 Hatay Meclisinin Trkiyeye katlma karar 23 Temmuz 1939 Hataya Trk bayrann ekilmesi

Cumhuriyetin 10. ylnda baslan, demiryolu yapmna ilikin propaganda kartpostal.

340

341

I. 1930larda parti ve devlet

A. Parti-devlet btnlemesine doru
Belge 2, 3 ve 4

Parti-devlet btnlemesi.

B
3

n Dnyadaki olumsuz gelimeler kadar lke iindeki skntlar da Trkiyede siyasal rejimi daha kat bir hal almaya zorlamtr. zellikle Serbest Cumhuriyet Frkasnn beklenmedik baars lkede muhalefetin genilediine, toplumsal ve ekonomik huzursuzluun arttna dair endieleri glendirmiti. lkedeki skntlar grmek amacyla Atatrk, 1930 ylnda yanna bir grup uzman da alarak lke gezisine kt. Grd manzara lkede siyasal ve ekonomik honutsuzluun nemli boyutlara varm olduuydu. Bu nedenle ekonomiden siyasete bir dizi deiiklie gidilmesi tasarland. n Atatrkn lke gezisinden sonra 1931 maysnda toplanan Cumhuriyet Halk Frkasnn (CHF) nc Kongresinde nemli kararlar alnd. Ama, siyasal ve toplumsal adan yeni bir yaplanmaya gitmekti. Parti ilk kez bir programa kavumu, sonradan "Alt Ok" olarak adlandrlan ilkeler bu kongrede saptanmt. 1931 Kongresi zellikle kat tutumu ve otoriter eilimleriyle tannan etkili genel sekreter Recep Peker ve evresinin CHFnn yukardan aaya rgtlendirme hedefini de gzler nne serdi. Ayrca parti dnda kalan rgtler ve dernekler zaman ierisinde kapatldlar. Bu yolda ilk adm daha Kongre balamadan Trk Ocaklarnn kapatlmasyla gndeme gelecekti. 1912de kurulan Trk Ocaklar, Trk ulusuluunun yaylmasnda nemli rol oynam, otuz bin dolayndaki yesiyle son derece etkin bir kurulu olmutu. Ancak parti dnda faaliyet gstermesi Peker gibi kat tutumlular olduka rahatsz etmekteydi. Benzer kayglarla Trk Kadnlar Birlii ve Trk Mason Dernei gibi kurumlar da daha sonra kapatlacakt. Ayn biimde parti, Milli Trk Talebe Birliini de kendi gdm altna ald. CHFnn 1935de yaplan Drdnc Byk Kurultay parti ile devleti zdeletirmekteydi. 1936 ylnda kan bir genelgeyle iileri bakanlar dorudan parti genel sekreteri, valiler ise partinin il bakanlar oldular. Bylece devlet partiye egemen oluyor, Trkiyede tek-parti ynetimi perinleiyordu. 1937 ylnda "Alt Ok"un Anayasaya alnmasyla partinin ilkeleri devletin de ilkeleri haline getiriliyor, parti ile devlet zdelii artyordu.

18 Haziran [1936da] Babakan smet nn tarafndan yaymlanan bir genelgeyle ileri Bakanl ile CHP Genel Sekreterlii birletirilirken, illerin valilerine partinin il bakanl grevi verildi. CHPnin 1935te toplan Drdnc Byk Kurultaynda parti-devlet btnlemesi yolunda ok byk admlar atlmt. Kurultayda benimsenen yeni tzkte, "parti, kendi barndan doan hkmet rgt ile kendi rgtn birbirini tamamlayan bir birlik tanr" eklinde bir hkme yer verilmiti. Yine tze gre parti rgt ile ynetim arasndaki ilikiyi merkezde parti genel sekreteri ile bakanlar ya da bunlarn adna yetkili olanlar, illerde ise partinin il bakanlar ile valiler kuracaklard. 1936 ylnn ortalarnda CHP ynetimi parti-devlet btnlemesi yolunda ok nemli bir adm daha atarak partinin grnteki zerkliini tamamen ortadan kaldrd. Parti bnyesindeki esasl deiikliin ilk adm olarak 15 Haziranda, 1931den beri partinin genel sekreterliini yapan Recep Peker, deimez genel bakan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan grevden uzaklatrld. Genel sekreterlik grevi geici bir sre iin Bavekil smet nnye verildi. Bu deiikliin ardnda yatan, bundan byle parti genel sekreterlii ile iileri bakanlnn birletirilmesi isteiydi. gn sonra ... ileri Bakanl ile parti genel sekreterlii birletiriliyor ve ileri Bakan kr Kaya yeni genel sekreter ... yaplyordu. 16 Haziran genelgesinden sonra, parti-devlet btnlemesi yolunda bir baka byk adm 1937de atlacak ve CHPnin Alt Oku devletin ilkeleri olarak Anayasaya girecekti.
Parti-devlet btnlemesi, Cumhuriyetin 75 Yl, cilt I (stanbul, 1998).

Recep Peker (1889-1950)

1889da stanbulda dodu. 1907 ylnda Harbiye Mektebini bitirdi. 1911-1912 yllarnda Trablusgarp, 1912-1913de Balkan Savalarnda, Birinci Dnya Savanda Rumeli ve Kafkas Cephelerinde arpt. 1919da Erkn Harbiye mektebini bitirdi ve Kurtulu Savana katlmak zere 1920de Anadoluya geti. 23 Nisan 1920de alan TBMM'nin Genel Sekreterliine getirildi. 1923te Ktahya milletvekili seilerek iki dnem TBMMne girdi. Ayn yl Halk Frkasnn genel sekreteri seildi. eitli bakanlk grevlerinde bulunan Peker, 1928'de Cumhuriyet Halk Frkas Meclis grubu bakan vekilliine getirildi. Uzun yllar CHPnin genel sekreterliini yapan Peker 1946da ok partili dnemin ilk hkmetini kurdu. 1950de stanbulda ld. Peker daha ok CHP iinde liberal demokrasiye kar kat tutumlu genel sekreter olarak anlr.

BYOGRAF
1
Celal Bayar (1883-1986)
Trkiye Cumhuriyetinin nc cumhurbakan olan Celal Bayar, 1907den itibaren Jn Trklerin ttihat ve Terakki Cemiyetinde siyasi faaliyetlerde bulundu, Kurtulu Sava srasnda ulusalc harekete katld. 1923te zmirden milletvekili seilen Bayar, 1924te Bankasnn kurulmasyla grevlendirildi. 1932de ktisat Bakanlna getirildi, 1937de Mustafa Kemal Atatrk tarafndan smet nnnn yerine babakan olarak atand. Cumhuriyet yllarnda ekonomide liberal politikalarn szcs olarak bilinen Bayar, nnnn cumhurbakan olmasndan sonra da, 1939 ocana kadar babakanlkta kald.

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas.

B. CHP iinde siyasal mcadeleler

Belge 1 ve 5

(1937 deiiklikleri ve 1945te kabul edilen diliyle) Madde 1 - Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. Madde 2 - Trkiye Devleti Cumhuriyeti, Milliyeti, Halk, Devleti, Layik ve Devrimcidir. Devlet dili Trkedir. Bakent Ankaradr. Madde 3 - Egemenlik kaytsz artsz Milletindir. Madde 4 - Trk milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr. Madde 5 - Yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr. Madde 6 - Meclis, yasama yetkisini kendi kullanr. Madde 7 - Meclis, yrtme yetkisini kendi setii Cumhurbakan ve onun tyin edecei Bakanlar Kurulu eliyle kullanr. Meclis, Hkmeti her vakit denetleyebilir ve drebilir. Madde 8 - Yarg hakk, Millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr.

n Her ne kadar Trkiye 1930larda tek-parti ynetiminde yaadysa da, siyasal mcadele hem CHPnin kendi iinde, hem de lke iinde deiik kar kesimleri arasnda srd. rnein, Atatrk ile nn arasnda gl balar olmakla beraber baz nemli konularda dnce ve slup farkllklarnn da bulunduu, 1930larn bandan beri biliniyordu. Parti iinde Babakan smet nnnn evresinde bulunan ve devletin siyasal, ekonomik ve toplumsal alanda daha fazla mdahaleci olmasn savunanlarla, ktisat Vekili Celal Bayar gibi devletin ancak zorunluluk bagsterince mdahale etmesi gerektiini dnenler arasnda iten ie bir mcadele srmekteydi. Atatrk, devletilik konusuna daha lml yaklayor, parti ierisinde devletilie daha mesafeli bakan Celal Bayar ve arkadalarn destekliyordu. Celal Bayar, biraz da bu nedenle 1932 ylnda ktisat Vekilliine getirilmiti. Atatrk ve nn arasndaki farkllk d politika meselelerinde de aa kyordu. Atatrk, Hatay meselesi gibi konularda daha atak bir tavr taknrken, nn daha lml bir duru sergiliyordu. Btn bu gelimeler sonucunda 1937 ylnda smet nn, 1925 ylndan beri elinde tuttuu babakanlktan uzaklatrlarak yerine Celal Bayar getirildi. Ancak bu deiikliin etkileri Atatrkn 1938de lmyle birlikte snrl olacak, smet nnnn Cumhurbakanlna seilmesiyle dengeler yeniden deiecekti.

Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, yeni babakan Celal Bayarla (1937).

342

343

N A H T A S Z C K

C. CHPnin temel ilkeleri: Alt Ok

Belge 1, 2, 3, 4 ve 5

Alt Okun ierii.

KNC KISIM Cumhuriyet Halk Frkasnn Ana Vasflar

Alt Ok
CHPnin temel ilkelerini simgeleyen Alt Ok, ilkelerin belirlendii 1931 Kongresinde deil, 1933de tasarlanmtr.

n Deiik dnemlerde ve deiik kimselerce farkl da tanmlansa, 1930larda anlald biimiyle Alt Ok*un zerinde byk lde uzlalan bir anlam btnl vard. Bunlardan ulusuluk, CHPnin Alt Oku arasnda ok nemli bir yer tutmaktayd. Bu ilkeyle kastedilen toplumsal dayanmann ve siyasal kimliin ulus ekseninde kurulmasyd; yani vatandalar kendilerini Osmanl dneminde olduu gibi dinsel deil, daha ok kltrel ve ulusal ltlerle tanmlayacaklard. Trkiye toplumunun Trklk kimlii etrafnda oluturulmas isteniyordu. Trk ulusuluu, kendisini Trk hisseden herkesin Trk olarak kabul edilmesi gibi esnek bir ekilde tanmlanm olmasna karn, 1930larda hem CHP iinde, hem de toplumda etnik temelde ve ar biimlerde tanmlayanlar da oldu. n Halklk da ulusuluk gibi zor tanmlanabilecek bir ilkeydi. Halklk, siyasal iktidarn halktan kaynaklandna vurgu yapmakla birlikte, halk iin almak, halk iin ya da halk adna bireyler yapmak olarak da alglanmaktayd. Ancak, halk kavramnn kendisi de olduka tartmalyd. 1908 sonrasnda ne kan aydnlardan Yusuf Akura, halk daha ok ekonomik anlamda yoksul kesimler olarak tanmlarken, Ziya Gkalp halk kavramn belirli bir eitim ve retimden yoksun, geni kesimleri anlatmak iin kullanyordu. Cumhuriyet dncesinde bu konuda Gkalpin daha etkin olduu grlr. Halklk, toplumun ayrcalkl snflardan olumadn, herkesin kanun nnde eit olduunu vurgulayarak toplumu "kaynam ve tezatsz", birbirleriyle atmaktan ok dayanma iinde olan bireylerin meydana getirdii organik bir btn olarak gstermekteydi. n Devletilik, Alt Ok arasnda en ok tartma yaratan ilkelerden biriydi. Bugn bile devletiliin ne olduu tartma konusu olabilmektedir. Bunun nedeni konuya ilikin ok farkl alglamalarn olmasdr. Devletilik, en basit tanmyla devletin ekonomik bir aktr olarak belirmesi, yani devletin kendisinin snai, ticari ve tarmsal ilerle megul olmasdr. Geri 1920lerde de devlet ekonomiye eitli biimlerde mdahale etmiti; ancak devlet iletmeciliinin asl olarak gndeme geldii yllar 1930lar oldu. Bu yllarda kurulan Smerbank, Etibank gibi byk devlet iletmeleri hem ekonomik gelimenin salanmas, hem de zel sektrn sonraki yllarda geliiminin temellerinin atlmas asndan Trkiyede nemli roller oynadlar. n Laiklik, Cumhuriyetin en ok zerinde durduu ilkelerden biriydi. Devlet ileriyle dinin birbirinden ayrlmas anlamna geliyordu. Geri bu klasik tanm yeni rejimin dini ilere yaklam asndan pek kullanl deildi nk Trkiyede devlet, aslnda dini kontrol altna alma abasndayd. Nitekim bugn bile varln srdren Diyanet leri Bakanlnn vatandalarn dini hizmetlerinin grlmesinde nemli ilevleri vardr; ancak byle olduu iindir ki devletle dinin tam anlamyla birbirinden ayrldn sylemek gtr. Aslnda Cumhuriyetle gerekleen, toplumsal hayatn giderek seklerlemesi, yani dnyevilemesiydi. Gndelik yaam giderek daha fazla dnyevi referansa, rnein, bilim ve teknolojiye dayanarak dzenleniyordu. Bu da olduka nemli bir toplumsal gelimeye iaret ediyordu. Din ise daha ok insanlarn bireysel yaamna, bireysel inan alanna indirgenmeye alld. Laiklik, "ada uygarlk dzeyine" ulamakta son derece merkezi rol olan bir ilke olarak grlmekteydi. n Zaman zaman "devrimcilik" olarak da adlandrlan inklaplk, gelime ve ilerleme anlamna geliyordu. Bu ilkeyle kastedilen, toplumun Fransz ve Rus Devrimlerinde olduu gibi srekli ve kkten bir biimde dntrlmesinden ok Cumhuriyetin kazanmlarnn savunulmas ve daha ileri gtrlmesiydi. Bylece inklplk, Jn Trklerin "terakki" (ilerleme) dncesini de artryordu. n CHPnin Alt Okundan farkl yorumlanmaya en az ak olan, hi kukusuz, cumhuriyetilik idi. Bu ilke siyasal iktidarn ruhani ya da ailevi bir temelden deil, halk egemenliinden kaynakladn ifade ediyor, yani Osmanl Devletinden kesin bir kopuu vurguluyordu.

Paabahe ie ve Cam Fabrikas (1935).

1 Cumhuriyet Halk Frkas, A) Cumhuriyeti, B) Milliyeti, C) Halk, ) Devleti, D) Laik, E) nklpdr. A) Frka, cumhuriyetin, ulusal egemenlik lksn en iyi en emin biimde temsil eden ve uygulayan devlet biimi olduuna inanmtr. Frka, bu sarslmaz inanla cumhuriyeti tehlikeye kar her arala savunur. B) Frka, ilerleme ve gelime yolunda ve uluslararas temas ve ilikilerde btn uygar uluslara denk ve onlarla uyum iinde yrmekle birlikte Trk toplumunun kendine zg zelliklerini ve balbana bamsz kimliini korumay esas sayar. C) rade ve egemenliin kayna ulustur. Bu irade ve egemenliin, devletin vatandaa ve vatandan devlete olan karlkl grevlerinin gerektii gibi yerine getirilmesini dzenleme yolunda kullanlmas, Frkaca byk esastr. Kanunlar nnde kesin bir eitlik kabul eden ve hibir bireye, hibir aileye, hibir snfa, hibir cemaate ayrcalk tanmayan bireyleri halktan ve halk olarak kabul ederiz. ) Bireysel alma ve etkinlii esas tutmakla birlikte mmkn olduu kadar az zaman iinde ulusu refaha ve lkeyi bayndrla eritirmek iin ulusun genel ve yksek karlarnn gerektirdii ilerde zellikle ekonomi alannda devleti edimli olarak alkadar etmek nemli esaslarmzdandr. D) Frka, devlet ynetiminde btn kanunlarn, kurallarn ve yntemlerin, bilm ve tekniin ada uygarla salad esas ve biimlere ve dnya ihtiyalarna gre yaplmasn ve uygulanmasn prensip kabul etmitir. Dinsel grler vicdana ilikin olduundan, Frka, din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ve siyasetten ayr tutmay ulusumuzun ada ilerlemede balca baar unsuru olarak grr. E) Frka, ulusumuzun birok fedakrlklarla yapt inklplardan doan ve gelien prensiplere sadk kalmay ve onlar savunmay esas tutar.
C. H. F. Program (stanbul, 1931).

ktisat Bakanna gre devlet mdahalecilii.

Memleket iindeki iktisad karlar kendi kendine ve alabildiine anarik surette faaliyet ve harekette bulunmayacaklardr. Onlar yksek bir uyum ve denge temin etmek iin bir noktaya doru sevk edilecek ve ynlendirilecekler. Fakat bu noktaya doru sevk edilip ynlendirildiklerinde, devletin etkinlikleri bireyin yerine gemeyecek, bireyin etkinliklerinde ne gibi engeller varsa onlar ortadan kaldracak, bireyin etkinliklerinin birbirlerini nakz edecek, birbirlerini zarar verecek biimde yrmelerine engel olarak topluluun ortak ve genel karlarn kollayacak biimde sevk edecek ve ynlendirecektir... Devlet mdahale etmeyecek olursa memleketimizin gerek ierdeki bireysel karlarn ekonomik etkinliklerinde, gerek dardaki bireysel etkinliklerin memleket iindeki etkinliklerinde memleketin btnln ve hatt varln tehlikeye koymasna gz yummu demektir. ktisatta belirli hakim noktalar vardr. O hakim noktalara iktisadi hayattan km olanlar, her halde o memleketin bireylerini karlarna alet olarak kullanabilirler. Exploitation de lhomme par lhomme, insann insan tarafndan ekspluvate edilmesi, budur... [Devlet] o hakim noktalar daima ve tamamen kendisi igal edecek ve bu sayede memleketin bireyleri tarafndan yaplan zel giriimleri koruyabilmi olacaktr. Eer o hakim noktalar liberalizmin anarik durumuna terk edecek olursak, Baylar, on seneden beri elde edilmi olan sonularn hepsi bir senede ortadan kalkm olacaktr.
ktisat Vekili Mustafa eref (zkan) Beyin, Trkiye Byk Millet Meclisinde 2 Ekim 1930 tarihli konumas, T. B. M. M. Zabt Ceridesi, Cilt XXI.

1 344

Alt Ok.

1938de Karabk Demir elik Fabrikas inaat.

345

II. Rejimin ideolojik temelleri

S Z L K

A. Ulusu tarih bilincinin oluturulmas

Belge 1, 2 ve 3

* Brakisefal

n 1930lu yllar Trk ulusuluunun pekitirilmesi asndan son derece nemli yllar oldu. Yeni bir ulusal bilin yaratlmas hedefleniyor, bu nedenle zellikle tarih ve dil meselelesi zerinde nemle duruluyordu. Atatrkn kendisinin bizzat nderlik ettii almalar 1930lu yllarn ilk yarsnda hz kazand. Bu dnemde baka birok lkede grld gibi tarih ulusal bilincin yaratlmasnda ara olarak kullanlyordu. 1931 ylnda daha sonra Trk Tarih Kurumu adn alacak Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulmas bu ynde atlm nemli bir admd. Bu yllarda Trkiyede bugn dahi olduka etkili olan Trk Tarih Tezi gelitirildi. Bu teze gre Trkler ktlk, kuraklk gibi nedenlerle Orta Asyadan tm dnyaya yaylmlar, bu srete byk medeniyetler kurmulard. rnein Ortadounun en eski medeniyetlerini yaratan Hititler, Smerler gibi topluluklarn Trk etnik kkeninden geldii iddia ediliyordu. (Bu yllarda kurulan Etibank, Smerbank gibi kamu iletmelerinin adlar bu tr kayglarla verilmiti.) Trk Tarih Teziyle Trklerin ezelden beri nemli medeniyetler kurduu vurgulanyor, bu yolla ulusu bir bilin ve duyarllk oluturularak saygn bir ulusal kimlik yaratlmak isteniyordu. Bu tarihi grte alt yz yllk Osmanl mparatorluu ikincil bir konuma itiliyor, slam dininin Trkler zerindeki etkileri de neredeyse hi vurgulanmyordu. Bu anlamda bu yeni tarih tezi dnyevileen ve laikleen Trkiyeye daha fazla hitap etmekteydi. Ayrca arkeoloji ve antropoloji almalarna arlk verilerek "bilimsel" kantlar da retilmeye allyordu. rnein Trklerin kafa yaplarnn Avrupann brakisefal* kafa yapsyla benzerliine dikkat ekilerek Trklerin ayn zamanda Avrupa ailesinin de bir paras olduu anlatlyordu.

I. Trk Tarih Kongresine 2 katlanlar toplu halde (temmuz 1932).

nerilmi ancak halk tarafndan benimsenmemi szcklerden rnekler.

Ayt Krmc Badamak Oydam Batkn dek Betke zbelek Bezeki Srgt Deet Muhatap Sarraf Telif etmek Telkin Mflis Tazminat Makale Nfus kd Nakka, dekoratr Mshil Temas Belediye Mrettip Meru Tenasl Tenakuz Sahtekr Tayyareci, pilot Rtbe Mahalle Tahkik Tatbik thalat Mhtedi Nahiye Teberru Nakarat Suikast
"Osmanlcadan trkeye karlklar klavuzuna katma", lk, cilt V, say 27 (1935).

Soyad Nizamnamesi.

Bakanlar Kurulu Karar Tarihi - No: 24/12/1934 - 2/1759 Dayand Kanun Tarihi - No: 21/06/1934 - 2525 Yaymland Resmi Gazete Tarihi - No: 27/12/1934 - 2891 Madde 1 - Her Trk, z adndan baka soyad da tayacaktr. Soyad olmayanlar 02/07/1936 gnlemecine kadar bir soyad seip 31inci madde hkmlerine gre bunu nfus ktklerine ve doum katlarna yazdracaklardr. Madde 5 - Yeni taklan soyadlar Trk dilinden alnr. Madde 6 Soyad ya yalnz olarak veyahut (olu) ile birlikte kullanlr.

B. Dil devrimi

Belge 4 ve 5

arbaylk Dizmen Trml Dlerme Tutmazlk Dzc Uman Erece Uram Gerin Uygut Gire Uzynen Kamun Verit Kavutak Yan

Trke ezan.

Tanr uludur phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed Haydi namaza Haydi felha Namaz uykudan hayrldr1 Tanr uludur Tanrdan baka yoktur tapacak
1

Yalnz sabah ezannda sylenir.

n Trk ulusuluunun pekitirilmesinde tarih tezi kadar dilin de nemli bir rol olduu dnlmekteydi. Daha sonra Trk Dil Kurumu adn alacak Trk Dili Tetkik Cemiyeti (1932) oluturularak Trkedeki yabanc szcklerin, zellikle Arapa ve Farsa kkenli szcklerin temizlenmesi almalarna hz verildi. Ama ulusal bir dil yaratmakt, bylece dinsel ve "Dou" etkisi artran semboller giderek kltrden de dlanabilecekti. Hi kukusuz byle bir giriimde Osmanlca ve Osmanl kltrel yapsyla araya mesafe konmasnn da nemli bir rol olmutu. Trk ulusunu oluturan temel gelerden birinin Trk dili olduu vurgulanmaktayd. Bu nedenle eski Trke kitaplardan, Anadoludan, Kafkaslardan ve Orta Asyadan "ztrke" szckler derlenmeye alld. Ancak ztrkecilik hareketinin snrl bir etkisi oldu, nk dilin birdenbire deimesi mmkn deildi. 1936 ylnda baka bir kuram gndeme geldi: Gne Dil Teorisi. Bu kurama gre btn diller tek bir kk dilden tremi, bu dil de Orta Asyada domu, buradan tm dnyaya yaylmt. Trke ise bu kk dile en yakn dildi ve adeta tm diller Trkeden tremilerdi. Dolaysyla yabanc kelimelerin Trkeden mutlaka atlmas gerekmiyordu, nk zaten o yabanc kelimeler Trkeden tremilerdi. "Dil Devrimi" olarak adlandrlan bu almalarla ayrca sekinler ve halk arasndaki uurumun da kapatlaca dnlmt. Atatrkn lmnden sonra bu kuramlar ok fazla rabet grmedi. Ancak Trk dili etrafnda cereyan eden tartmalar o yllarda ulusal dil oluturma kaygsnn ne denli nem kazandn gstermesi asndan nemlidir.

Madde 7 - Yabanc rk ve millet isimleri soyad olarak kullanlamaz. Madde 8 - Bir airete veya kabileye iliik anlatan soyadlar kullanlamaz ve yeniden taklamaz. Madde 9 - Eski ve yeni devlet kadrosundaki rtbe ve memuriyet bildiren soyadlar kullanlamaz ve yeniden konamaz. Madde 10 - Umumi edeblere uygun olmyan veya gln veya iren olan veya hakaret anlatan soyadlar kullanlamaz ve yeniden taklamaz. Madde 11 - Tarihte n alm byklere iliik anlatan soyadlar bu kiilere iliik resmi kaytlarla, belgelerle sabit olmadka kullanlamaz ve yeniden taklamaz. Madde 17 - Kadn evlenince babasnn soyadn brakp kocasnn soyadn alr. Madde 21 - Evliliin feshi veya boanma hallerinde ocuk anasnn yannda bile olsa ocuklara soyad seme hak ve vazifesi babanndr.

1. Sizce soyad kullanmnn birey, toplum ve devlet asndan yararlar nelerdir? 2. Yukardaki belgeyle Trk ulusuluu arasnda nasl bir ba gryorsunuz?

346

347

III. Dnce dnyasyla ilikiler

A. niversite reformu
Belge 1 ve 2

n Gen Cumhuriyet ynetiminin dnsel hayat asndan zerinde nemle durduu konulardan birisi de niversitenin yeniden yaplandrlmasyd. Eski ad Darlfnun (Bilimler Evi) olan niversiteye akademik olarak yetersiz olduu ve Cumhuriyet reformlarna ilgisiz olduu yolunda ciddi eletiriler yneltilmekteydi. Cumhuriyet reformlarna bal ada bilim adamlar yetitirmek amacyla 1933 ylnda zamann eitim bakan Dr. Reit Galipin nclnde bir niversite reformu yaplarak niversite retim yelerinin te ikisinin (yz kii) grevlerine son verildi. Bu srete smayl Hakk Baltacolu, Ahmet Aaolu gibi nl baz profesrler niversitedeki ilerini kaybettiler. Yeni yasa te yandan kinci Merutiyet dneminden beri var olan niversite zerkliini de ortadan kaldrd. Rektr ve dekan seimleri yerine atama usul kabul edilmekteydi. Ayrca niversite reformu sonrasnda, 1933de Ankara Yksek Ziraat Enstits, 1934de Milli Musiki ve Temsil Akademisi, 1935de Ankarada Dil ve Tarih Corafya Fakltesi kuruldu; eski ad Mlkiye Mektebi olan kurum Siyasal Bilgiler Okulu adn ald. n Trkiyenin bilimsel gelimesinde 1930lu yllarn zel bir nemi vardr. Bunun nedeni nazilerin elinden kaarak Trkiyeye snan ok sayda Alman bilim adamnn yapt katklardr. ounluu Yahudi kkenli bu bilim adamlar nazilerin iktidara gelmesi nedeniyle Almanyay terk etmek zorunda kalm, Trkiyede tptan hukuka, mimariden temel bilimlere kadar birok dalda deerli katklar yapmlar, birok bilim adam yetitirmilerdir. Bu kiilerin bir ksm savatan sonra hem Avrupada hem de Amerikada bilimsel gelimelere byk katkda bulunacaklard. n niversite reformu sreciyle paralel olarak niversitelerde bir nklp Tarihi Enstits kurulmas gndeme geldi. Bununla amalanan Trk nklabnn eitli ynlerinin topluma benimsetilmesiydi. Bu enstitde dersleri dnemin tannm siyasi nderleri verdiler. smet nn, Recep Peker, Mahmut Esat Bozkurt gibi CHP iinde ve hkmetteki nemli kiilerin verdii dersler basnda da geni lde haber olmutu. Bu derslerden Recep Pekerin, Yusuf Hikmet Bayurun, Yusuf Kemal Tengirenkin ve Mahmut Esat Bozkurtun dersleri srasyla Recep Pekerin nklp Dersleri Notlar, Trkiye Devletinin D Siyasas, Trk nklab Dersleri/Ekonomik Deimeler ve Atatrk htilali balklar ile kitap olarak baslmtr. "nklp dersleri" o yllarn Trkiyesinin dnsel hayatn anlamak asndan nemli ipular vermektedir.

stanbul niversitesinden kan kz renciler.

3 niversite reformu sonrasnda stanbul Darlfnunu levhasnn stanbul niversitesi levhas ile deitirilmesi.

Gazi Eitim 4 Enstits.

B. Tek parti ynetimi ve basn

1
Muhalif bir gazeteciye gre 1931 Basn Kanunu.

Belge 3 ve 4

Ama dorudan doruya bu kanunu eletirmek olsayd, onun Cumhuriyet sistemlerinden ok, iki derece gerideki sistemleri tatmin iin kaleme alnm maddelerden olumu olduunu sylemekte asla tereddt edilmezdi. Gerekten de, dnyann hibir tarafnda u yolda uygulanm bir kanun bulunmad ciddiyetle ne srlebilir.
Arif Oru, Vatandan Birinci Hrriyeti (stanbul, 1932).

n CHP ynetiminin topluma ulamasnda basnn nemli bir yeri olduu dnlyordu. Ancak, niversite gibi, basnn da iktidarla uyum iinde olmas isteniyordu. Bu nedenle 1930larda yasalarda yaplan birok deiiklik hak ve zgrlkleri kstlayc nitelikte oldu. 1931de kabul edilen Matbuat Kanunu hkmete lke yararna uygun yayn yapmayan basn organlarn kolayca cezalandracak yetkiler veriyordu. Bylesi esnek bir "lke yarar" kavramna dayanlarak istenildiinde hkmetin houna gitmeyen her trl yaynn n alnabilecekti. rnein, ynetime yaknl ile tannan gazeteci Falih Rfk Atay bile o yllarda gazetelerin bir telefonla kapatlabildiini belirtmiti. 1934te kabul edilen Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanunu ise polise "pheli" grd kiiyi istedii kadar gzaltnda tutma yetkisi veriyordu. Ceza Kanununda 1936da yaplan deiiklikle devlet karlarnn korunmasna ynelik admlar atld ve cezalar arlatrld. Bu deiiklikte Mussolini talyasnn 1930 tarihli ceza yasas rnek alnmt. Yasa zellikle sosyalist ve komnist hareketleri yasaklayc maddeleriyle dikkat ekiyordu. 1938de karlan Cemiyetler Kanunu da dernekler zerinde devlet denetimini artrmt.

Nazilerden kaan bir profesr anlatyor.

Gnn Mill Eitim Bakan Dr. Reit Galip, kamuoyuna yapt resm aklamasnda, yeni kurulan niversitenin lvedilen Darlfnun ile hibir ilikisi olmadn, kendi geleneini kendisiyle balatan tamamiyle yeni bir kurum olduunu vurgulad. Trk Dil Kurumu daha uygun z Trke bir karlk bulana kadar, kurumun ad "niversite" olacakt. Bakan, Trk kanun diline Avrupa dillerinden aktarlan bu deyimin anlamn aklarken, bir niversitenin temel grevinin pratik davran biimleri aramak yerine saf bilimsel bir kltr yaratmak olduuna dikkat ekti. Geri baz faklteler, rnein tp ve hukuk faklteleri, bir eit meslek okuludurlar; fakat, bu fakltelerin hazrlad meslekler, son derece kapsaml bir bilim kltrn zorunlu klar. niversite, hereyden nce speklatif dncenin odak noktas ve kaynadr ki, bu da bilim adamlarnn ileridir. te, stanbul niversitesinin kuruluu srasnda bu gre zellikle nem verilmitir. Nitekim hoca kadrosunun terkibi de bunu gsterir. Hoca kadrosu, gruptan oluuyordu. lk grubu, lvedilen Darlfnundan devralnan ve gerek bir bilim adamnn zelliklerine sahip retim kadrolar oluturuyordu. kinci grup, Cumhuriyetin kurulmasndan bu yana Avrupada en iyi artlar altnda yetitirilmi ve hocalarnn takdirini kazanm olan gen kadrolard. Bu profesr adaylarnn, bir-iki yl iinde niversite doenti unvann kazanmalar bekleniyordu. Nihayet nc grup da, yabanc profesrlerden meydana gelmekteydi.
Ernst E. Hirsch, Htralarm (Mnih, 1982).

348

349

IV. Atatrk ve nn
A. nder imajnn nemi
Belge 1 ve 2

BYOGRAF
3
Mustafa Kemal Atatrk (1881-1938)
Soyad Kanunu uyarnca TBMM, Mustafa Kemale "Trklerin babas" anlamna da gelen "Atatrk" soyadn vermitir (24 Kasm 1934). Romallarn, sevdikleri imparatorlarna verdikleri pater patriae (vatann babas) lakabn anmsatan bu soyadnn hem askeri baarlar hem de siyasal konumu asndan Mustafa Kemale yakt sylenebilir. Ancak, "ata" szcnn eski Trkedeki "yol gsterici" ya da "retmen" anlamlarnn, kendine byle bir ilev atfettiine dair pek ok sz dolaysyla, Mustafa Kemalce daha ok benimsendiini sylemek gerekir. Ulus-devlet kurucusu olmakla birlikte Atatrk, ulusudan ok, vatanseverdi. Nitekim ulusuluun kltrel ve ideolojik boyutlaryla daha ge, Trk Tarih Kurumu (1931) ve Trk Dil Kurumunun (1932) oluturulduklar, yani btn dnyay sarsan iktisadi bunalmn lkede ideolojik bir boluk hissettirdii dnemde ilgilenmitir. Atatrkn ideolojik speklasyondan holanmadna ilikin en gl kant, rejimini tanmlamaya alanlara kar taknd mesafeli tavrdr. Nitekim, iki dnya sava arasnda Avrupada yaygnlaan tek parti rejimlerinden esinlenmi bir dizi rejim hayran, 1930larda "Kemalizm" adnda bir doktrinden sz etmitir. Atatrk bunlarn hibirini benimsememi, bylesi yaklamlarn rejimin dinamizmini sekteye uratacan savunmutur. Kendi yazd ve devleti hereyin stnde tutan "yurttalk bilgisi" kitab Vatanda in Medeni Bilgilerin manevi kz Afet Hanmn imzasyla yaymlanmasnn (stanbul, 1930) nedeni de ayndr. Atatrkn, adn rejimine ya da gnn siyasal gereine vermek istememesi, ancak rejimini geici grmesiyle ve gelecekte bu rejimin almasn arzulam olmasyla aklanabilir. Dolaysyla, Atatrkn lkesinde demokratik bir gelenek yerletirmeye alan, otoriter bir lider olduunu sylemek abartl olmaz. Aksi takdirde, her yaptn yasama organ yoluyla yapm olmas, yahut 1924 Anayasasn kaldrmak bir yana, liberal ruhuna bile dokunmam olmas anlalamaz.
(Ayrca bkz. s. 293 ve 309)

n 1930larda yaygn olarak gze arpan kampanyalardan biri de, tek-parti ynetiminin nderi etrafnda kenetlenen bir toplum yaratmaya ilikin olanyd. Atatrk imgesinin siyasal yaamda ne karlmas hedefleniyordu. Bu anlayta hi kukusuz 1930lu yllarda eitli lkelerde "eflik" sistemlerinin yaylmasnn da etkisi vard. Atatrk "halaskr" (kurtarc), "byk", "ulu", "esiz", "yce", "lmsz", "baretmen" gibi sfatlar kullanlarak, adeta doast ve tanrsal bir nitelie kavuturulacakt. Bazlar saya, Musaya, Nuha, Hzra, Mehdiye benzetmi, bazlar Tanrtrk demi, Atatrke neredeyse mistik sfatlar yaktrlm, onun ahsnda Trk ulusunun cisimletii sylenmiti. Dnemin nl gazeteci yazarlarndan Falih Rfk Atay, 1931de "Kemalist inklaplarn ba ilerinden biri Mustafa Kemali her gn daha iyi tantmaktr. Her tarafta Frka ocaklarnda Mustafa Kemal kesi hemen yapmaa balamalyz" diye yazmt. Dnemin CHP belgelerinde devlet, "atas etrafnda toplanan millet" olarak sunuluyordu. Trkiyenin siyasal sistemi, liderlie ar bir nem veriyordu. Daha sonra 1938de cumhurbakanlna seilen smet nn ise kendisine "Milli ef" denmesini severek kabullenecek, paralara ve pullara Atatrkn yerine kendi resmini bastracakt.

Millet - Biz, yavrumuzu senden bakasna emanet edemeyiz!.. Milletin kyafeti hakknda ne dnyorsunuz?

B. Atatrkn lm
1
Zafer Heykeli (Ankara).

Belge 3 ve 4

n 1924 ve 1927de iki kez kalp krizi geirmesine ramen, Atatrkn sal 1937ye kadar genel olarak iyiydi. Ama durumu zellikle 1938 martndan sonra karacier rahatszlndan dolay iyice ktleti. Bu gelimeler bir yandan kamuoyundan gizlenirken, bir yandan da Ankara kulislerinde Atatrkn yerine kimin cumhurbakan seilecei konuulmaya balamt. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk 10 Kasm 1938 sabah ld. Cenaze trenine onbinlerce kii katld, hatta izdihamdan on bir kii hayatn kaybetti. Atatrkn cenazesi stanbul Dolmabahe Sarayndan alnarak Ankarada, Antkabire nakledilecei 1953 ylna kadar, Etnografya Mzesinde tutuldu.

C. smet nnnn cumhurbakan seilmesi

Belge 5 ve 6

Atatrkn naa, Ankara stasyonundan TBMMne giderken, 20 Kasm 1938.

n smet nn, 11 Kasm 1938de TBMM tarafndan oybirlii ile cumhurbakan seildi. 26 Aralkta gerekletirilen Olaanst Kongrede parti tznde deiiklie gidilerek Atatrk partinin "ebedi genel bakan", smet nn ise "deimez genel bakan" ilan edildi. nnnn kendisi artk uzun yllar "Milli ef" olarak anlacakt. nnnn cumhurbakanlna seilmesi, 1937de babakanlktan ayrlm olmasna ramen partideki gcnn hala etkili olduunu gsteriyordu. Ayrca partiden baka aday kmamas ve nn ismi zerinde bir anlama salanmas, parti nde gelenlerinin siyasal rejimde sreklilik olacan tm dnyaya gstermeleri asndan da nemliydi. n Bir kez daha hkmeti kurmakla grevlendirilen Celal Bayar, bu grevde fazla kalamad. 1939 seimlerinden sonra babakanla nnye yaknlyla tannan Refik Saydam getirildi. Yeni kabinede Atatrkn istei ve yardmlaryla yldzlar parlam olan Celal Bayar, kr Kaya ve Tevfik Rt Aras gibi gl isimlere yer verilmedi. Bu kiiler bundan sonra nemli ve etkili mevkilere gelemeyeceklerdi. te yandan nn, parti iindeki gcn arttrma amacyla gemi dnemlerdeki muhaliflerle barma siyaseti gderek, Atatrk dneminde siyasetten uzaklatrlm olan Kurtulu Savann baz nemli isimlerinin de itibarlarn iade etti. Bunlardan en nemlileri Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Refet Bele gibi eski nl komutanlar, Hseyin Cahit Yaln gibi tannm muhalif gazetecilerdi. Bu kiilere Atatrk eletirmemeleri ve gemi olaylar gndeme getirmemeleri kouluyla CHP iinde etkin olabilecekleri sz verildi.

B
6

Mustafa smet nn (1884-1973)

Parlak bir kurmay subay olarak hret yapan smet nn, Mill Mcadele dneminde nce cra Vekilleri Heyetinde Genelkurmay Vekili, sonra da Bat Cephesi Komutan oldu. Zaferden sonra Mudanya Brakmasnda gsterdii baar nedeniyle Dileri Bakan oldu ve yeni Trkiyeyi Lozan Konferansnda temsil etti. Cumhuriyetin ilnyla birlikte Babakan oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmas srasnda bu grevden ayrlan smet Paa, mart 1925te yeniden babakanla geldi ve 1937ye kadar bu grevde kald. Atatrkn lm zerine, 11 Kasm 1938de Trkiyenin ikinci cumhurbakan oldu. yi bir ynetici ve eylem adam olan nn, Cumhuriyet dneminin en zor yllarnda Trkiyenin kendi bana ayakta durabilmesini salamtr. Cumhurbakanl dneminde ise, d basklara karn Trkiyeyi kinci Dnya Savann dnda tutmutur. 1950de cumhurbakanln Celal Bayara brakan nn, 1972ye kadar aktif siyasette yer alm, 1973te lmtr.

Bursada Atatrk Heykeli. Atatrk heykelleri, rejime meruluk kazandrmaktan baka ne ilev gryordu?

