Garaudy

MARKS CN ANAHTAR
Bilgi Yaynevi

NDEKLER

NSZ MARKSZMDEN NCEK MARX Fransz htillinde Gnein Douu Faust'un Ryas Ate Irma: Feuerbach Fichte'nin Miras ve Promethe'nin Anlamsz Dncesi MARKSZM: Felsefede Bir Devrim Kaynak .. Emein Yabanclamas ... Soyut Kavramlarn Yeniden Biim Deitirmesi ve Pratik Tarihsel Maddecilik Mafx'in Maddecilii Marx'da Diyalektik Diyalektik ve zgrlk MARX VE SYASAL KTSAT A. MARX'IN KAPTAL'DEK YNTEM 1. Tarihsel Maddecilik ve Siyasal ktisat 2. Emein Yabanclamas ve Mal Fetiizmi ... 3. Siyasal ktisatta Diyalektik Yntem B. MARX'IN NEML BULGULARI VE BUGNK DURUM MARX'IN ANTDOGMATZM 1. Marx'in Taiihilii 2. Marx'in Eletiricilii 3. Marx'm Diyalektii SONU KARL MARX'IN YAAMI VE ESERNN KRONOLOJS ... 5

7 13 19 25 36 51 60 74 79 92 104 116 133 14 4 147 151 168 173 177 179 18 3 18 7

NSZ

Marx ve eseri gnmzde umutlar ve kzgnlklar kutuplatrmaktadr. Gemite bile, felsefenin zaman zaman insanlarn arasna indii olmutu. Fakat dnce tarihinde ilk defa marksizm, felsefe olarak, ekonomi olarak, siyaset olarak, dnya gr olarak, gelecekle ilgili gr alaryla ve umutlaryla, binlerce erkein ve kadnn kalbine ve kafasna girdi. Hatta gemite kle veya serf olanlarn, o zamana kadar dnmemeye fakat almaya mahkm olan kiilerin kafalarna ve kalplerine bile. Btn insanlar iin, btn snflar iin, btn uluslar iin, sevgiyle olsun kzgnlkla olsun, Marx'm dnce yaps gnmzde az veya ok bir aklkla, bir soru, bir vaad, bir mcadele ifade eder. Niin? nk bu felsefenin amac sadece dnceleri deil, dnyay deitirmektir. Teori ve uygulama, dnce ve eylem, bundan byle bir btn meydana getirmektedir: Marx emein ve insanlarn mcadelesinin felsefesini buldu. Ayn zamanda da, bu emek ve mcadelelerin zerinde olmak iddiasndaki felsefelerin maskesini indirdi ve bu felsefelerin sonu olarak merulatrmak veya gizlemek grevini yklendii uygulama ve siyaseti ortaya kard. Marx'm dncesi, bir yzyln harekete getirici bilinci haline geldi. Bize amzn tarihsel gelimesinin kanununu bulmay retti. Herkes yaantsnn, kendinde tad gelecein ve bu gelecee kar olan sorumluluklarnn bilincine varmasna

yardm etti. Yaantmzn ve tarihimizin anlamn inkr edenlere veya onlara bir anlam vermeyi reddedenlere mcadeleci bir biimde meydan okudu. Dmanlar iin olduu kadar taraftarlar iin de, Marx'm dncesi bugn, be ktadaki btn insan kaynamalarnn mayas olarak grlmektedir. Bazlarnda, tarihin hibir dneminde grlmedik apta esir kamplarn ve insanlarn yakld frnlar, kin ve uursuzluu hatrlatmaktadr; Altay Dalarndan Andlara kadar, onda bir umut ve bir k yolu bulan biroklarnda da, kahramanln ve fedakrln en harikulade ykseliini.. Bu usuz bucaksz etkiden dolay, bu kitap onu aklamay denemek grevini yklendi. Geen yzyln ortalarnda, bu gitgide byyen alevi hangi dnce yakt? Kim, yzyl sonra sadece btn dnyadaki alanlarn deil, ayn zamanda bugn Promethe'nin anlamsz dncesinin isnat edildii kiilerin yaayan efi haline gelebildi? Bu kitabn amac ite bu sorunun cevabn vermektir. Bu kolay bir grev deil. zellikle marksist dncenin karakterinden dolay kolay deilf Felsefede gerek kopemiki devrim Kant'tan ok Marx tarafndan gerekletirildi: dnyann merkezine sadece Kant'ta hl soyut olan znenyi deil, inam ve mcadelelerini koyarak; kendinde insanlarn bir emek ve mcadeleler ann grmek iin bylece gkyznn felsefesini yere indirerek, marksizm bazlarnn elinde hareketli- bir g, bit silah, bazlarnn gznde de bir tehdit haline geldi. Marksizm srekli, heyecanl, dramatik bir tartma iinde olutu, geliti, sivrileti. O kadar kar ve ayrcal tehdit ediyordu ki, nce nefessiz braklmasna, o olanaksz olunca da yapsnn deimesine allmas doald. Yaayan marksist dnceyi ortaya karmak iin, eyrek yzyldan fazla bir zamandr, onu tehlikesiz felsefeler zerine yamayarak, marksizmin itibarna sahip olmay birbiri peisra deneyen btn revizyonizmlerden ayrmak, ayklamak

gerekecektir. Neo-kantizmderi, bergsonizmden, neo-hegelianizmden, fenomenolojiden, existansiyalizmden, hatta teolojiden hareket ederek Marx'/ yeniden deerlendirdiklerini iddia edenler oldu. Btn bunlar yaparken umut, onu uysallatrmak, temelinden uzaklatrmak idi. Dnyay deitirmenin arac ve zorunluluu olarak deil, dnyay olduu gibi brakarak, dnyann birok yorumundan birisi gibi deerlendirilmek istendi. Bu tr abalar cevaplandrrken, marksistlerin Marx'/ kendi dncesinin ksr/atrlmasndan korumak endiesiyle inkr ve reddeder bir tutum iinde sertletikleri oldu. Yeni-kantla kar kendi kendini savunmak iin, Marx tarafndan toplanan kant eletirinin deerli mirasn kmsemeye veya inkr etmee kadar gidildii oldu. Yeni-hegelcilie kar korunmak iin, Hegel'e kar bir ithamname dzenledi. Marksizmle sbjektiflik veya ycelik adna mcadele eden, veya ona kendi sbjektiflik veya ycelik kavramlarn vererek marksizmi tamamlamay deneyen existansiyalizm veya teolojinin giriimlerine kar, marksist dnceyi birok boyutundan yoksun brakmak eilimleri ortaya kt. Halbuki bizzat Marx'm, aldatc fakat gerek bulular ayaklar zerine koymak ynteminden yararlanmak gerekirdi. Marksizme snrsz olarak zenginleme olana veren btnleme kanununa gre, bunlar kendi dnce sisteminin diyalektiinin bir paras yapmak mmknd. Bu yoldaki bir giriim risksiz deildir. Hatta grlerini aldklarmzn da yardmyla bu ii hatasz bitirmek iddiasnda deiliz. Fakat hedef o kadar zengin ki, riski gze almaya deer. Ama, Marx'n dncesini yanltmak ve onun hcum gcn yoketmek iin durmakszn yenilenen revizyonist giriimlerin boluunu ortaya koymaktr. Ama, Stalin'in marksizmi bir neletiri felsefesinin ocukluk aamasna gtren yorumuyla canlanan veya cesaretlenen dogmatik saptrmalar sona erdirmektir. Bu uzun abalar gerektiren bir grevdir. Tarihin yeni bir aama-

snda marksist dnce yeni bir yaama kavumaktadr. Mcadelenin koullar uzun sre, Marx ve en yakn dnce arkadalarnn, marksizmi btn boyutlarnda gelitirmelerini engellemitir. rnein sbjektiflik boyutu veya sanatsal yaratma boyutu, marksist dncenin bu konularda ekirdei tamasna ramen, gelitirilemedi. Bugn sosyalizmin [maddi ve manevi ilerlemesinin yaratt yeni olanaklar, Marx'm iki ana bulgusunu zenginletirerek, marksist aratrcln yeni bir gelime aamasna girmesini mmkn klmaktadr. Bu iki ana bulgu unlardr: mcadeleci ve tam bir insancllk (hmanizma) ve tarihsel insiyatifin karlatrma kabul etmez bir metodolojisi.

10

MARKStZMDEN NCEK MARX

FRANSIZ HTLLNDE GNEN

O ana kadar insann

DOUU
temel alarak,

bir dnceyi

gerei onun zerine bina ettii hibir zaman grlmemiti... yleyse bu gnein olaanst bir ykseliiydi. (HEGEL. 401.) Leons sur la phHosophie de l'histoire, p.

Karl Marx insan yaantsnda tarihin bir atlama noktasnda dodu. 1896 yl sonbaharnda, Berlin niversitesine renci olarak kaydn yaptrrken 20 yandan daha gentir1. Genlii, kendi zamannn btn insanlarnn genliinde de olduu gibi, Fransz htillinin byk destannn ve etkisi ile dncelerinin btn Avrupa'y batan baa derinliine katetmesinin markasn tamaktadr. Babas Hirschel Marx, yaknlarndan birisinin anlattna gre, Voltaire'ini ve Rousseau'sunu ezbere bilen gerek bir onsekizinci yzyl Fransz idi. VeKant'tanda insann zerklii ilkesi ile bir ulusun btn bireylerinin Devlet ilerinin yrtlmesine katlmas hakkn benimsemiti. Bu ilkeler O'nu, 1834 ylnda, liberal milletvekilleri iin bir len vermee itti. O tarihte Karl Marx onalt yandayd. Davetlilerin hep birlikte, zgrlk taraftarlarnn birlemelerini temsil
1

Karl Marx 5 mays 1818 ylnda Trves'de dodu.

13

eden Marseillaise! sylediklerini duydu. 1815 ylnda Mosellan blgesini kendine balayan Prusya hkmetinin phesinin bundan byle babas Avukat Marx'm zerinde olduunu hissetti. Trves lisesinde mdr olan Wyttenbach da, fransz zgrlne k kant gruplara mensuptu. Karl Marx 1837 ylnda, Argyll dklerinin eski irlanda asaletinden gelen Barones Jenny von Westphalen ile nianland. Doktora tezini ithaf ettii mstakbel kaynbabas asilzade Ludwig von Westphalen ona sadece Shakespeare ve Homer sevgisini deil, ayn zamanda Saint-Simon hayranln da alad. Berlin niversitesi'nde en sevdii hocalar da Marx'i ayn ekilde ynelttiler, zellikle bir liberal olan Gans, Hegel'in raklarndan olmakla beraber, Hegel'deki gelime fikrini alyor ve kurulu dzeni merulatrmak ve ona mutlak bir deer vermek iin trihi durdurmaya alaca yerde, tersine bu fikri gelecee doru aklc bir ekilde yayyordu. Hegel'in lmnden sonra, Gans Fransz ihtilli zerine bir dizi ders vermeye balad. Demokrasinin gelimesinden ve hatta saijt-simoncu sosyalizmden yana olduunu sylyordu. 1837'de, Karl Marx'in kurlarn muntazaman izledii bir srada Gans unlar yazmaktayd: Saint-simoncular kleliin ortadan kalkmadn doru olarak saptadlar. ekl olarak sona ermekle birlikte, gerekte tam olarak sregeldiini grdler. Bir zamanlar kle ile efendinin, daha sonra patrisiyenle plebiyenin, onu takiben szeren ile vassaln kar karya gelmesi gibi, bugn de avare ile alann ayn durumda bulunduunu gryoruz. Zayflam ve yoksul yzlerce erkek ve kadnn, bir kiinin kr ve hizmeti iin, salklarn ve yaamn btn zevklerini, bir lokma yemek karlnda feda ettiklerini grmek iin fabrikalar gezmek yeter. Kendisine sadece alktan lmek zgrl brakarak, insan bir hayvan gibi smrmek klelik deil de nedir ? Bu zavall emekileri bilinlendirmek ve imdi makina gibi yaptklar ide bilinli bir taraf meydana getirmelerini salamak olanaksz mdr? Devletin en kalabalk ve en yoksul snfn ihtiyalarna cevap 14

vermek zorunda olduuna inanmak, amzn en derin grlerinden birisidir... Gelecein tarihi, emekilerin orta snflara kar mcadelesinden bir defadan fazla szetmek zorunda kalacaktr.1 Gen Marx bylece, ailesinde olsun niversitede olsun, ekonomikman geri kalm, ulusal adan paralanm ve siyasal bakmdan Prusya'nn tepkisine boyun emi olan bir Almanya'nn iinde bulunduu durumun aynsn yayordu. Bu Almanya'da, yarm yzyl nce balayan ve 1830'larda burjuvazi tarafndan tamamlanan Fransz htilli, liberal genlie gelecee ait bir hayal gibi geliyordu. Palatinat'da Hambach bayramnda, 17 mays 1832 gn, Paris ihtilli ile heyecanlanan 25 000 liberal, Almanya'nn birlii ve anayasal bir rejimin kurulmas iin bir gsteri dzenlemilerdi. 1834'te Mazzini'nin Gen Avrupas, Kutsal-Birlie kar kendi manifestosunu yaynlamt: Krallarn eski Avrupa'snn, yerini halklarn Gen Avrupa's alacaktr. Bu, eski klelie kar gen zgrln mcadelesi, eski ayrcalklara kar gen eitliin sava, eski inanca kar yeni dncelerin zaferidir... Marx'in sevgili hocas Gans, 1837 ylnda, Berlin'de, Polonya ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra kurulan Polonya Dostlar Kulb'nn nderlerindendi. Bu liberal burjuva hareketi, retimin aklc bir biimde dzenlenmesi ve zenginliklerin adaletli bir ekilde datm yoluyla insann tam anlamyla zgrletirilmesi gerektiini ileri sren saintsimoncu dncenin gelitii, daha cesur, demokratik ve sosyal bir hareketin etrafnda dolap duruyordu. Bu ideale gre ve fransz halknn tarihsel giriimlerinden sonra, Temmuz ihtillinin burjuvalar tarafndan istikrara kavuturulmas geici gibi grnyordu. Gans 1837'de yle yazmaktayd: Eer Tanr, Temmuz ihtillini Saint-Denis sokandaki maazaclar iin yaptysa fel1 E. Gans. Rckblicke auf Personen und Zustnde, s. 99-101. Aktaran Auguste Cornu: Karl Marx et Frdric Engels, tome, I. s. 88.

15

sefe ve tarihle uramaktan vazgeeceim. nk onlar eserleri ile lmek olanaksz hale gelir. Zaten Almanya'da bile, 1834 gmrk birliinin de yardm ile ekonomik gelimenin hzlanmas, iiler iin git gide daha aktif mcadele koullan yaratyordu. Solingen ve Crefeld iilerinin Rhnanie'de 1823 ve 1828 yllarndaki ayaklanmalar ile Aix-la-Chapelle ve Ruhrort iilerinin 1830 ayaklanmas hkmet tarafndan hzla bastrld. Fakat bu ayaklanmalar, burjuvazi snf ile ii snf arasndaki ilk kartlklara damgasn vurdu. Burjuvazi ile alman feodalleri arasndaki mcadelenin hl srd bir dnemde bu yeni ztln bilincine varld. Bu Kari Marx'm erginlik ana rastlyordu. 1835'te, Trves'deki doduu kyde, fourierci Ludwig Gali unlar yazmaktayd: Paraca ayrcalkl olanlarla alan snflar, birbiri ile atan karlarla temelde kar karyadrlar; birincilerin durumu, dierlerininki daha da ktletii, daha kararsz ve sefilleti lde iyileir. Marx, gelecekteki dostu Friedrich Engels gibi, dorudan doruya iilerin yaantsyla ilgili bir tecrbeye sahip deildi. Engels, patron ocuu olmasna ramen, ilerinde genliini geirdii emekiler ortamnn sefaletini ve kzgnln grmesini ve anlamasn bildi: Rhnanie'nin sanayilemi blmnde, Wupper vadisinde, babasnn fabrikalarnn iilerinin stste yaad barakalarn ortasnda ocuk ve kadnlar dahil dokumaclar gnde 16 saat alyor ve veremden veya sefaletten lyorlard. Marx tarmsal bir blgede domutu. Burjuvazide bir ii snf korkusu daha az olduundan, libarel burjuvazi ile arap fiyatlarndaki dmenin byk darbesini yiyen, topraklarndan kovulan ve tarm emekileri arasna atlan Moselle baclar arasnda bir yaknlk daha kolaylkla ortaya kabilmiti. Ortak eilimler beliriyordu: mutlakiyet rejimi ve ayrcalklarla mcadele, ierdeki gmrklere kar mcadele, zgrlkler ve anayasal bir rejim iin mcadele. 1835'te, Bonn'da bir niversite rencisi olarak geirdii yl 6

boyunca, Karl Marx basknn liberal rencileri nasl ezdiini grmt: ihbarlar, tutuklamalar, niversiteden uzaklatrmalar, Avrupa Kutsal-Birlii'nin ve Prusya gericiliinin yzn hatrlatarak oalyordu. Berlin'de, hocas Gans'n ve onun meslektalarnn etkisi altnda, gen Karl Marx lmekte olan bir dnyann canhra feryatlarn ve domakta olan bir dnyann, elikilerini, bulank bir ekilde hissediyordu. Basky ve burjuvalar yeren bir dizi hicivde, gen niversite rencisi Marx, Goethe ve Schiller'in byk insancllklarna, Faust ve Wallenstein'in yksek simalarna vgler diziyordu. Nianls Jenny'e yollad iirler ve mektuplar, eilimlerine cevap vermeyen menfur bir dnyann yetersizliini, isyan, endieyi ve bazen de umudu temsil eden romantik duygularn, tumturakl bir ifade ile aklyordu. Kendisinde, gelecee meydan okuyacak bir g hissediyordu: Eldivenimi kmsemeyle dnyann yzne frlatacam ve bu dev ccenin ykldn greceim... Zafer sarholuu iinde tanrlara da ayn ekilde davranacam. Harabelerinin ortasnda ate yakacam ve szlerime eylemin gcn vererek, kendimi Yaratc ile eit hissedeceim... Fakat ruhun eilimleri kadar sonsuz, senin gibi ve evren kadar sonsuz bir eyi kelimeler arasna nasl sktrmal ? Bu romantizm, bata Goethe olmak zere, en byk burjuva hmanistlerinin de kafalarm vurduu elikilerin ifadesiydi. Werther'den Wilhelm Maister ve Promethe'den Faust'a kadar, Goethe byk burjuva hmanizminin ana elikisini iledi: i blmnn genelletirilmesi, insanlarn evrenselliinden, bir insan gibi alan organik bir btn, tek bir sistem yaratmaa meylederek, insan trnn iktidarn doann zerine snrsz bir ekilde uzatt. Ve Promethe'nin hereye muktedir insan ryasn yaratt. Fakat ayn zamanda, zenginliklerin ve tabiat zerinde kazanlm iktidarn zel mlkiyete dayal rejimi, vahi ormanlardaki ldrc mcadelelere benzer bir anari iinde, bencillikleri ve hrs17

lan kar karya getirdi. Bylece de, byk ounluun ezilmesine sebeboldu. nsanlarn ihtiraslarna sonsuz ufuklar aan ayn rejim, insanlarn ounluunu insanla yakmayacak bir yaantya mahkm etmektedir. Bu nedenledir ki, ayn dnemde, hegelci dialektiin akll melodisi1 Marx'da derin bir tiksinti uyandrmaktadr: Kabullenemedii ey, dncenin gerekle barmasdr. Babasna unlar yazd2: Benim bundan kardm sonu, dnceyi bizzat gerein iinde aramak oldu. Eer tanrlar eskiden dnyann zerinde uuyorlar idiyse, imdi dnyann merkezi haline geldiler... Salam bir gezgin olarak, kendinden bir kavramn grnts olarak, din olarak, doa olarak, tarih olarak, kutsalln felsefesinin dialektiinin gelimesini kendime i edindim. Hegelci sistemin balangc, benim son nerimdi... Bu alma beni, aldatc tatl bir ses olarak, dmann kollarna att. Ve ite Hegel'i bir utan br uca3 okuyan ve, o zamana kadar nefret ettii sevgilisi haline getiren Marx. Gerekten Marx, hibir zaman gerek bir hegelci olmad: nce, , dncenin gerekle barmasn kabullenemediinden dolay; sonra, hatta hegelcilie nfuz ettii zaman, Mutlak Dncede, kurulu dzenin tamamlann ve feda ediliini hibir zaman grmeyecei iin. O'na gre Mutlak Dnce, insann uygulama ile, eylem ile, mcadele ile gerekletirmesi gereken gelecein dzeninin uzak bir tasars idi. O'nun iin hegelcilik gerek deildi, gerek haline gelmeliydi. Gerein kendisi deildi, bir programd. Gkyznn ateini aldktan sonra evler kurmaya ve yer yzne yerlemeye balayan Promethe gibi, dnyay btn iinde kavrayan felsefe de olaylarn dnyasna isyan ediyor. Hegelci felsefe iin imdi durum budur.
Karl Marx'xn babasna mektubu (10 Kasm 1837). 2 tbid. Oeuvres philosophiques de Marx. Ed. Costes, tome, IV. s. 10. 3 bid., s. 12. * Mga I, i, s. 64.

18

FAUST'UN RYASI
te, insanlk onurunun insan tanrlarn byklne terketmediini fiilen kantlamann zaman geldi. ust,, I, 1.) (Fa-

Btn gen hegeliler iin olduu gibi, gen Marx iin de, Hegel'in felsefesi, Faust'un kutsal bir bilgi ryasnn tamamlanmas umudunu veriyordu. Mutlak bilgi ile, insann sona eren bencillii, bir tanrnn sonsuz iktidarna eit oluyordu. Kant'ta insan ve Tanr, doa ve insan ikilikleri devam ediyordu. Hegel ile kant facia sona erdi. Daha dinsel eletirisinde, Hegel, sa'y insanlam bir Tanr'dan ok tannlam bir insan olarak deerlendiriyordu. Din O'nun iin, sadece insann sonu olan hayattan sonsuz hayata ykselmesi demekti. Prometheci bu ihtiras, gururun ve kendine gvenin felsefesi olan hegelci hmanizmay temsil ediyordu. Ahlk, insann kutsallatrlmasdr. Ve bilim, akln mkemmel bir ekilde sezebilecei bir dnyada, insann onun araclyla kendini her eyde bulduu bir fiil. Bu felsefenin sonunda, insan varln tmyle bir btn meydana getirmektedir: Hibir ey onun dnda kalmamakta ve onun diyalektik dncesinin yksek kanunlarndan kaamamaktadr; ne ulu Tanr, ne d dnya. Hegelciliin merkez igds ve anahtar ite budur. Marx ve gen hegeliler, bu byk ihtirastan kendi dn19

elerinin hareket noktasn kardlar. Bunu yaparken de, Fransz htillinin miraslar gibi hareket ediyorlard. nk Hegel'in felsefesi, ilerde Karl Marx'm da yazaca gibi, Fransz htillinin Alman teorisi idi. Muzaffer Fransz burjuvazisi, retici glerin dev ilerlemesinin nndeki engelleri ykarak, bilimlere ve tekniklere byk bir gelime vererek, kendine dscartesi istei gerekletirecek gc duyuyordu: doann efendileri ve sahipleri olmak. te yandan ilh hukuka, monarik mutlakiyetiliin ve feodal dzenin dinsel adan hakl gsterilmesine kar mcadelesi, onu Tanr'nn yerine insan koymaa kadar gtrmt. Felsef adan, ekonomik gerilik ve siyasal blnme nedeniyle devrimin pratikte gerekleemiyecei bir lkede, Almanlar bakalarnn yaptklar ey zerinde dnmekle yetindiler. Heine, Almanya'da Din ve Felsefe Tarihine Katk adl kitabnda, bu paralellii bilinli olarak ortaya koyuyordu: O'na gre, zellikle Kant, Fichte ve .Hegel gibi Alman dnrleri, Danton ve Rabespierre'in siyasal alanda yaptklarna benzer bir ihtilli dnce plannda gerekletirmilerdi. Fransz htillinin ve Alman felsefesinin eseri, daha derin ve daha tam bir Devrimle tamamlanmalyd. Bu sadece siyasal ve dnsel deil, toplumu, ekonomik yaantdan dinsel yaantya kadar kkten deitirecek sosyal bir devrim olmalyd. Yllar sonra, 1874'te, Engels, marksizm iin alman felsefesinin mirasnn ne derecede nemli olduuna dikkati ekecektir: Eer daha nce alman felsefesi, zellikle Hegel'in felsefesi olmasayd, bilimsel sosyalizm hibir zaman var olamazd.1 Hl olduka idealist bir biimde, Hegel'in felsefesi, zamann ve alman genliinin eilimlerine cevap veren bir dnya kavram

Frdric Engels: La rvolution dmocratique bourgeoise en Allemagne. Prface de 1874. Ed. Sociales, s. 23. Marksizmin bu kayna zerine, bkz. Roger Garaudy: Dieu est mort (Etude sur Regel). Presses Universitaires de Frances, 1962.

20

getiriyordu: Madde ile ruhun birlii, karlkl etkileri, gerek dnyay tm olarak elikileri ve hareketi iinde deerlendirebilecek ve kontrol altna alabilecek bir mantn egemenlii dncesi. Gerekten de, hegelci sistem dnyann bugnk haliyle uzlama gibi bir sonu veriyordu. Bir zamanlar nasl ki ilh hukuk teorisi feodal dzeni ve mutlakiyeti krallklar takdis ediyor idiyse, hegelci sistem de burjuva dzeninin bir eit aklc takdisi anlamna geliyordu. Fakat hegelci sam tutucu yorumu, hakl gsterebildii hareketsizlik siyaseti ve sistem konusuna nem verirken; hegelci sol hareket, kurulmu hegelci sisteme, Hegel'in kurucu yntemini rahatlkla kar karabiliyor ve bu diyalektik yntemde evrimi ve elikilerinin kefini buluyordu. Kurulu dzene kar en iyi eletirici silah olan bu yntem, gen Marx'm az sonra yazaca gibi, fosili km eski toplumsal ilikileri, kendi z diyalektik melodilerini alarak dansetmee zorlayacak kudretteydi.1 Kendileri tarafndan ancak kuramsal bir biimde ortaya konan bu devrim matematii, gen hegelcilerin gzlerini kamatryordu. Zaten Kutsal-ttifak ve Prusya gericiliinin egemenlii altnda, siyasal eilimleri felsef bir kla gnll olarak brnmekteydi. Marx'in yolda Engels, bir genlik makalesinde unlar yazmaktayd: Soru ortadayd: Tanr nedir? Ve Alman felsefesi bunun cevabn verdi: insandr. Fakat Engels hemen ilve ediyordu: Eer insan tanrysa, dnyay da ona lyk bir biimde dzenlemek gerekecekti. Gen hegelcilerin bu tutumu onlarn genel bir zelliini ortaya koyuyordu. Onlar Hegel'de, insana tapmann kutsal kitabn, Faust'un tanr olma arzusunun comasn buldular. Marx 1841'de yle yazd: Felsefe, doktora tezinin nsznde saklanmyor. Bu felsefe, Promethe'nin inancm benimsiyor: Bir kelime ile,
Marx: Contribution la critique de la philosophie du droit de Hegel Oevres philosophiques, cilt I, s. 89.
1

21

btn tanrlardan nefret ediyorum! Felsefesi, bu slogan, insan bilincini en yksek kutsallk olarak kabul etmeyen yerin ve gn btn tanrlarna kar karyor. Bu felsefenin rakibi yoktur... Felsefe takviminde, btn azizler arasnda ilk sray Promethe igal etmektedir. Fakat Hegel'in byle bir vaadde bulunmasna ve bylesine umutlar uyandrmasna karlk, sistemi gen hegelcileri daha uzun zaman tatmin edemezdi. nk tarihsel gerek imdiden onu ayor ve her yannda atrtlar yaratyordu. Benlii Tanr'ya kadar ykselttikten ve Tann'y varln tin ile zdeletirdikten sonra, hegelci sistem, doay uzaya sergilenmi Tanr biiminde ve tarihi Tanr'nm zaman iinde yaylmas olarak kabul etmeye gtrld. Doa ve tarih bylece soyut bir biimde ve yeniden kurulabilirdi. Oysa, doa bilimlerinin gelimesi, doa felsefesinin soyutlamalarn hzla anlamszlatryordu. Nasl ki, ingiliz artist hareketi, Lyon ipek iilerinin ayaklanmas, Slezya'daki dokumaclarn isyan da tarih felsefesinin soyutlamalarn ykmt. Yeni bir snf atmasnn habercileri olan bu yeralt homurdanmalar, burjuvazinin egemenliinin akim egemenlii olmadm, bu egemenliin belki de sonsuza kadar uzanamyacam ve tarihin henz son bulmadn gsteriyordu. Hegelci sistemi ilk kez, sa'nn Yaam adl yapt ile 1835 ylnda Strausz temelden bir eletiriye tabi tuttu. Hareket noktas teolojik bir sorun idi: sa'nn bireysel ve tarihsel kiiliini, varln tm.ile zdetirilmi hegelci kavram ile nasl badatrmalyd? Gerekte Strausz, diyalektik mantn iinde, Tanr'nm, doann ve tarihin birlii zerine kurulan hegelci sistemi darmadan etmektedir. Yazarnn niyetinin tesinde, bu kitap beklenmeyen yanklar yapt: Felsefeyi ve dini birbirinden ayrarak solcu ' hegelcileri dinsizlie gtrd. Mant ve tarihi birbirinden ayrp, tarihe
1

Karl Marx: Oevres philosophiques, cilt I, XXIV (Editions Costes).

22

bylece zerkliini ve kendine zg gerei kazandrarak, hegelci solcular, diyalektiin grevini Hegel'in istedii gibi olan anlamakla snrlandrmak yerine, Hegel'in imdiki zamanda durdurduu dncenin diyalektik hareketini gelecee yaymaka gtrd. 1 Bundan byle gen hegelciler iin -ve bu Hegel'den sonraki felsefenin birinci byk dnemeci olacaktr- hegelcilik artk bir zm deil, programdr. Sloganlar da felsefenin gereklemes i d i r . Felsefe bundan byle, Hegel'de olduu gibi kendisi ile uyuma ve dnya ile uzlama halinde deil, fakat dnyaya kar bir isyandr. Bu, 1839 ve 1841 yllarnda doktora tezi iin yazd Hazrlk Notlarnm da gsterdii gibi, gen Marx'm hareket noktas oldu: Kuramsal dnce, kendi kendinden zgr hale gelerek, pratik enerjiye dnyor; Amenths'lerin karanlklarn krallnn iradesi olmaktan kyor ve onsuz da var olan geree doru yneliyor... ... dnyann felsefe olmas, ayn zamanda felsefenin dnya olmasdr... ... dnyay felsefesizlikten kurtararak, belirlenmi bir sistem olarak onlar zincirlerle kaplayan felsefeden de zgrleiliyor.2 Bylece eletiri, yani, Marx'm yazd gibi, felsefenin onunla da dnebildii eylem balamaktadr. Henz ama, devrimi bilinlerde yapmak, eski deerleri gerekten de yoketmekten nce kafalarda yoketmektir. dealizm devam etmektedir: Geliiminin bir aamasn sonsuzlatrmak iddiasn tayan bir felsefeye kar gerein isyan,

Auguste Cornu: Marx et Engels, cilt I, s. 140 (P.U.F.). Marx'm dncesinin douunu renmek iin, Auguste Cornu'nn byk yaptnn imdiye kadar yaynlanm olan cildi zorunlu ve sadece bilimsel endieler tayan tek kaynaktr. 2 Karl Marx: Oeuvres philosophipues, cilt I, ss. 75-77 (Ed. Costes).

23

gen hegelcilerin kafasnda, onun bir grnts olan dnyaya kar dncenin isyan olarak nelis bir biimde yansmaktadr. Hegel onlar vadedilmi topran eiine getirdi, fakat sadece dncelerde yapt bunu. Hegelci dnce yaamaktad, ama sadece bir program olarak. Bu hayal, 1844'teki El Yazmamalarna kadar derin izler brakacaktr. Bu El Yazmalarnda eksiksiz insan dncesi, soyut biimi ile, ada yabanclamalar! deerlendirmek ve niha amac saptamak iin hl l ve biim olacaktr: Komnizm.

24

ATE IRMAI: FEUERBACH

Felsefe kendinden deil, kar tezi olan felsefesizlikten balamaldr... Dnce varlktan doar, yoksa pro(1842)_ varlk dnceden deil. [ F E U E R B A C H . Thses visoires pour la rforme de la philosophie Thses 4 5 ve 53.]

Marx Demokrit ve Epikr'de doa felsefesi zerindeki felsefe doktorasn 1841 ylnda tamamlad. Hegel'in Felsefenin Tarihsel Derslerine dayanmasna ramen, bu tez Hegel'in Epikr'n maddeciliine duyduu dmanca tutumu paylamyordu. Demokrit'in gerekirciliine (determinizm) kar, Marx, eylem iin gerekli olan zgrl kurtard iin Epikr'e minnettard. Fakat aralarndaki diyalektik ilikiyi grmeden, zgrl gereklilie kar kard iin ona atmaktan da geri kalmyordu. Marx daha o zamandan, zgrlk sorununun, gereklik ile zgrlk arasndaki, yani daha somut olarak, insan yalnzl ve soyut zerklii iinde deerlendirmek yerine, insan ile dnya arasndaki diyalektik ilikileri derinletirmeden zlemiyeceini gstermekteydi. Dier gen hegelcilere karlk, Marx bu tezinde, diyalektik hareketi gerekten ayr deil onun paras olarak kabul ettiini gl bir biimde savunuyordu. Fakat ayn zamanda, Hegel'e kar da, zihinsel soyutlamann yerine somut tarihi koymaya alyordu. 15 nisan 1841'de Marx felsefe doktoru nvanm kazand. Birka ay sonra, Hegel'in lmnden sonraki en byk felsefi olay 25

olan, Ludwig Feuerbach'n Hristiyanlm Esas yaynland. Birbirini izleyen iki yl sresince Felsefenin Reformu in Geici Tezler (1842) ve Gelecein Felsefesinin lkeleri (1843) piyasaya kt. Feuerbach, Strausz'un eletirisini genileterek ve derinletirerek, nce Hegel'e kar, felsefe ile dinin, akl ile inancn uyumazln ortaya koydu. Daha sonra eletirisini genelletirdi ve Hegel'in gerein tmn maneviyata malederek, insan ve dnyay, ruhu ve maddeyi birlie indirgemek iddiasn itham etti. Soyuttan somuta, idealden geree, soyut felsefenin bu ana kadar izledii yol tamamen terstir... Felsefenin kendisiyle balad varlk, ne bilinten, n de varln bilincinden ayrlamaz.1 Doa bilinten bamsz olarak vardr; doann ve insann dnda sadece hayal ve aldatc temsiller sz konusudur. Bylece hegelci sistem tersine evrilmi oluyordu: Hegel'in ruh dediine, Feuerbach madde; Hegel'in Tanr dediine Feuerbach insan diyordu. Tanr insanda deil, insan Tanr'da yabanclamaktayd. Feuerbach, ilerde Marx'in Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi adl eserinde aynen tekrarlyaca bir formlde btn dncesini zetlemektedir: Yklemi znenin, zneyi de yklemin yerine koymak 2 . Varlk zne, dnce yklemdir; yani Feuerbach'a gre, dnce dnyann bir yansmasdr, yoksa tersi deil. Bu gsterinin, bu altst etmenin etkisi gen hegelciler zerinde ok byk oldu. Engels yle yazacaktr: Bir anda hepimiz feuerbach olduk.3 Marx da yle demekteydi: Kuramsal ereveden kurtulamayan filozof ve ilhiyatlar, eer hereye gerekte olduklar
Ludwig Feuerbach: Thses provisoires. Thses 33 et 37. 2 ibid. Thse 53. 3 Engels: Ludwig Feuerbach dans Etudes philosophiques de Marx et Engels. Editions Sociales, s. 23.
1

26

halleriyle ulamak istiyorsanz, sizlere, kuramsal eski felsefenin kavram ve nyarglarndan kendinizi kurtamanz tavsiye ederim. Ve sizin iin, geree ve zgrle giden tek yol bu 'ate rma' (Feuerbach)dr. Feuerbach amzn Araf'dr. 1 Gen Marx'm, Feuerbach tarafndan gerekletirilen bu tersine evirme olay karsndaki heyecan, bizi yanl bir yola itmemelidir. Buna bakarak, Feuerbach'n hegelci sistemi tersine evirmesiyle, Marx'm hegelci yntemi tersyz etmesini ayn ey saymamalyz. Kukusuz, Feuerbach'n yapt, Hegel tesi dncenin gelimesinde kesin bir aama meydana getirmektedir, rnein o ana kadar gen hegelciler ve zellikle Bruno Bauer ve Karl Marx, Hegel'i hristiyan ilhiyatlma kar karyorlard. Feuerbach tersine, Hegel'in felsefesini, diyalektik tarafndan zlm hristiyan ilahiyat olarak tanmlyor ve din ile mutlak idealizm arasndaki yakn akrabal gstererek unlar yazyordu: Eer Hegel'in felsefesinden vazgeilmezse, ilahiyattan da uzaklalamaz.2 Feuerbach'n ana dncesi yabanclama ile ilgilidir. nsan iin, gerekte kendi eseri olan, kendi yaratt rn olan eyi, kendinin dnda ve stnde yabanc bir gerek olarak kabul etmek bir yabanclamadr. Hristiyanlm Esas adl kitabnda Feuerbach yabanclamay yle tanmlyor: nsan znel olan, yani sadece dncesinde, hayalinde var olan eyi, dncesi ve hayali dnda bir ey haline getirmektedir... Hristiyanlar bylece insan vcudundan akl, ruhu zorla karmakta ve vcuttan yoksun bu ruhu Tanr yapmaktadrlar. Bu tersliin zelliklerini ortaya koymak iin VII nei dersinde yle diyor: Tanr'dan doay karmak, grntden, kopyadan asln karmaya benzer. Birey hakkndaki dnceden o eyi nasl karabilirsiniz?
Karl Maix. Mga I. 1. s. 175. Feuerbach, Thses provisoires. Thse 52.

27

Hegelci idealizm asndan., btn maddesel dnya akln bir yabanclamasdr. Feuerbach'da Tanr'nn ycelii bir yabanclamadr: nsan zn kendi dna atyor... nsana ait olanla Tanr'ya ait olan arasndaki kartlk hayaldir... tanrsal olann btn tanmlamalar, aslnda insann tanmlamaladr.1 Bir kelime ile, Tanr insan kendi benzeri olarak yaratmad, insan Tanrlarn kendi benzeri olarak yaratt 2 . Hegel'e gre insan Tanr'nn bir yabanclamdr. Feuerbach bu formln tersine evrilmesi gerektiine inanmaktadr: Tanr insann bir yabanclamasdr. nsan zne, Tanr yklemdir. nsan birey deil beer tr ve Tanr da onun gkyzne yanstt idealdir. Bu yabanclama, insann kendi kendisiyle blnmesinin sonucudur. Bu yabanclama, Tanr'nn yceliini kaldran bilgi ile geride kalr; nasl ki Hegel'de de ayn yabanclama nesnenin darln yoketmekteydi. Tarihin hedefi bylece deimektedir: Hegel iin bu hedef, Tanr'nn insanda gereklemesidir. Feuerbach iin, insan kendini Tanr'ya yanstmaktan vazgeince, bu insann insanda gereklemesidir. Feuerbach'n hedefi, insan dinden kurtarmak, insann insanla birliini salamaktr. te bu insancll (hmanizm) Feuerbach komnizm olarak nitelendirmektedir: Dinden ayrlan insan, birliini komnizmde bulacaktr. Bu felsef komnizm, proletarya snfnn karlar iin bir mcadeleye veya burjuva toplumunun kkl bir deimeye uramasna bal deildir. Bu komnizm, sadece insanlarn bilincinde, maddeci ve dinsiz bir insancll geleneksel dinin yerine koyma eilimindedir. Burada karlalan durum, hegelci sistemin tersyz edilmesinden ibarettir. Oysa hegelci sistemi tersine evirmek, onun ni Feuerbech, L'Essence du christianisme (1842). Introduction, Chapitre II, L'Essence de la religion. 2 Hegel'de yabanclamann kkeni ve anlam zerinde, bkz. Roger Garaudy: Dieu est mort (tude sur Hegel), zellikle ss. 67-69.

28

teliini deitirmek demek deildir: dealist sistemi maddeci sisteme evirmek, Hegel'in dogmatik idealizminin simetrii olan dogmatik bir maddecilik kurmak anlamna gelir. Hegel'in hayaleti, doallatrlm bir hegelcilik olan Feuerbach'n maddeciliine musallat olmaktadr. Hegel'in metafizii antropoloji haline gelmektedir ve gerek insan, yabanclam dinsel bir insandr. Feuerbach'a gre, bu antropoloji dinin gereidir. Feuerbach kendisini ilahiyattan kurtaramamaktadr; sadece ilahiyata^ insancl bir hakllk salamaktadr. O'na gre insan beer trdr; Tanr onun idealidir. nsann dier insanlarla sevgi iinde uzlamas, insanclln gereklemesidir. Sen ve Ben diyalogunu, sevgiyi tanrlatrarak, Feuerbach, bir dinin yerine baka bir dini koymaktadr. Demek ki Feuerbach ile, biz ideolojinin snrlarn amamaktayz, iinde kalmaktayz. Hatta bu ideolojiyi tersine evirerek bile, Marx'm hegelci dncenin kafesi olarak nitelendirdii eyden dar kamadk. Maddeci bir sisteme evrilmi olan hegelci idealist sistem, gene de bir ilhiyatla sonulanmaktadr. Baka bir nitelikle gerek biimde tersyz edilmesini sadece Marx gerekletirecektir. Bunu yapmak iin sadece kafesi, sistemi devirmek deil, fakat krmak, tamamen reddetmek ve insanlarn, emeklerinin ve mcadelelerinin gerek dnyasna girmek gerekecektir. lerde Engels'in de Ludwig Feuerbach adl kitabnda belirtecei gibi, Feuerbach'n soyut insanndan, gerek, canl insanlara geilmesi iin tek art, bu insanlar tarihteki eylemleri iinde deerlendirmektir. Marx bu sonuca hemen ulaamayacaktr; hatta bu sonucu elde etmesi iin uzun uzun dolamas gerekecektir. Marx, Feuerbach'n yntemini sadece dinin eletirisine deil, fakat devletin eletirisine de uygulayarak balad. Bu ii, genellikle Hegel'in Devlet Felsefesinin Eletirisi olarak adlandrlan 1843 el yazmalarnda yapt. Feuerbach'n eletirdii din, yabanclamann kuramsal bi29

iminden baka birey deildir. Bu yabanclamann pratik biimleri de vardr. Marx gn eletirisinden yerin eletirisine, dinsel yabanclamadan siyasal yabanclamaya (1843 El Yazmalar) ve siyasal yabanclamadan ekonomik yabanclamaya (1844 El Yazmalar) gemeyi dnyordu. R. P. Calvez'in Marx'm Dnce Yaps adl kitabnda yapt gibi, Marx'm dncesini sadece bu harekete; dinsel, siyasal, toplumsal, ekonomik bir yabanclamadan baka bir yabanclamaya geie indirgemek ok byk bir hata olurdu. Btn bunlar Marx'm, marksizmden nceki dnceleridir. Yani soyut, komnizme felsef bir temel arayan ve henz komnizmin tarihsel, snfsal, bilimsel temelini bulamam olan dnceleridir. Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi zerindeki 1843 El Yazmalar, Marx'm maddecilie ve siyasal radikalizme geiinde sadece bir aamadr. Eserin yntemi Feuerbach'dan dn alnmtr. Yabanclama teorisinin maddeci bir uygulamas zerine bina edilmitir. Feuerbach hristiyanlm eletirisini maddeci bir adan yapmt. Yani, Tanr simgesi ve Tanr ihtiyacnn, insann doal ve duygusal gereinde, insann dnyasal gereinin kutsal bir yansmas olduunu gstermiti. dealist ve soyut olan hegelci felsefeyi, ilhiyatn son biimi olarak deerlendirmiti: Soyut felsefe, gerek bir ilahiyattr diye yazmta. yleyse maddeci hale gelen felsefe, dnceden deil, doadan hareket etmek zorundadr. ngiliz ve fransz maddeci geleneini uzatarak, Feuerbach yle demektedir: Gerek gereklik iinde deerlendirilen gerek, duyularn nesnesi olarak, duyulan olarak gerektir. Gerek, var olan, duyulan, hep ayn eylerdir. Ancak duyularladr ki bir nesne gerekten vardr,2 Zaten bu doalclk (natralizm) ve bu deneycilik (ampirizm),
Feuerbach. Principes de la philosophie de l'avenir, parag. 5. 2 dem, parag. 32.

