HOMEROS ve HESODOSDA ADALET KAVRAMININ KKENLER ve PLATONA YANSIMALARI

zg ORHAN
ZET Bu makale Eski Yunan airleri Homeros ve Hesiodosun eserlerinde adalet ve adaletsizlik kavramlarnn kkenlerini incelemektedir. Arkaik dnemde (M.. 750-490) themis ve dike terimleri zerinden ifade edilen adalet anlay Homeros ve Hesiodos arasnda farkllk gsterir. Hem Homerosun hem de Hesiodosun kulland bu terimlere yklenen farkl ilevler bu airlerin iinde yaadklar ve tasvir ettikleri toplumlarn sosyo-ekonomik koullar ile aklanabilir. Ancak hakszlk ortak bir ekilde her iki airce de hubris olarak ifade edilir. Bu iki airle yakn bir ilikisi olduu bilinen Platon bu airleri adalet kavram zerinden eletiriye tabi tutarken ayn zamanda onlarn iirsel dilini kullanr. Bu paradoks Platonun adalet anlayna k tuttuu gibi Homeros ve Hesiodosu da bu adan daha iyi anlamamza frsat verir. Anahtar Kelimeler: Adalet, Eski Yunan, Homeros, Hesiodos, Platon, themis, dike, hubris, mitos, iir

(The Roots of the Concept of Justice in Homer and Hesiod and Their Reflections on Plato)
ABSTRACT This study examines the roots of justice and injustice in the works of the ancient Greek poets Homer and Hesiod. The understanding of justice in the Archaic period (750-490 B.C.E.) expressed through the terms themis and dike differ between Homer and Hesiod. The different functions attributed to these terms used by both poets can be explained through the different socio-economic conditions of the societies that these poets lived in and represented. Yet, injustice is represented by the term hubris in the works of both poets. Plato, who is known to have a close link with these poets, is critical of them in relation to the notion of justice on the one hand but employs their poetic language on the other. This paradox not only helps us understand Platos conception of justice but also Homer and Hesiod in this respect. Key Words: Justice, Ancient Greek, Homer, Hesiod, Plato, themis, dike, hubris, myth, poetry.

Fatih niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi.

FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2012 Bahar, say: 13, s. 11-38 ISSN 1306-9535, www.flsfdergisi.com

12

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

Bat medeniyetinin dnsel temelleri byk lde Eski Yunanda atlmtr. Gnmz siyaset ve ahlak dncesine ait kavramlarn neredeyse hepsinin Eski Yunanda izdmleri mevcuttur. Bunlardan biri ve belki de en nemlisinin adalet kavram olduunu sylemek yanl olmaz.1 Ancak Eski Yunan deyince sadece Klasik dnem filozoflar Platon ve Aristoteles akla gelmemelidir. Bu iki filozofun dnce tarihindeki yerleri tartlmazdr ancak onlar yeterince anlayabilmek iin dnsel ncellerini de ele almak gerekir. Bu zengin kadronun arasnda Homerosla balamak zere bir dizi air, filozof, tragedya ve komedya yazar, tarihi, ve sofist mevcuttur. 2 Eski Yunan dncesinde adalet kavramnn yeterince anlalabilmesi iin Klasik dnem ncesinde olumu dnce birikimine de bakmak gerekir. Bu yapld takdirde Platon ve Aristoteles felsefelerinde nemli bir yer tutan adalet kavramnn bu dnsel arka planla olan ilikileri daha net anlalabilir. Adalet temasnn ilendii Platonun Politeia (Devlet) adl eserinde Platonun en byk hasmnn Homeros ve Hesiodos gibi airler bata olmak zere iir tr olduu unutulmamaldr.3 Platonun zellikle Homeros ve Hesiodos ile kurduu bir nevi ak/nefret ilikisine yazmn son ksmnda deineceim. Eski Yunan medeniyetinin dnce tarihine bu ekilde daha geni bir adan yaklatmzda adalet kavramnn kkenlerinin Arkaik dneme (M.. 750-490) uzadn grebiliriz.4 Miken medeniyetinin (M.. 16-12. yy.) kmesiyle ortaya kan Karanlk an (M.. 12-9. yy.) ardndan 8. yzylda gnmz Yunan corafyasnda medeniyet yeniden yeermeye balamtr. Bu dnemde Fenikelilerden alfabenin alnmas ve yaznn yeniden kullanmna paralel olarak polis (ehir-devlet) siyasi rgtlenmesi ortaya kmtr. Bu kltrel ve siyasi canlanda Homeros ve Hesiodos gibi airlerin nclnde ekillenen yazl edebiyat nemli bir rol oynamtr. Alman tarihi Jacob Burckhardtn belirttii gibi Eski Yunan medeniyetine varolu ruhunu veren mitosdur (muthos) ve mitosun erken Arkaik dnemde (8-7. yy.) ortaya km en nemli iki yazl kayna Homeros ve Hesiodosdur. 5 Bu almada adalet ve adaletsizlik kavramlarnn Homeros ve Hesiodosa uzanan kkenlerini ve bunun Platona yansmalarn ele alacaz.6