350

351

V. Toplumun biimlendirilmesi
A. Halkevlerinin kurulmas
Belge 1, 2 ve 3

n Yeni kurulan Cumhuriyetin yeni bir toplum oluturmas hedefleniyordu. Bu dorultuda giriilen bir dizi atlmn en nemlilerinden biri, hi kukusuz Halkevlerinin kurulmasdr. Halkevleri, 1931deki parti kurultaynn ardndan, CHPnin "halka gitmek" ve Cumhuriyetin getirdii reformlar tabana yaymak amacyla 1932 ylnda gerekletirdii uygulamalardan biridir. Trk Ocaklarnn binalarnda faaliyet gsteren, btesi devlet tarafndan karlanan ve hem partinin hem de devletin gdmnde olan bu kurululara valiler ya da kaymakamlar bakanlk ediyordu. Halkevleriyle amalanan yetikinleri eitmek, kltr dzeylerini gelitirmek ve Cumhuriyet rejimine bal vatandalar yetitirmekti. 1930lu yllar boyunca Trkiyenin pek ok byk il ve ilesinde 379 Halkevi kuruldu. Bu rakam 1946 ylna kadar 455e kt. Halkevleri "sekinci" yaplar nedeniyle halka gitmekte pek baarl olamadlarsa da, lkenin kltrel hayatnda nemli gelimelere nclk ettiler. Birok resim sergisine ve tiyatro temsiline ev sahiplii yaptlar. Halkevlerinin resmi yayn organ olan lk dergisi de, zellikle kinci Dnya Savandan sonra yldz parlayacak birok sanat ve bilimadamnnn ilk yazlarn yaynlad.

3
Yerli mal propaganda afii.

Kastamonu Halkevi inaat halinde, 1939.

29 Ekim 1933.
Gazi Mustafa Kemal, 10. Yl nutkunu okurken; sa bata Babakan smet Paa ve CHF Genel Sekreteri Recep Bey.

B. Yerli mallar kullanma kampanyas

Belge 4 ve 5

n Cumhuriyet rejiminin toplumu seferber etme giriimlerine bir baka rnek, 1929 ylnda gndeme gelen yerli mallar kullanma kampanyasyd. Atatrkn teviki ve CHPnin birok nde gelen yesinin aktif katlmyla kurulan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti tm yurtta yerli mallar kullanmn yaygnlatrmak iin faaliyet gsterdi. Trkiye ekonomisinin da bamlln azaltmay, ulusal rnlerin kullanmn arttrmay ve Trk bankalarnda tasarrufuluu zendirmeyi amalayan bu kampanya, basn tarafndan da nemli lde desteklendi. Atatrkn ankaya Kknde misafirlerine yurtdndan getirilen kahve yerine hlamur ikram etmesi, smet nnnn parfm kullanlmasna kar kmas, kentli st gelir grubundan insanlarn yerli mal giysilerin kullanmna zendirilmeleri bu kampanyada ne kan baz temalard. zellikle retmenlerin ve annelerin bu konuda bilinlendirilmesi hedefleniyordu. Srekli sergiler ve okullarda yrtlen kampanyalarla daha sonraki yllarda da kutlanan yerli mallar haftas 1930lardan kalan bir Cumhuriyet miras olacakt. Aktif bir kampanya olarak onyllarca srmesi, bir tr ulusal ekonomi anlayn dile getiren bu deneyin lkemiz tarihindeki nemini gsterir.

Kyde Cumhuriyet Bayram.

C. Bayramlar

Belge 6

1 352

Yerli mal propaganda afii.

n Toplumun yeni rejimi kutlama yoluyla sz konusu rejime itirak etmesi anlamna gelen ulusal bayram gnleri de Cumhuriyetin simgeletirilmesi asndan nemliydi. Kutlamalarn alabildiine grkemli olmasna zen gsterilen Cumhuriyetin 10. kurulu yldnm bunun en iyi rneidir. Ne var ki, II. Merutiyette 23 Temmuz gnnn ulusal bayram kabul edilmesiyle balam olan bu gelenek Cumhuriyet dneminde biraz abartlm, Cumhuriyetin ilan edildii gnn yansra Milli Mcadelenin nemli dnemelerini temsil eden 23 Nisan, 19 Mays ve 30 Austos gnleri de ulusal bayram gn ve resmi tatil kabul edilmitir. Ancak, eitim yoluyla vatandalk bilincinin alanmasnn ne kadar uzun erimli ve pahal bir yatrm olduu dnlecek olursa, okuma-yazma orannn % 10larda olduu bir dnemde bu bayramlarn grdkleri ilev daha iyi anlalacaktr.

353

D. Cumhuriyet ve kadnlar

Belge 1, 2, 3 ve 4

* Sfrajet (Suffragette)

n 1930larda kadnlarn toplumsal ve siyasal yaam ile ilgili nemli gelimeler oldu. Geri Trkiyede kadnlar 1926da kabul edilen Medeni Kanunla tek elilik, boanma, miras ve ocuklarn velyeti konularnda erkeklerle eit haklara kavumulard, ama siyasal yaama katlma hakkn ancak 1930larda elde edebildiler. Bu gelimede CHP ileri gelenlerinin konuya olumlu yaklamalar kadar, 1924te kurulan Trk Kadnlar Birliinin propaganda faaliyetlerinin de nemli bir rol vard. Birliin kurulu amac, "siyas nitelik tamayan her trl etkinlii yapmak, kadnlarla ilgili meselelerde, aile ve toplum hayatnda, alma hayatnda, fikir alannda kadnlarn ilerlemesi ve ykselmesi iin faaliyet gstermek, medeniyet iinde kadnn yer almasn salamak, kadnlar ve gen nesilleri ilerleme anlay iinde eitmek, Cumhuriyet rejimini benimsetmek, yoksul ve kimsesiz kadnlara yardmc olmak ve onlar almaya tevik etmek" olarak ilan edilmiti (Leyla Kaplan). 1930 belediye seimleri yaklarken Birliin yerel seimlerde kadnlara seme ve seilme hakk verilmesi ile ilgili faaliyetleri olumlu rol oynad ve kadnlar ilk kez bir yerel seimde oy kullanma hakkna kavutu. Ardndan, 1934 ylnda kadnlara genel oy hakk verildi ve ertesi yl yaplan seimlerde 18 kadn milletvekili Byk Millet Meclisine girdi. Trk Kadnlar Birlii ayn yl stanbulda dzenlenen Uluslararas Kadnlar Birlii Kongresine ev sahiplii yapt. Ancak Birlik bu gelimelerin hemen ardndan, hkmetten gelen telkinler nedeniyle kapatld. Kapatlma gerekesi, 1930larn ilk yarsnda kapatlan baka kurulular gibi, artk partiden zerk yaplanmalara gerek kalmam olmasyd. n zerk rgtlerini kaybetmelerine karn kadnlara Cumhuriyetin getirdii kazanmlar devam etti. zellikle eitim alannda nemli gelimeler saland. Harp Okullar dndaki tm okullara kz renci alnmaya balad. 1930-1940 yllar arasnda devam eden rgn eitim alanndaki almalar sayesinde, rnein, teknik okullarn saysnda kz rencilerin lehine bir durum ortaya km, 1928 retim ylnda 9 erkek, 2 kz teknik retim okulu varken, 1938-1939 ders ylna gelindiinde 11 erkek ve 13 kz teknik eitim okulu almt. Ancak, eitim olanaklarndan yararlanma anlamnda kzlarn saylar erkeklere oranla yine de dk kald. rnein, 1935 ylnda erkeklerin % 70,6s, kadnlarn ise % 90,2si okuma yazma bilmiyordu.

Sfrajet Kongresi. Uluslararas Kadnlar Birliinin 12. Kongresi, 18 Nisan 1938de stanbul Yldz Saraynda topland.

2 1935te seilen 18 kadn milletvekilinden biri: Sat rpan.

Spor Mar.

Gl, oyna, ko! Spor ne ho! Golf, eskrim, tenis, hokey... Hep ayni ey! Hepsinde maksat birdir: Salam vcut, salam fikir! Unutma ki, gen sporcu: Senin iin meslek borcu, Tehlikeden hi ylmamak, Doruluktan ayrlmamak, Mert olmaktr. Sende eer Varsa byle meziyetler; Seni btn bir memleket, Byk, kk btn millet, Bey, efendi, aa, paa; Alklarz hep: a!...a!...a!...
Orhan Seyfi (Orhon), "Spor Mar", Yeni Trk, say 9 (1933).

E. Genlik ve spor

Belge 5 ve 6

retmen Okulu rencileri, 4 jimnastik dersinde (stanbul).

n Devletin ve CHPnin 1930larda toplumsal yaamn her ynne mdahale etme giriimi kendini genlik ve spor alannda da hissettirdi. Bunda CHPnin birok Avrupa lkesinde gndeme gelen genlik tekilat kurma niyeti kadar lkedeki spor tekilatlarnn kendi ilerinde yaadklar problemlerin de rol vard. 1935te toplanan CHPnin Drdnc Kurultaynda spor ve genlik rgt meselesi yeni parti programnn en kapsaml maddelerinden biri olarak yer ald. te yandan parti-devlet btnlemesi olarak adlandrlan sre daha merkezi, daha dzenli ve tek renkli bir spor rgtlenmesine giden yolu at. CHP programnn 52. maddesine gre Trk genliinin, kendisini "temiz bir ahlk, yksek bir yurt ve devrim ak iinde toplayacak ulusal bir rgte balanaca" tespit edilmiti. Buna gre, "btn Trk genliine evk ve shhatlerini, nefse ve ulusa inanlarn besleyecek beden eitimi verilecek, ve genlik, devrimi ve btn erginlik artlar ile yurdu korumay en stn dev tanyan ve onlar, bu dev urunda btn varlklarn vermee hazr tutan bir dnle yetitirilecekti." Ayrca bu maddeye gre "okullarda, devlet kurumlarnda ve fabrikalarda bulunanlar, yalarna gre beden eitimi ile uramak ykmll altna alnacak"t. 1936da spor ileri pratikte CHPnin ynetimi altna girdi. 1938de karlan Beden Terbiyesi Kanunu ile genlere "bo zamanlarnda genlik kulplerine girme ve fiziki egzersizlere katlma ykmll" getiriliyordu. CHP ynetimi bu yolla toplumsal disiplini salamay amalamaktayd. Bu kanunun, 1945e kadar fiilen uygulanmasna alldysa da, pek baarl sonular verdii sylenemez.

zciler, Cumhuriyet Bayramnda yeni Meclis binasnn nnden geerken.

354

355

F. iler ve alma hayat

Belge 1, 2 ve 3

1930larda toprak meselesi.

* Kozmopolit

n 1930lar Trkiyede ii snfnn olumasnda balang yllaryd. Gerek iilerin niteliinde, gerekse yasal mevzuatn geliimindeki deiimler, daha sonraki yllara etkileri asndan son derece belirleyici oldu. 1920lerde iilerin birou geldikleri kylerle balarn koruyan, mevsimlik iilerdi. 1930larda yava yava gerek anlamda kentli iilerin olumaya balad grld. Bu gelimede hi kukusuz devlet eliyle kurulan sanayi tesislerinin bu dnemde ortaya kmasnn rol vard. 1930larda lkede bir milyona yakn ii bulunurken, bu saynn drtte birini sanayi iileri oluturmaktayd. Ancak sanayideki bu iilerin ou zel sektrden ok devlet fabrikalarnda almaktaydlar. Bu nedenle kendilerini ii olarak grmekten ok, adeta bir memur olarak alglamaktaydlar. n 1936da karlan Kanunu da etkileri asndan Cumhuriyet dnemi alma hayatn belirledi. CHP Genel Sekreteri Recep Pekerin deyimiyle bu yasa bir "rejim yasas" idi ve "ulusal" bir ii snf yaratmay hedefliyordu. Bu anlamda CHP iilerle olan ilikisine son derece nem vermekteydi. Eskiden on iki saate kadar almak sk grlen bir olguyken, bu kanuna gre ignnn sekiz saatle snrlandrlmas iiler asndan nemli bir kazanmd. Ancak kanun ayn zamanda iilere grev yapma ve sendika kurma gibi haklar tanmyordu. 1929 ile 1933 yllar arasnda zmir ve stanbul gibi kentlerde eitli grevler yaplabilmiti geri; ama artk yasal olarak greve gitmek mmkn olmayacakt. Bu adan yasa yllarca Trkiyede iilerin rgtlenme ve hak arama mcadelelerinde nemli skntlar yaratt.

a. Milli ekonominin temeli tarmdr. Bunun iindir ki, tarmda kalknmaya byk nem vermekteyiz. Kylere kadar yaylacak programlar ve pratik almalar, bu maksada erimeyi kolaylatracaktr... Bir defa memlekette topraksz ifti braklmamaldr. Bundan daha nemli olan ise bir ifti ailesini geindirebilen topran, hibir sebep ve suretle, blnmez bir nitelik almas... Byk ifti ve iftlik sahiplerinin iletebilecekleri arazi geniliini arazinin bulunduu memleket blgelerinin nfus younluuna ve toprak verim derecesine gre snrlamak lazmdr...
Mustafa Kemal Atatrkn TBMMnin 5. dnem 3. Toplantsn A Konumas, 1 Kasm 1937.

Atatrk, Orman iftliinde kyllerle bierdver stnde. Kanunu.

Cumhuriyet dneminde i, ii ve iveren ilikilerini dzenleyen ilk kapsaml yasa olan 3008 sayl Kanunu, 8 Haziran (1936da) TBMMnde kabul edildi. Yasa, beden gcyle almas fikr almasndan fazla olanlar ii olarak tanmlad ve kapsamna ald; fikr almas fazla olanlar ise Borlar Kanununun hizmet akdine ilikin hkmlerine bal brakt. Yasann kapsam bir i yerinde alan ii says esas alnarak izildi; Kanunu gnde en az on ii altran iyerlerinde uyguland. Yasa iilerin cret ve alma sresini (gnde sekiz saat), iyerleinde gvenlik nlemleri alnmasn dzenledi, ocuk ve kadn iileri koruyucu hkmler getirdi, iilerin keyf olarak iyerlerinden karlmasn nleyici snrlar izdi. Grev ve lokavt yasakland, i uyumazlklarnn uzlatrma ve tahkim yoluyla zlmesi zorunlu tutuldu. Yasada i ve ii bulunmas kamu hizmeti sayld ve devletin bu hizmeti yrtecei belirtildiyse de bu hizmeti verecek ve i Bulma Kurumu ancak 1946da kurulabildi. Yasada yer alan asgari cret ve ii sigortalarna ilikin yasalar ise daha sonraki yllarda kt.
Yeni kanunu kabul edildi, Cumhuriyetin 75 Yl, cilt I (stanbul, 1998).

G. Ky ve kyller

Belge 4, 5 ve 6

n Trkiyede kyller 1930larda nfusun neredeyse yzde seksenini oluturuyorlard; yani kyl demek, neredeyse halkn kendisi demekti. 1925te aar vergisinin kaldrlmas kyller iin nemli olmua da, yeni tketim vergileri konmas ve dnya ekonomik bunalm nedeniyle tarm rnleri fiyatlarnn dmesi kylleri zor durumda brakmt. Gen cumhuriyetin ekonomik adan zayfl kylerin kalkndrlmasn zorlatrmaktayd. Ayrca Trkiyenin krk bin civarndaki kylerinin birbirlerinden uzak corafi konumu da oralara ekonomik adan ulalmasn zorlatrmaktayd. n Btn bu olumsuzluklara ramen 1930larn en nemli atlmlarndan biri de kye ve kylye ynelik kyclk adnda bir hareketin balamasdr. Gerek CHPnin krsal kesimdeki gcn artrmay, gerekse dnyay kasp kavuran byk ekonomik bunalm nedeniyle zor gnler geiren kyllerin durumunu iyiletirmeyi hedefleyen bu hareket byk bir enerjiyle gndeme getirildi. Bir yandan Trk aydnlar kylere gitmeye tevik edilirken, dier yandan da Halkevleri gibi kurumlarla da ky ve ky hayat zerine almalar zendirilmekteydi. n Kyclk bir ideoloji olarak kyleri ve kylleri ehirlere kar stn tutan bir ideolojiydi. Ky ve kyl yceltilirken, ehir ve ehirliler eletiriliyordu. Kyller Trk ulusunun asln oluturan, ulusal gelimede belirleyici, safl bozulmam, asil, akll ve deiime ak insanlar olarak tasavvur ediliyorlard. Kyclerin en ayrdedici zelliklerinden biri ehirlemeye kar olular ve sanayilemenin getirebilecei toplumsal sorunlardan duyulan korkuydu. ehirler kozmopolit*lii, toplumsal snf atmalarn, isizlii, ekonomik bunalmlar, ii grevlerini, devletin kstl toplumsal kontrol gibi eyleri simgeliyordu. Byle olunca da kyllerin kylerinde tutulmas kyclerin nemle zerinde durduklar konularn banda gelmekteydi. Kyclk CHP nde gelenleri tarafndan byk lde desteklenmiti; rnein 1930larn banda Maarif Vekili olan Reit Galip, kyclyle bilinen birisiydi. 1940larn ilk yarsnda CHPnin genel sekreteri ise "sanayi ve sanayilemi medeniyetin dman" olarak tannan Memduh evket Esendald. Kyclk hareketi 1930larda byk lde ayaklar pek de yere basmayan "romantik" bir hareket olmakla beraber, kyc dnceler Ky Enstitlerinin 1940da resmen hayata geirilmesiyle nemli bir ivme kazand.

b. Bugn memleketin be milyon nfusu bakalarnn topranda almaktadr. Bu suretle toprakla uraanlar ancak kara ekmek yiyebilecek haldedirler. Trk kyls Trkn efendisidir demek deta ssten ibaret kalyor. Baz vilayetlerin yarsndan fazlasnda kyl bakalarnn elinde olan topraklarda almaktadr... Memleketin iinde bakalarnn topranda alan binlerce halk vardr. Bunlar topraklandrmak Trkn ve topran efendisi yapmak bizim en birinci borcumuzdur.
ileri Bakan kr Kayann konumas, Hakimiyeti Milliye, 15 Haziran 1934.

1940ta kurulacak olan Ky Enstitlerinin habercisi almalar aktaran bir kitap (Ankara, 1939).

Yeni Hzla Kye Doru.

1. Atatrkn lkede topraksz kyl braklmamas konusundaki kararll neden nemlidir? 2. Sizce byk bir topraksz kyl kitlesi olmas lkede ne gibi sorunlara yol aabilir?

Ziraat Bankas Genel 5 Mdrl, Ankara.

356

357

VI. 1930larda Trkiyenin d politikas

S Z L K

Irak Kral Faysaln ziyareti (temmuz 1931).

A. "Yurtta bar, dnyada bar"

Belge 1, 2 ve 3

* Pragmatizm

n 1930lar d politika asndan tm dnyada sorunlu yllar oldu. Birinci Dnya Savandan zararl kp snrlarn yeniden gzden geirilmesini arzu eden devletlerle statkoyu koruma eiliminde olan devletlerin atmas gndeme geldi. ABDnin kendi iine kapanmas, Fransann ekonomik ve asker olarak yeterince gl olamamas ve Birleik Krallkn kararsz ve atmay gze alamayan tutumu, snrlarn gzden geirilmesi gerektiini savunan Almanya ve talya gibi devletleri glendirdi. Trkiye ise mevcut dnya dengesinin deimemesi yolunda bir politika gelitirmeye alyor, "yurtta sulh, cihanda sulh" anlayn hayata geirmeyi arzuluyordu. Bu yllarda Trkiyeyi en ok Lozan Antlamasndan kalan sorunlar megul etti. lkenin d politikasndaki en temel ynelimlerden biri de kuzey komusu Sovyetler Birlii ile iyi ilikileri srdrmek oldu. Sovyetlerle dostluk politikas CHP ynetiminin herhangi bir ekilde sosyalizme yaknlk duymasndan kaynaklanmyordu. Aksine, sosyalist akmlar lke iinde byk lde bask altna alnd, baz sosyalistler faaliyetlerini yasad Trkiye Komnist Partisi kanalyla yeraltnda srdrmek zorunda kaldlar. Sovyetlerle iyi ilikiler yrtme abas ise, daha ok Kurtulu Sava gnlerinden kalan ve pragmatizm* ekseninde gelien, gl komu lkeyle dostluk kurmaya dayal anlaytan kaynaklanyordu.

B. Trkiye ve Balkanlar

Belge 4 ve 5

n Trkiye 1932 ylnda Milletler Cemiyetine girdi. Milletler Cemiyeti I. Dnya Savann sonunda galip devletler tarafndan uluslararas ilikilerde istikrar salamak amacyla kurulmutu. Trkiyenin bu cemiyete girmesi kendi bar ve gvenliini koruma kayglar yannda uluslararas alanda yalnzln giderme amacn da tayordu. Trkiye yine benzer nedenlerle 1934 ylnda Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya ile birlikte Balkan Antantn imzalad. Anlamay imzalayan drt devlet birbirlerine Balkan snrlar konusunda gvence veriyor ve karlarna ynelen bir tehdit durumunda birbirleriyle grmelerde bulunmay taahht ediyorlard. Ancak Bulgaristan ve Arnavutlukun katlmamas ve talya ile Almanyann blgedeki nfuzlarn arttrmalar nedeniyle, Antant pek ilevsel olamad, 1940 ylnda datld. n Trkiye her iki uluslararas admda da komusu ve iyi ilikiler iinde olduu Sovyetler Birlii ile gr alveriinde bulunmu, Sovyetlerin endielerine karlk gvence vermiti. ki lke arasndaki yakn ilikiler sadece d politikayla da snrl kalmyordu. Sovyetler Birlii, Trkiyenin 1930lardaki sanayi planlarna teknoloji ve insan gc salayarak destek oldu. Ancak iki lke arasndaki ilikiler 1936 Montreux Boazlar Szlemesinden sonra gergin bir hal ald. Sovyetler Birliinin nerdii Stalin-Atatrk grmesi de gereklemedi.

Dileri Bakan Tevfik Rt Aras (1883-1972).

Babakan smet Paa, Yunanistan Babakan Elefterios Venizelos ile (ekim 1930).

C. Trkiye ve Ortadou

Belge 6 ve 7

1 Rejimin szcs Hakimiyeti Milliye gazetesi bayazar Falih Rfk (Atay) Beyden iki kitap: Yeni Rusya (Ankara, 1931) ve Moskova - Roma (stanbul, 1932). 358

n 1930larda Ortadouyu ilgilendiren gelimelerde de aktif rol oynamak isteyen Trkiye, 1937 ylnda Irak, ran ve Afganistann yer ald Sadabad Paktna katld. Taraflar ortak snrlarna sayg gsterecekleri, saldr amal hibir gruba katlmayacaklar ve birbirlerinin iilerine karmayacaklar konusunda anlamaya vardlar. Sadabad Paktnn imzalanmasnda, Mussolininin talyann geleceinin Asya ve Afrikada olduunu sylemesi ve 1935 ylnda Habeistana saldrmas etkili olmutu. n talya, 1930larda siyasal yaam Trk yneticiler tarafndan merakla izlenen, ancak d politikada Trkiyeye kar nemli bir tehdit olarak alglanan bir lkeydi. Falih Rfk Atay gibi nde gelen birok yazar talyadaki Mussolini rejimiyle Stalin Rusyasndaki siyasal ve toplumsal gelimeleri ilgiyle izlediler.

Babakan nnnn 5 SSCBni ziyareti.

359

D. Boazlarn durumu

Belge 1, 2 ve 3

* Manda (bkz. s. 278 ve 280)

n Trk d politikasn ilgilendiren en nemli gelimelerden biri de 1936da imzalanan Montreux Boazlar Szlemesi oldu. Lozanda imzalanan Boazlar Szlemesi gereince Boazlar blgesi silahtan arndrlm ve Boazlardan geii denetlemek zere Uluslararas Boazlar Komisyonu kurulmutu. Bu anlamaya Milletler Cemiyeti, zellikle de Birleik Krallk, Fransa, talya ve Japonya garanti vermilerdi. Ancak Milletler Cemiyetinin uluslararas bar ve gvenlii koruyaca ynndeki umutlar ksa srede snnce, Trkiye bu szlemenin deitirilmesi iin uluslararas bir konferansn toplanmas ynnde talepte bulundu. Sz konusu konferans 1936 ylnda svirenin Montreux kentinde Birleik Krallk, Sovyetler Birlii, Fransa, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, Japonya ve Trkiyenin katlmyla topland. Birleik Krallk, Akdenize ini yollarnn gvenlii asndan, Sovyetler Birlii ise Karadenize kys olan lkelerin haklarn geniletmek amacyla Trkiyenin taleplerini olumlu karladlar. Bu szlemeyle Boazlar Komisyonu kaldrlarak Boazlarn egemenlii Trkiyeye verildi. Boazlardan ticaret gemilerinin geii serbest brakld. Bir sava durumunda Trkiye taraf ise gerekli grd tedbirleri alabilecek, taraf deilse savaan lkelerin gemilerinin Boazlardan geii yasaklanacak, bar durumunda ise Karadenize kys olmayan lkelere dierlerine gre daha geni olanaklar salanacakt. (zellikle bu son madde Birleik Krallk ve Sovyetler Birlii arasnda tartma konusu oldu.) Szleme 20 ylla snrlandrldysa da, taraflardan hibiri szlemeyi fesh etme ynnde bir talep getirmediklerinden hala yrrlktedir.

Derso ve Kelenin Montreux Antlamasnn (20 Temmuz 1936) imza trenini gsteren ve zerinde katlmclarn imzalar bulunan karikatrleri. Bir baar yks.

E. Hatayn Trkiyeye katlmas

Belge 4 ve 5

Hataya giden Trk birliinin komutan Asm Gndz Paann karlanmas (1939).

n Hatay Sanca 1930lu yllarda Trkiyenin d politika alanndaki en nemli meselelerinden biriydi. Milli Mcadele yllarnda Fransa ile imzalanan Ankara Antlamas ile Hatay Trkiye snrlar dnda braklmt. 1923 eyllnde Suriyedeki Fransz manda*s Milletler Cemiyeti tarafndan kabul edilince, Hatay da Fransz manda ynetimi altna girdi. Bu durum Fransann 1936 eyllnde Suriyeye bamszlk vermesine kadar srd. Trkiye 1936 ekiminde Fransaya nota vererek skenderun Sancann bamszln talep etti. Fransa ise Suriyeyi paralamaya hakk olmad cevabn verdi. Sorun, ayn yln aralk aynda ve ocak 1937de Milletler Cemiyetinin gndemine geldi ve Birleik Krallk dileri bakan Edenin uzlatrc tavryla bir anlamaya varld. Bunda Avrupada esen sava rzgarlarnn ve Trkiyeye ihtiya duyulmasnn byk etkisi olmutu. mzalanan anlamayla, skenderun ve Antakyann iilerinde bamsz olmas, ancak dilerinde baz koullar altnda Suriyeye balanmas kabul edildi. Trke zorunlu dil olarak tannd (daha sonra Arapaya da bu stat verildi). Zorunlu askerlik uygulamasna gidilmedi ve Sancakn toprak btnl Trkiye ile Fransann garantisi altna alnd. Anlama Suriye Parlamentosu tarafndan protesto edildi, lkede Franszlara kar gsteriler yapld. Sancakta 1937de yaplmas gereken seimler olumsuz gelimeler nedeniyle yaplamad. Trkiye artan gerginlik zerine snr blgesine otuz bin asker gnderdi. Bu arada Avrupada uluslararas ilikilerin gerginlemesi ve o tarihe kadar bu durumun srdrlmesinden memnun olan lkelerin Trkiyeye olan ihtiyalarnn artmas, Fransann tutumunda bir yumuama salad. 3 Temmuz 1938de Fransa ile Trkiye arasnda yaplan asker anlama ile Sancakn toprak btnl ve siyasi stats koruma altna alnd. Buna gre, Sancakn i ve d gvenliini salayacak 6.000 kiilik kuvvete taraflar 2.500er asker verdiler. 1938 austosunda Trkiyenin istedii seim sistemine gre yaplan seimler sonucunda, Trk topluluu 40 sandalyeden 22sini kazand. Ayn yln eyll aynda bamsz Hatay Devleti ilan edildi. 29 Haziran 1939da ise Hatay Meclisi Trkiyeye katlma karar ald.

[H]atayn, Trkiye Cumhuriyetinin d politikadaki en nemli baarlarndan biri olduunu syleyebiliriz. Hatay sorunu, Mill Mcadeleden itibaren yeni Trk devletinin d politikasndaki ncelikleri arasnda yer almtr. Hatayn bir ulusal sorun haline gelmesinin nedenleri arasnda, Misak- Millde belirlenen ilkelere uygunluu, ya da ou kez sylenegeldii gibi, skenderun Sancanda, "ezici bir Trk ounluu"nun yayor olmas saylabilir. Ancak, Hatayn bir ulusal sorun haline gelmesini salayan temel etmen, blgede yaayan Trklerin, Fransz igalinin ilk gnlerinde silahl direni biiminde balayan, manda ynetiminin kurulmasndan sonra ise, Sancak topraklarnda ve Trkiyede siyasal ve kltrel alanda srdrlen Trkiyeye katlma mcadelesi olmasdr... ... Trkiye, Hatayla ilgili taleplerini ne srerken nemli noktay srekli gznnde bulundurmutur: Bunlardan birincisi, Avrupadaki gler dengesinin ve yaklamakta olan atmann doru "okunmas" yoluyla, gereklemesi mmkn olabilecek hedefler belirleyerek "imknsz istememek"tir. kincisi, taleplerinin karlanmas halinde, kar tarafn isteklerinin de dikkate alnabileceini vurgulamaktr. ncs ise, tm bunlar yaparken zamanlamaya azami dikkat gstermektir. ... Hatay sorununda Trkiyenin baars, doru amalara ulamak iin doru aralarn doru zamanda kullanlmasyla mmkn olmutur. Bu zellikleriyle Hatay sorunu Trk d politika tarihinde nemli bir "baar yks" oluturmaktadr.
Serhan Ada, Trk-Fransz likilerinde Hatay Sorunu (1918-1939) (stanbul, 2005).

4 kr Kanatl komutasndaki Trk svarileri Hataya girilerinde, 5 Temmuz 1938.

360

361

konunun zeti
SENTEZ
1930larda dnya apnda yaanan byk ekonomik, siyasal ve toplumsal alkantlar arasnda Trkiye, her anlamda kendisini yeniden oluturmaya alt. Ekonomide devletilikten tek-parti ynetiminin perinlenmesine, bir dizi yeniden yaplanma gerekletirildi. zellikle siyasal rejimin oturmas asndan nemli ideolojik atlmlar yapld. "Alt Ok", Trk Tarih Tezi gibi oluumlar bunlardan en nemlileri arasnda saylabilir. Otoriter rejimlerin bu yllarda gsterdii gelime dnyay derin bir kutuplamaya srkledi. Bu ortamda bir tr denge politikas izleyerek kendisini korumaya alan Trkiye, Hatay sorununu zmeyi de baard. politikada ise, CHP ynetimi Halkevleri, Ky Enstitleri gibi bir dizi atlmla inklaplarn altyapsn kurmaya alt. lkenin bir demiryolu ayla kaplanmasna ynelik abalar, ekonomik ve toplumsal btnlemeyi hzlandrmay amalyordu. zellikle kadnlarn sosyal durumlarnn gelitirilmesi gibi bir dizi nemli konuda byk admlar atlmasna ramen, 1930lar Trkiyesi henz bir kyl toplumuydu. Yaygn milliyeti syleme ramen milletin % 80ini oluturan kyller ekonomik, toplumsal ve siyasal alardan ulusal hayatla tam olarak btnleememilerdi.

yntem
Edebiyat ve tarih
1
"Trk aydn! Bu viran lke ve bu yoksun insan kitlesi iin ne yaptn? Yllarca, yzyllarca onun kann emdikten ve onu bir posa halinde kat toprak stne attktan sonra, imdi de gelip ondan tiksinmek hakkn kendinde buluyorsun. Anadolu halknn bir ruhu vard, nfuz edemedin. Bir kafas vard; aydnlatamadn. Bir vcudu vard; besleyemedin. stnde yaad bir toprak vard! letemedin. Onu, hayvani duygularn, cehaletin ve yoksulluun ve ktln elinde braktn. O, kat toprakla kuru gn arasnda bir yabani ot gibi bitti. imdi, elinde orak, buraya hasada gelmisin. Ne ektin ki, ne bieceksin? Bu srganlar, bu kuru dikenleri mi? Tabii ayaklarna batacak. te, her yann yarlm bir halde kanyor ve sen, acdan yzn buruturuyorsun. fkeden yumruklarn skyorsun. Sana strap veren bu ey, senin kendi eserindir, senin kendi eserindir."
Yakup Kadri Karaosmanolu, Yaban (1932).

KONU ZERNE DNME

n Tarihilik sadece ariv belgelerini deil, bir toplumun sanatsal ve kltrel her trl rnn dikkate almak zorundadr. Bu adan edebiyat eserlerinin ayr bir nemi vardr. Bu eserler yazldklar dnem hakknda son derece yararl kaynaklar olarak kullanlabilirler. zellikle bir dnemin gndelik hayatnn, o dnem insanlarnn iinde yaadklar koullarn ve ruhsal durumlarnn anlalmas asndan nemli tarihsel veriler barndrrlar.

GZLEM
n Bir edebiyat eserini tarihsel bir veri olarak ele alabilmek iin, u sorular yantlamak gerekir: - Yazar kimdir? - Eserin yaynland dnemin zellikleri nelerdir? - Eserin ana fikri veya nemli izlekleri nelerdir? - Bunlarla dnemin zellikleri arasnda bir ilinti var mdr?

Yakup Kadri Karaosmanolu

KARITIRMAYALIM

Tek-parti ynetimi ve tek-parti rejimi

KTAPLAR

OKU YAL IM

Trkiyede, Serbest Cumhuriyet Frkas kapandktan sonra grlen tek-parti ynetimi, fiil bir durumdur. 1930-1945 dneminde baka parti kurulmasn yasaklayan herhangi bir kanun olmamtr. Tek-parti rejimi ise, iktidar partisi dnda baka partilerin kurulmasnn yasak olduu, totaliter rejimler iin kullanlan bir nitelemedir.

Halk Frkas, Cumhuriyet Halk Frkas, Cumhuriyet Halk Partisi

- Sina AKN, Anahatlaryla Trkiyenin Yakn Tarihi (Ankara, 1996). - Yakup Kadri KARAOSMANOLU, Ankara (1934). - Andrew MANGO, Atatrk, ev. F. Doruker (stanbul, 1999). - Recep PEKER, nklp Dersleri Notlar (Ankara, 1935). - erafettin TURAN, Trk Devrimi Tarihi, cilt III/2 ve IV/1 (Ankara, 1996-1999).

Mustafa Kemal Paann nderliinde 9 Eyll 1923te kurulan partinin ad, Halk Frkasdr. Bu ad, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmak zereyken, yeni partinin adnn ne olacann duyulmas zerine, 10 Kasm 1924te Cumhuriyet Halk Frkas olmutur. Daha sonra bu ad da, partinin 9-16 Mays 1935 tarihlerinde toplanan 4. Byk Kurultaynda Cumhuriyet Halk Partisi olarak deitirilmitir.

Devletilik ve korumaclk

Devletilik, devletin kendisinin adeta bir giriimci gibi ekonomik hayata girmesi anlamna gelmektedir. zel giriimcilie de bir rol tanmakla beraber, devletilik byk sermaye gerektiren bir dizi kilit sanayi kolunun devlet tarafndan iletilmesi demektir. Devlet retim alanna olduu kadar, dolam ve tketim alanna da mdahale eder. Korumaclk ise, yerel sanayinin gelimesini salama ynnde alnan bir dizi nlemin genel addr. rnek: vergi indirimleri, sanayi tevikleri, ithal mallarnn satn zorlatrmak iin gmrk vergilerinin arttrlmas, vs.

1889da Kahirede doan Yakup Kadri Karaosmanolu 1909da Fecr-i Ati edebiyat topluluuna katld. Milli Mcadele yllarnda kdam gazetesinde yazd ve Atatrkn ars zerine Ankaraya geti. 1923de Mardin, 1931de Manisadan milletvekili oldu. Ayn zamanda edebiyat almalarna da devam etti. 1932-1934 yllarnda Kadro dergisini kard. Kadronun kapatlmasnn ardndan eitli lkelerde bykelilik grevlerinde bulundu. 1960 askeri darbesinin ardndan Kurucu Meclise seildi ve 1961 seimlerinde Manisadan milletvekili oldu. 1974de ld. Yakup Kadri, makale, deneme, yk ve roman trlerinde ok sayda eser verdi. Kiralik Konak, Hkm Gecesi, Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore, Panorama gibi yaptlar Trkiyenin eitli dnemlerine k tutmalar asndan adeta birer tarihsel belge olmutur. Zoraki Diplomat, Politikada 45 Yl gibi anlar ve Atatrk gibi tarihsel almalar mevcuttur.

AIKLAMA
n Yakup Kadri Karaosmanolu: - Yazarn biyografisi: dnya gr ve sosyal konumu, varsa siyasal rol. - Konu seimi, yaklam, anlatsnn gerekilii. - Verdii mesajn zgnl.

YORUMLAMA
n Yazarn yaad ve yazd dnemin zellikleri: - Tarihsel balam: yazarn evresinde neler oluyor? Dneme damgasn vuran olaylar, tartmalar neler? - Yazarn anlatt olaylar ve yaratt karakterlerle bunlar arasnda benzerlikler var m? n Yazarn amac: Yakup Kadri Trkiye aydnlarn neden suluyor? Sizce ekonomik ve kltrel geri kalmlk toplumsal ve siyasal nedenlerden mi, yoksa yazarn belirttii gibi aydnlarn grevlerini yeterince yerine getirememelerinden mi kaynaklanr? Yazarn burada aydnlar gnah keisi olarak gsterdii dnlebilir mi?

362

363

Dosya

Gzellik yarmalar
Erken Cumhuriyet dneminin en byk davalarndan biri, kadnlarn toplumsal ve siyasal konumlarnn iyiletirilmesiydi. Trkiye toplumunun yarsn oluturan kadnlarn yaam koullarnn dzeltilmesi ve kadnlarn hemen her konuda erkeklerle eit bir konuma ykseltilmesine zel bir nem veriliyordu. Bir takm tarihsel nyarglardan kaynaklanan ve kadnlarn zgrln kstlayan birok engelin kaldrlmas ve kadnlarn toplumsal yaamda hakettikleri yerleri almas ynnde dikkate deer atlmlar gerekletirildi. 1929-1933 yllarnda dnemin yar-resmi Cumhuriyet gazetesinin nderliinde ve CHP nderlerinin desteiyle gerekleen gzellik yarmalar, kadn meselesi asndan olduka ilgintir. Bu tr yarmalarla kadnlarn toplumsal ve kltrel yaamda grnrlklerinin artmas amalanmt. Bir takm muhafazakr evrelerden bu yarmalara nemli eletiriler yneltilmi olmasna karn yarmalar dzenlenmi, ancak 1933 sonrasnda srdrlmemitir. Trkiye gzelleri daha sonra Avrupa ve dnya gzellik yarmalarna katlm, bu yolla da yeni Trkiyenin yeni imaj dnyaya tantlarak uluslararas alanda nemli bir atlm gerekletirilmitir. 1929daki ilk gzellik yarmasnda birinci olan Feriha Tevfik Hanm.

Devrimin simgesi.

Keriman Halisin dnyaya ispat ettii ey, yalnz bireysel bir gzellikten ibaret deildir. O, dne kadar, kafes arkasnda yalnz insan yumurtlamaya yarar, acayip bir kmes hayvan zannedilen Trk kadn ile, bugnn uluslararas hareketlerine karan, zeki ve evik bakl Trk kznn farkn ortaya kard. Bu canl ve bedensel ifade, Trkiyenin geirdii devrim hakknda yazlm ve yazlacak btn kitaplardan fazla fikir vermek kudretine sahiptir... Bugn de Keriman Halisin ulusal eday ve manay klasik bir mkemmeliyet anlatsyla esrarengiz bir biimde birletiren gzelliinde Trk toplumunun ruhunu buluyoruz. Bu gzellik, Trk rknn ve medeniyetinin destans bir manzumesidir.
Peyami Safa, "Dnya Karsnda Trk Kz," Cumhuriyet, 3 Austos 1932.

1931 Trkiye Gzeli Naide Saffet Hanm.

Neden gzellik yarmas yapyoruz?

Yeni Trkiyenin gzel yz.