30

bandan beri Marx tarafndan eletirilmitir: Beni Feuerbach'dan ayran tek nokta, kanmca, onun doaya gereinden fazla nem verip, siyaseti nemsememesidir. Oysa, ada felsefe, ancak siyasetle birleerek tam anlamyla gerekleebilir.1 nsann rn olduu ortam, Feuerbach iin, toplum deil, doadr. Marx, 1844 El Yazmalarnda ortaya koyaca ana dncelerinden birisini henz aklkla belirliyememi olsa bile; insan ile doa arasndaki iliki dorudan deildir, toplumdan, emein araclndan geer diyerek, maddeciliin, doalc, denemeci, mekanik biimlerini geride brakmt. Feuerbach'da insan ve doa arasndaki iliki dolaysz olduu iin, bu iliki emek ile deil, seyretmekle kuruluyor. Byle bir maddecilik, tarihsel ve toplumsal sorunlarn zmne olanak vermemektedir. Marx, 1845 ylnda, tarihsel maddeciliin ana izgilerini hazrlarken yle yazacaktr: Maddeci olduu lde, Feuerbach tarihi hibir zaman iin iine katmad. Ve nihayet tarihi iin iine kattnda da maddeci olmad.2 rnein Feuerbach, dinsel yabanclamann almasn ancak doal bir din-insan birlii, insann tr olarak evrensel sevgisi altnda dnebiliyordu. Oysa Marx iin yabanclama, ancak insann kendisini evreleyen ortam zerindeki aktif mdahelesi sayesinde alabilirdi. Demek ki Feuerbach, hegelci solun sorununun anahtarn bulamyordu: Bu sorun felsefeyi, siyasal ve toplumsal eylemin bir aleti yapmakt. Feuerbach, dinin insan bizzat kendi kendine yabanclatrd olayndan hareket etmektedir... abas, dinsel dnyay lml tabannda zmekten ibarettir. Bu abas bir kere sonulannca, temelin gene ayni kalacan grememektedir, zellikle bu lml (fani) tabarun kendi kendisinden ayrlmas ve bamsz bir krallk gibi-bulutlara yerlemesi olay, bu lml tabann dalmas ve i elikisi gznne alnmadan aklanamaz.
2

Marx. Lettre Ruge (13 mart 1843). Marx, idologie allemande, premire partie, Editions Sociales, s. 47.

31

yleyse bu geici tabani elikisi iinde anlamalyz ki, arkasndan elikiyi yokederek devrim yapabilelim1. Buna ramen, Feuerbach'm yapt, maddecilie ve yabanclamalarn eletirisine doru ilk aamayd. Bu aama gen hegelcilerin maddecilie, siyasal radikalizme ve felsef komnizme gemelerine olanak verecekti. Bu borcu Engels memnunlukla kabulleniyordu: Sosyalizmin ve komnizmin alman teorisyenleri arasnda, Feuerbach'm aracl olmadan, hegelci soyutlamadan syrlarak komnizme varm tek kii gsterilemez.2 11 austos 1844 tarihli bir mektupta Marx, Feuerbach'a yle yazmaktadr: Dnerek mi yaptnz bilmiyorum, ama sosyalizme felsef bir temel verdiniz. rnein, Marx'in dnce yapsnn evrimi zerinde 18431844 yllarnda byk bir etkide bulunacak olan Moses Hess, snf atmas dncesi ve proletarya devrimi deil, temel sorunun yabanclamann yokedilmesi olduunu savunan feuerbach dnce zerine, hayalci bir komnizm kavram gelitirmektedir. Fakat Hess iin ncelik tayan yabanclama dinsl deil, zel mlkiyet rejimhvn yaratt yabanclamadr. Bu soyut komnizm kavram, 1844 El Yazmalannn birok blmne damgasn vuracaktr. Hegel'in Devlet Felsefesinin Eletirisi adl kitabnda, Marx, devlet eletirisine hl Feuerbach'm din eletirisine uygulad yntemi uygulamakla yetinmektedir. Fakat o zamanda bile, Kreuznach Defterlerinin de tanklk ettii tarihsel incelemeler ve gnlk gerekler, O'na Feuerbach'm Hegel'i eletirirken sahibolduu ufkun tesine geme olanan verecektir. Tezini savunduktan sonra, liberal eilimli La Gazette Rhnane gazetesinin nce yazar sonra yayn mdr olan gen
Marx. Quatrime thse sur Feuerbach dans Etudes philosophiques de Marx et Engels. Editions Sociales, s. 62. 2 Engels. La situation des classes laborieuses en Angleterre, Avant-propos, Editons Sociales, s. 32.

32

Marx, sadece felsef bilgisi ile zemiyecei sorunlarla uramak zorunda kald. 1841 mays-temmiz aylar arasnda Rhnane Meclisi'ndeki grmelerin analizini yaparken, basn zgrl konusunda yazd bir makalede, burjuva temsilcilerinin, ne srdkleri gibi toplumun genel karlarn deil, fakat snflarnn ze) karlarn savunduklarn ortaya koydu. Ormandan odun alnmas ile ilgili bir yasa hakkndaki baka bir yazsnda, gen Marx, toplumun eski mlknde odun toplanmasna hogr gsteren eski feodal toplumsal ilikiler ile yeni kapitalist mlk sahiplerinin itahlar arasndaki snf atmasnn yansmasn henz bu yasada gremiyordu. Fakat gene de, yasann zel karlarn ifadesi olduunu ortaya kard. Tarihsel ve toplumsal deil de, hukuksal ve ahlak bir dzeye yerleerek, gelenek hukukunu yoksulluun hukuku olarak imdada aryordu. te bu anlay iindedir ki, 1843 ylnda, Hegel'in Devlet Felsefesinin Eletirisini kaleme almaya balad. Sorun, devletin niteliinin ve uygar toplum ile, yani ekonomik ve toplumsal karlarn tm ile ilikilerinin belirlenmesi idi. Moses Hess, Feuerbach'n yntemini daha o zaman, siyasal ve toplumsal dzenlenmenin incelenmesine kadar uzatmt. nsanlarn, cinse ait zelliklerini devlet iinde yabanclatrarak, yurtta olarak, izole ve benci birey durumuna indirgendiklerini gstermiti. Hegel'deki, Prusya devletini aklc, mantn ykseldii ve gerekletii bir sistem iine yerletirerek, krall ve kurumlarn hakl gsteren devletin efsaneletirilmesi olayn, gen Marx eletirmektedir. Ayn biimde, devlet toplumun btn halinde dzenleyicisi ve yaratcs olarak, gerici siyasal kurumlar ve burjuvaziye ait biimindeki zel mlkiyeti ile akla uygun diye kendini hakl karm bulunuyordu. Marx, inceden inceye yaplan eletiriyle, hegelci emay paragraf paragraf, uygar toplumu devletin deil, fakat devleti uygar toplumun yarattn gstererek, tersine evirmektedir. Snf karlarnn stnde olmaktan ok uzak, devlet bizzat o karlarn ifa33

desidir. Marx yle diyor: Burada siyasal rejim, zel mlkiyetin siyasal rejimidir.1 Bu tersyz etmeyi genelletirerek, Marx, Hegel'in soyut ynteminin sadece uygar toplum ve devlet ilikilerini tersine evirmediini, ayn zamanda zne ile nesneye de yer deitirdiini gsteriyor. Hegel'in -tersini yapacak yerde- aileyi ve mlkiyet rejimini devletin rn olarak kabul ettii Hukuk Felsefesinin 262'nci paragraf nedeniyle Marx unlar yazmaktadr: Bu paragrafta, hukuk felsefesinin ve genel olarak hegelci felsefenin btn tlsm bulunmaktadr. 2 Yani Marx, sadece Hegel'in devlete atfettii uygar toplumu yaratma roln deil, Hegel'in dnceye atfettii duyulan gerekle ilgili yaratclk roln de reddediyor. Marx'm bu yapt, tarihsel maddeciliin douunda, idealizmden maddecilie geiin nemli bir aamasn damgalamaktadr. Onbe yl sonra, Marx bu incelemenin bilanosunu yapacaktr. Gazette Rhnanedaki yazarlk grevlerinin kendisini, ilk kez maddesel karlar olarak isimlendirilen ey zerinde dncesini sylemek gibi skntl bir zorunluk durumuna koyduunu belirterek unlar ilve etmektedir: Beni istil eden kukular zmek iin ilk giritiim i, Hegel'in hukuk felsefesini eletirici bir revizyona tabi tutmak oldu... Aratrmalarm -devlet biimlerinin olduu gibi- hukuksal ilikilerin de ne kendiliklerinden, ne insan aklnn ileri srlen genel evriminden anlalamyacaklar sonucuna vard. Tersine, kkleri, maddesel varln koullaryd. 18'nci yzyln ngiliz ve Franszlar gibi, Hegel de bu koullarn tmn uygar toplum (socit civile) ad altnda anlyordu. Ve uygar toplumun anatomisinin de, gene siyasal iktisatta aranmas gerektii kansna vardm.3
Marx. Chritique de la philosophie de l'Etat de Hegel. Oeuvres philosophiques, t. IV, s. 222. Ed. Costes. 2 Idem., s. 26. 3 Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, Editions Sociales, Prface, s. 4.
1

34

Tarihsel maddecilie doru ilk admlar meydana getiren bu yntemle ilgili. sonular, Marx'm geici siyasal sonularn ok geni bir biimde tayordu: zel mlkiyet rejiminin, herkesin, onu yaratan herkese kar sava ile, insana gerek niteliine uygun kollektif bir yaama sahibolmak bakmndan engel meydana getirdiini gsterdi. Fakat bu yabanclamann, snf atmas ve proletarya devrimi ile deil, cumhuriyetin kralln yerini ald ve genel oyun yerletii gerek bir demokrasinin kurulmasyla geride braklacan dnyordu. Burjuva radikalizminin bu gr alarnn almas, baka bir snfsal adan sorunlara bakmaya geii gerektirmekteydi. Gen Marx'i marksizmin eiine gtrecek kesin adm, yabanclamann - zel mlkiyetin kalkmasn da ieren bir biimdeyokedilmesinin, ancak proletaryann mcadele ve devrimi ile gerekleebileceini anlamas oldu. Marx bu aamay, teorik bir derinleme ile deil, fakat proletarya ile derinlemesine bir iliki ile yapacaktr.

35

FCHTE'NN MRASI VE PROMETHEE'NN ANLAMSIZ DNCES

nsanlk da tutar. (FICHTE. Gn Gibi Ak liki.) kr rastlanty ve aln yazsnn iktidarn

reddeder. Kendi geleceini bizzat keridi elleri arasn-

Marksist felsefenin dogmatik ve n-elfctiri niteliindeki bir yorumuna gtrebilecek olan hatalardan birisi, alman felsefesinin mirasn Hegel ve Feuerbach'a indirgemek ve Marx'm Kant ve Fichte'den rendiklerinin, onlarn dnce yaplarndan kendi dnya grne dahil ettiklerinin nemini kmsemektir. Oysa, daha babasna yazd 10 kasm 1837 tarihli mektubunda bile Marx, ilk felsef dncelerinin Kant ve Fichteden beslendiini bize gsteriyori. Burada sz konusu olan geici bir heves deildir. nk Engels, hayatnn sonuna doru 1891'de, Fichte'nin bilimsel sosyalizmin kaynaklarndan birisi olduunu hatrlatmaktadr: Biz alman sosyalistleri, kkenimizin sadece Saint-Simon, Fourier ve Owen deil, fakat ayn zamanda Kant, Fichte ve Hegel'den gelmesinden kvan duyuyoruz.2 Karl Marx zerindeki byk eserinde, Auguste Cornu, Marx'm klasik alman felsefesinden ald temel kavramlar ortaya koydu: Manev ve maddesel gereklerin birlii ve birbirleri ze1 2

Karl Marx. Oeuvres philosophiques, Ed. Costes, t. IV, s. 10. Oeuvres de Marx et Engels, Ed. russe, t. XV, s. 625.

36

rindeki etkileri, tarihteki ruhun kkl kararll, oluma dncesi, bu oluumun motoru olarak eliki1. Fakat, ancak bu dnyann geleceini yaparak, insann kendi kendisinin bilincine varabileceini ve tam anlamyla geliebileceini grd iin, herkesten daha fazla olarak insan dnyaya derin bir biimde birletiriyordu. Marx, daha ilk aratrmalarndan itibaren, bu dnya grne somut bir kiilik kazandrmaya alt. 10 mart 1837'de babasna yazd mektupta yle diyordu: Fichte ve Kant'tan aldm elerle beslenen ideolojiden kendimi kurtarrken, dnceyi bizzat gerein iinde aramak gerektiine inandm. Bir zamanlar yeryznn stnde oturan Tanrlar, artk o yerin merkezi haline geliyorlard. Marx'm dnya anlayn gelitirdii ortam, Fichte'nin dncelerinden son derecede etkilenmiti. rnein Marx'in somut tarihsel, maddeci bir anlam verecei praxis kavramnn, yadsnmaz bir biimde fichteci kkenden geldii dikkati ekmektedir. Yon Cieszkowski, Tarih Felsefesine Giri adl kitabnda, 1838'de, Fichte'den, eylemin gelece" varla kar, yani gerekletirmesi gereken ideali bugnk dnyaya kar belirledii ana dncesini alarak, praxis, felsefesini gelitiriyordu. Bylece Von Cieszkowski ile, hedefleri burjuva aklclnn ilkelerine gre saptanm olsa da, felsefe, hayalci bir biimde, siyasal mcadelede bir silahn zelliklerini kazanmaktadr. Bu, o ana kadar sadece gemiteki tarihsel evrimin yasalarn zen hegelci felsefenin ilk aamasdr. Von Cieszkowski'nin eylem felsefesi, bu yasalarn gelecein inasnda uygulanmasn gerektiriyordu. Soyut felsefeden eylem felsefesine bu gei, Moses Hess'de ok daha ak olarak ortaya kyordu. Hess, Fichte'deki faaliyet ve beer varln nceliini, Feuerbach'taki yabanclama ve bu yabanclamann almasnn zorunluluu kavramna sk skya
1

Auguste Cornu. Karl Marx et Friedrich Engels, 1.1, s. 34.

37

balamakta idi. Sz konusu zorunluluk, bireyin topluluktan ayrlmamasna dayanyordu; nk insann gerek zerklii ancak komnizmde (toplumculuk anlamnda) gerekleebilirdi. Hegel'den de te, Fichte'deki, bilincin ancak kendi yaratt gerei kesintisiz bir biimde aarak geliebilecei dncesini Bruno Bauer yeniden ele alrken, hegelci ruh kavramnn tutucu grnmlerini reddetmi oluyoda. Fakat bu eletiri tamamen manev bir planda ykselmekte, bylece de soyut ve kudretsiz kalmaktayd: Dnyadan ayrlm, olunmas gerekeni olana kar karan ruh, Bauer'e gre tarihin motoruydu. Komnizmin btn bu lkc ve hayalci kavramlarna karlk, Marx'in yapaca katk, hereyden nce ruhun ve dnyann blnmez birlii dncesi olacaktr. Marx, Fichte'nin insanolunun zerklii ilkesini savunarak, her trl dinsel otoriteyi reddetmi olmasn ve byk bir burjuva insancllnn dinsiz ve prometheci koullarn koymasn vgye lyk buluyordu. Komnizm buna dayanarak, yeni bir snfsal bak asyla tarihsel nbeti deitirecektir1. Marx, bu ak gerek henz onlarda soyut ve tarihin dnda kalmasna ramen, Kant ve Fichte'yi, temel ilkesi, insan hi bir zaman bir ara olarak deil de her zaman bir ama olarak deerlendirmek olan byk burjuva insancllnn temsilcileri gibi kabul ediyordu. Marx'in yapt alman felsefesi tanm, en iyi Fichte'ye uymaktadr: Bu fransz devriminin alman teorisidir.
Fichte'nin Marx'in dnce yapsna etkisi, felsefe, insan anlay ve bu anlayn uygulanmas konusundadr; yoksa Jaurs'in Alman Sosyalizminin Kkenleri tezinde (1890) dnd gibi, kollektivist teori plannda deildir. Gen Marx'da iz brakan ey, insann yaratc eylemi zerindeki, faaliyetin ncelii zerindeki, aklc btn iinde bireyin almas gerei zerindeki dncesiyle, Fichte'nin Bilim Doktrinidir. Buna karlk, Fransa'daki burjuva devriminin baz ekonomik tedbirlerini Prusya'ya sokmaya alarak Fichte'nin Kapal Ticaret Devleti kitabndaki teorisinin, tarih ve snf atmas zerine bina edilen marksist sosyalizmle hibir ilgisi yoktur.

38

Fransz devrimi Fichte'ye, byk bir ulusun siyasal yaamn artk gelenek ve otorite zerine deil de akln zerine kurma abas olarak grnyordu. Varln dinamik grntlerini ortaya karan bu devrimin zmn felsefesini sistemletirmek O'nun en byk ihtiras idi : nsann zgr ve yaratc eyleminin, aklnn zerkliinin nde gelen rol. u satrlar yazyordu: Benim sistemim, zgrln ilk sistemidir. Fransz ulusunun insanl maddesel zincirlerinden kurtarmas gibi, benim sistemim de insanl kendinden bir ey olmaktan, d etkilerden kurtard ve ilk ilkeleri insana zerk bir varlk hane getirdi. Bilim doktrini, fransz ulusunun enerji zoruyla zgrl zafere ulatrd yllarda dodu... ve zgrln bylece ele geirilmesi (Bilim Doktrini)ni yaratt... Devrim zerine bir kitap yazarken, ilk belirtiler, sistemimin ilk nsezileri, bir dl gibi iime dodu.1 Fichte'nin felsefesinde, mistikletirilmi, idealist ve metafizik bir grnm altnda olmakla beraber, Marx'm ayaklar zerine koyma tanmlarn gelitiren, marksistlere ait byk felsefi temann kaynaklan bulunmaktadr: 1 zgrlk Fichte'nin sisteminin anahtar, btn eylemin ve btn gerein kaynadr. Marx, insann byklnn bu teyidi ve dnyann bu iyimser anlaynda ok derin bir ilericiliin bulunduunu abucak kefetti. 1843'te yazd Prusya'da Sansr Uygulamas zerinde Grlerde Marx yle diyordu: Ahlkn aydn kahramanlar rnein Kant, Fichte ve Spinoza'dr. Btn bu ahlklar, ahlk zerkliin ve din de insan aklnn zerksizlii zerine kurulduu iin, ahlk ve din arasnda bir ilke elikisi bulunduu dncesinden hareket etmektedirler. Btn geleneksel ilahiyat (teoloji), feodal ve krallk rejimleri kavramlarna kar, Fichte zgrln insann kendi kendine verdii yasalardan bakasn tanmamak olduunu ve bu zgrln her devlette varolmas gerektiini iln etmektedir. Marx bu tutumda, Copernic rnei gerek bir ahlk ve si1

Fichte. Baggesen'e mektup, nisan 1795.

39

yaset devrimini gryor: Yasann arlk noktas artk Tanr veya kral deil, insandr; daha dorusu btn insanlardr. Copernic'in buluunu benzettii bu devletin arlk noktas yasasn hatrlatarak Marx, 1842 ylnda, Nouvelle Gazette Rhnane gazetesinin 179'ncu saysndaki makalesinde yle yazmaktadr: nee Machiavel ve Campanella, daha sonra Spinoza, Hobbes ve Hugo Grotius, ta Rousseau, Fichte ve Hegel'e kadar, devlete insancl gzlerle bakmaya ve ilahiyatn deil de, akln ve tecrbenin doal yasalarn bundan karmaya baladlar. Tam Copernic gibi.' Fichte'nin sisteminin egemen dncesi, yaratc insan dncesidir. nsann yaptndan ibaret olduu dncesidir. Felsefe tarihinde ilk kez, zgr yaratc eylemin yararna olarak, zn ncelii, insann teolojik veya antropolojik a priori tanmnn deimesi sz konusu olmaktadr. Kukusuz ki bu noktada varoluuluun temel ilkesi ile karlayoruz2: nsanda varlk zden nce gelir. Fichte'ci Lequier'nin bu ana temas, varoluular (existansiyalistler) tarafndan sk sk yeniden ele alnmaktadr: Yapmak, yaparken kendi kendini yaratmak ve yaplandan baka birey olmamak. Fakat bu noktada marksizm, Fichte'nin rettiklerini varoluulardan daha yakndan izlemektedir. nk aklc (rasyonalist) Fichte iin (varoluuluun babas, irrasyonalist Kierkegaard'n taban tabana zt nerilerine karlk), z ile varlk arasndaki iliki diyalektiktir. O'nun iin varolmak demek, bireyler yapmak, yaratmak demektir. Bu eylem, bu yaratma, daha nce yaratlm olan srekli olarak aar ve eyleme, insann ilk yarattklarna gre ikinci dnce olan bilginin yasalarna uyar. Fakat bu daha eski olan eseri ayn lde ortadan kaldrmaz, iptal etmez; eyleme kendini zorla kabul ettiren ve ona direnen koullarn btnn meydana getirir. Nasl ki, insann bir zn

Marx. Eserleri, rusa, cilt I, s. 111. 2 Bu analiz iinde, Guroult'nun Les antcdents fichtens de l'existentialisme adl baslmam bir incelemesine atfta bulunuyoruz. (1863 Meksika Uluslararas Felsefe Kongresi'ne sunulan bildiri.)

40

deneye dayanmayan bir n yarg, hatta dondurulmu olarak deil, srekli bir zenginleme olarak meydana getirdii gibi... Fichte'nin aklcl, insan yaratclnn dmen suyunda brakt aklc ize gereklik ve z vererek -en azndan soyut bir biimde- bizzat tarihsel maddeciliin ilkesini, kendini toplumsal ve tarihsel uygulamada somutlatrarak kefetti: nsanlar kendi z tarihlerini kendileri yaparlar; fakat kendilerinin setikleri koullarda ve duruma egemen olarak deil, dorudan doruya verilmi ve gemiin miras olan koullarda yaparlar.1 Fichte'nin buluunu btnletirerek ve onu ayaklar zerine yerletirerek, maddeci gr a iinde, marksizm bir rpda varoluuluun ok geerli bir temasm kendine maletmekte ve amaktadr. Varoluuluun tek bir dorultuda ve sadece marksist maddecilii deil, fakat fichteci aklcl da terkederek gelitirdii bu tema u biimi almaktadr: nsan varl bir veri deil, bir yapmadr. Varlk, ne marksizm ncesi maddeciliin ve ampiristlerin sandklar gibi doa anlamnda, ne de dogmatik aklcln ve marksizm ncesi diyalektiin sand gibi z anlamnda bir veridir. nk varlk, yaplacak, yaratlacak bir dzene aittir; yeninin bir ykselii, bir tarih sz konusudur. nk bu yaratma akla uygundur. nk zgrlk ne akla ne de zorunlua aykrdr. Bu tarih keyf deildir, tersine, bir anlam ve yn vardr. Kukusuz Fichte'nin tarih anlay, onu meydana getiren zgrlk anlaynn da olduu gibi, idealist ve metafiziktir. Ona damgasn vuran hedefi ile idealisttir; zgrln ve akln gereklemesi, bu gereklemenin aralar ile metafiziktir. Bu nedenle, insan evriminin motoru, bilincin tamamen aklc bir ilerlemesidir. Fakat Fichte'nin Promethe'nin genel inanlarla atan grn, btn ilhiyatlara ve siyasal, dinsel veya metafizik basklarn btn eitlerine kar savunmu olduunu da unutmamak
Karl Marx. Le dix-huit Brumaire de Louis Bonaparte. Editions Sociales, s. 13.
1

41

gerekir: nsanlk, kr rastlanty ve kaderin iktidarn reddeder. Kendi kaderini bizzat kendi ellerinde tutar, onu kendine zg. dncelere uydurur, yapmaa karar verdiini zgr bir biimde tamamlar.1 2. Fichte'deki znellik (sbjektiflik) kavram, O'nun zgrlk anlayndan domaktadr. Kutsal Aile adl yaptnda 2 Marx, Fichte'nin soyut Benini, Stirner'in bencil bireyciliine kar karmaktadr. Fichte'nin Beninin anlam zerinde bir yanlgya dmemek iin, bu yaplmas gerekli olan bir ayrmdr. Ne O'nun hareket noktas olarak kabul ettii, ne de sonunda ulat Ben, bencil bireyciliin Beni ile kartrlamaz. Fichte'nin hareket noktas olan Ben, bireyciliin Beni deildir. nk veri deil, bir fiildir: O'nda egemen olan konu, akln yasasdr. Demek ki bu konu -znelliin saf bir biimi olarak- sadece dnce ile bulunabilen soyut bir fikirdir. Sistemin ideal terimi olan Ben, onda ve onun dnda (doada ve toplumda) akln tamamen sezebilecei bir dnyay tamamen gerekletiren ve dolaysyle kendi bana bir birey olmaktan kan sebeptir. Her iki halde de, Fichte'nin Beni, nce ekirdek, vaad grnmnde, onu takiben ideal, akla uygun bir btn olarak, akln yasasdr. Fichte'deki Ben, terimde olduu gibi ilkede de, kendi duyarl zel durumu iinde izole olmaktan ve bundan holanmaktan uzak, aklc evrenselliin ihtiyac veya gereklemesidir. Bu BenMe ilknce btn insanlk yeralmaktadr. Sadece gemi kltrnden deil, tarihin btnnde olmak grevini yklenmesinden dolay, btn insanln grntsdr. Stirner'den Heidegger'e kadar, yalnzlk, iktidarszlk, umutsuzluk, sama ve olaan yapaylktan aldklaryla insana varoluu bir bireycilik retmekten uzak olan Fichte, Beni bizzat zelden evrensele, sonFichte. Rapport clair comme le jour au grand public sur la vritable nature de la philosophie, s. 88. 2 Marx. La Sainte Famille dans Oeuvres philosophiques. Editions Costes, t. II, s. 214 ve 250.
1

42

ludan sonsuza geiin hareketi, eylemi biiminde ortaya koymaktadr. Marx Alman deolojisinde 1 , Fichte'deki bu bireyden evTensele geie dikkati ekmektedir: Aziz Max (Stirner) Ben'in Fichte'nin dnyasnda bir okla karlatn kabulleniyor. {Eer bo bir cmle haline gelmezse.) Gerekte ok karmak ve deiik biimlerde belirlenen bir ok haline gelen bu oku komnistler kendi kontrollar altna almakta kararl olsalar da, bu, Aziz Max iin, orada duramyaca kadar fazla cretli bir dncedir. Fichte'deki Ben kavramnn zellii, srekli olarak almasdr. Ben her an snrn koyar ve ayn zamanda, sanki sonsuz kendini aryormu gibi, o snr aar: Bugnk durumu, ancak gelime halindeki geleceine bal olarak tanmlanabilir. Ben daima tasardr: Ne idim ve bugn neyim, bunlarn btn anlam ancak ne olacam ile ilgili olarak vardr. Demek ki varlk hi bir zaman bir veri deil, bir yaratmadr. Srekli olarak kendi kendini yapmaktadr. Fakat varoluuluktan farkl olarak, yokluk (varln tersi) zgrlk deildir; tersine, zgrlk gerek varlk ile, yani yaratma eylemi ile bif btn meydana getirirken, yokluk Ben olmayandr. Fichte'de varlk, Kierkegaard ve onun varoluu devamndaki gibi, znelliin ve yceliin umutsuz ve yalnz bulumas deil, fakat yaratc ve zgr eylemidir. Bunun iindir ki, bu zgrlk teorisi ve bu znellik teorisi, uygulama zerindeki bir teoriyle son bulmaktadr. 3. Fichte'de uygulama, hereyden nce tarihsel bir boyuta sahiptir: Her birey mutlak birey olarak ve znelliin yaam insanlk tarihi olarak, bu elikili birimi kapsamaktadrlar. Dnyada olan ey, bireyselden evrensel insancla gei, sonlfdan sonsuza ykseli, zorunluluun zgrle dnmesidir.
Marx. L'Idologie allemande (Oeuvres philosophiques iinde), Ed. Costes, cilt VIII, s. 44 ve rusa baskda yer alan iptal edilmi para, cilt III, s. 254.
1

43

Felsefenin grevi, kendi bilincine varmann en yksek ifadesi, her kiiyi, tamamen aklc ve zgr bir insan yaam dzeyine ykseltmektir. Bilim Doktrini bize, varlmzn amacnn akim egemenliini, bizim iimizde ve bizim dmzda, doada ve toplumda kurmak olduunu retir. Kant'm pratik akl kavram, Fichte'de almtr. Kant'ta pratik akln alan, herkesin kendi vicdannn yalnzlnda kefettii dev ile (vcudumuzun da bir parasn meydana getirdii) doa arasndaki dellonun alandr. Fichte daha ileriye gidiyor: nsann yaratc faaliyetlerinin tmn pratik akla dahil ediyor. Akl, maddelerin grntlerini kendine sunduunda teoriktir; maddeleri kendi kavramlarna tabi kldnda, kendi yasasna gre onlar biimlendirdii veya yarattnda ise pratiktir. Demek ki, ekirdek halinde de olsa, teori ile pratiin birlii dncesi ve bilinli bir zorunluk olarak zgrlk dncesi, soyut bir biimde Fichte'de vardr. Fichte'nin idealizmi bir eylem felsefesidir. O'nun iin asl gerek varlkta deil, eylemdedir. Bunun iindir ki, tarihi tamamlanm bir gerek olarak kabul etmemektedir. Kendine zg snrlarn yadsmak ve sonu olmayan bir biimde amak amacna ynelik olan trmzn ortak biimine, hepimizin araclyla katldmz eylemi anlalabilir hale getirmek iin, kendini tarihin bitim noktasna koymaa, varln tm panoramasnn bilincinin nnde sergilenmi bulunmasna Fichte'nin ihtiyac yoktur. imizden her biri, ortak esere katlmasndan dolay, bir aydn nsezisine sahiptir. Fakat bu, Kant'ta olduu gibi, varln tm kavranmas olarak mutlakm kavranmasnn tamamen insancl bir eylemidir. Bylece, idealist bir grnm; altnda teori ile pratik birliini yeniden kurarak, dogmatizmle phecilik arasnda bir seme yapmaktan kurtulamamaktadr. Bu diyaletik ve elikili birlikte, zek Ben olmayan tanmakta ve irade Beni glendirmektedir. zm sonsuza atld iin, eliki alamaz durumdadr. Bu dnya, biimsel z-

44

grln grnts, Varlk ile Kar-Varlk'm atma alan, mutlakn i elikisidir. Fichte iin din, en azndan Bilim Doktrini felsefesinde, pratiin sayesinde kesinlikle muzaffer olduu, ilerleyici hareketin ideal sonunun vaad ve tanmdr. Mcadele sresiz olduu iin, aydn nsezisi daima mcadelecidir, hi bir zaman galip deildir. Her zaman iin mutlak eliki ve grnteki btn verilerle, yaratc eylemin geici yadsnmas olarak, btn snrlandrmalarn anlamnn kavranmas biiminde sregelecek olan ynn ortaya karlmasdr. Bu bilgi teorisi, idealist bir gr as iinde, kendinden var olan ey efsanesine son vermektedir. Sz konusu efsane, bilgiye ve insan eylemine dardan mutlak bir snr meydana getirebilecektir. Kant'm insan dnyasnn dna att bu mutlak, taihsel eylemle, gelimeye doru ilerlemekle, her trl snr ierden dzenleyen abayla zdelemektedir. Bylece filozof, eylem adamndan, Fichte'nin yaantsnn bir sr rnek verdii militandan ayrlamaz hale gelmektedir. Pratik, Fichte'de sonu olarak, kant ifadesine ve idealizmine ramen; tarihi yapmak, doay deitirmek ve toplumu kurmak iin, insann ortak (kollektif) bir abaya btn gcyle katlmasdr. Fichte sadece bilginin aktif yann ortaya karmad, ayn zamanda da, insan faaliyetini ve zellikle, insan faaliyeti sayesinde znelin (sbjektif) nesnele (objektif) dnmesini n plana koydu. Tarihsel ve toplumsal gelimenin temel diyalektiini, znel ile nesnel arasndaki diyalektik ilikileri buldu. Hem de doann, idealist gre gre Ben'in eseri, metafizik gre gre tarihin ve zamann dnda olmasna ve nesnelletirmenin yabanclamayla kartrlmasna ramen. Doa ile akl arasna almaz bir uurum kazan Kant'n metafizik ikiliinin zerine kmakla, Fichte pratik aklda ar bir ykseliin talanmasn grmektedir. Bu ykseli, cansz maddeden yaayan varla, daha sonra da dnen varla, insan, zgrle Kar-Benin empoze ettii snrlar sonsuza kadar gerileten bir eylem bilinci dzeyine karmaktadr. 45

Fichte ayn zamanda, tarihsel gelimenin en nemli etkeninin eski seyirci maddeciliin sand gibi doa deil, insann yaratt ikinci doa olduunu grd. nsann yaratt bu ikinci doa, iinde kendi glerini nesnelletirdii ve insan iin -Marx'm Alman ldeolojisinde belirttii gibi- faaliyetinin, almasnn, pratiinin gelitirdii bir ortam, srekli bir olutur. Fichte gene baka bir grnm altnda Kant'n tesine gemektedir: O'nda pratik akl sadece manev deil, toplumsal bir zelliktir. Toplum halinde yaamak insann kaderidir; eer yalnz yaarsa tam anlamyla insan deildir ve eliki doludur. Birey ancak dier insanlarn arasnda insandr. Fichte yle diyor: Yalnz yaayan insan kaderinden vazgeer; manev gelimeye ilgisizleir. Manev adan sadece kendini dnmek, kendini dnmek bile deildir. nk bireyin mutlak sonu bizzat kendinde deildir; btn nsanln iindedir. ok sk olarak sanld ve bununla nld gibi, saf soyutlamalar dzeyinde inzivaya ekilerek, mnzevi bir yaam srdrerek grevin gerekleri yerine gelmez. Grev dlerle deil, eylemle, toplumda ve toplum iin yaplan eylemle yerine gelir. nsanln tarih iinde, doaya dayanan bir abayla tarihi amak iin kurmak istei nasl ki bireysel bir kutsalla ynelik znel abayla atyorsa, Fichte'nin ahlk anlay da bylece Kant'nkiyle atmaktadr. Yadsmann yadsmas (nkrn inkr), Ben'in ilk snrlandrlmasndan ibaret olan bir doay ama eylemi, kollektif bir eylemdir: Bu abaya btn insanlk katlmaktadr. Mutlakm, yani snrsz zgrln bizde ve dnyada gereklemesi, insan trnn tasarsdr. te yandan, Kant'n dalizmini (ikilik) aarak, Fichte kant ahlkn inziva kavramna son veriyor: Beden iki kez gereklidir; nce, nk birey eyalar zerinde eylemde bulunur ve nk herkesin bakalaryla iliki kurmas onun sayesinde olur.
Fichte. Sittenlehre, IV, s. 18.

46

Fichte bylece kant bireycilik ve mnzevilii ayn zamanda amaktadr. Bundan, hi bir hakkn bireye gre belirlenmedii, fakat sadece toplulua gre belirlendii sonucu kmaktadr. rnein bireyin mutlak bir mlkiyet hakk sez konusu deildir, ama bu Fichte'nin sosyalist bir toplum tasarlad anlamna da gelmez. O sadece mlkiyetin feodal mutlakl ile mcadele etmekte ve ngrd iktisad tedbirler de fransz devriminin ngrd ve gerekletirdiklerinin tesine gememektedir. Jakobenlerin emrettii, ulusal karlarn gerektirdii mlkiyet transferi buna dahildir. Bu Fichte'nin devlet ve mukavele teorilerine gre ve devlete tand yetkilere ramen, yoksulluun veya aln kmazna girmi bir kiinin, bu durumundan dolay, her trl toplumsal grevden kurtulmu bulunduu kansnda olmasn engellemez. Fichte bylece, biimden ibaret bir zgrlk anlayn amakta ve gerek bir hak aramaya ynelmektedir. Kukusuz, Fransz devriminin dnce sistemini paylaan birisi olarak, Fichte mlkiyet zerindeki tarihsel burjuva grnn esiri olmaya devam etmekte ve bu gre metafizik bir anlam vermektedir. Mlkiyet zgrln kullanlmas iin zorunlu bir alan ve eylem iin zorunlu bir maddedi. Fakat feodal biimdeki mlkiyeti temelden sarsan tarihsel hareketin etkisiyle, mlkiyet ile hazr bulunmu zenginlere sahibolmay ayn ey saymamaktadr. Bu noktada da, btn felsefesini etkileyen anlaya gre, ey ile eylemi kar karya getirmektedir. Emek mlkiyetin esas olmaya devam etmektedir. Fichte'nin hukuk anlayna gre, sadece zgrlmn uyguland madde meru olarak benim saylabilir. Fichte'nin eserinin, Bilim Doktrinnin prometheeci devrinin uysal insana dnt blmnn genellemesini yapmak geekir. Bu, felsefenin her ey gereklidir ve bizi var olan her ey ile, var olduklar biimleriyle uzlatrr, nk bunlar niha

47

amalarna uygun olarak byle yaratlmlardr1 anlayn kabul ettiini aklayan uysal bir bireydir. Nihayet, Lassalle'in yapt gibi, Fichte'nin felsefesini -sosyalizmin temeli olarak- maddeci diyalektiin yerine koymak iddiasnda bulunmak da, kukusuz marksizmi reddetmek olacaktr. Fakat btn marksist felsefe iin nemli olan, Fichte'nin dnce yapsnn aklc ekirdeini ayrmak, bu muazzam dnceyi insann yaratc eylemi zerine, doru olarak yerletirmektir. nemli olan, kritik an orada durmak deil fakat dnda kalmamak iin, bu dnce znellikle yaralanmasn diye, marksist dnceye btnletirmek, varolu felsefesinin -Fichte'nin aklc gr asnda yerini bulan- geerli temalarn kendine maletmektir.

Fichte. Les traiats caractristiques de notre poque, 1805.

48

MARKSZM Felsefede Bir Devrim

 KAYNAK
Marx, insanln XlX'ncu meru yzylda halefidir: T. XIX, yaratt Alman p. 3.) en iyi

eylerin tmnn (LENIN. Ouevres

felsefesi,

ingiliz siyasal iktisad, fransz sosyalizmi. compltes.

Marx'in gen hegelcilerden kopmas 1843 yl sonundan itibaren balad. Marx'm Yahudi Sorunu zerindeki yazs, daha o zamandan aydnlatcdr. Hukuk Felsefesinin Ele$tirisinde olduu gibi, egemen dnce daima, burjuva toplumunun ve siyasal devletin analizi, insann bencil birey ve soyut yurtta olarak deerlendirilmesi idi. Fakat bu analiz pratik sonulara varyordu: nsamn zgrletirilmesini nasl salamal? Cevap dorudan doruya gen hegelcilerin, zellikle Bruno Bauer'in cevabyla ztlamaktayd. Bauer, insan zgrletirmek iin, dinsel hayallerine son vermenin ve siyasal rejimi deitirmenin yeteceine inanyordu. Marx iin ise insann gerek zgrlemesi sadece dinsel ve siyasal deil, fakat toplumsaldr. Siyasal zgrleme, insann bir yandan burjuva toplumunun yeliine, bencil ve bamsz bireye, te yandan da yurttaa, manev bireye indirgenmesidir. Siyasal zgrleme, ancak insan kendi z glerini toplumsal gle olarak tand ve rgtledii, siyasal g grnmndeki toplumsal gc kendisinden hi bir zaman ayrmadnda gerekleebilir.1
1

Marx. La question juive dans Oeuvres philosophiques, 1.1, p. 202.

51

Bylece zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasn, insan zgrlnn zorunlu koulu olarak ortaya koyunca, Marx burjuva demokratlndan komnizme geiyordu. Fakat bu hareketiyle yeni bir ama izmekle birlikte, o amaca ulamak iin yollar henz tanmlamamaktayd. Gen hegelcilerden kopma bu ikinci noktada daha da temeldendir. 1840'tan beri gen hegelciler edeb durumlarn bir bir kaybetmilerdi: Devletin ezici iddeti karsnda, saf teorinin etkisizlii ortaya kmt. Hatta gazetecilik bile Almanya'da yaplamaz olmutu. Bunun zerine Bruno Bauer ve arkadalar, sama gerekten vazgeerek, bireysel bilinci, eletirinin bozulmaz ve kutsal sna olarak harekete geirdiler. Bu tutum onlar, en kkl (ve ayn zamanda en zararsz) biimi ile Stirner'in Tek ve Mlkiyeti adl yaptnda aklanan bireysel bir anarizme gtrd. Stirner varoluuluun atalarndan birisidir. Marx ve gen hegelcilerden bazlar (zellikle Ruge ve Hess) baka bir yol setiler: Devletin maddesel gc galip gelebilmiti, nk baz aydnlarda soyutlanan felsefe, iddete iddetle cevap verememiti, yleyse bundan byle kendini felsefeye zorla kabul ettirecek grev, kitlelere ulamak olacakt. Marx bu sonuca ak bir biimde 1844 ylnn banda varmaktadr: Maddesel g ancak maddesel g ile yenilebilir. Fakat kitleleri etkileyebildii andan itibaren, bizzat felsefenin kendisi de, maddesel bir gce dnmektedir.1 Teorinin kitleleri etkileyebilmesi iin, onlarn sorunlarna cevap vermesi, topik deil, derin zlemlerin ifadesi olmas gerekir: Teori, ancak bir halkn ihtiyalarnn gereklemesi lsnde o halkta gerekleir... Dncenin gereklemeyi aramas yetersizdir, gerein dnceyi aramas gerekir.2 Oysa, insanin zgrlemesinin kanlmaz koulu olan, mlkiyetin bu kkl inkr, belirli bir toplumsal snfta somutlaMarx. Contribution la critique de la philosophie de l'Etat de Hegel dans Oeuvres philosophiques. T. I, p. 96. 2 Ibid., s. 98.
1

52

maktadr: Proletarya zel mlkiyetin inkrm istedii zaman, toplumun ilke olarak proletaryadan yaptn, ilke olarak toplumdan yapmaktan teye gitmemektedir. Proletarya, hi bir suu olmadan, toplumun olumsuz sonularn kiiletirmitir.1 Sonu kendini zorla kabul ettiriyordu: Nasl ki felsefe proletaryada maddesel silahlarn buluyorsa, proletarya da felsefede dnsel silahlarn bulmaktadr... Felsefe proletarya ortadan kalkmadan gerekleemez ve felsefe gereklemeden de proletarya ortadan kaldrlamaz.2 Bu yolda daha ilerleyebilmek iin kitlelere hi tabedebilmek gerekiyordu. Bunun iin de, nasl ki bir yz yl nce fransz ansiklopedistleri eserlerini Amsterdam ve Londra'da yaynladysalar, Prusya sansrn ve basksn boa karmann aresi de yabanc lkelerde yayn yapmakt. En ileri teori ile en ileri uygulamann bir araya gelebilmesi iin, proletaryann en bilinli ve en hareketli kesimlerinin zlemlerinin renilmesi gerekiyordu. Marx, felsefenin kkl bir deiiklik geirmesinin ancak bir snf ve snf as deiikliiyle olanak dahiline girebileceinin bilincindeydi: Yeni bir dnyann kaplar ancak bu sayede alabilirdi. 1843 maysnda Ruge'ye yollad bir mektupta unlar yazyordu: Burjuva dnyas, hayvanln siyasal alann, insanszlatrlm bir dnyay meydana getirmektedir... Brakalm ller lleri kefenlesinler ve onlara acsnlar. zenilecek ey, yeni bir yaama canl olarak girebilmektir. Bizim aln yazmzn bu olmas gerekir. En ileri devrimci uygulamann kefedilebilecei yerin seimi Marx iin pheli deildi: Bu yer Paris'ti. kard derginin adn Les Annales franco-allemandes koymutu. Amacnn Almanlara franszca konumay, yani devrimci tutumu retmek olduunu sylyordu. Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk adl eseri
bid., s. 106. ibid., s. 107.