1 2

Bkz. Gagarin ve Woodruff, Early Greek Political Thought, s. xvi-xxviii. Bkz. a.g.e. 3 Allan Bloom Politeiann ngilizce evirisine ekledii erh yazsnda u tesbiti yapar: Sokrates Homeros ile Yunanlarn ve hatta insanln hocal nvan iin msabakaya girimektedir. . . . iir tek hasmdr; onla felsefe arasnda kadim bir tartma vardr. Bkz. Bloom, Interpretive Essay, s. 353, 426. 4 Bkz. Balot, Archaic Greece. 5 Bkz. Burckhardt, Greeks and Greek Civilization, s. 13-36. 6 Arkaik dnemin son yzylnda, yani M.. 6. yzylda, adalet kavram toplumsal ilikilerin merkezinde yer almaya devam etmitir. Bu konuda en dikkate deer isim

zg ORHAN

13

Homeros ve Hesiodosun Eski Yunan medeniyetinin ekillenmesinde oynadlar rol tartlmazdr. Bu airler eserlerinde belli deerleri n plana kararak Helen toplumu iin bir nevi ahlaki pusula grevi grmlerdir. Bu toplumsal ve kltrel rehberliin nemli bir sacaya adalet ve adaletsizlik (veya hak ve hakszlk) kavramnn tasavvurudur.7 Bu airler eserlerinde bir taraftan yaadklar dnemin adalet ve adaletsizlik anlayn yanstrken dier taraftan bunun nasl anlalmas gerektiini de adalarna ve kendilerinden sonraki nesillere retmilerdir.8 Bu kltrel liderlik o zamanlar dahi dikkatlerden kamamtr. Herodotos Helenlerin tanrlarn bu iki airin eserlerinden renmi olduklarn syler.9 Platon Homeros iin Helenlerin hocas tabirini kullanr (Politeia 606e).10 Herakleitos eletirel de olsa ayn tespiti Hesiodos iin yapar.11 imdi Homeros ve Hesiodosu tek tek incelemeye gemeden nce Arkaik dnemin adalet anlayna dair baz genel tespitler yaparak balayalm. Eski Yunan medeniyetinde adalete dair kullanlan terimler themis (oulu: themistes), dik (oulu: dikai), ve nomos (oulu: nomoi) ile bunlarn eitli trevleridir.12 Themis ve Dike ayn zamanda Yunan mitolojisinde ana-kz iki tanrann addr. Eski Yunan medeniyetinde soyut kavramlarn mitos ve sanat yoluyla kiiletirilmesi yaygn bir durumdur. 13 Bu terimlerin en kdemlisi hem tanrlar katnda hem de insanlar aras ilikiler iin kullanlan themisdir. Themis kavram olarak genellikle doal olan ey, yol, yordam, usul anlamnda kullanlmtr.14 Dike de Homerosda benzer anlamlarda kullanrken, zamanla hukuki anlam n plana km, dikaios ve dikaiosyn gibi trevleri ile