[C]umhuriyet gazetesi Trk kadnln dnya gzellik yarmasna itirak ettirmee almakla ite lkemizde Cumhuriyet rejiminin ibda ettii bu byk inklabn laftan ibaret olmadn gstermek istemitir... Geen yln birincisi Mbeccel Namk Hanm Pariste bile Operann gm kprsnden geerken yalnz kendi endamn deil hayata ve hrriyete kavuan btn dnya kadnlnn arballn ve ihtiamn temsil ediyordu. Bu gzel kzmz Rio d Janeyroya kadar giderek btn dnya kadnlnn katld dnya gzellik yarmasnda Trk kadnln ayn arballk ve haysiyetle temsil etti. Bu uluslararas yarmalara itirak edecek her Trk kz Trk kadnln temsil konusunda kukusuz ulusal grevlerin en byklerinden birini yerine getiren en bahtiyar bir elidir. Mesele devrimimiz ve kadnlmz adna ite bu kadar yksek deeri olan bir itir. [I]rkn gzellemek yolunda evrilme endiesi uygarln bugnk derecesine yetien bilimlerin ve tekniklerin hem realitesini hem gayesini tekil ediyor, denirse hata olmaz. Genellikle tabiatn bir ba sanlan gzellik bugn yalnz ehre veya izgi gzelliinden karak btn vcudun bilimsel ve teknik koullarla gelimesini isteyen bambaka bir biim ve grne brnmtr ... Doann yaratt gzellii insani ve bilimsel zenlerle tamamlamak lazmdr. te Cumhuriyetin balatarak bu sene de srdrd Gzellik yarmas, gzellik anlayndaki bu evrilmenin de memleketimizde anlalmas ve yava yava yaygnlamas amacn gdyor. Irk gzelliinin toplumsal saadeti tamamlamaktaki yeri yadsnamaz.
Yunus Nadi, "Gzellik Msabakas", Cumhuriyet, 10 Kasm 1930.

Cumhuriyetin ikinci defa olarak tertip etmi olduu Gzellik yarmas sonuland ... Yarma ve seim btn memleketin gz nnde yapld ... Genel Savatan sonra uluslararas biimde meydana kan ilerden biri olarak her lkede yaplagelen Gzellik yarmalarnda devrimci Trkiye baka diyarlardan geri kalmamal idi, ve kalamazd diye dndk. Evvelce her lkede zel ve yerel giriimler halinde Gzellik Kraliesi seimleri yaplrd. Genel Savatan sonra baz zel giriimler buna genel ve uluslararas bir hamiyet vermeye koyulmutu. Dnyann bu yeni akmna dahi karmak iin yeni Trkiyenin neyi eksikti? Tam tersine yeni Trkiye her biri bir yzyla g sacak byk devrimleri iinde yzyllardan beri bir tr kleliin kurban olan Trk kadnlnn zgrln iade ederek ilan etmi ve kurmu olduu iin bu akma her milletten daha fazla bir gayret ve heyecanla karmal idi, ve sonu olarak Trk kadnl hakknda btn dnyada yzyllardan beri birleen fikirler ve inanlarn artk yeri yurdu kalmam efsanelerden baka bir ey olmad btn dnyann hayret ve gzlerine fiiliyat ile de gsterilmeli idi. Trk kadnlar btn dnyann zgr memleketlerindeki zgr hemirelerinden farksz insanlar haline ykselmilerdi. Bu hakikati yksek gsterecek ve yksek syleyecek bir frsattan istifade etmemek gnah olurdu. te geen sene ve bu sene yaptmz Gzellik yarmamzn balca nedenlerinden biri... Yava yava gzellik salk ile de ikiz olmaya doru gidiyor. Bu noktadan gzellik terbiyesinde rkn yalnz estetik letafetle deil, bnyevi kuvvet ve kudretle de kurtuluu istedii anlalr.
Yunus Nadi, "Msabakamz: Gzellik Ayp Bir ey Deildir", Cumhuriyet, 13 Ocak 1930.

1932 Dnya Gzeli 6 seilen Keriman Halis Hanm, 15 Eyllde Taksim Belediye Bahesinde gazeteci ve yazar Peyami Safa tarafndan halka tantlrken.

YORUMLAYABLMEK N
1. Gzellik yarmalarnn amac nasl ortaya koyulmu? 2. Yunus Nadiye gre bu yarmalar Trk Devrimi iin neden nemli? 3. Gzellik ile salk arasnda nasl bir iliki kurulmu? 4. Yunus Nadiye gre dnya gzellik yarmalarna Trk kzlarnn katlmas Trkiyede yaanan gelimeler hakknda bize ne sylyor? 5. "Irk" kavramnn da devreye sokulmasnn, dnemin Trkiye ve dnya koullar asndan ne anlam var?

B E C E R N Z k u l l a n n
Kadnlarn zgrl konusunda, kadn milletvekillerinin mi, yoksa gzellik kralielerinin mi daha ok etkisi olmutur?

Dosya

364

365

19 Faizm
lk faist rejim talyada ortaya kt. 1922 ylnda yasalara uygun olarak iktidara gelen Benito
Mussolini, yava yava yeni bir tr diktatrlk kurmaya balad. Tm zgrlkler ve demokratik kurumlar birer birer ortadan kaldrlrken, faist hkmet talyanlarn hayatn faist ideolojinin yayd deerlere uygun "yeni insan" yaratmak zere derinden deitirdiini iddia ediyordu. n talyada faizmin iktidara geliini aklayan unsurlar hangileridir? n talyan faizminin zellikleri nelerdir?

KONU

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. Faizmin iktidara geii Faist diktatrlk Totaliter Devlet "Yeni insan"

De Bono, De Vecchi, Mussolini ve Balbo, ekim 1922de Romaya yry srasnda.

Konunun zeti / Yntem Dosya : Faist ynetim altnda sanat

Silahl, ancak yetersiz donanml 26.000 faist bakente yrd. talyan Devleti herhangi bir karlk vermedi. 29 Ekimde Kral, Mussoliniyi yeni bir hkmet kurmak zere greve ard.

Mussolini, 11 Aralk 1937de Romadaki Venedik Meydannda toplanan kalabalklara talyann Milletler Cemiyetinden ayrldn ilan etti.

lk Mcadele Fayolarnn kurulmas

Ulusal Faist Partinin kurulmas

Haziran 1924 Matteottinin ldrlmesi

ubat 1929 Latran Anlamas

Sanayide Yeniden Yaplanma Enstitsnn (IRI) kurulmas

lk antisemit dzenlemeler

Devrimci Ayaklanma

talyann spanya isavana katlmas Temel Faist Yasalar FAST REJM Etiyopya Sava

1918

1920
Kasm 1918 I. Dnya Savann Sonu

1922

1924

1926

1928

1930

1932

1934

1936

1938

1940

Ekim 1922 Romaya yry. Mussolininin babakanla atanmas Livorno Kongresi Komnistlerle sosyalistlerin ayrlmas

Haziran 1940 talyann savaa katlmas

366

367

I. Faizmin iktidara geii

A N A H T A S Z C K R

Mussolininin rnek ald DAnnunzio. 2

talya, 1919 Bar Konferans srasnda talyanlarn ounlukta olduu Hrvat kenti Rijekay (talyanca: Fiume) ilhak etme taleplerini dile getirmi, ancak abalar boa kmt. Eyll 1919da, air, havac ve I. Dnya Sava kahraman Gabriele DAnnunzio (fotorafta sada), kenti birka tabur askerle ele geirdi. Fiume ulusu taleplerin simgesi haline geldi. Kent, kasm 1920de Milletler Cemiyetinin denetimi altnda bamsz bir devlet olarak tannd ve DAnnunzio ile adamlar 24 Aralk 1920de kenti boaltmaya zorland. Sonralar Mussolini, DAnnunzionun yntemlerinden ve tarzndan esinlenecekti.

A. Uygun bir ortam

Belge 1

SQUADRISTA
Sava gazisi, isiz ve faistlerden oluan ve squadra (takm) ad verilen silahl birliklere mensup kii. Siyah gmlekler giyen bu adamlar, siyas muhaliflere kar dzenledikleri saldrlarda iddete bavuruyorlard.

n talya 1919dan itibaren ekonomik, toplumsal ve ahlak bir bunalm dnemine girdi. Bar geri geldikten sonra, bir yandan isizlik artarken, dier yandan orta snfn nemli bir blmnn alm gc enflasyon nedeniyle azalmaya balad. Bunalmn bir de ahlak boyutu vard. Sava deneyimi, toplumsal eitsizlikleri dayanlmaz hale getirmiti. Askerler ve memurlar devletin kendilerine denecek bir borcu olduuna inanyorlard. 1919 ve 1920de ii grevleri, toprak igalleri ve toprak reformu talepleri gibi byk boyutlara ulaan toplumsal mcadeleler balad. Bu hareket, varlkl kesimde ve orta snfn bir blmnde 1917 Rus Devriminin de etkisiyle giderek glenen bir korku yaratt. Nitekim talya henz ok gen bir demokrasiydi, erkeklere oy hakk ancak 1912de verilmiti. n 1919da Don Sturzo adnda bir papaz, Katolik eilimli talyan Halk Partisini kurdu. Bu arada sosyalistlerin savatan sonra yaplan ilk seimlerde elde ettikleri baar orta snflar endielendirmeye balamt. Hkmet bu toplumsal huzursuzlua son vermeyi baaramaynca, dzenin yeniden salanmas ve sol partilerle mcadele konular faiz min elinde birer silaha dnt. Faizm gcn yoksunluk duygusunu ve korkular kullanma, memnuniyetsiz kesimlerin taleplerini bir at altnda buluturma becerisinden alyordu. Bir yandan da demokrasinin zaaflarndan yararlanyordu. Soldaki blnmeler de sosyalistler ve komnistler 1921 Livorno Kongresinde ayrlmlard faizmin iini kolaylatryordu.

ki faist program.

B
4

Mcadele Fayolar hareketinin program, 6 Haziran 1919. STEKLERMZ: Siyasal alanda: a. Blgesel liste ve nisb temsil sistemine gre dzenlenecek genel seimler, ayrca kadnlara seme ve seilme hakk. b. Oy kullanma yann 18e indirilmesi. [...] Toplumsal alanda: a. Sekiz saatlik ignnn yasalamas [...]. b. Asgar cret. c. i temsilcilerinin fabrikann teknik ynetimine katlmas. Asker alanda: a. Ulusal bir milis kuvveti oluturulmas. b. Tm silah sanayiinin devletletirilmesi. c. talyan ulusunun [...] deerini gsterecek ulusal bir d politika. Finans alannda: a. Tm servetlerden, aslnda ksmen el koyma anlamna gelen, artan oranl olaanst bir servet vergisi toplanmas. b. Din kurumlarnn [...] mal varlklarna el konmas. c. [...] Sava krlarnn % 85ine el konmas. Ulusal Faist Partinin program, 27 Aralk 1921. Faizm, disiplinini glendirmek ve ilkelerini salamlatrmak iin siyas parti olarak rgtlenmitir. Ulus, yaayan bireylerin basit bir toplam ya da partilerin amalarna hizmet edecek bir ara deil, [...] bir rkn madd ve manev tm deerlerinin yce bileimidir. [...] u anda parlamentoya braklm olan iktidar ve ilevler snrlandrlmaldr. Devlet egemendir; bu egemenliin Kilise tarafndan paralanmas ya da zayflatlmas kabul edilemez, edilmemelidir. Nasyonal Faist Parti (PNF), siyasal rflere mutlak bir saygnlk kazandrmay amalamaktadr. [...] lkede hkmet olmann yksek onuruna erimeyi hedeflemektedir. Ulusal Devletin saygnl onarlmaldr. [...] talya, tarihsel ve coraf btnln salama hakkn, bunu henz gerekletiremedii blgeler de dahil olmak zere, yeniden kazanmaldr. Akdenizde Latin uygarlnn kalesi olma ilevini yerine getirmelidir; [...]. Faizm, hem hak hem de dev olan zel mlkiyetin toplumsal ilevini tanmaktadr. [...] PNF, her yerde ve her zaman, kamu kurulularnda grev yasan salayacaktr.

Benito Mussolini (1883-1945) Bir demirci ustas ile bir retmenin ocuu ve kendisi de retmen olan Mussolini, talyan Sosyalist Partisine (PSI) katld, ardndan askerlik grevini yerine getirmeyi reddettii iin srgne gnderildi. 1912de, PSInin nde gelen liderlerinden biri oldu. Bu arada, Avanti! adl gazetesini ynetmeye devam ediyordu. Ekim 1914te, talyann savaa girmesine taraftar olduunu ilan etti ve bu dorultuda kampanya yrten Il Popolo dItalia gazetesini kurdu. Kendisi de savaa katld ve 1917de yaraland. Mcadele Fayolar hareketini kurarak devrimci sosyalizm ile ar ulusuluu buluturmay denedi. 1922den 1943e kadar babakanlk yapan Mussolini, 1925ten itibaren ynetimini diktatrle dntrmeye balad ve talyan devletini totaliter bir devlet haline getirdi. Hitler ve baka diktatrlere rnek oldu, 1940ta talyay savaa soktu. Nisan 1945te direniiler tarafndan yakaland ve idam edildi.

* "Proleter ulus" * Toplumsal darvinizm * Fayo (Fascio)

Torino

Trento striya Milano Rijeka (Fiume) Venedik Cenova Zadar

Dalmaya

Trentino

B. Faist ideoloji

Belge 3

iy

at

ik

Roma Napoli

Tir e n Denizi

200 km
1920de snrlar Kurtarlamam topraklar 1919 ve 1920de ilhak edilen blgeler 1920 yaznda byk ii grevleri Toprak igalleri Mezzogiornonun kuzey snrlar Milletler Cemiyeti tarafndan denetlenen (1920) ve sonradan ilhak edilen serbest kent

n Faistler balangta her trl siyas kuram ve ideolojik sistemi reddediyorlard. "Bizim doktrinimiz olgulardr" sz en sk kullandklar slogand. Yine de, yava yava zgn bir faist ideoloji olumaya balad. Bu ideoloji, kaynan ncelikle ulusuluktan alyordu. talyan ulusular lkelerini "proleter bir ulus*" olarak kabul ediyorlar, "gnete bir yer", yani smrge kurmak iin bir alm talep ediyorlard. Avrupada ise "kurtarlamam" topraklar elde etmek istiyorlard. Nitekim mttefiklerin 1915te verdikleri szlere karn, bar anlamalar bu beklentilere cevap vermemiti. Faistler bu "yaral zafer"i knyorlard. Faist ideoloji ayn zamanda gc, iktidar arzusunu ve iddeti ycelten toplumsal darvinizm* ve geleceki akmlardan da esinleniyordu. Faistler, bunun dnda siyasal alanda mcadele etmekten geri durmadklar sosyalistlerin toplumsal adaletle ilgili baz taleplerini de benimsiyorlard. Faist hareketin program, bu yeni ideolojinin doarken brnd heterojen, hatta elikili karakteri olduka iyi yanstr.

A
dr

Quadrumvironun (iktidar drtls) ars, 28 Nisan 1922.

Quadrumviro (De Bono, De Vecchi, Balbo ve Bianchi), iktidar ele geirmek zere oluturulan drtl komite. Faistler! talyanlar! Karar zaman gelmitir. Drt yl nce ayn tarihte, talyan ordusu zaferle sonulanan saldrsn balatmt. Bugn, Kara Gmlekliler ordusu iyi tannmayan bu zafer adna Romaya yrmek zere harekete geiyor. [...] Parti ynetiminin ierdii tm asker, siyasal ve ynetsel gler, diktatrlk grevi alm olan gizli eylem Quadrumvirosu tarafndan kullanlacaktr. Ulusun en yce gvencesi ve koruyucusu olan ordu, bu mcadeleye karmamaldr. [...] Faizm kamu glerinden hibirine kar tehdit oluturmaz. Yalnzca yetersiz siyasetiler snfna yneltilen bir harekettir. [...] Faizm talyann yaamn savunmak iin silaha sarlmaya aryor. Tanr ve be yz bin ehidimizin hatras ahidimiz olsun ki, yreimizi tututuran tek bir tutku var: Vatanmzn kurtuluu. talyann faistleri! Ruhunuzu ve cesaretinizi Romallar gibi coturun. Kazanmamz gerekiyor. Yaasn talya! Yaasn Faizm!

C. ktidarn ele geirilmesi

Belge 2, 4 ve 5

1 368

1920de talya.

n nce 1919da Mussolini tarafndan kurulan Mcadele Fayo*lar , daha sonra 1921den itibaren Ulusal Faist Parti (Partito Nazionale Fascista) (PNF) ats altnda toplanan faistler, usta bir stratejiyle iktidara geldiler. Bir yandan, siyasal yaamn kurumsal erevesine saygl grnyorlard. Nitekim PNF, mays 1921den itibaren parlamentoda temsil edilmeye balad. Dier yandan ise, demokrasinin kurallarn srekli ihlal ediyorlar, silahl adamlardan oluan kk gruplar, squadristalar* ya da "kara gmlekliler", solcu militanlara ve sendikaclara saldryor, evrelerine korku salyorlard. Bazen polisin ve ordunun da desteini alan iddet uygulamalar, hkmetten yana kararl bir direnile de karlamyordu. Bu usta ikili oyun statejisi, 29 Ekim 1922de Mussoliniyi iktidara tayan Romaya yryle sonuland (s. 367, Belge 1) ve Kral, Mussoliniyi babakanla atad.

1. ktidar ele geirmek iin nasl bir strateji izleniyor? 2. Tarihe yaplan gndermeleri yorumlaynz.

369

II. Faist diktatrlk

A N A H T A S Z C K R

Faist yntemler.

Profesr Guglielmo Salvadori, 1924 martnda iki yabanc gazetede talyadaki rejime kar iki yaz yaynlad iin faistler tarafndan dvld.
Belge 1-6

A. Diktatrlk ynetiminin sertlemesi

DUCE
Latince dux szcnden gelen duce, talyanca ef demektir. 1925-1926da Temel Faist Yasalarn karlmasndan sonra Mussolininin kendisine ald ad.

n Faist diktatrln arklarnn yerine oturmas iki- yl kadar ald. Mussolini, on bakandan yalnzca drdnn faist olduu bir koalisyon hkmeti* ynetiyordu; ama meclisteki liberal ounluk ona yasal olarak tm yetkileri vermiti. Seim sistemi faistlere avantaj salayacak ekilde deitirildi. Genel seimler 1924 nisannda, kara gmleklilerin yaratt iddet ortamnda gerekleti ve faistler mutlak ounluu elde ettiler. Faistlerin yaptklar yolsuzluklar aklayan sosyalist milletvekili Matteotti, 10 Haziran 1924te karlarak ldrld. Bu cinayet, karma emrinin Mussolini tarafndan verildii kukusuyla giderek byyen bir protesto dalgasna neden oldu. Muhalefet yeniden rgtlendi; baz faist militanlar partiyi terk ettiler; faist iktidar sarslmaya balad. Mussolini sonunda bu krizin stesinden diktatrlk ynetimini sertletirerek ve tm muhalefeti bastrarak geldi.

nce, diye anlatr Salvadori, karalama amal en ar kfrleri suratma haykrdlar: Hain, domuz, pi, rezil, satlm parazit, vs. Ondan sonra, srayla suratma vurmaya baladlar; giderek daha iddetli vuruyorlard. Yanaklarmdan, burnumdan, enemden ve kulaklarmdan kan akyordu. On be kiiye kar tek bamaydm. [...] Sonunda zerimi aradlar. Sonra, belki yorulduklarndan, polise telefon ettiler. Memurlar beklerken, ilerinden biri giysilerimdeki kan lekelerini karmak iin elinde bir snger ve bir tasla bana yaklat; dikkatli olmam konusunda beni uyardlar, nk beni ldrmeye kararl kiiler varm. Memur geldiinde beni ona teslim ettiler, birka tokat dnda bana hibir ktlk yapmadklarn syleyerek onu da tank ettiler. [...] Lokalin kapsnda, yine otuz kadar faist ellerinde coplarla zerime saldrdlar.
Gaetano Salvemini, La Terreur fasciste, 1922-1926 (Paris, 1930).

ki faizm muhalifi.

Solda, faistler tarafndan ldrlen, sosyalist milletvekili ve partinin genel sekreteri Giacomo Matteotti (1885-1924). Sada, komnist entelektel ve talyan Komnist Partisinin kurucusu Antonio Gramsci (1891-1937). 1926da tutuklanan Gramsci, yirmi yl hapse mahkum edildi. Hapishane Defterleri bal altnda yaynlanan nemli bir kuramsal alma brakt.

B. Devlet ve parti

Belge 5

* Koalisyon hkmeti * Temel Faist Yasalar * Karizmatik

n 1925-1926da, Temel Faist Kanunlar* demokrasiyi tmyle ortadan kaldrd. Hkmet bakan Mussolini, artk yalnzca krala kar sorumluydu ve parlamentonun hibir yetkisi kalmamt. Mussolini artk Duce*, partinin ve devletin bandaki tartlmaz ve karizmatik* gerek ef olmutu. Memurlar partiye ye olmak zorundayd; muhalif gazeteler kapatlmt; PNF izin verilen tek partiydi. Gl ve korku salan siyas polis tekilat OVRA (Organizzazione per la Vigilanza et la Repressione dellAntifascismo) kuruldu. Muhalifler Lipari Adalarndaki zindanlara gnderildi ya da evlerde gz hapsine alnd. n Ducenin mutlak iktidarna yalnzca monari, o da gerek olmaktan ok simgesel bir snr koyabiliyordu. Demokratik talyann kurumlar korunmutu, ama bunlarn gerek anlamda hibir yetkesi yoktu. Parlamento fait yneticiler tarafndan seilen kiilerden oluuyordu. Sonunda, 1939da kurulan Fayo ve Lonca Meclisi parlamentonun yerini ald. Faist Parti ve devlet arasnda artk sk bir ba olumutu. Tm siyas yetkililer partiye katldlar. Devletin en st dzey organ olan Yksek Faizm Konseyi, bakanlar, parti yetkililerini ve rejimin st dzey yneticilerini bir araya getiriyordu. Ama gerekte iktidar Mussolininin elindeydi.

Matteotti Olay.

Mussolini, diktatrl milletvekillerine ilan ediyor, 3 Ocak 1925.

a. Matteotti parlamentoda, 24 Mays 1924.

MATTEOTTI Hkmetin amacn desteklemek iin, silahl bir milis kuvveti oluturulmutur. ("Yaasn milis!" lklar) SA TARAFTAN BR SES Milis size dert olmu! [...] BAKAN Sayn Matteotti, ltfen konu dna kmayn. MATTEOTTI Sayn Bakan, belki anlamyorsunuz, ama ben seimlerden sz ediyorum [...] Halkn rzas olmasa da amacnda kararl bir hkmeti destekleme grevini aka ifade eden, tek bir partiye ye vatandalardan olumu silahl bir milis var [...] Cenovada [...] faistler toplant salonunu bastlar ve sopa darbeleriyle konumacnn azn amasna engel oldular. BR SES Bu doru deil. MATTEOTTI yleyse dzeltiyorum. Milletvekili Gonzales yatakta sekiz gn geirmek zorunda kaldysa, kendi kendini yaralam demek ki. [...] Milletvekili Piccinni [...] evinde ldrld. b. Cellat ve kurban

Burada, bu meclisin ve tm talyan halknn nnde, olanlarn siyas, ahlak ve tarih sorumluluunu tek bama stlendiimi ilan ediyorum. (iddetli ve srarl alklar. "Hepimiz sizinleyiz, hepimiz sizinleyiz!" sesleri.) [...] Faizm talyan genliinin en iyi unsurlarnn gururlu tutkusu deil de, sadece hint ya ve manganello olduysa, hata benimdir! (Alklar). Faizm bir su rgt olduysa, o su rgtnn efi benim! (Uzun ve iddetli alklar) Eer tm iddet eylemleri belli bir tarih, siyas ve ahlak ortamn sonucuysa, evet, sorumluluk benim, nk o tarih, siyas ve ahlak ortam, mdahaleden bugne dek srdrdm bir propagandayla yaratan benim [...]. Baylar; talya bar istiyor, sknet istiyor, alma yaamnda huzur istiyor. Biz, bu huzuru, alma yaamnda bu skneti, bunlar ona vereceiz; mmknse sevgiyle, ama gerekirse zorla.

Kadn Fayolar 1 bnyesinde rgtlenen faist kadnlarn geit treni, Cremona, 1922.

1. Karikatr ne anlatmak istiyor? 2. Matteotti olay neden faizm tarihinde bir dnm noktasdr?

Ducenin en sevdii pozlardan biri.

370

371

III. Totaliter devlet

A N A H T A S Z C K R

Bir muhalifin gznden faizmin ekonomik ve sosyal politikalar.

A. Ekonomik ve toplumsal gdmclk

Belge 2, 3 ve 5

KORPORATZM
Korporatizm (loncaclk; meslek gruplarna gre temsil), sosyal politika alannda siyasal rejimin tavrn belirtmek iin kullanlan bir szcktr. Bu ideoloji, devletin temsil ettii genel karlar lehine farkl toplumsal kategorilerin karlarnn ihmal edilmesi esasna dayanr. Loncalardan sorumlu bakanlk alan kesimin karlarn temsil eder. Loncalar Kurulu patronlarla alanlar arasndaki ilikileri dzenler ve nemli ekonomik ynelimleri saptar.

n Devletin ele geirdii mutlak gcn ekonomi alannda da yansmalar oldu. 1926dan itibaren hkmet, para birimini glendirme, buday retimini (buday sava) ya da elik retimini arttrma gibi ok sayda ekonomik mcadele balatt. Devlet, bataklklar kurutarak topran deerinin artmasn salad, nfus artn destekledi. 1930da ekonomik kriz patlak verdiinde gdmclk* de glendi. 1933te Sanayide Yeniden Yaplanma Enstitsnn (Istituto per la Ricostruzione Industriale) (IRI) kurulmas, devletin zor durumdaki baz irketleri, hisselerini byk bankalardan satn alarak kurtarmasn salad. 1939da borsada ilem gren hisse senetlerinden yaklak % 45i IRInin elinde bulunuyordu. talya, krizden kabilmek iin, z kaynaklarna dnme yolunu seti. zel irketlerin patronlar devlet mdahalesinden ve dier lkelerle ticareti snrlayan ie kapanma politikasndan olumsuz etkileniyorlard, ama genelde byk burjuvazinin karlar korunuyordu. n verenlerle alanlar arasndaki ilikileri alma Szlemesi dzenliyordu. 1927de kabul edilen szleme, talyada korporatizm*i balatt. Buna gre, ayn dalda faaliyet gsteren ii ve iverenler ayn loncann ats altnda toplanyorlard. Loncalar Kurulu, loncalarn, partinin ve hkmetin temsilcilerini bir araya getiriyordu. Gerekte korporatizm, zellikle iverenlerin karna ileyen bir sistemdi.

Faist sendikalarn snf mcadelesinden kanmalar ve snflarn ibirliine ilikin ahlak yasalara itaat etmeleri gerekiyordu. Hkmetin mdahalesi kanlmaz olarak byk irketlere yarar salad. [...] Kk ve orta lekli irketler, dardan hibir yardm yaplmakszn kendi kaderlerine terkedildiler. [...] Bunlardan faizmin kapitalist bir diktatrlk olduu sonucunu mu karmalyz? Bugn talyada faist diktatrln izmesi altnda yalnz emekiler deil, toplum katmanlar olarak emekilere gre daha st sralarda yer almakla birlikte, burjuvazi ve kk burjuvazinin byk blm de ezilmektedir. Byk sanayiciler, byk toprak sahipleri ve st snftan serbest meslek sahipleri gibi gerek anlamda kapitalistlerin bugnk talyada hl yaayabilmeleri, burjuva, kk burjuva ve emeki kitlesinin en azndan brokrat grubun denetiminde olmasndandr. Bu brokrat grup subaylar, kamu grevlileri ve faist partinin kadrolardr. Bu gruplar, bugn talyada yaayan on iki milyon yetikin erkein bir milyonunu oluturuyor.
Gaetano Salvemini, Under the axe of fascism (Londra, 1936).

1. Yazara gre, faizm neye kar kyor? 2. Faist rejim nasl tanmlanabilir?

Buday retimi iin balatlan seferberliin 3 propaganda afii, 1932.

"Tohumun zaferi iin ulusal yarma. dl 1.700.000 liret."

* Gdmclk * Dopolavoro

B. Faizm ve toplumun kuatlmas

Belge 1, 4 ve 6

n Mussolini, faizmin genel hatlarn belirlemeyi ilk kez 1932de, felsefeci Gentile ile birlikte yazd "Faizm" balkl bir ansiklopedi maddesiyle denedi. Bu makalede yle diyordu: "Devlet, karsnda birey ve grubun greli olduklar bir mutlaktr." Aslnda faist rejim, bnyesinde farkl iki ideolojik eilim barndryordu. Milliyetilikten yana olanlar rejimin muhafazakr temeller zerinde istikrar bulmasn onaylyorlard. Aydn ve rencilerin de aralarnda bulunduu bakalar ise, 1919 faizminin devrimci kaynaklarna dnerek gerekletirilecek ikinci bir devrim arzuluyorlard. 1930lu yllarn sonlarnda, faizmin "yeni insan"n yaratacak olan "kltrel devrim"i balatan Mussolini de bu ikinci yolu tercih etmi gibi grnyordu. n Kltrel ve toplumsal yaam neredeyse tmyle gzetim altnda tutuluyor, denetleniyordu. Entelekteller ve sanatlar boyun emek ya da lkelerini terk etmek zorunda kalyordu. Plastik sanatlar ya da edebiyat alannda devletin kabul ettii resm bir sanat tr bulunmasa da, sanatsal hibir retim sansrden kaamyordu. Memurlar, retmenler rejime ballk yemini etmek zorundayd. Radyoda, sinemada, yazl basnda, her yerde var olan propaganda, kesintisiz olarak rejimin sloganlarn tekrar ediyordu. n En nemlisi, bireylerin de PNFye bal rgtlerle kuatlm olmasyd. ocuklardan yetikinlere, her ya grubu iin bir rgt bulunuyordu. Genler, "dii kurdun ocuklar", balillalar, avanguardistalar (bkz. s. 376) gibi rgtlerde eitiliyordu. Tm meslek kategorileri, korporatist yap erevesinde hibir etkinlii olmayan faist bir sendikaya katlmaya zorlanyordu. Dopolavoro* rgt talyanlarn dinlence faaliyetlerini dzenliyordu. PNF ve kendisine bal kurulular, 1930lu yllarn sonunda, milyonlarca talyann katld kitle rgtlerine dnmt. n Totaliter devlet, faist rgtlerle kurduu sk balar, ideolojiye verdii nem ve salamlaan iktidar sayesinde, 1930lu yllarda talyaya hakim olmu grnyordu.

Faist ideoloji.

Faist ynetim altnda talyan ekonomisi.

(1922de gsterge = 100)
Sanayi retimi Tarm retimi Nfus Kii bana buday tketimi

Faist doktrinin temelinde devlet anlay yatar. Faizme gre devlet, karsnda birey ve gruplarn greli olduklar bir mutlaktr. Devlet olmadan ulus olmaz; yalnzca tarihin kendilerine dayatabilecei tm paralanmalara ak insan topluluklar olur. Bir faist iin herey devlettedir. Devletin dnda insan ya da ruhan hibir ey, ne bireyler, ne gruplar (partiler, dernekler, sendikalar, snflar) varolamaz. Bu yzden faizm, snf mcadelesine dayal tarihsel hareketi iddetlendirdii ve snflar tek bir ekonomik gereklik iinde eriten devletin btnln yadsd iin sosyalizme kardr. [...] Faizm halk ounlua indirgeyen demokrasinin de karsndadr; ounluun dnemsel yoklamalar sayesinde iktidara gelmesini kabul etmez. [...] Faizm barl dnceyi reddeder. nsanln enerjisini en st gerilim dzeyine tayabilen ve karsna kan halklara asalet alayabilen tek ey savatr. Faist devlet ekonomik alana da sahip kar. Korporatizm disiplinli, dolaysyla denetlenen ekonomi demektir. Korporatizm, sosyalizmin de liberalizmin de tesindedir; tm karlarn devletin birliinde uzlatrld yepyeni bir sentez yaratr. Kzl sendikaclktan farkldr, nk mlkiyet hakkna dokunmaya kalkmaz. Faizm evrenseldir. Dolaysyla faist bir Avrupa, kurumlarnda faizmin doktrin ve uygulamalarndan esinlenen bir Avrupa, zetle modern devletin, 20. yzyl devletinin sorunlarn faizmle zmeye muktedir bir Avrupa ngrlebilir.
Benito Mussolini, Scritti e discorsi (Milano, 1933-1934).

1922
100 100 100 100

1927
163 110 104 100

1930
185 116 107 96

1936
183 110 112 90

1938
208 122 114 97

Milis yesinin uymas gereken emirler.

ki balilla eitimde.
Ekim 1939da faizmin kitle rgtleri PNF Genlik rgtleri Faist niversite Gruplar Kadn Fayolar Dopolavoro 2.630.000 7.900.000 105.000 780.000 3.800.000

1. Milis yesi kalc bara inanmaz. 2. Hapiste geen gnler her zaman hakedilmitir. 3. Bir benzin bidonunun banda nbet tutmak bile vatana hizmet etmek demektir. 4. Dava arkadan senin iin bir karde olmaldr, nk seninle yaar, senin gibi dnr. 5. Tfek ve fiek antas sana savata kullanlmak zere saklaman iin emanet edilmitir. 6. Hibir zaman "Nasl olsa hkmet dyor" deme, nk deyen sensin. Hkmet senin istediin ve uruna srtndaki niformay tadn hkmettir. 7. Disiplin ordularn gneidir. 8. Mussolini her zaman hakldr. 9. Bir gnll itaatsizlik ettiinde hafifletici sebeplerden yararlanamaz. 10. Ducenin hayatn hereyin stnde tutman gerekir.

372

373

IV. "Yeni insan"

S Z L K

Latran Anlamalar, 11 ubat 1929.

1918de talyan smrgeleri Etiyopyann igali (1935-1936) FRANSA
Savoya striya

talya, apostolik Roma Katolik dinini devletin tek dini olarak tanr.
Belge 1, 2, 3, 4 ve 5

A. Rejim etrafnda uzlama

* Latran Anlamalar * Condottiere

n Orta snflar ve yoksul kesimler rejimin uygulamaya koyduu ekonomi politikalarndan yarar salamasalar da, baz alanlarda lojman yardm gibi avantajlar elde ediyorlard. Dopolavoro bnyesinde dinlence faaliyetlerinin "demokratiklemesi", herkesin tiyatroya, sinemaya gitmesini ya da yolculuk yapabilmesini salyordu. Deniz kysnda ya da dada kurulan tatil kamplar dk gelirli ailelerin ocuklarn arlyordu. Byk apl imar politikalar (otoyol inaat, bataklklarn kurutulmas) lkenin modernletiini gsteriyordu. n 1929 ylnda imzalanan Latran Anlamalar* byk ounluu Katolik olan talyan halk tarafndan ok iyi karland. talyada ok etkili olan ruhban snf rejime destek vermeye balad, bu da rejimin salamlamasna katkda bulundu. 1936da Etiyopyann igali ve imparatorluk ilan edilmesi de byk coku uyandrd. Antik Roma dnemine srekli gndermeler ve byk arkeoloji almalar ile (Romada imparatorluk forumlarnn toprak altndan karlmas) Mussolini, ulusal gururu onarmay denedi. Milletler Cemiyetinde talya aleyhine alnan yaptrm kararlar hkmet etrafnda oluan ulusal birlik ruhunu glendirdi. 1937de, Mussolininin poplerlii doruk noktasndayd.

talya, Vatikana tam mlkiyet ve egemen yarg hakkn tanr, bylece her zaman tarafsz ve dokunulmaz bir toprak olarak kabul edilecek Vatikan Devletini kurar. Vatikan, talya Kralln ve talyan devletinin bakenti olarak Romay tanr. Piskoposlar devlet bakanna ballk yemini ederler. Ailenin temeli olan evlilik kurumuna yeniden halknn Katolik geleneklerine uygun bir saygnlk kazandrmay amalayan talyan devleti, kutsanan her Katolik evliliine meden kanundan doan haklar tanr. talya, Katolik geleneinden gelen Hristiyan doktrininin retilmesini kamusal eitimin temeli olarak kabul eder.

Rijeka (Fiume)
Da lm a ya

talyan aznlklar Asker mdahale

Nice SPANYA
Korsika

TALYA

On iki ada

Malta Tunus Trablus

Sirenaik

Bat Trablus

Kahire
N il

Libya

Msr

ngiliz-Msr Eritre Sudan Addis-Abeba Etiyopya talyan Somalisi Mogadiu Fransz Somali Kylar ngiliz Somalisi

1. Faist devletin bu anlamalardan salad yararlar nelerdir? 2. Bunun karlnda Papalk neler elde etmitir?

1936da talyan smrgeleri. 4

1000 km

B. kinci faist devrim ve snrlar

"nan ve cokuyla almaya", Alfa Romeo firmasnn propaganda afii.

Belge 6

n Faizmi kalc bir biimde yerletirme kaygs tayan Mussolini, 1930lu yllarn so-

Etiyopyann igali srasnda halkn cokusu.

nunda totaliter toplum projesinin tm ynleriyle gerekletirilmesini hedefleyen "kl-

trel devrim"i balatt. PNFnin bakan Starace, bireyci bulunan "kk burjuva" imgesine kar bir kampanya balatt. Kk burjuvann ztt olarak, Ducenin kiiliinde somutlaan erkeksi, sava ve cesur faist erkek gsteriliyordu. Faist parti, yine ayn dorultuda, o gne dek faist doktrine yabanc olan rklk ve antisemitizm yanls tavr almaya balad. Ancak giderek nazi Almanyasna yaklaan talya, bu konuda yine de bu lkenin etkisiyle hareket etmiyordu. Irk politikalar balatan faist hkmetin kendisi olmutu. Etiyopya sava srasnda balatlan baka bir rk propaganda da

5 Mays 1936da talyan birlikleri Addis Ababaya girdi. 9 Maysta Yksek Faizm Konseyi toplantya arld. Venedik Meydannda ve meydana alan sokaklarda gerek bir insan seli, byk olaylarda grlen trden bir kalabalk birikmiti. Yksek Konseyin toplants birka dakika srd. Mussolini, imparatorluu ilan eden ve kral imparator olarak kabul eden bir bildiri okudu. Sonra Venedik Saraynn pencereleri ardna kadar ald ve Mussolini haberi halka duyurdu. Bu, yedi aylk tutkulu almann taland and. Ulusal duygularn cotuu ve arzularla dmanlklarn, umutlarla kayglarn birbirine kart ateten bir ortamn doruk noktasyd. Halk marlar syledi, kendini kaybedene kadar cotu, sonra herkes byk bir zafer kazanan insanlarn gururuyla evine dnd. 9 Mays akam Venedik Saraynn pencereleri kapandnda, arklar susup kalabalk daldnda ve Quirinalin tepelerinden son kutlamalarn yanklar gelirken, alma masasnda sakin bir biimde oturan Condottiere* gururlu grnyordu; konsln ya da imparatorun ayaklar dibine yenilenlerin silahlarn ve kendi muzaffer klcn atan u cumhuriyet ya da imparatorluk komutanlarndan birine benziyordu.
Tullio Cianetti (1939-1943 yllarnda loncalardan sorumlu bakan), Memorie del carcere di Verona (Milano, 1983).

"aa rk" olarak gsterilen Afrikallar hedef alyordu. Yksek Faizm Konseyi 1938de
bir rk szlemesi yaynlad. Bunu, Yahudilere meslek kstlamalar getiren, mal varlklarna el konmasn ngren ve dinleraras evlilikleri yasaklayan antisemit kararnameler izledi. "Irk bilinci", Duceye gre "yeni insan"n zelliklerinden biri olmalyd. n Ancak, 1930lu yllarn sonunda totaliter projenin gerekte ne lde baarl olduu yine de sorulabilir. "Burjuva kart" kampanyaya elik etmek zere toplumsal dzeni dntrmeye ynelik hibir nlem alnmamt. Eitim politikas, din politikas ya da rejimin yrtt baz ideolojik kampanyalar (rnein ailenin yceltilmesi), daha ok talyan toplumunun geleneksel deerlerini salamlatrmaya yaramt. Buna karlk, rejimin antisemit kampanya ya da spanya isavana (1936-1939) katlma gibi baz kararlar olumsuz karlanmt. Ayrca talya, 1940 hazirannda nazi Almanyasnn ya-

6
1. 2. 3. 4. 5. 6.

Genlere ynelik talyan basnnda antisemitizm.

2
afii.

1934 Dnya Futbol Kupas

nnda savaa girdiinde, gndelik yaamn glkleri ve asker baarszlklar halkn giderek byyen bir kesimini rejimden uzaklatrd.

Assalone Mordivo yaknr: "Ben zavall bir Yahudiyim". Ve kalle Yahudi kendini acndran uzun bir tirada balar. zlen Piero, Yahudiye beslenme sepetini ve czdann verir. Assalone hzl hzl yemei yutar ve artan cebine koyar. Ama Pieronun arkada: "Bekle biraz..." der. "unun kirli paltosunun altndaki altnlara bak".