53

bu inanla bitmekteydi: Btn i koullar yerine gelince, alman ayaklanmas gn, fransz horozunun parlak tyle haber verilecektir. Paris, ihtillci hareketin kalbi gibi grnyordu. Engels yle yazmaktayd: Sadece Fransa'da Paris vardr. Uygarlk en mkemmel gelimesine bu kentte ulamtr. Avrupa tarihinin btn iplikleri orada bir araya gelmitir. Dnyay sarsan elektrik dalgalar da bazen oradan kmaktadr. Sadece bu kentin halknn nee ihtiras ve tarihsel insiyatif ihtiras bulunmaktadr. Bu kentin sakinleri, Atina'nn en ince epikrcleri gibi yaayp, sparta'nn en sert insanlar gibi lmeyi bilmektedirler. Bu airane szler de, Marx'm 1844 ylnda, ne kadar byk bir heyecan ve mutluluk iinde Vaneau sokana Annales franco -allemandes ynetmek zere geldiini anlamamza olanak vermektedir. Gen Marx, Paris'te marksist olmutur. Marx Paris'te sadece snf atmasnn tarihsel yasasn ve komnizmin zorunluunu bulmakla kalmad; ayn zamanda komnizme bir felsef temel vermekten de vazgeti. Komnizme tarihsel bir temel verdi. Gerei soyut dnceden deil de, deneysel ve militan bir uygulamadan bekleyen bir bilimsel temel verdi. 1844'n El Yazmalar, karmaklklar ve belirsizlikleri iinde, Marx'm dnce laboratuvarna girmemize olanak verir. Bu dnemde hegelci felsef soyutlamalarn inat kalntlarna hl rastlanr. Ama tarihin ve ekonominin bilimsel gerekleri de daha imdiden vardr. Bu 1844 El Yazmalarnda ilk kez marksizmin kayna bir araya gelmektedir: Alman felsefesi, ingiliz siyasal iktisad, fransz sosyalizmi. Btn eser, emein yabanclamas ve bu yabanclamann komnizmle almas dncesinin egemenlii altndadr. Yaban1 Engels. Voyage de Paris Berne. Oeuvres de Marx et Engels, Ed. russe, t. V, p. 500 (ekim 1848).

54

clama temas btn uzantlaryla ilenmektedir: Dinsel, siyasal, iktisad. El Yazmalarndan sonra bu tr yabanclama, felsefi evrenselliini yitirirken, daha mtevaz, fakat bilimsel olarak, daha etkili bir biimde, her bilim dalnda ona zg kavram haline gelecektir. rnein siyasal iktisatta eya fetiizmi grntsne brnecektir. Kaynak bakmndan Marx Paris'te ne bulacaktr? nce, 1789'da balayan ve 1830'da tamamlanan Fransz Devrimi'nin, byk toplumsal devrim tecrbesini.. Marx, insanlara ve kitaplara eilerek, Fransz Devrimi'ni kaynanda inceliyor. Hatta bir aralk Konvansiyon'un tarihini yazmay dnyor. Fransz tarihilerinin restorasyon zerindeki yaptlarn okuyor: Augustin Thierry, Mignet, Thiers, Guizot gibi tarihiler, fransz burjuvazisinin Ortaa'da feodaliteye kar mcadelesini inceleyerek, snf' atmasnn tarihte oynad temel rol ortaya koymulard. Marx, snf atmas gereini kefetmek erefini onlara tanmakta ve nlerinde sayg ile eilmektedir: Ne snf atmasnn toplumdaki varln, ne de snflar arasndaki mcadeleyi kefetme erefi bana ait deildir. Benden ok nce burjuva tarihileri snf atmasnn tarihsel evrimini anlatmlar ve burjuva iktisatlar da bu atmann ekonomik anatomisini aklamlard. Benim katkm, 1. Snflarn varlnn, retimin belirledii tarihsel evrimin aamalarna bal olduunu; 2. Smf atmasnn, kanlmaz bir biimde proletarya diktatrln yaratacan; 3- Bu diktatrln de sadece snflarn kaldrlp, snfsz bir toplum yaratlmas yolunda bir gei olduunu kantlamaktan ibaret olmutur... 1 Paris'te geirilen gnler, Marx iin ayn zamanda, zellikle devrimci bir deneyin hazmedilmesi demektir: Burjuvazinin yKarl Marx. Joseph Waydemeyer'e 5 mart 1852 tarihli mektup. Etudes philosophiques. Editions Sociales, s. 151.
1

55

netimi altnda yarm yzyldr verilen mcadeleler ve birka yldr, 1831-1834 ve 1839 mcadelelerinden bu yana, proletarya tarafndan kendi hesabna yrtlen sava. Bu sonuncu savata artk bir snf bilincine ve Cabet, Thodore Dezamy, Blanqui, Proudhon gibi kiilerin etkilerinin kart sosyalist ve komnist doktrinlere rastlanmaktadr 1 . Karl Marx, Paris'te devrimci alman iileri ve gizli fransz dernekleri ile iliki kurdu. Polis raporlar, Trne ve Yincennes'deki devrimci ii toplantlarna iaret etmektedir. te bu frsattan yararlanarak Marx, sz konusu militanlarn insancl niteliklerini anlad: Bu hareketin insancl soyluluu hakknda bir dnce sahibi olmak iin, Iransz ve ingiliz iilerini harekete geiren renme susuzluunu, manev enerjiyi, yorgunluk bilmeyen gelime isteini tanmak gerekir.2 Viyana Kongresi'nden sonra, Kutsal-ttifak'm gerici siyasetine kar olan gizli dernekler btn Avrupa'ya yayldlar. talyan karbonari dernekleri Jakobenlerin idealine sadk kalrken, blanquiste dernekler de karbonarizmin fransz biimi oluyordu. Marx hareketli aznlklar kavramn reddetmekteydi. Fakat, komnistlerin, var olan eylerin kkl eletirisini ve bunlar iddet kullanarak ykma iradesini takdir etmekteydi. Fransz devriminden beri, Babeuf'den (Marx O'nu ilk etkili komnist partisinin kurucusu olarak nitelendirir3.) Blanqui'ye (Marx O'nu da Fransa'daki proleter partisinin kafas ve kalbi olarak kabul eder4.) kadar, iddete dayal devrim gelenei srp gidiyordu: Halk ancak isyan ederek zgrle kavuabilirdi.
Marksizmin bu kayna ve bu eitli akmlar zerinde, bkz. Roger Garaudy: Les sources fransaisses du socialisme scientifique, Editions Hier et Aujourd'hui, Paris, 1949. 2 Marx. La Sainte Famille. Oeuvies philosophique, t. II, p. 149. 3 Marx. Gesamtausgabe, IV, I, p. 308. 4 Marx. (Baslmam) Bibliothque Nationale. Mancrits de Blanqui 9.594, feuillet 310. Cit par R. Garaudy dans Les Sources franaises du socialisme scientifique, p. 218.
1

56

Marx ayn zamanda parisli sosyalistlerle de gryor ve yaptlarn inceliyordu: Onlarn burjuva toplumunu birbirini izleyen reformlarla deitirme olanana inanmalarn ve ynetici snflardan, sadece mantk gcne dayanarak tavizler elde etmeyi umud etmelerini hayalcilik olarak kabul ediyordu. Fakat burjuva toplumu eletirilerini yararl bulmaktayd. Proudhon, Louis Blanc, Heine, Herwegh, Bakounine ve Pierre Leroux ile bu arada tant. zellikle Engels ile sk sk grt ve O'nunla, btn yaants boyunca srecek bir dostluk kurdu. zledikleri yolun birbirine ne kadar benzedii dikkati ekiciydi. Engels de Marx gibi, klasik alman felsefesinden ve zellikle Hegel'den hareketle komnizme ulamt. Bir sanayicinin olu olarak ngiltere'de babasnn iletmelerinde geirdii gnler, O'nun asndan Marx'm Paris'teki gnlerine kyaslanabilecek bir nem tayordu. Sadece ekonomik adan kendisininkinden ok daha ileri bir lkede kapitalist rejimin insancl olmadnn, alanlara yoksulluk ve gerilii zorla kabul ettirdiinin bilincine varmakla kalmad. zellikle artist harekette yansyan, ii snfnn giritii mcadelenin bykln grd. Daha Wuppertal Mektuplar'nda, Barmen ve Elberfeld'in iveren smrsn eletirmekteydi. alan snflarn ngiltere'deki Durumu zerindeki yaptnda, dnemin en ileri kapitalizmine kar en mkemmel iddianameyi kaleme ald ve snfsal istemlere siyasal bir nitelik veren artist hareketinde, zgrlk devrimin umudunu grd: Manchester'de iktisad gerein kesin bir tarihsel etken olduunu, ada snfsal atmalar yarattn ve bu atmalarn, byk sanayileme nedeniyle gelitii lkelerde, partilerin ve hatta btn siyasal tarihin olumasnda belirleyici e olduunu anladm.1 Bylece, Marx iin olduu gibi Engels iin de, sadece demokratik radikalizmden komnizme geie deil, fakat felsef komnizmden tarihsel ve bilimsel bir anlaya geie olanak veren de, ii mcadeleleri tecrbesi ve bu mcadelelere katlma,
1

Engels, Contribution l'histoire de la Ligue des Comministes, p. 35.

57

snf ve snfn amalarnn deimesidir. Bu ortak tecrbeyi Alman deolojisinde yle aklamaktadrlar: belirli bir dnemde devrimci dncenin varl, devrimci bir snfn var olduunu gsterir.! Engels'in bilimsel sosyalizmin hazrlanmasna ilk katks, Karl Marx'm dhiyane taslak olarak nitelendirdii Siyasal ktisadn Eletiri Tasla oldu. Bu eserinde Engels, siyasal iktisadn btn blmlerinin, zel mlkiyetin deiik grnmlerinden baka birey olmadn ve zel mlkiyet elikilerinin kanlmaz bir biimde bunalmlar ve toplumsal devrim yarattn ortaya koymaktadr. 1844 ylnda Marx da kendi kesinde, Jean-Baptiste Say, Skarbek, Destutt de Tracy, Loisguillebert, Adam Smith, Ricardo, Mac Culloch, James Mili gibi iktisatlarn yaptlarn deta yutuyordu. Klasik iktisatlardan, emein rolnn belirleyici olduu dncesini kard. Emek, insann kendine zg yaratc gcn ortaya koymaktadr. Mal ve o maln deeri, billurlam insan emeinden baka birey deildir. Fakat, sosyalist doktrinlerin ve deneylerin altnda, Marx, ayn zamanda Hegel'in ve burjuva iktisatlarn tersine, bireyin bilincine varmaktadr: nsann yaratt dnyann bizzat o insana yabanc ve dman haline gelmesinin nedeni, o dnyann nesnellemesi deildir. blmnn egemen olduu ve bunun sonucu retim aralarnn mlkiyetinin zel ellerde bulunduu rejimlerde, insan insancl olmayan bir biimde nesnellemektedir. Emei, yabanclam emektir. zel mlkiyet, ite emein bu yabanclamasndan domaktadr. Bu yabanclama nedeniyle, nasl ki Feuerbach'm dinsel planda gsterdii gibi, Tanr'ya verilen her ey insandan ainmaktaysa, ekonomik ve toplumsal alanda da ayn ey sz konusudur. Sermaye ne kadar birikir, ne kadar byrse, emekiler insancl adan o derecede yoksullamaktadr.
Marx et Engels, L'Idologie allemande, Editiate Sociales, p. 50.

58

 byk kayna (alman felsefesi, ingiliz siyasal iktisad ve fransz sosyalizmi) bylece tketen Marx, 1844 Siyasal ktisat ve Felsefe El Yazmalarnda incelemelerinin sonucunu ortaya koymay denemitir. Dnce sistefninin anahtar, o dnemde, bu kaynan uyutuu emein yabanclamas kavramdr.

59

EMEN YABANCILAMASI
Dinsel yabanclama bu biimiyle, insann i aleminde, bilin alanndadr; fakat iktisad yabanclama, gerorek yaamn yabanclamasdr. Yabanclamann tadan kaldrlmas bu iki yn de kapsar. (MARX. Manuscrits de 1844, p. 88)

Marx'da yabanclama sorunu, insan faaliyetlerinin, yarattklar madde ve kurumlarla ilikilerinin sorunudur. Yabanclama kavramnn balca drt kaynan ayrdetmek olana vardr: 1. ktisad kaynak: Yabanclama, iktisatlar iin, bir mlkiyetin baka bir kiiye geiidir. Bir ticaret ortaklnda, yabanclamann en sk rastlanan biimi sattr. 2. Hukuksal kaynak: Doal hukuk teorisyenlerinde, yabanclama terimi, kkensel zgrln kaybn, toplumsal mukavele ile bu zgrln topluma geiini ifade eder. te Rousseau bu kelimeyi Toplumsal Mukavelede bu anlamda kullanmaktadr. 3. Felsef kaynak: Fichte iin, yabanclama, znenin nesneye kendisi araclyla koyduu eylemdir. Btnl iinde kar-ben olan nesne, akln, yani Ben'in yabanclamasdr. 4. lhiyat kaynak: Kutsal felsefe anlamnda, yabanclama dnyann Tanr tarafndan yaratlmasn ifade eder. Marx, yabanclama kavramn Hegel ve Feuerbach'dan alrken, ona kkl bir deiiklik getirmitir. 60

Hegel'de -akl iin- yaratt ey iinde kendi eserini tanyamamak ve kendi rnn yabanc bir gerekmi gibi kabul etmek, yabanclama olayn meydana getirmektedir. Fichte'de de olduu gibi, bu yabanclama kavram tipik bir biimde idealisttir. Bu anlay, ruhun nde geldiini ve geliiminin bir noktas olarak doay yarattn kabul eden idealizmin temel ilkesidir. Hegel'in ortaya koyduu sorun, btn ilhiyatlarn sorunudur: Ruh nce kendisini, sonra da kendi dnda bir eyi yaratmaldr.! Bu adan baknca, bizzat doann kendisi, yabanclamann bir biimidir. Maddesel eyleri ortaya koyan, bilincin yabanclamasdr.2 Yabanclama? daha Feuerbach'da bile maddeci bir anlama sahiptir. nce yabanclamann kk Tanr'da deil, insanda bulunmaktadr. Yabanclama kavramn dinsel eletiriye uygulayan Feuerbach, kendi niteliklerini yabanclatrarak ve onlarn her trl snrlarn yokederek, insann, onlar kendi dna att ve Tanr'ya atfetii kansndadr, (rnein, mutlak mkemmellie gtrlen ve Tann'nm bir nitelii haline gelen insancl ak.) Tanr, yabanclam insana yabanc haline gelen ve ona egemen olan, insan znn hayal bir yansmasdr. Feuerbach'n sadece Tanr ve din eletirisine uygulad yntemi, devlet ve siyaset eletirisine uygulayan Marx, hegelci dncenin bu maddeci biimde tersine evrilmesinden dolay ikyet etmemektedir. O'nun Feuerbach'da knad ey, bir metafiziki olarak, Tann'nm yerine insann ebed tabiatn koymasdr: Feuerbach'n hatas, yabanclama olayn aklam olmak deil, onu idealletirmek ve bamszlatrmaktr. Oysa bu yabanclamay, tarihsel evrimin belirli ve alabilir bir dneminin rn olarak kabul etmek gerekirdi.3
1 Marx. L'Idologie allemande, Oeuvres philosophiques, t. VII. p, 106, Editions Costes. 2 Marx. Manuscrits de 1844, p. 134, Editions Sociales. 3 Marx. L'Idologie allemande, t. VII, p. 14.

61

Bu hatay dzeltmek iin Marx, Hegel'deki, kendi z yaratcs olarak kabul edilen insan ve tarih, bu yaratmann diyalektii dncelerini yeniden ele ald. Marx, dorudan doruya Hegel'in Akln Fenomenolojisi adl yaptndaki ze, efendi, kle ve kltrle ilgili blmlerin ana dncesine gitti1: Hegel'in Fenomenolojisi'nin ve niha sonucunun bykl (ana ilk ve yaratc olarak olumsuzluun diyalektii) uradan gelmektedir: Hegel insann rnn bir sre, bir yabanclama ve bu yabanclamann yokedilmesi olarak almaktadr; emein zn yakalamakta ve insan kendi z emeinin rn olarak kabul etmektedir.2 Tm tarih, insann diyalektik geliiminde insan tarafndan bu srekli yaratldr. Yadsmann yadsmas (inkrn inkr) ile, Hegel tarihsel hareketin soyut Ve mantkl ifadesini buldu. 3 Fakat Hegel'in bu nemli bulgusu, kendi snrlarn unutturamazd. lk snr, Hegel'in tand ve kabul ettii tek emein, akln soyut emei4 olmasdr. Somut, duyarl, maddesel, insanlarn doay, toplumu ve kendi z varln meydana getirmelerindeki ve deitirmelerindeki arac olan gerek pratii gznne almamaktadr. kinci snr; Hegel'in yeri, ada siyasal iktisada gre belirlenmektedir. Emei insann z olarak kavramakta, emein olumsuz ynn deil, sadece olumlu ynn grmektedir. Emek, yabanclam insann kendisi iin oluumudur.' Hegelci felsefenin ve klasik.'ktisadn btn elikileri burada dmlenmektedir. Burjuvazinin snfsal gr as ile bu dm zlemez. Bu felsef ve iktisad sorunun zm anCak bir sn1

2 3 4 5

Hegel. Phnomnologie de l'esprit, pp. 154-166. Marx. Manuscrits de 1844, p. 132. Ibid., p. 128. Ibid., p. 133. Ibid., p. 133.

62

fin gr asndan baklnca olanakldr: Bu snf proletaryadr. Bu niin byledir? Marx bize, Hegel'in yerinin, ada siyasal iktisada gre belirleneceini sylemektedir. (Yani zellikle Adam Smith ve Ricardo'nun burjuva iktisadna gre.) Marx ayn zamanda, ayn dnceyi bir baka biimde de ifade etmektedir: Filozof -kendisi de yabanclam insann soyut bir biimi olarak- kendini yabanclam dnyann ls olarak ortaya koymaktadr.! Siyasal iktisat, yabanclam emein yasalarn aklamaktan baka bir ey yapmad.2 Marx, yabanclamann iinde biimlenmek gibi ortak bir noktalar bulunan ingiliz siyasal iktisadnn, klasik alman felsefesinin ve hegelci felsefenin eletirisini birbirine paralel olarak yrtmektedir. Onlarn sz konusu ortak zellikleri ise snfsal bir zelliktir: Burjuva toplumunun zellii yabanclam oluu, burjuva gr as ise yabanclamann gr asdr. te Teorik bulmacalarn zmnn toplumsal pratiin grevi oluu bundandr 3 . Niin burjuva snfnn gr as, kanlmaz olarak yabanclamtr? Marx, bu yabanclamann kaynan klasik iktisadn iinde ortaya kard. Burjuva iktisat teorisi, kapitalistin grdklerinden ibarettir. Siyasal iktisat sadece grneni gryor.* Burjuva sisteminin en iyi savunucular bile -zaten baka trl olamazdgrnn esirleridir.5 Marx bize bu grnten ylece szetmektedir: retim ilikilerinden kapitalistin beynine yansyan tek ey grntr. 6

bid., p. 130. bid., p. 67. 3 ibid., p. 106. 4 Marx. Le Capital. Livre II, 1.1, p. 116. 5 bid. Livre IV (Ed. Costes), t. XIV, p. 130. 6 bid., Livre I, t. II, p. 220.
2

63

Marx bu konuda iki ilgin rnek veriyor: Adam Smith'in dayankl sermaye ve deiken sermaye ve sabit sermaye ve dner sermaye kavramlarn kartrmas ile Ricardo'nun belirsizlii1: Ricardo deer ile maliyet fiyatn kartrmaktadr. Bu hatann kkenindeki hayal, kapitalistin durumunun zelliidir. Marx bu hatay yle tanmlyor: Burjuva siyasal iktisadnn, niin Smith'in yapt karkl igd ile koruduunu ve bir yzyldr kuaktan kuaa kr bir biimde aktardn imdi anlyoruz... Burjuva siyasal iktisad iin, ham madde satnalmak iin sarfedilen sermaye ile ii creti iin sarfedilen sermaye arasnda hi bir fark yoktur... te, kapitalist retimin gerek ynn ve onun devam olarak, kapitalist smry anlamak iin gerekli olan temel, bir rpda tepetaklak olmutur.2 Patronun muhasebesinde, maliyet fiyatnn bu iki bal arasnda bir nitelik fark yoktur: denen cretler ile satnalnan ham maddeler ayn eydir. retim iin sarfedilen sermaye, retim arac ad altnda olsun, ikame arac ad altnda olsun, retim deeri asndan ayn bal tar. Kapitalist retim sreci, o andan itibaren nfuz edilemez bir sr halini alr. retimdeki art deerin kkeni grlerden tamamen kamaktadr. Burjuva iktisadna zg fetiizm de ayn zamanda sona ermektedir.3 Emek bylece, btn dier mallardan ayrdedilmemektedir. Patronun muhasebesinde olduu gibi, burjuva siyasal iktisadnda da, emek kapitalist rejimde tek biimi ile grnmektedir: nsann yaratc bir eylemini deil, kendine para salamak amacna ynelik bir faaliyet olarak. Siyasal iktisat, insanlarn toplumsal dzenini veya faaliyet halindeki insancl zn, trn yaantsyla, gerekten insancl
Marx. Correshondance Marx-Engels, t. VII, p. 135. 2 austos 1862 tarihl mektup. 2 Marx. Le Capital. Livre II, 1.1, pp. 202-203. 3 bid., p. 208.
1

64

yaantsyla karlkl ilikilerini, mbadele veya kaak grnts altnda alglar... Yani siyasal iktisat, toplumsal ilikilerin yabanclam biimini, temel, asl ve insann alnyazsma uyan biim olarak kabul eder.1 Burjuva rejiminin kendine zg koullarndan kmadan, bu zaten baka trl olamazd. Snfsal bir adan bakmadan, bu rejimin ne sonsuz ne de doal, fakat sadece geici olduu anlalamaz, bu hayalden kurtulunamazd: Emein baka bir anlamnn bulunduu farkl rejimler varolmutur. Emein baka bir anlamnn bulunaca, baka bir rejim de varolacaktr. Ayn snfsal nedenlerden dolay, bu hayal Hegel tarafndan da paylalacak ve O'nun tarafndan felsef bir plana aktarlacaktr: Hegel, kapitalist rejimin koullan iinde emein yabanclamasnn tarihsel biimini, insan emeinin tek ve sonsuz biimi olarak kabul etti. Oysa emein bu nesnellemesi, baka toplumsal koullarda pekl yabanclam olmayabilirdi. Siyasal iktisat, zel mlkiyet olgusundan hareket etmektedir; fakat bize bu olguyu izah etmemektedir.2 Bylece ampirik (deneysel) verilerden hareket eden, onlarn gerisinde olup biteni aratrmayan siyasal iktisat,olgu veya eya olarak kabul ettii eylerin tesinde neler olduunu, bunlar yaratan insancl ilikileri bulmay kendine yasaklamaktadr. Burjuva siyasal iktisad kendini pozitivizme, sadece olaylarn arasndaki sabit ilikiler olarak tanmlanan yasalarn saptanmasna mahkm etmektedir.3 Marksist yabanclama teorisi, ayn zamanda pozitivizmin eletirisi iin bir yntemdir. Benimsedii ve onun sayesinde kendini kapitalist sistemin dna yerletirebildii snf as sayesinde, Marx yabanclamann
1 Marx. Notes de lecture sur James Mili. Mga, pp. 536-537. 2 Marx. Manuscrits de 1844, p. 55. Editions Sociales. 3 Siyasal iktisada ayrlm blmde, Marx'in, bilimin bu pozitif anlayn nasl atn daha ilerde greceiz.

65

aldatc grntlerinden kurtulmutur. Yntemi, deneyin ileri srlen verilerinin tesindeki, eyalarn grnnn gerisindeki insancl ilikileri aramaktan ibarettir. Ayn yntemi, Hegel'in idealizmini eletirirken de uygulamaktadr. Filozofun yabanclamas, iktisatnn yabanclamas ile ayn snfsal kklere sahiptir. blm, snfsal egemenlik ve smr, idealist mistifikasyonun doumunda belirleyici bir rol oynamaktadr. Kol ve kafa emeinde iblmnn kurulduu andan itibaren, bilin gerekten de kendisinin var olan uygulamann bilincinden baka bir ey olduunu, gerek bir eyi temsil etmeden de gerekten bir eyi temsil ettiini hayal etmesi olana vardr. te idealizmin toplumsal kk budur. Btn snf toplumlarnda, ynetici dnce ile maddesel retim arasndaki ayrm, gerekie ilikisi olmayan kuruntular yaratr. Hem sadece maddesel gerein ve pratik eylemin zerinde dolap duran dncenin bamszl hakknda deil, ayn zamanda dncenin ncelii hakknda da. Eyalarla dorudan ilikisini yitirmi, emei anlamak iin dncenin sembollerinden hareket eden ve emei ynetmek iin emirler veren bir snf iin; dnce, dnyaya yn veren en byk g hayalinin esirinden baka bir ey deildir. Burada da felsefe ile siyasal iktisat arasndaki paralellik dikkati ekicidir. Snf tecrbesinden doan grn, son gerek olarak kendini kabul ettirir. Ayn ekilde, bir piyasa ekonomisinde, maln en soyut fakat ayni zamanda da en evrensel ifadesi olan para, u hale gelir: Yabanclam insanlarn trel z... insanln yabanclam kudreti2 ve btn toplumu harekete geiren kutsal g. Burjuva toplumundaki ve burjuva toplumundan hareketle oluturulan soyut dnce kavramndaki gibi
1 2

Marx. L'Idologie allemande, p. 30. Editions Sociales. Marx. Manuscrits de 1844, p. 122.

66

akl, btn evrenin, doann ve tarihin motoru olarak en kusursuz ifadesini Hegel'in mantk sisteminde bulur: Felsef z, kendi yabanclamasndan kmadan kendini soyut olarak, yani zihnen kavrayan, yabanclam dnyann znden baka bir ey deildir. Mantk akln parasdr... yabanclam dncedir.1 Marksist eletirinin ierii bylece ortaya kmaktadr: Bu dnce sadece dnce alannda ^almamaktadr. Dnyay kendi haline -olduu gibi- brakarak, sadece dnya hakkndaki dnceyi deitirmekten ibaret de deildir. Ama bizzat o yanl dnceleri yaratan dnyay deitirmektir. Bu anlamda, teorik bilmecelerin zm, toplumsal pratie ait bir grevdir. Felsefede Marx tarafndan tamamlanan gerek Copernic devrimi ite budur. Bu devrim ancak snf asnn deimesi ile olanaklyd. Marksizm hereyden nce emein felsefesidir. nk marksizm emekilerin, doann onlar iin bir yaratk veya akln yabanclamas deil, fakat emein ham maddesi olduu kiilerin felsefesidir.2 Sadece ideolojik soyutlamalar zerinde deil de, iinin gnlk pratiinde yaad ve duyduu dnya zerinde dnlnce, sorunlar maddeci bir biimde kendini ortaya koymaktadr. Manchester ve Lyon'daki atlyelerde alan u sradan komnist iiler, rnein, sadece saf dnce ile patronlarndan ve yoksulluklarndan kurtulabileceklerini hayal etmemektedirler. Mlkiyetin, sermayenin, parann, emein vb., hayal gcnn basit yaratklar deil, fakat soyulmalarnn uygulamadaki gerek rnleri olduunu bilmektedirler. Demek ki, her gnk yaamda, dncede ve bilinte, insann insan olabilmesi iin, bu engellerin ancak maddesel bir biimde yokedilmesi gerekmektedir.3 Bilinteki bir deimenin dnyay altst etmeye yetecei ha1 2 3

bid., pp. 129-130. Marx. Manuscrits de 1844, p. 62. Editions Sociales. Marx. La Sainte Famille. Oeuvres philosophiques, t. II, p. 92.

67

yali ve dncenin egemenlii inanc bylece geerliini yitirmektedir. Pratik maddeci, yani komnist iin ama, var olan dnyada devrim yapmak, var olan eylerin dzenine saldrmak ve deitirmektir.1 Felsef hayallerin bugnn dnyasnn elikileri tarafndan yaratldnn anlald andan itibaren, bu hayallerin sadece felsef eletiri ile deil, fakat onlar yaratan toplumsal dzenin devrilmesiyle datlabilecei aa kmaktadr. i sadece sembollerle deil, ayn zamanda maddesel varlklarla iliki halindedir. Gr as da yabanclamann deil uygulamann, pratiin gr asdr2. yleyse filozofun ideal mcadelesinden gerek mcadeleye geebilmesi iin, olaylara burjuva snf gr asndan bakmaktan vazgeerek, ii snfnn gr asyla bakmas gei ekmektedir. Burjuva gereinin ve dncesinin altst ettii dnya, ancak bu yolla yeniden ayaklar zerine oturtulabilir. Yabanclama sadece manev bir olay deildir; somut temeli bizzat emekinin yaama koullarnda bulunmaktadr. Emein yabanclamas konusunda Marx, 1844 El Yazmalarnda ana noktay birbirinden ayrr: 1. Emek rnnn yabanclamas: blm sonucu, bir rn satnalma emberine girince, kendini retenden kopar. Mal haline gelir. Yani yaratlmasna ilikin yasalardan baka, onlara yabanc olan yasalara, piyasann kiisel olmayan yasalarna boyun eer. Emein yabanclamas, satmann bu genel yabanclamasnn zel bir durumudur. Mal haline gelen igcnn satlmasdr.
Marx. L'Idologie allemande, p. 44. Bu durum, iinin birey olarak hi bir zaman yabanclamann yarat, t hayallerin kurban olmayaca anlamna gelmez. Kapitalist ekonominin oyunlar ve egemen snf ideolojisinin basks bu sonucu yaratabilir. Bilincinde olsa da olmasa da, ii daima yabanclamann kurbandr. Bilinlenme onu yabanclamadan deil, yabanclamann yaratt hayallerden kurtarr.
2 1

68

retim aralarnn zel mlkiyetinin domasyla birlikte, insan, yani yaratc, ii, nitelik deitirdi; serf veya proleter oldu. Kendi retim aralarna artk sahip deildi. nsan urasnn bilinli sonu ile, bu sona ulamak iin yararland aralar arasndaki organik balant koptu. Yaratan, reten kii, bylece kendi z emeinin rnnden uzaklamakta, onun sahibi olmaktan kmaktadr. Bu rn artk retim aralarnn sahibine aittir. Bu sahip klenin efendisi, feodal bey veya kapitalist patrondur. Demek ki iinin artk kendi amalarnn, kendine zg tasarlarn gereklemesine hizmet etmemektedir. O emek baka birisinin amalarn gerekletirmektedir. Bylece insan alrken insan olmaktan, yani amalar belirleyen kii olmaktan kmaktadr. Bir ara, retim srecinin bir noktas, mal ve art-deer yaratmak iin bir ara haline gelmektedir. inin yabanclamas, ekonomik yasalara gre yle olmaktadr: i ne kadar fazla retirse, o kadar az tketebilmektedir. Ne kadar fazla deer yaratrsa, o kadar az deer kazanmakta, yani deersizlemektedir... Emek zenginler iin harikalar, ii iin yokluk yaratmaktadr... Emein yerini makinalar almakta, fakat iilerin bir blm vahice bir almaya mahkm edilip, makinalarn dier blmn meydana getirmektedir..1 Yabanclama burada, sahibolunanlarn yitirilmesi demektir. 2. alma fiilinin yabanclamas: retim aralarnn zel mlkiyet rejimlerinde, emeki sadece emein rnnden deil, emein fiilinden de ayrlmaktadr. Patron ona sadece emeinin amacn deil, bu ama iin kullanaca aralar ve yntemleri de empoze etmektedir. retimin arklarnda, her iinin yapaca hareketler ve bu hareketlerin temposu da dardan kararlatrlmakta, emredilmektedir. Bunlar insanlktan uzaklam bir biim kazanmaktadr. Bu ilem, Marx'm deyiiyle, iinin elik bir makinenin etten yaplma bir ayrnt paras haline geliine kadar srmektedir. Buradaki yabanclama, kiilikten uzaklamaktr.
1

Marx. Manuscrits de 1844, p. 59, Editions Sociales.

69

3. Trsel yaantnn yabanclamas: Tarihin belirli bir dneminde var olan retim aralarnn tm, kltr ve iktidarn teknik ve bilimsel aralarnn tm, btn gemi kuaklarn dnce ve emeklerinin bir meyvesidir. Bir insan alt zaman, faaliyetinde btn gemi insanln izleri vardr. Yapt i, insann trsel yaamnn, insan trnn btn yarattklarnn birikiminin bir ifadesidir. Oysa, retim aralar zel mlkiyet olunca, btn gemi insanln yaratc eseinin bulunduu bu mlkiyet, birka kiinin ellerinde kalmaktadr. Bu birka kii, bylece, binlerce emein ve insan dehasnn biriken bulularn istedikleri gibi kullanabilmektedir. Demek ki zel mlkiyet, yabanclamann en yksek biimi oluyor. Marx Kapitalde yle diyecektir: Toplumsal kudret, birka kiinin zel kudreti haline gelmektedir. Sermaye, insanln yabanclam iktidarnn, insanlarn stnde, yabanc ve insancl olmayan bir kudret biiminde ykselmesidir. Yabanclama, burada insancllktan uzaklamadr. Sen kendin olmaktan ktka, sahip olduklarn artar. Yabanclam yaamn bydke, yabanclam varln artar. 1 Burjuva toplumunun ahlk anlay ite budur. inin yaayan emei, rettii madde billurlaarak, retim aralarnn sahibinin elinde, sermaye biiminde biriken l bir emek haline gelir. Kendini yapana yabanc ve stn olur, onu egemenlii altna alr, kendi ruhsuz yasasna gre on smrr. l emek ile canl emek, varolmak ile sahibolmak arasndaki bu balant, kapitalist toplumun etkin yasasdr. Bu mlkiyet kapitalistin elinde arttka, onun yapcs olan iinin varl yoksullar. Marx'in Kpitalde, kapitalist birikimin genel yasas diye nitelendirdii ite budur. 0 andan itibaren, insanlar arasndaki ilikiler, eyalar arasndaki ilikilere dnr. Sadece eyalarn ve onlarn sat deerlerinin karlat, insanlarn geleceinin eyalar arasndaki bu
1

Bkz. daha ilerde: At-deer ve ii snfnn yoksullamas.

70

karlamaya baland bu piyasann ve rekabetin yasalar gereince, insanlar, almalar, giriimleri, karlkl balantlar, eyalarn somut gelimelerinin noktalar haline gelmektedir. Sahibolmann insancl olmayan yasalar iindeki yabanclam insan, varln ve almasnda gerekletirdii amalarn bilinli bir ekilde izlenmesi olan zn orada yitirdi. Bir nesne haline geldi. Bu yabanclama, yaamn btn dzeylerinde geliir ve btn dzeylerde insan insanlktan uzaklatrp, toplumu bler. Ekonomik planda, Marx'm malfetiizmi olarak nitelendirdii budur. tahlarn karlat ormanda, kapitalist rekabette, tutucu ve despot birka giriimin zaferine tank olunur. Siyasal planda, haklar eitliinin iln, maliklerle malik olmayanlar arasndaki eitsizliin ikiyzllk maskesidir. Parann, malik olmayan herkesi, kendi kendisini veya emeini satmaya indirgedii bir rejimde, zgrlk yabanc bir efsane haline gelir. Yabanclama nedeniyle tasarnn gerek bir yaratmann gerek bir an olmasndan kmasyla, tasar benim eylemimin gelimesinin bir an da deil, fakat benim kavrayamadm bir gerein, beni sakatlayan bir evrenin hayal bir dl olur. Yabanclamalarn arkna kendini kaptran dnce, zndeki ey olmaktan kar, yeni aralar imal edecek bir ara haline gelir. Veya, bu arktan kurtulmay denerse, dnyann gerisindeki hayal evrende, hayalciliin ve dn btn gszlkleri ile kaybolur. Yabanclama yaratmann tersidir. Bu nedenle emein yabanclamas, eer bu tek yabanclama deilse, dier btn yabanclamalarn kkdr. Yaratc emei, yani insann zn daha kaynanda bozan: ite bu yabanclamadr. Marx'n birok kez belirttii gibi, yabanclama, retim aralarnn zel mlkiyeti ile domaktadr. yleyse ancak onunla birlikte yokolacaktr. te Marx'm 1844 El Yazmalarnm bir blmnde zetledii, marksist ahlkn temeli budur: 71

Komnizm, insann yabanclamas demek olan, retim aralarnn zel mlkiyetinin kalkmas, insann gerek znn insan tarafndan ve insan iin gerek benimsenmesidir. Bu, tam, bilinli, toplumsal yani insancl insann gemi gelimesi ile kazand btn zenginliin hi bir zerresinden vazgemeyen insann yeniden fethedilmesidir. nsann evrensel varln, evrensel bir biimde, yani her anlamyla insan olarak benimsemesidir. Yabanclamay amak iin, Hegel'de veya Feuerbach'da olduu gibi, yabanclamann bilincine varmak yetmez. nce bu yabanclamay yaratan dnyay, yani retim aralarnn zel mlkiyetine dayal rejimi deitirmek gerekir. Demek ki yabanclamay amak sadece felsefi eletirinin deil, fakat snf mcadelesinin ii olmaktadr. Bylece felsefenin isteklerini proletarya yklenmektedir. XIX' ncu yzyln ortalarnda, kapitalizmin mutlak zaferi ile yabanclama evrensel bir zellik kazannca, bu tarihsel nbet devri olanak dahiline girdi. Her ey mbadele devresine dahil oluyor ve her deer sat deerine indirgeniyordu. Oysa, byle bir evrende, ii snf, tarihsel konumundan dolay, retim aralarnn mlkiyetinin kkl bir biimde dnda kalmaktadr. i snfna kalan tek ey igcdr, emeidir. Btn dier toplumsal snflardan farkl olarak, Marx'm deyii ile, ii snf sadece insan olarak konumaktadr. Zira insann plak varlna, doay deitirme eylemi, yaratma eylemi demek olan ie, en derin ze indirgenmitir. Ayn zamanda, bu iin insancl niteliklerinden tamamen yoksun olarak, alma gcn retim aralarnn sahibine satmaktan baka birey yapamaz. i snf ile dier btn toplumsal snflar arasndaki fark temeldedir. rnein yoksul bir kyl veya bir. kk esnaf veya bir dkknc, yaama koullan bir iininkinden daha kt olsa bile, sahibi olduu retim aralarna ilikin istemleri, haklar vadr. Kk bi toprak parasna veya baraka bir dkkna sahiptir.
Marx. Manuscits de 1844, p. 87. Editions Sociales.

72

Yani onun haklar ve istemleri dardan gelmektedir. Mlkne yabanclamtr. Tutumu bir anlamda sahip olduu bu eyler tarafndan belirlenmekte, izilmektedir. Oysa proletaryann mcadelesi, varolma sorununun yaratt bir zorunluktur 1 . Emekinin alma gc, ancak onu retim aralarnn sahibine satabildii takdirde, geimini, dolaysyle yaamn salayabilecei iin, btn varolu olanaklar sermayeye kar yrtecei mcadeleye baldr. Emeki asndan, insan ancak mlkiyetin elik yasalarn krarak varolabilir. te, eski felsefe dilinde proletaryann devrimci zorunluu derken kastedilen budur. i snf bu anlam iinde, sonuna kadar devrimci olan tek snftr. Onun snf mcadelesi, btn toplumsal dzeni ve insan geleceinin, btn insanlarn kaderinin anlamn sz konusu etmektedir. Komnizm, paylamaclkm ilkel ve kaba bir biimde hayal ettii gibi, sahibolmann yabanclama iinde genelletirilmesi deildir. rnein Fransa'da Sylvain Marchal byle dnmtr. Komnizm, Marx'm 1844 El Yazmalarnda ok ak bir biimde belirttii gibi, mlkiyetin yabanclama iinde genelletirilmesi deil, fakat insann, btn insanlarn varlnn bir gerekletirilmesi biimidir. nk, snf toplumunun yabanc latrc yaplarnn yklmas, herkesin zgrletirilmesine ve snrsz gelimeye olanak verecektir. Bundan yararlanacaklar arasnda, sadece sahip olmadklarna yabanclaan iiler deil, sahip olduklarna yabanclaan eski smrcler de bulunacaktr. Marx iin zgrlk yolu zorunlu claak proletarya diktatrlnden gemektedir. Gnmzde, marksist ahlkn ilk sav, emeki snfn mcadelesine btn gcyle katlmak olmaktadr. Bu mcadelenin siyasal amalar, tm insann zgrlemesi ile birbirine karmaktadr.
Bu dufum Andr Gorz'un La morale de l'histoire (Ed. du Seuli 1959) adl kitabnda ortaya konmaktadr.
1

73

SOYUT KAVRAMLARIN YENDEN BM DETRMES VE PRATK

Filozoflar sadece dnyay eitli biimlerde ladlar, {MARX. fakat ama dnyay thse sur deitirmektir. Feuerbach.) Onzime yorum-

1844 El Yazmalar tarafndan temsil edilen aamada, gen Marx'in dnceleri soyut felsefenin etkisinden kurtulmamtr. Burjuva toplumunun eletirisi ve komnizm kavram hl soyut bir temele sahiptir: Gelecein toplumu olduu gibi, gnmzn toplumu da belirli bir felsef insan kavramna gre deerlendirilmektedir. Burjuva toplumu insann gerek tabiatna, zne uygun deildir. Komnizm gerek yeniden douu olacaktr . Devrimcinin grevi de gene u soyut temele sahiptir: nsann gerei ve z arasndaki elikiyi, insancll komnizm sayesinde gerekletirerek yoketmek. Toplumsal devrim ve komnizm, bilimsel olarak, insanlin evriminde tarihsel bir an biiminde anlalmamaktadr. Yabanclama ve bu yabanclamann almas teorisi, soyut ve ilhiyat bir zellie sahiptir. Bilimsel sosyalizme ulaabilmek iin, bu felsef kavramlarn
Marx. Manuscrits de 1844, p. 89. Editions Sociales. Bu konuda Maurice Godelier'nin La Pense, no 111, octobre 1963'te yaynlanan Economie politique et philosophique adl makalesine baknz.

74

gerek bir biim deitirmeye uramas gerekmektedir. Marx bu zorunluun bilincindedir. Gen hegelciler arasndaki baz arkadalar, zellikle Moses Hess, tamamen ahlk ve hayalci bir anlaya doru yneldiklerinde, bu gerek sosyalizmi Marx btn gcyle eletirmektedir. Feuerbach'n insancllna gelerek, nce Hess sonra Kari Grn, gerek insanlarn ve onlarn snfsal dmanlklarnn yerine, genel olarak insan koymaktadrlar. Burjuva toplumunda insann insanlktan uzaklatrlmasn eletirerek, gerek bir sosyalizmi ngrmektedirler. Bu sosyalizm, snf atmas ve toplumsal devrimle deil, fakat eitimin genellemesi sayesinde gerekletirilecek olan reformlarla ortaya kacaktr. Bu ahlk, hayal, ' soyutlama ve reformculuk karm, belirli bir snfsal anlam tayordu. Komnizmi gerekletirecek olan artk proletarya deildi. Gerek devrimin yerine konmak istenen bu gerek sosyalizm, Marx'a gre sosyalizm klna giren alman felsefesidir 1 . Bu felsefi komnizmi sona erdirmek iin, yabanclamadan sonra, bu kez de ilk sray toplumsal pratike (praxis) vermek yetimez. Toplumsal pratik, Marx'in 1844 El Yazmalarnda yapt gibi, yabanclamann ve bu yabanclamann almasnn birlii gibi kabul edilip de, ak bir biimde alma ve smf atmas olarak anlalmazsa, ne idealizimden ne de soyutlamadan kurtulmaya yarar. Eer ama hl -Hegel'e yakn bir anlamdainsamn kendi kendini yaratmasndan ibaretse, toplumsal pratik felsefesi alman idealizminin bir deikeninden baka bir ey deildir. (Kant ve Fichte'den beri, alman idealizmi bilginin aktif yan zerinde srar etmek gibi olumlu bir rol oynamtr.) Deiken, bilginin yerine eylemin konmasndan ibarettir. Bu, idealizmin bilinen temelini deitirmemitir: znesiz nesne olmaz. 1844 El Yazmalarnda, yabanclama ve toplumsal pratiin ana kavramlarnn yeniden biim deitirmesine rastla1 Marx. Oeuvres philosophiques, t. IX, p. 130. Editions Costes.