kukusuz Atinann kanun koyucusu Solondur (M.. yak. 600). Ancak bu dnemin adalet kavramna dair gelimelerini baka bir yazda kapsaml bir ekilde ele almak daha doru olacaktr. 7 Adalet ve adaletsizlik kavramlarnn Arkaik dnemdeki kkenlerine baktmzda bunlarn felsefi deil iirsel bir dille ifade edildiine ahit oluruz. Bu nedenle bu dnemin adalet anlayn iir ve sanata zg olan tasavvur yani gz nne getirme, hayal etme, zihinde canlandrma (TDK) ve hatta tahayyl yani hayalde canlandrma (TDK) eklinde nitelemek ve anlamak daha doru olacaktr; bkz. Nagy, Images of Justice, s. 61. 8 Bkz. Balot, Archaic Greece, s. 27, 29. 9 Bkz. Herodotus, Landmark Herodotus, s. 142. 10 Platona verilen referanslar metin iinde standart Stephanus numaralar belirtilerek yaplmtr. Politeia (Devlet) iin bavurulan metin kaynakada belirtilen Allan Bloomun ngilizce evirisidir. ngilizceden Trkeye eviriler bana aittir. 11 Bkz. McKirahan, Philosophy Before Socrates, s. 119. 12 Bkz. Jaeger, Paideai, s. 102-06; Myres, Political Ideas, s. 122-318. 13 Kiiletirme iin bkz. Smith, Polis and Personification. 14 Themis bu anlam itibaryla dharma ve tao kavramlarn andrr. Sanksritede kanun anlamna gelen ve dharmaya yakn bir anlam olan dhman terimi themis ile ayn HintAvrupa kkn (*dhe-) paylar. Bu konuda bkz. Benveniste, Indo-European Language and Society, s. 381; Harrison, Themis, s. 526-27.

14

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

de adalet kavramnn ahlaki boyutunu iaret etmeye balamtr. 15 Nomos ise ilk Hesiodos tarafndan dini ritllere atfen kullanlm ve nceleri det, gelenek, kural gibi anlamlara gelirken sonraki dnemde (zellikle 5. yzyl Atinasnda) yazl kanunlar iin kullanlmaya balanmtr. 16 Homeros Homerosun lyada ve Odysseia destanlar eref (tim) ve nam (kleos) gibi deerlere nem veren rekabete (agon) dayal cengver bir toplumsal oluumu yanstr.17 Homerik dnya grnde nemli olan bir ferdin kendisi hakknda ne dndnden ok, onun hakknda bakalarnn ne dnd, syledii, ve buna gre nasl muamele grddr. 18 Nietzschenin dikkat ektii gibi Homerosun tasvir ettii kahramanlar bu yzden vicdan acs olgusuna yabancdrlar.19 Zira vicdan denilen ey insann kendi nefsiyle hesaplamasnn bir rndr. Homeros kahramanlar iin ise katlanlmas zor olan ait olduklar toplulukta kk dmek ve utan (aidos) yaamaktr.20 Merhamet gibi yumuak erdemler Homerik toplumda hi yok deilse de arka plandadr. Bir erkein deeri ncelikle onun fiziksel becerileri ve cesareti ile llr. Hedef bu adan iyi (agathos) diye bilinmek ve hatta en iyi (aristos) olabilmektir.21