374

375

konunun zeti
SENTEZ
1918den sonra ekonomik ve toplumsal kriz, siyasal istikrarszlk ve ulusuluun ykselii, talyada faizmin geliimini kolaylatrd. Mussolini 1922de, "Romaya yry"n ardndan, yasal yollarla iktidara geldi. - lk aamada Mussolini, demokratik kurumlar olduu gibi korudu. - Matteottinin haziran 1924te ldrlmesinden sonra tm zgrlkler kaldrld ve son demokratik kurumlar kapatld. Mutlak gce sahip bir efin, yani Ducenin diktatrl ve bir yandan devletin, dier yandan artk tek parti haline gelen Ulusal Faist Partinin iktidarnn glendirilmesi, talyada 1925ten sonra yerlemeye balayan rejimi tanmlayan zelliklerdi. Halkn kitle rgtleri araclyla her ynden kuatlmas, muhalefetin bastrlmas, son derece etkili bir propaganda ve Mussolininin siyasal becerisi bu rejimin kabul edilmesini salad. Bilinleri ve davranlar deitirmeyi arzulayan faist rejim, bylece totaliter eilimini ortaya koyuyordu. talyan faizmi sradan bir diktatrlk deildi, nk 1930lu yllarn ortalarnda halka kendini kabul ettirmeyi baarmt.

yntem
Siyasal program incelemesi
6
Ulusal Faist Parti Program (1921).
D politika ilkeleri: talya, tarihsel ve coraf btnln salama hakkn, bunu henz gerekletiremedii blgeler de dahil olmak zere, yeniden kazanmaldr. Akdenizde Latin uygarlnn kalesi olma ilevini yerine getirmelidir. Kendisine bal farkl milletlerden halklara kendi yasalarnn hakimiyetini salam ve istikrarl bir biimde dayatmaldr; siyasal temsil haklarndan yararlanmalar gereken lke dndaki talyanlar taviz vermeden korumaldr. [...] Sosyal politika ilkeleri: Faizm, hem hak hem de dev olan zel mlkiyetin toplumsal ilevini tanr. [...] PNF, toplumsal rgtlenmeyi bozan toplumsal kategori ve snflar arasndaki kar kavgalarn disipline sokmak, kamu kurulularndaki grev yasana her yerde ve her zaman sayg duyulmasn salamak ve buna uymayanlar cezalandrmak iin alacaktr. Ulusal savunma: PNF, zihinleri, insanlar ve ulusun snrsz kaynaklarn kullanarak retebilecei tm olanaklar seferber ederek ve rgtleyerek lkeyi tehlike ve zafer saatine hazrlayacak bir ordunun ivedilikle oluturulmasna ncelik verecektir.
Il Popolo dItalia, 27 Aralk 1921

Balang: Faizm, disiplinini glendirmek ve ilkelerini salamlatrmak iin siyas parti olarak rgtlenmitir. Ulus, yaayan bireylerin basit bir toplam ya da partilerin amalarna hizmet edecek bir ara deil, kuaklarn belirsiz dizisini ieren bir organizma, [...] bir rkn madd ve manev tm deerlerinin yce bileimidir. Devlet:

KARITIRMAYALIM
OKU YA GR LIM ELM

Diktatrlk, faizm ve totalitarizm

Devlet siyasal ve hukuksal nitelikteki temel grevlerine indirgenmelidir. [...] u anda parlamentoya braklm olan iktidar ve ilevler snrlandrlmaldr. Devlet egemendir; bu egemenliin Kilise tarafndan paralanmas ya da zayflatlmas kabul edilemez, edilmemelidir. politika ilkeleri: Ulusal Faist Parti, siyasal ahlak ve zel ahlakn ulusun yaamyla ztlk iinde bulunmaktan kurtulmas iin siyasal rflere mutlak bir saygnlk kazandrmay amalamaktadr. lkede hkmet olmann yksek onuruna erimeyi hedeflemektedir. Ulusal devletin saygnl onarlmaldr. [...]

Diktatrlk, mutlak iktidarn bir insan ya da bir grup insan tarafndan her trl muhalefet engellenerek kullanlmasdr. Faizm, talyann gerek bir rneini verdii zel bir diktatrlk trdr. Balca zellikleri, efin kiiliinin yceltilmesi (ef klt), iktidar alannda tek partinin stnl, demokrasiye kar kma, ideolojinin rn olan yeni bir insan yaratma arzusudur. Totalitarizm ise, tam biimini ulusal-sosyalizm (Bkz. Blm 20) ve stalinizm (Bkz. Blm 21) ile bulan siyas bir uygulamadr. Totaliter bir rejimde, siyasal ve toplumsal yaamn denetlenmesi yeterli olmaz. Bireyin ve insan yaamnn da, dncelere varncaya kadar, tmyle denetlenmesi gerekir. Totaliter eilim Stalin dneminde Sovyetler Birliinde ve faist talyada grlr. Gnmzde tarihiler, talyada totaliter projenin baarya ulap ulaamadn tartyor.

KTAP

- Giorgio BASSANI, Kararan Baheler, ev. R. Yegl (stanbul, 1974). FLMLER - Bernardo BERTOLUCCI, 1900 (iki blm), 1974-1976. - Francesco ROSI, sa Ebolide Durdu, 1979. - Vittorio de SICA, Finzi-Continilerin Bahesi, 1970. - Ettore SCOLA, zel Bir Gn, 1977.

SORULAR
1. Sayfa 187de aklanan yntemden esinlenerek, bu program 1919 tarihli talyan Mcadele Fayolarnn programyla karlatrn. 2. PNFnin program Mcadele Fayolarnn programndan hangi noktalarda farkllamaktadr? - eklemeler; - karmalar; - deiiklikler? 3. ki programn ortak noktalar nelerdir? 4. Yandaki antifaist karikatr bu iki programdan hangisiyle ilikilendirilebilir? 5. Ulusal Faist Parti program hangi alardan bir siyas parti programna daha uygundur? 6. Programn hangi ksmlar gerekletirilmitir?
1920li yllarn balarna ait antifaist bir talyan karikatr.

Genliin rgtlenmesi ve yetikinlerin kuatlmas

GENLK RGTLER

Y ETK N LERN K U ATI LMASI

Anne ve ocuk ileri doumdan itibaren

Dii kurdun ocuklar 4-8 ya

Faist milisler Balillalar 8-14 ya Avanguardistalar 14-18 ya Faist genlik 18-21 ya

Ulusal Faist Parti Dopolavoro (alma sonras etkinlikleri) Loncalar

Askerlik hizmeti

Karikatrde faist militann arkasna saklanm olan iman adam kapitalizmi simgeliyor. Adam, kucanda boha biiminde sava krlarn, arka cebinde ise tarm ve sanayii saklyor. Faist militan ise onu korurken silahn proleter ynlara dorultuyor.

376

377

Dosya

Faist ynetim altnda sanat

talyan faizmi, Almanyadaki nazizmin aksine, resm bir sanat tanm yapmamt. Modernlik ve gelenek yanllar resim, mimar ve edebiyat alanlarnda kar karya geliyorlard. Dier yandan, faizm, gezici tiyatro kumpanyalar kurarak ve zellikle Mussolininin "en kuvvetli silah" diye tanmlad sinema alannda son derece yeniliki bir politika izleyerek bir tr popler sanat anlayn desteklemeye alyordu. Tmyle propaganda amal baz filmler yapldysa da, faist dnem sinema retiminin ounluunu komediler ve elence filmleri oluturuyordu.

Romada Cinecitta Stdyolarnn al.

"Sinema en kuvvetli silahtr."

C. Gallonenin Afrikal Scipio peplumunun afii (1937).

Amerikan sinemasnn sansre ramen engellenemeyen ekicilii.

Riminide, sinemann ad Fulgordu.

nemli tarihler.

Uygarlk Saray (Roma, Dnya Sergisi mahallesi).

1923: Rejimin resm basn ajans olan Basn Ofisinin kurulmas. 1925: Popler bir kltr yaratmak iin almak zere Ulusal Faist Kltr Enstitsnn kurulmas. 1933: Basn Ofisinin Basn ve Propaganda Mstearlna dntrlmesi. 1935: Gen talyan sinemaclar yetitiren Deneysel Sinema Merkezinin kurulmas. 1936: Cumartesi gnleri tiyatroya gitme alkanln yerletirmek iin alnan nlemleri ieren "Cumartesi tiyatrosu" uygulamasnn balatlmas. 1937: talyan filmlerinin ihra edilmesi amacyla bir Ulusal Birlikin kurulmas. Cinecitta Stdyolarnn almas. 1938: Venedik Bienalinin kurulmas. 1939: "La Cines" adyla devlete ait bir film yapm irketinin kurulmas.

Sinemann sahibi, salonunda gsterdii filmleri birka gn ncesinden izlemek iin Bolognaya gider, dndnde gizemli bir tavr taknrd. "Hibir ey sylemeyeceim ite!" der, sonra ban arkaya atarak ve en ar yerel dilde sralad bir dizi svgyle, Bolognada olaanst olaylara tank olduu izlenimini uyandrrd. "lyor mu, lyor mu?" diye sorardk, diken zerinde [...]. Ona hayranlkla ve imrenerek bakardk. "Peki Jean Harlow, o ne zaman gelecek?" "Noelde burada olur", derdi [...]. Bir de Baghino vard; karanlkta ayakta durur ve haberler srasnda Mussolini ekranda grndnde izleyicilerin yzlerinde beliren en ufak memnuniyetsizlik ifadelerini kollard. spiyoncu, durumu koa koa fascioya yetitirirdi. Bir keresinde, drt kii bir araya gelip onu sosis gibi bir perdeye sardlar ve bileklerinden balanm halde tavana astlar. Yukarda olduu yerden tuzaa drlm bir hayvan gibi lklar atyordu, ama kimsenin gidip onu zecek cesareti yoktu. Fulgor sinemas zerine, orada olanlar canlandran bir film yapmak isterdim. Faizm yllar boyunca tm bir kuak, ekran zerindeki kl glgelerin, daha zengin, daha zgr, daha mutlu ve daha elenceli olan Amerika adl bir lke hakknda byleyici ykler anlatt o salonda bilinlendi ve ksmen korundu.
Federico Fellini, La mia Rimini (Bologna, 1967).

Mario Sironinin "Mimar" tablosu, 1922. 3

Faizmin son dnemlerinde tiyatronun yeniden douu (1944).

rinde Alman ov kzlar geit yapyordu. Uzun yllar boyunca talyan mzikhol sahnelerinde n sray tutmu olan ngiliz kzlar, talyann ngiltereyle diplomatik ilikilerini kesmesiyle birlikte evlerine gnderilmiti. Parterde faistler ve Almanlar oturuyordu. Oyun metnini nceden teslim alm olmalar gereken sansrcler, yazl metinde yer almayan ve seyircinin needen comasna neden olan baz replikleri kesmek iin sk sk mdahale etmek zorunda kalyorlard.
Franca Faldininin (Komedi oyuncusu Totonun sevgilisi) tankl, Rome 1920-1945 (Paris, 1991) iinde.

YORUMLAYABLMEK N
1. Faist rejimin kabul ettii resm bir sanatn olmadn gsterin. 2. Faist rejim sinemay neden ayrcalkl bir biimde desteklemitir (Belge 2 ve 5)? 3. Faizm talyan tarihinin hangi dnemlerine deer kazandrmak istemitir (Belge 7)? Neden? 4. Varyete tiyatrosu sava srasnda neden bu kadar byk bir baar yakalad (Belge 4)? 5. Faist rejim baka hangi alanlarda kltr ve sanat yaamna mdahale etmeyi denedi?

Tiyatro, zellikle de "hafif" tiyatro, o sezon salonlar tklm tklm dolduruyordu. [...] pek ok sinema oyuncusu tiyatro sahnelerine koumutu. Oyunlar leden sonra saat iki buukta balyor ve seyircilerin uyar sirenleri almaya balamadan nce evlerine dnebilmeleri iin erkenden bitiyordu. Gndelik yoksunluklarn ve korkunun acsn kurtarc kahkahalarla kartmak isteyen Romallar, bir tr kiisel savaa girierek kendilerini ann esinine kaptrarak ve igalci nazilere, sosyal cumhuriyete, lkenin durumuna intikam oklar frlatan bu oyuncular alklamak iin gielerin nnde kuyrua giriyorlard. Kprnn ze-

PEPLUM
Antik alarda kadnlarn giydii ynl uzun giysi. Szck, alayc bir ifadeyle, konusu Antik Yunanistan ya da Romada geen tarih filmleri anlatmak iin kullanlr.

Dosya

378

379

20 Nazizm
Almanya, Birinci Dnya Savandan yenilmi ve zayf dm olarak kt. Yenilgiden doan
Weimar Cumhuriyeti, hem ar soldan (komnistler) hem ar sadan (naziler) darbe alyordu. Naziler iddete bavurmakta da tereddt etmiyorlard. 1933te, nazi partisinin bakan Hitler iktidara geldi. Hzla totaliter bir devlet rgtlenmesine gitti ve III. Reich ilan etti. 1939da nazi diktatrl, Almanyann Avrupada savaa giriebilmesini salayacak kadar glenmiti. n Hitler 1933te iktidara nasl geldi? n Totaliter nazi rejimi nedir?

KONU

KONUNUN PLANI
I. Hitlerin iktidar ele geirmesi II. "Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer" III. Nazileen Almanya Konunun zeti / Yntem Dosya : Nazi ideolojisi
1
Hans Haasn Berlinde 1 Mays 1933 Bayram tablosu.

11 Kasm 1918 Birinci Dnya Savann sonu

1926 Almanyann Milletler Cemiyetine girii

Eyll 1935 Antisemit Nrnberg yasalar

Eyll 1939 kinci Dnya Savann balangc

Weimar Cumhuriyeti
1918 1920 1925

Almanyada ekonomik kriz

1930 1933

Hitlerin darbeleri

III. REICH
1935

9 Kasm 1918 Cumhuriyetin ilan

Kasm 1923 Hitlerin darbesi. Ludendorff Mnihte.

30 Ocak 1933 Hitlerin anslye atanmas 30 Haziran 1934 Uzun Baklar Gecesi

Kasm 1938 Kristal Gece Austos 1939 Alman-Sovyet Pakt

Oranienburg toplama kampnda yoklama, aralk 1933.

380

381

I. Hitlerin iktidar ele geirmesi

A N A H T A S Z C K R

1920de nazi partisinin program.

1. Halklarn kendi kaderlerini tayin etme haklarndan hareketle tm Almanlar bir araya getirecek bir Byk Almanyann kurulmas.
Belge 1 ve 2

A. Siperlerden Kavgama Hitler

2. Alman halknn dier uluslar karsnda eit haklara sahip olmas, Versailles ve Saint-Germain Antlamalarnn feshedilmesi. 3. Halkmz beslemek ve nfus fazlamz yerletirmek iin toprak ve smrgeler. 4. Vatandalk haklarndan yalnzca vatandalar yararlanabilirler. Vatanda olmak iin Alman kanndan olmak gerekir; dinsel inan ok nemli deildir. Dolaysyla hibir Yahudi vatanda olamaz. 6. Yalnzca vatanda olanlara oy hakk. 12. Devlet tarafndan tm sava krlarna el konmas. 13. Bugn trustlere ait olan tm irketlerin devletletirilmesi. 15. Emekli maa miktarlarnn arttrlmas. 19. Materyalist bir dnya anlayna hizmet eden Roma hukukunun yerine Almanlara zg bir kamu hukukunun oluturulmas. 21. Devlet, anne ve ocuu koruma altna alarak kamu salnn iyiletirilmesi iin almaldr. ocuklarn altrlmasnn yasaklanmas. 22. Ulusal bir ordu kurulmas. 25. Gl bir merkez iktidar yaratlmas.

NAZ PARTS
Nazional-sozialistische Deutsche Arbeiter Partei (NSDAP, UlusalSosyalist Alman i Partisi) iin kullanlan ksaltma.

n 1919 ylnn eyll aynda, Mnihte eski bir Alman askeri Adolf Hitler, kasm 1918 devriminin "Almanyay srtndan baklamas"na balad yenilgiden onuru krlm olarak Alman i Partisine katld. Bu parti, Almanyada saylar giderek artan ve 1918de Weimar Cumhuriyeti* adyla kurulan demokratik rejime kar mcadele veren ar sac kk siyas partilerden biriydi. Hitler bu kk partiyi hzla sadk partizanlardan oluan bir gruba, Ulusal-Sosyalist Alman i Partisine dntrd (NSDAP). Partinin program ulusu (Versailles Antlamasnn reddedilmesi), antidemokratik, antisemit ve antikapitalist talepleri bir arada dile getiriyordu. n NSDAP balangta ok fazla etkili olamad. Hitler, 1923 ekonomik krizini ve Franszlarn Ruhr blgesini igal etmesinden doan memnuniyetsizlii kendi lehine kullanmay baard. Kasm 1923te General Ludendorff ile birlikte Mnihte iktidar ele geirmeye alt, ama bu darbe giriimi baarszlkla sonuland. Hitler hapse atld, ama artk Almanyada tannmaya balamt. Bu arada, Weimar Cumhuriyeti yneticileri o dnemde ar sadan gelebilecek bir tehlikeye pek inanmyorlard; ayrca, 1924ten sonra yeniden salanan refah da rejimi glendirmiti. n Hitler hapiste geirdii dokuz ayda Kavgam (Mein Kampf) adl kitabn yazd. 1924te yaynlanan kitap, aka rk ve diktatrlk yanls bir siyasal program niteliindeydi. Bu programa gre, dier tm insanlardan stn olduu iddia edilen "saf" Alman rkna mensup insanlar, sava yoluyla tm Avrupa zerinde egemenlik kurmalyd. 1925ten itibaren Hitler, Mussolininin baarlarndan esinlenerek nazi partisi*ni yeniden rgtledi. Artk hedefi iktidara g kullanarak deil, yasal yollardan gelmekti. Ancak o dnemde naziler yine fazla etkili olamyorlard; 1928 seimlerinde oylarn yalnzca % 2,6sn elde edebildiler. Onlara baar yolunu aan, 1930dan itibaren Almanyay vuran ekonomik kriz oldu.

* Weimar Cumhuriyeti * Hcum Birlikleri (SA) * Harzburg Cephesi

Milletvekili says
600

Naziler = NSDAP Milleyetiler = DNVP

500

400

Kk partiler Halklar = DVP

300

B. Weimar Cumhuriyetinde kriz

1 Hitler, Birinci Dnya Savanda.
Bir gmrk memurunun olu olarak 1889da Avusturyada dnyaya gelen Hitler, baarsz bir ressamd ve Viyanada sefalet iinde yayordu. 1914te sava ilann cokuyla karlad, Alman ordusuna gnll yazld ve ar bir biimde yaraland. Kasm 1918 devriminin yol at bir ihanetle (Srtmza saplanan haner) zdeletirdii brakma da gururunu krd. 1919da Alman i Partisine katld ve bu partiyi yeni bir amblem (gamal ha) ve bir milis gc (Hcum Birlikleri) ile dntrmeye balad. 1923te giritii Mnih darbesinin baarszlkla sonulanmasndan sonra tutukland ve hapisteyken Versailles Antlamasna kar, antikomnist, antisemit ve ar ulusu programn anlatt Kavgam kaleme ald. Bakan Hindenburg Hitleri anslye olarak atad.

Belge 3, 4 ve 5
DDP

Merkez ve Bavyera Partileri

200

n Soldan komnistlerin, sadan da arlk yanls oluumlarn saldrsna urayan Weimar Cumhuriyetinin destekisi siyas partiler (Sosyalist Parti ve Katolik merkezi temsil eden Merkez Partisi), sanayi retiminin dmesine ve isizliin artmasna engel olamadlar. Dolaysyla ekonomik krize, Alman halknn Versailles Antlamasna tepkisini kullanan ar sac partilerin de canl tuttuu bir siyasal kriz eklendi. Bu zayflklar, diktatrlk hrsn hibir zaman saklamam olan bir adamn iktidara geliini ksmen aklyordu. Ancak propaganda ve korku da bu srete nemli bir rol oynad ve ar sac kck bir parti olan nazi partisinin bir kitle partisine dnmesini kolaylatrd. Seim kampanyalar srasnda, Ernst Rhm ynetimindeki Hcum Birlikleri* (SA)lar etrafa korku salyor, siyas muhaliflerine, zellikle de komnistlere kar iddet kullanyorlard. n 1932 yl belirleyici bir dnm noktas oldu. Temmuz seimlerinde naziler oy oranlarn byk lde arttrdlar, ama kasm aynda gerilediler ve bundan oy salayan komnistler oldu. Endielenen milliyeti sa, komnistlerin ilerlemeye devam etmelerini seyretmek yerine Hitlerin iktidara gelmesini tercih etti. Saclar nazi partisinin nderinden daha sonra abucak kurtulabileceklerini sanyorlard. 1931de kurulan Harzburg Cephesi*nde biraraya gelen komnizm kartlar ve "Versailles diktas" muhalifleri de nazilere katld. Ancak bunlar olurken, kimse artk Hitler tarafndan kazanlm olan kitleleri hesaba katmyordu. Milliyeti sadaki parti seimleri kaybetti. 1932de ilk kez iktidara gelen Hitler, 1945e kadar orada kalacakt.

Sosyalistler
100

Komnistler (+1920de bamsz sosyalistler)

6 Haziran 1920 4 Mays 1924 7 Aralk 1924 10 Mays 1928 14 Eyll 1930 31 Temmuz 1932 6 Kasm 1932

Georg Groszun Alman toplumunun dayanaklar tablosu, 1926.

0 5 Mart 1933

1919dan 1933e Almanyada seimler (Reichstagdaki milletvekili says). 1. Nazilerin ykselii ne zaman balam? 2. Bu ykseli 1933e kadar sreklilik gsteriyor mu? 3. Nazilerin seim sonularnn geliimini ekonomik gelimelerle ilikilendirin (Belge 5).

cretler (1929da gsterge 100) 110 100 90 80 70 60

Para rezervleri (milyon mark) 3 000 2 500 2000 1 500 1 000 500 110 100 90 80 70 60

Sanayi retimi (1929da gsterge 100)

sizler (milyon) 7 6 5 4 3 2

5 1929dan 1933e Almanyada kriz.

Kriz en ar halini hangi ylda alyor?

50 0 1929 1930 1931 1932 1933

50 1 1929 1930 1931 1932 1933

382

383

N A H T A S Z C K

C. 1933: lk uygulamalar

Belge 1, 3, 4 ve 5

FHRER
Almanca, "rehber". Szck, nazi partisinin nderi olarak Hitleri betimlemek iin kullanld. Hitler, 1934te Hindenburgun lmnn ardndan resm olarak Reichsfhrer sfatn alarak Devlet ve hkmet bakan oldu.

n Cumhurbakan Mareal Hindenburg, 30 Ocak 1933te Hitleri Reicha anslye* olarak atad. Kurulan koalisyon hkmetinde yer alan on bir bakandan yalnzca naziydi. Hindenburg, nazi bakanlarn babakan yardmcs von Papen tarafndan etkisizletirileceklerine inanyordu. Bu bir hatayd. Hitler, Reichstag* feshetti ve yeniden seime gitti. Seim kampanyas, polisin sokaklarn hakimiyetini SAlara terketmesiyle iddetin artt bir ortamda gerekleti. n Reichstag 27 ubat gecesi atee verildi. Olay yerinde, byk olaslkla naziler tarafndan ynlendirilen eski bir komnist bulundu. Hitler yangndan komnistleri sorumlu tuttu, partilerini kapattrd ve binlerce solcu militan tutuklatt. 5 Mart gn yaplan seimlerde, ortada bir komnist komplosu olduuna ikna olan pek ok semen, oy oranlar gene de % 44 geemeyen nazilere oy verdi. On be gn sonra, san ve merkezin desteini alan Hitler, komnistlerin de yokluunda Reichstagdan tam iktidar yetkisi ald. Almanya yasal bir diktatrlk olmutu. n 1933 martndan itibaren, ilk toplama kamplar (bkz. s. 388) kurulmaya balad; muhalifler (komnistler, sosyalistler, Katolikler, liberaller) bu kamplara gnderildi. nce siyas partiler, ardndan sendikalar yasakland; patronlar ve iiler naziler tarafndan denetlenen tek bir rgtn, alma Cephesinin (Mays 1933) ats altnda topland. Paramiliter nazi rgtleri SA ve SS* korku salmaya devam ediyordu. Her trl muhalefet yasaklanm olduundan, kasm 1933 seimlerinden nazilerin kard tek liste, oylarn % 92sini elde etti.

* anslye * Reichstag * SS

Hitler ve Hindenburg.
Hitler, 5 Martta seilen yeni Reichstagn ilk oturumunu Potsdam garnizonunun kilisesinde, 21 Mart 1933te at (1871de Bismarckn II. Reichn ilk Reichstagn at gnn yldnm). Resimde, ksa sre sonra III. Reichn Fhreri olacak olan anslye Hitler, Weimar Cumhuriyetinin cumhurbakan olan II. Reichn eski subaylarndan Hindenburgun nnde eiliyor.

Adolf Hitlerin resm portresi.

n Birka ay iinde, nazi yneticiler Hitler, Rhm, Gring, Goebbels ve Himmler, Devletin denetimini tmyle ele geirdiler. Sosyalistler ve komnistler, hzla g kazanan nazilerin ykselii karsnda birlemeyi beceremediler. Hitler bu blnmeden de yarar salad. Bunun dnda, gemite milliyeti sa destekleyen i evrelerinden bir ksmyla iyi ilikiler kurmay da baard.

1. Hitler ve Hindenburgun 1918de Alman ordusundaki rtbeleri neydi? 2. Bu fotoraf Almanya tarihinin hangi dneminden arpc bir kesit veriyor? Reichstag yangn, 27 ubat 1933.

D. 1934: Cumhuriyetin sonu

Belge 2 ve 6

n ok sayda isiz, nazi semeni ve SA yesi, nazilerin iktidara geldikten sonra byk burjuvazinin etkisini azaltarak Alman toplumunu deitireceine inanyordu. Nazi partisinin sol kanadn oluturan Rhm ve SAlar ilk nazi programnn yalnzca kapitalizm kart ynlerini akllarnda tutmulard. Oysa Hitlere gre nazizmin bu "devrimci" yorumu tehlikeliydi. Ordunun yerini almak isteyen SAlar, srarla ikinci aamaya, yani i evrelerine kar gerekletirilecek sosyalist devrime geilmesini talep ediyorlard. Ama Hitler ordunun, byk sanayicilerin ve bankaclarn desteinden vazgeemezdi. 30 Haziran 1934te, hem 1933 koalisyonundaki eski orta geleneksel sadan, hem de Rhm ve SA eflerinden kurtuldu. Tm SA nderleri, Uzun Baklar Gecesi ("Uzun baklarmz bileyeceiz" szlerinin getii bir SA arksndan gelir) boyunca SSler tarafndan ldrld. SSler artk rejimin tek muhafzlaryd. 1000den fazla insan lmt. n Hindenburgun 2 Austos 1934te lmnn ardndan Hitler, kendini Reichn bakan ilan etti. Fhrer* oldu ve bir halk oylamasyla cumhuriyet ynetiminin feshini onaylatt. Devletin yaps da deitirildi. Federal bir yapya sahip olan Alman devleti, niter ve merkez bir devlet haline getirildi ve blgesel, siyasal ya da sendikal her trl eitlilik ortadan kalkt. Memurlar Fhrerin mevkiine deil, ahsna ballk yemini ediyorlard. Belli bir insana ballk, modern devlet tipinde kiilerden bamsz olmas gereken siyasal ilikilerin yerini almt. Muhaliflerin iddet yoluyla ortadan kaldrlmasnn ardndan, Almanyay ekonomik ve ideolojik alanlarda harekete geirerek rejimi halk nezdinde salamlatrma zaman gelmiti.

Uzun Baklar Gecesinden iki ay nce, SA efi Rhme gre "ulusal devrim".

Almanyada bugne kadar elde edilen baarlar, yani iktidarn ele geirilmesi ve sava sonras yllarnn karanlk gelimelerinden sorumlu marksizm, liberalizm ve kapitalizmin ideolojik dayanaklarnn ortadan kaldrlmas ve devlet zerindeki arlkl etkilerinin yok edilmesi gibi imdiye kadar gerekletirilen herey, altn iziyorum, yalnzca bir balang, ulusal-sosyalizmin gerek hedeflerine ulamas yolunda bir srama tahtasdr. Biz ulusal bir devrim deil, ulusal-sosyalist bir devrim yaptk ve "sosyalist" szc zerinde zellikle duruyoruz! Eer bu unsurlar [...] holarna gitmek iin kararl sosyalist irademizden herhangi bir ey feda edeceimizi sanyorlarsa, ar bir yanlg iindeler demektir! Gericilik ve devrim elbette birbirlerinin lmcl dmandrlar. Aralarnda kurulabilecek hibir kpr yoktur, biri dierini dlar. [...] Kahverengi gmlekli savalar ilk gnden beri devrim yolunda yrdler. Ve ulusal-sosyalist devlette ulusal-sosyalist insan demek olan nihai amalarna eriinceye kadar bu yoldan hi amayacaklar!

"Ve imdi, oy verin", mart 1933 seimleri iin hazrlanan nazi afii. 1. Resimdeki iki karakter kimi canlandryor? 2. Soldaki karakter nazi propagandasnn iledii konulardan hangisine gnderme yapyor?

Genliin Ulusal alma Cephesinde rgtlenmesiyle isizlie kar verilen sava.

384

385

II. "Ein Volk, ein Reich, ein Fhrer"

A N A H T A S Z C K R

Yasal antisemitizm.

Dachau toplama kamp ynetmelii.

15 Eyll 1935 Yasas Alman kannn saflnn Alman halknn gelecekte varolmas iin birincil koul olduuna kararllkla kanaat getiren ve gelecek yzyllarda Alman ulusunun varln srdrmesi iin sarslmaz bir iradeyle hareket eden Reichstag, aadaki yasay oybirlii ile kabul etmitir: MADDE 1 - Yahudilerle Alman kanndan olan vatandalar arasndaki evlilikler yasaklanmtr [...]. Bu yasaya kar kanlar zorunlu alma cezas alacaklardr. Bir SS ktas komutannn raporu 10.11.1938 gn saat 3te u emri aldm: Grup efinin emriyle, ktanzn yetki alannda bulunan 50 sinagogun tm bombayla ya da yaklarak yok edilecektir. Civarda bulunan Aryenlerin yaad evlerin zarar grmemesine dikkat edilecektir. Eylem sivil kyafetlerle gerekletirilecektir. Gringin emri (1938) MADDE 1 - Yahudilerin maaza iletmeleri [...], ayrca kendi hesaplarna meslek icra etmeleri yasaktr.
Belge 6

A. "Ein Volk": Ayn rktan tek bir halk

Belge 1, 2 ve 5

YAAM ALANI
Almanca Lebensraum. Naziler iin bu szck Alman halknn yaamas ve yaylmas iin gerekli topraklar ifade ediyordu.

n 19. yzylda ortaya atlan yanl bir kuram, naziler tarafndan mutlak gerek olarak ilan edildi. Buna gre, tarihin ak iinde d unsurlar tarafndan bozulmu olan saf bir Alman rk vard. Bu rk, fiziksel bakmdan mkemmel olan, tercihen uzun boylu, sarn ve mavi gzl bireyleri, yani Aryen*leri seerek balangtaki saflyla yeniden yaratmak gerekiyordu. Tm "bozuk" unsurlar, rejime bal doktorlarn belirledii bilimsel ltlere gre ayklanacakt. Irs hastalklar olan Almanlar zorla ksrlatrld ve 1939 ylna kadar 80.000 zrl yok edildi. n Yahudi kkenli Almanlar, dinlerine bal olsunlar ya da olmasnlar, nazilerin gnah keisi haline geldiler. ok uzun zamandr Yahudi kartlnn, ardndan da antisemitizmin kurban olan Alman Yahudileri toplam Alman nfusunun % 1ini bile oluturmuyorlard. Ama Hitler onlar "Alman rk"n temizleme kuramnn merkezine yerletirdi. Bu "zararl basiller" Alman rkna da "bulaabilirlerdi". 1933ten itibaren SAlar, iddet kullanarak Yahudilerin dkknlarnn boykot edilmesini salamaya altlar. Ayrca Yahudiler ge zorland, ama bu giriim pek baarl olmad. 1935te karlan Nrnberg Yasalar, Yahudileri Alman ulusunun dnda brakt. Yahudilerin "saf" Almanlarla her trl cinsel ya da meslek ilikiye girmesi yasakland, mallarna el konmasna izin verildi. 9 Kasm 1938de, Kristal Gece pogromu srasnda, naziler sinagoglar yaktlar ve Yahudileri katlettiler.

Aada sralanan ve kkrtc olarak kabul edilen sulular aslacaktr: [...] siyaset yapanlar, kkrtc sylev veren ya da toplant dzenleyenler; kar tarafn propaganda yapmasna yarayacak korkun hikayeler anlatmak amacyla, toplama kamplar ile ilgili doru ya da yanl bilgi toplayanlar, bu bilgileri dinleyenler, bakalaryla tartanlar, kampn dna tayanlar [...]. Aada sralanan ve ayaklanmac olarak kabul edilen sulular grldkleri yerde vurulacaktr: Bir gardiyan ya da SSin ahsna saldrda bulunanlar, emirlere uymay ya da angarya ilerde almay reddedenler [...], protesto eden, baran, yrrken ya da i alannda sylev veren ya da buna kkrtanlar. Ulusal-sosyalist yneticiler, devlet, hkmet hakknda [...] rahatsz edici ifadeler kullananlar [ya da] eski demokratik partilerin marksist ya da liberal yneticilerini yceltenler [hcre hapsiyle ya da krbala cezalandrlacaktr].
1 Kasm 1933

* Aryen * Gestapo

B. Ein Reich: Tek bir imparatorluk

MADDE 2 - Bundan byle hibir Yahudi irket ynetemez.

n 19. yzyln pan-Almanc grlerine dayanan Hitler, Alman dilinden ve kanndan olan tm Avrupa halklarn Almanyada toplamak ve onlara bu hedefe uygun bir yaam alan* (Lebensraum) yaratmak istiyordu. Bu yaam alan Dou Avrupadan Ural Dalarna kadar uzanacakt. Bu yaylmaclk yalnzca "klasik" Alman ulusuluuna dayanmyor, aklamasn rklkta buluyordu. Alman halk gibi stn bir halk, Slavlar gibi aa bir rktan olan ve kendisine klelik etmek iin yaratlm halklarn zararna, darya doru yaylmalyd. Ayrca Hitler, yine rk bir anlam ykleyerek, Almanlarn Orta ada balayan douya doru yaylma (Drang nach Osten) hereketine de dayanyordu.

1. Bu toplama kampnda hangi Almanlar tutukluydu? 2. Kamp snrlar iinde gerekletirilen hangi eylemler lm cezas ile cezalandrlyordu?

NSDAPn kongresi, Nrnberg, 1938.

Lisede antisemitizm.

Nazilere gre Avrupada Alman kan.

1934te bir Alman jeopolitik dergisinde yaynlanan harita.

Kzm, Helena Lange Modern Lisesinde ikinci snf rencisidir [...], snfnda Yahudi bir kz daha var. 12 Nisan gn, Almanca dersinde, retmenleri Kavgamdan Yahudi sorunu ile ilgili bir blm okumu. [...] Bu para onurlu bir Yahudinin kabul edemeyecei ksmlar iermektedir. zellikle u ksm: "Seilmi halkn fiziksel pisliinin altnda manev pisliini de kefettiinizde mideniz bulanmal."
Bir renci babasnn Hamburg Vilayeti ynetimine yazd mektup, 14 Nisan 1934.

C. Ein Fhrer: Almanya iin tek bir rehber

Belge 3 ve 4

n Fhrer, yce ef, merkez devletin kalbinde yer alyordu; Gauleiterler (blge efleri) dorudan ona balyd. Parti ve devlet bir btn oluturuyordu; siyas polis Gestapo* gzetliyor, tutukluyor, ikence ediyor ve hapsediyordu. Hitler, 1938de Alman ordular komutan oldu. Artk tmyle naziletirilmi olan devletin balca yneticileri Gring (ordu), Himmler (SS ve Gestapo) ve Goebbels (propaganda) idi. 1939da, en az bir milyon Alman toplama kamplarnda hapsedilmiti. Nrnbergde her yl Hitlerin ve "Yeni Almanya"nn erefine byk geit trenleri dzenleniyordu. n Hitler tarafndan uygulamaya konan fikirlerin ve programn byk blm Kavgamda yer alr ve ok sayda sylevde dile getirilmitir. Ancak bunlarn uygulanma biimi koullarn rndr. Hitler, kamuoyunu ve kendisini destekleyen eitli gleri (ordu, byk sanayi) hesaba katmak zorundayd. Sistem kendini bu koullara uydurdu ve pek ok alanda, Yahudilerin durumunda olduu gibi, sertleti. 1935teki rk ayrmcl, 1938de pogrom, ardndan kinci Dnya Sava boyunca devam eden soykrm biiminde srmtr.

Mart 1933te SAlar bir Yahudi maazasna boykota ar afii asarken.

Snfta Yahudi renciler bulunmasndan kaynaklanan en byk sorun, bu rencilerin ocuklarmzla arkadalk ilikileri kurmalardr. Alman ocuklar bu ilikilere ok baldr ve bu ba onlarn Yahudi tehlikesine ilikin her trl reti karsnda kr ve kaytsz olmalarna neden olmaktadr [...].Yahudiler kendi okullarna gitselerdi, Yahudi olanlarla olmayanlar arasndaki bu ocuka arkadalklar hi olmazd.
Vilayet yetkililerinin yant.

Cermen kkenli halklarn yaadklar topraklar Kavimler G dneminde Cermen kanna rastlanan blgeler

Dou Avrupada yerlemi Alman kylleri Almanlarn yksek tabakalar (sekinleri)

386

387

III. Nazileen Almanya

A N A H T A S Z C K R

Yaklan kitaplar, 10 Mays 1933. 2

"Kitaplarn yakld yerde, sonunda insanlar da yaklr", Yahudi kkenli Alman air Heinrich Heinenin (1797-1856) gelecei haber veren szleri.

A. Hizaya geen ulus

Belge 2

TOPLAMA KAMPI
Mart 1933ten itibaren nazi rejimine muhaliflerin (komnistler, sosyalistler, Katolikler ve liberaller) kapatld kamplar.

n 1933te 850.000 Alman nazi partisine yeydi; 1939da bu say 5.300.000e kmt. Bazlar gerekten nazi ideolojisini benimsedikleri iin, bazlar da ykselme hrsyla partiye ye oluyorlard. Ama nazizmin halk zerindeki hakimiyeti bu rakamlar fazlasyla ayordu. ocuklar ve genler okul, elence ve spor alanlarnda rgtleniyordu. Bunlar, zellikle de Almanyann hazrland savata arpacak olan erkekler, gelecein Reichnn taze kuvveti olacaklard. Kadnlar ise, hereyden nce, dnyaya mmkn olduu kadar fazla ocuk getirmeli ve onlar iyi yetitirmeliydiler. n Rejimin temel ark olan propaganda, afileri, sinemay ve radyoyu ustaca kullanan Goebbels tarafndan ynetiliyor ve gelecekte Avrupay ynetecek olan bir halk betimliyordu. Entelekteller ve sanatlar da nazizmin kurban olmulard. Eserlerin yaklmas, "yozlam" kabul edilen modern sanatn karalanmas, bu politikann en arpc uygulamalarndand. retim yeleri ve bilginler partiye katlmak zorundaydlar, yoksa ilerini kaybediyorlard. Yahudi olsunlar ya da olmasnlar, aralarndan pek ou fiziki Albert Einstein ya da yazar Thomas Mann gibi lkelerini terkettiler.

Nazi ekonomisi.
A. Devlet yatrmlar (milyon Reichsmark) ve sanayi retimi (gsterge olarak) Sektrler Silah Ulam Sosyal harcamalar naat Toplam Sanayi retimi 1928 827 2.234 1.023 1.330 7.244 100 1933 730 1.238 200 185 3.153 66 1935 5.150 1.876 500 175 9.101 96 1938 15.500 3.376 700 250 21.026 125

Alman yazarlarn g.

Alman Yahudilerinin ou, yani g edenlerimizin ou, kendilerini hereyden nce iyi bir Alman, ancak ondan sonra Yahudi ve ancak en son kertede antifaist gibi gren namuslu burjuvalardan oluuyordu. [...] Alman yazarlar, 1933te dier meslek gruplarna oranla ok daha haysiyetli davrandlar [...] Edebiyat dnyasnda belli itibara sahip yazarlarn byk ounluu hemen ve koulsuz biimde diktatrle kar tavr ald, nk diktatrln ar "akl dman" tutumu aydn grl insanlar arasnda hibir kukuya yer brakmyordu. airlerin toplu g bylece balad; tarihte daha nce hibir ulus birka ay iinde bu kadar ok edebiyat temsilcisini kaybetmemitir.
Klaus Mann, Der Wendepunkt: ein Lebensbericht (Frankfurt, 1952).