75

nr. Bu kavramlarn soyut kkenlerinden kurtulmas iin belirli bir aba vardr. 1844 El Yazmalarnda, toplumsal devrim ayn zamanda iki ayr kaynaktan douyor gibi gsterilmektedir: Bir yandan burjuva gerei ve gerek insancl z (soyut temel) arasndaki elikiden; te yandan da bizzat zel mlkiyetin gelimesinden (tarihsel ve bilimsel temel). Yabanclama kavramlarnn, toplumsal pratiin, eksiksiz insann1, komnizmin yeniden biimlendirilmesi, devrimin zonmluu ak bir biimde, retim ilikileri ile retici gler arasndaki eliki tarafndan yaratlan tarihsel bir zorunluk olarak ortaya ktnda tamamlanacaktr. te ancak o zaman, insann z soyut kavram zerine bina edilmi bir tarih felsefesi dnemi alm olacaktr. Bu alma ve bu yeniden biimlendirme Marx'da nasl olmaktadr ? Yabanclama kavramna olduu gibi, Pratik kavramna doru da, marksist dncenin ana kayna birlemektedir. Kant'tan Fichte ve Hegel'e kadar, alman felsefesi, insan giriiminin roln ortaya kard. Sadece bilginin aktif yann deil, ayn zamanda insann kendi kendini yaratma zelliini de.. Adam Smith'den Ricardo'ya kadar ingiliz siyasal iktisad, bu pratie, bu yaratc faaliyete somut bir anlam verdi: Bu btn deerin yaratcs olan emein anlamyd. Emek doay deitirerek ve yoksullatrarak bu anlam yaratyordu. Fransz sosyalizmi ve zellikle Saint-Simon, toplumun eylem iinde olduu dncesini getirdi. Yani toplum, iinde madd ve manev retim birliinin kendini ortaya koyduu kollektif bir organizmadr.
1 rnein 1844 El Yazmalarndaki eksiksiz insan kavramn, Kapitaldeki ile karlatrmak ilgin olacaktr. Marx Kapitalde bu kavram yle tanmlamaktadr: lm tehdidi altnda, byk sanayi toplumu, paralanm bireyi eksiksiz bireyle deitirmeye zorlar. Bu sonuncusu, almann en deiik gereklerine kafa tutabilecek yapdadr. Marx. Le Capital, livre I, t. II, p. 166.

76

Fransz komnistlerinden alman ikinci bir dnce daha vat dr: Bu pratiin, bir snf pratii olmas dncesi. Fransz devriminde bu snf burjuvazidir, daha sonra da proletaryadr. Bu proletarya, henz tarihsel grevinin ak bilinci ile olmasa bile, snfsal amalar ve snfsal solganlarla mcadele etmektedir. Soyut yabanclama kavram, ancak Marx'in olaylara snf asndan, ii snf asndan bakmasyla alm olacaktr. Yabanclamay aan pratik, devrimci pratik, bir snfn pratiidir. Proletaryann pratiidir. Bu pratik, bir yandan almadr; nk komnist devrim ancak retici glerin belirli bir derecede gelimesiyle olanakldr. Bu pratik, te yandan snf atmasdr; nk komnist devrim retim ilikilerinin deimesini gerektirir. Bundan byle Marx'in dncesinde yabanclama, insann ikilemesi ve kendi iinde blnmesi deil; toplumun blnmesi ve snf dmanldr. Yabanclamann almas, git gide proletaryann somut devrimci mcadelesi halinde belirginleecektir. Somut tarihsel analizin, soyutlamann yerini almas lsnde, hatta yabanclama deyimi (hibir zaman tamamen terkedilmemekle birlikte) git gide daha az kullanlacak, emein yabanclamas kavram bilimsel bir ierik kazanacaktr. Deer teorisi ve art-deer teorisi, emein yabanclamas teorisini amaktadr. Zaten insandaki bu durumu ele alan yabanclama kelimesinin ksmen terkedilmesinin sonucu olarak, fetiizm deyiminin git gide daha sk kullanlmasna tank olunmaktadr. Fetiizm yabanclamay yaratan koullar gstermektedir. Alman ideolojisi adl kitabnda Marx, gene alman felsefesinden alman bir terminoloji altnda, yeni bir ierik hazrladn belirtiyor: Filozoflara kendi dilleri ile hitabederek1, yabanclama deyimi, retici gler-retim ilikileri arasndaki elikiyi ve bundan doan smf atmasn ak ve seik bir biimde ortaya koyuyor.
1

Marx. L'Idologie allemande, p. 33. Editions Sociales.

77

Marksist felsefenin hareket noktas ve amac olan pratik, toplumsal bir faaliyet olarak; almann ve mcadelenin btn biimlerini kapsayarak, dnyann deimesi iin bir faaliyet biiminde tanmlanr: teknik, iktisad retim, deney ve bilimsel aratrma, devrimci mcadele, sanat yaratcl. Bu andan itibaren, Marx'm felsefede gerekletirdii Copernic devriminin ne olduunu daha ak bir biimde gryoruz: Soyutlamadan pratie, somuta gei.. Soyutlamann bittii yerde, gerek bir dnyada, gerek bilim balar. Pozitif, pratik faaliyetin temsilcisi, insanlarn pratik gelimesi srecinin temsilcisi bir bilim... Gerein temsili ile beraber, bamsz felsefe varlk ortamn yitirir.1 Esrarl bir grnten kurtarlm olan bir pratik kavram, Marx'n btn felsef aratrmalarnn kendisine doru birletii tarihsel maddeciliin bulunmasna yarad. Tarihsel maddecilik, Marx'n iktisat teorisine ve militan pratiine bilimsel bir temel kazandracaktr.

bid., p. 24.

78

TARHSEL MADDECLK
nsanlarn varln belirleyen, onlarn bilinci deildir; tersine, {MARX. litique. toplumsal Prface.) varlklar bilinlerini belirler. poContribution la critique de l'conomie

nsann dnyas, insann eseridir. Alman felsefesinin ve zellikle Fichte'nin bu temel dncesi, tarihsel maddecilikte, bilimsel ve devrimci ifadesini bulmaktadr. Pratikin ilk sistematik incelenmesi, btn tarihsel boyutlar ierisinde, Marx ve Engels tarafndan Alman deolojisi (1846) adl kitapta yaplmtr. Oradaki amalarn yle aklamaktadrlar: Bizim grme biimimiz ile alman felsefesinin ideolojik anlay arasnda var olan kartl ortaya karmak; ksacas, eski felsef bilincimiz ile olan hesabmz kapatmak. 1 Bu hesap kapatmak bir yl nce Kutsal Aile adl yaptla balamt. Bu kitapta, saf eletiri iinde blnm olan gen hegelcilere kar yle denmektedir: Dnceler bizi eyalarn eski bir durumundan daha ileri gtremez; ancak eyalarn eski durumunun yaratt dncelerin tesine gtrebilir. Gerekten de, dnceler hi bir eyi gerekletiremezler. Dnceleri gerekletirmek iin, pratik bir gc oyuna sokacak insanlar gereklidir.2
1 Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, Prface, p. 5.
2

Marx. La Sainte Famille. Oeuvres philosophiques, t. II, p. 23.

79

Eletiri hi bir ey yaratmaz; ii her eyi yaratr... i hatta insan yaratr. Alman deolojisinde Marx ve Engels bu temaya yeniden dneceklerdir: Tarihin ve kltrn motoru olan ey eletiri deil, devrimdir. Oysa alman felsef eletirisi, o ana kadar dinsel eletiri ile yetiniyordu. Bylece yalnz bilinen aldatc hayalleri ile mcadele ediyor, dnyann gerek dzenine dokunmuyordu. Dnyay olduu gibi brakp, sadece o dnya hakkndaki dncenin deimesine allmaktayd. lk sorun, dncenin dnya ile ilikisini saptamaktr. Bunun nasl zlebilecei, Marx'm felsefede yapt devrimde grlmektedir: Soyutlamadan pratie geile.. Gkten yer yzne inen alman felsefesinin tersine, burada yer yznden gk yzne ykselinmektedir.2 Yani yaantlarn aklayabilmek iin insanlarn bilinlerinden ve dncelerinden hareket edilmemektedir. Bilinlerini ve dncelerini anlayabilmek iin, varlklarndan ve gerek pratiklerinden hareket edilmektedir. Bilin, var olann ve yaplann bilincine varmaktr. Bilin hibir zaman bilinli varlktan baka bir ey deildir.3 Tarihsel maddeciliin temel temas udur: nsanlar kendi tarihlerini yaparlar. Fakat bunu keyf olarak, kendilerinin setikleri koullar iinde deil, gemiin dorudan doruya verdii ve gemiten miras kalan koullarda yaparlar. nsanlk tarihi biyolojik evrimden nitelik olarak farkl olmakla beraber, kkleri bu evrimde yzer. Hayvanda olduu gibi, insann da onu ayn zamanda doa ile birletiren ve doaya kar karan ihtiyalar vardr. Fakat hayvandan farkl olarak, sadece kendisini doaya uyduracak yerde,
J bid., pp. 30-31. 2 Marx. L'Idologie allemande, p. 23. 3 bid., p. 22. 4 Marx. Le Dix-Huit Brumaire de Louis Bonaparte. Editions Sociales, p. 13.

80

doay almas ile deitirir. nsanlk tarihi, ilk gerecin bulunmas ile, ihtiyalarn tatminine olanak verecek aralarn bulunmas ile balar. "Demek ki insann evresi doann sunduu bir ey deil, her zaman bir derecede deitirilmi, insancllatrlm bir doadr, rnein tarihi belirleyen corafya deil, corafyay belirleyen tarihtir. nsann doa ile ilikisi, aktif bir ilikidir. Marx'a gre, insanlar olduu srece, doann tarihi ile insanlarn tarihi birbirlerini karlkl olarak etkileyecek, belirleyecektir. Sanayide ve ticarette retici glerin durumu, insanlk tarihini tanmak iin gerekli ilk elemandr. Fakat ihtiyalarm tatmin ederek ve bu ihtiyalar karlamak iin aralar yaparak, insan kendine yeni ihtiyalar yaratr. nsan dier btn hayvan trlerinden ayrdeden zellik de, ite bu her zaman yeni ihtiyalar yaratmasdr. Hayvann isteklerinin listesi aa yukar deimezken, insann ihtiyalar srekli olarak geniler. nsan, kendisine hemen gerekenlerin tesinde de retim yapmak eilimindedir. Doay deitirirken bizzat kendisi de deiir ve kendinden nceki btn kuaklarn yarattklarn kavrayacak kadar duyulan glenir. Duyulan btn gemi uygarlk ve kltrn izlerini tar. Yapt ide, yarattnda btn insanlk vardr: Demek ki almann amac, insann trsel yaantsnn nesnelletirilmesidir... Hayvan ancak belirli bir lde ve mensubu olduu trn ihtiyalarna gre dzeltip biim verebilir. Oysa insan, btn trnn lsnde retim yapabilir. nsan gzellik yasalarna gre de yaratmasn bilir. htiyalarnn alma ile tatmininden ve yeni ihtiyalar yaratmadan sonra, insanlk tarihinin nc zellii, insanlar arasnda toplumsal ilikilerin kurumlamasdr. Doann denetim altna alnmas sava, bir i blmn gerektirir. retici glerin gelime derecesi, i blmnn karmaklk derecesine yansr. Kent ve ky ayrm, kentin iinde sanayi ve ticaret ilerinin ayrm, kafa ve kol emeinin ayrm, bu i blmndeki aamalar gs1

Marx. Manuscrits de 1844, p. 64.

81

terir. Toplumsal snflarn varl, retimin bu tarihsel evriminin deiik aamalarna balidr. Bir toplumsal snf tanmlayan ey, hereyden nce bir grup insann belirli bir toplumsal retim sistemindeki yeri, toplumsal i rgtlenmesindeki yeri ve dalia ak olarak, retim aralar ile ilikisidir. rnein proletaryay tanmlayan ey, hereyden nce retim aralarnn mlkiyetine sahip bulunmasdr. Toplumdaki yeri oradan gelir: Proletarya, kapitalistlerin, yani retim aralarnn mlkiyetine sahip olanlarn yararna olarak art-deer reticisidir. ki nesnel (objektif) elemann (retim aracna sahibolmamak ve art-deer yaratmak) dnda, proletaryay snf olarak tanmlamak iin nc ve znel (sbjektif) bir e daha vardr: Snfa ait olma bilinci ve snfa den tarihsel grevlerin kavranmas; snf atmas, siyasal iktidarn proletarya diktatrl yoluyla ele geirilmesi ve toplumun komnistletirilmesi.. Tarihsel grevinin bylece bilincine varmas, kendiliinden snf kendisi iin snf haline dntrr. Bir sre sonra Komnist Manifestosu'nun da iln edecei gibi, tarih, snf atmalarnn tarihidir. Bu ana kadar zgrlemeler snrl retici glere dayanyordu. Btn toplum iin yetersiz bir retim, ancak bazlarnn ihtiyalarn dierlerinin zararna olarak tatmin etmeleri ile bir gelime olanak dahiline giriyordu... te bu nedenledir ki, toplumlar bugne kadar daima bir kartlk erevesinde gelitiler; eskilerde zgr insanlarla kleler arasndaki kartlk, Ortaa'da asilzadeler ve serflr arasndaki kartlk, ada dnemde de burjuvazi ile proletarya arasndaki kartlk.1 Bu kartlklarn diyalektii, tarihin yntemidir. Demek ki tarihsel gelimenin temel yasas* retici glerle retim ilikileri arasndaki zorunlu uyumdur. Bu Marx'm o ana kadar yabanc1

Marx. L'Idologie

allemande. Oeuvres philosophiques, t. IX, pp.

84-85.

82

lama olarak nitelendirdii eyin bilimsel ifadesidir: Toplamsal g, yani i blmnn artlandrd ortak almadan doan retici g, bireylere yabanc bir g gibi grnr. Her devrim bunu kontrol altna almak, yani insanlar arasnda, retici glerin gelime derecesine uyan toplumsal ilikiler kurmak iin bir giriimdir. retici gler ile iliki biimi arasndaki bu eliki, ayn zamanda deiik yan biimler olarak, her defasnda bir ihtill eklinde patlak verdi... eitli snflarn atmas, bilin elikileri, ideolojik mcadele, siyasal mcadele vb.1 Tarihteki atmalarn kkenleri, retici glerin durumu ile retim ilikilerinin biimi arasndaki elikidedir. Bu nemli buluu aydnlatmak iin, Marx ve Engels, Alman deolojisinde tarihteki atlama noktalarn saptamaya ve tarihsel gelimenin temel aamalarm ana izgilerle tanmlamaya almaktadrlar. Bylece mlkiyetin birbirini izleyen biimlerini bir emada birletirdiler: lkel komnler, kleci toplum, feodal toplum, kapitalist toplum, komnist toplum. Bu emay dogma haline getirmemek gerekir. Krk yl sonra Engels bu konuda unlar yazacaktr: Bu ema sadece iktisat tarihi konusundaki o zamanki bilgilerimizin ne kadar eksik olduunu gstermektedir.2 Zaten bizzat Alman deolojisinde, bu emann aamalarn akladktan hemen sonra, Marx ve Engels unu ilve etmektedirler: Gzlem, hi bir soyutlama ve genellemeye yer vermeden, toplumsal ve siyasal yap ile retim arasndaki balanty gstermelidir.3 Yapsal incelemeden dinamik incelemeye geerek, tarihsel evrim incelemesinden soyutlama olanann bulunduu en genel sonularn sentezi konusunda yle demektedirler: Bu
1 2 3

bid., p. 86. Engels. Ludwig Feuerbach, prface, dans Etudes philosophiques, p. 14, Marx. L'Idologie allemande, p. 22.

83

genellemeler, kendi balarna, gerek tarihten ayr bir biimde ele alnarak hi bir deer tamazlar. Sadece tarihsel malzemenin daha rahatlkla snflandrlmasna, tarihin zel tabakalarnn birbirini nasl izlediinin belirtilmesine yararlar. Fakat, felsefede olduu gibi, bu genellemeler hi bir ekilde bir reete veremezler; tarihsel dnemlerin uydurulduu bir ema veremezler.! Bizzat Marx, bu nokta zerinde, btn dogmatizmden uzak bir bilimsel aratrmann ve teorik bir derinlemenin rneini verdi. Kapitalin bir blmnn ilk kaleme alnmas demek olan Kapitalist retimden nceki Mlkiyet Biimleri zerindeki 1857-1858 yllarndaki incelemesinde yapt bu ii. Bu inceleme, rnein Asya Tipi retim Biimini zmleyerek Alman deolojisinden ok daha karmak ve daha ayrntl bir tablo vermektedir. Marx, snfsz toplumdan snfl topluma gei biimlerinden birisi olan Asya Tipi retim Biiminin elikili bir zellik gsterdiini belirtiyordu: Mlkiyetin topluma ait olmasna ramen, insann insan tarafndan smrlmesinin zel biimlerine ve despotik bir devlete rastlanmaktayd. Bu retim biimi ne ilkel komne, ne kleci topluma, ne de feodaliteye indirgenebilirdi. Bu retim biimi birok eski Asya ve Afrika toplumunda geliti. Marx bunun Hindistan'da nasl ilediini Kapitalde (1. kitap, cilt 2, ss. 47-48) anlatmaktadr. Bu konudaki incelemesini 1858'de yazp da ancak 1939'da yaynlanan Kapitalist retimden nceki Mlkiyet Biimleri adl kitabnda gelitirdi. Tarihsel ve etnoratik aratrmalar, o yandan bu yana, Marx'in bu anlaynn doruluunu ve verimliliini ortaya koydu. Oysa, Asya retim Biimi zerinde Leningrad'daki uzun bir tartmadan sonra, marksizm tarihsel evrimin kat emasnn dna taan retim biimi olaslnn verimli varsaymndan mah bid., p. 24.

84

rum kald. Her yerde ve her zaman ilkel komnal toplum, klecilik, feodalite, kapitalizm ve sosyalizmden geen be aamal tarihsel bir evrim emasyd bu. Stalin Diyalektik Maddecilik, Tarihsel Maddecilik adl kitabnda bu emaya gerek bir tarih felsefesi biimi verdi. Yani, tarihsel evrimi bir eit d zorunlua indirgeyen metafizik bir soyutlama haline getirdi. Be aamal emaya bal kalan tarihi, rnein tnka toplumunu veya afrikal baz toplumlar incelediinde, bo yere yrtnr, inceledii olaylar zorla klecilik veya feodalite bal altna sokmaya alr. Sanki btn halklarn tarihi, eski Yunan'dan batl kapitalizme kadar uzanan tipik evrim izgisine indirgenebilirmi gibi. Marx, 8 mart 1881'de Vra Zassoulitch'e yazd mektupta, tarm komnnden zel mlkiyete geiin eitli biimlerde olabileceini gstererek, somut analizin gzel bir rneini veriyordu: ki zm mmkn. Ama birisi veya dieri iin, elbette ki birbirinden son derecede farkl tarihsel koullar gereklidir. Marksizmin bilimsel bir uygulamasnn baka bir rneini de Lenin, tarihsel evrimin soyut emasndan deil de Rus ekonomisinin somut bir analizinden hareketle, halklarn Rusya'daki ekonomik evrim zerindeki anlaylarn rterek verdi. Stalin'in dogmatik emasnn terkedilmesi, yleyse hi bir ekilde revizyon olarak nitelendirilemez. Tersine bu, Marx'm dnd anlamda, emann bilimsel znn ona yeniden iade edilmesidir. Marx ve Engels, aratrmalarnn beinci bir aamasnda, Alman Ideolojisinde, devlet teorisinin ilk taslaklarn izdiler. Daha Hegel'in Devlet Felsefesinin Eletirisinde ve Yahudi Sorununda, Marx, burjuva toplumunu artlandran ve ynetenin devlet olmad, tersine burjuva toplumunun devleti artlandrp ve ynettii sonucuna varmt. Ayn zamanda siyasal yabanclamay ve bu yabanclamann yaratt hayali de zmledi. Siyasal yabanclama, devleti sanki toplumun ortak karm, zel kar-

lardan ayr olarak temsil eden bamsz bir biim gibi sunuyordu. Marx, devletin iindeki btn siyasal atmalarn, demokrasi, aristokrasi ve krallk arasndaki atmalarn, sadece snf atmalarnn gerisinde cereyan ettii aldatc atmalar olduunu ortaya koydu. Marx, her snfn, genel kar dile getirdii iddias altnda kendi snfsal karlarn maskeleyerek siyasal iktidar nasl ele geirmeye altn gstermektedir. Hukukun kapsam daima snfsal koullardan domakta 1 ve Marx devleti yle tanmlamaktadr : Devlet, egemen bir snfn bireylerinin, ortak karlarn deerlendirdikleri bir biimdir.2 Burjuvazinin zel durumunda, Devlet, mlkiyetlerini ve karlarn, darda olduu kadar ierde de korumak iin, burjuvalarn zorunluk karsnda kendi kendilerine verdikleri bir rgtlenme biiminden baka birey deildir.3 Nihayet bizzat bilincin kendisi toplumsal hir rndr. nsanlar, varolma aralarn ve toplumsal ilikilerini yarattklar gibi, felsef, siyasal, dinsel, estetik dncelerini de imal ederler. l bir sonu zorunlu olarak bu anlaytan doar. nce, toplumdaki egemen dnceler egemen snfn dnceleridir4. Sonra, belirli bir dnemde devrimci dncenin varl, devrimci bir snfn varln gsterir5. Nihayet, sonucun neden zerinde bir tepkisi vardr ve bu tepki, bilincin ve bilincin doduu koullarn arasndaki etkileimdir. Marksizmi, ayn zamanda idealist ve mekanik olan Durkheim'in sosyolojizminden ayran da ite bidur. Tarihsel maddecilik asndan Marx'in temel kavramlarnn
Marx. L'Idologie allemande. Oeuvres philosophiques, t. VIH, p. 157. Ibid., p. 71. 3 Ibid., p. 70. 4 Ibid., pp. 48-49. 5 Ibid., p. 50. Tarihsel maddeciliin btn olarak Marx tarafndan anlatld yaptlar iin Alman deolojisinden baka bkz. Marx'm Annenkov'a yazd 28 aralk 1846 tarihli mektup ve Siyasal ktisadn Eletirisine Katk (1850)'nn nsz.
2 1

86

deimesi bylece tamamlanmaktadr: Bizim iin komnizm, gerein uymak zorunda olduu bir ideal deildir. Biz komnizmi, bugnk durumu deitiren gerek bir hareket olarak deerlendiriyoruz. Bu hareketin koullar, halen var olan temellerden domaktadr. 1 Komnist devriminin zorunluu, retim ilikileri ile retici gler arasnda uyumann zorunluu yasasnn uygulanmasnn zel bir durumundan ibarettir. Bu devrim zorunludur, nk teknik ilerlemenin ve ekonomik organizasyonun bugnk aamasnda, retim ilikileri, mlkiyetin kapitalist rejimi, retici glerin gelimesine engel haline geldiler: retimin toplumsallatrlmasnn bu derecesinde, mlkiyetin zel biimi, felketi harekete geiren bir tarihsel yanltr. htiyalarn, kaynaklarn ve emein evrensel bir biimde rgtlenmesi iin olanaklar vardr ve bu nedenle, snflarn ortadan kaldrlmas artk mmkndr 2 . Bizzat eksiksiz insan kavram, soyut felsefenin sonucu olduu halde, tarihsel soyut bir anlam tamaktadr. Devrimci eylemde, insann deimesi ile koullarn deimesi ayn zamana rastlamaktadr. 3 Demek ki yeni insan, koullarn deimesi ile birlikte olumaktadr. Bireyin gerek manev zenginlii, gerek ilikilerin zenginliine baldr.4 Toplumsal gcn denetim altna alnmas, retici glerle retim ilikileri arasndaki uyumadan doan yabanclamadan kurtarma, bireyi toplumdan ayran, gemi insanln birikmi yaratmalarnn tm iktidarn ve btn zenginlii, bireyi yabanc hale getiren bir duruma son verir. Ancak bakalaryla ortak yaantdadr ki, her birey kabiliyetlerini her ynde gelitirecek aralara sahiptir. Ancak baka bid., p. 35. 2 bid., p. 80. 3 Marx. L'Idologie allemande, t. VII, p. 214. 4 bid., p. 37.

87

laryla ortak yaantdadr ki bireysel zgrlk olanakldr.1 Kelimenin tamamen insancl anlamnda bir zgrlk. Olaanln ve yadsmann yoksul kaprisi deil, kendinde, insanln gemiteki ve imdiki kltrn ve gcn toplayan gerek bir kudret. Ayn zamanda bizzat bu insanln tesine gemek, onun tesinde de yaratmak, her bireyde var olan bu tam insanlk sayesinde, herkesin geleceine, yaratc katksna olanak veren bir kudret. Marx'a gre komnizm her bireyin Raphael'in yerine geebilmesini salayc koullar yaratmaz. Kendisini Raphael'in tuvali sayan her bireyin zgr bir biimde gelimesi iin koullar yaratr.2 Bu tarihsel bak as iinde, tam insan, yalnz yabanclamadan kurtulan insan deil, evrensel bir yaantya sahip olan insandr. zel mlkiyetin ve i blmnn ortadan kaldrlmas, bugnk retici gler ve dnya ticaretinin yaratt bir temel zerinde bireylerin birlemesi demektir. Bireylerin zgr geliiminin laftan ibaret kalmayaca komnist toplumunda, bu gelimenin koulu bireyler arasndaki ilikidir. liki ya ekonomik koullarda, ya herkesin zgr geliiminde zorunlu olarak bulunan dayanmada, ya da var olan retici gler temeli zerinde bireylerin kendilerini ortaya koyduklar biimdedir.3 Snfsz toplumda, bireyin ve toplumun yaam kendinde kart hale gelmedii zaman, insan gerekten ve somut bir biimde geliecektir. Bylece tarihsel maddecilik bizim, tamamen olaysal bir tarihin ampirizminden ve tarih felsefelerinin idealist ve teolojik soyutlamalarndan kurtulmamza olanak verir. Bu tarihsel metodoloji, btn dogmatizmlerin tam zddm meydana getirir. Yapsal analiz asndan, Marx ve Engels btn determinist ve antidiyalektik abartmalar bizzat dzelttiler. Alman deolo bid., p. 87. bid., p. 14. 3 ibid., p. 98.
2

88

jisi ve Felsefenin Sefaletindeki baz formllere yeniden dndler. Marx temel ilkeyi yle ortaya koydu: Yeni retici gler elde ederek, insanlar retim biimlerini deitirirler ve retim biimlerini deitirirken btn toplumsal ilikileri yeni batan dzenlerler. Marx'm verdii rnek de ematik ve mekanist idi : Kolla alan deirmen size szerenin bulunduu bir toplum; buharla alan deirmen ise, sanayi kapitalizminin bulunduu bir toplum verir. Ayn ekilde, Alman deolojisinde temel ilkeyi u biimde formlletirdi: Yaam belirleyen bilin deil, bilinci belirleyen yaamdr. Sonra da u yorumu ilve etti : Bu nedenle, ahlk, din, metafizik ve ideolojinin geri kalan yan ve btn bunlara uygun bilin biimleri btn bamsz grnlerini yitirirler. Btn bunlarn tarihleri ve evrimleri yoktur.* Kaba mekanik bir anlaya dayanan yorumlara sebebolabilecek bu formller, daha sonra Marx ve Engels tarafndan ak bir biimde eletirildi ve dzeltildi. Joseph Ploch'a yollanan 21 eyll 1890 tarihli mektupta Engels unlar yazyordu: Marx ve bir lde bizzat ben, genlerin bazen olaylarn ekonomik yanna gereinden fazla nem vermelerinin sorumluluunu tayoruz. in bu yann inkr eden rakiplerimizin karsnda, onlarn inkr ettikleri ilkenin altm izmek gerekiyordu. Karlkl etkileime katlan dier etmenlerin yerini belirtecek zaman, frsat ve yeri her zaman bulamyorduk. Fakat tarihin belirli bir dnemini analiz etmek gerektiinde, yani pratik uygulamada i deiiyordu ve hata yaplmyordu.3 Marx Louis Bonaparte'n Onsekiz Brmerinde, btn diyalektik karmakl iinde sunulan tarihsel bir analizin en gzel rneini vermektedir. Devletin olduu kadar bilin biimleri konusunda da, btn
1 Marx. Misre de la philosophie, p. 119. Editions Sociales. 2 Marx. L'Idologie allemande, p. 23. 3 Marx et Engels. Etudes philosophiques, p. 156. Editions Sociales. 89

bamsz grlerini yitirirler formln dzelten Engels, Conrad Schmidt'e yazd 27 ekim 1890 tarihli bir mektupta zel olarak onlarn greli zerkliklerinden szetmektediri. st yap kurumlarnn greli zerkliklerinin altn izen Marx, Siyasal ktisadn Eletirisine Katk adl yaptnda yle yazyordu: Glk, yunan sanat ile efsanenin, toplumsal gelimenin belirli biimlerine bal bulunduunu anlamakta deildir. Glk, bunlarn bize hl estetik bir zevk vermelerinde ve bizim hl -baz bakmlardan- normlarn deeri ve nfuz edilemez modeller olmalar olayndadr.2 Baz deerlerin nasl kendilerini yaratan tarihsel koullardan sonra da hayatta kaldklarn bylece gstererek, Marx, btn mekanik yorumlar bertaraf etmek amacyla, temel ile styap arasndaki akl gsteren ilgin bir rnek vermektedir. Kapitalin drdnc kitabnda u olay zerinde durmaktadr: likiler hi bir zaman bu kadar basit deildir... Eer bu anlalmazsa, Lessing'in ok iyi alaya ald XVIII'nci yzyl franszlarnn vehmine ulalr. Madem ki teknikte ve baka eylerde eskileri geride braktk, yleyse niin epik bir iir yapmayalm? Ve ite Henriade, liada'nn yerini alyor!3 Dinamik analiz asndan Marx'm be aamay nasl dzelttiini ve diyalektikletirdiini Alman deolojisinde grmtk. Asya Tipi retim Biimi zerindeki metinde, ekonomik ve toplumsal bir oluumdan bir bakasna geiin, otomatik olmaktan ok uzak bir biimde, nasl birbiri ile uyumayan eitli i ve d koullar gerektirdiini ortaya koymaktadr. Bir durgunluk, bir bozulma, hatta bir gerileme olasln da hi bir zaman darda tutmamaktadr. Demek ki artk aamalar ve styaplar: temelden hareketle karmak olanak ddr. Bizim tarih anlaymz, her eyden nce
1 bid., p. 157. 2 Marx. Contribution la critiqu de l'conomie politique, p. 175. Editions Sociales. 3 Marx. Histoire des doctrines conomiques, t. II, p. 159. Ed. Gostes.

90

inceleme iin bir yol gstermedir. Yoksa yaplar hegelci bir biimde kullanabileceimiz bir manivela deildir.1 Bu tarihsel karmak diyalektik, hereyi ekonomiye indirgemeyi veya hereyi ekonomiden karmay yasaklad iin, birok yzeyde eletirinin ne srd gibi, bizi bir ekonomik determinizmce gtrmez-, tarihi de hi bir zaman yasasz bir olasla terketmez. Bertaraf ettii ey, tarihi kendi dndaki bir zorunlua boyun ediren, tarih felsefelerine egemen olanlar gibi mistik ve soyut bir anlaytr. Tarih kendi dndaki byk bir yasaya gre gelimez.2 Tarihin kendi i zorunluunun yasalarn bulmak,a priori bir emay ileriye de yanstarak deil, btn koullarn sabrl ve titiz bir incelenmesini gerektirir. B aratrma her zel durumda yeniden yaplmak zorundadr. Bu noktada da hegelci yntemin tamamen tersine evrilmesi sz konusudur. Hegelciliin bu ters yz edilmesinin nitelii ve anlamnn doru bir tanmm yapmadan, marksist maddeciliin anlamn ve niteliini tanmlamak olanakszdr.

1 Engels. Lettre Conradt Schmitd d 5 aot 1890, dans Etudes philosophiques, p. 153. 2 Marx. L'Idologie allemande, p. 39.

91

MARX'IN MADDECL
Gemi btn maddeciliin ana hatas, nesnenin,

gerein, s o m u t insan faaliyeti olarak, znel bir biimde deil de, ancak nesne veya kurum biiminde alglanmasdr. {MARX. Premire thse sur Feuerbach.)

Marx'in pratik kavramm yeniden hazrlayarak felsefede yapt kkl dnm, bu tersine evirmeyi belirleme olana verir. Marx, Feuerbach'n yapt gibi Hegel'in sistemini tersine evirmedi; onu frlatp att, reddetti. Marx, hegelci yntemi olduu gibi kabul etmedi; tersine evirdi. Marx sistemi reddetti. Yani idealizmi reddetti, fakat Feuerbach'n aamasna da yapp kalmad. dealist bir ontolojinin yerine maddeci bir ontoloji koymad. Bir metafizii bir antropoloji ile; ve nihayet bir dini de insancllk veya insan dini olarak adlandrlan baka bir din ile de deitirmedi. Marksizm, Hegel'in ruh dedii yerde madde demekle yetinen, doallatrlm bir hegelcilik deildir. Hegel'in ruha balad deimez diyalektik yasalarn maddeye uygulamakla da yetinmez. Marksizm soyut bir maddecilik deildir. Varla dogmatik bir biimde yerleip, ne olduunu kesin bir biimde sylediini ileri srmez. Marksizmi pratikten hareket etmeden izaha almak, di92

yalektik olmayan bir yol izlemek ve marksizm ncesi, dogmatik bir felsefe anlayna yeniden dnmek demektir. Marksist maddecilik ile, rnein 18'nci yzyl fransz maddecilii arasndaki fark temeldedir. Marx, fransz maddeciliinin feodal mutlakiyetilie kar, teolojiye kar, metafizie kar erdemini kabul ediyordu. Fakat bu felsefenin Hegel ve Feuerbach aracl ile Marx zerinde yapt etki dikkat ekicidir. Maddenin bilince oranla ncelii zerindeki ana tez, klasik alman felsefesinden, Kant'tan, Fichte'den, Hegel'den gelmektedir. Feuerbach'm Hegel'den ok daha zavall olduunu Marx ve Engels birok kez tekrarladlar. Marx Kutsal Ailede fransz maddecilik tarihinin sentetik bir zetini yaparken, zellikle bu maddeciliin pratik deeri zerinde, onu dorudan doruya sosyalizme ve komnizme balayan, manev ve siyasal sonular zerinde durmaktadr: Eer insan koullar tarafndan biimlendi riliyorsa, bu koullar insancl o'arak ekillendirmek gerekir . Bu nedenle Helvetius ve Holbach'dan uzun uzun szetmektedir. Teorik adan, escartes'dan gelen fransz maddecilii dine ve metafizie kar doa bilimlerinin geliimi yararna sava demektir. Bu maddecilie Marx'm iki itiraz vardr: Marksizm ncesi maddecilik, soyut bir hayaletten ibaret, sadece mekaniin yasalarna boyun een, maddenin ok zavall bir anlaydr. Bacon'dan sonra, evriminin devamnda maddecilik inatlk haline gelmitir... Maddiyat ieini kaybetmekte ve geometrinin soyut maddiyat olmaktadr. Fizik hareket, mekanik ve matematik harekete feda edilmektedir.2 zellikle, insanlarn pratik eyleminden hareket etme yerine, nesnelerin iinde bulunmay iddia etmektedir: Btn gemi maddeciliin ana hatas, Feuerbach'mki de dahil, nesnenin,
1

Marx. La Sainte Famille. Oeuvres philosophiques, t. II, p. 253. 2 bid., p. 230.

93

gerein, alglanan dnyann, soyut insan eylemi, pratik olarak deil, nsezi olarak anlalmasdr. Bu, aktif yann niin idealizm tarafndan, maddecilie kart olarak gelitirildiini aklar. Fakat bu gelitirme sadece soyut biimde olmutur. nk doal olarak idealizm, gerek somut eylemi, bu nitelikleriyle tanmamaktadr.! 18' nei yzyl fransz maddecilii, Holbach, Helvetius ve La Mettrie'nin maddecilii, ikili bir hayale boyun edi: Doa bilimlerinin geliimindeki belirli bir anda bilinen bilimsel yasalar, sanki kesin zn meydana getiriyorlarm gibi doaya yanstmaktan, madde kavramn bylece yoksullatrmaktan ibaret olan bilimci hayal... Oysa her byk bilimsel bulu, maddenin felsef anlamm Zenginletirir. ok daha temelde olan ikinci hayal, pratii, bilgi eylemini, sonu olarak da tarihsel zelliini dikkate almadn ileri sren dogmatik hayaldir. Sanki bir olgu, olan deilmi, insanlarn, doann deitirilmesinin bir ok bin yllk eserlerindeki teknik ve dnce tarafndan meydana getirilmi deil gibi. Bilginin bu aktif yannm bilincine varlmasndan, bugnk doann bu insancllatrlmasndan hareket etmeyen ve eyalar insandan soyutlayarak anlatmak iddiasnda bulunan bir maddecilik, eletiri ncesi bir maddeciliktir. Marksist maddeciliin asl deeri, maddecilii, sanki Kant, Fichte ve Hegel yaamamlar gibi ele almamasmdadr. Marx yle demektedir: Natralizm veya hmanizm (insancllk), idealizimden olduu kadar maddecikten de farkl bir eydir ve ayn zamanda da onlar birletiren gerektir. Ayn zamanda gryoruz ki, sadece natralizm evrensel tarihin eylemini anlayabilecek gtedir.2 Bazlarnn grmek istediklerinin tersine, Marx'in bu sz1

Marx. Premire thse sur Feuerbach, dans Etudes philosophiques, Marx. Manuscrits de 1844, p. 136.

p. 61.
2

94

lerinde ne maddecilik ile idealizm arasnda bir uyuma denemesi veya sentez, ne de birinin veya dierinin almas sz konusu deildir. O ana kadar var olan maddecilik, Dmocrite'den Gassendi'ye ve La Mettrie'den Feuerbach'a kadar, pratiin yarglanmasndan kanma iddias ile, kaynan ve ltlerini yanl tanyarak, insanla, pratii ile ve bilinen eylemi ile hi bir ilikisi bulunmayan soyut bir doay sergiliyordu. dealizm, Kant'tan Fichte'ye ve Hegel'e kadar, kken, bilgi ve sonu arasndaki an, bilginin faaliyetini gklere kararak, her eyin znede bulunduunu ne sryordu; neden hareketle doduunu unutarak eylemi soyutlama iddiasndayd. Marx, bu ikili soyutlamay maddecilii terketmeden at. Ama, o ana kadar sadece idealizm tarafndan soyut olarak gelitirilen btn aktif yan, insan pratiinin evrimi iinde dnerek, maddecilie maletti. Bylece onun dnya anlay, eski maddeciler gibi, doay plak varl iinde soyutlamadan ve idealistler gibi, bilginin veya toplumsal pratiin znel ann soyutlamadan, balang ile sonu birbirine yeniden birletirecektir. Marx'in bu giriimini Lenin yle zetleyecektir: lk balang, idealizm tarafndan unutturulmu ve biim deitirmitir. Diyalektik maddecilik, balangc, devam ve son ile birletiren tek yoldur.1 Marksist maddecik bylece, zne ve nesne ilikileri sorununa orijinal bir zm getiren iki temel tez zerinde kurulmaktadr: 1 Doa bilgisinin ve doann kullanlmasnn, znenin pratiinden soyutlanamyacam gsteren,, doann insancllatrlmas tezi. 2 Nesnenin zne olmadan tannmasnn olanakszl ne kadar aksa, znesiz nesnenin bulunmayacan sylemenin samaln gsteren, maddenin ncelii tezi. Doann insancllatrlmas, deneysel bir gerektir. Marx, Feuerbach'n maddeciliinin maddesel dnyay pratik bir faaliyet
1

Lenin. Cahiers philosophiques, p. 242.

95

olarak kabul etmedii iin knyordu1. yle demekteydi: Onu evreleyen dnyann,. btn sonsuzluun dorudan verdii bir nesne olmadn, fakat sanayiin ve toplumun durumunun rn olduunu grememektedir. Bu tarihsel bir rndr, bir dizi kuan eyleminin sonucudur.2 Feuerbach, daha nceki btn maddecilerin de olduu gibi, dnyann, onu meydana getiren bireylerin yaayan eylemlerinin bir toplam olduunu hi bir zaman anlayamad... O'nda tarih ve maddecilik birbirinden tamamen ayrdr.3 nk u anda iinde yaadmz dnya, kurumlar ve rnler dnyasdr. nsann eseri olarak, insancl belirtiler bakmndan zengindir. Bu dnya sadece doa yasalarnn rd bir doku deildir; kendi bana amac ve anlam vardr. Binlerce yldr insan kuaklarnn tasarlar eyalarda kristalleti. nsann doa ile birlii, btn alar boyunca sanayide var oldu.4 Sanayi tarihi ve sanayiin yaratt nesnel varlk, temel insan glerinin ak kitab, insann somut olarak var olan psikolojisidir... Sanayi, doann gerek tarihsel ilikisi ve -onun devam olarak- doa bilimlerinin insan ile birlikte gerek tarihsel balantsdr... Bizzat tarih, doa tarihinin, doann insana dnmesinin gerek bir parasdr.5 Marksist maddecilik bylece, kurulmu bir nesneden hareketle, eyleme ve kurucu zneye ulamak iin somut bir yntem hazrlayarak, fenomenoloji sorunlarnn anahtarn vermektedir. Bu maddeci yntemi, insanlar niyetlerinde olduu gibi, eyalarn anlamlarmn douunu ve aralarndaki balanty anlamaya olanak veren bir yntemdir. Anlamn anlalmas, ayn zamanda -tarihsel analiz yoluyla- yaratc, retici insann amal eylemleri1

Marx. |Neuvime thse sur Feuerbach, dans Etudes philosophiques, Marx. L'Idologie allemande, p. 45. bid., p. 47. bid., p. 45. Marx. Manuscrits de 1844, pp. 94-96.

p. 63.
2 3 4 5

96

nin bilincine varma ve kurumlarn veya rnlerin yaratlmasnn eitli anlarnn ideal kopyasdr. Nesnenin bilgi tarafndan bylece uyunlatrilmas, ne Hegel'in ne de Husserl'in kar koyamadklar idealist bir hayali kolayca yaratmaktadr. Marx bunun mekanizmasn yle aklamaktadr: Somut somuttur, nk somut, birok belirlemelerin sentezi, yani deiikliin birimidir. Bu nedenledir ki, gerek hareket noktas olmasna ramen, dncede sentez olarak, sonu olarak grlmektedir. Birinci giriim, temsilin tamlm soyut bir tanma indirgemektedir. kincisinde ise, soyut tanmlamalar, somutun yeniden yaratlmasnn dnce yoluyla yaplmasn zorlamaktadr. te bu nedenledir ki, Hegel, gerei dncenin bir sonucu imi gibi anlamak hayaline kapld... Oysa soyuttan somuta ykselmekten ibaret olan yntem, dnce asndan sadece somutun kavranmas biimidir. Fakat bu hi bir ekilde bizzat somutun dou sreci deildir.1 Dncenin bu kaymas sonucu, bilgide sadece varsaym ve kavramlarn retken eylemini grerek ve balang noktasn, rastlanan direnleri, pratik snamalar unutarak, gerein bilimsel kopyas ile nesnenin tamamen znenin eseri olduu gerek bir yaratma birbirine kartrlmaktadr. Bu idealizmin ana kklerinden birisidir. Hatta Fichte'den Hegel'e ve Husserl'den Bachelard'a kadar en byk aklclar arasnda bile, bu hayal her zaman yeniden domaktadr. Marx bu eilim iinde kendini tketmedi. Pratik ve zihinsel faaliyetin, almann, insanlarn kesintisiz maddesel yaratclnn doay insncllatrdn ve soyut olarak alnan, insandan ayr bir biimde sabitlemi olan doa2 nm kendisi iin hi bir anlam olmadn gsterdikten sonra, Marx, glgesinin zerinden atlayabileceine daima inanan idealistin ldrc atlayim yapmamaktadr. Doay ancak bizim
1 2

Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, p. 165. Marx. Manuscrits de 1844, p. 147.