15

Dike gstermek anlamna gelen deiknumi fiilinden tremitir; bkz. Benveniste, IndoEuropean Language and Society, s. 385-88. Bir nceki notta bahsedilen themis ve tao/dharma arasndaki kavramsal benzerlik dike iin de geerlidir. Bu konuda bkz. Cornford, From Religion to Philosophy, s. 172-77. 16 Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 681-85. 17 lyada ve Odysseia destanlar M.. 8. yy. civarnda yaam olduu sanlan Homeros adl bir ozana atfedilir. Kimilerine gre bu hikayeler tek bir ahs tarafndan deil zaman iinde farkl kiiler tarafndan yazya geirilmitir. Homeros sorunu diye bilinen bu tartma bu yaznn kapsam dnda kalmaktadr; bu konuda bilgi iin bkz. Sad, Homer and the Odyssey, s. 20-8. Homeros hakknda ikinci bir tartma konusu ise bu destanlarn tarihsel gereklii ne lde yansttdr. Yine bununla alakal bir nc mesele de destanlarn olaylarn getii kahramanlar a diye adlandrlan M.. 14-13. yzyllar m yoksa yazya geirildii dnemi mi tasvir ettiidir. Bu almada bu iki soruya dair kesin bir pozisyon alnmadan destanlarn her iki dnemi de bir lde yanstt varsaym ile hareket edilmitir. 18 Bkz. Cairns, Aids, s. 51; Donlan, Aristocratic Ideal, s. 5. 19 Nietzsche, On the Genealogy of Morality, kinci Deneme, Blm 23. Ayn tesbiti Nietzschenin Baselde derslerini takip ettii tarihi Jacob Burckhardt da yapar; bkz. Burckhardt, Greeks and Greek Civilization, s. 140-41. 20 Bu sebeple Homerik kltr vicdan muhasebesinin n plana kt sululuk kltrnden ziyade utan kltr olarak tarif edilmitir. Bkz. Dodds, Greeks and the Irrational, s. 17-8; Cairns, Aids, s. 48-146. 21 Bkz. Donlan, Aristocratic Ideal, s. 1-34; Pomeroy vd., Brief History, s. 49-51.

zg ORHAN

15

Byle bir toplumun ferdi kendi statsnn altndakiler ile denklerinden kendisine hrmet gsterilmesini bekler ve aksi olduu takdirde bunu hakaret, aalama, ve hatta hakszlk addeder. Bu beklentinin karlanmamas genellikle hubris (kibir) diye ifade edilir.22 Hubris terimi Helen toplumunda insanlarn kendi aralarnda veya tanrlara kar snr aan davranlar iin kullanlr, ve kstahlk, hakszlk, iddet, ly karma ve haddini bilmeme (metron) gibi anlamlar barndrr. Hubris toplumsal bir norm olan aidosu (hicap/sayg) ihlal eder. Bu davrann failinin ya insan eliyle veya tanrlar tarafndan cezalandrlacana (nemesis) inanlr.23 Nitekim lyada destannn konu ettii Akalar ile Truvallar arasnda cereyan eden Truva savann k noktas bylesi bir olaydr. Spartaya diplomatik bir ziyarette bulunan Truva heyetinden Paris Sparta kral Menelaosun kars gzel Helene tutulup onu Truvaya karmtr. Bu hareketiyle Paris Helen toplumun bir dier nemli toplumsal normu xeniay (konuk arkadal) ihlal etmitir.24 Menelaos ve Miken kral olan kardei Agamemnon Truva prensi Parisin eylemini kendilerine yaplm bir hakaret sayp bunun intikamn almak iin Truvaya bir askeri sefer dzenlemilerdir. Menelaos misafirperverliini suistimal eden bu aalamay birok defa hatrlatr (13.622-27).25 Hatta Parisin aabeyi Hektor bile kardeinin eylemini cezalandrlmay hakeden bir ktlk olarak niteler (3.38-57). Parisin davran bununla da kalmaz, Heleni geri verip lkesinin zarar grmesini nleyebilecek frsat varken bunu kullanmak istemez (7.354-364).

22 23

Hubrisin ayrntl tartmas iin bkz. Cairns, Hybris. Cairns, Aids, s. 51-4, 56. Helen kltrnde adil olan ile olmayan eylemler tanrlarn bir eyi tasvip edip etmemelerinden ziyade kendi doalarndan kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile tanrlar adil olan eyi tasvip ederken, adil olmayan cezalandrrlar. Frisch, Might and Right, s. 57-8. 24 Xenos (yabanc) kknden gelen ve ngilizceye guest-friendship diye evrilen xeniann Helen dnyasndaki nemli rol iin, bkz. Finley, World of Odysseus, s. 99104; Herman, Ritualised Friendship. 25 lyada ve Odysseia ile Hesiodosun eserlerine sklkla referans verilecei iin bu referanslar metin iinde yaplacaktr. Bu eserlerin ierii iin bavurulan metin kaynakada belirtilen Robert Faglesn ngilizce evirisidir. Metinlerin satr numaralar eviriden eviriye farkllk gsterebildii iin verilen referanslarda belirtilen numaralar orijinal Yunan metne aittir. Satr numaras belirtmek iin kullanlan metinler unlardr: Homeri Ilias, vols. 23, der. T. W. Allen (Oxford: Clarendon Press, 1931) ve Homeri Odyssea, der. Peter von der Mhll (Basel: Helbing & Lichtenhahn, 1962). Noktadan nceki ilk rakam ilgili eserin kitap numarasn, noktadan sonraki numaralar ise satr numaralarn gstermektedir. Cmlenin veya paragrafn gidiatndan sz konusu eserin lyada veya Odysseia olduu belli ise referansn hangisine ait olduu ayrca parantez iinde belirtilmeyecektir. Belli deil ise kitap ve satr numaralarndan nce l. ve Od. ksaltmalar kullanlacaktr. rnek vermek gerekirse, yukardaki 13.622-27 referans lyadann 13. kitabnda 622 ve 627 satrlar arasndaki pasaja denk gelmektedir.