* Ersatz

B. cretler (1929da gsterge=100) ve isizlik Yllar cretler Hayat pahall 96 88 78 76 78 79 80 81 81 82 siz says

B. "Ekonomik mucize"nin kkenleri

Belge 1, 3 ve 5

n 1933te Almanyada hl 4.800.000 isiz bulunuyordu; oysa 1939da sadece 119.000 isiz kalmt. Sklkla Almanlarn nazi ideolojisine katlmasnn aklamas olarak gsterilen bu durum, devletin ekonomiye yapt gl mdahalenin sonucuydu: - 1933ten 1937ye kadar Ekonomi Bakan Schacht, geni bir imar politikas uygulad (otoyol, sosyal konut inaatlar). lk Volkswagen ("halk otomobili") prototipi 1936 ylnda fabrikadan kt. n 1936dan itibaren Almanya, Versailles Antlamasn ihlal ederek Gringin ynettii drt yllk bir plan sayesinde yeniden silahlanmaya balad. Bir hava gc, bir de donanma oluturuldu; silah sanayii ncelikli konuma getirildi. Ekonomi giderek z kaynak kullanmna yneldi; ithalatn kat bir biimde kstlanmas, sentetik yakt olarak ersatz*n gelitirilmesini salad. n Byk sanayi, rejimin verdii siparilerden yarar salad (demir-elik, kimya). Grevlerin ve sendikalarn yasaklanmas, toplama kamplar uygulamas ve iilerin alma Cephesinde rgtlenmesi patronlar memnun ediyordu. Nazi Almanyasnda toplumsal atmalar yok olmutu. Ama ekonomik baarlar esas olarak sava hazrlna balyd.

kinci drt yllk plan.

Nfus fazlamz var ve kendi topraklarmz zerinde yaamaya devam etmemiz mmkn deildir. Kesin zm, bize hammadde ve halkmz iin yaamn srdrme olana salayacak olan yaam alannn geniletilmesidir. Ancak bu grevlerin ulusal ekonomimizin da kar bamszln salamak iin belli bir plan dahilinde yerine getirilmesi, Alman halkndan ekonomik alanda ve gda alannda fedakrlklar isteyebilmemizi salayacaktr [...]. u anda 700-800 bin ton benzin retiyoruz, 3 milyon ton retebilirdik. u anda birka bin ton kauuk retiyoruz, oysa ylda 70-80 bin ton retebilirdik! [...] Dolaysyla aadaki grevleri belirliyorum: 1. Alman ordusu drt yla kadar eyleme gemeye hazr olmaldr. 2. Drt yl iinde Alman ekonomisi, bir sava yk kaldrabilecek hale gelmi olmaldr.
Adolf Hitler, Gizli memorandum, kasm 1936.

1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

102 96 82 79 79 79 79 79 80 80

5.575.000 4.804.000 2.178.000 2.151.000 1.593.000 912.000 429.000 38.000

C. Vergi yk oranlar Yllar Maatan kesilen vergiler (%) 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 2,9 + + + + + + 6,5 12 60 90 112 122 89 0 0 2,8 12,8 18,7 19 31,4 Krupp firmasnn krlar Kruppun dedii sermaye vergisi

5 Hitler 1936da F. Porschenin tasarlad ilk Volkswageni ("halk otomobili") tantyor.

(milyon Reichsmark)

Mit Brennender Sorge (Byk bir endieyle...) balkl Papalk bildirgesi, 14 Mart 1937.

Papa 11. Pius, nazi Almanyasnda Katolik Kilisesinin durumundan endie eden Alman piskoposlarna sesleniyor. 1933 yaznda, muhterem kardelerim, Reich hkmetinin bize nerdii konkordatoyu grmeyi kabul ettiimizde, devimizin bize dayatt bir endieyle, Almanyada Kilisenin hayrseverlik misyonunun zgrln ve kendisine emanet edilmi olan ruhlarn selametini salama endiesiyle hareket ediyorduk. [...] Her kim ki sadan nceki Cermenlere ilikin aslsz bir anlayla karanlk ve yaratcdan bamsz bir kaderi Tanrnn yerine geirir ve bylece Tanrnn sonsuz bilgeliini reddeder, Tanrya inananlardan olduunu iddia edemez. Her kim ki rk, veya halk, veya devleti, veya bir devlet biimini, veya iktidar sahiplerini, veya insan topluluunun temel deerlerinden herhangi birini, yani dnyev dzende gerekli ve onurlu bir yer tutan bu eylerden herhangi birini alr, dinsel olsun ya da olmasn, deerler hiyerarisinin dna karr ve puta tapar gibi tanrsallatrr, Tanr tarafndan yaratlan ve emredilen dzeni tersine evirmi ve bozmu olur. O, gerek inantan ve bu inanca karlk gelecek yaam anlayndan ok uzaktadr.

C. Direniin zayfl

Belge 4 ve 6

4,3

n En ufak bir hareketin bile Gestapo tarafndan yetkililere bildirildii bir lkede rejime nasl muhalefet gsterilebilir? Kukusuz milyonlarca Alman korkudan bir ey syleyemedi, bazlar ise karlar gerei susmay tercih etti. Rejimin zulmn yaamayanlarn ou, bu ulusal canlan ideolojisine katld. Bunun dnda, baz sosyal programlarn gerekletirilmesi (sosyal konutlar, tatiller) ve Versailles Antlamasnn yeniden gzden geirilme talebi halkn gznde rejimin poplerliini arttrd. Muhalifler toplama kamplar*na gtrld. Protestan ve Katolik Kiliseleri clz bir sesle Hitlerin uygulamalarna tepki gsterdiler. 1933te nazilerin Papalkla imzaladklar bir konkordato Katolik Kilisesinin rejimle ibirlii yaptn dndryordu. Buna karlk, 1937 tarihli "Mit Brennender Sorge" balkl Papalk bildirgesi rejimi knyor, ancak Yahudilerin bana gelenlerden sz etmiyordu. 1939dan nce rejimden kaan Almanlar, dnyay nazi tehlikesine kar uyarmay bouna denediler.

1. Kruppun dedii vergiyi gerekletirilen kra oranla yzde olarak hesaplayn. 2. 1930dan 1933e ve 1933ten 1939a gerek cretler nasl bir deiim gsteriyor? 3. Ulusal sanayi geliri nasl bir evrim gsteriyor? 4. Bu rakamlara gre, nazizmden en fazla kr salayan toplumsal kategoriler hangileridir?

388

389

konunun zeti
SENTEZ
Weimar Cumhuriyetinin zayflklarndan ve ok sayda Almann Versailles Antlamasna kar besledii dmanlktan yararlanan Hitler, 30 Ocak 1933te siyasal ikna gc, propaganda ve iddet kullanarak yasal bir biimde iktidara geldi. ok ksa bir srede, 1 Ocak 1933ten 1 Haziran 1934e kadar, partisi ve parti yelerinden en sadk olanlar zerinde eksiksiz bir hakimiyet kurmay baard. - Kendisini kullandklarn sanan geleneksel san temsilcisi politikaclar ksa srede Hitlerin tek adam olmay amaladn anladlar. - Hitler ve naziler 1930lu yllarn Almanyasn Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer sloganna dayanan III. Reicha dntrdler. - Gelimelere kendilerini kaptran, rejimin ekonomik baarlar ve toplumsal alanda gerekletirdiklerinden etkilenen Almanlar da devlete, yani nazilere kar grevlerini ya cokuyla kabul ettiler ya da yerine getirmeyi reddetmediler. Hitlerin dnyaya hakim olmay amalayan rk ryas, kinci Dnya Sava ile birlikte gereklemeye balad.

yntem
Kompozisyon (4)
Karlatrma tr konu Ortaya klarndan iktidara gelilerine kadar faizm ve nazizmin balanglar
KONU ZERNE DNME
n lk anahtar szck: "Balang" - Bu terim hangi dnemi kapsyor? ki rejimin ortaya k ve iktidara geli tarihlerini saptayn. ki rejimin kkenleri benzerlik gsteriyor mu? - ktidarn ele geirilmesi ne zaman ve nasl gerekleiyor? Kompozisyon sorusunda tarih belirtilmemi: Bundan hangi sonuca varlabilir? n kinci anahtar szck: "faizm ve nazizm" - Fikirlerde (devlet ve toplum anlaylar, lider klt...), kurucularda (Mussolini, Hitler), tarihsel ortamda (1914-1918 savann sonular, Rus Devriminin etkileri) gze arpan ortak noktalar hangileridir? - Bunun dnda farkllklardan da sz edilebilir mi? deolojilerin kendilerine zg ynleri, lkelerin durumu, iktidara geli biimleri? n Uyarlar - Kompozisyon sorusu tarih iermiyor, dolaysyla konu balna ve zamandizime gre hangi dnemi kapsadna siz karar vermelisiniz. Dikkat! Faizm ve nazizm zerine BTN bildiklerinizi ANLATMAYIN.

KARITIRMAYALIM

nazi lideri: Gring, Himmler ve Goebbels

1883: Mussolininin doumu. 1889: Hitlerin doumu. 1914-1915: Mussolini, talyann savaa katlmas iin militanlk yapt; Sosyalist Partiden ihra edilince II Popolo dItaliay kurdu. 1914-1918: Hitler Alman ordusunda savat. 1915-1917: Mussolini cephede savat ve yaraland. Ocak 1919: Mussolini ilk fayolar kurdu.

BLGLER SINIFLANDIRMA
n Konu zerinde yukardaki neriler nda dndkten sonra, belli geleri bir tabloda toplayabilirsiniz: zlekler nderler Fikirler Destekler Bara ve devlete ilikin sorunlar ktidar ele geirme mekanizmalar Faizm Nazizm

Hermann Gring (1893-1946). 1914-1918 savanda Alman hava kuvvetlerinin sava kahramanlarndan ve nazi partisinin ilk yelerinden olan Gring, 1932de Reichstagn bakanln yapt, 1933te Havaclk Bakan oldu. Hitlerin iktidardaki varisi olarak kabul ediliyordu. Heinrich Himmler (1900-1945). Kasm 1923te baarszlkla sonulanan darbe giriimine katld. 1929da SSlerin, 1934te Gestaponun, daha sonra da tm Alman polis tekilatlarnn komutan oldu. Joseph Goebbels (1897-1945). 1933ten itibaren Propaganda ve Enformasyon Bakan olan Goebbels, kamuoyunu biimlendirmek iin tm modern yntemleri (zellikle radyo ve sinema) kullanyordu.

1919: talyan Mcadele Fayolarnn program ilan edildi. 1919: Hitler Alman Emeki Partisine ye oldu ve bu partiyi nazi partisine dntrmeye balad. 1920: Ulusal-Sosyalist Partinin program ilan edildi. Kasm 1921: Ulusal Faist Partinin kuruluu. Ekim 1922: Romaya yry. 29 Ekim 1922: Mussolini babakan oldu. 1923: Mnihte darbe giriimi. Hapse atlan Hitler 1924te Kavgam yazd. 1924: lk nazi milletvekillerinin seilmesi. 1932: Nazi partisi, Almanyann birinci partisi olarak Reichstaga girdi. 30 Ocak 1933: Hitler anslye oldu.

KTAPLAR - Claude DAVID, Hitler ve Nazizm, ev. H. Boyan (stanbul, 1991). - nay YILMAZ, Nazilerle Be Yl (stanbul, 2005). FLMLER

OKU YA GR LIM ELM

Niyet ve ilev

Yahudilerin naziler tarafndan yok edilmesi ve "Yahudi sorununa nihai zm" uygulamalar, iki farkl tarihsel okul tarafndan farkl biimde yorumlanr. Bu politikay temelinde yer alan niyetten hareketle aklayan okul, Hitlerin niyetinin bandan beri Avrupadaki tm Yahudileri ldrmek olduunu savunur. levselci yaklam benimseyen dier okul ise, Hitlerin Yahudi kart politikasnn byk lde siyasal ve asker koullarn etkisiyle belirlendiine inanr. Gnmzde bu iki okul kaynaarak tek bir okul bnyesinde birleme eilimindedir. Buna gre Hitlerin niyetini gerekletirebilmesi koullar elverdii iin mmkn olabilmitir.

KOMPOZSYONU OLUTURMA
n Sorunsal: Farkllklar ya da benzerlikler zerinde durun. ki rejim arasnda hangi balar kurulabilir? n Plan: Zamandizimsel bir plan m, izleksel bir plan m semeli? - rnek: I. Almanyann ve talyann iinde bulunduu tarihsel ortam II. Faist ve nazi nderler ve ideolojileri III. ktidar ele geirmek iin kullanlan yasal ve yasal olmayan aralar - Kesinlikle nce faizmi, sonra nazizmi ayr ayr ele alacak bir plan yapmayn!

- Leni RIEFENSTAHL, Olympia, 1936. - Luchino VISCONTI, Lanetliler, 1969.

390

391

Dosya

Nazi ideolojisi
Nazi ideolojisinin esas, Hitlerin Kavgam (Mein Kampf, 1925-1926) adl kitabnda ve nazi kuramc Alfred Rosenbergin rk yazlarnda (Der Mythus des 20. Jahrhunderts, 1930) anlatlr. Bu ideoloji ksmen Fransz Joseph Gobineaunun yanl kuramlarndan esinlenir (Essai sur lingalit des races humaines, 1855) ve temelinde rklk vardr. Kan ve toprak (Blutt und Boden) birliine dayanan Alman rkndan olanlarn topluluu Volk bu ideolojiyi dorulamak iin kullanlr. Hitler, dnyada eit olmayan ve belli bir hiyerariye gre sralanan rklarn yaadna inanyordu. Ona gre, insanlk tarihi rklar aras mcadelelerle aklanabilirdi. Hitler, Darwinin hayvan trleri iin 19. yzylda ileri srd "yaam sava" ve "doal eleme" kavramlarn insan toplumuna uyarlad. Nazi ideolojisi, en saf temsilcilerinin Cermenler olduu iddia edilen Aryenlerin dnyaya hakim olmas gereken stn rk oluturduu fikrine dayanyordu. Bu hedefe ulamak iin Yahudileri yok ederek rkn safl korunmal ve douda "alt rk" olarak kabul edilen Slavlardan alnacak topraklarla bir yaam alan oluturulmalyd. 1933-1934 dolaylarnda Hitlerin etkisiyle bylenmi gen naziler.

Arno Breckerin "stn rk" temsil eden heykeli.

Rejimin resm heykeltra olan Arno Brecker, eserlerinde "ideal Aryen"i betimlemeye alt.

Yaam alan (Lebensraum).

(Saf bir rka) ulaabilmek iin, bir devletin [...] zellikle smrgecilii kat kurallara balamas gerekir. zel olarak oluturulan Irk Komisyonlar bireylere smrgeletirme izni vermelidir. Bu izni vermek iin aranacak koul belirli bir rkn safl olmal ve bunun kant gsterilmelidir. ncleri tmyle en saf rkn temsilcilerinden olan u smrgeler ancak byle kurulabilir [...]. D politikamzn gelecei bir Douya bir Batya ynelmekte deil, Alman halkmza gerekli topraklarn elde edilecei yndedir... Baklarmz Dou lkelerine yneltiyoruz [...]; eer bugn Avrupada yeni topraklar elde etmekten sz ediyorsak, nce Rusyay ve ona bal snr komusu lkeleri dnmeden edemeyiz [...]. Doudaki devasa devlet, artk yklacak kadar olgunlamtr. Ve Rusyada Yahudi egemenliinin sonu, bir devlet olarak Rusyann da sonu olacaktr. Kader bizi insan rklar ile ilgili kuramlarn doruluunun en salam kant olacak bir felakete tanklk etmemiz iin semitir.
Adolf Hitler, Kavgam (Mnih, 1925-1926).

ocuklar iin hazrlanm bir nazi kitabndaki resimlerden biri: "Aryen" bir kadn batan karmaya alan Yahudi karikatr.
Yahudi Memoryal Enstits.

Kavgamda sylev yoluyla propaganda.

Kitlelerin ruhuna ancak btn ve gl olanlar ulaabilir. Kadnlar nasl soyut akl yrtmelerden pek etkilenmez, btnl olan tavrlara kar tanmlanamaz duygusal bir ekim hisseder ve zayfa hkmederken glye boyun eerlerse, kitleler de emir verenleri rica edenlere tercih eder ve liberal bir hogrdense baka hibir gr kabul etmeyen bir doktrinle rahat ederler. Hogr onlara bir tr terkedilmilik duygusu verir; buna ihtiyalar yoktur. Kendilerine kstah bir entelektel terorizm uygulandn, zgrlklerinin ellerinden alndn farketmezler bile. [...] Byk kitlelerin zmleme yetenei ok snrl, saduyusu zayf, bellek boluu ise genitir. Dolaysyla her trl etkili propaganda az sayda nemli noktayla snrlanmal, bu noktalar dinleyicilerin en sonuncusuna kadar herkesin anafikri kavrayabilmesi iin tek tip formllerle gerektii kadar tekrar edilmelidir. [...] Bir halk kitlesinin ounluu ne profesrlerden, ne diplomatlardan oluur. Soyut fikirlerle bu kitleye pek ulalamaz. Buna karlk, onu duygusal alanda ele geirmek daha kolaydr ve

Kavgamda rklk.

nsan uygarl olarak bugn sahip olduumuz herey, sanat, bilim ve teknoloji alanndaki tm baarlar neredeyse tmyle [...] yaratc Aryen dehasnn meyveleridir. [...] Alt insan trlerinin varl stn uygarlklarn olumas iin her zaman temel bir nkoul olmutur [...]. lk uygarlklarn Aryenlerin alt uygarlklarla karlat, onlar dize getirdii ve kendi iradesine boyun edirdii yerlerde ortaya kmas bir raslant deildir [...]. Ama kle halklar ayaklanmaya ve kendilerine hkmedenlere, muhtemelen onlarn kendi dilini kullanarak yaknlamaya baladklarnda, efendi ile kleyi ayran snr ykld. Aryen insan, kannn saflndan vazgeti ve bylece yava yava uygarlk yaratma yetisini kaybetti [...]. Kanlarn birbirine karmas, bu olgunun sonucu olan rk seviyesinin dmesiyle birlikte gemi uygarlklarn knn tek sebebidir. Halklar sava kaybettikleri iin deil, ancak saf bir kann koruyabilecei direnme gcn kaybettikleri iin lrler. Bu dnyada saf rktan olmayanlar aslnda atktan baka bir ey deildir.
Adolf Hitler, Kavgam (Mnih, 1925-1926).

Hristiyan kartl ve marksizm kartl.

olumlu ya da olumsuz tm tepkilerinin gizli dayanaklar da bu alanda bulunur. [...]

Merkezin1 ve marksizmin her trl eletiri hakkn reddediyoruz. Muazzam bir bor girdabna srklenenler, arkalarnda bir enkaz alan brakanlar, Alman kltr hayatn Asyal zihinlerin eline teslim edenler onlardr sank sandalyesinde oturanlar onlardr ve onlar orada brakacaz! imdi bilano yapma zamandr! On yllk kara ve kzl sefalet siyasetinin bilanosu. [...] nce bizi 9 Kasm 1918e gtren eylemlerin bilanosu yaplmaldr. Alman tarihi gereklere gre yazlmal, Yahudi usul arptlmamaldr. Ulus hainlerin ve sulularn isimlerini sonsuza dek renmelidir. Almanya ancak 1918in intikam alndnda huzura kavuacaktr!
A. R., Vlkischer Beobachter (Nazi partisinin gazetesi), 1 ubat 1933. 1. Katolik merkez partisi: Zentrum.

Radyo ile propaganda.

Kitleleri kazanmak isteyen biri, onlarn yreinin kapsn aan anahtar bulmak zorundadr. Bu konuda nesnellik zayflk, irade ise g demektir.

"Halkn radyosuyla tm Almanya Fhreri dinliyor" (reklam).

YORUMLAYABLMEK N
1. Naziler Dou topraklarn neden ilhak etmek istiyorlar?. 2. 4 numaral metnin yazld tarihte Almanyann siyasal durumu nedir? "Hainler ve sulular", "on yllk kara ve kzl siyaset" ve "1918in intikam alndnda" szlerini aklayn. 3. Bu propaganda belgesi gen okuyucuda hangi duygular uyandrmak istiyor (Belge 6)? 4. Hitlerin kalabalklarla ilgili fikri nedir (Belge 8)? 5. Nazi ideolojisinin sonular hakknda neler biliyorsunuz?

B E C E R N Z k u l l a n n

Dosya

Bir metni anlama Bir ideolojiyi anlama ve zmleme

392

393

21 Stalinizm
1 1 12 13 14 15 16

KONU

Leninin ocak 1924te lmnden sonra, bolevik yneticilerden biri olan Stalin, Sovyet rejiminin
evriminde ok nemli bir rol oynad. Siyasal rakiplerini birer birer ortadan kaldrdktan sonra, SSCBye topraklarn devletletirilmesi ve sanayilemenin hzlandrlmas ile ilgili uygulamalar dayatmaya karar verdi. SSCBde halkn ezici ounluunun iradesine aykr olarak gerekletirilen bu zorunlu modernleme, devletle toplumu kar karya getirdi ve bolevik diktatrlnn katlamasna yolat. n Hzlandrlm bir modernleme devlet ve toplum arasnda nasl iddetli bir atmaya yol at? n Leninizmden stalinizme devamllk ve kopu grlen alanlar hangileridir?
1 Rus Komnist Partisi geniletilmi siyas bro toplants, 1920.

17

KONUNUN PLANI
I. II. III. IV. NEPin glkleri (1924-1929) Byk dnm noktas (1930-1933) Diktatrlk ve korku (1934-1939) Belirleyici on yln bilanosu

Stalinin temizlik hareketinin kurban olanlar, soldan saa: 1. Buharin (idam edildi), 2. Tomski (intihar etti), 3. Laevi (kayboldu), 4. Kamenev (idam edildi), 5. Preobrajenski (idam edildi), 6. Serebriyakov (idam edildi); nde: 7. Rykov (idam edildi).

Konunun zeti / Yntem Dosya : Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi?

Donbas makinalatralm.
Ocak 1928 Trokinin Alma-Ataya (Kazakistan) srgne gnderilmesi Ocak 1934 Partinin 15. kongresi. Stalin: Sosyalizm kurulmutur.

21 Ocak 1924 Leninin lm

1 Aralk 1934 Kirovun ldrlmesi

Austos 1936-1938 sonu Byk Korku

SSCBde sanayileme seferberliini gsteren 1930 tarihli afi.

Moskova davalar

1. BEYILLIK PLAN
1924 1926 1928 1930 1932

2. BEYILLIK PLAN
1934
Bahar-yaz 1933 Ukraynada byk alk

3. BEYILLIK PLAN
1938

1936

Kasm 1929 Topraklarn zorla devletletirilmesinin balangc

Ocak 1930 Kulaklardan arndrmann balangc

394

395

I. NEPin glkleri (1924-1929)

A N A H T A S Z C K R

Kapitalizm mi, sosyalizm mi?

Yeni ekonomi politikas ve grevlerimiz.

A. NEPin belirsizlikleri

Belge 2, 3, 4 ve 6

n ki felaket arasnda isava ve topraklarn zorla devletletirilmesi Yeni Ekonomi Politikas (NEP, 1921-1928) dnemi SSCB iin bir tr mola ya da atekes oldu. Sovyetler Birlii Komnist Partisi (SBKP), bu dnemde lkenin kalknmas iin izlenebilecek yollar ve kyllerin halkn % 80ini oluturduu bir toplumda marksist devrimin geleceini tartt. Ekonomi yeniden yaplanyor, kyller yeniden karnlarn doyuruyor, iiler en azndan bir ie sahip olanlar gerek bir sigortadan yararlanabiliyorlard.

BEYILLIK PLAN
Be yla yaylan ekonomik kalknma plan.

Tarm ve sanayide artk yeniden yaplanma srecinin sonuna yaklatmza gre, itici g rol gemile kyaslanamayacak lde sanayiye decektir. imdi sanayi alannda karmza kan sorun, yalnz ucuza imal edilen mallar deil, tarmsal retime ynelik ve giderek kusursuzlaan aralar sayesinde kentsel sosyalist retimin krsal kesim zerinde etkili olmas sorunudur [...]. Tarmn teknolojik ve sosyalist gelimesi sanayinin giderek artan egemenliinden ayr dnlemez. Bu da gelecek ekonomik kalknmada dinamik sanayi katsaysnn dinamik tarm katsaysn geecei anlamna gelmektedir. nce yava, sonra gitgide daha hzl gerekleecek bu deiim, aradaki bu kartlk ortadan kalkncaya kadar srecektir.
N. Buharin, L. Kamenev, E. A. Preobrajenski ve L. Troki, La Question paysanne en URSS (1924-1929) (Paris, 1973).

n Ama acaba bu yeniden yaplanma lkeyi boleviklerin bir an nce ulamak istedikleri sosyalizme gtryor muydu? Trokinin dnd gibi snai kalknmaya m ncelik verilmeli, yoksa aksine Buharinin nerdii gibi ncelikle kyllerin ihtiyalar m karlanmal, kyller daha fazla retmeye mi tevik edilmeli, ksaca herey piyasa kurallarnn ileyiine mi braklmalyd? Bu sorular bir sre iin bir kenara brakan parti genel sekreteri Stalin, hereyden nce kendi iktidarn salamlatrmakla ilgilendi.

Sava komnizminin baz kalntlar bugn hl kalknmamza engel tekil edecek ekilde varlklarn koruyor: Gelir dzeyi yksek kyller ve onlar gibi olmak isteyenler biriktirmeye kar kyorlar. Kulak muamelesi grmekten korktuu iin, kylnn sac bir dam ina etmekten bile ekindii durumlar var. Kyl bir makine alacak olsa, komnistler farkna varmasn diye urayor. Zengin kyl memnun deil, nk biz para biriktirmesine engel oluyoruz; dier yandan, yetersiz snai bymeden kaynaklanan nfus fazlasnn yaratt sonulara katlanan yoksul kyller isyan ediyorlar, nk biz ilerlemelerine engel oluyoruz [...]. Tm kyllere unu sylemeliyiz: Zenginlein, biriktirin, tarm alanlarnz gelitirin. Hep yoksul kalacamz ancak aptallar syleyebilir. Artk yoksulluu tmyle ortadan kaldracak bir politika izlemeliyiz.
Nikolay Buharin, 1924.

* Kolhoz * Sovhoz * Kolektifletirme

Metinde hangi yeniden yaplanmadan sz ediliyor? 1. Kulak nedir? 2. Buharin kyllere neden zenginlemelerini tlyor? Geleneksel 5 kyden kolhoza.
ayrlar
yo

1917den nce:

3. SSCB 1930lu yllarda Buharinin savunduu politikay izledi mi? Neden?

B. Leninin tek halefi Stalin

Belge 1 ve 5
l

n Lenin 21 Ocak 1924te ld. Stalin hzla kendini Leninin fikirlerinin mirass olarak tantt. Leninizmden ncelikle parti ii disiplinin ve birliin gereklilii fikrini almt. Dnya apnda bir devrim ryasn bir kenara brakan Stalin, az eitimli ve siyasal adan yeterli donanma sahip olmayan militanlarn ounluunun anlayabilecei basit bir fikir gelitirdi: Sosyalizmin "tek bir lkede", yani SSCBde kurulmas. Merkez Komite Sekreterlii gibi nemli bir koltuktan parti yneticileriyle ilgili atamalarn tmn denetleyebiliyordu. Kendisi gibi Kafkasyal olan ve tm varlklarn eflerine adayan gerek bir etenin korumas altnda bazen bir tarafa, bazen dier tarafa dayanan Stalin, Troki (1929da srgn edildi, 1940ta ldrld), Zinovyev, Kamenev, Buharin ve Ry-

ekili topraklar

ky
Mo sko va

1917den sonra:

Putilov fabrikalarnda retilen ilk Sovyet traktr iin hazrlanan reklam afii, 1925.

Buharin (1888-1938).

kov gibi nemli bolevik yneticileri iktidardan uzaklatrmay baard. n 1928 balarnda, donanm bakmndan yetersiz kalan tarm iletmelerinde retim durgunlamaya balad. Sanayideki yetersiz byme, byk oranda isizlie neden oldu. Devrimden on yl sonra sosyalizm, eriilmesi olanaksz bir hedef gibi grnyordu. Stalin, NEPin kmazda olduunu ve sosyalizme doru ilerlemeyi hzlandrmak gerektii kansndayd. Ona gre bu hedefe ulamann iki yolu vard: - Topraklarn devletletirilmesi: Dank bireysel tarm iletmelerinin kolhoz* ve sovhoz*lar biiminde bir araya getirilmesi tarmn modernletirilmesine olanak tanyacak
kk parseller

ekili topraklar

Lenin tarafndan Partinin en byk kuramcs olarak deerlendirilen Buharin, sosyalizmin kyllerle ittifak halinde yava yava kurulmasndan yanayd. 1925te kyllere zenginlein demekten de ekinmemiti. Stalin tarafndan 1929da siyasetten uzaklatrld, 1938de ortadan kaldrld.

1930lu yllar:

ekili topraklar

NEPin etkileri.
1913 80,1 60,1 121,1 29,1 4,2 1,9 1922 56,3 45,8 91,1 8,6 0,2 0,5 1928 73,3 66,4 146,7 36,4 4,3 5

ve zellikle tarmsal retimin bir blmnn devletin belirledii fiyatlarla alnmasn kolaylatracakt; - Planl ekonomi erevesinde ve tmyle devlet denetiminde gerekletirilecek hzl sanayileme. 1928de, geni lde kyllerden alnan vergilerle finanse edilen birinci be yllk plan* uygulamaya kondu. Bu son derece iddial plana gre, be yl iinde sanayi yatrmlar drt katna karlacak ve sanayide % 135 orannda byme salanacakt! n Stalin, projesinin son muhaliflerinden Buharin ve Rykov da grevlerinden istifa etmeye zorlandktan sonra, 7 Kasm 1929da "Byk Dnm Noktas" balkl bir yaz yaynlad. Yazda, tarm iletmelerinin toplu halde kolektifletirilmesi* ve sanayilemenin hzlandrlmas ars yaplyordu. NEP gerekten lmt.
Bireysel mlkler:
Asillere ait topraklar Kyllere ait topraklar

retim Tahl (milyon ton) Sr (milyon ba) Koyun (milyon ba) Ta kmr (milyon ton) elik (milyon ton) Elektrik (milyar kW/s)

Kollektif mlkler:
Ortak ayrlar Kolhoz topraklar

396

397

II. Byk dnm noktas (1930-1933)

A N A H T A S Z C K R

Kulaklardan arndrma.

100 km BELOMOR KANALI

Beyaz Deniz

A. Topraklarn zorla devletletirilmesi

Belge 2 ve 4

n Topraklarn zorla devletletirilmesi, bir sr kk iletmeciden oluan tm bir ulusa kar Sovyet devleti tarafndan balatlan gerek bir savaa benziyordu. Bu projenin bilanosu, srlen 1.800.000 kyl, alktan len 6 milyon insan, srgn yollarnda len yz binler oldu. Bu birka rakam, krsal alanlarn zorla devletletirilmesinin 1930-1933 arasnda yol at insanlk tragedyasnn boyutlar hakknda bir fikir vermeye yeter. n Operasyonlar, "bir snf olarak kulak*larn yok edilmesi" ile balad. Bolevikler zel mlkiyet yanls bu zengin kylleri ortadan kaldrmak istiyorlard. Ama kyllerin tm direnie geince, kulaklarla ayn muameleyi grdler: "Kulaklardan arndrma*" operasyonu topraklarn devletletirilmesine aka kar kan herkesi hedef almaya balad. Yalnz 1930 yl boyunca kan 14.000 ayaklanma kyleri sava alanna evirdi. Mart

GULAG
Glavnaye Upravlenniye Lagerey (Rusa Kamplar Genel Mdrl) iin kullanlan ksaltma. Yaygn anlamyla, tm alma kamplar iin kullanlyordu.

Tara kentlerinden, kulaklarn snf olarak ortadan kaldrlmas srasnda yaanan eitli grevi ktye kullanma vakalar ile ilgili bilgiler yamaya devam etmektedir. Bu vakalarn ou aka su nitelii tamaktadr. Yerel yetkililer orta halli ve yoksul kylleri kulak unsurlardan arndrrken, Kzl Ordu askerleri, retmenler, kyllerin elindeki hereyi kundaktaki bebeklerin donuna varncaya kadar almakta, kulaklarn el konulan mallarn sahiplenmektedir, vs. Voroney blgesinde aratrma yapmak iin gnderilen Adaletten Sorumlu Halk Komiserliine bal zel komisyon, ortaya su nitelii tayan bir dizi grevi ktye kullanma vakas kard. Bunlar, retmenlere de kulak muamelesi edilmesi, izinsiz kilise kapatma, mezarlara zarar verme, kilise anlarn skme, infaz canlandrmalar ve hibir yetkisi olmayan kiiler tarafndan gerekletirilen toplu tutuklamalardr.
ileri ve adaletten sorumlu halk komiserliklerinin gizli raporlarndan alntlar, nisan 1930.

3
FNLANDYA RUSYA Baltk Denizi Petrozavodsk Onega Gl

Beyaz Deniz ve Onega Gl arasnda alan Bielomor Kanal antiyesinde alan Gulag tutsaklar, 1932.

Ladoga Gl

Leningrad (St-Peterburg)

NEVA-LADOGA KANALI

1930da Stalin geri adm att: "Arlklar" knad ve suu "grevlerini ktye kullanan" yerel yetkililere att. Ancak ksa bir sre sonra, kolhozlara girmeyi reddedenlerin zerindeki basklar iki katna kt. n 1933 yl sonunda kyl iletmelerinin % 80i devletletirilmiti. Ama bunun bedeli ar olmutu. Besi hayvanlarnn yars, onlar kolhoza "vermek" istemeyen kyller tarafndan telef edilmiti. 1933te alt milyon "kolhozlu" alktan lmt. Tahl ve dier tarm rnlerinin devlete "teslim plan"n tamamlamay saplant haline getiren yetkililer, tohumluklar da dahil hereyi kentleri beslemek iin toplam ve bylece kolhozlular mutlak bir lme mahkm etmilerdi. Devlet, kolhozlar ve sovhozlar sayesinde artk tarm retimini denetim altnda tutabileceine inanyordu. Ancak kyller devletten grdkleri iddete, artk kendilerine ait olmayan topraklarda mmkn olduunca az alarak karlk verdiler. Tarm, sovyet rejimi 1991de son bulana kadar sovyet ekonomisinin en zayf yn olarak kalacakt.

* Kulak * Kulaklardan arndrma * Stahanovist * "zel srgn iftiler"

"Aygtta kk bir hastalk".

Budaya el koymak iin kullanlan yntemler: - Dondurma yntemi [...]. Kolhozlunun giysileri karlyor ve bir hangarda rlplak soua konuyor. Kolhozlular ounlukla blkler halinde soua konuyorlar. - Istma yntemi. Kolhozlularn ayaklar ve etekleri kerozenle slatlyor ve atee veriliyor. Sonra sndrlyor. [...]

B. Hzlandrlm sanayileme

Belge 1, 3 ve 5

n Birinci be yllk plann daha nce pek ok kez gzden geirilip bytlm olan hedefleri, 1930 ocandan itibaren tay iyice ykseltecek biimde yeniden belirlendi: "Plan drt ylda tamamlanacak"t. Tm fabrikalarn, ok iileri ve stahanovistler*den oluan birlikler arasnda "sosyalist ilerleme yarmalar"n tevik ederek bu iddiaya katlmalar gerekiyordu. SSCBnin tm kaynaklar bunun iin seferber edildi. Gulag*lardaki tutuklular ve "zel srgn iftiler*", Baltk - Beyaz Deniz Kanal gibi dev antiyelerde kullanlyordu. Bu "yeni proleter"lerin sanayi ilerine uyum salama gl, disiplinin bozulmasna, emein istikrarszlamasna ve hatal retimin artmasna neden oldu; bu duruma ksa srede "sabotaj" yaktrmas yapld. Bu szde sabotajlar plann baarszln aklamak iin kullanld. Yneticiler tutukland ve dzmece mahkemelerde yargland. n 1933 yl balarnda, be yllk plann tamamland akland. Hammadde ve donaPlan saplants: Tm fabrikalara aslan byk kadranlar, her atlye iin plann gerekletirilme orann gsteriyordu.

- Napolovski Kolhozunda, blge komitesinden "tam yetkili" bir kii sorguya ektii kolhozlular kzdrlm bir sobann zerine uzanmaya zorluyor, sonra onlar rlplak bir hangara kapatarak "soutuyordu". - Lebiajenski Kolhozunda, kolhozlular bir duvarn nne diziliyor ve infaz canlandrmas yaplyordu.
Yazar Mihail olohovun Staline gnderdii mektuptan, 4 Nisan 1933.

Parti memurlarmzdan bazlarnn ilerini iyi yapmak, yani dmanlarmz silahsz brakmak isterken gerekten sadiste davranabildiklerini gsteren aygtmzdaki kk bir hastala deinen mektubunuzu aldm. Ancak bu szlerim her konuda sizinle ayn fikirde olduum anlamna gelmez. Siz olaylarn bir ynn gryorsunuz, [...]. Ama bu olaylarn yalnzca bir yn. Siyasette yanlgya dmemek iin, gerein dier ynn de grmeyi bilmek gerekir. Ve bu dier yn, blgenizdeki iftilerin grev yaptklar, sabotaj yaptklar ve iileri ekmeksiz brakmaya hazr olduklardr! Bu sabotajn kanl olmamas meselenin esasn deitirmez. yle ki, o saygn iftiler Sovyet iktidarna kar yeraltndan bir sava yrtyorlard. lmne bir sava, sevgili Yolda olohov!
Stalinin olohova cevab, 6 Mays 1933, Bakanlk arivleri.

nm malzemesi retiminde arpc bir art gerekletiyse de, tketim maddeleri retimi feda edilmi ve yaam seviyesi gerilemiti. Sanayileme iddias kazanlm, ama halk bunun karln pahal demiti. Seferber edilen lke, diktatrln iyiden iyiye katlamas iin frsat yaratan gerilimler ve byk bir kargaa yaamt.

Birinci Beyllk Plann bilanosunu gsteren afi.

398

399

III. Diktatrlk ve korku (1934-1939)

A N A H T A S Z C K R

Komnist bir ynetici Stalini eletiriyor

Moskova davalarndan ncs (Mart 1938) srasnda kamuya ak bir sorgulama.

A. Gerilimlerin artmas (1934-1936)

Belge 1 ve 2

GPU, Partinin Moskova rgt yneticilerinden Riyutin tarafndan kaleme alnan bu belgeyi 1932 yaznda ele geirdi. Belge, tm komnistlerin Stalinin iktidar sarholuuyla yozlam olmadn gstermektedir. Komnizmin en azl dman, en dahi kkrtc bile artk sosyalist bir toplumda yaadmz ilan eden [...] Stalinden daha iyisini icat edemezdi. Stalin "sosyalizmin inasnda" muazzam "baarlar" elde ettiimiz sylyor. Gerekte ise, onlarca byk fabrikann kurulmasna ve tarlalardaki yz bin traktre ramen [...], Sovyetler Birliinin esas retim gc olan ii kesimini ve krsal kesimde tarmla uraan kitleleri ykma srkledik. Tkendiler, yar a alyorlar, ne ayakkablar ne giysileri var [...]. Krsal blgelerde devlet neredeyse yok pahasna tahl, eti, yn, derileri, tavuklar, yumurtalar, vs. topluyor. Bunlar alktan krlan kentlere gnderiliyor ve yok pahasna ihra ediliyor. [...] u anda krsal blgeler usuz bucaksz birer mezarla dnm durumdadr.
Riyutin (Stalin muhalifi), Manifesto, 1932.

- Savc Viinski: rgtnz kamuoyunda honutsuzluk yaratmay amalyordu. Amacnz buydu, deil mi? - Tarm kooperatifleri sorumlusu Zelenski: Amacmz buydu. - Viinski: Peki gnderdiiniz tereya, her zaman en iyi kalite miydi, yoksa kt kalite ya retmeye mi alyordunuz? - Zelenski: Evet. - Viinski: rgtnzn yelerinin tereyana dvlm cam koyduklar oldu mu? - Zelenski: Tereyanda dvlm cam bulunduu oldu. - Viinski: Hayr, "bulunduu" deil; tereyana dvlm cam konduu! Aradaki fark anlyorsunuzdur. Byle vakalar oldu mu? Evet mi, hayr m? - Zelenski: Tereyana dvlm cam konduu oldu. - Viinski: ktidara ve Sovyet halkna kar giriilen canice komplonun cani ibirlikileri olan katlmclarnzn tereyana ivi katt oldu mu? - Zelenski: Byle vakalar oldu. - Viinski: Hangi amala? Tereyana "daha iyi tat" vermek iin mi? - Zelenski: Evet, tereyana "daha iyi tat" vermek iin.

n Sovyetler Birlii Komnist Partisinin (SBKP) 17. kongresi ocak 1934te ald. "Byk dnm noktas"nn bilanosunu karmakla grevli kongre, Stalinin zaferini perinler gibiydi. Ancak grnrdeki fikir birliinin ve sonunda "tek bir lkede sosyalizm"in kurulabilmi olduuna inananlarn besledii tatmin duygusunun ardnda pek ok komnist, seilen yolun gerekten doru olup olmadn sorguluyordu. Stalin ve dier yneticiler asndan ise, "sosyalizmin inasnda" karlalan glkler "Partinin doru siyasal izgisini bozan yerel brokratlarn geveklii"nden kaynaklanyordu. n Stalinin en yakn arkadalarndan ve parti rgtnn yneticilerinden olan Sergey Kirovun 1 Aralk 1934te Leningradda ldrlmesi, rejimin yayd korkuyu glendirmek iin bir mazeret oldu. Binlerce pheli tutukland ve idam edildi. "Kar devrimciler"in yargland davalarn says artarken, komnistler, saflarna szm olan "gizli dman"lar ihbar etmeye arlyordu. Bunlar, 1917 Devrimi ve isava srasnda nemli rol oynam (bkz. s. 262) ve Stalin tarafndan iktidardan uzaklatrlm olan bolevik yneticilerden Troki (trokistler) ya da Zinovyev (zinovyevistler) yanls olmakla sulanyordu.