97

zerimizdeki ve bizim onun zerindeki eylemi ile tanyabildiimizi kabul etmek, onun biz olmadan da, bizden bamsz olarak bizden nce de sonra da var olduunu inkr anlamna hi bir zaman gelmez. Marx yle diyor: Bir eyin maddesel mlkiyetleri, baka eylerle dtaki ilikilerinde kendisini daima belli eder, ama onlardan domaz.1 Bir eyin mlkiyetlerinin ancak baka eylerle ilikilerinde ortaya kmas, hareket noktas olarak seilen ayn nesneye gre bir eyin baka bir eyden farkl grnmesini izah etmez. rnein vcudumuz, duyu organlar ve kendine zg faaliyetleri ile... Bu en mtevaz dzeyde gerektir: Eer bir akl ta krmz ve bir bakas beyaz ise, farklln nedenini bu eylerin kendiliinden var olan yap veya bileim farknda aramam gerekir. Yani onlara bakmam olayndan bamsz olarak dnmem gerekir. Ayn ey en karmak bilimsel dzeyde de geerlidir: l arac ile ok kk bir madde arasnda karlkl bir etkileim var olmas ve mikro maddeyi benim ancak l arac ile ve tek ynl ve greli olarak inceleyebilmem, bu ok kk maddenin l arac tarafndan yaratld anlamna gelmez. Eer l arac olmadan hi bir ey renemezsek, bu onun dnda hi bir eyin var olmad anlamna da gelmez. Marx nce u noktann altn iziyor: Gnmzn doasnn insan bir parasdr ve artk sadece insann eseri olan doal bir ortamn rn ve kurumlaryla evrili deildir: "D dnyann ncelii srmektedir ve btn bunlar, doal drtlerle hareket eden kuan rn olan ilk insanlara uygulanamazlar.2 (Doal drtlerle hareket eden kuan rn demek, doaya zg bir biimde, btn d mdahaleden bamsz olarak meydana gelen demektir.) Marx, ideoloji ve paleontoloji bilimlerinin, btn ilhiyat ve idealist soyutlamalara kar maddenin bilinten ve dnyann
1 2

Marx. Le Capital, livre I, t. I, p. 71. Marx. L'Idologie allemande, p. 46.

98

da insan trnden nce var olduu gereini ortaya koyduunu hatrlatmaktadr: Dnyann meydana gelmesini bir kendi kendini yaratma sreci olarak deerlendiren bir jeonozi bilimi, bu konuda idealistlere sert bir darbe vurmutur. Doal drtlerle hareket eden kuak, yaratma teorisini rten tek pratik delildir.1 lk insan ve genel olarak doay kim yaratt? sorusuna Marx u cevab vermektedir: Bizzat sorunun kendisi bir soyutlama rndr. Bu soruya nasl ulatn kendi kendine sor.,. Eer insann ve doann yaratlmas sorusunu ortaya atyorsan, demek ki insann ve doann soyutlamasn yapyorsun. Sanki var deillermi gibi dnyorsun ve buna ramen, onlarn var olduunu sana kantlamam istiyorsun. yleyse sana unu diyorum: Soyutlamadan vazge, bylece sorundan da vazgeeceksin... Zira dndn ve beni soruya ektiin andan itibaren, doann ve insann varl zerinde yaptn soyutlama biiminin hi bir anlam kalmyacaktr.2 Varlk zerindeki her soru bir varlktan kar; dolaysyle de, bizzat bu soruda, sz konusu varln yokluunu kastettii iin elikilidir. Yokluk kavram, btn ieriinin boaltld hayal edilen bir varlktan hareketle, ancak soyutlama ile gelitirilebilir. Bu soruqun, yokluktan varla gei demek olacak bir yaratma anlamndan yoksun bu formln samalnn bilincine varmak, maddeciliin yapc eylemidir. Kutsal Ailenin nl safyalarnda, Marx, idealizmin soyut hayallerinin mekanizmasn ortaya koyuyor: Gereklerden hareMarx. Manuscrits de 1844, p. 98. bidem. Bu noktada Fichte'nin Ben zerindeki delillerini, Marx'in tersine evirerek buraya aktard dikkati ekmektedir. Fichte bilin konusunda unlar yazmaktadr:Byle bir durum tasavvur ediliyor ve soruluyor: (Ben) eskiden ne idi?.. Kendi Ben'ini kendi bilincinde olarak dnce yoluyla ilve etmeden hi bir ey dnlemez. Kendi bilinci zerinde hi bir zaman soyutlama yaplamaz. Bu nedenle de yukardakinin benzeri bir soruya hi bir zaman cevap verilemez. nk insan kendini anlamaya balad andan itibaren bu bu tr sorular sormaktan vazgeer. (Fichte. Grundlage, I, pp. 97-98.)
2 1

99

ketle, rnein elmalardan, armutlardan, ileklerden, bademlerden hareketle meyve kavramn olutururuz. Daha sonra, onlarn z olan meyvenin deiik varolu biimlerini, elma, armut, badem diye adlandrrz. Fakat, gerek meyvelerden hareketle soyut bir kavrama ulamak ne derecede kolaysa, soyut bir meyve kavramndan hareketle gerek meyveleri yaratmak o derecede zordur. Hatta, soyutlamadan vazgeilmedii durumda, soyutlamadan onun zddna gei olanakszdr. Demek ki filozof, yapt soyutlamaya, Tanr'nn yaratma gcne benzer, esrarengiz bir g vermektedir. O andan itibaren kavram kendi kendine gelimeye balar: Soyut dilde bu ilem, z zne olarak anlamak diye adlandrlr... hegelci sistemin temeli budur. 2 Hl nesnenin kopyasnn yaplmas ile ilk kez yaplmasnn kartrld noktadayz. Bu karklklardan dolaydr ki, idealizm her eyi tersine evirir. Marx, Feuerbach'n maddeciliinin hegelci sistemi ayaklar zerine koymak gibi bir yarar saladn, yani soyut yabanclamaya son vererek eyalarn dzenini yeniden kurduunu sylyordu: Feuerbach'n en byk deeri, gerek maddecilii ve gerek bilimi kurmu olmaktr... Mutlak pozitif olmay iddia eden yadsmann yadsmasna kar, nesnel olarak kendi kendisi zerine bina edilmi pozitifi kard.3 Kavramn soyutlanmas somutun ilk yadsmas (ve ilk yabanclama) idi. Kavramdan hareketle yaratlan somut, yadsmann yadsmas idi. Maddecilik, artk akln yabanclamas olmaktan kan gerek doann tam pozitifliine yerlemesidir. Feuerbach yle yazmaktadr: Yarln kart (mantn kabul ettii genel varln) yokluk deil, fakat somut ve duygulu varlktr.4 Ateizm dinin yadsmas deildir. Tam anlamyla pozitiflik, insa1 Marx. La Sainte Famille, p. 101. bidem., 104. 3 Marx, Manuscrits de 1844, pp. 126-127. 4 Feuerbach. Contribution la critique de la philosophie de Hegel (1839) dans Manifestes philosophiques. Althusser'in evirisi, pp. 32-33.
2

100

nn ve doann, yabanc bir etki ve esrarengizletirme olmadan tannmas ve kabul edilmesidir. Feuerbach bylece, varsaymsz olmayan, fakat gerek maddesel varsaymlar deneysel biimde, olduklar gibi inceleyen, bu nedenle de gerekten eletirici olan tek maddeci dnya kavramna yolu at. nsan doann varldr... Doal ve aktif bir varlktr... 2 ihtiyalar ile, istekleri ile ve kendisinin tesinde, ihtiyalarnn ve isteklerinin nesneleri ile, kendisi de bir hayvan olarak... te bu nedenledir ki, nesnel bir varlk olarak, ac eken bir varlktr3 ve, bu aclarn amak ve ihtiyalarn tatmin etmek iin hareket eder, alr. Etten ve kemikten yaplm gerek insan, doann btn glerini duyan insan, gerek nesnel temel gcn yabanclama nedeni ile yabanc bir nesne gibi ortaya koyar. zne bunu ortaya koyma ilemi deildir; eylemi de ayn biimde nesnel olmas gereken gerek nesnel gcn znelliidir. Nesnel varlk, nesnel bir biimde hareket eder; nesnellik onun znde bulunmasayd nesnel hareket edemezdi. Bizzat kendisi nesneler tarafndan konduu, nk kkeninde kendisi doa olduu iin, nesneler yaratr, nesneler ortaya koyar. Onun nesnel rn, nesnel faaliyetin teyid etmekten baka bir ey yapmaz.4
Marx. L'Idologie allemande. Oeuvres philosophiques, t. VII, p. 253. Marx. Manuscrits de 1844, p. 136. 3 Ibid., p. 138. 4 Marx. Manuscrits de 1844, p. 136. Bu noktada bir kez daha marksist dncenin ne lde eletirici, Kant ve Fichte tesi olduunu hatrlatmakta yarar var. rnein Fichte iin d dnya, gerei, sonuta pratik akln bir postlasdr. Grev yasasnla yerine getirilmesi, zerinde etkide bulunduu dnya gereini geciktirir. Marx'ta, Locke'un deneyciliinde veya 18'nci yzyl fra sz maddeciliindeki dogmatik sunulmu dnya kavram da yoktur. Fakat maddeci teyidi kuran pratik, Fichte'de olduu gibi, ahlk yasasma indirgenmemitir. Lenin, Maddecilik ve Ampiriokrtizm adl kitabnda, Marx'm bilgi teorisinin dogmatik olmayan zelliine dikkati ekti. Onu Fichte'nin idealizmi ile kar karya getiren v onu, gerein temelini pratikten; baka bir ltte arayan btn dogmatik maddeciliklerden ayran zelliin zerinde durdu.
2 1

Hegelci idealizmin yeniden ayaklan zerine konulmasndan sonra ulalan maddecilik iln edilen bir maddecilik deildir. Dnce ve eylem asndan yaplan keyf bir seme anlamnda postla da deildir. Pratik, varsaymsal zellii ortaya karmaktadr. Bu maddecilik, dncenin aklclnn ve eylemin sorumluluunun zorunlu kouludur. Sadece pratiin denetimini bekleyen byle bir maddecilik, ancak pratik tarafndan yeniden deitirilebilir. Hegel'de dnce deimez ilkelerden hareket etmektedir. Tamamlanm, kesin bir tme ulamtr. Mutlak olarak zerk, d gerekten bamsz bir biimde gelimektedir. Oysa, ne dogmatik ne soyut olmayan bir dnce, deimez ilkelerden, sonsuz nsezilerden hareket edemez. Bu tutum ayn zamanda idealizmi ve soyutlamay bertaraf eder. nsanolunun pratii, bugn nerdeyse tamamen insancllatrlm bir dnya yaratsa bile, maddecilii ilk koul olarak kabul etmeden, ne kkenini ne de geliimini aklayamaz. nce kendi kkenini aklayamaz. Dnya eski idealizmin potlasnda olduu gibi insan bilgisi ile balamaz; ama insan pratii ile de balamaz. nsan tarihinden nce biyolojik bir evrim var olmutur. yleyse pratik, kendini ve hareket noktasndaki arln, idealizmi bir kenara atmadan aklayamaz. Geliimini de, idealizmden kurtulmadan aklayamaz. nsan pratiinin zerinde uyguland ey, belki de Kant'n kendiliinden anlalamaz eyi deildir. Bir eyin kendiliinden var olmasna evet; nk biim pratiimizden bamsz olarak ve ondan nce vardr. Fakat tannamaz oluuna, hayr! Yani yaps belirsiz deildir; yoksa baz bilimsel varsaymlara dayanmas ve dierlerini doru karmas aklanamazd. Agnostisizmi, pragmatizmi ve felsefedeki btn dier nc yol giriimlerini bir kenara atmadan, pratik kendi geliimim, baarlarn ve baarszlklarn aklayamaz. Bu maddecilik maddeyi nasl tanmlayabilir ? Maddeci, maddenin felsef kavramn yle tanmlamakta102

dr: Madde, bizden bamsz olarak var olan ve zerimizdeki etkisinin duyularmz harekete geirdii bir eydir. Bu, benim hayallerim, dlerim ve soyut dncelerimden bamsz kendi bana var olan eyin varln savunmak, eer Kant'taki gibi tannamaz ve fark ortaya konamaz ise ne ie yarar? Bu soyut maddeden grntlerin btn zenginliini karmak da, bu zenginlii idealizmdeki gibi akln eyleminden yaratmaktaki kadar anlalmaz olacaktr. Engels bunu ok iyi bir biimde belirtmektedir: Madde, madde olarak, tamamen dncenin ve soyutlamann rndr. Biz eyalarn niteliksel farkllklarnn soyutlamasn, madde kavram, altnda birletirerek yapyoruz.1 Bu noktada Feuerbach'n dikkate deer bir tezinin yeniden ele alndna tank oluyoruz: Madde, k, elektrik, hava, su, toprak, bitki demektir... Madde ekilsiz, dondurulmu bir ey olarak dnlemez. Niteliksiz varlk, bir hayaldir.2 Bu, canl ve zengin madde kavramndan hareketle, diyalektik btn anlamn kazanmaktadr.

Engels. Anti-Dhring, p. 462. Editiom Sociales. * Feuerbach, Oeuvres, t. III, p. 142,

103

MARX'DA DYALEKTK
Hegel iin eliki tme ait bir andr. Marx iin, t m elikinin bir andr.

Marx iin, insann, dncesinin ve eyleminin dnda diyalektiin var olmad doru mudur? Onun iin diyalektik sadece zne ile nesne veya nesneler arasndaki iliki midir? Baka bir deyile, eyaya uygulanan diyalektik, akln onun araclyla hareketini eyalara yanstt, gerei diyalektikletirdii ve doadan szetmek hayali ile kendinden szettii bir yabanclamann rn mdr? Bu aslnda marksizmden ncesine ait bir sorundur. Felsefe Tarihi adl kitabnda Hegel, Kant'a u eletiride bulunmaktadr: Soyut idealizm elikinin devamna izin verir, fakat (kendinden olann) elikili olmasn istemez. elikiyi sadece kafamzn iine koyar. Hegel daha sonra ayn konuda alayc bir ifade kullanacaktr: Eyalar iin ne byk bir efkat! Eer o eyalar birbirleri ile eliiyorsa ne zc bir durum ! Yazk i1 Gerekte, dncenin diyalektii bulmak ve ona bavurmak zorunda kalmasnn amac, doann baka bir manta isyan eden grntlerinin mant ile diyalektii btnletirmektir. Diyalektik, gerein karmak grntlerini aklla izah etmek iin bir abadr.
1

Hegel. Leons sur l'histoire de la philosophic, t III, pp. 581-582.

104

Bylece, bizzat kkeni nedeniyle, diyalektik, dnceyi snrlandrmaktan uzak, gerein yeni grntlerine bir aldr. 18'nei yzyl ingiliz ve fransz maddecilii, diyalektie nemsiz bir yer verdi; nk onlarn madde anlay yoksul ve soyuttur. Marx yle yazmaktadr: Maddenin ayrlmaz zellikleri arasnda, hareket ilk ve en derin zelliktir. Sadece matematik ve mekanik bir hareket olarak deil, daha ok igd, yaamla ilgili, akl, (Jacob Boehme'nin deyimi ile) maddenin znt eilimi olarak.1 Diyalektik, aklc dnceye, oluu ve bu oluun motoru olan elikileri btnletirmek olana veren aratrma yntemidir. Demek ki Marx'm maddeci gr asnda, diyalektik Hegel'deki gibi olamazd. Marx hegelci yntemi korumad, tersin evirdi. Burada da pratiin ncelii, bu tersine evirmenin anahtardr. Hegel'in idealist, ilhiyat sisteminde, btn gerekler bilgiye dayandrlmaktadr. Fichte'ye gre bu bir gerilemedir. 1. Kavram son tahlilde dnyann kumadr. 2. Dnyay meydana getiren kavramlar sistemi, tamamlanm bir btndr. 3. zellikle bu btn taralndan egemenlii altna alnan diyalektik, sistemin iinde, her an btne balayan yasalarn incelenmesidir. (Hegel'in deyii ile sonlu sonsuza balanmaktadr.) Sistemi baaa etmek, bu dogmatik ve ilhiyat idealizmin yerine, dogmatik ve sonu olarak ilhiyat bir maddecilie kaymak olacaktr. Bu maddecilik, tamamlanm bir doa iine, diyalektik yasalarn gene tamamlanm bir sistemini yerletirecektir. Yntemi baaa etmek ise, daha da ileri gitme anlamna
Marx. La Sainte Famille, t. II, pp. 229-230.

105

gelecektir. Marx, pratiin yolundan yararlanarak idealizmden maddecilie gemi ve byece hegelci dogmatizmden kopmutur. Gerek dnyaya uyguland, ondan hareket ettii ve kendini ona apriori kabul ettirmek yerine, onu anlamaya alt iin, bu diyalektik zorunlu olarak ak ve her zaman iin eksiktir. Hi bir zaman tamamlanm olmadan, srekli bir biimde geliecektir. Marx'm hegelci dncenin kafesi diye nitelendirdii eyi tersine evirmek yeterli olmad. Kafesi tersine evirsek de, iinde kalm oluyorduk. Maddecilik ite bu kafesten kmaya olanak verir. Yani sadece onu devirmekle yetinmez, onu krmaya, yeni gereklerin domaya devam ettii gerek dnyaya nfuz etmeye de yarar. Bu gerekler, hegelci dncenin tamamlanm btnlne girmiyordu. (zellikle bu dnemde, ii hareketlerinin ve mcadelelerinin ykseliine tank olunmaktayd: ngiltere'de artizm, Fransa'da liyonlu ipek iileri ve Almanya'da Silezya dokumaclarnn ayaklanmas.) Tarih sona ermemiti. Demek ki sistem olarak, paralanm ve reddedilmi olmalyd. yleyse hegelci yntemden geriye ne kalmaktadr? nk Hegel yntemini sistemin hizmetine koymutu. Belirli snrlar ama yasa ile birlikte, bu yntemi sistemin iine yerletirmiti. Hegel'de diyalektik, tmn egemenlii altndadr. Hegel iin tm, mutlak, kendinin belirli anlarnn dnda sz konusu deildir ve onlarn zerinde bir d motor etkisi yapamaz. Hegel'in sisteminde yapt ilhiyat yer deitirmede, her an var olan Tanr, her an lr ve Tanr'nn bu lm, ayn zamanda O'nun sonsuz yaamdr. Tanr lmtr ve sadece bu lmden dolay, her an varln ve yaamn duyurur. te hegelci felsefenin ana gr as budur 1 . Mutlan zaman iinde gelimesi, her ann almasn da beraberinde getirir. Bylece her an kendisini mutlakla zdeletirir ve onu, zorunlu bir belirleme olarak ifade eden
Bu konuda bkz. Roger Garaudy, Dieu est mort (Etde sur Hegel), P.U.F., 1962.
1

106

ey biiminde ortaya koyar. Ama, kendi kendine yettiini iddia eden bir ey olarak reddeder. Klasik manta indirgenemeyecek olan bu orijinal balantnn ad ite diyalektiktir. Tm ile eliki arasndaki ilikiler, Hegel'de, bu temel ilikinin zel bir durumundan ibarettir. Sonlu bir varlk olarak tm, eliki olarak yaanmaktadr. Veya znel (sbjektif) bir dil kullanmak iin yle sylenebilir: Tm, elikide rahatlar. Btnn her sonlu varlkta ayrlmaz bir biimde var oluu, bir eliki gibi grnr. Bu ayrlmaz biimde bulunu, o sonlu varln meydana gelmesinin, lmnn ve almasnn kaynadr. Diyalektik her eyden nce ilikinin mantdr. liki, hatta en ilkel biimi ile bile, diyalektiktir. Bu diyalektik birimi, iinde kimlik ve farkn sadece dtan bir dnle soyut anlar olduu, bu canl, somut elikili tm ortaya koyarak, Hegel dnceyi deta eyalarn kaynayan kalbine yerletiriyordu: Kimlik eyalarda deil, sadece dncede vardr. Dnce kimlii, fark ve farkllk ile karlatrr. Gerekte her terim ancak kart ile sz konusudur, tek bana yoktur. Soyut dnce iin sadece metafizik ncelik olan ey, yaayan gerek asndan bir elikidir. Grnte sadece farkl olan iki terim, ayn zamanda ayrlmaz bir balant iindedir: Her biri dierinde dnlr. Ayn zamanda dierini darda brakr ve iinde barndrr. Bu hareketin i kaynadr. eliki, her sonlu varlkta, her zel varlkta, onun yaayan ruhu gibidir. nk bu varlk, tmn belirlenmesinden baka bir ey deildir. Her sonlu varla ilk hareketi veren eliki, tmn bu zel varlktaki ifadesinden ibarettir. Hegel iin dnya bir tm ve gerek de bu btnn yeniden kurulmasdr. Oradan hareketle, her gerek iliki elikidir; her para ancak gerek olduu biim altnda, yani tmle ilikisine gre tanmlanr. Bir ey, olmad her eydir. nk kendi dndaki her ey onu belirleyen koullardr ve sadece bu nedenle kendisi de zorunlu hale gelir. 107

Eyalarn bu ekilde karlkl olarak birbirlerini artlandrmalar, mlkiyetlerini yaratr: Arlk ve renk bu dnceyi aydnlatr. Mutlak anlamda soyutlanm, hi bir eyle ilikisi bulunmayan bir ey tasarlamak sadece olanaksz deildir; byle bir ey var olamaz. Doada veya dncede var olan her ey, kendinden baka bir eyin, kendinin kartnn varln da gerektirir. Bu kart, onun zorunlu dzelticisi, tamamlaycsdr. Diyalektik, ztlamann mantdr. Her eyin kendi olmayan her eyle ilikisi, btnle olan bu elikili iliki, ztlama olarak kendini tanmlar. eyler, birbirlerini karlkl olarak snrlayarak, birbirlerinin gelimelerine snrlar koyarak, ztlama, hatta uyumazlk ilikileri ierisine girerler. Sonulanm her gerek bylece kendisini, snrlar iine baka bir gerek tarafndan, kendisinin tm olmasn engelleyen dier gereklerin tm tarafndan itilmi bulur. Niceliksel fizik, bugnk aamasnda, hegelci diyalektiin bu yanna, hatta madde dzeyinde nemli bir aydnlk getirmektedir. Diyalektik, hareketin mantdr. arpan glerden kurulan, bu dnyada, hareket, evrensel bamszln zorunlu bir sonucudur. Eer her ey varlm srdrebiliyorsa, her ey hareket halindedir demektir. Dinlenmenin bir speklasyon olduunu, hi bir yerde hi bir zaman mutlak bir dinlenme hali bulunmadn, fakat sadece az veya ok kararl dengelerin var olduunu Hegel gsterdi. Sonu olarak, ilkel olarak hareketsiz varlklarn nasl harekete geirildiklerini sormak da yanl bir sorundur. Gerek sorun, hareket gereinden kalkarak, dinlenme grnnn aklamasn yapmaktr. Dinlenme halinin, yani hareketsizliin bir soyutlama olmasna karlk, sadece hareket gerektir. Hegel'den bu yana, nkleer fizikten astrofizie kadar, btn bilimsel gelimeler bu gr asnn doruluunu kantladlar. Eer masann yanltc hareketsizliinin tesinde, kendisini meydana getiren, atomlarn kaynamasn gremiyorsak, kabahat gr kabiliyetimizin ilkelliindedir. 108

Hegel bir yandan hareketi birbirlerinden bamsz olarak kabul edilen eylerin dnda bir eymi, yani hareketsizmi gibi dnen mekanizmay reddetmektedir; te yandan da, onun sonucu olan Tanr'ya inanmay kabul etmemektedir. nk eer hareket maddenin iinde deilse, onunla zdelememise, eer balangta hareketsizlik varsa, evreni harekete geirmek iin bir balang fiskesine bavurmak gerekecektir. Diyalektik, yaamn mantdr. Diyalektik, meydana gelmedeki bir organik btnn i ilikilerinin hareket halindeki tmdr. Eyalarn ereklii, ite bu kendilerinde bulunan hareket, sonulanm yaplar ile elikilerinden doan ve onlar kendilerinin tesine, sonsuza doru gtren bu eilimdir. Lenin'in Hegel'in Mant zerindeki yorumunda altn izdii gibi, eksiksiz bir varln zellii, kendi sonuna doru ilerlemektir. Biimsel mantk, dnceyi eyalarn dnda brakyordu. Hegel'in mant, akln en yksek gereini yle aklamaktadr: Doann ve tarihin gereini tamamen akln nfuz edebilecei bir hale sokmak; varl bize kendi mant iinde canlandrmak. Eyalarn varolu nedenini kendi aklmzda bulmak, ideal bir biimde yeniden kurarak kendi i gerekliliini ortaya koymak, kendisini pozitivizmle snrlandrmayan btn bilimlerin, akldla dmeyen btn felsefelerin amacdr. Kukusuz ki, hegelci dnceden, kendine canllk veren yntemi deil de, sonuta vard kapal sistemi alrsak, eliki, doada, tarihte ve dncedeki varlyla ilhiyat bir nitelie sahip olur. Hegel'de eliki ve btn, sonlu ve sonsuzda olduu gibi, kar karya ve i iedir: Sonsuz asndan btn olan, sonlu asndan bir elikidir. Btn, sonlu varlk araclyla eliki

Lenin. Logique, t. I, p. 24.

109

olarak yaanmaktadr. Veya eliki hegelci yntemin, btn ise hegelci sistemin ana kesimidir. Hegel'in mirasnn kullanlmasndaki farkllklar buradan gelmektedir. Diyalektiin esas olarak sadece btnn veya elikinin alnmasna veya bunlarn her birisinin tanmlanmasna gre bu farkllklar domaktadr. rnein, hegelci dncenin yerine btnn getalt kavramn veya elikinin kierkegaardc kavramn koyunca byle bir durum ortaya kacaktr. Diyalektik Hegel'de, btnn ve elikinin temel kesimleri ile, evrensel bir anlamn bulunduu ve doay, tarihi've dnceyi iine ald aktr. Fakat, ayn zamanda dnyann ilhiyat bir anlayn dile getirdii de bir gerektir. Her eyden nce, nk eliki onun iin sadece btnn bir anndan ibarettir. Her an, btn, tm oluu kendisine katlmaya arr: Onun balangtan beri harekete getirici olan varl, her zel varlkta, ikencesi olarak hazr ve nazrdr. Kusursuz bir varlk olarak yetersizlii ise gelimesinin motorudur. Fakat bu yetersizlik ancak btne oranla sz konusudur. Zaten Hegel, hi bir yanl anlamaya meydan vermeyecek biimde yle demektedir: Eyann kkenine giderek, tohumdaki btn gelimeler bulunabilir.! Demek ki btn, oluun anlarndan nce de vardr ve bu anlarn temelini bizzat atmktadr. eliki sadece btnn kk bir parasdr. yleyse bu hegelci btn anlay u noktalar beraberinde getirmektedir: 1. Tamamlanm bir dnyann ve tarihin varl; 2. Mutlak bilgi onsuz geekleemiyecei iin, bu tamamlanmann renilmi olmas. Bu iki koul yerine geldiinde gerek, akln tamamen kavrayp nfuz edebilecei bir haldedir; nk kkenine gidildiinde, bu gerek, akl ile zdelemektedir. Mantk terimleriyle, Hegel bizi kendi kendini yapmakta
Hegel. Logique, t. I, p. 24.

110

olan dnyann yaratc eylemi ile btnlemeye gtrmek istiyor. Btn varlklarn ayrlmaz paras olan bu yaratc eylem ve bizim mutlak dnce iinde yaamamz, bir sanat eserinin douuna benzemektedir: Estetik yaratclkta zgrlk, maddesini ve ieriini bizzat kendisi bulur, ve bu yaratc zgrlk, yaratlacak yaptn i zorunluu ile zdeleir. Din de ayn ekilde, efsane plannda diyalektik doumun grntsn verir. Evrensel zne, gklerin ve yerin yaratcs olan Tanr'nn benzeridir, ve meydana geli, canlandrlmas ile elikilidir. Estetik ve dinsel bu ikili kyaslama, bizim sadece hegelci sistemin soyut biimini anlamamza yarar. Diyalektik yntem, acaba bu idealist ve soyut sistemden ve estetik ve ilhiyat benzerliklerden ayrlamaz m? Marx iin, hegelci felsefenin maddeci bir adan deitirilmesi ve zihinsel soyutlamadan bilime gei, gerek bilimsel yntemle zdeleen diyalektik bir yntemin kurulmasna olanak vermektedir: Bu kendisini pozitivizmle, sadece olaylar arasndaki ilikilerin aranmasyla snrlandrmayan, fakat olaylar arasndaki i ve zorunlu balanty1 aratran bir yntemdir. Oysa bilimlerin gelimesi, zellikle doa ve tarih asndan, diyalektie bavurmay zorunlu klmtr. Bir doa ve tarih diyalektiinin varl, Hegel'in ilhiyat postlasn hi de beraberinde getirmez. Bu doann ve tarihin, kendilerinden nce var olan ayrlmaz bir paras, doadan ncesine ait bir mantn postlasdr. Bir doa diyalektiinden szetmek, maddenin yapsnn ancak diyalektik bir yntemle incelenebileceini kabul etmek demekten teye bir anlam tamaz. Diyalektik, eyalarn zerine aklacak ve onlara empoze edilecek a priori bir ema deildir. Bu soyut anlay, sisteminin ilhiyat postlalar nedeniyle eyalarn gerek deerini altst eden Hegel'e aitti. O'nun andaki bilimler, Kant ve Laplace'n astronomik varsaymlar, Hutton ve Lyell'in jeolojisi, Diderot ve
Marx. Le Capital, livre III, 1.1, p. 225.

111

Lamarck'n deime konusundaki tahminleri, Goethe'tin biyolojik organisizmi ile karteziyenlerin ve 18'nci yzyln mekanizmasn altst ederek, Hegel'e deneye dayanan eler getirdiler. O da bunlardan hareketle, diyalektiin byk yasalarndan bazlarm ortaya kard. Hegel bu yasalar formlletirdi ve sistemletirdi. Bylece de bilimsel dnceye harikulde bir yenilik kazandrd. Onu bir anlamda, dnce tarihinin tamamlanm bilanosu haline getirdi. Hegel, Kant'nkinin benzeri bir hayalin kurbanyd: Aristo'nun mant, klid'in geometrisi ve Nevton'un fiziinden hareket eden Kant, duygularn ve anlamann a priori biimlerini sonsuza kadar geerli olacak ekilde tanmladn ileri srmt. Hegel de ayn biimde, dnyann bilimsel kavramnn bir aamasn, tarihin ve dncenin deimez, sonsuz yapsyla kartrd. Hegel'in Marx tarafndan maddeci adan tersine evrilmesi, aslnda, Hegel'in Kant'tan sonra eyalarn gerek dzenini tersine evirmi olmas olaynn bilincine varlmasndan baka bir ey deildi. Yani diyalektii yeniden ayaklar zerine yerletirmek gerekiyordu. dealizme ve soyutlamaya kar Marx'm maddeciliinin zellii, eyalar bizim kavramlarmza uygun olarak biimlendirme gibi yanl bir iddiay reddederek, tersine, kendi kavramlarmz mtevaz bir biimde eyalara uygun olarak biimlendirmektir. Bunun ilk doal sonucu, hi bir kavramn sonsuz ve kesin olmad, felsefenin tamamlanm bir sistem biimi olamyaca, diyalektik kesimler listesinin kapanm bir liste olamyacadr. Diyalektik yntem, maddeci yani ak yorumlanmasnda, dogmatik sistemi bylece paralamaktadr. Bilimlerin tarihi batanbaa, deneylerin ve pratiin itii altnda, fazla yoksul olan kavramlarmzn nasl srekli olarak darmadan olduunu gsterir. yleyse hegelci idealizmin ve tm olarak idealizmin yklmas, deneysel aratrmalar yntemindeki soyut ve dogmatik diyalektiin deimesi, ilk plana btn deil de elikiyi koyarak, 112

gr asnn deimesini gerektirmektedir. Hegel'de btn, kendi kendisini snrlandrr ve elikiyi yaratan da budur. Marx iin, tersine, elikinin gelimesinden, yadsmann yadsmasndan yeni btnler domaktadr. lk planda gelen ve kendi kendisini snrlandran evrensel deil, fakat kendi iinde varolu koullarn tamad iin, zorunlu olarak kendi kendini aan zeldir. Diyalektik ayni zamanda bu varlk yetersizlii ve dncenin bu arsdf. Hegel iin eliki, btnn bir andr. Marx iin btn, elikinin bir andr. yleyse diyalektiin, sadece insan tarihinde, bilgide, toplum pratiinde geerli baz modellerin bir eit doa zerine yanstlmas olduu doru deildir. Maddiyet sadece, zihinsel eylem veya insan pratii asndan snr, direnme, yadsma (inkr) deildir. nk bu, her zaman ayn, soyut, kendine zde, herhangi bir yadsma deildir. Kendisinden olan byle bir varsayma hayr cevab vermektedir. Ve bazen de evet. Bu olumsuz cevap, pratik bir zellik tamaktadr. Bir eit rza demektir: Doa boyun emekte, kendisiyle oynamasna izin vermektedir. Bu varsayma gre hareket edersek, doa zerinde g sahibiyim demektir. Bu varsaymlarn birbirlerini tahrip ettikleri ve dolaysyle ilerinden hi birisinin varlnn sonuncu bir yapsn ortaya karma iddiasnda bulunamayaca dorudur. Fakat yaandndan dolay len her varsaym, bize doa zerinde yeni bir g miras brakmaktadr. Bu g onun lmnden sonra da hayatta kalmaktadr; yeni varsaym, yerine getii varsaymn mirassdr. Bu gler birikmekte ve bugnk hareketlerin, doay kullanmak iin onlardan yararlanarak, en azndan yapsnn bir taslan izmektedir. Bu kkensel doann plak varln dorulamakla yetinemeyiz. Eer doa diren ve snr gibi grnd kadar rza gibi de grnyorsa, bu onun bir yaps olduunu dndrr. Bilgi, varsaymlar, deneyler, baarszlklar sonucu, snrlarn eyalarn 113

zerinde belirler. O maddelerin hareketini ve ritmini iyi kt benimser. Bu hareket ve bu ritm acaba diyalektik midir? Sadece bilimlerin tarihi, bu soruyu cevaplandrabilir. Nesnenin gereklerinin mekaniin ve eski mantn emalarn paralayarak kullanlmaz hale getirdii bir olgudur. Fizikten biyolojiye kadar doa bilimleri, dnce alkanlklarmz zerine artan bir basky srekli olarak yaptlar. Ta ki, geleneksel mant belirli bir dzeyde terkedinceye kadar.. Bu bask, aratrclar geleneksel mantn yasalarna ve mekanizmin ilkelerine uyan modellerden bakalarn aramaya zorlad. Oysa, eer bir yap varsaym doru karsa, eer bu varsaym etkili grnrse, eer maddeler zerinde bize olanaklar salarsa, dnlen bu yap ile kendisinden olan arasnda hi bir gerek balant bulunmad nasl dnlebilir? Kendisi hi bir dzeyde yle olmayan bir varlk zerinde, diyalektik bir dnce, bize nasl olanak salayabilir? te bu nedenledir Jd, bizzat Marx, hatta doada diyalektik ilikilerin bulunduunu telkin etmektedir, rnein art-deer retimi ve kapitalist sistemin douunu incelediinde, yle demektedir: Doa bilimlerinde olduu gibi, burada da Hegri'in Mantk'ta szn ettii yasa kendini teyid etmektedir. Bu, nicelikteki deimelerin, belirli bir dzeye ulatktan sonra, nitelikteki deiiklikleri de beraberinde getirdiidir.1 Bu konudaki bir dtp notunda, Marx kimyasal olaylara atfta bulunmaktadr. Bu beklenmedik bir kyaslama deildir; nk, Engels'in eitli bilimlerde doa diyalektiini aratrd bir dnemde, bu almalar yakndan izleyen ve tavsip eden Marx (zellikle 1873-18 /4 yazmalar bunun tandr), doa olaylarnn ve tarihin diyalektik nitelii zerinde durmaktadr: Basit nicelik deimeleri sonunda patronun kapitaliste dnmesini incelediim IIFnc blmn sonunda -ki orada, tarihte olduu kadar doa bilimlerinde de bunun delillerini
t Marx. Le Capital, livre I, t. I, p. 302.

114

yazyorum- Hegel'in niceliksel deiimin niteliksel deiime dnmesiyle ilgili yasasn greceksin. Acaba bu doa diyalektiinin kabul edilii, keyf bir genelleme ve deiik dzeylerin ve planlarn zelliklerinin yanl tannmas anlamn da beraberinde mi tamaktadr? Hi bir ekilde bu sz konusu deildir. Doann yasalar ile dncenin yasalarnn tek ve ayn evrene ait olduklar eer doruysa, doann yasalarn dncenin yasalarnn maddeletirilmi yansmas olarak kabul etmemek gerekir. Byle bir ey yapmak, ilhiyat bir anlay telkin etmek veya en az hegelci olarak, varoluu doaya mutlak bir anlayla koymak olur. Bir doa diyalektiinin olduunu sylemek, nceden bilmeyi ve doann evriminin temel yasalarnn deimeyeceini ne srmek deildir. Tam tersine, bilimsel bulularn yadsnamaz itii altnda, aristocu mantkta ve mekaniin ilkelerinde, ok daha genel bir diyalektik dn asndan ve eitli bilimlerce ortaya karlan doann yanlarn gznne alarak, zel bir durumu grmektedir. Diyalektik yasalarn, kapanm, tamamlanm, kesin bir listesi yoktur. Bugn iin bilinen yasalar, bilgimizin geici bir bilanosunu meydana getirmektedir. Sadece toplumsal pratik ve bilimsel deneme bu listenin zenginletirilmesine olanak verir. Bir doa diyalektiinin varln sylemek, gerein yapsnn ve hareketinin, ancak diyalektik bir dncenin olaylar anlalabilir ve kullanlabilir hale getirebilecek nitelikte olduunu sylemek demektir. ite bu nedenledir ki, bu doa diyalektii, Marx'a kar, mistik bir biimde yorumlanmadnda, insanlarn zgrln tehdit etmek bir yana, onlarn zgrletirilmelerinin bir aracdr.

Marx'm Engels'e 22 haziran 1867 tarihli mektubu. Correspondance, t. IX, p. 173.

115

DYALEKTK VE ZGRLK
zgrlk, yabanclamann almasdr.

Doa diyalektii, insan zgrl zerine bir kader, bir alnyazs gibi kmez: nsan zgrl, doann nceden kazd bir yataa akacak deildir. Diyalektik yasalarn insann ve tarihin dnda kabul edilmesi, insan tarihini daha geni bir tarihin (doa tarihinin) uzants haline getirmez. Doann bir tarihi vardr. nsann da. Btn bilimlerin tarihsel olma eilimi ve evrimin yasalarn bulmalar, bilginin tarihsel birlii gibi olgular, incelenen alanlarn basite dndrlemiyeceini ve dzeylerin zglln bir kenara atmaz. Her dzeyde, hareketin kendine zg biimleri ortaya kar ve diyalektik zgl bir biim alr. Doadan insana, ayn zamanda sreklilik ve aralkl kopukluklar vardr. Eer sreklilik varsa, mekanist bir maddecilik sz konusudur. Eer sadece aralkl kesiklikler varsa, ruhiyatlk sz konusudur. Marx iin hem sreklilik, hem de aralkl kopukluklar vardr. nsan doann bir parasdr. Ama insanlk tarihi kendine zg yasalara boyun emektedir. te bunun sadece bir rnei: Yabanclama ve yabanclamann almas. Sadece evrimin insanla ilgili dzeyi iin vardr ve dnlebilir. 116

nsan, kendi varolu koullarna indirgenemez. nsan bu btnden hareketle, mekanik bir sonu gibi de deerlendirilemez. Tarihsel maddecilik ne tmevarma, ne de tmdengelime izin verir. stnn aaya indirgenmesi, mekanist maddeciliin bir tanmndan baka bir ey deildir. Zaten diyalektiin ve diyalektiin harekete geirdii maddeciliin zellii, btnn, kendini meydana getiren elerden farkl olduunu bize retmesidir. Bu her dzey iin geerlidir. nsanlarn, kendilerini artlandran belirli bir ortamda kendi z tarihlerini bizzat yaptklar temel dncesi, Engels'in yaamnn sonunda da gene belirttii gibi1, tarihte sadece ekonominin yan olaylarnn bulunduu dncesiyle kartrlamaz. Bu ikinci dnce, diyalektie taban tabana zt, mekanist bir maddeciliin rn olan, ekonomik durumun otomatik sonucu kavramndan domutur. zorunluk, ancak tarihte zorunluun tek varolu biimi olan, sonsuz rastlantlar arasnda ortaya kabilir. Marx yle demektedir: Tarih, eer rastlantlar hi bir rol oynamasayd, son derecede mistik bir nitelie sahibolurdu.2 Marx bylece, insann gerek iktidarnn ve zorunluk bilgisi zerindeki zgrlnn temelini atan byk alman hmanizmi geleneini srdrmektedir. Hegel'in akln hilesinden esinlenen Goethe, ona en geni ifadesini kazandrmtr: Bu dnyann dzeni, zorunluk ve rastlantlardan yaplmtr. nsan akl bunun ikisi arasna yerlemitir ve ikisini de ynetmeyi bilir. nsan akl, zorunlukta kendi varlnn temelini bulmaktadr. Rastlantya gelince, onu ynetir ve kullanr. Akln salam ve sarslmaz olduu ldedir ki, insan (yeryznn tanrs) adnda hak iddia edebilir.3
Marx et Engels, Engels'in Starkenbourg'a 25 ocak 1894 tarihli mektubu, Etudes philosophiques, p. 163. 2 Marx'in .Kugelman'a mektubu. La guerre civile en France, p. 78, Editions Sociales. 3 Goethe. Wilhelm Meiiter, livre 1,1.1, chap. XVII.