16

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

lyada destan Agamemnon ile Akhilleus arasnda benzer bir olay ile alr. Truva Akalar tarafndan dokuz yldr kuatma altndadr. Bu esnada civar mevkilere dzenlenen aknlardan birinde ganimetler (gerai) elde edilir ve seferin lideri Agamemnonun payna Khryseis adl bir gen kz, Akalarn en byk savas Akhilleusun payna da Briseis adnda baka bir gen kz der. Bir Apollon tapna rahibi olan Khryses Agamemnona ykl bir fidye nererek kz Khryseisi kurtarmak ister. Agamemnonun bu teklifi reddetmesi zerine Khryses tanr Apolloya Akalar cezalandrmas iin yalvarr. Khrysesin dualarn dinleyen Apollo Akalara veba salgn musallat eder. Askerlerin hastalktan krlmas zerine Aka liderleri Agamemnonun Khryseisi babasna teslim etmesinden baka bir are olmadna karar verirler. Bu Agamemnon iin onur krc bir durumdur ama tanrlara kar kabilecek gc de yoktur. Bu durumda Agamemnon kaybettii onuru baka bir ekilde telafi etme yoluna bavurur. Agamemnonun iine dt skntdan kmak iin bulduu are Akhilleusun ganimeti Briseise el koymaktr.26 Akhilleusun protestosuna ramen Agamemnonun istedii olur ama Akhilleus Tanra Athenaya Agamemnonun davrann ikayet eder. Akhilleus herkesin gz nnde kendisini hedef alan bu onur krc hakszl hubris olarak niteler ve bunun cezasz kalmayaca tehditini savurur (1.203).27 Savan Truvallar lehine dnmesine yol aacak Akhilleusun savatan ekilmesinin sebebi de bu olur. Ancak can dostu Patroklosun Hektor tarafndan ldrlmesi zerine savaa geri dnmeye karar veren Akhilleus ile Agamemnonun arasn bulmaya alan Odysseus uzla arayn da dike zerinden ifade eder (19.154-83). Briseis Akhilleusa geri verilmelidir zira o Akhilleusun hakkdr (19.180), ve Agamemnon dier soylular ile olan ilikilerinde bundan byle dikeyi gzetmelidir (19.181). Homerosun Aka nderlerinden Ithaka kral Odysseusun eve dn yolculuunu anlatt Odysseiada adalet temasnn izlerine rastlamak mmkndr. Hikayenin merkezinde Odysseusa yaplan hakszlk ve bunun dzeltilmesi vardr. Odysseusun yokluundan istifade, Ithakada einin kaderinden bihaber olan Penelopeiaya talip olan ve sarayna reklenip onu rahatsz eden soylular iin sklkla hubris terimi kullanlr (1.368, 4.627,

26

Homerosda kabile liderlerine ayrlan eref dl veya ganimeti diye evirebileceimiz geras (oulu: gerai) nemli bir yer tutar. Geras herkesin grebilecei bir ekilde erefin (tim) davurumudur. Her ikisi de soylularn grup iindeki deerini belirler. Bu adan elde ettikleri gerasdan mahrum edilmek hem Agamemnon hem Akhilleus iin kabul edilemez bir durumdur; bkz. Taplin, Homeric Soundings, s. 60-2. 27 Bkz. Balot, Archaic Greece, s. 19.