NKVD
Aralk 1917de Felix Cerjinski tarafndan kurulan ve 1922de GPU adn alan siyas polis (EKA), 1934te NKVD (ilerinden Sorumlu Halk Komiserlii) oldu. NKVD, 1954te kurulan KGBnin (Devlet Gvenlik Komitesi) atasdr.

Riyutin kimdir? Eletirisi neye dayanyor?

B. Byk Korku (1936-1939)

Belge 3, 4 , 5 ve 6

Merkez Komitenin Parti rgtlerine gizli mektubu, 27 Temmuz 1936.

Sulamann gerekd ynn gsterin.

n Siyas polis NKVD*, byle gergin bir ortamda, austos 1936da Stalinin giriimiyle Leninin belli bal arkadalarnn yarg nne karld byk bir siyas kamu davas balatt. Gsteriye dnen bu olay, gnah keilerini belirlemeyi ve SSCBnin karlat glkleri aklamak iin stalinci propagandann sklkla bavurduu bir malzeme olan "komplo"yu aa karmay hedefleyen olaanst bir seferberlik balatmak iin iyi bir frsatt. Bu ilk davay iki dzmece dava daha izledi (ocak 1937 ve mart 1938). Bu davalar srasnda da (Buharin gibi) sanklar, akla gelebilecek en gerekd sular ilediklerini itiraf etmeye zorlandlar. Buharin ve temsil ettii akmn tiyatro sahnesine yakacak bir kurguyla ve gsterili bir biimde mahkum edilmesi, Stalini Leninin tek takipisi, tek mirass olarak kabul ettirme amacn tayordu. n Bu davalar, ilk kuak boleviklerden Lenini tanm olan ve Stalinin peinden gzleri kapal bir biimde gitmeye hazr olmayan asker, idar ve siyas kadrolara kar benzeri grlmemi bir basknn iaretiydi. Bu bask, bir dizi ihbar ve itiraf oyunuyla sryor, Nikolay Yejov ynetimindeki NKVDnin zel birimleri tarafndan yrtlyordu. e ge kalnmasn su kabul eden bir kararnameyi eletiren iiden, Staline vgler yadrmad iin phe uyandran yazara kadar, giderek artan sayda sade vatanda da bu oyunun kurban oluyordu. ki ylda (1936 yaz-1938 yaz) 2 milyondan
Stalin, Kirovun tabutunu tarken (11 Aralk 1934).
SBKP Leningrad rgt sekreteri Kirovu ldrtenin Stalin olmad bugn artk biliniyor. Kirov, bireysel bir terr eyleminin kurban oldu; ancak Stalin, Parti iinde geni bir bask uygulamas balatmak iin cinayeti kullanmaktan ekinmedi.

Troki ve Zinovyev yanls kar-devrimci cephenin terr faaliyetleri hakknda. Troki ve Zinovyev yanls canavarlarn Sovyet devletine kar savamak iin lkemizin en lnetli dmanlarn, casuslar, kkrtclar, Beyaz muhafzlar, kulaklar kendi taraflarna ektikleri kantlandna ve bu dkntlerle Troki ve Zinovyev yanllarn ayran snrlar ortadan kalktna gre, tm militanlarn neden boleviklerin uyank olmalar gerektiini anlamalar ok nemlidir [...]. Bir boleviin birinci ve temel nitelii, kendini maskelemi dahi olsa bir Parti dmann tanma yetenei olmaldr.

Byk Korku boyunca ynetici, ordu ve inteligentsiya evrelerinde temizlik.

ldrlenler (kuruna dizilerek) Polit Bro Merkez Komite 17. Kongre delegeleri Generaller Subaylar Yazarlar Birlii yeleri 14 kiiden 6s 139 kiiden 98i 1.966 kiiden 1.108i 16 kiiden 14 75.000 kiiden 39.000i 1.760 kiiden 1.200

fazla insan tutukland, bunlardan 700.000i idam edildi. Buna paralel olarak, bota kalan kadrolara on binlerce gen ynetici - SSCByi 1960-1980 arasnda ynetecek olan kuak - atand. n Stalin birka yl iinde Sovyet ekonomisini ve toplumunu derinden dntrmekle kalmam, Leninin Bolevik Partisini de deitirmiti. Bunu yaparken, SBKPnin devrimin ihracna pek taraftar olmayan ve enternasyonalist yn en zayf yelerine ve Rus halknn savalardan ve devrimlerden yorgun dm bir blmne dayanmt.
Tarihin arptlmas. Solda: 1919da Lenin, krsnn sanda Troki ve Kamenevle birlikte. Sada: Ayn mitingden, Stalin dneminde zerinde oynanm baka bir fotoraf.

400

401

IV. Belirleyici on yln bilanosu

A N A H T A S Z C K R

"Klelemi zihniyet".

A. Yeni bir kalknma modeli

Belge 1

Komnist Partiye yakn Fransz yazar Andr Gide, 1936 yaznda SSCBye yapt bir yolculuun ardndan, kasm 1936da Retour dURSS adl kitabn yaynlad. Kitapta, zellikle sovyet vatandalarnn rejim tarafndan koullandrlmasn eletiriyordu. Sen saatler boyunca kuyruklarda bekledikleri iin onlara acyorsun; ama onlar beklemeyi pek doal buluyorlar. Ekmek, sebzeler sana berbat grnyor; ama daha iyisi yok. Sana gsterilen eyalar kaba buluyorsun; ama seme ans yok. Burada nemli olan, insanlar daha iyisini beklerken olunabilecei kadar mutlu olduklarna ikna etmek; insanlar baka her yerde onlardan daha az mutlu olunduuna ikna etmek. Bu da ancak d dnyayla tm iletiim kesilerek baarlabilir. Pariste de metro olduunu sylediimde kukuyla glmsyorlar. lerinden biri (stelik bunlar ocuk deil, eitim alm iiler) Fransada da okullarmz olup olmadn soruyor. Biraz daha bilgili bir bakas, omuzlarn silkiyor: Okullar, evet, Franszlarn da okullar var, ama orada ocuklar dvyorlar. Bu bilgiyi gvenilir bir kaynaktan alm. [...] Bugn dnyadaki baka hibir lkede, Hitlerin Almanyasnda dahi, zihinlerin buradakinden daha az zgr, daha rkek, daha klelemi olduunu sanmyorum.
Andr Gide, SSCBden Dn (Paris, 1936).

BROKRAS
SSCBde bu szck, Komnist Parti iinde doan, proletarya zararna gelien ve iktidar kendi karlar iin ele geiren toplumsal tabakay anlatmak iin kullanlr.

n 1933 ve 1937de, ikinci ve nc beyllk planlar ilk plann belirledii uygulama ve ncelikleri ok az farkla devam ettirdi: Dengeli bir kalknmann gereklerine cevap vermeyen ve gereki olmayan hedefler, yksek enflasyonla birlikte gelen lsz byme, halkn yaam seviyesinin ktlemesi pahasna gerekletirilen ok byk bir yatrm seferberlii ve tketim mallar yerine donanm rnleri ve hammadde retimine ncelik verilmesi. n Enerji sektr ve baz ar sanayi kollarnda grlen byk ilerleme, tarmda alnan zayf sonular rtemiyordu. 1930lu yllarda tahl retimi 1913 yl seviyesinde donmutu. Besi hayvanlarnda ise, 1913 seviyesine ancak 1950li yllarn banda eriilebildi.

B. Toplumsal dzenin bozulmas

Belge 2 ve 4

n Topluma devlet tarafndan dayatlan "Byk Dnm Noktas" program, stalinizmin zelliini oluturan farkl olgularn ortaya kmasna neden oldu. Bu olgular, parti politikasnn uygulanmasn her dzeyde denetlemekle grevli olan brokrasi*nin yaygnlamas, siyas polis kadrolarnn genilemesi, kamplarda zorla altrlan milyonlarca srgnn gelimede oynad nemli rol ve her yerde kolgezen korku ve dehetti. n 1930lu yllar, SSCBde toplumsal alkantlarn zorla dayatld yllar oldu. Bu yllara damgasn vuran iki olgu, halk katmanlarnn tmyle dlanmas ve byk apl glerdir. Geleneksel krsal yaamn dengesini bozan devletletirme ve sanayileme byk bir g hareketi balatt: On ylda toplam 25 milyon kyl kentlere g etti; kentler lsz ve dzensiz bir biimde byd. Parti yneticisi ya da alan olan "ok" iileri toplumda ykselirken, din adamlar, tccarlar, zanaatkrlar, "burjuva uzmanlar", "dkn unsurlar" zulm gryordu. Bunlara 1936dan itibaren Parti yneticileri de katld. 1932 ile 1940 arasnda, Gulag kamplarnn nfusu alt katna kt.

SBKPnin 17. Kongresi iin hazrlanan afi, 1934. 3

Yaasn Leninin yenilmez partisi; Yaasn dnya proleter devriminin byk yol gstericisi, Yolda Stalin.

1930lu yllarda Gulag kamplar.

1928

1932

Tahl rnleri
(milyon ton)

1940

retim

73,3

69,8 110,7

Murmansk
Baltk Denizi

Kuzey Buz Deni zi

Ar k t i k a

Sr
(milyon ba)

66,4

40,7

54,8

C. "Nasyonal-bolevizm" olarak stalinizm

Leningrad Belge 3
ny Di ep er

Arhangelsk
Koli
a

RUSYA
Moskova
Ob

A M KA

D on

Devletletirilen topraklar
(toplamda % olarak)

Yenisey

AL

53

97

n Stalinci ideoloji 1930lu yllarda biimlendi. Stalinizm pek ok konuda leninizm ile arasna mesafe koymaya balad: - "Rehber"e, efe tapma: Stalin, "tm dnyadaki ii snflarnn efi" olarak yceltildi.
d ra Ka

Vorkuta Norilsk
Kuze
Ob

KOLMA

UKRAYNA

y Kutup Daire

si
Yakutsk

A TK

Ta kmr
(milyon ton)

36,4

64,4

166

elik
(milyon ton)

- Gl devlete tapma: "Devletin yokoluu"ndan sz eden marksist-leninist kuramlarn aksine, Stalin unlar sylyordu: "Sosyalizmin dman kapitalist lkelerle evrili tek bir lkede zafer kazanm olmas gibi zel bir durumda, szkonusu lkenin gl bir devleti olmas gerekir. Sovyet devleti, sosyalizmin kalesidir." - Rus milliyetilii: Stalin "halklarn hapishanesi, Rus mparatorluu"nu (Lenin) eletirmek yle dursun, SSCBnin mirass olduu Rusyann uygarlatrc roln yceltiyordu. Propaganda yoluyla Rus tarihinin Aleksandr Nevski, Byk Petro, Kutuzov gibi "byk kahramanlar" vlyor, bu liste Stalinin adyla son buluyordu. n Stalinizmin bu kendine zg izgileri, leninizmden miras alnan tek parti diktatrl ya da korkunun ynetim biimi olarak kullanlmas gibi uygulamalarla buluuyordu.

Volga

UR

Ohotsk Denizi

Stalingrad
KAFK ASY

Tobolsk Omsk

Y A B R
Le na

en iz

SAHALN

Hazar Aral Gl

Novosibirsk
rti

Krasnoyarsk

Denizi

rkutsk

Elektrik
(milyon kW/s)

13,5

48,3

ORTA ASYA

Balka Gl

Amur

4,3

18,3

KAZAKSTAN

Baykal Gl

Vladivostok Takent
Balca zorunlu alma kamplar lk zorunlu alma kamplarnn yerletii blgeler (1920li yllar)

1928den 1940a baz kollarda retimin geliimi.

1 000 km

Tam tecrit kamplarnn yerletii blgeler

402

403

konunun zeti
SENTEZ
NEP (1921-1928) birka yl boyunca SSCBye grece refah getirdi. Ancak NEP sosyalizm deildi; lkeyi her ne pahasna olursa olsun sosyalizmin parlak geleceine tamaya kararl bolevik iktidarn tatmin edemezdi. Stalin, rakiplerini ortadan kaldrdktan sonra tek bir lkede sosyalizmin inasna ve SSCByi hzla modern bir lkeye dntrmeye ynelik hrsl bir politika balatt. 1929dan itibaren, zorla devletletirme politikas ve beyllk planlar iddetli atmalara ve diktatrln sertlemesine neden oldu. Karlat glklerin ve urad baarszlklarn gerek nedenlerini incelemeyi reddeden rejim, hayal komplolar bastrmaya giriti. Basklar 1936-1938 arasnda Moskova Davalaryla doruk noktasna ulat. 1930lu yllarn sonunda, totaliter Sovyet devleti derinden dnm bulunuyordu: Modernlemi, Komnist Partinin diktatrlne boyun emi ve yenilenen bir ideolojinin, yani stalinizmin etkisine girmi olarak, baka lkelerdeki komnistler iin model oluturmay srdryordu.

yntem
Biyografi yazma
Konu: Doumundan 1939a Stalin

KNN TARHSEL BR EREVEYE YERLETRLMES

n Biyografisini yazacanz kiiyi ve eylemlerini tanmlamak iin szlk, ansiklopedi, tarih kitab ve ders kitabnz gibi kaynaklara bavurun. n nem verilmesi gereken noktalar: - Kiinin kendisi: Ailesel ve toplumsal kkenleri nedir? Kiilik zellikleri nelerdir? Nasl bir eitim alm? - Kiinin eylemleri: Tarihte nasl bir rol oynam? Hangi nemli kararlar alm? - Kiinin eylemlerinden nasl bir bilano karlabilir? Kii ve eseri ile ilgili nasl bir yargya varlabilir?

BYOGRAFNN YAZILMASI

KARITIRMAYALIM

Kulak ve Gulag

Kulak, Rusyada kendisinden daha yoksul kylleri emrinde altran, kelimenin tam anlamyla yumruunun altnda tutan zengin kyller iin kullanlr. Gulag ise, Sovyet toplama kamplar ynetimi iin kullanlan bir ksaltmadr. Geni anlamyla, tm Sovyet kamplar iin kullanlr.

n Kiiyi ve eylemlerini daha geni bir ereveye, yaad lkenin tarihi iindeki yerine yerletirmelisiniz. rnein, Stalinin biyografisini yazarken onun kiiliinden sz etmeniz, ama ayn zamanda SSCB ve dnya tarihi zerindeki etkisini de anlatmanz gerekir.

1 Ordumuz ve lkemiz
Stalinin fikirleriyle glendi! V. Deni ve N. Golgorutov imzal 1939 tarihli afi.

n Kiinin en nemli zellikleri zerinde durmal ve eylemlerini aklayabilmek iin konunun zne inmelisiniz. n Kanmanz gereken iki tuzak: - Biyografisini yazdnz kiinin lkesinin tarihini anlatmak; - Gereksiz ayrntlara girmek ya da yk nitelii tayan olaylar arasnda kaybolmak.

Parti ve devlet: Sovyetler Birlii Komnist Partisi (SBKP) ve SSCB

KOMNST PART (Gerek ktidar) Genel Sekreter Politbro SOVYETLER BRL = DEVLET (Grnrdeki ktidar) Prezidyum Bakanlar Kurulu

Zamandizim

Merkez Komitesi

Yksek Sovyet

KTAPLAR

OKU YA GR LIM ELM

Parti Kongresi

SOVYET HALKI Adaylarn Belirlenmesi

Birlik Sovyeti

Halklar Sovyeti

Halk Cumhuriyetleri Kongreleri

- Moskova Yarglamalar, ev. S. Tanyeli (stanbul, 1991); - Mihail A. OLOHOV, Uyandrlm Toprak, ev. N. Yeinobal (stanbul, 1991). FLM - S. M. AYZENTAYN, Aleksandr Nevski, 1938.

l Konferanslar

Parti tarafndan belirlenen tek adaylar dorudan ve gizli oyla seer

Federe Cumhuriyet Yksek Sovyeti

l Sovyeti

le Konferanslar

le Sovyeti

Kent veya Ky Konferanslar

Kent ve Ky Sovyeti

Taban rgtleri

yelikler

1878: Yosip Visaryonovi Cugavili Goride (Grcistan) dnyaya geldi. 1899: Siyas faaliyetleri yznden Tiflisteki papaz okulundan atld. 1902-1912: Be kez tutukland, drt kez kat, drt yl hapiste yatt, Sibiryaya srld. 1912: Bolevik Partisi Merkez Komitesi yesi oldu. "elikten adam" anlamna gelen Stalin takma adn ald. 1917: Rus Devrimi. Stalin Pravda gazetesinde redaktr ve Uluslar Komiseri oldu. 1922: Komnist Parti genel sekreteri oldu. Ocak 1924: Lenin ld. 1924-1928: Stalin rakiplerini ortadan kaldrd (Troki, Kamenev, Zinovyev), iktidar tek bana kullanmaya balad. 1935-1938: Stalinci korku rejimi. Moskova Davalar. 1939: Alman-Sovyet saldrmazlk pakt.

FKRLERN DZENE KONMASI

n Birden fazla seeneiniz var: - Kiiyi, fikirlerini ve eylemini inceleyeceiniz zmleme yntemini benimseyebilirsiniz; - Kiinin yaamnn nemli dnemelerini ve eyleminin tarihteki roln n plana karan zamandizimsel bir plan seebilirsiniz. n rnek plan: I. Biimlenme yllar A. Yoksul kkenler B. Karanlk bir militan C. Bolevik Parti yesi II. ktidara yry A. Stalin ve 1917 Devrimi B. Parti yneticisi Stalin C. ktidar mcadelesi III. SSCBnin ve III. Enternasyonalin nderi A. SSCBnin glenmesi B. Kiisel diktatrlk C. Kiilik klt

404

405

Dosya

Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi?

1
Alman Pavyonu, 1937 Dnya Sergisi, Paris.

5 Dachau toplama kampnda tutuklular, 1933.

Devasa ve korkutucu kulesiyle Alman binas, ancak faist hoyratlnn davurumu olarak alglanabilir. Rusya da ayn zihniyetle tasarlanm bir binayla temsil ediliyor ve talyan pavyonu artc biimde benzer hisler uyandryor. (Art Digest, 1 Kasm 1937).

Sovyet Pavyonu, 2 1937 Dnya Sergisi, Paris.

Faizm ve komnizm.

Totalitarizmin beii, sava.

Totalitarizm szc, 1920li yllardan itibaren nce antifaist talyanlar, daha sonra rejimini vmek amacyla Mussolininin kendisi tarafndan kullanld. 1933ten sonra, zellikle Hitler Almanyas ile Stalin ynetimindeki SSCB arasnda karlatrmalar yapld ve talyan, Sovyet ve Alman rejimlerini birarada bu szckle adlandrma alkanl yerleti. Gerekten her rejim de liberal demokrasinin kar kuramn oluturuyordu. Balca zellikleri unlard: - efin tanrsallatrlmas, - Tek parti tarafndan denetlenen devlet, - Korku ortam ve toplumun topyekn parti-devlet tarafndan denetlenmesi, - Muhaliflere kar zulm ve toplama kamplar. Bireyi doumundan lmne kadar tm alanlarda kuatma arzusu ile hareket eden bu rejimler, zgrlk kavram ile badamyorlard. Totalitarizm ile ilgili en ayrntl zmlemeler 1950li yllarda yapld. 1989-1991 arasnda Sovyet blounun knden beri, bu konudaki aratrmalar yeniden hz kazand. Tarihiler faist ve komnist rejim trleri arasndaki karlatrmalar konusunda uzlamaya varabilmi deiller. Pekou nazi rejiminin benzersiz olduu konusunda srar ediyor.

Demokrasilere kar rejimler.

Dnya grlerimiz arasndaki tm farkllklara ramen, Alman, talyan ve Sovyet ideolojilerinde ortak bir unsur vardr: Kapitalist demokrasilere kar olmalar. Bizlerin de, talya gibi, Bat kapitalizmiyle hibir ortak noktamz yok. te bu nedenle sosyalist bir devletin batl demokrasilerle ittifaka girmesi bize pek doal gelmiyor.
Alman Dileri Bakanlnda st dzey bir yetkili olan Schnurreden Sovyet delegesi Astaklova, 7 Mays 1937.

FRANOIS FURET: Bugne kadar komnizm ve faizmin ayn ey olduklarn iddia etmenin samaln dile getiren cidd birisi kmad. Mesele [...] yalnzca bu rejimleri karlatrmann meru olup olmadn deil, onlar baz bakmlardan karlatrmadan yzyln tarihini anlamann mmkn olup olmayacan bilmektir. "Meru" szcn kastl olarak kullanyorum, nk komnistler byle bir karlatrmann dncesini bile her zaman iddetle reddettiler. [...] Bu, totalitarizm kavramnn nazizm ve stalinizmi zdelie indirgedii anlamna gelmez. Ancak onlar despotizmden ayran baz ortak noktalar zerinde dnmemizi salar: rnein, parti-devlet [...], bilgi ak zerinde mutlak denetim, kamplar sistemi. [...] Hukukun hor grlmesi, iddetin yceltilmesi, dine ynelik basklar, partiye tapma, faizm ve komnizmin ortak yanlardr. ki rejim de benzer devrimci tutkular, burjuva bireyciliine kar beslenen nefreti, kurtuluu tarihin akna brakmama kaygsn, halkn birliine olan inanc, fanatik hogrszl harekete geirirler. Siyasette temel olan bir eye, ortak bir dmana sahiptirler: Liberalizm ya da liberal demokrasi. Komnist iin liberalizmin gerei faizmde, faist iin ise komnizmdedir. Ama en azndan ikisi de, onlar birbirlerinden ayran bu yalanc arabozucuyu ortadan kaldrmak konusunda hemfikirdirler.
"Nazisme et communisme, la comparaison interdite", tarihi Franois Furet ile mlakat, LHistoire, mart 1995.

Boleviklerin zaferini yaratmadysa da en azndan kolaylatran, aslnda Birinci Dnya Savadr. Bir yanda Rus Devrimi, dier yanda ise savan sonucunun yaratt koullar boleviklere iddetle dman olan, ama baarlarna hayranlk duyan totaliter glerin nnde iktidar yolunu aarak demokrasinin meruluunu hzla eritirken, talyada geleneksel gleri zayflatan, Almanyada ise tmyle ortadan kaldran yine bu savatr.
Krysztof Pomian, Totalitarisme, Vingtime sicle, temmuz-eyll 1995.

Totalitarizmleri karlatrmak.

Komnist diktatrlkler ve totaliter rejim.

Souk savan miras olan resm "kar ideoloji", yani kendisi de "enternasyonal" olma eilimi gsteren antikomnizm, siyasal kuram ve uygulamalar konusunda ileri pek kolaylatrmyordu. Bizi kendi kurgumuzu yaratmaya itiyordu. O kadar ki, gerek yaamda kar karya kaldmz tek partili, farkl komnist diktatrlk trlerini gerek totaliter rejimden ayrmay reddediyorduk. nemli olan elbette Stalin Rusyasnn Hitler Almanyasndan farkl olmas [...] deildir. [...] Alman toplama kamplar ve toplu ldrme kamplarnn sebepsiz vaheti, mahkmlarn ikenceden ok ihmalden ldkleri Rus kamplarnda yok gibidir. Rus idaresinin yaratl gnah olan yolsuzluklar, ilk yllarnda nazi rejiminde de vard [...]. Bu trden farkllklar oaltabiliriz; bu farkllklar son derece anlamldr ve bu lkelerin ulusal tarihlerinin birer parasdr, ama rejimin biimi konusunda dorudan aydnlatc zellikleri yoktur.
Hannah Arendt, Totalitarizmin Kaynaklar (stanbul, 1997-1998).

Bugn nazizmle komnizmi karlatrmak, komnist sistemi insana dayatlan en korkun basklardan biri olarak kabul etmek anlamna gelir. [...] Yine de zihinleri kartrmamak, Yahudilerin ortadan kaldrlmasna neden olan kkten rkln yaratt zgnln inkr ederek nazi rejimini greceletirmemek gerekir. Totalitarizm hereyden nce bir kavram, 20. yzyl tarihinde grlen, belirli ve zgn vakadan hareketle kurulmu dnsel bir emadr. Ama ne komnizm, ne faizm, ne de nazizm bu ideal-tipi aynen canlandrmamtr.
Philippe Burrin, "Hitler-Staline: la comparaison est-elle justifie?", LHistoire, aralk 1996.

YORUMLAYABLMEK N
Faizm, nazizm ve stalinizmi inceledikten sonra, bu sistem arasnda ne tr benzerlikler ve farkllklar gryorsunuz?

Dosya

C E R N k u l l a n n

Eletiri becerinizi glendirmeye aln.

406

407

22 Savaa doru
H itler 1933de iktidara gelir gelmez Mein Kampfda aklad program uygulamaya koydu.
"Versailles diktas" yeniden gzden geirilecek, Almanya yeniden silahlandrlacak, lke snrlar dndaki tm Alman halklar Reicha balanacak ve douda, Slavlarn zararna bir Lebensraum ("yaam alan") fethedilecekti. Fransa, Birleik Krallk ve talya, balangta Hitlerin giriimlerine tavizsiz tepki gsterdiler (bkz. Konu 17). Ancak 1936dan itibaren, diktatrlkler aras yaknlama ve birbirini izleyen g gsterileri karsnda demokrasilerin zayf kald ortaya kt. talyan ve Alman gnlller spanya savana katld, Japonya ini igal etti, Hitler Avusturyay ilhak etti ve ekoslovakyay ele geirdi. n Birinci Dnya Savann bitiinden sadece yirmi yl sonra, 1939da nasl yeni bir savaa girildi?

KONU

KONUNUN PLANI
I. 1936-1937 dnemeci
1
Nrnbergde NSDAPnin kongresi srasnda Panzerlerin geit resmi, 1937.

II. Anschluss ve Sdet sorunu III. Nihai kriz (mart-eyll 1939)

Tanklar, Versailles Antlamas uyarnca, Almanyann bulunduramayaca silahlar arasnda yer alyordu.

Kasm Roma-Berlin Mihveri

Kasm Anti-Komintern Pakt

Eyll Mnih Konferans

23 Austos Alman-Sovyet Pakt

Etiyopya Sava

spanya sava in-Japonya Sava

1935
Mart Ren blgesinin yeniden silahlandrlmas

1936

1937
in-Japonya Savann balangc Mart Anschluss

1938
Mart ekoslovakyann ilhak

1939
3 Eyll kinci Dnya Savann balangc

Pablo Picassonun "Guernica" (1937) adl tablosu. Prado Mzesi, Madrit.

Picasso bu tabloyu Bask kenti Guernicann spanyol ulusular hesabna Alman uaklar tarafndan nisan 1937de bombalanmasnn ardndan yapt. spanya sava, kinci Dnya Sava arpmalarnn da habercisiydi.

408

409

Byyen tehlikeler
NORVE
Kuzey

SVE

ESTONYA
Baltk Kuzey

NORVE SVE
Denizi

Baltk Denizi

ESTONYA LETONYA

BRLEK KRALLIK
RLANDA

Denizi

DANMARKA

Denizi
Memel Danzig

LETONYA
LTVANYA

RLANDA

DANMARKA

Polonya koridoru Danzig

LTVANYA

SSCB

BRLEK KRALLIK SSCB

HOLLANDA
Berlin

mart 1939

HOLLANDA BELKA
Ren Blgesi Saar

Berlin

ALMANYA
mart 1939

mart 1936

d S

etl

er

POLONYA

Atlas

BELKA L.

ALMANYA
BohemyaMoravya

Varova

POLONYA
SLOVAKYA SVRE

Atlas Okyanusu

eyll 1938 mart 1938 Mnih

FRANSA

EK O S LO
Viyana

Prag

Okyanusu

VAKYA

Rutenya
mart 1939

FRANSA

AVUSTURYA TALYA SPANYA

Roma

MACARSTAN ROMANYA

MACARSTAN ROMANYA

Be

sa

ra

by

YU GO SL

AV YA

Karadeniz

SPANYA

TALYA
Roma

YU GO SL

BULGARSTAN
nisan 1939

AV YA

BULGARSTAN

ARNAVUTLUK
Akdeniz

YUNANSTAN

TRKYE
500 km

Akdeniz

TRKYE YUNANSTAN

500 km

Hitlerin hamleleri
Ren blgesinin yeniden silahlandrlmas Anschluss Sdet blgesinin ilhak

1939daki ilhaklar
ekoslovakya ve Avusturyann eski snrlar 1 Mart 1939da snrlar Almanya Macaristan talya Saarn geri alnmas (1935) Maginot Hatt

1 Eyll 1939da Almanya Almanyann uydusu olan devletler

Almanyaya bir anlama ile bal olan devletler Dier otoriter rejimler

Polonyay destekleyen demokrasiler Dier demokrasiler

Alman-Sovyet Paktnn ngrd etki blgelerinin snr Maginot Hatt

Diktatrlklerin hamleleri, 1936-1939.

2
blgesindeki mdahale, itahlar kabaran Macaristan ve Polonyann ekoslovakyay ellerine geirmelerine neden oldu ve Orta Avrupadaki son demokrasinin ykmyla sonuland. n Son sahne mart-nisan 1939da oynand. Almanya, Bohemya-Moravya ve Klaipeda (Memel) blgelerini alarak topraklarn geniletti, Macaristan Rutenyay ilhak etti, talya da Arnavutluku ele geirdi. Kaba kuvvetin bu zaferleri, sonunda Hitlerin durdurulmas gerektiini kavrayan demokrasiler iin ani bir uyan oldu.

1 Eyll 1939da Avrupa.

n 1936 ile 1939 yllar arasnda, Orta Avrupa haritas Hitlerin gerekletirdii mdahalelerin etkisiyle derin deiikliklere urad. Saar blgesinin 1935te Almanyaya geri dnmesi Milletler Cemiyetinin kararyla dzenlenen ve uzun zaman nce ngrlm bir referandum sonucu gerekletiyse de, dier toprak deiikliklerinin sebebi bambakayd. n Hitlerin 1936da Ren blgesinin yeniden silahlandrlmas ve 1938de Avusturya ve Sdet blgesinin ilhak gibi g gsterileri, Versailles Anlamasnn ihlali anlamna geliyordu. Sdet

n talyann destei ve Sovyetlerin anlayl tavryla glenen Hitler, artk Polonyaya ynelebilir, Gdansk (Danzig) ve "Polonya koridoru" meselesinin zlmesini talep edebilirdi. Polonyann kaderi 23 Austos 1939da belirlenmiti. AlmanSovyet Paktnn gizli protokol Polonyann haritalardan silinmesini ve Dou Avrupann Almanya ve Sovyetler Birlii arasnda iki etki alanna blnmesini ngryordu. Bylece Hitler, Slavlarn zararna Lebensraum ryasn gerekletirmeye balayabilecek, Stalin de eski Rus topraklarn (Baltk lkeleri, Dou Polonya, Besarabya) geri alabilecekti.

n Geni lde diktatrlklerin egemenliine gemi olan Avrupada demokrasiler daha ok savunmaya arlk vermilerdi. Fransa ve Birleik Krallk, artk Hitlerden gelecek en ufak bir saldr hareketine dahi gz yummamaya kararl grnyorlard kukusuz. Ama 1 Eyll 1939da Alman zrhllar Varovaya doru yrrken, Maginot Hattnn arkasnda siper alm Franszlar ve birliklerini Man Denizinden geirmek zorunda olan ngilizler batda ikinci bir cephe amadlar ve Polonyay ilk saldrlarn oku karsnda yalnz braktlar.

410

411

I. 1936-1937 dnemeci
S Z L K

Oviedo ASTURAS

Eb

BASK BLGES
ro

Guernica
Eb ro

Burgos Madrit

Barselona Toledo Sevilla SPANYOL FASI

Guadalajara Madrit

Barselona Teruel

KATALONYA Barselona Madrit Ebro Sava

Eb

ro

mart 1939, Madritin aln Barselona

A. Gven ortamnn sonu

n 1935-1936 Etiyopya Savann (bkz. s. 334) uluslararas ilikiler bakmndan olduka vahim sonular oldu. Sava, yelerinden olan Etiyopyay korumay baaramayan Milletler Cemiyetinin varlna ar bir darbe indirdi. Mussolini, hareketini knayan Fransa ve Birleik Krallktan uzaklaarak kendisini destekleyen Hitlerle yaknlat. n Mart 1936da, Versailles Anlamasnn Almanya tarafndan aka ihlali anlamna gelen Ren blgesinin yeniden silahlandrlmas, Fransa ve Birleik Krallk tarafndan yalnzca szl olarak protesto edildi. Hitler bundan kendi adna byk prestij salad; taleplerinde daha ileri gidebilme cesareti buldu.

* Ulusu * Uluslararas Tugaylar * Anti-Komintern Szleme

Temmuz 1936

Temmuz 1937

Nisan 1938
Balca arpmalar

Mart 1939 300 km

Frankistler ya da ulusularn denetimindeki topraklar

Cumhuriyetilerin denetimindeki topraklar

3 4

spanya sava. spanya sava karsnda Fransa. Geit yok!: spanyol cumhuriyetilerin Madriti savunurken kullandklar slogan.

B. spanya sava ve in-Japonya Sava

Belge 1-6

General Franco.

n spanyada 1931 ylnda monarinin yerine cumhuriyet kurulmutu. Ordu, Kilise ve byk toprak sahipleri ise bu rejime karyd. Kendi ilerinde blnm olan sol glerden de yetersiz destek alan cumhuriyet rejimi, i bar salama ve krizle sarslan ekonomik durumu dzeltme konularnda etkisiz kalyordu. 1936 seimlerinin galibi Frente Populara ("Halk Cephesi") kar, 17 Temmuz 1936da asker bir darbe dzenlendi. Mussolininin destei sayesinde spanyol egemenliindeki Fas topraklarnda bulunan birlikleri spanyaya geiren General Franco, temmuz ay sonuna kadar lkenin ancak te birini denetimi altna alabildi. Dier blgelerde, zellikle de Katalonyada, cumhuriyetiler direniyorlard. Darbenin baars yarm kald ve spanya uzun bir isavaa srklendi. n 1937den itibaren, cumhuriyetilerin talya ve Almanyann yardmlar sayesinde daha donanml durumda bulunan ulusular* karsnda glkle direndikleri bir hat sava balad. Diktatrlklerle aralarnda bir sava kmasndan ekinen Avrupa demokrasileri ise, spanyol cumhuriyetilerinin yardmna gelmiyorlard. Sa basn ve siyasal partiler, zellikle Fransada cumhuriyetiler aleyhinde ateli bir propaganda yrtyordu. Yalnzca SSCB dorudan silah gnderiyor, Fransadan da dolambal yollardan biraz yardm geliyordu. Bu arada, cumhuriyetilerin yannda arpmak isteyen gnlller Uluslararas Tugaylar* ad verilen yeni birliklere katlyorlard. n Sava, 1939 martnda cumhuriyetilerin yenilgisiyle sonuland. 600.000 spanyol lm, 500.000 kii lke dna kamak zorunda kalmt. spanya, kinci Dnya Savan haber veren faizm ve demokrasi arasndaki ideolojik arpmann sahnesi haline geldi. spanyol isavann sonular son derece nemlidir: Almanya ve talya, ekim 1936da, Roma-Berlin Mihverini kuran bir dostluk anlamas imzaladlar. Bundan bir ay sonra Berlin ve Tokyo, SSCBye kar ittifaka girerek Anti-Komintern Szleme*ye imza attlar. talya da 1937 kasmnda onlara katld. Hitler artk yalnz deildi. n 1932de Manuryay ele geiren Japonlar, in hkmetinin zayflndan ve Mao Zedonga bal komnist gerillalara kar yrtt mcadeleden faydalanarak Kuzey ine saldrdlar. Temmuz 1937de, Pekin blgesinde meydana gelen asker bir anlamazln ardndan Japonya, ini resmen sava ilan etmeden igal etti. Bunu izleyen iki ylda Japonlar, lkenin dousunu ele geirdiler ve byk tarm blgeleriyle sanayi merkezlerini denetimleri altna aldlar. Japonya ve in arasnda bylece balayan ypratma sava, ancak 1945te son bulacakt.

Moskova ynetimindeki Sovyet Devrimi ile Sovyetlere kle olmamak iin isyan bayran kaldranlar arasndaki sava, yarmada topraklarnda spanyol Halk Cephesinin maskesi altnda cereyan ediyor. Eskiden olduu gibi siyasal iktidar ele geirmek iin arpan iki kesim yok artk; bugn Moskova barbarl ile Bat uygarl arasnda bir sava var. "Bolevik yanls cephe" iktidar ele geirdi ve sava yrtyor. Onu sergiledii vahetten, canavarlktan, her gnn ve her admn kana bulayan saysz sutan tanyoruz. Kuruna diziyor, talan ediyor, ykyor, yakyor. Din kart fkesi ise zellikle snr tanmyor. llerin kutsal alanlarna dahi sayg duymuyor. Mezarlarndan karlan ve azlarnda bir sigarayla tabutlarnda ayaa dikilmi zavall Karmel Da Rahibelerinin grnts karsnda uygar dnya hem tiksinti, hem aalanma ile titredi. spanyay yneten artk "Frente popular" [Halk Cephesi] deil, "Frente crapular" [Rezillik Cephesi]!
General de Castelnau, 26 Austos 1936 tarihli Lcho de Paris gazetesi.

Francisco Franco Bahamonde (18921975), 1933te spanya Genel Kurmay Bakan idi. Frente Popularn kazand zaferden sonra uzaklaarak Kanarya Adalarna gitti. Daha sonra darbecilere katlan Franco, eyll 1936da ulusu hkmetin bakanlna getirildi.

Madrit dayanyor! Madrit kar saldrya geiyor! Aktlan kan karsnda, gazetecilerin ac alaycl yklyor. Bu ocuk katillerine, en gvenilir gleri faist Alman ve talyanlarn komutasndaki Fasllardan ve yabanc lejyonunun paral askerlerinden oluan bu "ulusulara" vgler yadranlar da Madritin muzaffer savunmas karsnda aknlktan donup kalyor. spanyol bamszlnn kahramanlar Fransann cokulu desteini ve onayn almak zere. Madrit zgrln Verdun haline geliyor. [...] [Her Fransz] milislerin aslnda kendi zgrl iin savatklarn, uluslararas tugayn hayran olunas adamlarnn bunun iin kar saldrya getiklerini hissediyor. Ne kadar haykrsak azdr: Franszlar! Orada lenler, zaten uluslararas finans evreleri tarafndan haraca kesilen spanya Hitler ve Mussolininin cephanelii olmasn diye, savan sizin lkenize sramasnda basamak olarak kullanlmasn diye lyorlar!
No pasaran, Madrid, Verdun de la Libert, 11 Kasm 1936 tarihli LHumanit gazetesi.

SSCB

Sahalin

MOOLSTAN

MANUKUO
Vladivostok Port Artur

N
n ua H H g-

Pekin

Kore

JAPONYA

Tokyo
Mao Z edong

Nankin ongking
ng angay i Jia Yang

1930da Japonya Japon protektoras 1937 Japon kazanmlar 1938-1939 Japon kazanmlar 1930a doru komnist blgeler Uzun Yry

1. spanya sava nasl betimleniyor? 2. Bu savan neden tm Avrupay ilgilendirdiini gsterin.

Amoy Guangju Formoza Makao (Portekiz) Hong Kong Fransz (B.-K.) inhindi Hainan

Cabrol imzal Franco karikatr.

1930lu yllarda inde Japonlar. 6

Yanan Halk Cumhuriyeti (1935-1945)

412

413

II. Anschluss ve Sdet sorunu

A N A H T A S Z C K R

Mart 1938de Almanlarn 3 Avusturyaya girii.