117

Marx'a gre zorunluk, insanlk tarihinde kendini iki ana biimde ortaya koymaktadr: Yabanclamay aklayan bir i zorunluk ile yabanclamann almas mcadelesinin kendinde yansd d zorunluk. Geni bir oranda d zorunluun egemen olduu yabanclam dnyada, insan, olaylar zincirinin bir halkasndan baka bir ey olmamak eilimindedir. Marx'in da yazd gibi, insanlk tarihi, doa tarihine benzemek eilimi tar. Bu tr bir zorunluk, rnein kapitalizmi, insanlarn, retim aralarnn zel mlkiyetinden doan yabanclamalar nedeniyle eyalarn dzenine sahip olduklar bir rejimi gerekli klar. nsan tarihin bir nesnesidir. Tersine, Marx sosyalizmin kurulmasndaki zorunluk tan szederken, bu zorunluk ok daha derindir: Artk insann bir eya muamelesi grmesi nedeniyle iinde bulunmad bir sistemin evrimindeki d zorunluk sz konusu deildir. Sz konusu olan, insann, sorunun verileri arasnda bulunduu bir i zrunluktur. Sanki ii snf sadece sermaye mekanizmalarnn hareketsizliince itiliyormu gibi, sosyalizmin zaferi, eyalarn bir eit zorunluu sonucu kendi kendine gelmeyecektir. Bu mekanist gerekircilik her zaman reformculua, sosyalizmin kapitalizm ile otomatik bir biimde ar a btnleecei dncesine gtrmtr. Devrimci yadsmann (inkrn) diyalektik zorunluu, mekanik zorunluun tamamen tersidir. Mekanik zorunluk bensiz gerekleir, oysa dieri benim katlmam gerektirir. Birisi pasiflii ve rza gstermeyi retir, dieri enerjinin ve tarihsel insiyatifin hkimidir. Tam anlamyla d zorunluk, bir olanaklar alannn snrlarm izer, baz olaslklar kkl bir biimde darda brakr. rnein kapitalizmin yeniden feodal rejime dnmesi veya tekelci kapitalizmin yeniden liberal kapitalizm haline gelmesi olanak dnda braklmtr. Fakat bu d zorunluk, hi bir seimi zorla kabul ettirmemektedir. Kapitalizmin bugnk aamasnda, sosyalizme geiin zorunlu olduunu sylemek, ne yaparsak yapalm bunun 118

gerekleecei anlamna gelmez. Bu, kapitalizmin elikilerinin ancak kapitalist mlkiyetin kaldrlmas ve sosyalizme geile zlebilecek cinsten olduu anlamn tar. Fakat biz bu zorunluun bilincine varmazsak veya bu bilincin bize ykledii grevleri yerine getirmezsek veya bu bilince sahip olmaya ve onun gerektirdii grevleri yerine getirmeye ramen strateji ve taktik hatalarn ok sk yaparsak, eliki zlmemi kalmaya devam edebilir. Bu durum, zlmemi elikinin zorunlu olarak yaratt sarsntlar ve felketlerle dolu bir tarih kokumasna yolaar: Bunalmlar, savalar vb. zorunluktan d zorunlua gei nasl gerekleir? Birincisi, insann tamamen yabanclam olduu ve bir eya veya hayvan haline getirildii bir zorunluktur. kincisi, tamamen bilinli bir insancl amaca ynelik bir tarihin zorunluudur. Bu, hayalci bir saflktaki iki ar durumdur. Gerekte bu iki u arasnda, eitli zgrlk dereceleri, insann tarihin akna etkin mdahale olanaklar vardr. nsan tasarlarnn karlkl olarak birbirlerini iptal ettikleri ve hi kimse tarafndan istenmeyen mekanik bir sonucun doduu, Marx tarafndan anlatlan bir vahi ormandan balayarak, btn insanlarn birleen abalarnn bilinli planna gre gelien snfsz bir topluma kadar, eitli olanaklardr bunlar. Birinden dierine geite, znel etkenin rol, bilincin rol bymektedir, nce tarihin nesnesi olan insan, tarihin znesi haline gelmektedir. rnein u gei ii snfnn bilincinde nasl gerekleir? Bir iiyi kapitalist rejime kar mcadeleye iten zorunluk, bir d zorunluk deildir. Bu zorunlua ii, tarihsel bir drt olarak pasif bir ekilde uymaz. Bu ne hayvansal bir igdnn, ne de kendiliinden bir eilimin zorunluudur. Kendiliinden hareket, d zorunluklarn kaydedilmesinden, nesnel durumun pasif bir yansmasndan baka bir ey deildir. i egemen dnceleri, yani Marx'in deindii gibi, egemen snfn dncelerini kabul ederek yakn baz avantajlar salayabilir; bu egemen toplumsal sistem asndan basit bir uyum demektir: Patronun casusu ol119

mak veya iinde bulunduu koullardan kurtulmak iin kendi bann aresine bakmay denemek veya snf ile ibirlii yapmak veya sadece durumunu aln yazsnn veya Tanr iradesinin gerei olarak kabul edip boyun emek. Uyum, ka, ibirlii, boyun eme, bunlar rejimin imdiki grntlerinin ve ideolojik hakllklarnn deiik kabul biimleridir. Bu bilin imdiki durumu sadece pasif bir uyumla deil, bir isyan tepkisi ile de yanstabilir. Bu bilincin de dereceleri vardr. Engels ngiltere'deki Emeki Snflarn Durumunda bu derecelerin aamalarm, bireysel suikast ve cinayetten, makinalarn tahrip edilmesinden, kesif bir grev ve sendikaclk mcadelesine kadar aamalarn izmektedir. ilerin durumunun deimesi, gz kapal isyandan snf mcadelesinin rgtlenmi biimlerine geite byk bir rol oynamaktadr, zellikle sanayi birikiminin gelimesi, iiler arasndaki kendiliinden dayanmann bilincine varlmasna uygun nesnel koullar yaratr. Fakat, sadece patronlarla iiler arasndaki ilikilerin ilk deneyine dayanlrsa, belirli bir bilin dzeyini amak olana kalmaz: Bu ekonomik mcadele ve sendika rgtlenmesi deneyidir. Gerek bir devrimci mcadeleye, yani i gcnn daha iyi sat koullarn elde etmek deil, emein bir mal gibi satlmasnn ortadan kalkt bir rejim yaratmak amacn tayan mcadeleye gemek iin, bilincin belirli bir aamasn geride brakmak gerekir. i snfnn bugnk mcadelesine anlamn veren tarihsel hareketin tmnn bilincine varabilmek iin, Marx'm Komnist Manifestosunda yapt gibi, ii ve patronlar arasndaki mcadele ilikilerine dardan bakabilmek gerekir. Bu bilinci ii snfna gtrme grevi, ilerde Marx'm siyasetini incelerken de greceimiz gibi, ii snfnn zgrlne kavumasnn temel arac olan, ii snfnn partisine dmektedir. i hareketinin parti iinde bilimsel sosyalizmle kaynamas, yani tarihsel hareketin btnlnn anlam bilincine, retim aralarnn zel mlkiyeti ile kapitalizmin evrenselletirdii insann yabanclamasnn kklerini yokedebilecek tek g tarafndan 120

varlmas, zgrln ele geirilmesinde kesin bir aama meydana getirmektedir. Kendiliinden snfn kendisi iin1 snfa bu geii, Spinoza'daki birinci derece bilgiden zgrle olanak veren nc derece bilgiye geile akrabadr. Snf bilinci, zgrln elde edilmesinde zorunlu bir kouldur. Hegel iin olduu gibi Marx iin de, zgrlk, yabanclamann almasdr. Fakat Hegel ve Feuerbach'da bu almann sadece bilinte olmasna karlk, Marx'da yabanclamann almas, sadece dnya zerindeki dncelerimizin deil, gerek anlamda dnyann da deimesini gerektirmektedir. Daha nce de grdmz gibi, Marx'da yabanclama sadece insann ikilemesi deildir; toplumsal gerek, snf gerei ve snflar aras kartlktr. Demek ki Marx iin zgrlk sorunu sadece bireysel bir sorun deil, ayn zamanda tarihsel ve toplumsal bir sorundur, bir snf sorunudur. Bu sorun bylece, proletaryann devrimci grevlerine sk skya bal olmaktadr. Marx Alman deolojisinde, bireysel zgrln bugne kadar ancak egemen snfa ait olan bireyler iin var olduunu ortaya koymutur. Her zgrlk anlay, onu savunann snfsal durumunu aklar. Her egemen snf, kendi snfsal ayrcalklarnn, snfsal karlarnn devamn zgrlk olarak nitelendirir. ngiltere'ye gelen bir Yanke, klesini krbalamasnn yarg tarafndan engellenmesi zerine yle baryor: nsann kendi zencisini terbiye edemiyecei bir lke, zgrlkler lkesi olarak adlandrlabilir mi? 2
1 Bu konuda bkz. Les elasses sociales en France (Editions Sociales, 1963), Maurice Bouvier et Gilbert Mury, livre IV, t. II, chap. III, pp. 517-554: Classe en soi classe pour soi. 2 Marx. L'Idologie allemande. Oeuvres philosophiques, t. VU, p. 208.

121

Burjuvazi iin zgrlk zel giriimin devam, proletarya iin zgrlk, bu rejimin yklmasdr. Egemen snflar daima, snfsal ayrcalklarnn kaldrlmasn, trinalk ve zgrln yklmas olarak nitelendirirler. Montesquieu daha o zaman zgrln snfsal anlamn ok iyi ortaya koymutu: zgrlk kelimesi siyasette, ou zaman hatip ve airlerin bu kelimeye verdikleri anlam tamaz. Bu kelime ancak bir ilikiyi aklar ve deiik ynetimlerin farkn ortaya karmaya yaramaz. Zira halk devlet, yoksul ve zayf kiilerin zgrl ve zengin ve gl insanlarn kulluu demektir. Krallk ise byklerin zgrl, kklerin kulluudur... Bir i savata zgrlk iin savald sylendii zaman, durum farkldr. Halk bykler zerinde egemenlik salamak iin mcadele ederken, bykler halk zerinde egemenlik kurmak amacm tarlar.' Her snf, zgrl, kendi snfsal karlarnn savunulmasna zde sayar. Sermaye birikimi ve tekelci sistem nedeniyle, sermayenin ayrcalklar git gide daha kk bir snfn tekeline girdii iindir ki, bu ayrcalklarn kaldrlmas byk ounlua zgrlk salar. zgrlk yolunun proletarya diktatrlnden gemesi olanakldr. Komnizm yabanclamalarn ve onun yaratt bo hayallerin sonudur. zgrlk zerindeki burjuva hayallerinin zellii, zgrl akl diilik ile e hale getirmektir. Bu bizzat kapitalist rejimin niteliinden gelmektedir. Rekabette kiilik bir kaza ve kaza da bir kiiliktir.2 Burjuva toplumunun yasas anaridir, ormanlarn bireysel yasasdr. Bu, yaamdaki klfetler iin demokratik hayallerin bir snma arac olduu, mlkleri olmayanlarn ezilmesi ve kulluunu garantileyen bir yasadr. Marx yle diyor: Artk bir genel
1 Montesquieu. Cahiers, pp. 100-101. Grasset, 1942. 2 Marx. L'Idologie allemande. Oeuvres philosophiques, t. VII, p. 242.

122

iliki grnts ile bile olsa teki insanlara balanmayan insaa... insan insana, birey bireye genel mcadele... Btn burjuva toplumu, birbirlerinden ancak soyut bireycilikleriyle farkllaabilen bireylerin karlkl savandan ibarettir... Temsil demokratik devlet ile burjuva toplumu arasndaki ztlama, kamu topluluu ile klecilik sistemi arasndaki klasik ztlamann sonucudur. ada dnyada, her birey kleci sistemin bir parasdr. Fakat burjuva toplumundaki klecilik, en byk zgrlk gibi grnr. nk grnte bu, frenlenmi hareketin kendisi iin zgrln belirtisi olduu, bireyin tamamlanm bamszldr. Oysa gerekte, bu onun mutlak anlamda kleletirilmesinin ve insancl zelliini yitirmesinin ifadesinden baka bir ey deildir. Bireyin alglad, meru hukukun grntsdr; oysa ayrcalklarn gerek oyunu bir anlamda onun srtnda oynanr. Marx bu durum hakknda bir ok somut rnekler veriyor. nce kapitalist piyasa rnei: Rekabet alannda... her olay tek bana incelenirse, rastlantlar tarafndan belirleniyor demektir. I yasa rastlantlarda glenmektedir ve kurallar ancak bir dizi rastlant biraraya geldiinde ortaya kmaktadr. Oysa retimin eitli uygulayclar onu ne grebilmekte, ne de anlayabilmektedirler.2 Her satc ve her alc kendini zgr sanmakta ve hepsi de haberi olmadan deer yasas tarafndan kullanlmaktadr. Acaba satc, bizzat kendi alma gcnn satcs olduunda durum ne olacaktr? zgr olduu gibi bo bir hayale kaplabilir: Kle gibi belirli bir efendiye bal olmad gibi, bir serf gibi topraa da bal deildir. Kendini istedii kiiye satma zgrlne sahiptir, fakat kendini mutlaka birilerine satmak zorundadr. Eer mal alc bulamazsa, bu garip zgrlk rejiminin demir zorunluu nedeniyle, ailesi ile birlikte lmek zgrlne de sahiptir. Yabanclama rejimi altnda, insanln btn gemi kuak1 Marx. La Sainte Famille, Oeuvres philosophiques, t. II, 208, 2 Marx. Le Capital, t. VIII, p. 206.

123

larnca biriktirilen tm iktidar ve zenginlik, eya veya insandan ayrlm kurumlar biimini ald. Komnizmin snfsz toplumunun zellii, toplumla birey arasndaki kartla son vermek, toplumun btn glerini bireye yeniden kazandrmak, o ana kadar yabanclam toplumsal gleri yeniden bireyle btnletirmektir. Marx'a gre zgrlk, bireycilikte deildir. Bireysel insan, ancak btn insanl, kendi kltr demek olan btn gemiini, evrensel ibirlii demek olan btn bugnk gereini kendinde tad zaman zgrdr. Demek ki zgrlk tek bana elde edilemez. Kle bir halkn iinde zgr insan yoktur. Bu, maddeciliin Helvtius'a unlar syleten srekli bir dersidir: Ahlk, eer siyaset veya yasa yapma ile kantnlmazsa, bo bir bilimden baka bir ey deildir. Yabanclamann somut koullarna dokunmadan, sadece kendisinin retilmesi ile sonuca gideceini ileri sren zgrlk kavramlar, bo hayaller ekmekten baka ie yaramaz. Marx hristiyanlk rneini, geleneksel hristiyanlk eitiminin temeli olan insann ikilemesi rneini alyor. Bu eitim, yabanclama rejimlerine zg ikilemeyi, ahlk planda ortaya koymaktadr: Hristiyanlk bizi kendi etimizin egemenliinden kurtarmak istiyordu... nk bizim vcudumuzu ve hrslarmz kendimize yabanc eylermi gibi gryordu. Kendi tabiatmzn bizim paramz olmadna inand iindir ki, bizi doann belirlemesinden kurtarmak istiyordu... Eer bizzat ben doa deilsem... doanm her belirlemesi... bana yabanc bir eyin belirlemesi, artlandrmas gibi gelir... Zihnin zerkliine karlk bir heteronomi gibi.2 Bu nedenledir ki Marx yle yazacaktr: Hristiyanln zgrlk ideali, aslnda zgrlk hayalidir.3
Helvtius. De l'Esprit, Discours II, chap. 18 et 24. 2 Marx. L'Idologie allemande. Oeuvres philosophiques, t. Vin, p. 29. 3 Ibidem, p. 112.

124

Bu sadece hristiyanlk iin deil, kk tarihte ve mcadelelerinde bulunmayan ve btn insanlara doay ve toplumsal ilikilerine egemen olma olana vermeden insanlara zgrlk vermek iddiasnda bulunan btn zgrlk kavramlar iin geerlidir. Marx, zgrln gerek gce eit olduunu sylemektedir!. Sosyalizm, insanlnn tmnn her insanda btnlemesinin, zellikle ekonomik ve toplumsal olan tm maddesel engellerini ykan bir rejimin i bana gemesidir. Yalansz zgrlk, her insan iin, btn insanlar iin, insan kltrnn tmne ulamak olanadr. Btn insanlarca bilinli olarak rgtlenmi ortak almaya, onun yaratt zenginlik ve iktidarlara katlmak, ve oradan hareketle, btn yaratc gcn, kendi yeteneklerinden baka hi bir snr olmadan gelitirebilme olanadr. zgrlk, bireyin evrensel gerekletirmesi, ancak gerek gelime iin bireylerin olanaklarn isteyen genel drt, komnistlerin istedii gibi, bireylerin kontrolne geince ideal olmaktan kacaktr. 2 Bu somut insanclln ekonomik ve toplumsal temelini Marx Kapitalde yle tanmlayacaktr: Komnizm, ortak retim aralarnda alan ve bireysel glerini tek bir toplumsal emek gibi birletiren bir plana gre harcayan zgr insanlarn topluluudur. 3 Acaba, komnizmin snfsz toplumundaki bu sonu, tarihin de sonu mu demektir? Kesinlikle hayr. Kapitalist rejimle birlikte sona eren, insann tarih ncesi hayvanldr. retimin burjuva ilikileri, dmanca bir nitelii olan toplumsal retim srecinin son biimidir... Bu tr toplumla birlikte, insan toplumunun tarih ncesi dnemi de tamamlanmaktadr. 4
1 2 3 4

Ibidem, p. 114. Marx. L'Idologie allemande, p. 89. Marx. Le Capital, t. I, p. 90. Marx. Contribution la critique d l'conomie politique, p. 17.

125

Marx'a gre, komnizm tamamen insancl olan tarihin balamasdr. Vahi ormanlarn mcadelelerinden, snf mcadelesi ve savalardan meydana gelmeyen bir tarihin balangcdr. Tarihin tannmas, insanln mkemmel ve ideal bir durumunda daha kesin bir sonu bulunmasna olanak vermez. Hatta ihtiyalar bu toplumun motoru olmayacaktr. zgrln krall, dtan zorla kabul ettirilen bir zorunlukla allmasnn sona erdii noktada balar. yleyse bu krallk, nitelii gerei, gerek anlamyla maddesel retimin tesinde ortaya kmaktadr. lkel insann ihtiyalarn temin etmek, hayatta kalmak ve oalmak iin doaya kar mcadele zorunda olmas gibi, uygar insan a, retimin yaps ve biimi ne olursa olsun ayn ekilde hareket etmek zorundadr. htiyalar da oald iin, gelimesiyle birlikte, doal zorunluk alan da yaylr; ama bu ihtiyalar karlamak iin, retici gler de ayn zamanda geliir. Bu alanda olanakt tek zgrlk, toplumsal insann, kollektif reticilerin doa ile alverilerini aklc bir biimde dzenlemeleri; doann kr gcnn kendilerine egemen olcana, kendilerinin onu denetim altna almalardr. Bu alverii en az g sarfyla ve en iyi koullar altnda, insan tabiatna en uygun biimde gerekletirmeleridir. Fakat bu faaliyet daima zorunluun kralln meydana getirecektir. Ancak bunun tesinde, insancl glerin kendiliinden gelimesi balar. Kendini ancak baka bir kralln, zorunluk temelinin zerine bina ettiinde geliebilecek olan, zgrln gerek kral 1 l balar. 2 Marx, bu gelimenin zorunlu koulunun, gnlk alma saatlerinin uzatlmasdr. Zira, allan sre zenginliin ls olmaktan kacak, yerini zgr zaman, serbest zaman alacaktr.3
Engels. Ludwig Feuerbach, dans Etudes philosophiques, p. 17. 2 Marx. Le Capital, livre III, t. 3, pp. 198-199. 3 Marx. Bolchevikde yaynlanan el yazmalar, nos 11 et 12, p. 63 (1939).
1

126

Diyalektiin yaayan ruhu ve ileriye iten tek g olarak eliki gsterildiine gre; snf atmalar tarihin motoru olmaktan ktnda, tarih ne olacaktr? elikiler ortadan kalkmayacak, ancak bunlar insanlar arasndaki dmanca elikiler olmaktan kacaktr. O zaman zgrln tkenmez diyalektikleri tamamen geliecektir. nce doann insan tarafndan srekli zapt. Kk, byk ve karman l sonsuzunun snrsz antiyesinde, insan snrsz mcadelelerin bak asna sahiptir: Mikrofiziin ve maddenin btnlememesi alannda, uzay alannda, klorofil veya yaamn olduu gibi, git gide daha karmak kimyasal sentezler alannda., eleri denetim altna almak, iklimleri deitirmek, hareketsiz madde zerinde bizim yzylmz fiziinin elde ettiine stn bir kudreti biyolojide kazanmak. Ve bilimin bu aratrma ve bulularndan hareketle, snrsz gler elde etmek: rnein evrenin termik sonundan korkan, bireyin ve trn lmnn snrlarnda dolaan souk dncelere kar, insann sonsuzluktaki ilk admlar, uzay gc olanaklarn ortaya karmaktadr. Eer atomun paralanmasndan doan g, daha bugnden, yaamn dnya yznde yokedilmesi olanan ortaya koyuyorsa, atom ekirdeinin deimesi olaynn genelletirilmesi ve maddenin btn i glerinin kullanlmas, birlemi bir insanln, bugn yapma uydularda baarld gibi, dnyamzn yrngesini deitirebilecek bir gc topariayabilmesine olanak vermez mi ? Tarihimizin, daha dorusu tarih ncemizin iddetli diyalektiklerinin tesinde, snfsz toplum, ilk defa olarak bir diyalog diyalektiinin gerek koullarn yaratacaktr. Bu, Sokrat ile Eflatun'un hayal ettikleri eletiri ve zeletiri diyalogudur. Nihayet bu meydana getirme, estetik bir yaratmann zelliklerini tayacaktr. Yani, yaratmak ve kendi kendini yeniden yaratmak gibi insana zg bir ihtiyatan baka hi bir ihtiya tarafndan belirlenmemi bir yaratmann zellikleri. Fakat u soru sorulacaktr: Toplumun temdi deimezse, tarihsel maddeciliin 127

tezlerine gre, st yaplar ve zellikle akln yarattklar nasl geliebilecektir? Tarihsel maddeciliin ana dncesini Kapitalde izah eden Marx unlar yazyor: Teknoloji, insann doa karsndaki eylem biimini, maddesel yaantsnn retim srecini ve sonu olarak, ondan toplumsal ilikilerin ve dncelerin veya zihinsel kavramlarn kkenini aa karr. Btn toplumlarn temelini meydana getiren iki elemandan birincisi (retici gler), hi bir zaman olmad kadar hareketli olacaktr. Toplumsal ilikiler, yeniden dmanca olmadan ve hakl gsterme ideolojileri yaratmadan, bu gelimenin sonucunda mutlaka deieceklerdir. Bunun dnda, daha nce de grdmz gibi, Marx hi bir zaman temel ile st yap arasnda dz ve mekanik bir sebep-sonu ilikisi kurmamtr. Tam tersine, st yapnn greli bir zerklie ve zel bir etkinlie sahip olabileceini kabul etmektedir: Sanat, mzik, resim, iir, hi bir zaman zerinde ykseldikleri temelin sonular ve basit yansmalar deillerdir; insanln yeni grnmnn yaratlmasna etkin bir biimde katlmaktadrlar. Kukusuz bu yaratk arfk korku ilham etmiyecektir. nsanlar Dante'nin bir de Cennet yazdn ve iirinin Botielli'nin ilkbahar danslarndan etkilendiini hatrlayacaklardr. Bizzat hristiyanlarn, yarattnn sadece zorunlu deil, ama akn bedava bir hediyesi olduu bir Tanr dndkleri bir zamanda, niin insanlar da sadece ihtiya ve korku altnda retim yapsnlar, yaratsnlar? Fichte ve Faust'un ilhamna sadk olan marksist maddecilik, can skntsz tanrlarla dolu bir dnyann yaratcsdr. Onlarn yarattklar, sonsuza alan bir diyalektiin habercisidir.

i Marx. Le Capital, t. II, p. 59, note.

128

MARX VE SYASAL KTSAT

Marx'in Kapitali ikinci balk olarak u ifadeyi tar: Siyasal ktisadn Eletirisi. Bu eletiri Kant'nkinden farkldr, ama Kant'mkinin olduu gibi, o da felsefede olduu kadar siyasal iktisatta da gerek bir Kopernik devrimi meydana getirmektedir. Bu devrim Marx'in felsefede gerekletirdii kadar derindir ve ayn yntemden yararlanmaktadr. Marksist eletiri, felsefede olduu gibi siyasal iktisatta da, kant eletiri ile u ortak noktaya sahiptir: Bizzat bilginin ilkeleri ile ilgilidir, olaylarn niteliini belirlemek ve douunu aklamak iin olaylar zerinde bir dntr, insan faaliyetinin temel roln pratiinden karmaktr. Kant eletiriden nce u noktada ayrlmaktadr: Hegel'in Akln ve Mantn Fenomenolojisinin bulularn btnletirerek Marx, Hegel gibi, yntemin ierikten ayrlamyacann, btn bilgilere sahip olmadan bilginin eletirisinin yaplamyacann bilincindedir. Bu, suya girmeden yzme renilemiyecei gibi bir eydir. Bilginin biimsel koullar maddeden ve bilginin gelimesinden soyutlanamaz. Hele insan faaliyeti, toplumsal ve tarihsel pratik, kendi rnlerinden ve kurumlarndan hi soyutlanamaz. Hegel'in Fenomenoloji ve Mantkta yapt gibi, bugn model olarak adlandrlan eyi yaratt. Bu, deiik yanlarn, i yaplarnn, bunlarn ortaya klarnn, gelime yasalarnn anlalmasna olanak veren bir modeldir. Fakat, Hegel'den farkl olarak, Marx, somutun bu kavramsal kopyasn, dnyann zihinsel bir faaliyetle yaratlmasyla kartrmamaktadr. Marx'm Kapitalinin yaayan ve daima aktel olan dersini 131

anlamak iin, demek ki sadece bir zetini yapmak yetimeyecektir. Yntemini, evrim yasasn, temel bulgularn ayr ayr incelemek gerekecektir. Bu bulgular ve giriimler bugn, siyasal iktisadn, ada ekonomik yaplarn, evrim yasalarnn ve bunlarn herbirisine alan yeni gr alarnn sentezci bir grnmn sunabilecek gerek bir bilim dzeyine ykselmesine olanak vermektedir.

132

A. MARX'IN KAPTAL'DEK YNTEM

Marx bize mantk brakmad, ama Kapitalsin mantn p. brakt. (LENN. Cahiers philosophiques, 201.)

Btn bilimler, olaylarn grnteki basit hareketinden, gerek i harekete gei amacn tarlar, iktisat da, ancak bu geii gerekletirdiinde gerek bir bilim olmaktadr. Marx bu koperniki devrimin anlamn ak bir biimde belirtmektedir. Rekabet hakknda yle yazacaktr: Rkabetin bilimsel analizi, sermayenin gerek tabiatnn analizini gerektirir. Bylece kutsal vcutlarn grnteki hareketi, ancak onlarn gerek hareketini bilenler iin anlalabilir olmaktadr. Marx iin ama, siyasal iktisad gerek bir bilim haline getirmek, yani d grnle yetinen iktisada karlk, burjuva toplumundaki retim ilikilerinin gerek btnne nfuz edebilecek bir bilim yaratmaktr 2 . Bilinen iktisadn zellii, olgular imdiki deneyde grld gibi, ampiriklerin biiminde kaydetmek ve aralarndaki ilikileri saptamaktr. Kopernik'ten hce astronominin yapt da buydu: Gnein ve dier gezegenlerin dnyann etrafnda dnd izlenimini veren, yldzlarn grnteki hareketini not etmek.
1 2

Marx. Le Capital, livre I, t. II, p. 10. Marx. Le Capital, livre I, p. 83.

133

Sadece fiyat erileri izmek, konjonktr dalgalanmalar ile oyalanmak ve ileme mekanizmalarn anlatmakla yetinen iktisat, en ince matematik yntemleri ve en modern ekonometri tekniklerini uygulasa bile, d grntlerin esiri olarak kalyor demektir. Siyasal iktisatta, pozitivistlerin d grntlerin tesine gitmeyi reddetme tutumlar, snfsal bir anl?m tamaktadr: Zira bu alanda d grnler, onlar izlemek iin benimsenen snfsal gr alarna baldr. Kk burjuvalarn ve basit iktisatlarn olaylara bak biimleri, kafalarnda daima olaylarn i balantlar zincirini deil, d balantlarnn yansmasndan gelmektedir.! Genel olarak burjuvazinin gr as, onu sadece sermayenin dolamndaki deiiklikleri izlemeye gtrmektedir. Oysa, sermaye dolamnda her ey tek biim olarak mal grnmndedirretim alannda ise her ey deer rndr. Birinci durumda siyasal iktisat sadece eyalar ve onlar arasndaki ilikilerle ilgilidir; ikinci durumda siyasal iktisat, insancl ilikilerde bizzat deiik grntlerin, rnlerin, kurumlarn ve eyalarn temelini bulmaktadr. Birinci bak asndan ikincisine gemek ve oradan hareketle deiik grnmleri anlamak; Marx tarafndan gerekletirilen byk tersine evirme ite budur. Yani siyasal iktisad da, daha nce felsefeye yapt gibi yeniden ayaklan zerine yerletirmektir: Sermaye bir eya deildir; retimin belirli bir ilikisidir.2 Bu tersine evirmenin niteliini ve ieriini daha iyi anlamak iin, basit iktisatnn ve kapitalistin yapt gibi, olaylarn en yakn grntlerinden hareket edelim. Bir iletmenin muhasebesinde, btn giderler-btn gelirlerde olduu gibi- ortak bir paydaya indirgenmitir. rnein ham maddeler veya makinalar iin sarfedilen para, nitelik olarak i
1 Marx. Engels'e 27 haziran 1867 tarihli mektup (30 nisan 1868 tarihli mektuba da bkz.) ve Le Capital, t. VIII, p. 196 et 208. 2 Marx. Le Capital, t. VIII, p. 193.

134

gcn (el emeini) demek iin yaplan harcamadan ayrlmamaktadr. ki durumda da, yatrlm belirli bir lde sermaye sz konusudur. retim maliyetinin grnteki bileiminde, sabit sermaye ile deiken sermaye arasnda bir fark grlmemektedir.! Kapitalist rejim tarafndan yaratlan ve siyasal iktisat tarafndan kurallatrlan balca aldatc hayaller oradan gelmektedir. Kapitalist krn, yatrlm sermayenin btnne gre almaktadr ve gnlk deneyleri ona, bu krn piyasadaki dolam alannda doduunu, mutlu bir sattan geldiini, kr orannn da arz ve talebe bal olduunu retmektedir, vb. Maln maliyeti, -kapitalistin bak asna gre- sarfedilen sermaye ile, gerek maliyet ise sarfedilen emek ile llr... retim maliyeti, sadece kapitalistin muhasebesinde var olan bir balk deildir. Bu enin zerk nitelii, maln gerek retimi srasnda, srekli olarak pratie yansr. Dolam sreci sayesinde, mal olarak sonsuz bir biimde retici sermayeye dnmek zorundadr. 2 Bu tersine dn nasl gereklemektedir? Olayda eyalarn genellikle tersine yansd gibi bir gr nasl domaktadr? 3 Kapitalist rejimde, dorudan tecrbeler gstermektedir ki, ayn miktardaki sermayeler eit olmayan miktarda emekten yararlandnda, eit kr getirmektedir. Bu grntr. Oysa Adam Smith ve Ricardo tarafndan hazrlanan ve Marx tarafndan yeniden ele alnarak gelitirilen deer teorisinden kan sonu, ancak ayn miktarda emekten yararlanan sermayelerin eit miktarda art-deer ve dolaysyla kr yaratacadr. Asl olan budur. Bu z, kendisiyle elien olaylar biiminde ortaya kmaktadr. Ortalama igcnn deeri ve bu igcnn ortalama kul1 2 3

Marx. Le Capital, livre III, t. I, p. 57. Marx. Le Capital, livre IH, t. I, pp. 48-49. bid., 1.1, p. 208.

135

lanlma derecesi, deiik sanayilerde birbirine eit sayldndan, retilen art-deer ynlar, kullanlan sermayelerin deiken blmlerinin bykl ile dorudan balantldr. Baka bir deyile, igcne evrilmi blmleriyle dorudan balantldr. Bu yasa, sadece grn zerine kurulmu deneylerin tm ile ak bir eliki halindedir... Basit iktisat burada grntlerle vnmekte ve olaylarn yasasn inkr etmektedir.1 Ekonomik gereklerin ou iin durum ayndr. Art-deer bu nitelii ile dorudan doruya deil; ancak olaysal biimler altnda ortaya kmaktadr: Sanayi veya ticaret kr, faiz oran, ortaklk pay vb. Deer de dorudan deil, ancak fiyatlarn olaysal biimleri altnda kendini gstermektedir. Bu noktada da zden hareket etmek gerekir ki, onu maskeleyen veya hatta onunla elien grntler anlalabilsin: Mallarn deerleri ile el deitirmeleri veya satlmalar aklc bir olgudur, dengelerinin doal yasasdr. Bu yasadan hareketle farkllklar aklamak gerekir; yoksa tersini yapp, farkllklardan hareketle yasa ortaya konulamaz.2 ncelenen rnek ne olursa olsun, Marx iin grntlerden geree gemek, siyasal iktisatta yzeyde grlebilen dolam olaylarndan, bunlarn gerek niteliini, kkenini ve gelimesini aklayan, zenginliklerin yaratlmas alanna gemek demektir. Marx bu olaylarn i yzn ortaya karmak abasna bir ok kez vurgu yapmtr. Kapitalin nc blmnn balarnda yle yazmaktadr: Bizim bu kitapta inceleyeceimiz sermaye biimleri, onu toplumda yzeyde grld biimlere ar ar yaklatrmaktadr.. Deiik: sermayelerin karlkl etkileimlerinde, rekabette ve bizzat retim yapanlarn olaan bilincinde..3 Buna karlk, somut btnn elerini teker teker btnletirerek yzeye kmadan nce, eyalarn kkenine inmek gerekti1 2 3

Marx. Le Capital, 1.1, pp. 300-301. Marx. Le Capital, livre , 1.1, p. 203. Marx. Le Capital, livre III, 1.1, p. 47.

136

i zerinde srar etmektedir: Dnya piyasasnn dalgalanmalarnn, konjonktrlerinin, piyasa fiyat hareketinin, kredi dnemlerinin, sanayi ve ticaret ini klarnn, bolluk ve bunalm zincirlemesinin, bu retim elerine nasl grndnn ayrntlarn incelemiyoruz... nk rekabetin gerek hareketi bizim planmzn dnda kalmaktadr ve bizim burada inceleyeceimiz ey, kapitalist retim biiminin i rgtlenmesidir.1 Jean-Baptiste Say veya Bastiat gibi, kapitaliste zg gr yanlglarn mutlak veriler olarak kabul eden ve ondan hareketle savunma sistemleri kuran basit iktisatlarn tesinde, Marx burjuva siyasal iktisadnn kaynaklarna uzanmaktadr. lk kez grntleri amak ve bu grntlerin srrn retimde aramak abas iine giren byk ingiliz klasiklerine kadar aratrmasn geniletmektedir. William Petty'den beri, ingiliz siyasal iktisad, zenginliinin znn emek olduu kansna varmtr. Marx'm ada siyasal iktisadn temel yasas diye adlandrd eyi Franklin yle formlletirmektedir: Ticaret genellikle emein emekle deitirilmesinden baka bir ey olmad iin, eyalarn deeri en adaletli bir biimde emekle belirlenmektedir. Elbette ki buradaki emek, kapitalist rejimdeki biimiyle sz konusudur. Yani mal reten, rnn serbest piyasada yabanclatrmak amacn tayan bir emektir. Adam Smith bu yasay en genel biimi altnda anlatmaktadr: Emek, btn mallarn deitirilebilir deerlerinin gerek lsdr.2 Adam Smith btn toplumu, kendi sann kapitalist iletme modeline gre deerlendirmektedir: Emein verimliliinin arttrlmas iin grevlerin insanlar arasnda blnd byk bir atlye. Ricardo da bu toplum anlayndan hareket etmitir: Bir
1 Marx, Le Capital, livre III, t. III, p. 208. Adam Smith. Wealth of Nations, 1.1, p. 33.

137

emek btn.. Siyasal ktisadn ve Verginin lkeleri adl yaptnn daha ilk blmnden itibaren unu iln etmektedir: Bir maln deeri veya karlnda onun deitirildii bir maln miktar, retimi iin gereken emek miktarna baldr; yoksa bu emek karlnda denen cretin yksek veya alak oluuna deil. Bylece Ricardo, emein ve retimin toplumsal zelliine dikkati ekmektedir. Emek deer yasasn formle etmekte ve denen cretle emek miktar arasndaki fark grmektedir. Yani art-deerin varln kabul etmektedir. Ricardo'nun, ii tarafndan verilen emek miktar ile ona denen cret arasndaki fark, sebebini aklamadan belirtmekle yetindii dorudur. u sorunun cevabn vermemektedir: Niin cretli emek, dier mallarda olduu gibi, deerince denmemektedir? Marx, Ricardo'nun bu soruya niin cevap veremediini aklamtr: Bu ekli ile ortaya konduunda, sorun zlemez. nk emek mal ile, yani belirli bir miktardaki canl emek, belirli bir miktardaki sarfedilmi emekle karlatrlmaktadr.! Gerekten de, yaratc canl emek ile rn yani nesne grnm altndaki sarfedilmi emek arasnda ortak bir l yoktur. Marx, deer yasasnn ie deil, fakat iinin igcnn deerine, yani yaamas iin gerekli aralarn tmnn deerine uygulandn gsterecektir. Bununla birlikte, Ricardo'nun ortaya koyduu toplum anlay bile, adalarna tehlikeli gibi gzkyordu: inde sadece ibirlii yapan ve emeklerinin rnn dei-toku eden insanlarn bulunduu bu btn, iinde her birey veya her grubun ortak retimin bir parselini emekten baka bir ad altnda ald, ktlk kayna bir rgt meydana getirmektedir. Ykselen burjuvazinin sava makinas olan bu teori, baka toplumsal tabakalarn aleyhine de dnme tehlikesini tamaktadr. Daha 1848'de Carey, kapitalizmin vgsn yapan iktisat, Ricardo'nun komnizmin
Marx. Histoire des doctrines conomiques, t. III, pp. 142-143.

138

"babas olduunu ileri srerek yle diyordu: Ric&rdo'nun sistemi, bir geimsizlik ve ekime sistemidir... Eilimi, snflar ve uluslar arasnda atmalar karmaktr... Kitab, iktidarlara topran msaderesi, sava ve soygunla esinlenen bir gerek demagoglar el kitabdr. Oysa Ricardo, ne yesi olduu parlamentoyu, ne de bilimsel yaptlarnda doal ve sonsuz bir retim biimi olarak kabul ettii kapitalizmin ilkelerini sarsmak niyetinde deildir. Kapitalizmde ortaya kard elikileri de ayn biimde doal ve sonsuz olarak deerlendirmektedir. Bu durum onun cret teorisinde aka ortaya kmaktadr. Emein doal fiyat, iilere yaamn devam ettirebilecek, fakat ne daha iyiye ne daha ktye gitmesi sonucunu yaratacak bir fiyattr. 2 Hatta u gerei de grmtr: Emein deeri, belirli bir toplumda, gelenee gre iilerin devamna yetecek kadar iae ile belirlenmektedir.3 Fakat Marx'in nemli buluuna bu derecede yaklamasna ramen (cret, igcnn retim maliyeti ile belirlenir), Ricardo bu yasann, emein mala dnmesinden, yani bizzat kapitalist rejimin her eyi sat deerinin ortak paydasna gtren ilkesinden doduunu grmemektedir. Tersine bu olay, sistemin ikinci dereceden bir etkisine balamaktadr: iilerin rekabeti ve arz-talep yasas. Bu onun z doktrininin gr asdr. htiras btn ekonomik kesimleri emek-deere indirgemek, beeniye deer yan da, olaylara retim asndan bakmaktr. Oysa creti anlatmak iin, datm ve dolam gr asndan gemitir. Derinlemesine bir analiz ile yzeysel bir tanm yan yana sergilemitir. Marx yle diyor: almadan szedeceine, alma gcnden szetmesi gerekirdi... Fakat o zaman sermaye, iinin karsnda, almann maddesel koullarnn bamsz ifadesi olarak, belirli bir toplumsal iliki olarak kard.
1 Carey. The past, the present and the future, p. 74 (1848). 2 Ricardo. Principes de l'conomie politique et de l'impt. T. I, p. 76. Editions Costes. 3 bid., bkz. Marx: Histoire des doctrines conomiques, t. III, p. 145.

139

Ricardo iin bu, imdiki almadan ayrmak iin, birikmi almalardr, emek birikimidir.1 Oysa canl emek ile (ki iiden ayr dnlemez) l emek, mal biiminde birikmi emek, yabanclam emek (ki, bir insan veya bir grup insan tarafndan biriktirilip, smr arac haline dntrlebilir) arasnda bir nitelik fark vardr. retim aralarnn (toprak ve alma gereleri) her iinin elinde ortak bir mlkiyete sahip olduu bir toplumda, edeerlik mbadele kuraldr. Tersine toprak ve alma gereleri bir snf tarafndan tekelletirildiinde (ve bunun sonucu olarak sermaye halini aldnda) emeinkinden baka gelirlerin ortaya kt (kr veya rant) grlr. Bu kartrma Ricardo'nun btn doktrinini bozmaktadr. Ricardo kr, maln deerinin cretten fazlas olarak ve rant da, cret ve krdan geriye kalan olarak tanmlyor. Ve kr ile cret arasndaki, kr ile rant arasndaki elikilere dikkati eken ok genel bir yasa formle ediyor: Toplumun gelimesi ve nfusun artmas ile rant artmakta, gerek cret deimemekte ve kr azalmaktadr. Ricardo bu yasay, temel ilkeye yeni bir sadakatsizlikle, deer teorisinden deil, fakat bu teoriye gre olas bir durumdan karmtr. Malthus'n nfus yasas iddiasn ve ondan kan differansiyel rant kavramn benimsemektedir. Hindistan irketlerimin hizmetinde olan ve onlardan cret alan Malthus, kapitalist rejimi ve bu rejimin ykselmesine damgasn vuran Kanl olaylar masumlatrmak iin, ileri srlen bir doa yasasnda snca aramtr. Bu ii yaparken de, keyfi ve denenmesi olana bulunmayan bir postladan hareketle, nfusun geometrik dizi ile artmasna karlk, yiyecek maddelerinin aritmetik dizi ile arttn ileri srmtr. Malthus, topraklar ayn verimlilikte olmadndan, oraya yatrlan sermayenin de eit olmayan krlar getirmesinin doal olduunu sylyordu: Vasat topraklar zerindeki krlarn normal dzeyi ile daha verimli topraklar zerindeki
Marx. Histoire des doctrines conomiques, t. III, p. 146.

140

krlarn yksek dzeyi arasndaki fark, en verimli topraklarn sahipleri lehine bir rant meydana getirmektedir. Ricardo bu tezi kendi deer yasasna ilve ederek, bundan, tarmda mallarn fiyatnn, en az verimli topraklarda ve en kt koullarda sarfedilen emek ile belirlendii sonucunu karmtr. Nfusun artmas, en verimsiz topraklarn bile iletilmesini zorunlu klarak, rantn ve dolaysyle nominal (itibar) cretin artmas sonucunu da beraberinde getirmektedir. (Daha yksek bir itibar cret ile iinin satnald maln miktar deimediine gre, gerek cret artmayp ayn kalmaktadr.) itibar cretin artmasnn sonucu ise, kazancn azalmasdr (zira Ricardo'ya gre, cret ve kr ters orantldr). Ricardo'nun teorisinin nemli katks vardr: 1 Emekdeer yasasn ak olarak sulamak; 2 Emek ile sermaye arasndaki ztlamay ortaya karmak; 3 Differansiyel rantn kapitalizmin gelimesi iin yararsz bir gelir olduunu ve gelime koullarnn arlamasyla yaratldn gstermek1. Zayf yan, Malthus'n sama tezine saplanp kalmasndadr. Oysa Malthus bile yaamnn sonuna doru dnce deitirmi, bir doa yasas, sonsuz bir yasa olarak deil, toplumun belirli bir aamasndaki yapdan doan tarihsel bir yasa olarak bir nfus yasas zerinde almtr. lkeler adl yaptnn XXXI'nci blmnde, Kari Marx'm ona atfettii bilimsel tarafszlk ve gerek ak ile Ricardo yle diyor: Makinalann kullanlmasnn ii snfna ok yararl olacana inanyordum. Bylece ayn cret ile daha ok mal satmalabileceklerdi. Ayrca, emein yeni biimlerde kullanlma zorunluuna ramen, kapitalistlerin gereksindikleri emek miktar eskiye oranla deimiyecei iin, crette bir gerileme olacan da dnmyordum... imdi mekanik glerin insan gc yerine
1 Ricardo'nun rant teorisinin snfsal bir anlam vardr: Tarmclara kar yneltilmitir. Tarmdaki serbest mbadele taraftarlarna, ok sayda teorik kant salamtr. Tahl zerindeki girdi hakkn kaldran 25 haziran 1846 yasas bunun sonucudur.