A. Mart 1938: Avusturyann ilhak

Belge 2 ve 3

ANSCHLUSS
Avusturyann Almanyaya balanmasn anlatmak iin kullanlan Almanca szck ("birleme").

n Hitler, Versailles Anlamas ile yasakland halde, 1933ten itibaren Avusturyann yeniden Reicha balanmasn, yani Anschluss*u gerekletirmek iin plan yapmaya balamt. 1936da Roma-Berlin Mihverinin kurulmasndan beri Fhrer, Mussolininin 1934te yaptnn tersine, Avusturyann bamszln artk savunmayacan da biliyordu (bkz. s. 334). n ubat 1938de Avusturya anslyesi Schuschnigg, Alman tehdidi altnda Avusturyal nazilerin lideri Seyss-nquartn ileri Bakan olmasn kabul etmek zorunda kald. Ksa sre sonra istifaya zorland. anslye olan Seyss-nquart vakit kaybetmeden Alman ordusunu ard ve Almanlar 12 Mart 1938de Avusturyaya girdiler. Bir ay sonra dzenlenen referandumda Anschluss byk ounlukla kabul edildi. Byk gler duruma boyun ediler. Referandum sonucunu halklarn kendi kaderlerini belirleme hakknn bir uygulamas olarak gren Birleik Krallk, hereyi oluruna brakmay neriyordu; asker bir mdahale istemeyen Fransa ise yalnzca protesto edebildi.

Fransann Berlin bykelisinin gznden Anschluss.

B. Eyll 1938: Sdet krizi

Belge 1, 4, 5 ve 6

Avusturyann ilhak, ilk baarlarndan cesaret alan Hitlerin sonunda byk Reich oluturan program uygulamaya kalktnda kulland yntemi kavramamz salayabilir. Bu yntem, yutulacak ya da yklacak olan lkeyi kartran baz unsurlar ieriden ya da dardan ajanlar kullanarak kastl ve kademeli olarak kkrtmaya dayanyor. Bu ajanlarn kardklar olaylar, Goebbels ynetiminde uluslararas bir kriz ortam yaratmakla grevli Alman basn tarafndan zenle ve gitgide sklaan aralklarla hazrlanyor. Daha sonra Hitler devreye giriyor ve Alman ailesinin bir kolu olarak kabul ettii bir halkn kaderi sz konusuyken kaytsz kalamayacan ilan ediyor [...]. Bir yanda uzlama arzusunu dile getiren Berlinin, dier yanda da barn korunmasndan yana olan glerin basklar altnda, grmeler balyor. [...]; Almanyann talepleri, gz diktii meyve yeterince olgunlancaya kadar byyor. O anda, herhangi bir bahaneyle, Hitler maskesini indiriyor ve ordular sahneye kyor. Avusturyann igali ite bu ablona gre gerekleti. Durum asker mdahale aamasna kadar zorland [...]. Avusturyann ilhak, uluslararas durumun baka bir zelliini, yani Almanlarn g gsterileri karsnda byk glerin tepkilerinin zayfln da bir kez daha tmyle aa kard. [...] Bu zayflk [...], ncelikle ilkesel bir bar yanll ile aklanabilir. [...] Duce Hitlerle dost oldu. Avusturyann ilhakna kesinlikle muhalefet etmeyecek [...]. Fransaya gelince, [...] kendisi zaten kriz iinde. Almanlarn Viyanaya girdiini, Chautemps Hkmetinin istifa ettii haberiyle birlikte rendi. Bakanlklarda srekliliin salanmas aba ister. [...] Kararl bir eyleme geebilmek asndan kt koullar bunlar!
A. Franois-Poncet, Souvenirs dune ambassade Berlin (Paris, 1946).

Mnihten sonra.

Dostlarm, tarihimizde ikinci kez Almanyadan onurlu bir bar geldi. Artk amz iin bar zaman olduuna inanyorum. imdi size evlerinize gitmenizi ve huzur iinde uyumanz tavsiye ederim.
Neville Chamberlainin Mnihten dnnde verdii deme.

n Hitler, Sdet blgesinde anadili Almanca olan 3 milyon kiinin yaad ekoslovakyaya saldrmak iin elverili bir konumda bulunuyordu. Fhrer nce Sdet nazi partisinin zerklik taleplerini destekledi, 1938 eyllnde de bu blgenin Almanyaya braklmasn istedi. ekoslovakya ve Fransada seferberlik ilan edildi. kmas beklenen sava kl pay engellendi. Mussolininin giriimiyle 29-30 Eyll 1938de Mnihte uluslararas bir konferans topland. Hitler, Mussolini, Birleik Krallk Babakan Chamberlain ve Fransa Babakan Daladier bu konferansta biraraya geldiler. n Asker bakmdan hazrlksz olduklarnn ve lkelerinin kamuoyunda ar basan bar yanls eilimlerin bilincinde olan ngilizler ve Franszlar direnmediler; Sdet blgesi Almanyann oldu. Bylece Avrupada herkes rahat bir nefes ald; Daladier ve Chamberlain lkelerine dnlerinde kalabalklar tarafnda alklarla karlandlar. Ancak "Mnih kart" bir aznlk iin bu uzlama bir felaketti; Fransa ve Birleik Krallk mttefikleri ekoslovakyay korumayarak kendi itibarlarn zedelemilerdi. 1938 kasmnda Hitleri rnek alan Macaristan ve Polonya, Macar ve Polonyal aznlklarn yaad ek topraklarn ilhak ettiler.

Mnih Anlamalarn onaylamaya devam ediyorum. lkenin bu anlamalar ne kadar byk bir rahatlamayla karladn unutmu deilim [...]. Peki imdi ne yapacaz? Bu moladan, bar kazanmak iin salanan bu atekesten yararlanmalyz.
Cher (Fransa) milletvekili R. Lazurik, Le Populaire gazetesi, 7 Kasm 1938.

Fransa, tm dnya karsnda bin kez verdii ve herkesin tekrar ettii szlerine ihanet etmi bulunuyor. Bunu bar kurtarmak iin yapt. Niyeti vgy hakediyor ve zr fazlasyla yeterli. Ancak bir artla: Bar gerekten salanmal. Eer yarn milyonlarca ek esarete derse [...], Fransa aka ihanet etmi olacak ve siyasal baarszlk bu onursuzlukla daha da arlaacak.
Hubert Beuve-Mry, aylk Politique dergisi, ekim 1938.

1. Hitler uluslararas bir kriz karmak iin neler yapyordu? 2. Bu yntemin Mnih krizinde de uygulandn gsterin. Yukardaki metinlerde kim Mnih yanls? Kim Mnih kart?

ALMANYA

200 km POLONYA

ALMANYA

200 km POLONYA Te sin (Cieszyn)

d S

et

ler
Prag Bohemya EKOSLOVAKYA Moravya

Prag

EK OSLO VAKYA
Viyana Bratislava ROMANYA AVUSTURYA
1938 kasmnda snrlar ekoslovakyann eski snrlar Kasm 1938de ekoslovakya

Mnih Konferans, 29-30 Eyll 1938.

1
Tun a

Slovakya MACARSTAN

ngiltere Babakan Neville Chamberlain, Mnih Havaalanna geliinde Alman Dileri Bakan Joachim von Ribbentrop tarafndan karland. Daha sonra Fransa Babakan douard Daladier ile bulutu. ekler davet edilmemiti. Chamberlain ve Daladier, Hitlerin Mussolini tarafndan da desteklenen talepleri karsnda boyun ediler.

AVUSTURYA Almanlar (1938de)

% 50den fazla % 20-50 aras

MACARSTAN ROMANYA
Almanya ve ilhak ettii topraklar Macaristan ve ilhak ettii topraklar Polonya ve ilhak ettii topraklar

Macarlar
% 50den fazla % 25-50 aras Ruslar, Rutenyallar ve Ukraynallar Polonyallar 1938de snrlar

1938de ekoslovakyadaki ulusal aznlklar.

Mnihten sonra ekoslovakyann paylalmas.

414

415

III. Nihai kriz (mart-eyll 1939)

A. Almanyann ilhak ettii yeni topraklar
Belge 2 ve 3

Alman-Sovyet Pakt (23 Austos 1939).

MADDE 1. Anlamann taraflar, birbirlerine kar iddet ieren her trl eylemden, her trl saldrgan manevra ve tecavzden kanacaklarn taahht ederler. MADDE 2. Taraflardan birinin nc bir gle savaa girmesi halinde, dieri bu gc kesinlikle desteklemeyeceini taahht eder. MADDE 3. Her iki tarafn hkmetleri, ortak karlarn ilgilendiren konularda birbirlerine danmak zere gelecekte srekli temas halinde kalacaklardr.

n Mnih Konferansn izleyen aylarda Hitlerin konumu iyice avantajl hale geldi. Demokrasilerin tepkisizlii karsnda, savaa girmeden baka topraklar da ilhak etmenin mmkn olabileceini anlamt. Hedefi tm ekoslovakyay almakt. Mart 1939da, Slovakyann bamszln ilan etmesini salad. Bylece Slovakya III. Reichn korumas altnda bir devlet oldu. Fhrer, hava bombardman tehdidiyle ek Bakan Hachay bu bamszl kabul etmeye ve lkesinden geri kalanlar kendisine brakmaya zorlad. Anschlusstan bir yl sonra Alman birlikleri Praga girdiler ve ekoslovakyadan geri kalan topraklar "Bohemya-Moravya Protektoras" oldu. Bu arada, Macarlar da Rutenya blgesini ilhak ettiler. Birka gn sonra Hitler Litvanyay, 1914den nce Almanyaya ait olan Memel topraklarn kendisine brakmaya zorlad. n ekoslovakyann ortadan kalkmas sonunda Fransz ve ngiliz yneticilerinin gzlerinin almasn salad. Hitler ilk kez Alman olmayanlarn yaad blgeleri ilhak etmiti. zlenen yattrma politikas, Birleik Krallk ve Fransada artk trajik bir hata gibi grlyordu. Ama Avrupadaki kamuoylarnn nemli bir blm yeni bir sava balatlmasna henz kar kyordu. Bu pasif tavr, Hitlerin izinden gitmeyi arzulayan Mussolininin nisan 1939da Arnavutluku igal ve ilhak etmesine olanak tand. Mihver gleniyordu. Mays 1939da, talya ve Almanya "elik Pakt" ad verilen asker bir ittifak anlamas imzaladlar. Anlama her trl sava durumunda iki lkenin birbirlerine yardmda bulunmasn ngryordu.

2 3

Almanlarn Praga girii, mart 1939. ekoslovakyann igaline Fransann tepkisi.

MADDE 4. Taraflardan hibiri, dorudan ya da dolayl olarak dieri aleyhine ileyecek herhangi bir g birliine katlmayacaktr. MADDE 5. Aralarnda herhangi bir konuda anlamazlk ya da atma kmas halinde, taraflar zm yalnzca dosta fikir alverii yapma yoluyla arayacaklardr [...]. MADDE 6. bu anlama on yllk bir sre iin imzalanmtr, [...].
Joachim von Ribbentrop; Vyaeslav Molotov.

Hitler Almanyas maskesini indirdi. Orta Avrupadaki tm Almanlar bir aile olarak biraraya getirmekten baka amacnn olmadn iddia etmiti. Bugn, Fhrerin hkmetme alnn artk snr tanmad aktr. Fhrere plak gten baka bir kant gstererek kar klabileceini ummann bouna olduu da aktr. nc Reich, anlamalar ve taahhtleri, tpk II. Wilhelmin mparatorluu gibi, hor gryor. Ulusal gvenliimiz gibi dnya bar da, hereyden nce, Fransz halkndan lkenin tm kaynaklaryla muazzam bir disiplin ve rgtlenme abasna girimesini beklemektedir. Artk Avrupay fethe km olan Adolf Hitlerin Almanyas gibi yaman bir dman karsnda Fransann karlarn dile getirip ve savunabilmesini, dostlarnn da desteiyle, ancak byle bir aba salayabilir.
Fransann Berlin bykelisinin raporu, 16 Mart 1939.

GZL PROTOKOL 1. Baltk devletlerinde (Finlandiya, Estonya, Letonya ve Litvanya) herhangi bir snr deiiklii ya da siyasal deiiklik meydana gelmesi halinde, Litvanyann kuzey snr Almanya ve SSCBnin etki alanlarnn snrn belirleyecektir. [...] 2. Polonya devletine ait blgelerde herhangi bir snr deiiklii ya da siyasal deiiklik olmas halinde, Almanya ve SSCBnin etki alanlar arasndaki snr Pisa, Narev, Vistl ve San Irmaklarn izleyecektir. Bamsz bir Polonya devletini korumann iki lkenin karlarna uygun olup olmayaca ve snrlarnn nasl belirlenecei sorunu, gelecek siyasal gelimelerin nda zlecektir. [...] Gneydou Avrupa konusunda, Sovyet taraf Besarabya blgesiyle ilgilendiini belirtmitir. Alman taraf bu blgenin kaderiyle kesinlikle ilgilenmediini bildirmitir.

B. Ufukta sava grnyor

Belge 1, 4, 5 ve 6

n Bu gelimeden sonra Hitler, Polonyadan Milletler Cemiyetinin mandas altnda bulunan Danzig kentinden geen "Polonya koridoru" zerinden serbest gei hakk talep etti. O blgede yaayan naziler de kentin Reicha geri dnmesini istiyorlard. Ancak Polonyallar direniyorlard. Snrlarnn gvenliini garanti eden Fransz ve ngilizlerin desteini alyor ve SSCB ile anlamann yollarn aryorlard. Ama temaslar kolay yrmyor, gvensizlik hkm sryordu. Stalin pek ok garanti ve Almanya ile sava halinde birliklerinin Polonya topraklarndan serbest geiinin kabul edilmesini istiyor, Varova ise reddediyordu. n Hitler bu gecikmelerden yararland. Sovyetlerle Fransz ve ngilizler arasndaki grmelerin ertelenmesinin ardndan, Alman Dileri Bakan von Ribbentrop Moskovaya gitti. 23 Austos 1939da SSCB ile bir saldrmazlk pakt imzalad. Bu haber Avrupada byk bir aknlkla karland, nk iki lke ideolojik olarak uzlamas mmkn olmayan iki dman gibi grnyordu. Gerekte ise, on yllk bir sre iin imzalanan bu pakt hem Hitlerin hem de Stalinin karnayd. Hitler iki cephede birden savama tehlikesinden kurtulmutu; Stalin ise zaman kazanmt ve artk 1918de kaybettii topraklar geri almay umabilirdi. Grmeler srasnda imzalanan gizli anlamalar Polonyay Almanya ve Sovyetler arasnda paylatryor ve Dou Avrupada hakimiyet blgeleri kurulmasn ngryordu. n Bu gelimelerle birlikte, Polonyann kaderi de izilmiti. Almanlarn adm adm hazrladklar batan sona dzmece bir snr olaynn ardndan, Alman ordusu 1 Eyll 1939da Polonyaya girdi; Danzig ilhak edildi. Mussolininin Mnihte yeni bir buluma nerisi sonusuz kald. 3 Eyllde, Amerika Birleik Devletleri tarafszln talya da savamayacan ilan ederken, Birleik Krallk ve Fransa III. Reicha sava atlar. kinci Dnya Sava balamt.

Aman Allahm! Programda byle bir ey yok!

Alman-Sovyet Pakt ile ilgili karikatr.

Alman-Sovyet Paktnn imzalanmasndan sonra Stalin ve von Ribbentrop, 23 Austos 1939.

Almanlarn Polonyaya girii, 1 Eyll 1939.

416

417

SZLK
A
Abluka: Bkz. s. 238. "Ak kap" politikas: ABDnin savunduu ve smrge imparatorluklarnn uluslararas ticarete almasn hedefleyen doktrin. Adab muaeret: Bkz. s. 147. Af: Bkz. s. 127. Akademicilik: Biimlere ya da bir okulun kurallarna ar derecede bal sanatlarn zgnlkten yoksun olma durumunu anlatmak iin kullanlan olumsuz terim. Alfabe: Bkz. s. 321. Alt Ok: Bkz. s. 344. Anarko-sendikalizm: Anarizmin siyasal ve toplumsal ideallerini (Devletin, patronluun ve cretli emekiliin ortadan kalkmas, rgtlenme zgrlnn gelimesi) sendikal eylemler araclyla gerekletirmeyi hedefleyen akm. Anayasa: Devleti oluturan glerin rgtlenmesini ve ileyiini dzenleyen ve vatandalarn hak ve devlerini belirleyen temel hukuk metinlerinin oluturduu btn. Anlama: Bkz. s. 224. Anschluss: Bkz. s. 414. Anti-Komintern Szleme: 1936da Almanya ve Japonya arasnda imzalanan ve dnyada komnizmin ilerleyiini durdurmay amalayan anlama. 1937de talya, 1939da da 418 spanya ve Macaristan bu szlemeye katld. Antisemitizm: Bkz. s. 84. Art nouveau: Zarif dekoratif sslemelerin, kvrmlarn ve bitkisel desenlerin n plana kt sanat akm. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda Avrupa ve Amerikada etkili oldu. Aryen: Ar rka mensup, ortak zellii dil birlii olan Hint-Avrupa kkenli halklar. Naziler Cermen halknn kk rk olarak kabul ettikleri Aryenleri dier halklara, rnein Semitlere kar ycelttiler. Arz ve talep yasas: Pazardaki bir maln fiyatnn arz ve talebe gre belirlendiini ifade etmek iin kullanlan deyim. rnein, bir maln arz yksekse ve ayn mala talep dkse, maln fiyat der. Arz talepten daha dkse, maln fiyat artar. Aar: "r" de denilen ve rnn onda birine karlk gelen vergi. Atekes: Bkz. s. 252. Avangard: Bkz. s. 96. Avrupa devletler topluluu: Bkz. s. 142. yn: Szlk anlam "ileri gelenler". yn meclisi, Osmanl Devletinde senato meclisidir. Ayn: Para olarak deil, rnn bir ksm olarak denen vergi. Ayrmclk: Ayn halkn paras olan farkl gruplara ayrm uygulanmas. Bu ayrm yaam dzeyi, meslek, milliyet ya da rk gibi kriterlere gre yaplabilir.

benimseyen grup. 1917den sonra, "komnist" sfatyla e anlaml kullanlmaya balad. Ayrca bkz. s. 266. Borsann kmesi: Borsaclk dilinde, kur deerlerinin ani olarak dmesi.

Cumhuriyet Halk Partisi: Bkz. s. 318 ve 362. eka: "Kar-devrim, Speklasyon ve Sabotaja Kar Mcadele Olaanst Kurulu" iin kullanlan Rusa ksaltma. 7 Aralk 1917de kurulan bu siyas polis rgtnde alanlarn says, 1921de Feliks Cerzinski ynetiminde 300.000i bulmutu. eka, 1922den itibaren GPU, ardndan NKVD, kinci Dnya Savandan sonra ise KGB adyla faaliyetlerine devam etti. ekirdek aile: Anne, baba ve henz evlenmemi ocuklardan oluan aile. okuluslu devlet: Bkz. s. 158.

Diaspora: Dnyann eitli lkelerine yaylm halde yaayan etnik bir grup, bir ulus ya da dinsel bir cemaat (Yahudi diasporas, Ermeni diasporas, vs.). Dikey younlama: Bkz. s. 32. Dikta: Bkz. s. 276. Diktatrlk: Bkz. s. 336 ve 376. Divan- Muhasebat (Saytay): Bakanlk harcamalarnn btede ngrlenlere uygun olup olmadn denetleyen yksek kurul. Doalclk: Sanat ve edebiyatn doay hayal etmek ya da yorumlamak yerine doal gereklikleri yanstmas gerektiini savunan kuram. Dou Hristiyanlar: Hristiyanln ilk yllarnda Ortadouda kurulan Kiliselere bal Hristiyanlar. Bazlar Papalk yetkesini, bazlar stanbulda bulunan Patrikhane yetkesini tanr. Bazlar da yerel bamsz Kiliselere baldr. Dou Sorunu: Osmanl mparatorluunun zayflamasyla ve Avrupadaki byk glerin karlarnn Balkanlar ve Ortadou etrafnda atmasyla ortaya kan siyas sorunlarn tm. Dourganlk: Belli bir toplumda, doumlarn dourganlk yandaki kadnlarn saysna oran. 93 Harbi: 1877-1878de Osmanl Devletiyle Rusya arasndaki savaa, eski takvimle 1293 ylnda balad iin, halk dilinde verilen ad. Domestic system: Tekstil gibi baz ikollarnda evde alma esasna dayal ekonomik rgtlenme. Bu sisteme gre igc hammaddeyi evinde rne dntrdkten sonra, pazarlama ilevini stlenen bir patrona teslim eder. cretler genellikle fabrika ve atlyelerde uygulanan419

B
Bb- l: Bkz. s. 140. Bamszlk: Bkz. s. 124. Be Yllk Plan: Bkz. s. 396. Brakma: Bkz. s. 252. Biat: Bir hkmdarn ynetimini kabullenme veya bu kabullenmenin simgelerle dile getirildii tren. Bilimcilik: 19. yzyl sonunda ortaya kan ve materyalizmden esinlenen entelektel hareket. Bilimcilie gre, varlklarn doasn anlamak yalnzca bilim yoluyla mmkn olabilir. Bugn dnyada bilimin aklayamad herey, bir gn yine bilim tarafndan anlalacak ve aklanacaktr. Birinci Merutiyet: Bkz. s. 208. Boazlar: zel isim gibi yazldnda, Karadenizi Ege Denizine balayan stanbul ve anakkale Boazlar iin kullanlr. "Boazlar sorunu" sava gemilerinin Akdenize serbeste kmasn salamak iin Boazlarn denetimini ele geirmek isteyen Ruslarn ortaya kard siyas bir sorundu. Hindistan yolunu korumak isteyen ngilizler, Rus donanmasnn Karadenizden Akdenize her trl geiine kar kyorlard. Bolevik: Rusada, "ounlukta olan" anlamna gelir. 1903te, Rus Sosyal Demokrat Partisi iinde Leninin profesyonel bir devrimci parti rgtleme konusundaki fikirlerini

Brakisefal: Ksakafal; kafatasnn nart ekseni yan eksenine oranla daha ksa olan insan tipi. Bunalm: Bkz. s. 22. Brokrasi: Bkz. s. 402.

C-
Carbonari: talyanca "kmrcler"; talyada 19. yzylda kurulmu gizli bir devrimci cemiyetin ve yelerinin ad. Cephe: Savata iki ordu arasnda arpmalarn gerekletii blge. Cermen Konfederasyonu: 39 Alman devletinin 1815 Viyana Kongresinde oluturduu birlik. Konfederasyonun hkmdarlar tarafndan belirlenen temsilcilerin yer ald bir meclisi (Diet) vard. Konfederasyona Avusturya mparatoru bakanlk ediyordu, ama birlik tek bir devlet oluturmuyordu. Cermenletirme: Bkz. s. 156. Cizye: "Hara" da denilen ve Mslman devletlerin gayrimslimlerden ald bireysel vergi. Common Law: En ok Anglo-Sakson dnyasnda rastlanan, yazl olmayan ve gemi benzer uygulamalar zerinden akl yrten hukuk dizgesi. Condottiere: talyada ehir devletlerinin Ortaa sonlarndan 16. yzyl ortalarna kadar kullandklar paral askerlerin komutanlarna verilen ad. Cumhuriyet Halk Frkas: Bkz. s. 318 ve 362.

D
Deflasyon: Bkz. s. 336. Demografik: Nfus hareketlerine veya nfusbilime (demografi) ilikin eylere verilen sfat. Demokrasi: Bkz. s. 336. Demokratik rejim: Bkz. s. 162 ve 208. Devalasyon: Bir hkmetin lkenin para biriminin deerini metal lee (rnein altn) ya da yabanc para birimlerine gre drme karar almas. Ayrca bkz. s. 336. Devletilik: Bkz. s. 362. Devletletirme: Bir irketin denetiminin devlete gemesi. D ticaret hacmi: Bir lkenin ithalat ve ihracatnn para birimi olarak toplam. Davurumcu: Davurumcular yalnzca d dnyann bir ifadesini vermeyi deil, sanatnn bak asn ve grn dayatmay amalyorlard. Davurumculuk: Bkz. s. 104.

dan daha dktr. Dominyon: Bkz. s. 68. Dopolavoro: talyancada "iten sonra" anlamna gelir. alanlarn iten sonra gidebilecekleri elence ve dinlence yerleri. Bu tr bir rgtlenme, alanlar gzetim altnda tutmaya yaryordu. Dostluk antlamas: Bkz. s. 218. Dragoman: Bkz. s. 80. Dreyfus olay: Yahudi olan Fransz yzba Alfred Dreyfusn haksz olarak casuslukla sulanmasyla ilgili mahkeme ve Fransada bu mahkemeye kout olarak yaplan Yahudilerin durumuna ilikin tartmalar. Duce: Bkz. s. 370. Duma: Rusa "meclis". 1917de genel oyla seilen ancak ok az yetkisi bulunan meclis iin kullanlyordu. Dyun-u Ummiye Ynetimi: Bkz. s. 28 ve 34-35.

ne verdii cevab aktaryordu. Esas metnin baz ksmlarn kesip ksaltan Bismarck, bykeliye Fransa tarafndan meydan okuma olarak anlalacak biimde deitirilmi bir telgraf gnderdi. Enflasyon: Bkz. s. 336. Entelektel: Bkz. s. 98. Enternasyonal: Sosyalist fikirlerin zafere ulamasn salamak amacyla farkl lkelerden emekileri bir araya getiren birlik. Ersatz: Bir maddenin yerine kullanlan yapma madde. Estetik: Bkz. s. 269. Faizm: Bkz. s. 376.

meye dayanan bir uygulama. Fovizm: 20. yzyl banda ortaya kan sanat akm. Bu ad, seilen renkler ve sanatsal tasarmlarn cesurluu nedeniyle ilk kez eletirmen Louis de Vauxcelles tarafndan kullanld. Matisse, Rouault, Vlaminck, Derain bu akmn temsilcileridir. Freiekorps: Dzenli Alman ordusuna dahil olmadklar halde, Alman hkmeti tarafndan 1919da spartakist ayaklanmay bastrmak amacyla kullanlan birlikler. Bu birlikler ayn zamanda Almanyann dousunda Ruslar ve Polonyallarla da arptlar ve 1920 ylnn balarnda bir darbe gerekletirmeyi denediler. Fhrer: Bkz. s. 384.

nin alm gcn gsterir. Gerekilik: 19. yzyln ortalarndan itibaren ressam Gustave Courbetnin etrafnda toplanan ressamlar, yazarlar ve sanat eletirmenleri, hem neo-klasik hem de romantik sanat akmlarna kar karak, sanatn zamann toplumsal gerekliini yanstmas gerektiini savundular. Gerekstclk: 1920li yllarn banda yazar Andr Breton ve arkadalar tarafndan balatlan sanat ve edebiyat hareketi. Otomatik yaz ve hipnoza byk nem veren gerekstclk, kendisini "dncenin gerek srecini" yanstmay amalayan "psiik otomatizm" ifadesiyle tanmlar.

ettii kimsenin yargsz hapsedilemeyeceini bildiren yasa. Bu yasaya gre, tutuklanan herkes tutuklamay izleyen gn iinde yarg nne karlmalyd. Habsburg: mparatorluk tahtn

salamak iin oluturulan birlik. Hazine-i Hassa: Padiahn zel hazinesi, padiahn malvarl. Heyet-i Temsiliye: Bkz. s. 290. Hristiyanln gerilemesi: Bkz. s. 84. Himaye (Protektora): Bkz. s. 68. Hiperenflasyon: Parann deerinin ar hzl dmesini anlatmak iin kullanlan terim (rnein, 1923te Almanyada olduu gibi). Hisse: Bkz. s. 32. Hcum Birlikleri (SA): Almanca Sturmabteilung szcnn ksaltmas. Dzeni salamak amacyla oluturulan Nazi partisinin hizmetindeki ilk milis kuvvetleri (1920-1934). Hmanist: nsanc; insan hereyin ls olarak alan felsefe retisi ve dnya gr..

1438den 1806ya, Avusturya tahtn ise 1804ten 1918e kadar elinde bulunduran Alman prenslik ailesi. Ayn ailenin baka bir kolu da spanyada 1516dan 1700e kadar tahtta kalmt. Hal: Padiahn tahttan indilmesi. Halaskran: Szck anlam "kurtarclar"; Albay Sadk Beyin nderliinde, ttihat ve Terakki Cemiyetine kar oluturulan subay grubu; "Zabitan- Halaskran" veya "Halaskr Zabitan" diye de bilinirdi. Halk Cephesi: 1934te Fransz Sosyalist Partisiyle Fransz Komnist Partisi tarafndan kurulan ve Radikal Partinin 1935te katld siyasal ittifak. Bu ittifak 1936 seimlerini kazandktan sonra sosyalist ve radikallerden oluan, Komnist Partinin destekledii bir hkmet kurulmu, Lon Blum Babakan olmutur. Halk Frkas: Bkz. s. 318 ve 362. Halk oylamas: Bkz. s. 208. Hamidiye Alaylar: 1891de II. Abdlhamit tarafndan Rus Kazak birlikleri rnek alnarak Krt airetlerinden kurulan dzensiz svari birlikleri. Hareket sava: Bkz. s. 234. Harzburg Cephesi: 1931de Nazilerle

Fayo (Fascio): Faizm terimi, Antik Romada baltac ad verilen grevlilerin tad, yaam ve lm verme yetkisi ile devletin gcn simgeleyen bir baltann etrafna sarlm dal demetinin ad olan fascio szcnden gelir. Federalizm: Bir devletin merkez hkmetinin iktidar yetkilerini o dev-

G
Gvur: Mslmanlarn, gayrimslimler iin kullandklar kkmseyici ve kltc szck. Giderek yabanc anlamnda da kullanlr olmutur. Geici hkmet: Bkz. s. 260. Gelecekilik: 1909da talyan air Marinetti tarafndan balatlan sanatsal ve kltrel hareket. Marinetti sanatlar akademicilii reddetmeye ve yeni doan sanayi uygarl ile modern dnyay yceltmeye davet ediyordu. Geleneki: Gelenekilik yanls kii. Gelenekilik, zaman iinde geerlilii kabul edildii ve gelenekler onaylad iin gemiin siyasal, toplumsal ve dinsel biimlerine ball savunan doktrindir.

Gerilla: spanyolca "kk sava". Dzenli bir orduya bal olmayan gnlller tarafndan yrtlen, saldrlarla hrpalama ve pusuya drme gibi taktikler kullanan silahl mcadele. Bu terim ilk kez Napolyonun spanya seferi (18081814) srasnda kullanlmtr. Gestapo: Almanca "Gizli devlet polisi" anlamna gelen Geheime Staats Polizei szcklerinin ksaltmas. Nazi Almanyasnda Himmlerin ynetiminde faaliyet gsteren siyas polis. Gmen: Bkz. s. 56. Gulag: Bkz. s. 398 ve 404. Gdmclk: Devletin ekonominin ynetimine mdahale ettii sistem. Liberal kapitalizmin ztt.

I--J
Irk ayrmcl: zellikle siyahlara kar uygulanan ve beyazlarn gittii yerlere alnmama gibi yntemlerle somutlaan rksal kkenli ayrmclk. dad: Lise derecesindeki okul. deoloji: Dnyay ya da toplumu aklayan ve siyasal ya da dinsel bir doktrin oluturan tutarl inan ve fikirler btn. ki yz aile: ki sava arasnda Fransada lkeyi yneten zengin kapitalist aznl tanmlamak iin kullanlan tartmal terim. Bu terim, 1936ya kadar en zengin 200 hissedarna ynetimden sorumlu genel kurul yelerini seme hakk tanyan Fransa Merkez Bankasnn 421

E-F
Egzotik: Uzak ve yabanc lkelere ilikin eylere verilen sfat. Ekonomik byme: Bkz. s. 18. Ekonomik devreler: Bkz. s. 24. Elviye-i selse: 1878de kaybedilip 1918de Brest-Litovsk Antlamasyla geri alnan liva: Kars, Ardahan ve Batum. Emperyalizm: Bkz. s. 60. Ems Telgraf Olay: Emsde kaplca kr yapmakta olan Prusya Kral I. Wilhelmin Bismarcka gnderdii telgraf. Kral telgrafta spanya taht ile ilgili olarak Fransa bykelisi420

leti oluturan dier ynetim birimleriyle paylat siyasal rejim tr. Ferik: Tmgeneral. Fetva: Bir eyin slama uygun olup olmadna ilikin mftler tarafndan dile getirilen gr. ok nemli olanlarn eyhlislm verirdi. Frka: Tmen. Figratif resim: Konusu soyut olmayan, insan, hayvan gibi doa varlklar veya cansz varlklar olan resim tr. Fordizm: 1914ten itibaren Amerikal sanayici Henry Ford (1863-1947) tarafndan uygulanmaya balayan ve tketimi yksek cretlerle tevik et-

H
Habeas Corpus: Latince "vcudunun sahibi olasn" anlamna gelir. ngiliz Parlamentosunun 1679da kabul

sa kanattan eitli siyasal partiler, "elik Miferler" gibi paramiliter rgtler, ekonomi ve finans evreleri arasnda anslye Brningin (Katolik Merkez) istifa etmesini

Genel oy hakk: Bkz. s. 162 ve 208. Gerek cret: cretlerle fiyatlar arasndaki oran. Gerek cret cretli-

rgtlenme biiminden gelir. kinci mparatorluk: Fransada II. ve III. Cumhuriyet dnemleri arasnda, III. Napolyonun imparator olduu dnem (1852-1870). kinci Merutiyet: Bkz. s. 208 ve 300. ltizam: Devletin belirli bir vergiyi toplama hakkn, pein para karlnda zel kiilere devretmesi. mar: Kentleri yaplandrma almalar (sokak ve meydanlarn izilmesi, kamu binalarnn, parklarn yerlerinin belirlenmesi...). mtiyaz: Ayrcalk. Bir lkenin ya da bir irketin belirli bir ilemi gerekletirmesine ya da bir toprak parasn belirli bir sre iin denetlemesine olanak tanyan anlama. Bu szck, oul biimde, Kapitlasyonlar iin de kullanlmtr (imtiyazt ecnebiyye). ntelligentsiya: "Entelekteller" anlamna gelen Rusa szck. ptid okul: 19. yzyln ilk eyreinden sonra alan modern Osmanl ilkokullar. rade-i seniyye: Padiah buyruu. Baz nemli devlet ileri (atama, seim ars, vs.) irade-i seniyye olmadan yaplamazd. slamclk: Mslmanln esaslarn sadece dinsel hayatta deil, hukuki, iktisadi ve siyasal dzenlemelerde de geerli klmak isteyen siyas akm. i denetimi: iler tarafndan bir iyerinin hesaplar ve ynetimi zerinde uygulanan denetim. letim smrgesi: Bkz. s. 68. tilf: Bkz. s. 224. ttifak: Bkz. s. 224. 422

zlenimcilik: 19. yzyln son eyreinde ortaya kan, renk tonlarnn blnmesi ve biimlerin bulandrlmas gibi yntemlerle belirsiz izlenimleri yanstmaya dayanan sanat akm. zlenimci ressamlar ounlukla ak havada alr, resimlerinde a ve yansmalarna vurgu yaparlar. Ayrca bkz. s. 104. Jn Trkler: Bkz. s. 190. Junker: Prusyal asil. Jurnal: Biriyle ilgili olarak yetkililere verilen ktleme, ihbar yazs.

Kzl muhafzlar: Silahl bolevik milis kuvvetleri. Kibbuz: Siyonistler tarafndan Filistinde kurulan kollektif iftlik. Kilise: Bkz. s. 74. Koalisyon hkmeti: Milletvekili seimlerinde hibir partinin tek bana iktidara gelebilecek sayda sandalye kazanamamas durumunda, birden fazla partinin katlmyla oluturulan hkmet. Bu hkmete katlan partiler, bakanlklarn dalm ve seim programlarnn uygulamaya konmas gibi konularda uzlaarak "koalisyon protokol" ad verilen bir belge imzalarlar. Kodifikasyon: Yazl olmayan ve yoruma ak bir hukuk dizgesini veya kurallar btnn yazl ve kesinlemi biime geirme eylemi. Kolektifletirme: zel mlk edinmenin yasaklanmas ya da olanaksz hale gelmesi nedeniyle, zel mlklerin devlete devredilmesi. Kolhoz: Sovyetler Birliinde kollektif iftlik. Kolhozcular kollektif tarlalarda altklar gn says ile orantl bir cret alrlard. rnn alm fiyatn devlet belirler (ok dk), kolhozculara da bu fiyat zerinden deme yaplrd. Komnizm: Bkz. s. 48. Komnyon: sa Peygamberin etini temsil eden hamursuzu yiyip, kann temsil eden arab ierek, kendisiyle yekvcut olmak. Konfederasyon: Birok devletin egemenliklerini koruyarak oluturduklar birlik. Konjonktr: Belli bir tarihte ekonominin durumu. Konstrktivizm: Rusyada 1913te or-

taya kan, kbizm ve gelecekilie yakn akm. Kontuvar: Bkz. s. 68. Konvertibilite: Bir para birimi, o birimden kat paralarn bir banka giesinde deerleri kadar altn paraya evrilebilmesi mmknse "konvertibl"dir. Konzern: Bkz. s. 32. Korporatizm: Bkz. s. 372. Korumaclk: Bir lkenin i retimini, zellikle yksek gmrk vergileri araclyla yabanc rekabetten korumaya dayanan ticaret politikas; serbest ticaret anlaynn tersi. Ayrca bkz. s. 362. Kota: Snrl miktar, kontenjan. 19211924 yllar arasnda, Amerika Birleik Devletlerine g, farkl lkelerden bir ylda kabul edilecek gmen saylarn belirleyen kota yasalaryla snrlandrld. Kozmopolit: Szck anlam "dnya vatanda"; ulusal zellikleri ar basmayan kimse. Krontad: Sankt Peterburg kentinin batsnda bulunan ve barndrd istihkm duvarlaryla nemli bir Rus deniz ssn koruyan ada. Rus Devrimi srasnda, Krontaddaki denizciler devrim hareketine bandan itibaren nclk ettiler. Kul: Padiahn veya nemli kimselerin klesi durumunda olan kii. Kulak: Bkz. s. 404. Kulaklardan arndrma: Kulaklarn ortadan kaldrlmas. Devletletirme politikasyla ezamanl olarak balatlan kulaklardan arndrma hareketi, gerekte kolhozlara girmeyi reddeden kyllere zarar verdi.

Kulturkampf: Almanca "kltr mcadelesi". Bismarckn katoliklere ve Katolik Merkez Partisi Zentruma kar balatt siyas mcadele. 1872den itibaren, Katolik Kilisesi gzetim altna alnd, ruhban snf bamszln kaybetti ve nfus kaytlar laikletirildi. Ancak, 1880den itibaren anti-katolik yasalar yava yava terkedildi. Kurtarlamam topraklar: talyanca terra irredenta. Ksmen talyanlarn yaad ve talyann almak istedii Avusturyaya ait topraklara verilen ad. Kurtulu Sava: Bkz. s. 300. Kurucu Meclis: Bkz. s. 300. Kbizm: Bkz. s. 92 ve 104. Klme: Bkz. s. 339. Kltrel alkanlklar: Kltre bal olarak biimlenen yaam ve dinlence alkanlklar.

den vazgeti ve Vatikan Devletinin bakan olarak tannd. Liberal: Bkz. s. 44. Liberal demokrasi: Bkz. s. 150. Liberal hareketler: Bkz. s. 124. Liberalizm: Bkz. s. 48. Maarif Hisse-i nesi: II: Abdlhamitin eitim sistemini modernletirmek zere koyduu eitim vergisi. Mabeyn: Sarayda padiahn erkekleri kabul ettii, ayn zamanda devlet ilerinin grld yer. Mecaz olarak padiah saray. Macarlatrma: Macar olmayan halklara Macar dili ve uygarlnn dayatlmas. Magna Carta: ngiltere Kral Johnn, baronlarn istei zerine 15 Haziran 1215te imzalad ve baronlarn zgrlklerini gvence altna alan ferman. Manda: Bkz. s. 278 ve 280.

K
Kabine hkmeti: Bakanlar, yasama organ tarafndan tek tek seilmek ve kiisel sorumluluk tamak yerine, babakan atanan kii tarafndan belirlenen ve toplu sorumluluu olan hkmet. Kat bozuk para: Kat biiminde baslan ve altna evrilemeyen bozuk para. Kanun- Esas: Bkz. s. 300. Kapitalizm: Bkz. s. 48. Kapitlasyonlar: Bkz. s. 204. Karamanl: Anadili Trke olan ve Trkeyi Yunan alfabesiyle yazan Ortodoks Kilisesine mensup kii. Karizmatik: Yunanca "ekicilik" anlamna gelen kharizma szcnden; kalabalklar etkilemeyi bilen kii anlamnda kullanlr. Kartel: Ayn kolda faaliyet gsteren sanayiciler arasnda (kmr, petrol, demir-elik) rekabeti nlemek amacyla fiyatlar belirlemek ve pazar paylamak iin yaplan anlama. Kentleme: Bkz. s. 38.