141

konmasnn, baz durumlarda ii snfnn omuzlarna ok ar,, ok acl bi biimde bindiine inanmaktaym.1 Ricardo, Mac Culloch'a yollad bir mektupta daha da ileri gitmektedir: Bir dner sermayeye sahip olan bir imaltnn bir ok kiiyi bulacan syledim. Eer onun asndan, dner sermayeyi ayn deerdeki bir sabit sermaye ile deitirmek daha avantajl ise, bunun sonucunda iilerinin bir ksmn ister istemez iten karacaktr. Bu gerein herhangi bir geometri problemi kadar doru olduunu itiraf ederim. Bu kadar uzun bir sre bu gerein farkna varamam olduuma ayorum. Bu noktada Ricardo, bizzat kapitalist rejimin yasasndan kan ve btn teorisine temel kazandracak bir nfus yasasna giden yoldayd: inin yerini makinalarn almas, bir isizler ordusunun meydana gelmesine, cretler zerinde basknn domasna, ii ve kapitalizm arasnda gittike artan bir ztlamann gelimesine sebebolmaktadr. yleyse Ricardo'nun klasik yaptmdaki zayflklarn ve tutarszlklarn kt ilke hangisidir? Adam Smith gibi, Ricardo da, emei sadece burjuva rejimindeki biimi ile mala benzeyen emek olarak deerlendirmektedir. Ve bu biimi doal ve sonsuz olarak kabul etmektedir. O andan itibaren, yaayan emek ile birikmi l emek arasnda, yani asl anlamyla emek ile sermaye arasnda fark kalmyor demektir: Birbiri arasndaki ilikiler retim plannda deil (orada birbirleriyle temelden atmaktadrlar), sadece dolam plannda (orada gerekten de birbirlerinin yerini alabilirler) meydana kacaktr. Ortak paydalar olan para, byle bir gr asnda, bir dolam arac olmaktan baka bir ey deildir. Hatta Ricardo insanlarla snflar arasndaki ilikileri incelerken, onlar daha derin olan retim dzeyinde deil, zenginliklerin paylalmas dzeyinde tanmlamaktadr. Ricardo kapitalist toplumun gelimesinin temel yasalarndan
Ricardo, Principes..., t. I, p. 212. Editions Costes.

142

birisini meydana kard: Azalan kr eilimi yasas. Fakat bu yasay, Malthus'n ileri srd nfus yasasndan kan, tarm rnlerinin deer art ile aklyordu: Krlar doal olarak azalma eilimindedir, nk toplumun ve zenginliin gelimesinde, zorunlu ihtiya maddelerinin fazla art git gide daha ok emek gerektirmektedir.! Marx bu konuda yle diyor: Ricardo gibi, kapitalist retimi niha olarak kabul eden iktisatlar, onun kendi snrlarn kendisinin yarattn farkederler ve bu sonucun retimden deil, rant teorisindeki nitelikten geldiini sanrlar.2 Marx bu adan kr eilimi yasasnn, kapitalist rejime yabanc rastlantsal durumlardan deil, tam tersine, bu rejimin sabit sermayenin (aletler ve makinalar) bymesini ve deiken sermayenin (iilerin alma gcn satmalmaya yarayan ve art-deeri yaratabilen tek sermaye) greli azalmasn ngren znden doduunu gsterecektir. Byle bir bulu, kapitalizmin kendi sonunu yaratacak yasay bizzat kendi iinde tad dncesine gtrmektedir. Marx yle diyor: Ricardo'yu endielendiren ey, retimin ve kapitalist birikimin tevik edicisi olan kr orannn, bizzat retimin gelimesi tarafndan tehdit edilmesidir... Hatta tamamen ekonomik bir adan, sermayeyi kullananlarn ufuklar ile snrl olarak, kapitalist rejim kesin ve niha bir biimde deil, retimin geici ve greli bir biiminde ortaya kmaktadr. 3 Son olarak, Ricardo'nun temel hatasnn son sonularndan birisi de, kapitalist bunalmlar ile ilgili olay aklayamamaktr. Ricardo, krn ayn zamanda birikim iin kendiliinden bir koul ve drtii olarak ortaya ktn ve kapitalist retimin ihtiyalarn tatminine yneldiini kabul etmektedir. Kapitalist retimin motoru kr mdr, yoksa ihtiyalar m?
bid., p. 108. Marx. Le Capital, livre III, chap. XV, t. VI, p. 255. 3 bid., p. 271.

143

Ricardo iki aklamay da kullanmakta ve -her iki durumda dakapitalist retimin snrsz gelimesini savunmaktadr. Ricardo rejimin elikilerini henz sezemezdi. Evrensel bunalmlar dizisinin 1825'te balamasna karlk, Ricardo 1823'te ld. Doktrini, kapitalizmin snrsz gelimesinin doktrinidir. Klasik siyasal iktisadn bunalmlar aklamadaki iktidarszl, bizzat siyasal iktisadn bunalm iine dmesine sebebolacaktr. Kapitalizmin savunma ekonomisi, elikilerin derinliini yadsmak iin, ekonomik olaylarn anahtarn, zn retimde arayanlar tanmamak ve basit ekonominin ekingen pozitivizmini savunmak zorunda olacaktr. Marx tersine, onu ayaklar zerine yeniden yerletirerek, klasiklerin siyasal iktisadn yaatacaktr. Tersine evirme burada temel e tamaktadr: 1. Tarihsel maddeciliin, siyasal iktisadn sorunlarnn zmnde kullanlmas: Bu, kapitalist retim biiminin greli ve geici niteliinin bulunmasna olanak verecektir. 2. Emein yabanclamas ve mal fetiiziminin analizi: Bu, retimin insancl ilikilerinin temel gereinin, eyalarn dolam grntsnn tesinde bulunmasna olanak verecektir. 3. Bu ilikilerin elikili niteliinin ve gelimelerinin i diyalektiinin ortaya karlmas: Bu, ekonomik aratrmalarda btn ampirizm ve pozitivizm biimlerinin almasna olanak verecektir.

1. TARHSEL MADDECLK VE SYASAL KTSAT Marx yle diyor: Burjuva siyasal iktisadn nitelendiren ey, kapitalist dzende tarihsel evrimin geici bir aamasn deil, fakat toplumsal retimin kesin ve mutlak biimini grmesi dir.1
1

Marx. Le Capital, ikinci basmn nsz, 1.1, p. 24.

144

Marx tersini yapacaktr: Emek, mbadele, mal, deer, para, piyasa, kr, cret, rant vb. gibi ekonomik kategorilerin tarihsel kategoriler olduunu ve onlarn temsil ettikleri toplumsal ilikilerin, onu srekli bir oluumun paras haline getiren elikileri kendinde tayan organik bir btn meydana getirdiini gsterecektir. Burjuva ekonomisinin kategorileri, akim nesnel bir gerei olan biimleridir. Gerek toplumsal ilikileri yanstrlar. Fakat bu ilikiler ancak, ticar retimin toplumsal retim biimi olduu bu belirli tarihsel dneme aittirler. yleyse, baka retim biimlerini dndmzde, bugnk dnemde emein rnlerini karanljklatran bu esrarl havann daldn grrz.1 Marx bu tarihsel yntemi uygulayarak, Ricardo'riun ortaya koyduu, verilen emek miktar ile denmi cret arasndaki fark sorununu, yani art-deerin can alc sorununu zd. nsanlar ancak yaamalarna yetecek kadar rettikleri srece, bakalarnn emeinin srekli ve rgtl oir biimde smrlmesinm nesnel bir temeli yoktu. nk emein rn, ancak emein devamn salayabilecek masraflar karlayabilmekteydi. Nezaman ki byk teknik ilerlemeler (zellikle avc gebelerden yerleik tarma geie olanak veren ilerlemeler) emein verimini nemli lde arttrd, fazla rnn ele geirilmesi iin mcadele balayabildi. Klecilik bu smrnn ilk biimi oldu. Emek fazlasnn ele geirilmesi biimi burada ok basit ve aktr: Efendi klelerine yiyecek verir ve onlarn emeinin btn rnlerini kendisi alr. rnein klasik ada, Yunanistan'da, sa'dan nce Y ve Vl'nc yzyllarda, bir klenin sat fiyat 180 ile 200 drahmi arasndayd. Demosten ve ksenofon'un tanklklarna gre, bir kle ortalama olarak -btn masraflar karlandktan sonra- ylda 50 drahmi kr getiriyordu. Demek ki on yl sonunda bir klenin efendisine kazandrd miktar 500 drahmiyi buluyordu. Yani al fiyat knca, geriye 300 drahmilik bir fazlalk kalyordu.
1

Marx. Le Capital, t. I, p. 88.

145

Demosten babasnn mobilya fabrikalanndaki ve bak yapm atlyesindeki gelirlerini bylece hesaplamaktayd1. Ortaa derebeylii de art-emein kkenini saklamamaktadr. Feodal bey, serflerinin angarya biiminde sunmak zorunda olduklar parasz emein rnlerini almaktayd. Marx bu konuda yle demektedir: Toplum kiisel bamllk zerine kurulduu iindir ki, btn toplumsal ilikiler, kiiler aras ilikiler gibi grnmektedir. Bunun sonucu da eitli emekler ve onlarn rnleri, kendi gereklerinden farkl bir biim almak zorunda deillerdir.... Emein doal biimi, zellii -ticar retimdeki gibi, genellii, soyut nitelii deil- de bunun topiumsal biimidir.2 Btn ekonomik ve toplumsal rejimlerde, art-deer, ii tarafndan yaratlan deer ile ii iin yaplan masraflar arasndaki farktan baka bir ey deildir. Dnya yznde biriken btn zenginlikler bu art-deerin birikmi rnlerinden ibarettir. Btn gemi kuaklarn deha ve emeklerinin rn olan bu zenginlikler, birey, grup veya snflarn zel mlkiyeti olunca, bu grup veya snflar, insanln yabanclam iktidarn madde olarak tekellerine aldlar veya miras olarak sahip oldular. Saint Jean Chrysostone daha o zaman Antiyo'lu zengin tccarlara yle diyordu: Eer bizzat sen hrsz deilsen, hrszln rnlerine sahipsin. Proudhon bundan onbe yzyl sonra u cmleyi yazacaktr: Mlkiyet hrszlktr. Fakat art-deerin ele geirilmesi mekanizmas, kapitalist rejimde, dier btn ekonomik ve toplumsal kurululardan daha karmak ve daha esrarengizdir. Kle sabahtan akama kadar sahibi iin alt izlenimini vermektedir. Oysa gerekte, gnn bir blmnde kendisinin yaamasn salayacak aralar retmek, al fiyatnn amortisman, kendi masraflar iin almaktadr.
1 tek Mandel tarafndan Trait d'conomie marxistede aktarlyor, 1.1, p. 101. 2 Marx. Le Capital, livre I, 1.1, p. 89.

146

Tam tersi bir yanlg ile, cretli ii, sabahtan akama kadar kendisi iin alt grnmndedir. Oysa gnn bir blmnde, iinin alma gcn, onun yaratt yeni deerin ok altnda bir cretle satn alan patronu iin ve parasz olarak almaktadr. cretin alma gcnn deil de emein fiyat olduu temel yanlgs ite buradan domaktadr. alma gcnn cretini emein creti ve alma gcnn fiyatn emein fiyat olarak gsteren bu biim deiikliinin, uygulamada ne byk nem tad artk anlalmaktadr. cretli emein ancak sahte grntlerini yanstan bu biim, sermaye ile emek arasndaki gerek ilikiyi grnmez hale getirmekte ve tam tersini gstermektedir. cretli ve kapitalistle ilgili btn hukuksal kavramlar, kapitalist retimin btn aldatmalar, btn liberal yanlglar ve basit iktisadn btn sahte savunma amalar bu sahte grntlerden kmaktadr. 1

2. E M E N YABANCILAMASI VE MAL FETZM 2 Kapitalist rejimde art-deerin gaspedilmesinin zel biimi nedir? nsanlarn kendi ihtiyalar veya ait olduklar grubun ihtiyalar iin deil, fakat piyasa iin retim yaptklar, mal mbadelesinin egemen bulunduu bir emek topluluunda, her kiinin emei, kullanma deeri deil, artk deime deeri yaratr. nsann mal haline gelen rn, o andan itibaren insanla ilikisini kesmitir. Bunun iki anlam vardr: Kiilii bulunmayan bir piyasaya yneldii iin ihtiyatan kopmutur; maln retici emei de ayr biimde kiiliksiz ve ancak niceliksel adan birbirinden ayrdedilebilir olduundan, emekten kopmutur.
Marx. Le Capital, livre I, t. II, p. 211. Bu konuda, kitabn ilk blmndeki yabanclama ile ilgili sayfalara yeniden dnmek gerekir.
2 1

147

Marx unlar yazyor: Her mbadele ilikisi, bu soyutlamann zelliklerini tar... Emein ortak genel niteliinin dnda bir ey kalmaz.1 Bu sadece dnlen deil, ayn zamanda gerek bir soyutlamadr: Btn bireysel ve canl emeklerin bu boyun eii, tamamen niceliksel grntsz bir paydaya sahiptir. Bu her gn toplumsal retimde gerekleen bir soyutlamadr. Ticar topluluk soyutlanm bir emekten, toplumsal rgtn bir yesinin yakn fonksiyonunu yapmaktadr 2 . Emein bylece kiiliini yitirmesi ve her bireyin emeinin -onun araclyla- insandan uzaklam nicelikletirmeye dt bu nesnelletirme, kapitalist toplumun temel elikisinin sonucudur. Btn toplumu geni bir ortak ibirlii iletmesine dntrerek ve mlkiyetin zel niteliini koruyarak, kapitalist toplum emee toplumsal bir nitelik vermektedir. Bu zel mlkiyet, birilerine insanln ortak iktidarna sahip olmak ve bylece bu iktidar iilerin dnda ve zerinde bir gi haline getirmek olanan sunmaktadr. blm ve mbadele, zel mlkiyetin gereklemesini nledii bir dayanmay insanlar arasnda yaratr. retim ilikileri bireysel kalrken, retici glerin toplumsal hale geldii bir ticaret toplumunda, insan ilikileri aklklarn yitirirler: nsanlar artk birbirlerine dorudan deil, mal haline gelmi olan kendi eserlerinin arpt piyasann araclyla, dolayl bir biimde baldrlar. nsanlar aras ilikiler, nesneler aras ilikilerin grnmn almaktadrlar: Yaayan bireyin mlkiyeti olan alma gc, ticar retimde soyut bir nicelik, bir eya haline gelmektedir. Yaayan bireyin dier mlkiyeti olan ihtiya da, ll niceliksel bir talep biimini almaktadr. Kapitalizmle birlikte mal fetiizmi, insanlk tarihinin en byk tersine evrilme olayn gerekletirdi: Eyalar, kendilerini
1 2

Marx. Le Capital, livre 1,1.1, pp. 52-54. Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, p. 10 et 13.

148

yaratan insanlar ynetmektedir. Marksist tersine evirme sadece siyasal iktisadn deil, fakat bizzat onu yaratan toplumun ayaklan zerine yeniden konulmasdr. Yabanclam ve sermaye biimi altnda tekellemi olan emek, bundan byle -insancl ilikiler gereini hayal grntler altnda maskeleyen- insanlktan uzaklam kendine zg bir yaama sahiptir. Tek bana faiz, retim aralarnn kendi toplumsal elikilerinde, emein karsnda ve stndeki bamsz glerin bakalamnda, sermaye olarak var olduunu gstermektedir. znenin faaliyetine kyasla, retim aralarnn yabanclam niteliini zetlemektedir.1 Byle bir yapya sahip olan bir toplumda, insan kendisini z doasna, d doaya ve dier insanlara balayan ilikilere dinsel bir biim veir... Basit iktisatlar (J.B. Say, Bastiat ve Tutti Quanti) bu yabanclamada kendilerini rahat hissediyorlar. Skolastikler iin Tanr, olu (sa) ve Saint Esprit ne ise; toprak-rant, sermaye-kr, emek-cret de basit iktisatlar iin ayn eydir.2 Daha 1844 El Yazmalarnda Marx u noktann altn iziyordu: Siyasal iktisat, insann yadsmasnn mantksal gerekletirilmesinden baka bir ey deildir.3 Gerekten de siyasal iktisat, yabanclam emei, eya biimi altnda deerlendirmekte ve bu eyalarn zenginlikler yaratmasnn nedeninin, bunlarn btn gemi insanln birikmi emei olduunu grememektedir. Karl Marx, topran rant, sermayenin de kr yaratmadm ve emein cretten ve zellikle kr ve ranttan fazlasn rettiini saptayacaktr. Basit iktisadn btn karklklar, burjuvazinin ve ideologlarnn gr asnn, yabanclamann gr as olmasndan gelmektedir. Burjuva toplumsal ilikilerine zg yabanclamadan kmadan, canl emek ile sermaye biimindeki l emei ayrdetmek ve onlarn temel ztln anlamak olanakszdr.
1 2 3

Marx. Le Capital, livre III, t. VIII, p. 172. bid., p. 175 et 189. Marx. Manuscrits de 1844, p. 80.

149

Klasik teoride sermaye, retime devam etmek ve retimi arttrmak iin birikmi emektir (ham maddeler, makinalar, ara ve gereler vb.)- Marx tersine, bir retim aracnn ancak bir kii, bir grup veya bir snf tarafndan tekelletirilmesi halinde sermaye haline geleceini gstermektedir. Bir mal veya deer kmesinin sermayeye dnmesi, onun kendi kendini korumas ve bamsz bir toplumsal g gibi, yani toplumun bir blmnn kudreti gibi, canl emee karlk mbadele ile oalmasyla olur1. Sermaye bir eya deil, fakat toplumsal bir ilikidir ve tarihsel bir zellii vardr: Sermaye, retimin bir toplumsal ilikisidir. Burjuva retiminin, burjuva toplumu retiminin bir ilikisidir.2 Marx, bu ikili zellii basit grntlerle anlatarak unlar ilve ediyor: Zenci bir zencidir, ancak belirli koullar altnda kle haline gelir. Pamuk eiren bir makina, pamuk eirmeye yarayan bir makinadr. Ancak belirli koullar altndadr ki sermaye haline dnr. Bu koullardan koparlrsa makina sermaye olmaktan, altn para olmaktan veya eke' ekerin fiyat olmaktan kar.3 Burjuva ekonomisinin feti haline getirdii kesimleri sonsuz veriler olarak kabul etmek yerine, toplumsal ilikileri ve onlar ifade eden kesimleri, tarihsel koullar btn iinde bylece yeniden btnletirmek; Marx, bunun tek maddeci, sonu olarak da bilimsel yntem olduunu yazyor4. Fetilerin gnn ekonomik kesimlerini bylece insancl ilikilerin yer yzne getirdikten sonra, maddeci bilgi ve tarih teorisi sayesinde, Marx bu kesimleri kkenlerinde ve karlkl balantlarnda incelemekte ve bu ii, diyalektik yntemi iktisada uygulayarak yapmaktadr. Pozitivizmi mahkm ettii bir mektubunda Marx, Kowaleski'ye yle yazmaktadr: Ancak diya-

1 2 3 4

Marx. Travail salari et capital, p. 32. Ibid., p. 31. Ibid., p. 30. Marx. Le Capital, livre I, t. II, p. 59.

150

lektik yntem temeli bilir.!

zerinde mantkl bir biimde dnle-

3. SYASAL KTSATTA DYALEKTK YNTEM Diyalektiin en derin zellii, yntemi ierikten soyutlamamasdr. Hegel daha o zaman Kant', bilginin biimlerini ortaya koymadan ve ierie deinmeden o bilginin eletirisini yapmak iddiasndan dolay knyordu. Bunu da, suya girmeden yzme renmek isteyen skolastiin hareketine benzetiyordu. Btn maddeciler iin olduu gibi, Marx iin de diyalektik, ayn zamanda dncenin znel (sbjektif) giriimini ve bu giriimin ama kabul ettii nesnel (objektif) ierii iine almaktadr. Artk Hegel'de olduu gibi soyut bir yol deil, fakat geree nfuz edebilmek iin bir yoldur. Yntem ierikten ayrlamaz. Bu sadece dncenin deil, ayn zamanda gerein mantdr. Yani kavramn deil, kavramn ama edindii ve ideale gre yeniden kurduu eyin mantdr. Heraklit'in iirinden Hegel'in Zihnin Fenomenolojisine ve Mantkna kadar, dnce ve gerek, canl birlikleri iinde, srekli oluum halindeki organik bir btn gibi deerlendirilmektedir. elikileri ile, her biim kendinden sonrakini, srekli bir doum, gelime ve lm evresi olarak hazrlamaktadr. a) Marx'm onu kendi maddeci dnya grne btnletirerek zengin mirasnda hak iddia ettii bu diyalektik dnce gelenei, nce bilgiye mutlak bir hareket noktas, bir ilk balang vermek iddiasndaki deneycilikle (ampirizm) atmaktadr. Marx Siyasal ktisadn Eletirisine Katk adl yaptnda somutu, hareket noktas olarak deil, sonu olarak, sentez olarak tanmlamtr2.
Pozitivizme kar bu mcadele iin bkz. Marx'm Engels'e mektuplar (1866'dan sonra). 2 Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, p . 10 et 1 3 .
1

151

ngiltere'deki klasik siyasal iktisadn postlalarndan birisi olan deneysel bilgi teorisi, rnein Adam Smith'in, aslnda tarihsel evrimin belirli bir anndaki bir toplumsal snfn grlerini, sanki bunlar doal ve sonsuz verilermi gibi kabul etmesine sebebolmutur. ngiliz siyasal iktisadnn ilk teorisyenlerinden birisinin, ampirizmin klasik filozoflarndan John Locke oluu dikkati ekicidir. Locke'un kavramlarnn nemi o kadar byktr ki, feodal topluma kar, burjuva toplumunun hukuksal grlerine klasik bir ifadeyi o vermitir. Bunun dnda, gene onun. felsefesidir ki, ilerisinin ingiliz siyasal iktisadnn btn kavramlarna temel tekil etmitir. Zaten Locke'un tutumu, kendi yaad dnem iin ok ilericiydi. Sadece ampirizmin skolastik ve ilhiyat soyutlamalara kar bir silah oluundan ve -18'inci yzyl fransz filozoflarnn ok iyi bir ekilde grdkleri gibi- ak bir dnya grne ve aklc bir ynteme olanak veriinden dolay, felsef adan deil ama siyasal iktisat asndan da tutumu ilericiydi: O dnemde mlkiyetin kapitalist burjuva biimi, tek mlkiyet biimi olmaktan ok uzak bulunduu halde, Locke, bu biimi tek doal biim olarak semitir. Adam Smith'den Ricardo'ya, siyasal iktisadn bu byk okulu, mlkiyetin tarihsel olarak tkenmi feodal biimlerine kar, amansz bir teorik mcadele vermitir. Buna ramen temel kavramlar -sanki doal verilermi gibitarihsel bir evrimin ifadesi olan ve onu aklayan bir teori, bir toplumsal pratik olmaya devam eden eyden alnmtr. Hatta bu teori ve pratiin yaratt eitli yanlglar da ayn etkiyi yapmtr. lk veriler olarak ileri srlenler, rnein siyasal iktisadn zel durumunda, her zaman hazrlanm soyutlamalardr: statistikler, gzlemler, gazeteler vb. te yandan, ileri srlen bu ilk verilerin kullanlma yntemi de, ayn deneysel postlalar zerine kurulan bir biimsel manta aitti.. rnein Ricardo, Adam Smith ve Locke'dan farksz
1

Marx. Histoire des doctrines conomiques, 1.1, p. 22.

152

olarak, teorik soyutlamay (yani basitletirilmi varsaym) deneysel soyutlamadan (yani trsel kavram) ayrmamaktadr. Olaylar onlarn i balants asndan incelediinde, btn mantksal ilikileri tmdengelime ve tmevarma gtrmektedir. Onun iin sz konusu olan, karmak olaylar onlar meydana getiren basit bileimlerine indirgemek ve bunlardan birisinden hareketle btn ekonomik kategorileri karmaktr. Ricardo iin hareket noktas, deerin, emein sarfedilme sresinin miktar ile tanmlanmasdr. Bu onun iin, kapsamna giren btn olaylarn ortak zelliklerini iine alan soyut genel bir kavramdr. Deer kavram ile para kavramlar (kr, rant, cret, faiz vb.) arasndaki ilikiler maddesel trden ilikilerdir. Soyut meyve kavram, elmalar, kirazlar, ilekler vb. iin ne ise, deer de btn bu kavramlar iin ayn eydir. zel ile genel arasndaki ilikilerin bu ayn zamanda deneysel ve metafizik anlayna gre, para ve kr, deerin zel biimlerinden baka bir ey olmamaktadr. Fakat soyutlamann bu deneysel kavramnda ve tmdengelimin bu biimsel kavramnda, birbiri pei sra karmalarla genelin zelden elde edilmesi kolaysa da, tersi bir yol izlenemez: Toplamalar yaparak, soyutlamalar biriktirerek, somut yeniden yaratlamaz. Byle bir yntemin douraca zorluklara sadece bir rnek olarak; krn, deerin zel bir biimi olduunu tanmlamasndan sonra, Ricardo'nun deerin genel yasas ile krn ortalama oran yasas arasndaki elikiyi bulmasn gsterebiliriz. Hi bir arabuluculuk birinden dierine mantksal bir geie ve deiik miktarlarda emek sresini harekete geiren ayn miktarda sermayenin eit miktarda kr getirmesini aklamaya olanak vermemektedir. b) Diyalektik yntem, eflatuncu zler veya rnein Descartes'm basit nitelikleri tipi aklc ilkelere benzer, mutlak bir hareket noktas dncesini, kavranabilecek verilerden hareket eden bir ilk balang dncesini de kabul etmez. Diyalektik epistemoloji her zaman ve zorunlu olarak, Bachelard'n deyimi ile Descartes' olmayan bir epistemolojidir. Duygu plannda 153

olduu gibi, anlama plannda da hi bir zaman nceden hazrlanm veriler yoktur. Basit bile karmak bir yapya sahiptir. te hegelci diyalektiin en kkl tersine evrilmesinin temeli buradadr. Bir ideolojiyi tersine evirerek bir bilim elde edilemez. Soyut bir diyalektii ters-yz ederek de bilimsel bir diyalektik elde edilemez. Hegel'in bilginin dolarln salamak iin btn abalarna ramen, her ey Mantktaki soyut gr as iinde olmaktadr. Sanki, olumsuzluuna gre gelien varln basit kkensel biriminden hareket ediliyormu gibi.. Hegelci btn, varln kkensel biriminin yabanclam oluumudur. Hegel iin somut, btn olarak, organik bir btn olarak, sonu olarak ve zellikle i elikisinin motor olduu bir kendi kendine gelime araclyla dnyay yaratan bir zihinsel yapt olarak tanmlanmaktadr. Marx, maddeci olarak, akln dnyann yaratcs olduu dncesi zerine kurulmu bulunan hegelci sistemi reddediyor ve -tersine evirerek- dncenin soyuttan somuta geme hareketini kabul ediyor. Bu tersine evirmenin temeli nedir? nce, maddeci bak asndan akln araclyla soyuttan somuta ykseldii yntem, gerei tekelletirmekten, onu yaratmaktan deil, kopyasn karmaktan ibaret olan bir yntemdir. Sonra, soyut olmayan bir dnce asndan, diyalektik gerein meydana getirilmesi yasas deildir, fakat geree nfuz etmenin bir yoludur. Yani Bachelard'n szn ettii tkenmez diyalektiktir; bilimsel dnce hareketinin iine yerleir. Kavramlarn hazrlayan, reddeden, dzelten, yeni teorileri biimleyen, onlar yalanlayan, ilkelerin geerliini sz konusu eden, sonra yenilerini kuran, onlar genelletiren, yeni yalanlamalarla karlaan ve elde edilmi kltrn srekli dzeltilme evresine usanmadan yeniden balayan ite bu bilimsel dnce hareketidir. Bu hareketlilik phecilikle, "bu grelilik de safsataclkla kartrlamaz. Zira, eer bilim (bilimler ve bilimsel felsefe) bylece alm teoriden dzeltilmi teoriye gidiyorsa, her yeni aama, hatta her yeni yadsma, bize gerek zerinde yeni olanaklar, do154

a zerinde daha byk bir iktidar verir, uygulamamz daha ak ve etkili hale getirir. Bilimsel oluumun btn beklenmeyen sonularn katederek, hatta alm varsaymlar batan katederek, gerein git gide daha sadk ve daha somut bir modeli izilmektedir. Bir ok bilimler, zellikle 19'uncu yzyldan bu yana, Maxwell'in aa kard fizik kyaslamalardan Kekul'nin kimyadaki yapsal formllerine kadar, model kavramn giderek daha ok kullanyor. Son yllarda Norbert Wiener'in aratrmalarndan beri, sibernetik, yeni bir tr modellerin kurulmasna byk bir genileme kazandrarak, bunun bilgi ve aratrma asndan nemli bir ara olduunu gsterdi. Maddesel olarak gerekletirilmi modelden, kavramsal, sembolik, ideal veya matematik emalara kadar, her zaman, incelenmi gerei, yapsn, ileyiini, davrann, oluumunu emalatran bir kurulu sz konusudur. Bu varsaymsal, ematik, idealletirilmi, basitletirilmi kopya, bir teorinin soyut zelliine veya bir modelin daha somut bir biimine sahip olabilir. Fakat, somut daima dnceyi izleyen son ve soyut da sadece bir ara olarak, bizi kyas yoluyla gerek organik bir btne yollayan bir kavramlar sistemi sz konusudur. Birbirlerinden izole edilmi olarak, soyut ve somut birbirini de izlemezler. Kavramlarla bizzat gerei kopya eden, dncenin organik evriminin iki ayr kutbudurlar. Varsaymsal-tmdengelimsel yntemi, diyalektik dncenin bir andr: Ya bir btn ideal bir biimde elemanlarna ayrmak, ya da gerein i mantm gn na kararak bunlar yeniden biraraya getirmek eilimindedir. ster yapsal analiz, isterse dinamik sentez sz konusu olsun, diyalektik yntem, tmdengelimle tmevarmn, analizle sentezin, soyutla somutun karlkl olarak birbirlerini ierdiklerini hi bir zaman gzden uzak tutmaz. Kavramlar, diyalektik maddecilik iin, ne deyimin eflatuncu anlamnda zler, ne de deneycilerdeki gibi duyulabilirin yoksullam basit soyutlamalardr. Kavramlar daima uygulamada dorulanmalar 155

gereken varsaymlardr ve varsaym daima, ayn zamanda var ve balang noktasdr. Marx'm Kapitali, bu karmak ve zengin yntemin uygulanmaya konmasnn rneini vermektedir. Lenin'e Marx bize mantk deil, Kapital'in mantn brakt dedirten de budur 1 . Kapitalist rejimin ekonomik ve toplumsal yapsnn bir modelimin, srekli geliim iindeki, her zaman eksik, fakat her zaman canl bir emas olan Kapitalin bu dev yaptnda, yntemin yapc noktasn buluyoruz: Ayrntlar ihmal ederek, dncenin, basite indirgeyici bir varsaymla, olayn yasasn ideal saflnda ortaya kard soyutlama an.. rnein Marx, emek-deer yasasn formlletirirken, Sadi Carnot'nun, herhangi bir geometrik ekil kadar gerekletirilmesi olanaksz olan bir ideal buharl makinay zihnen kurduu andakinin ayn bir bilimsel giriimde bulunmutur. Bu zihinsel yapnn, hi bir deneyle hemen snanmas olana yoktur. Ama, grnte onu yalanlayan her deneyi anlayabilmek iin de zorunludur. Marx'in emek-deer yasas ile fiyat olaylar arasnda, Carnot'nun modeli ile buharl makinalarn gerek ileyii arasndakinin ayn iliki sz konusudur. deal modelden somut geree gei, demek ki yntemin ikinci aamasn gerektirmektedir: Onun araclyla gerein -grntleri anlayabilmek iin- git gide daha somut olarak canlandrld soyuttan somuta gei. Marx yle diyor: Art-deer yasalarnn bilindii andan itibaren, kr hadlerini kavramak kolaydr. Tersine bir yol izlenirse, ne birisi ne de tekisi kavranabilir.2 Marx u noktay daha gl olarak belirtiyor: Art-deer orannn kr oranna evrilmesinden, art-deerin dnmnn karlmas gerekir, yoksa tersini deil. Oysa, gerekte tarihsel olarak kr oranndan hareKet edilmektedir. Art-deer ve art-deer oran, daha ok grnmez elemanlardr ve aa kavuturul1 2

Lenin. Cahiers philosophiques, p. 201. Marx. Le Capital, livre I, 1.1, pp. 213-214 (note).

156

mas gereken noktay meydana getirirler. Oysa kr oran ve kr grn altndaki art-deer, yzeyde grlen olaylardr.' Sadece bu kopyann diliyledir ki, yntemin nc aamasna yaklalabilir: Snama, yani soyuttan somuta geile elde edilen sonular ve gerek arasndaki karlatrma.. Bu basit not, ampirist veya pozitivist kkenli zavall itirazlar, birinci aamadan birden nc aamaya atlayarak, aradaki halkalar unutarak ve rnein fiyat erisinin deer yasasn, cret erisinin yoksullama yasasn, kr erisinin kr orannn azalmas eilimi yasasn dorulamadm iln ederek, sanki Kapital daha birinci kitapta bitiyormu gibi hareket eden saf iktisatlar bertaraf etmeye olanak verir. Sanki Marx, i ilikilerden yzeye, kurucudan kurulana ykselerek, retim kitabndan sonra dolam kitabn yazmam gibi! Bu, sanki Carnot'nun ilkesi ile, dorudan denemeyle snanma olana bulunmadn syleyerek alay etmeye ve sanki Sadi Carnot'nun deersiz bir mhendis olduu sonucuna varmaya benzer! Sadece, gelime halindeki organik btnn soyut emas sayesindedir ki, olay anlalabilir. Yani bu btnn iindeki yeri ve rol, tmn bir aamas olarak meydana kmasnn organik zorunluu belirlenebilir. Descartes gibi, eyalarn niteliinin -onlar tamamen yaplm olarak kabul etmek yerine- ar ar doduklarnn izlendiinde daha kolay kavranabileceine ve Hegel gibi, oluumu gznne alnmadnda sonucun hi bir anlam ifade etmeyeceine inanan Marx, maldan paraya, paradan da sermayeye gemekte ve bylece sermayenin yapsnn douunu canlandrmaktadr2. Sadece maln analiz edilmesinin, kapitalist retim sisteminin birlik ve anlamnn anlalmasna olanak verebileceini gstermektedir. Oysa maln bu analizi, bizi emee, rn retime, kurulan kurana gtrmektedir.
1 2

Ibidem. Bkz. Marx. Le Capital, livre I, 1.1, p. 63.

157

Burada gnll olarak husserlci deyimler kullanyoruz, nk bu konudaki benzerlik beklenmedik bir ey deildir. Husserlci anlay, btn, yn ve yapc faaliyet kavramlar marksizme hi bir ekilde yabanc saylamaz. Marx'in diyalektik yntemi, husserlci fenomenolojinin ana kavramlarnn, onlardaki hatay gidererek, yeniden ele alnmasna olanak verir1. Yapc faaliyet, toplumsal ve tarihsel pratikten kopmu olunca, deney st soyut bir znenin faaliyeti haline gelir. Oysa Marx'in maddeci, tarihsel ve diyalektik gr asnda, bu faaliyet insan emeidir; yani tarihsel olarak belirlenmi bir iliki, toplumsal insann tarihsel evrimi srasndaki somut uygulamasdr. Tarihsel bir rn olan, kendi z faaliyetinin srekli bir gelimesi olan bir varln toplumsal yapmdr. Yn eyalara deney st bir bilinle, mutlak, tarih tesi bir zne ile verilmemektedir. Anlamlar kurumlarda ve rnlerde, tarihsel ve toplumsal pratik tarafndan kaydedilmitir; pratik, bu kurumlarn ve rnlerin yapmcsdr. Bilin onlar eyalara yanstmaz, eyalarda onlarn izini bulur. Tarihsel olarak eyalara kaydedilmi olan insan niyet ve tasarlarn yeniden yaatarak onla meydana karr. Kltr, insan evreleyen insancl evrenin srekli olarak ele geirilmesi ve sindirilmesidir. tnsan bilinlenme ile, anlama ile bu evrenin sorumlu mirass haline gelir. Btn soyut bir kategori deil, fakat canl organik bir gerektir. Btn zellikle bir yap olarak kabul eden fenomenolojinin tesinde, Marx da btn bir yaradl olarak deerlendirmektedir: Basit kategoriler, iinde henz gelimemi olan somutun gerekleebildii ilikilerin ifadesidir... Bu l iinde en basitten en karmaa ykselen soyut dncenin gelimesi, gerek tarihsel srece tekabl edecektir. Siyasal ktisadn Eletirisine Katkda olduu gibi, Kapit a l d e de Marx maln analiziyle ie balamaktadr. nk bir
1 Bu konuda bkz. Economie et politique, l'article de Maurice Godelier sur Le mthode du capital (No 70-71).

158

yandan mal, kapitalist ekonomik ve toplumsal kurulutaki insanlar aras ilikilerin temel ifadesidir; te yandan da, tarihsel olarak ticar retim biimi, saf kapitalist ekonomiden ncesine aittir ve onun hareket noktasn meydana getirir. Tarihsel sra ve diyalektik sra, kronolojik sra ve mantksal yaratl sras, burada birlemektedir. Engels mantksal srann, sadece kartrc rastlantlardan arnm tarihsel sra olduuna dikkati ekmektedir.. Bizzat Marx, rastlantsal grntlerin altnda, doa ve insan arasndaki ilikilerin i diyalektii ve insanlar arasndaki ilikiler tarafndan yapsallatrlm ve dzenlenmi zaman, mantksal meydana gelme ile tarihsel meydana gelmenin ayn ana rastlamasn salayacak biimde bulmaya almtr. Para, sermayeden de, bankalardan da, cretli emek vb.den de nce var olabilir ve tarihsel olarak da varolmutur. Bu adan, daha basit bir kategorinin, daha az gelimi bir btne ait egemen ilikileri ifade edebilecei sylenebilir. Tarihsel olarak bu ilikiler, btn ifadesini daha somut bir kategoride bulan bir anlamda gelimeden nce de var olmulardr. Bu l iinde, en basitten en karmaa ykselen soyut dncenin hareketi, gerek tarihsel srece tekabl edecektir.! Basit, gelimi, genel biimlerin, deerin parasal biiminin mantksal geliimi, retimin ve ticar dolamn gerek tarihsel evrimine uymaktadr. Onu izleyen aamada da, yani paradan sermayeye gei aamasnda da durum ayndr. Marx, Engels'e yollad 2 nisan 1858 tarihli mektubunda bu noktaya dikkati ekmektedir: Parann basit dolam, iinde kendi kendini oaltma ilkesine sahip deildir ve dolaysyle de bizi daha ileri gitmeye zorlar. Deer iin iine kart (dolama) ve orada yerletii iin, parann iinde sermaye vardr. Bu bakalam ayn zamanda tarihseldir. Sermayenin nuhu nebiden kalma biimi ticar sermayedir ve her zaman paradr.

159

Ayn zamanda, kelimenin tam anlam ile sermaye, paradan veya retimi ele geiren ticar sermayeden domaktadr. Kapitalin diyalektiinin hemen hemen btn aamalarnda durum ayndr. Balangtan itibaren deere gre, yani emek miktarna gre mbadele, tarihsel olarak fiyatlara gre mbadeleden nce gelmitir2. Fiyatlarn ve fiyat hareketlerinin deer yasasnca belirlendii hesaba katlmasa bile, mallarn deerini, retim fiyatndan nce gelmi olarak deerlendirmek, sadece teorik deil tarihsel adan da geree uygun olacaktr.3 Baka bir rnek daha: Mutlak art-deerden greli art-deere gei. Tarihsel olarak, patronlar alma saatlerini uzatarak ie baladlar. Daha sonradr ki, teknik gelime, iilerin yaayabilmesi iin gereken retimin yaplmasna ayrlan zaman azaltarak ve iinin stnemeini arttrarak, art-deerin oalmasna olanak verdi. Fakat tarihsel dzen ile kat bir kronolojik dzen birbirine kartrlmaz; nasl ki zorunluun da rastlant ile kartrlamyaca gibi. Kelimenin tam anlamyla tarihsel dzen, genellikle her an, evriminin tam olgunluk ve klasik saflna ulat noktasnda incelediimiz zaman ancak meydana kar. Tarih ve mantn uyuma yasasnn baz grnen istisnalar bylece aklanabilir, rnein: Sermaye olmadan toprak rant anlalamaz. Fakat toprak rant olmadan da sermaye anlalamaz... yleyse ekonomiK kategorileri tarihsel olarak egemen olduklar sraya yerletirmek olanaksz ve hataldr. Tersine onlarn dzeni, ada burjuva toplumunda kendi aralarnda var olan ilikilerle belirlenmitir.4 Bunun iindir' ki, toprak mlkiyetinin ve rantn hatta kapitalizmden nce nemli bir rol oynam olmasna raMarx. Correspondance, t. V, p. 227. Bu konudaki ada aratrmalarn rn olan ok ilgin etnografik ve tarihsel veriler iin bkz. Mandel: Tratit d'conomie marxiste, pp. 52-80. Editions Julliard, 1962. 3 Marx. Le Capital, livre III, t. VI, p. 193.
2 1

160

men, btn anlamn ancak kapitalist toplumun organik btnnde olan rantn incelenmesi, Krn incelenmesinden sonra gelir. lkel birikim zerindeki blmn yeri daha da garip grnlebilir: Kronolojik srada bu birikimin hareket noktas olmasna ramen, ancak Kapitalin XXVI'nci blmnde incelenmitir: Kapitalist sistemin temelinde, retici ile retim aralar arasnda kkl bir ayrm vardr. Kapitalist sistem bir kere kurulduktan sonra, bu ayrm her defasnda daha byk apta meydana gelmektedir. Fakat sz konusu ayrm sistemin temelini oluturduu iin, sistem onsuz olamazd. Kapitalist sistemin doabilmesi, en azndan ksmen, retim aralarnn daha nce reticilerden koparlm olmasna baldr... Emein kendi d koullarndan ayrlmas sonucunu douran tarihsel hareket, ite ilkel olarak nitelendirilen birikimin son kelimesi budur. Bu birikim burjuva dnyasnn tarih ncesine ait olduu iin ilkeldir.1 Bylece kapitalizmin gerek tarihi, i mantnda, bize kendi tarih ncesinin anahtarn vermektedir. Marx yle diyor: nsanlarn anatomisi, maymunun anatomisinin anahtardr. Aa snftan hayvanlarda, daha stn bir trn habercisi iaretler, ancak o stn tr tanndktan, ortaya ktktan sonra anlalabilir.2 Gelime ynnn bylece saptanmas hi bir zorunlu son anlamn iermez. Eer Marx Kapitalinde ilk kez ilkel birikimin tarihini ele alsayd, kapitalizm bir dizi smrge macerasnn ve yamann beklenmedik sonucu olarak belirecekti. Oysa bu ilkel birikimi gerekletiren fatihlerin kanl giriimleri, ancak kapitalist sistemin douu ve gelimesinin kendi zorunluu iinde drlmesiyle tam anlamn kazanabilir. Bu, ancak retim aralarn onlar kullananlardan ayrarak meydana gelebilen ve geliebilen bir eit insan ilikileridir. Demek ki, bir btn olarak dnlen sermayenin hareketini3 incelemek sz konusudur. Zira retim, dolam vb.
2

1 Marx. Le Capital, livre I, t. Ill, p. 155. Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, p. 169. 3 Marx. Le Capital, livre III, 1.1, p. 47.