L-M
Laikleme: Toplumsal yaamda siyasal konularla dinsel konularn ayrlmas. Ayrca bkz. s. 68. Laikletirme: Bkz. s. 84. Laiklik: Bkz. s. 76 ve 84. Land: Almanyay oluturan devletlerin her biri. Latran Anlamalar: 11 ubat 1929da, Romadaki Latran Saraynda Mussolini ve Kardinal Gaspari arasnda imzalanan anlamalar. talya Devleti ile Papalk arasnda 1870den beri devam eden atma bu anlamalarla son buldu. Katolik dini talyan devletinin resm dini olarak kabul edildi. Papa, talya topraklaryla ilgili btn dnyev taleplerin-

Marseillaise (Marseyyez): Fransann ulusal mar. Mebusn: Arapa "milletvekili" anlamna gelen mebus szcnn oulu. Mebusn meclisi milletvekillerinin oluturduu meclistir. Medya: Genellikle "kitle iletiim aralar" anlamnda kullanlr. ki dnya sava arasnda bu aralar byk tirajl gazeteler, afiler ve radyodan oluuyordu. Mehdi: Kyamete yakn gnlerde ortaya karak insanla adalet ve mutluluk getireceine inanlan kii. Mektepli: Harbiye mezunu subaylar, ekirdekten yetiip ykselerek subay olanlardan (alayl) ayrdetmek iin kullanlan sfat. Menkul Kymetler Borsas: Bkz. s. 20. 423

Menevik: Rusa "aznlkta olan". Rus Sosyal Demokrat Partisi iinde Leninin 1903te ortaya att profesyonel bir devrimci parti rgtleme konusundaki fikirlerine kar kan grup. Metropol: 1. Byk kent; 2. Smrge imparatorluu olan lkelere verilen ve bu lkelerin smrgelerine ilikin ilevlerini anlatan ad. Millet: Bkz. s. 134 ve 144. Mill Mcadele: Bkz. s. 300. Misyoner: Bir dini anlatarak yayma greviyle baka bir blgeye gnderilen din adam (rahip, papaz, rahibe...). Monroe Doktrini: 1823te ABD Bakan James Monroe tarafndan ortaya atlan ve Avrupallarn Amerika ktasnn iilerine karmamalar gerektiini savunan gr. Bu gr, ounlukla "Amerika Amerikallarndr" szyle zetlenirdi. Moratoryum: ok bunalml dnemlerde bir lkede ya da blgede, borlarn bir blmn veya tmn deme zorunluunun geri braklmas, ertelenmesi. Muhacir: Gmen. Osmanl balamnda, devletin kaybettii topraklardan anavatana kaanlar iin kullanlr.

hakkn pein para karlnda devletten alan kimse. Mstear: Bir bakanlktaki en yksek rtbeli devlet memuru. Mtareke: Bkz. s. 252.

zel srgn iftiler: Sradan bir idar kararla srgn edilen ve Gulaga bal "zel kyler"de ikamete zorlanan kiilere verilen ad. Bu kiiler, kamplarda toplanan tutuklularn aksine, irketlerde zel bir kontratla alrlar, ancak srgn blgelerini terk edemezlerdi. zerklik: Kendi idar kurumlarna sahip olan ve iileriyle ilgili sorunlar zmeye yetkili, ancak uluslararas planda hukuk olarak tannmayan, dolaysyla metropolne baml bir topran zel durumu. Ayrca bkz. s. 124.

Paternalist: Bir irketin yneticisiyle alanlar arasnda, bir baba ile ocuklar arasndaki ilikiye benzer bir iliki (patronun korumas, iilerin boyun emesi...) kurmaya ynelik anlay tanmlar. Peplum: Bkz. s. 379. Pogrom: Yahudi topluluklara kar giriilen iddet eylemleri (katliamlar, kundaklamalar...). Pragmatizm: zm retmeyi amalayan, eylemleri sonularyla deerlendiren reti. Proletarya: Bkz. s. 46. Proletarya diktatrl: ilerin devrim yoluyla iktidara geldikten sonra, burjuvazinin iktidar yeniden ele geimesini engellemek iin gerekirse "devrimci iddet"e bavurarak halka kendi grlerini dayatmalarn ngren marksist kavram. Proleter ulus: Az sayda smrgesi bulunan ya da hi smrgesi olmayan Avrupa devletlerini (talya, Almanya) byk smrgelere ya da geni topraklara sahip olan "pltokratik uluslar"dan ayrdetmek iin, nce Mussolini, ardndan Hitler tarafndan kullanlan terim. Psikanaliz: 1885ten itibaren Viyanada Sigmund Freud tarafndan gelitirilen ve hastann zihinsel rahatszlklarnn farkna varmasn salamak iin bilinalt srelerini incelemeye dayanan terapi yntemi. Rantiye: almaya ihtiya duymakszn yalnzca rant gelirleriyle (sermaye, kira...) yaayan kimse. Redif: Osmanl ordusundan terhis edilmi, yedek asker. Refah devleti: Devlete sosyal bir ilev (hastalk, yallk, isizlik sigortala-

r...) ykleyen sistem. Bu korumann finansman alanlardan toplanan sigorta primleri (zorunlu katk pay) ile salanr. Reformcu: Toplumun durumunu

iin hkmet ya da ona bal bir kurumdan alnan izin. Sava ekonomisi: Bkz. s. 248j. Sava salmas: Sava srasnda devletin bireylere ait mallara karlksz el koymas. Savunma ittifak: ki devletin, baka bir gcn saldrmas halinde birbirlerini savunmay taahht ettikleri anlama. Schlieffen Plan: Alman general von Schlieffen tarafndan Fransay igal etmek iin hazrlanan plan. Bu plana gre, Alman ordular Belikadan dolaarak Fransz ordularnn ynn deitirecek, bylece Belikann tarafszl da ihlal edilmi olacakt. SDP: Almanyada 1875te kurulan sosyalist parti. 1891de resm olarak Sozialdemokratische Partei Deutschlands ("Alman Sosyal-Demokrat Partisi") adn ald. Seim: Bkz. s. 208. Sekinler: Toplumda nemli bir yeri olan kimse. Seferberlik: Bkz. s. 222. Seklerlik: Bkz. s. 84. Self-government: Bir lkenin iilerin-

devrim yoluyla kkten deitirmeksizin iyiletirmeye ynelik toplumsal reformlardan yana olan kimse. Reichsmark: Hiperenflasyonun ve bir nceki para biriminin kmesinin ardndan, 1924 austosunda Almanyada karlan para birimi. Reichsmark altna endeksliydi ve 358 mg saf altn deerindeydi. Reichstag: Alman Parlamentosu. Risorgimento: Bkz. s. 116. Ruhban snf dmanl: Bir Kiliseye bal din adamlarna kar beslenen sistematik dmanlk. Ruslatrma: Rus mparatorluu snrlar iinde varlklarn srdren dier ulusal kltrlere kar giriilen ve zellikle yerel diller yerine Rusann dayatlmasn hedefleyen mcadele politikas. Rtiye: Bugnk eitim sisteminde ilkretimin 6, 7 ve 8. snfna denk olan eitim kurumu, ortaokul.

N-O-
Nazi Partisi: Bkz. s. 382. NKVD: Bkz. s. 400. No mans land: "Kimsenin olmayan toprak" anlamna gelir. ki tarafn siperlerini birbirinden ayran, dikenli tellerle evrili, birka yz metrelik alan. Bu mesafe Gelibolu Yarmadasnda ok daha ksayd. Orta snflar: Bkz. s. 40. Ortodoks Hristiyanlar: Hristiyanlar 1054 ylndan itibaren Katolikler ve Ortodokslar olarak ikiye ayrldlar. Ortodoks Hristiyanlar Papalk yetkesini tanmazlar. Ortodoksluk Rumlarn ve Bizans mparatorluunun Hristiyanlatrd halklarn (Ruslar, Bulgarlar, Srplar...) dinidir. Oryantalizm: Douyu, znde Batdan ok farkl, deimeyen ve gizeminin anlalmas ok g olan bir dnya olarak gren, nyargl yaklam. Osmanl milleti: Bkz. s. 144. Osmanlclk: Bkz. s. 144.

P-R
Pan-Almanclk: Almanyann Avrupaya yaylmasn, Cermen kkenli ve Almanca konuan tm halklarn "Byk Almanya" snrlar iinde bir araya gelmesini savunan doktrin. Panasyaclk: Asya ktasnn Avrupal ya da Amerikal tm yabanc glerin hakimiyetinden kurtarlmasn ve Japonyann hakimiyeti altna girmesini savunan doktrin. Panislamclk: Btn Mslmanlar ayn ynetim altnda toplama amacn gden siyasal akm. Panslavclk: Slav asll btn halklar Rusyann yetkesi altnda toplama amac gden siyasal akm ve hareket. Papalk genelgesi: Papann genellikle Kilisenin gndemdeki bir sorunla ilgili tavrn hatrlatmak iin tm piskoposlara (ya da yalnzca bir lkenin piskoposlarna) gnderdii mektup. Parlamento: Bkz. s. 152. Parlamenter rejim: Bkz. s. 162.

S-
Saint-Simonculuk: Bkz. s. 71. Samuray: Kendini silah kullanma sanatna adam asker snfndan Japon sava. Samuraylar 1868den sonra imparatoru desteklediler ve hzla lkenin modernletirilmesi hareketine katldlar. Sanayi devrimi: Bkz. s. 18. Sansr: Herhangi bir basl, szl ya da grsel basn rnnn yayn

de sahip olduu zerklii anlatmak iin kullanlan ingilizce terim. Sendika: Ayn meslei yapan insanlarn topland grup. Amac, siyasal grleri ne olursa olsun, yelerinin yaam ve alma koullarn dzeltmektir. Serasker: Bakomutan veya Harbiye Nazr. Serbest Cumhuriyet Frkas: Bkz. s. 318. Serbest ticaret: Gmrk vergilerini 425

Mbadele: Bkz. s. 306. Otarsi: Bir halkn kendi kaynaklarn Mlkiye: Tanzimat reformlarnn uygulanmasn salamak zere modern devlete ynetici yetitirmek iin alan (1859) yksek okulun (Mekteb-i Mlkiye) ksa ad; szck, Tanzimattan sonra "sivil devlet memurlar" anlamnda kullanlmtr. Mltezim: Belli bir vergiyi toplama 424 kullanarak ve ithalatn snrlayarak kendi kendine yetmeye alt ekonomik sistem. Otokrasi: Bkz. s. 160. Otoriter rejim: Bkz. s. 336. Otosansr: Kendi dncelerine bilinli ya da bilinsiz olarak sansr uygulamak.

drerek ya da tmyle kaldrarak ticareti kolaylatrmay hedefleyen ekonomi politikas ya da kuram; korumacln tersi. Serflik: Serflerin, yani zgr olmayan, genellikle kyl, erkek ve kadnlarn durumu niteler. Sermaye: Bkz. s. 20. Sbyan mektebi: Eski tarz eitim yapan Osmanl ilkokullar. San yolu: Bkz. s. 252. Skynetim: Sava veya ayaklanma gibi olaanst durumlarda gvenliin salanmas iin kurulan ve zgrlkleri geici olarak kstlayan asker ynetim. Snf atlama: Bir kii ya da gurubun balangta olduundan daha iyi bir yaam seviyesine erimesi. Snf mcadelesi: Marksa gre, tarihte nce kleler ve efendileri, ardndan serfler ve beyler, son olarak da iiler ve burjuvalar arasnda sregiden mcadele. Farkl snflar arasndaki bu mcadele Marksa gre tarihin itici gcn oluturuyordu. Snr: Bkz. s. 62. Sikke: Osmanl altn ve gm paralarna verilen ad. Simgecilik: Edebiyatta doacla, resimde izlenimcilie kar tepki olarak gelien akm. Simgeci hareket sakl gereklii, fikirleri ya da duygular ortaya karmay hedefliyordu. Siper: Bkz. s. 236. Siper sava: Bkz. s. 252. Siyonizm: En nemli hedefi Filistinde (ya da Sion) bir Yahudi devleti kurmak olan Yahudi ulusuluu. Sosyal yasalar: Bkz. s. 42. 426

Sosyal-demokrat: Farkl dnemlere gre deien anlamlarda kullanlan bir terimdir. 19. yzylda "sosyalist" sfatyla eanlaml iken, 19171918den itibaren "lml sosyalist" anlamn ald ve Almanyada devrimci Spartakistlerin izinden gitmeyen SDP ounluunu tanmlamak iin kullanld. Daha sonra, terime olumsuz bir anlam yklenerek "yumuak sosyalist" diye tanmlanan kiiler iin kullanlmaya balad. Sosyalist: Bkz. s. 40. Sosyalist gerekilik: SSCBde

snfn oluturacaklard. 1934te Uzun Baklar Gecesi srasnda SA komutanlarnn ortadan kaldrlmasndan sonra, SSler Nazi devletinde giderek artan bir nem kazanmaya baladlar. Stahanovist: 31 Austos 1935te, Sovyetler Birliinde Andrey Stahanof adnda bir madenci, sk bir ekip almasnn da yardmyla 8 saatte 14 yerine 102 ton kmr reterek bu alandaki gelmi gemi tm rekorlar krd. Sovyetler bu baary kullanarak retimi hzlandrmaya ynelik byk bir kampanya balattlar. Standartlarn zerine kmay baaran iilere "stahanovist" nvan ile prim veriliyordu. Standartlama: Snrl sayda modeli ya da paray birim fiyatn drmek amacyla seri halinde retmek. Stok: Bkz. s. 336. Strateji: Kesin zafere ulamak iin bir araya getirilen asker, ekonomik ve siyasal olanaklarn tm ve zafere ulamak iin bu olanaklarn nasl kullanlacan belirleyen program. Sfrajet (Suffragette): 1914ten nce Birleik Krallkta kadnlara oy hakk verilmesi iin mcadele eden militanlara verilen ad. Bu hak 1918de tannd. anslye: Almanyada hkmet bakanna verilen ad (babakan). imendifer: Demiryolu iin kullanlan chemin de ferden (mendfer) bozma szck.

Tarihsel materyalizm: Bkz. s. 51. Tazminat: Bkz. s. 276. Tek-parti rejimi: Bkz. s. 362. Tek-parti ynetimi: Bkz. s. 362. Temel faist yasalar: 1925-1926 yllarnda karlan ve talyaya diktatrl getiren yasalarn tm (Basna ve radyoya sansr uygulanmas, siyasi partilerin ve sendikalarn yasaklanmas, vs.). Temel zgrlkler: Bkz. s. 150. Temett: Bkz. s. 32. Temsili rejim: Bkz. s. 208. Tercihli imparatorluk blgesi: Bkz. s. 64. Tercme Odas: Osmanl Devletinin d ilikilerinde evirmenlik ilerini Mslmanlara yaptrmak, bunun iin de Franszca retmek iin 1821de kurulan bro. Tekilt- Esasiye Kanunu: Bkz. s. 300 ve 318. Tekilt- Mahsusa: 1913te kurulan Osmanl istihbarat rgt. Cumhuriyet dneminde Mill stihbarat Tekiltna dntrlmtr. Tevhid-i Tedrisat: Bkz. s. 308. Toplama kamp: Bkz. s. 388. Toplu szleme: veren rgtleri ve sendikalar arasnda, belli bir i kolunda geerli olacak alma koullarn, cretleri, alma saatlerini, vb. belirlemek zere imzalanan anlama. Toplumsal darvinizm: Doabilimci

kullanarak Darwinin "trlerin evrimi" kuramn rk bir yaklamla yorumladlar. Toplumsal mcadeleler: ki farkl toplumsal kategori arasndaki atmalar (rnein, iiler ve patronlar). Toplumsal mcadele genellikle grev, gsteri, hatta gvenlik gleriyle atma biiminde ortaya kar. Totalitarizm: Bkz. s. 376. Trokist: ki sava aras dnemde, Stalin kart, Troki yanls kii; Stalinin etkisi altnda kalan komnistlerinkinden daha devrimci bir program ve eylem yanls militan. Trust: Bkz. s. 32. Trlerin evrimi: Kutsal kitaplarda sylenenin aksine, canl trlerinin hepsinin birden ezamanl olarak yaratlmadn, ama mutasyona urayarak ya da "doal seki" yoluyla evrim geirdiklerini ve bu sayede yeni trlerin ortaya ktn savunan kuram. U-boot: Denizalt. Ulem: Arapa "lim" szcnn oulu. Medrese mezunu, din bilimleri uzmanlar. Ultimatom: Bir devletin baka bir devletten taleplerini dile getiren ve bu taleplerin snrl bir sre iinde yerine getirilmemesi halinde sava ilan ile tehdit eden diplomatik yaz. Ulus: Bkz. s. 114 ve s. 124. Ulusal aznlklar: Bkz. s. 124. Ulusal egemenlik: Bkz. s. 214. Ulusallk: Bkz. s. 124. "Ulusu": spanya isava srasnda Franco yanllarna verilen ad. Ulusu hareketler: Bkz. s. 124.

Ulusuluk: Bkz. s. 66 ve 144. Ulus-devlet: Bkz. s. 122. Uluslararas Tugaylar: spanya i sava srasnda Cumhuriyetilerin yannda savamak zere eitli lkelerden gelen gnlllerin topland birlikler. Uyumazlk: Bkz. s. 224. l tilaf: Bkz. s. 224. l ttifak: Bkz. s. 224. l monari: Avusturya-Macaristan mparatorluunun, Avusturya mparatorluu ve Macar Krallna bir Slav krall (Bohemya ya da Hrvatistan) eklenerek kurulacak l bir monari sistemi ile gerekletirmeyi tasarlad reform. nc Merutiyet: Bkz. s. 300. retim: Bkz. s. 336. retim aralar: Maden, fabrika, makinalar, toprak, finansman, tat aralar gibi, retim srecinde devreye giren unsurlarn tm. retkenlik: retim ile o retimi gerekletirmek iin gerekli olan unsurlar (emek, yatrmlar, hammadde, vs.) arasndaki iliki. rnein emein prodktivitesi, retim miktarnn o retimi gerekletirmek iin harcanan toplam alma saatine blnmesiyle hesaplanr. stnlk: Bkz. s. 224.

1930lu yllarn balarndan itibaren gelien Stalinin de destekledii sanat akm. Balca zellikleri gerekliin yaln ve sadk bir biimde kopya edilmesi, retimin ve sosyalizmin yceltilmesiydi. Sosyalizm: Bkz. s. 48. Sovhoz: Devlet iftlii; Sovhozda alanlar sabit cretli iilerdi. Sovyet: Bkz. s. 258 ve 266. Soyut sanat: Bkz. s. 104. Smrge: Baka bir devletin egemenlii altna alnm olan toprak. Ayrca bkz. s. 68 ve s. 280. Spartakistler: Alman sosyalistleri arasnda Rus boleviklere yaknl ile bilinen devrimci grup. Spartakistler, M.. 73 ylnda Romada meydana gelen kle ayaklanmasnda ba eken Spartaksn mirasna sahip ktklarn iddia ediyorlard. Speklasyon: Bkz. s. 339. Squadrista: Bkz. s. 368. SS: Muhafz takm anlamna gelen Schuszstaffel szcnden ksaltma; 1922de Nazi partisi tarafndan kurulan Fhrerin korunmasndan sorumlu milis. SSler rejimin sekin

V-W-Y-Z
Vahhabler: Arap Yarmadasnda, 18. yzylda Muhammet ibn AbdlVahap nderliinde ortaya kan, ar tutucu tarikat mensuplar. Vatansever: Vatann seven ve hizmetleriyle kendini ona adayan kimse. 427

T-U-
Takrir-i Skn Kanunu: Bkz. s. 312. Tarm reformu: Bkz. s. 127.

Darwinin incelemelerinden esinlenen bir toplum ve tarih kuram neren dnce akm. Gobineau ya da Houton Chamberlain gibi baz dnrler, "doal seki" kavramn

I. Vatikan Konsili: Konsil, Katolik Kilisesi hiyerarisinin (piskoposlar, bapiskoposlar, papa) genel kuruluna verilen addr. I. Vatikan Konsili, Kilisenin 20. konsilidir. 1869dan 1870e Romada, Vatikan Saraynda toplanmtr. Vergiye dayal oy hakk: Bkz. s. 162 ve 208. Weimar Cumhuriyeti: 1918de Almanyada kurulan cumhuriyet rejimine verilen ad. Bu rejimin anayasasn kaleme alan meclis, 1919da Saksonyadaki kk Weimar kentinde toplanmt. Yahudi kartl: Bkz. s. 84. Yardmsever: Yunanca philos ("se-

ven") ve anthropos ("insan") szcklerinden gelir. Bahtsz insanlarn kaderini iyiletirmek iin alan (genellikle varlkl) kimse. Yasama Meclisi: Bkz. s. 300. Yaam alan: Bkz. s. 386. Yatay younlama: Bkz. s. 32. Yatrm: Bir irket kurmak ya da gelitirmek ve kr elde etmek amacyla kullanlan sermaye. Yeni Osmanllar: Bkz. s. 190. Yeni lkeler: 20. yzyl balarnda tarmsal retimi gelien ve zellikle I. Dnya Sava srasnda tarm retimi den Avrupaya yardm salayan lkeler (Brezilya, Arjantin, Kanada, Avustralya, Yeni Zellanda).

Yeniden silahlandrma: Silahszlandrlm bir blgeye yeniden asker birlikler yerletirmek. Yerleim smrgesi: Bkz. s. 68. Ypratma sava: Dman insan ve tehizat olarak tm glerini tketmeye zorlayan sava biimi. Zaibatsu: Bkz. s. 32. Zollverein: "Gmrk birlii" anlamna gelen Almanca szck. 1834te Alman devletleri arasnda Prusya tarafndan kurulan gmrk birlii. Balangta Prusya, Bavyera, Wrttemberg ve Thringen devletlerini kapsyordu. Zollverein Almanyann ekonomik btnlemesini hzlandrd ve siyas birlii hazrlad.

GRSEL KAYNAKLAR
S. 12-13: H. Josse; s. 15 b. 1: Arnaud Lonbry, Roubaix Mzesi; b. 2: dimdia; s. 19 b. 2: H. Josse; b. 4: Viollet; s. 21 b. 2: Hachette; b. 5: Jonas/Kharbine-Tapabor; s. 24 b. 1: Keystone; s. 25 b. 4: Keystone; b. 5: Grard Sioen/Rapho; s. 27 b. 3: Garanti Bankas; s. 29 b. 2: A. Kuya; b. 3: Albaraka Trk; s. 30 b. 1: C. Kahraman; s. 31 b. 4: Lebib Yalkn Yaymlar, s. 35 b. 3: S. Kutlu; s. 37 b. 1 ve 2: H. Josse; s. 38 b. 1: J.-L. Charmet; s. 39 b. 6: Tallandier; b. 7: LIllustration/Sygma; s. 40 b. 1: AKG Photo; b. 2: Hachette; s. 41 b. 4: H. Josse; b. 5: Giraudon/ADAGP, Paris, 1997; b. 7: J.-L. Charmet; s. 43 b. 4: J.-L. Charmet; b. 5: BDIC; s. 45 b. 5: J.-L. Charmet; s. 47 b. 3: H. Josse; b. 5: J.-L. Charmet; s. 50 b. 1 ve 2: Viollet; s. 51 b. 5: Kharbine-Tapabor; s. 53 b. 1: RMN; DR; s. 56 b. 1: Archive photos; s. 57 b. 6: dimdia; s. 58 b. 2: Viollet; s. 59 b. 4: J.-L. Charmet; s. 61 b. 2: Viollet, s. 62 b. 1: LIllustration/Sygma; s. 65 b. 3: H. Josse; b. 4: Kharbine-Tapabor; s. 66 b. 1: Viollet; s. 67 b. 2: Viollet; b. 3: Kharbine-Tapabor; b. 6: A. Gesgon/CIRIP; s. 70 b. 3: Tallandier; s. 71 b. 5: J.-L. Charmet; s. 73 b. 1: Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris; b. 2: Yap Kredi Yaynlar; s. 74 b. 1: Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris; s. 75 b. 4: J.-L. Charmet; b. 5: Viollet; s. 76 b. 1: G. Dagli Orti; s. 77 b. 3: Kharbine-Tapabor; b. 5: J.-L. Charmet; s. 79 b. 2 ve 3: Wikipedia; b. 5: J.-L. Charmet, s. 81 b. 4: Illustrated London News; s. 89 b. 1: H. Josse ADAGP, 1997; b. 2: dimdia/ADAGP, Paris, 1997; s. 90 b. 1: Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris/H. Josse; s. 91 b. 3, 4 ve 5: H. Josse; s. 92 b. 1: Erich Lessing/Magnum Photos; s. 93 b. 2: Hachette; b. 3: D.R./Picasso administration, 1997; b. 5: H. Josse ADAGP, 1997; s. 94 b. 1: Kharbine-Tapabor, s. 95 b. 3: Kharbine-Tapabor; b. 4: The Kobal Collection; b. 5: Mary Evans/Explorer Archives; b. 6: Kharbine-Tapabor; s. 96 b. 1: Modern Sanatlar Mzesi, Paris/ADAGP, 1997; s. 97 b. 2: D.R.; b. 3: Bridgeman/Artothek/AGADP, 1997; b. 4: Dagli-Orti/ADAGP, 1997; b. 5: AKG Photo; s. 98 b. 1: AKG Photo; s. 99 b. 2: David Seymour/Magnum; b. 3: AKG Photo; b. 4: Ludwig Mzesi, Kln/Reinisches Bildarchiv/ADAGP, 1997; s. 100 b.1: C. Kahraman; s. 101 b. 2 ve 3: C. Kahraman; b. 5: A. Ersoy; s. 102 b: 1: C. Kahraman; s. 103 b. 2 ve 3: bank; b. 4: Yap Kredi Yaynlar; b. 5: Yap Kredi Yaynlar s. 104: AKG Photo/ADAGP, 1997; s. 105 b. 1: Christophe L.; b. 2: The Kobal Collection; b. 3: Christophe L.; b. 4: The Kobal Collection; b. 5: Christophe L.; b. 6: The Kobal Collection; s. 106 b. 1: Christophe L.; b. 3: PROD; s. 107 b. 5: The Kobal Collection; s. 108-109: Dolmabahe Saray Mzesi; s. 111 b. 1: Milano, Civica Raccolta Stampe Bertarelli; Scala; b. 2: dimdia; s. 115 b. 2; Ullstein; s. 116 b. 1: Risorgimento Merkez Mzesi, Roma/Viollet; s. 117 b. 3: kinci mparatorluk Mzesi, Compigne/Viollet; b. 6: Harlingue-Viollet; s. 119 b. 3: Hachette; b. 5: AKG Photo; s. 121 b. 2: Russes et Turcs (Paris, 1878); s. 123 b. 4: Illustrated London News/Mary Evans Picture Library; s. 125 b. 1: zel koleksiyon/ J.-L. Charmet; b. 2: Miramave atosu, Trieste/G. Dagli Orti; s. 126 b. 1: Le Graynin fotoraf, Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris/J.-L. Charmet; b. 2: Image dpinal/Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris; s. 127 b. : The Kobal Collection; s. 129 b. 1: Askeri Mze, stanbul; b. 2: C. Kahraman; s. 130 b. 1: Milli Eitim Bakanl, s. 131 b. 3: Topkap Saray Mzesi; b. 4: Milli Eitim Bakanl ve Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; s. 132 b. 1: Milli Eitim Bakanl; s. 133 b 4: Milli Eitim Bakanl; s. 134 b. 1: C. Kahraman; s. 135 b. 3: C. Kahraman; b. 5: A. Ersoy; s. 136 b. 1: C. Kahraman; s. 137 b. 4: C. Kahraman; s. 139 b. 3: Princeton University Press; b. 4: Tate Gallery, Londra; s. 141 b 1 ve 3: Milli Eitim Bakanl; s. 142 b. 1 ve 2: Macaristan Bilimler Akademisi; s. 143 b. 4: Milli Eitim Bakanl; b. 5: Askeri Mze, stanbul; b. 6: Orsay Mzesi, Paris; b. 7: stanbul Deniz Mzesi; s. 145: A. Ersoy; s.146 b. 1: A. Ersoy; b. 3: Adam Yaynlar; s. 147 b. 4: stanbul Resim Heykel Mzesi; s. 149 b. 1: Dekoratif Sanatlar Ktphanesi, Paris/J.-L. Charmet; b. 2: Levitsky - Hachette; s. 152 b. 1: Viollet; s. 153 b. 5: Le Petit Journal (1908)/G. Dagli Orti; s. 154 b. 1: DITE/USIS; s. 155 s. 2: DITE/IPS; b. 6: dimdia; s. 156 b. 1: Violette; s 158 b. 1: J.-L. Charmet; s. 161 b. 2: Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris/J.-L. Charmet; b. 6: J.-L. Charmet; s. 165 b. 4: Unterlinden Mzesi, Colmar/Hansi DR; b. 5: Hansi, Histoire de lIalsace, Dekoratif Sanatlar Ktphanesi, Paris/J.-L. Charmet/Hansi DR; s. 167 b. 1: Le petit Journal; b. 2: The Illustrated London News; s. 168 b.1: Le Monde illustr; s. 169 b. 4: Aygaz; b. 5: Trkiye Bankas; s. 170 b. 1: C. Kahraman; b. 2: Russes et Turcs (Paris, 1878); s. 171 b. 4: Russes et Turcs (Paris, 1878); b. 5: Nationalgalerie, Berlin; b. 6: C. Kahraman; s. 172 b. 1: Aygaz; s. 173 b. 4: Lebib Yalkn Yaymlar; s. 175 b. 2: TBMM Milli Saraylar Koleksiyonu; s. 177 b. 4: Harvard University; s. 178 b. 1: C. Kahraman; s. 179 b. 2 ve 4: Harvard University; s. 180 b. 1: Albaraka Trk; s. 181 b. 3: Albaraka Trk; s.182 b. 1: Harvard University; s. 183 b. 3 ve 5: Harvard University; s. 184 b. 1: bank; s. 185 b. 3: Nevsl-i Marifet (1890); b. 4: Harvard University; b. 5: TBMM Milli Saraylar Koleksiyonu; s. 186 b. 1: A. Kuya; s. 187 b. 4: Aygaz; s. 188 b. 1: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; s. 189 b. 4: Yap Kredi Yaynlar; s. 195 b. 1: La Domenica del corriere (1908); b. 2: Aygaz; s. 196 b. 1: ehbal; s. 198 b. 2: S. Kutlu; b. 4: A. Kuya; b. 5: S. Kutlu; s. 198 b. 1: Ekrem Gocay Koleksiyonu; b. 2: A. Kuya; s. 199 b. 3 ve 4: S. Kutlu; s. 200 b. 1: C. Kahraman; b. 2: ehbal; s. 201 b. 3: mer Ko Koleksiyonu; b. 4: ehbal; b. 6: S. Kutlu; s. 203 b. 2: Hellen Tarih ve Etnoloji Dernei; b. 3: S. Kutlu; b. 6: A. Kuya; s. 204 b. 1: C. Kahraman; s. 205 b. 3: S. Kutlu; b. 6: F. Aral; s. 206 b. 1: Yap Kredi Yaynlar; s. 207 b. 4: Yap Kredi Yaynlar; s. 210 b. 2: Z. Toprak; s. 211 b. 5: Metin Yaynlar; s. 213 b. 1: Orsay Mzesi, Paris/H. Josse; s. 214 b. 1: Versay atosu Ulusal Mzesi/Lauros-Giraudon; s. 216 b. 2: Fransz Ulusal Ktphanesi, Paris; s. 217 b. 6: J.-L. Charmet; s. 218 b. 1: zel Koleksiyon/J.-L. Charmet; s. 219 b. 2: H. Josse; b. 5: Harlingue-Viollet; s. 220 b. 1: Harlingue-Viollet; s. 221 b. 6: S. Kutlu; s. 222 b. 1: zel Koleksiyon/J.-L. Charmet; s. 223 b.

428

429

5: Harlingue-Viollet; s. 225: Kharbine-Tapabor; s. 226 b. 1: J.-L. Charmet; b. 3: E. Palixe; s. 227 b. 5: J.-L. Charmet; s. 228: H. Josse; ADAGP, Paris, 1997; s. 231 b. 1: Fransz Askeri Mzesi, Paris; b. 2: H. Josse; s. 234 b. 1: Fransz Askeri Mzesi, Paris; s. 235 b. 2: Tallandier; s. 237 b. 2: Viollet; b. 4: Australian War Memorial; b. 5: stanbul Resim ve Heykel Mzesi; s. 238 b. 1: Historial de la Grande Guerre; s. 239 b. 2: H. Josse; b. 4: BDIC; s. 240 b 1: Doubleday, Page & Co.; s. 241 b. 3: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; s. 242 b. 1: Askeri Mze; s. 243 b. 2: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; s. 243 b. 4: Doubleday ve Bantam Books; b. 5: Ahmet Kuya; s. 244 b. 1: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; s. 245 b. 2: The National Army Museum; b. 3: C. Kahraman; b. 5: F. zdemir; b. 6: The National Army Museum; s. 247 b. 2: LIllustration/Sygma; s. 248 b. 1: Meuse Vilayeti Mzeleri; s. 249 b. 2: Historial de la Grande Guerre; b. 4: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; b. 5: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; b. 6: LIllustration/Sygma; s. 250 b. 1: Viollet; b. 2: LIllustration/Sygma; s. 251 b. 5: dimdia; b. 6: AKG Photo; s. 254 b. 4: Australian War Memorial; s. 255 b. 5: Australian War Memorial; b. 6: idem Artan; b. 7: Doan Haber Ajans; s. 257 b. 1: Viollet; b. 2: Alain Gesgon/CIRIP; s. 259 b. 3: APN/Hachette; b. 4: Keystone; s. 261 b. 2: Sipa-Press; s. 262 b. 1: LIllustration/Sygma; s. 263 b. 5: Viollet; s. 264 b. 2: David King Collection; s. 265 b. 6: Hachette; s. 268 b. 1: Keystone, Hachette; b. 3: David King Collection; s. 269: Cahiers du cinma; Viollet, Hachette; s. 271 b. 1: Viollet; b. 2: ditions Clouet; s. 274 b. 1: M. Petzold; s. 275 b. 2: E. Palix; b. 3: Pix; s. 277 b. 3: Punch Library and Archive; b. 5: BPK; s. 278 b. 1: Snark/ dimdia; s. 279 b. 2: J.-L. Charmet; b. 3: LIllustration/Sygma; s. 281: Askeri Mze; s. 282 b. 2: J.-L. Charmet; s. 282 b. 3: Andr Deutsch; s. 283 b. 6: Keystone; s. 285 b.1: Atatrk Mzesi; b. 2: stanbul Resim ve Heykel Mzesi, Yap Kredi Yaynlar; s. 288 b. 1: Trkiye Bankas; s. 290 b. 1: F. Aral; s. 291 b. 3: F. zdemir; s. 293 b. 2: F. zdemir; b. 4: Milli Eitim Bakanl; s. 294 b. 1: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf; s. 295 b. 3 ve 4: F. zdemir; s. 296 b. 1: F. zdemir; s. 297 b. 3: Askeri Mze; b. 4, 5 ve 6: F. zdemir; b. 7: F. Aral; s. 299 b. 6: F. zdemir; s. 301 b. 2: Milli Eitim Bakanl; s. 305 b. 1: F. zdemir; b. 2: C. Kahraman; s. 306 b. 1: C. Kahraman; s. 307 b. 2: Milli Eitim Bakanl; b. 4: National Geographic; b. 5: C. Kahraman; s. 308 b. 1: C. Kahraman; s. 309 b. 3: F. zdemir; s. 310 b. 1: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar; s. 311 b. 4: C. Kahraman; s. 312 b. 1: F. zdemir; s. 313 b. 4: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi; b. 5: C. Kahraman; s. 314 b. 1: C. Kahraman; s. 315 b. 2: Milli Eitim Bakanl; b. 3: C. Kahraman; b. 5: Milli Eitim Bakanl; b. 6: Yap Kredi Yaynlar; s. 317 b. 1: F. Aral; s. 319 b. 3: F. zdemir; s. 320 b. 1: Yap Kredi Yaynlar; s. 321 b. 5: C. Kahraman; b. 6: F. Aral; s. 323 b. 1: Dekorasyon Sanatlar Ktphanesi, Paris, J.-L. Charmet/Derso et Kelen : DR; b. 2: Hanns Hubmann - BPK; s. 324 b. 1: zel Koleksiyon/J.-L.

Charmet; s. 325 b. 2: David King Collection; b. 3: AKG Photo; b. 4: F. zdemir; s. 327 b. 3: Jean-Michel Lambin; b. 4: Boyer-Viollet; b. 6: M.S. Yamashita-Rapho; s. 329 b. 3: J.-L. Charmet; b. 4: Harlingue-Viollet; s. 331 b. 3: Archive Photo; b. 4: AKG Photo; s. 332 b. 1: D. Lange-Liaision International-Gamma; b. 2: Keystone; s. 333 b. 5: DITE/IPS; s. 334 b. 1: Viollet; s. 335 b. 3: KharbineTapabor; s. 341 b. 1: F. zdemir; b. 2: C. Kahraman; b. 1: Harvard University Press; s. 343 b. 3: A. Karamerliolu; b. 5: F. zdemir; s. 344 b. 1: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar; s. 345 b. 3: C. Kahraman; b. 5: Cumhuriyet Halk Partisi; s. 347 b. 2: Yap Kredi Yaynlar; s. 349 b. 2 ve 3: C. Kahraman; b. 4: Milli Eitim Bakanl; s. 350 b. 1 ve 2: Milli Eitim Bakanl; s. 351 b. 3: F. zdemir; b. 4: C. Kahraman; b. 5: F. zdemir; b. 6: F. Aral; s. 352 b. 1: Yap Kredi Yaynlar; s. 353 b. 2: Yap Kredi Yaynlar; b. 3: S. E. Balkr; b. 4: F. zdemir; b. 5: Yap Kredi Yaynlar; s. 355 b. 2 ve 3: C. Kahraman; b. 4 ve 5: Milli Eitim Bakanl; s. 357 b. 1: F. zdemir; b. 4: A. Kuya; b. 5: Milli Eitim Bakanl; s. 358 b. 1: A. Kuya; s. 359 b. 2: F. zdemir; b. 3: Yap Kredi Yaynlar; b. 4: F. Aral; b. 5: Yap Kredi Yaynlar; s. 360 b. 1: Yap Kredi Yaynlar; s. 361 b. 2: F. Aral; b. 4: Yap Kredi Yaynlar; s. 363 b. 2: Yap Kredi Yaynlar; s. 364 b. 1: Yap Kredi Yaynlar; s. 365 b. 5 ve 6: Yap Kredi Yaynlar; s. 337 b. 1: dimdia; s. 367 b. 1: HarlingueViollet; b. 2: LIllustration/ Sygma; s. 369 b. 2: Harlingue-Viollet; b. 4: LIllustration/Sygma; s. 371 b. 3: Mattetti/Farabolafoto; Framsci/Viollet; b. 4: dimdia; b. 6: Viollet; s. 372 b. 1: Keystone; s. 373 b. 3: Moro Roma; s. 374 b. 1: Moro Roma; b. 2: KharbineTapabor; s. 375 b. 6: Moro Roma; s. 377 b. 2: DR; s. 378 b. 1: Lambin; b. 3: Cacciabue Koleksiyon, Roma Scala; Sironi; DR; s. 379 b. 5: svire Sinematei; b. 7: Christophe L. Koleksiyonu; s. 381 b. 1: BPK; b. 2: Ullstein; s. 382 b. 1: AKG Photo; s. 383 b. 3: Ulusal Galeri, Berlin/AKG/ADAGP, Paris, 1997; s. 384 b. 1: zel Koleksiyon, dimdia/ADAGP, Paris, 1997; b. 2: Ullstein; s. 385 b. 3: AKG Photo; b. 4: Viollet; b. 5: Hamburg Pedegoji Mzesi; s. 386 b. 1: Keystone; s. 387 b. 4: BPK; b. 6: Keystone; s. 389 b. 2 ve 5: Keystone; s. 390 soldan saa: AKG Photo, Keystone, Lapi-Viollet; s. 391 soldan saa: LIllustration/Sygma, zel Koleksiyon, dimdia, Paris, 1997; s. 392 b. 1: J.-L. Charmet; s. 393 b. 5: AKG Photo; b. 6: H. Josse; b. 7: AKG Photo; s. 395 b. 1: Viollet; b. 2: dimdia; s. 396 b. 1: Viollet; s. 397 b. 6: Hachette; s. 398 b. 1: Viollet; s. 399 b. 3: Tomasz Kizny Koleksiyonu/Agence VU; b. 5: A. Gesgon/CIRIP; s. 400 b. 1: Keystone; s. 401 b. 6: solda: Photo Hachette, sada: dimdia; s. 403 b. 3: A. Gesgon/CIRIP; s. 405 b. 1: David King Koleksiyonu; s. 406 b. 1 ve 2: Keystone; s. 407 b. 5: AKG Photo; b. 6: Tomasz Kizny Koleksiyonu/Agence VU; s. 409 b. 1: Keystone; b. 2: Artephot/Orooz/Picasso Administration, Paris, 1997; s. 412 b. 1: Viollet; b. 2: Cabrol, DR; s. 413 b. 5: Dnya Savalar Mzesi/H. Josse; s. 414 b. 1: Keystone; s. 415 b. 3: Keystone; s. 416 b. 1: Ullstine; s. 417 b. 2: Keystone; b. 5: Ren Dazy; b. 6: Keystone.

430