161

bir btnn eleri, bir birliin iindeki farkllamalardr... eitli blmlerin karlkl etkisi vardr. Bu herhangi bir organik btnn durumudur. Diyalektik yntemin zellii, yaplarn incelenmesini, bu yaplarn i dinamiinin, bu organik btnlerin ve onlarn motoru olan elikilerin incelenmesinden ayrmamasdr. Bu yntemle, tarihsel ve pratik olarak bizim iin var olan en basit ilikiden hareket ediyoruz, onu inceliyoruz. Bu bir iliki olduuna gre, birbirleriyle balants olan iki yan sz konusudur... Ondan da zlmesi gereken elikiler kacaktr... Bizzat bu elikiler de pratikte gelimi ve gerek zmlerini bulmu olacaklardr... Biz bu tr zme balanacaz ve greceiz ki, bu zme yeni bir ilikinin ortaya kmasyla ulalmtr. Bylece yeni ilikinin iki zt yann gelitirmek durumunda kalacaz.2 ktisat bilgisinin elerinin hazrlanmasnda byle bir noktaya ulanca, yntem, ieriin i hareketi ile zdelemektedir. Modelin kurulmas, ileyii- ve gelimesinde, kullanma deeri ile mbadele deeri arasndaki elikinin gerek evrimini btn Kapital boyunca izleyerek, kapitalist sistemin ideal doumunda hazr bulunacaz. Marx'm Engels'e 1 ubat 1858 tarihli mektubunda da yazd gibi, siyasal iktisatta bir bilimin diyalektik yntemle aklanabilecei noktaya varlmtr.3 Hegelci diyalektiin soyutlayc yanlglarm atktan ve bir bilimsel aratrma aracn gelitirdikten sonra, Marx diyalektie bilimsel eklini, yani her trl dogmatizme, her trl mutlak balangca, her trl veri iddialarna, her trl soyutlayc akl yrtmelerine, gerein akl tarafndan yaratld yolundaki btn idealist yanlglara, diyalektik dncenin eyalarda (sanki bu kutsal dnce incisini bulmak iin sadece kabuundan karmamz yetecekmi gibi) nceden hazr olduunu ileri sren btn
Marx. Contribution la critique de l'conomie politique, pp. 164. Engels. Contribution la critique de l'conomie politique de Karl Marx, dans Etudes philosophiques, p. 111. 3 Marx. Correspondance, t. V., p. 185.
2 1

162

ilhiyat anlaylara kar yadsmay ifade eden bilimsel ekli vermektedir. Bu diyalektik, tersine pratikle, deneyle ve srekli dzeltmelerle balamakta; eski bulgularnn meyvelerini yitirmeden ilke ve yasalar yeniden snamaya tabi klan bir pratikle gelimektedir. Lenin'e gre, Marx'in Kapitalini ve zellikle birinci cildini gerei gibi anlayabilmek iin, Hegel'in Mantkn tamamen sindirmek gerekmektedir. Ve Engels, Conrad Schmidt'e yazd 1 kasm 1891 tarihli mektupta u ek aklamay vermektedir: Marx'daki maln sermayeye evrimi ile Hegel'deki varln ze evrimini karlatrnz, ok ilgin bir paralellikle karlacaksmz. Bu tavsiyeye uyalm ve bu karlatrma ile ie balayalm. Hareket noktas sorunu, Hegel ve Marx'da birbirine benzer terimlerle ortaya konmaktadr. Gerein olduu gibi, bilginin hareket noktas da kanlmaz bir biimde somuttur. Fakat bu somut, daha o zaman karmak bir btndr ve onu, elikili ilikileriyle beraber kendisini meydana getiren elere ayrmak gerekmektedir. Oluum, Hegel'de ilk somut gerektir; ama bu gerekte, kendileri iin var olmayan varlk ve yokluk atmaktadr1. Marx'daki mal iin de durum ayndr. Mal ilk somut gerektir: inde Kapitalist retim biiminin egemen olduu toplumlarn zenginlii, sonsuz bir mal birikimidir. yleyse bu zenginliin ilkel biimi olan maln analizi, bizim aratrmalarmzn hareket noktas olacaktr.2 Mal, brt bir veri veya bir eya olarak deil de, ancak onu meydana getiren elikili i ilikilerin de deerlendirildiinde anlalabilir hale gelir: Ayn zamanda deiim deeri ve kullanma deeridir. Burada, Lenin'in iinde diyalektik ruhu grd tekin ikilii ile kar karyayz. zlmesi gereken elikiler ite buradan kmaktadr.
1 Hegel. Science de la logique, t. 1, p. 84. 2 Marx. Le Capital, livre I, t. I, p. 51.

163

Bu elikiler nelerdir? Bir rn ancak, eyaya iki kii veya iki topluluk arasndaki iliki, retici ve tketici arasndaki ilikiler baland iin bir maldr. Bu ilikiler burada ayn kiide birlememektedir. te, daha bandan beri burjuva iktisatlarnn kafalarnda karklk yaratan bir rnee sahibiz: ktisat eyalarla deil, kiiler arasndaki ilikilerle, zorunluk halinde de eyalar arasndaki ilikilerle urar. Oysa bu ilikiler daima eyalarla balantldr ve eya grnmndedir.1 Daha balangtan itibaren, bu yabanclamann bilincine varlmasyla birlikte, kendileri iin eyalarda elikinin olamyaca ampirizm ve pozitivizmden kopmaktayz. Grnn tesine ykselerek ve kurulandan kurucuya geerek, malda bugnk insan ve snflarn bir durumunu bulduu andan itibaren, Marx pozitivist tasvirlerden insan ilikilerinin gerek diyalektiine gemektedir2. Felsefede olduu gibi siyasal iktisatta da Marx'm temel bulgusu budur: nsan ile eyalar ve insanlarn kendi aralarndaki gerek ilikilerin ortaya karlmas. Ticaret ekonomisinin, maln kendinde tad elikilerin itisi altndaki evrimini inceleyelim: Mbadelenin genellemesi ile, eyalarn imdiki ihtiyalar iin yarar ile mbadele iin yarar, yani kullanma deerleri ile mbadele deerleri arasndaki ayrm ak bir biimde ortaya kar.3 Fakat mbadele saysnn sadece niceliksel art, herhangi bir mala genel edeerlik grevinin verilmesindeki maddesel, teknik yetersizlii ortaya karr. yleyse bu grev, mbadele deerini temsil edebilecek zelliklere sahip (bozulmazlk, blnebilirlik, kolay tanabilirlik vb.) zel bir mala verilecektir. Para, mbadelelerde kendiliinden meydana gelen bir kristaldir. Bu mbadelelerle, emein eitli rnleri kendi aralarnda eitlemekte ve mala dnmektedir.4
1 2

bid., pp. 85-86. zellikle bkz. Marx: Histoire des doctrines conomiques, t. III, pp. Marx. Le Capital, livre I, t. II, p. 166. Ibid., p. 97.

7-9.
3 4

164

Bylece mbadelelerin basit niceliksel birikimi, niteliksel olarak yeni bir gerei yaratmaktadr: Maln, mal ve parada ikilemesi.. Kullanma deeri ile mbadele deeri arasndaki eliki, iinde hareket edebilecekleri biimi1 yaratarak, toplumsal yaantda tarihsel ve pratik olarak zlmektedir. Bu sz konusu biim, paradr. Mallarla para arasndaki ztlktan doan yeni elikiler, sermayeye ortak karak, para ekonomisinin evriminin yeni biimlerini yaratmaktadr. Gerekten de ilkel olarak para, mallarn dolamnn evrensel arac olmaktan baka bir ey deildir. Fakat mallarn deerinin onlardan (mallar) koptuu, ayrld ve hatta para grnts altnda onlarla ztlat andan itibaren, toplumun hareketinden yeni bir olanak belirmektedir: Altn ve para dalgalarnn rma2 nm dolat ve itii lde, bu para dier mallara oranla byk bir zerklik kazanr. Btn zenginliklerin e anlam haline gelir ve sonu olarak da kendi bana oalmaya muktedir bir grnm kazanr. Deer birden bire kendi kendisinin itici gcn meydana getiren bir z olarak ortaya kar... 3 Burada -daha nce maldan paraya geite olduu gibi, paradan sermayeye geite de- niceliksel bir birikim niteliksel bir deimeyle sonulanmaktadr: Btn dier mallara kar zerkliini ele geiren para, reticinin kendisine gerekli olan almak iin ihtiyac olmayan eyi satt geleneksel mal mbadelesine oranla yeni ve orijinal bir greve sahibolmaktadr. Bundan byle ihtiyatan kopma gereklemitir. Ve hareketin tersine dnmesi olanak dahilindedir: Kapitalist -bir fazlann artan almna att eyi satmak iin- bizzat kendisinin ihtiyac olmayan eyleri satnalmaktadr (retim aralar, ham maddeler, igc gibi). Bu fazlann, bu art-deerin ortaya kmasyla, ne malm ne
bid., p. 113. bid., p. 149. 3 bid., p. 158.

165

de parann deil, sermayenin hareketi nc bir biim olarak balamaktadr. Onunla birlikte, sistemi kendi zlmesine gtrecek olan elikiler domaktadr ve bu elikiler, yeni evrim yasalaryla birlikte, toplumun tarihsel hareketinin yeni bir biimini yaratacaktr. Kendisine uyan bir retim biimi ve toplumsal rgtlenmenin onun araclyla kendi dalmalarna yrd tek gerek yol, bugnk kartlklarnn tarihsel evrimidir.1 Bilimsel sosyalizmin egemen tezi budur. Sermayenin itici elikisi bu aamada hangisidir? nce, art-deerin olumasn olanak dahiline sokan nedir ? Parann bizzat kendisinin para yarattn dnrsek, kullanma deerinin, mbadele edilebilir deer kayna olma faziletine sahip bulunduu zel bir maln varolmas gerekir2. Bu mal, alma gcdr. 0 andan itibaren sermaye de, bir eya olarak deil, toplumsal bir iliki olarak ortaya kar: retim aralarnn sahibi ile onlara sahip bulunmayan ve sadece emeini satabilecek olan arasndaki iliki. Ztlk ilikisindeki bu ikilemeden, bir elikiler alayan kar: Bir kutupta zenginlik tekinde yoksulluk biriktiren birikimin genel yasas, bunalmlar ve son olarak, retim aralarnn zel mlkiyetinin yaratt temel elikinin, emein kollektif bir zellie sahibolduu iktisad ve toplumsal bir ortamdaki devrimci zm. Bu smr, kapitalist toplumun hazrdaki yasalarnn oyunu ile gerekleir ve bu yasalar sermayelerin birikimi sonucunu yaratr... Sermaye sahiplerinin azalmas orannda sadece yoksulluk deil, fakat ii snfnn direnci de artmaktadr.. Kapitalist mlkiyetin son saati almaktadr. Smrcler de kendi sralar gelince bizzat smrlmektedirler. Bu yadsmann yadsmasdr.3
1 2

Marx. Le Capital, livre I, t. II, p. 166. Ibid., t. I, p. 168. 3 Ibid., livre I, t. III, pp. 204-205.

166

Diyalektik yntemin ilemesinin, insann yabanclamasnn nasl militan bir diyalektikle, zgrletirici bir diyalektikle sona ermesine olanak verdiini grmeden nce, bize bu diyalektiin -bugnk gerekle karlatrarak- soyut olmayan bilimsel zelliini denemek kalyor. Marx bu yntemle, ada toplumun hareketinin ekonomik yasasn ortaya karmak1 olan amacna ulam mdr?

bid., livre I, t. I, p. 27.

167

B. MARX'IN NEML BULGULARI VE BUGNK DURUM

Marx'm ynteminin siyasal iktisattaki deer ve verimlilii iki trl denetlenebilir: Marksist olmayan iktisadn elde etti sonularla karlatrarak dolayl ve d denetleme; marksist iktisadn ngrd ve zme olana verdii somut sorunlarn incelenmesi yoluyla dorudan ve i denetleme. Elbette ki bu yaptn snrlar iinde, sorun ancak bir ka rnekle aydnlatlabilir. Burjuva siyasal iktisad, Marx'dan nce, Petty'den Ricardo'ya kadar en nl temsilcilerinde, bir bilim olma eilimi tayordu. retim olayna balanarak, gerileyen feodaliteye kar bir dizi teorik kant vermeye alyordu. Petty fedoal beyler snfn ve onlara bal olan toplumsal tabakalar, yemek, imek, ark sylemek, oynamak, dansetmek ve metafizik yapmaktan bka uralar olmayan1 insanlar eklinde tanmlamaktayd. Adam Smith bu snfa ve toplumsal tabakalara yneltilen asalaklk sulamalarna karlk, onlar retici olmayan diye nitelendirerek teorik bir temel kazandryordu. Olaylara retim asndan bakmann snfsal bir anlam vardr. Ekonomik gelimenin, kapitalistin de retimin toplumsal rgtne oranla asalak grnmeye balad bir aamasnda, kapitalistin grevinin olumlu bir rol oynad burjuvazinin ykselme

168

dnemindeki byk ada klasik iktisatlar gibi olaylara retim asndan bakmaya devam etmek, bizzat burjuvazi iin tehlikeli hale gelmektedir. 0 zaman, iktisatta gerek bir tarihsel nbet deiimi ortaya kmaktadr. Marx, olaylara burjuvazinin klasik iktisatlar gibi retim asndan bakarak, onlarn eserini srdrecek, btnletirecek ve aacaKtr. Eskiden feodaliteye kar sava makinas olan bu objektif iktisat bilimi, bu kez kapitalizme kar bir sava makinas olacaktr. i snfnn ncs Kapitalde kendini tanmaktadr!. Engels 1886'da unlar yazyor: Kapital Avrupa ktasnda sk sk ii snfnn kutsal kitab olarak nitelendirilmektedir. Marx Kapitalin nsznde yle diyordu: almann son amac, ada toplumun ekonomik evrim yasasn ortaya karmaktr.2 Bu yasadan, Marx'in Kapitalde smrenlerin smrlmesi diye adlandrd kapitalizmden sosyalizme zorunlu gei kmaktadr. Fakat Marx zorunluk ile kadercilii hi bir zaman birbirine kartrmad. nsann eylemi, zorunluun onlarn araclyla gerekletii elerden birisidir. Marx ii hareketini yle tanmlyor: Toplumu altst eden tarihsel srece bilinli katlma. 3 Marksizm gnmzde, gemite hi bir manev, siyasal veya felsef hareketin tanmam olduu bir evrensellik kazanmtr. Marksizmin en parlak baarlarnn, marksist dncedeki biim bozmalaryla (deformasyon) frenlendiini gryoruz. eyrek yzyl boyunca, sermaye dnyasnn sosyalizmin acl ve kahramanca kuruluuna uygulad dikenli tel politikas, glerin en st derecede gerginliini ve merkeziletirilmesini gerektiriyordu. Bu sava durumu, marksizmin ilkelerinin ve sosyalist rejimin
1 2 3

Marx. Le Capital, livre I, t. I, p. 23. Marx. Le Capital, livre I, t. I. Marx. Herr Vogt, p. 35.

169

znn ak bir ihllini meydana getiren siyasal ve zihinsel olaylarn geliimie olanak verdi. Tek ef siyaseti, brokrasi, dncenin dogmatiklemesi, ruhsal soyutlanma gibi noktalar, Stalin'in kiiliinin egemen olduu dnemi, yani marksizmin nemli llerde arptlmasn yaratt: Marksizm ncesi bir maddecilie dn, drt deimez izgiye indirgenmi soyut bir diyalektik anlay, alt ve st yap ilikilerinin mekanik bir anlayla ele alnmas, bilimlerle sanatlarn yaayan pratikleriyle kopma.. Bu emacln ve katlamann sonular korkutucudur. Marksizm dogma haline gelince, dnce iin olduu gibi eylem iin de bir yol gsterici olmaktan kar. Diyalektiin daha nceden bilinen yasalar adna, biyolojideki, fizikteki, psikolojideki bilimsel sorunlar a priori zme iddiasnda bulunur; sanatsal ifadelerin baz biimleri a priori mahkm veya belirli tarihsel olaslklar a piori sonu olarak kabul edilir. Marksist anlaya temelden aykr olan bu tr kavramlar, devrimci hareketin gelimesine engel hale gelmitir.

170

MARXTN ANTDOGMATZM

Sz konusu istet felsefe, ister ekonomi, isterse siyaset olsun, marksist dnce dogmatizmin tersidir. Dogmatizm, varln iine yerlemek ve onun ne olduunu sylemek iddiasndadr. Dncenin varlkla zdeleerek, mutlak bir geree sahibolmak iddiasdr. Bu ya ampir ist (deneyci) bir grnm altndadr: Duygusal verilerin varl savunulur. Bunlar bizim duyularmzla zdeletiimizi sandmz ilk veriler, mutlak referanslardr. Ya da rasyonalist (aklc) bir grnm altndadr: Eflatun ve Spinoza gibi, ilk zlerin varl savunulur. Bunlar bizim kavramlarla zdeletiimizi sandmz zlerdir. Bu srekli eilim, sadece felsefeye zg bir ey deildir. Bilginin tand varlkla edeerletii, zdeletii, mutlak bir bilgi iddias, bilimlerde sk sk rastlanan, aka sylenmeyen bir postla idi. Bilimlerin gelimelerinin belirli bir annda bize sunduklar dnya grntsnn, mutlak gerekle kartrld her olayda durum buydu. Yzyllar boyunca klid geometrisinin, daha sonra Newton fiziinin, Descartes veya Laplace mekanizmasnn durumu bunun rnekleridir. Marksist dnce, tarihilii, eletiricilii ve diyalektii ile antidogmatiktir. 1. MARX'IN TARHL Marx'm tarihilii, siyasal iktisatta bu antidogmatizmin ilk kouludur. 173

Auguste Comte'un doal yasalarn deimezlii dogmas zerine kurulduunu syledii pozitivizme temelden kart olarak, Marx, belirli bir dneme ait bir evrim yasasn her aklaynda, bu yasann geerliinin tarihsel snrlarm da belirtmektedir. Kapitalin almanca ikinci basks iin (1872) yazd sonszde, Marx, kitab hakknda bir rus dergisinde kan eletiriden paralar yaynlyor ve yle diyordu: Benim aratrma yntemimi son derecede iyi tanmlayarak, diyalektik yntemi tanmlam oldu. Marx sz konusu yazdan zellikle u blm aktaryordu: Ekonomik yaantnn genel yasalarnn her zaman ayn olduu sylenecektir. te Bay Marx'in kar kt ey zellikle budur. O'nun iin soyut yasalar yoktur... Tersine, ona gre her tarihsel dnemin kendine zg yasalar vardr. rnek olarak, bti Kapitalin anahtar-kavram olan deer yasasn ele alalm. Marx bu yasay Kapitalin daha ilk cildinde aklyor: Toplumsal olarak gerekli olan emek sresi, deerin meydana gelmesinde nem tayan tek sredir.1 Marx bunun aklamasn, kendi dneminin retim ve piyasa koullarndan hareket ederek yapmaktadr. Yani buharl makina ve mekanik zerine bina edilmi bir iletmenin (sonu olarak bu iletmede makina l emekden baka bir ey deildir ve deer yaratmamaktadr) ve ideal bir piyasann, yani yararllk (kullanma deeri) deerlendirmelerinin mbadeleye karmad ve sadece mbadele deerinin bu kullanma deerini lt bir piyasann koullarndan hareket etmitir. Bu ideal piyasada, kullanma deerinin lsnn mbadele deeri olmasnn nedeni, maln snrsz retimine karlk snrl bir alc grubunun varldr. Bu durumda igcnn deeri, arz ve talebin sarka hareketine egemen olan ekim gc gibidir. retimin ve piyasann koullar temelden deitiinde, deer yasas uygulanamaz olacaktr.
Marx. Le Capital, 1.1, p. 190.

174

Marx bu durumun aka bilincindedir. Hatta Kapitalin ilk blmlerim hazrlad dnemlerde bile, Siyasal ktisadn Eletirisinin Temellerinde, yasann geerliinin tarihsel snrlarm belirtiyordu: Bu yasa, retici glerin evriminin baka bir aamasnda niteliksel bir deime ortaya ktnda, zellikle O'nun deyimine gre bilim dorudan bir retici g haline geldiinde geerli olmaktan kacaktr. Marx Kapitalde bu noktay daha da aklamaktayd: Sabit sermayenin deer eleri gibi, makina deer yaratmaz. Sadece kendi deerini imal edilmesine yarad mala geirir.1 Sadece canl emek, bir maln retimine toplumsal olarak gerekli bulunan emek, deer yaratr. Grundrissede Marx, bu deer teorisinin uygulanabilir olmaktan kaca tarihsel an tanmlamaktadr: Byk sanayiin gelimesi lsnde, zenginliin yaratlmas git gide daha az lde emek sresine ve yararlanlan emek miktarna bal hale gelir. Emek sresince harekete geirilen mekanik elerin kudreti, bu zenginliin yaratlmasnda git gide daha ok nem tainaya balar. Bunlarn byk etkinliklerinin imdiki i sresiyle hi bir balants yoktur. Bu etkinlik daha ok bilimin genel dzeyi ile teknolojinin gelimesine veya bilimlerin retime uygulanmasna baldr... Bu deiiklikle, ne kullanlan emein sresi ne de insan tarafndan gerekletirilen bugnk i, zenginliin yaratlmasnn ana nedeni olarak grlmektedir. Bu ana temel, genel retici gcn smrlmesidir. Bir kelime ile, toplumsal bireyin gelimesi, retimin ve zenginliin ana, temeli olarak ortaya kmaktadr... Emek -bugnk biimi ile- Zenginliin balca kayna olmaktan knca, emek sresi de oftun ls olmaktan ve mbadele deeri de kullanma deeri olmaktan kar.2 Marx konuya daha aklk getiriyor: Emek ve miktar, reMarx. Le Capital, t. II, p. 72. 2 Marx. Grundrisse, t. II, pp. 221 - 222.
1

175

timin ve dolaysyla kullanma deerinin yaratlmasnn belirleyici esi olmaktan kar....Emek, niceliksel olarak kk oranlara ve niteliksel olarak zorunlu fakat ikinci derecede bir role indirgenir. Bu, genel bilimsel faaliyete gre, doa bilimlerinin teknolojik uygulanmasna gre ve tm retimin toplumsal rgtnden kan retici gce gre ikinci derecede bir roldr.1 Bizzat Marx, kendi z yaptlar asndan, antidogmatik tutumun en ak rneini verdi. Marksizm ne ekonomide, ne siyasette, ne felsefede, kapitalizmin evriminin btn aamalar iin geerli bir katalog deildir. Marx bir aratrma yntemi yaratt ve onu kapitalizmin evriminin belirli bir aamasnn analizine, 19'uncu yzyln bandan 20'nci yzyln ilk otuz ylna, 1929-1933 bunalmna kadar olan dnemin analizine uygulad. Bu dnem iin Kapitalin modeli, zellikle kapitalist bunalmlar teorisi, ak bir biimde doru kt. Fakat o noktadan itibaren, yani 20'nci yzyl kapitalizminin ideal piyasa mekanizmasnn sistemli bir biimde bozulmasndan itibaren, bu teori tam olarak geerli deildir. Durumun nedenlerini ylece sralayabiliriz: 1 Devletin ekonomik yaantya keynezci bir adan mdahaleleri; 2 Byk tekellerin -retimlerini piyasadaki taleplere gre ayarlayacaklarna-^ retimlerinin gereklerine uygun olarak l zerine piyasalar yaratmalar. te yandan, nemli teknik ve bilimsel deiiklikler, retimin koullarn ok derinden etkilemektedir. nk, makinalarm git gide daha hzl bir biimde deimeleri nedeniyle, amortismanlarn nceden hesaplamak olanakszlamaktadr (yeni bir bulu, ypranmadan nce onlar hizmet d brakabilmektedir). O andan itibaren, sermayenin organik bileimi (yani iilerin yaayan emei ile makinalarm l emei arasndaki iliki) ile art-deer oran arasndaki balant kopmutur. Kr orannn azalma eilimi yasas uygulanabilir olmaktan kmtr: Bilimin ve aratrma faaliyetinin retimde btnlemesi bugn yle bir durum almtr ki,
1

Marx. Grundrisse, t. II, pp. 214-215.

176

emein bu ekli, Marx'in emasndaki l emek ile badamamaktadr. nk bu emadaki l emek, deeri yaratmayp sadece devrediyordu. Ona katkda bulunduu andan itibaren, sermayenin organik bileimindeki deime, kr orannn zorunlu olarak azalmas sonucunu dourmamaktadr. Demek ki kapitalizm, tamamen ekonomik olan elikiler yoluyla lmeyecektir. Ve biz bugn Kapitalde ekonomik yasalarn kapal bir sistemini deil, fakat bir diyalektiin belirli bir aamasn, tarihsel insiyatifin bir metodolojisini aramak zorundayz. Bu metodoloji -Kapitalin de olduu gibi- belirli bir dnemin elikilerinin analizi zerine kurulmutur ve ama, sz konusu elikilerin alabilecei bir gelecek olasln ortaya karmaktr.

2. MARX'IN ELETRCL Marx, ekonomik analizin kapitalizmin evriminin u veya bu aamas ile jlgili olarak kurduu grnt ile, M t n dnemlerdeki kapitalizmi birbirine kartrmyordu. Engels bu tutumu Ludwig Feuerbachnda felsefeye uygulayarak genelletirdi: Maddecilik, bilimlerin tarihinde dnem yaratan her byk bulula birlikte, zorunlu olarak yeni bir biim almaldr. Tarihilik bylece eletiricilie doru gelimektedir. Marksizm, eletiri ncesi -Kant ncesi- bir felsefe deildir. Marx ve Engels, kendi felsefelerinin her eyden nce byk alman idealizminin mirass olduunu zellikle belirttiler. Burada sz konusu olan gerekten de alman idealizmidir. nk klasik alman felsefesinde Ludwig Feuerbach da vardr, ama temel kaynak olarak belirtilen o deildir. Engels Ludwig Feuerbach adl yaptnda, Feuerbach'm Hegel'den sonsuz derecede daha zavall olduunu srekli bir biimde tekrarlar. Kyller Savana 1874'te yazd nszde yle demektedir: Da177

ha nce alman felsefesi, zellikle Hegel'in felsefesi olmasayd, bilimsel sosyalizm... hi bir zaman kurulamazd, 1 1891'de bir kere daha ayn eyi tekrarlamaktadr: Biz alman sosyalistleri, kkenimizin sadece Saint-Simon, Fourier ve vven'a kadar deil, ayn zamanda Kant'a, Fichte'ye ve Hegel'e kadar uzamasndan gurur duyuyoruz. Bu sralamada Feuerbach'm yer almam olmas dikkati ekicidir. Marksizmin btn dogmatik yorumlan, Kant'm, Fichte'nin ve Hegel'in bu mirasnn benimsenmesiyle ve Feuerbach'a, Diderot'ya veya Spinoza'ya dnle balamaktadr. Lenin, Felsefe Defterinde Plekhanov'a u eletiride bulunarak, marksist dncenin bu kritik aamasna dikkati eker: Plekhanov Kant' diyalektik maddecilik asndan ok, basit ve yaygn maddecilik asndan eletirmektedir... Ve, bir eit kendi zeletirisini yaparak, ilve ediyor: 20'nci yzyl banda, marksistler Kant ve Hume taraftarlarn, hegelciden ok feuerbach bir biimde eletiriyorlard. Marx'in srekli olarak Kan,t'a, Fichte'ye, Hegel'e bavurmasnn temel nedeni, dogmatik maddeciliin tersine (Lenin basit maddecilik diyor), bu idealizmin, varlk felsefesine karlk bir eylem felsefesi meydana getirmi olmasdr. Marx daha Feuerbach zerindeki ilk tezinden itibaren, gemi maddeciliin btn eitlerinin ana hatasn ortaya koydu: Bilginin aktif yann grmemi olmak. Bu aktif yan, insann eyalar tanmak iin eyalarn tesine gitmesi, bilgiyi duyabilmek (hissedebilmek) iin emalar yapmas, kavrayabilmek iin varsaymlar koymas ve bu emalarn, varsaymlarn, modellerin geerliliini de pratik (uygulama) ile denemesidir. Bilgi modeller kurulmas demektir; ve bu modellerin deerini lmede de tek l pratiktir. Bylece, varla yerlemek ve onun ne olduunu sylemek gibi
l Engels. Kyller Sava, s. 23.

178

dogmatik bir iddiann tersine, eletirici bak as, sadece bu. tarihiliin deil, fakat bu temel greliliin bilincine varlmasdr: Tanr ile, tarih ile veya doa ile ilgili olarak sylediimiz her eyi syleyen insandr. Bir insann bilgisi, gerei anlatma eilimindeki bir yeniden yapmadr. Bu yeniden kurma, her zaman iin insann, (o ana kadar gelitirdii) tekniklerinin, pratiinin ve anlaynn (ki bunlar daima geicidir) gelime derecesine baldr. Marksizm ncesi maddeciliin temel hatas, dogmatizmdir. Bu dogmatizm, bilginin aktif zelliinin iyi bilinmemesinden dolay, maddecilii, bilimlerin ve tekniklerin gelimesinin her aamasnda kullanabildiimiz kavram ve maddelerle meydana getirebileceimiz grnty, doann kendiliinden yaps olarak kabul etmeye gtrr.

3. MARX'IN DYALEKT Marksist diyalektik, tarihiliin ve eletiriciliin temel aamalar olduu bir yntemdir. Marx'm tarihiliini ekonomik teorilerden ve eletiriciliini de felsefesinden hareketle aydnlattk. Diyalektiini de siyasetinden, devlet ve parti anlaylarndan hareketle ortaya koyacaz. Marx'in ve Engels'in 1874'te yaynlanan Komnist Manifestosunda hi bir devlet teorisi formle etmemi olmalar ilgintir. Ancak kendiliinden yeni tr bir devlet yaratan Paris Komn'nden sonradr ki, Marx ve Engels, bu tarihsel deneyden hareketle, bir devlet teorisi hazrlayacaklardr. Bunun, proleter devletin nihayet bulunan biimi olduunu sylediler. Oysa, onun ynnde proudhoncu bir ounluun olutuu bu yeni tip devlet, temel zellik gstermektedir: Kapitalistlerin terkettikleri iletmelerin, bizzat emekiler tarafndan zynetiminin gerekletirilmesi; Burjuva parlamenter kurumlarn yrrlkten kaldran 179

ve her mahallede ayn zamanda yasama ve yrtme yetkisine sahip ve seilenlerin seenler tarafndan her an grevden uzaklatrabilecekleri yeni organlat yaratan dorudan demokrasinin kurulmas; Komn btn Fransa'ya yaylamad iin bir tasar olarak kalan federatif ademi merkeziyetilik ilkesinin kabul. te Marx, Komn tarafndan yaratlan bu devlette, proleter diktatrlnn, yani bir sosyalist demokrasinin kardevrimin i ve d saldrlarndan dolay zorunlu olarak ald biimin, ilk tarihsel uygulamasn grmtr. 1793 Anayasasnn devrimci demokrasisinin, Coblenz ve Vende'nin saldrlan karsnda Jacobine diktatrlne dnmesi gibi; Komn'n ilk ii demokrasisi de, Bismarck'n ve Versayllarn karsnda, bir proletarya diktas haline geldi. Nasl ki, Lenin'in ii denetimi ve kyl kooperatifleri zerindeki, sendikalarn zerklii ve Sovyetlerin (halk meclisleri-ii meclisleri) insiyatifi zerindeki dnceleri de, tek partinin otoriter ve merkeziyeti bir diktatrlne dnecektir. Silahl kar-devrim hareketine, yabanc mdahaleye, ekonomik azgelimilie, kapitalist dnyann tehditlerine kar koymak zorunluu bu sonucu yaratacaktr. i partisi sz konusu olunca, marksizmin ilkelerinden kan sonula, onun gerekletirilmesinin tarihsel koullarndan doan durumu birbirine kartrmamann nemini bir kez daha tekrarlamak gerekir. Marx, Kugelman'a Mektuplarnn da zellikle tanklk ettii gibi, devrimin znel yannn, birbirinden ayrlmaz bir biimde, tarihsel hareketin teorik bilinci ve kitlelerin tarihsel insiyatifi olduunu kabul etmitir. Marx hi bir zaman, teorik bilin ile kitlelerin kendiliinden hareketini birbiri karsna koymamtr: Onun iin kendiliinden hareket, bilincin kart deildir. Kendiliinden hareket, kark bir bilintir. (Bu ekildedir ki, daha nce de grdk, komnclerin kendiliinden insiyatifinden, Marx devlet teorisini karacaktr. Ayn ekilde Lenin de, 180

1905'te Petrograd iilerinin kendiliinden yaratt Sovyetlerden, oniki yl sonra proleter devlet teorisini kuracaktr.) Marx, kitlelere dardan ve yukardan devrimci bilin getirme iddiasnda olan her trl parti anlayna kesinlikle kardr. Brocke'e yazd 17 eyll 1879 tarihli mektubunda yle diyordu: Enternasyonalin kuruluu srasnda, savamzn slogann da formle ettik: i snfnn zgrlemesi, bizzat kendisinin eseri olacaktr, yleyse, iilerin kendi kendilerini kurtarmak iin ok cahil olduklarn ve yukardan zgrletirilmeleri gerektiini aka syleyen kiilerle ortak bir yol izleyemeyiz. Marx iin ii partisi emir deil, bilintir. Stratejisi, taktii ve gelecee ait amalan da hep bu anlaytan kmaktadr. nk ii partisi ancak bu biimde anlald takdirdedir ki, sosyalist demokrasi (ve kar-devrim saldrs nnde, proletarya diktas), partinin bizzat proletarya zerinde diktas haline dnmeyecektir.

181

SONU

Demek ki bugn sorun, marksizmin almas deildir; nk bizzat Marx'in antidogmatizmi bu diyalektik aamay iermekte ve ngrmektedir. Sorun, Marx'in balatt hareketi -dogmatizmin hareketsiz hale getirdii diyalektii yeniden yrye geirerek- srdrmektir. Bu sorun, rnein, Althusser ve okulunun yapt gibi, skolastik bir yorumla zlemez. Althusser ve arkadalar, Marx'in btn dncesini yapsal tutarllna gtrmek endiesi ile, asl ana noktay (diyalektik ve trsel yan) reddetmeye kadar varmlardr. Oradan hareketle, Hegel'den Marx'a uzanan zinciri nemsememek ve -temel tarihiliini reddetmek iin- Marx'a Spinoza'nn etkisi olduunu ileri srmek eilimi ortaya kmaktadr. Oradan hareketle, siyasal iktisadm felsefesindeki ve yapnn douundaki birlii bozmak amacyla, gen Marx'i olgun Marx'dan keyf bir biimde koparmaya kadar gidilmektedir. Oradan hareketle, Marx'a ramen, ideoloji ile bilim arasna epistemolojik bir kopma sokulmaktadr. Bunu yaparken de, kavrama yerlemek ve bir kavramdan dierine -snamann ve pratiin srekli verimlilii dnda- gelimek umudu ile hareket edilmektedir. Nihayet oradan hareketle, Marx'i doktriner bir sistemde ve gemite dondurmak ve mumyalatrmak; bir yzyl boyunca tarihsel olarak olanlar, zellikle Marx'm en hareketli diye nitelendirdii retici glerin evrimini hi gznne almamak noktasna kadar gelinmektedir. 185

Marx'in, Kapitalen hareketini anlamay ve onu -amzn gereklerine cevap Veren- bir devrimci eyleme kadar gtrmeyi yasaklayan bu ksrlatrc okunmasnm tersine, bugn ana sorun, marksist diyalektii emberden kurtarmaktr. Bunu yaparken de Siyasal ktisadn Eletirisinin Temellerinde, deer yasas vesilesiyle telkin ettii bir zihniyet iinde hareket etmelidir. Marx'i okumann anahtar budur. Ondan hareketle kapitalizmin gnmzdeki evriminin anlalabilecei model, Marx'in Kapitalinin bir tekrar olamaz. Atom enerjisi, elektronik beyin ve otomasyonla ulatmz, retici glerin evrimindeki bugnk aamada (ki Marx bu aamay Grundrissede haber veriyordu) yaplacak ey, Kapitalin tekrar deil, devamdr. 20'nci yzyln bu son otuz ylnda, sosyalizmin yeni strateji ve taktikleri ancak byle bir anlaytan hareketle hazrlanabilir, ortaya kabilir. Marx'in antidogmatizmi, kendi zamannda rneini verdii pratie ve tarihsel insiyatife bir kez daha alma olanam bize tanmaktadr. O bu rnei, tarihilii ile, eletiricilii ile, ampirist veya rasyonalist dogmatizmlere kar verdii savala, ancak bu antidogmatizm sayesinde devrimin yaayan bir gc olmaya devam eden diyalektik yntemi ile vermitir.

186

KARL MARX'IN YAAMI VE ESERNN KRONOLOJS

5 mays 1818 1830 1835 1835 1836 1837 1841 Nisan 1841

Nisan 1842 Ekim 1842 19 Ocak 1843 1843 yaz ve gz Kasm 1843 1843 1844 1844 austos sonu

ubat 1845 1846 yaz 1846

Kral Marx'in Trves'de douu. Marx'in Trves lisesinde okuyuu. Bonn niversitesinde rencilik. Berlin niversitesinde rencilik. lna niversitesinde felsefe doktoras tezinin savunmas: Demokrit ve Epikr'n doa felsefeleri arasndaki fark. Gazette Rhnanem yazarlar arasna katlmas. Kolonya'da Gazette Rhnanein yazileri mdr olmas. Gazette Rhnanein yasaklanmas. Kreuznach'da tarihsel dnceler zerinde notlar hazrlamas. Paris'e gelerek Annales franco-allemandes yaynn ynetmesi. 1843 El Yazmalar: Hegel'in devlet felsefesinin eletirisi. 1844 El Yazmalar: Siyasal iktisat ve felsefe. Engels Paris'e geliyor. birlii yapmalarnn balangc. Marx ve Engels Kutsal Aile tasarsn hazrlyorlar. Kutsal Ailenin yaynlanmas. Marx Brksel'e yerleiyor. Feuerbach zerinde Tezler. Marx ve Engels Almanldeolojisininel yazmalarn bitirdiler. Brksel'de Komnist Haberleme Komitesi'nin kuruluu. Haziran aynda ingiliz artistleri, Ada-

187

Aralk 1846 ubat 1847 Haziran 1847

1847 Kasm ve aralk 1847 Aralk 1847

ubat 1848

Mart 1848

1 haziran 1848 Austos 1848 1 eyll 1848 16 ekim 1848 1848 7 ubat 1849 Nisan 1849 19 mays 1849 Mart. 1550

letliler Ligi'nin Londra ve Paris yneticileri ve alman komnist gruplaryla temas salanmas. Marx'm Annenkov'a mektubu (Tarihsel maddeciliin aklanmas ve Proudhon'un eletirisi). Marx ve Engels, Adaletliler Ligi'ne (Ligue des Justes) giriyorlar. Adaletliler Ligi, Londra'da yaplan kongre ile Komnist Ligi'ne dnyor. Marx ve Engels, Brksel Demokrasi Dernei'nin kuruluuna katlyorlar. Felsefenin Sefaleti: Proudhon'un Sefaletin Felsefesine cevap. Marx ve Engels'e bir manifesto hazrlamak grevini ykleyen, Komnist Ligi ikinci kongresi. Marx'm Brksel'de iilere verdii konferans (iki yl sonra Nouvelle Gazette Rhnaneda Emek, cret ve Sermaye ad ile yaynland). Komnist Manifestosunun Londra'da yaynlan.. Geici hkmet tarafndan davet edilen Marx Paris'e geliyor. Marx ve Engels Almanya Komnist Partisi'nin lstemlerini hazrlyorlar. Marx Kolonya'ya yerleiyor. Marx'm kurduu ve ynettii Nouvelle Gazette Rhnanein ilk says. Kolonya'da, Rhnane Blgesi Demokrasi Derneklerinin Kongresine katlma. Marx ve Engels, Kolonya Demokratlar ve iler Birlii'nce Gvenlik Komitesi'ne ye seiliyorlar. Marx, Kolonya i Birlii bakanlna seiliyor. Burjuvazi- ve Kar-Devrim zerinde makale. Marx ve Engels, yetkililere hakaretten Kolonya'da mahkeme nne karlyorlar. Marx, Demokrasi Dernei'ni terkederek, Vestefalya ve Kuzey-Bat Almanya'da Komnist Ligi'ni yeniden rgtlemek iin geziye kyor. Nouvelle Gazette Rhnane Marx'm bir yazs ile son saysn karyor: Kolonya ilerine ar. Marx ve Engels, Merkez Komitesinin Komnist Ligine ansn yazyorlar.

188

Ligin Merkez Komitesinin Lonra'dan Kolonya'ya nakledilmesi karar. 1848'den 1850'ye, Fransa'da Snf atmalar. Louis Bonaparte'm 18 Brumaire'i. Marx'in nerisi zerine. Komnist Ligi feshediliyor. Marx'in New York Daily Tribune srekli olarak yazlar yazmas. Tai Ping ayaklanmas ve in-lngiltere savalar zerine yazlar. ispanya'da devrimci mcadeleler zerine yazlar. Hindistan ayaklanmalar zerine yazlar. Avusturya-talya-Fransa Sava zerine yazlar. Siyasal ktisadn Eletirisine Katk. Herr Vogt (Alman gnn bonapartist ajanlar zerine yergi). Londra'da ilk Uluslararas Emekiler Demei'nin kurulmas. Marx, Uluslararas Emekiler Demei'nin Al ars ve Dernein Geici Tzn kaleme alyor. Marx'in dernek genel kuruluna sunduu rapor (1896'da cret, Fiyat ve Kr bal ile yaynlanacak). Dernein (Enternasyonal) Cenevre kongresi (proudhoncularla sava). Polonya zerinde konumalar. Marx Kapitalin ilk kitabm tamamlyor. Kapitalin ilk cildinin dzeltilerek tamamlanmas. Enternasyonal'in Ble'deki kongresi ve proudhoncularn yenilgisi. Eisenach'da Alman Sosyal-Demokrat i Partisi'nin Auguste Liebknecht ve Bebel'le beraber kurulmas. Enternasyonal'in Rus ubesinin kurulmas. Marx'in kaleme ald, Louis Bonaparte'm fetih savan itham eden, Enternasyonal Genel Kurul ars. Sedan'n dmesinden sonra Almanya'nn bir fetih sava verdiini gsteren ve Alman iilerine u slogan ynelten yeni ar: Fransa iin erefli

189

18 mart 1871 30 mays 1871

1872

1875 15-18 eyll 1879 1880

1881 2 aralk 1881 1882 14 mart 1883 1885 1894 1895

bir bar ve Fransa Cumhuriyeti'nin yeniden tannmas. Marx, Enternasyonal'in btn ubelerinin Paris'teki isyanclar desteklemesini istiyor. Enternasyonal'in btn yelerine, Fransa'da I Sava balkl ar (28 maysta ken Paris Komn deneyinin teorik bilanosu). Enternasyonal'in La Haye kongresi (Bakounine'e ve trade-unionslarn oportnizmine kar mcadele). Bakounine'in ihrac ve Enternasyonal'in genel merkezinin New York'a tanmas. Gotha Programnn Eletirisi (sosyalizme gei ve proletarya diktatrl zerinde). Marx ve Engels'in alman sosyal-demokrasisinin oportnizmine kar bildirisi. Marx, Jules Guesde ve Paul Lafargue tarafndan kurulan Fransz i Partisi programnn zn kaleme alyor. Vera Zasslis'e mektup (Rus halk hareketinin eletirisi). Karl Marx'in karsnn lm. , Marx'in Cezayir'e ve gney Fransa'ya gezisi. Karl Marx'm Londra'da lm. Engels'in abalanyla Kapitalin ikinci kitabnn yaynlanmas. Engels'in abalaryla Kapitalin nc kitabnn yaynlanmas. Engels'in lm.

190

analntarz kitapharz
anahtar kitaplar bilgi evreninin btn alanlarna sokulmay kolaylatrmak iin tasarlanm zl kitaplardr. en yetkili kalemler r en nemli bilgi disiplinlerinin tanmn yapmakta, kendine zg yntemlerini aklamakta, renilmesini son derece kolaylatrmaktadr.

MARKSIZMIN OZU
amzn kaderini ya da M a r k s ' a bir aklk ve her kar b e l i r l e y e n , bir a n l a m d a , M a r k s ' t a n y a n a , o l m a k t r . yi ama, Marksizm dncesini cevap nedir? byk Bu k i t a p bu s o r u y a . M a r k s n y a a y a n aydnlkla trden belirterek ve veriyor. Marka Garaudy, maktadr. sapma s a p t r m a y a kar.

/ /

d n c e s i n e e n d o r u ve e n g e r e k i y a k l a m

somutlatr-.

BLG

BASIMEV-ANKARA

15 LRA