zg ORHAN

17

15.329). Hikayenin sonunda bu taliplerin Odysseusun elinden cezalarn bulmas ilahi adaletin tecelli etmesi olarak anlalabilir. Bu hikaye rglerinin iinde hak ve hukuk vurgusunun yapld bir dizi sahne geer. rnein efsanevi Tepegzlerin (Kikloplar) hak (dikai) hukuk (themistes) bilmez bir vaziyette yaadklarndan bahsedilir ve bunun adalete dayal bir yaam srdren insanlardan ne kadar farkl olduu ima edilir (Od. 9.105-115, 213-15).28 Benzer bir ifade lyadada Aka liderlerinden yal Nestor tarafndan kullanlr. Nestor Agamemnon ve Akhilleus arasndaki husumetin biran nce sonlandrlmas gerektiini vurgularken klansz [aphrtr], yasasz [athemistos], ve ocaksz [anestios] yaayan birisinin ancak karde kavgas isteyen birisi olabilecei uyarsn yapar (9.63-4).29 Dike ve themis terimlerinin Homerosda hukuki bir adalet anlayn kasteder bir ekilde kullanldn grrz.30 Hkm veya yarg terimi ile karlayabileceimiz bu anlam adalet erdeminden ziyade hukuki bir adalet srecine iaret eder ama verilecek kararn doru olmas gerektiinin ahlaki bir boyutu olduu da aktr. 31 Bu sahnelerin birinde Odysseiada ller diyar Hadesi ziyaret eden Odysseus kanun koyucu olarak bilinen efsanevi Girit kral Minosu elinde altndan asas ile ller hakknda hkm verirken (themisteu) grr.32 Kimisi ayakta kimisi oturmu Minosun etrafna dolumu ller Minosun kendileri iin verecei hkmleri (dikai) beklemektedirler (11.56870).33 Benzer bir sahne lyadada Hephaistosun Akhilleus iin imal ettii yeni kalkan zerindeki bar iinde yaayan ehrin tasvirinde karmza kar. 34 Bu tasvirde ilenmi bir cinayet sonrasnda biri maktulun ailesi dieri katilin ailesinden iki kii arasnda kan bir anlamazlk sz konusudur. Yer davac ile davalnn aile yeleri ve taraftarlaryla dolu ehir meydandr (agora). Anlamazln sebebi pek pek net olmasa da kan parasna dair olduu bellidir.

28 29

Bkz. Harrison, Themis, s. 483-84. Bu sz Aristoteles Politika adl eserinde alntlar (1253a5) ve hemen ardndan polisin salad adalet dzeninine ihtiya duymadan yaayacak kiinin ya insanst ya insand olabileceini belirtir (1253a27-9). Aristotelese verilen referanslar iin standart Bekker numaralar kullanlmtr. 30 Bkz. Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 676. 31 Bkz. Sullivan, Psychological and Ethical Ideas, 177-82. 32 Asa (skptron) themisi temsil eder; bkz. l. 2.206 ve Finley, World of Odysseus, s. 104. 33 Bkz. Farenga, Citizen and Self, s. 223-27; Gagarin, Early Greek Law, s. 33. 34 Akhilleusun kalkannn zerinde savata olan ikinci bir ehrin tasviri de yer alr. Tanrlar arasnda zanaatkr ve zellikle demir ustas olarak bilinen Hephaistos bu yeni kalkan ve zrh Akhilleusun bir su tanras olan annesi Thetisin istei zerine imal eder zira Akhilleusun lml babas Peleusdan kalma nceki kalkan ve zrh Hektorun eline gemitir. Bu Patroklus Akhilleusa haber vermeden onun kalkan ve zrhn kuanp Truvallara kar savarken Hektor tarafndan ldrlmesi zerine gerekleir (l. 18).

18

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

Tasvirde arabulucu olarak bavurulan ehrin ileri gelen ihtiyarlarnn kutsal bir darenin iinde ellerinde hukuki otoritelerini yanstan asalarla oturduklarndan bahsedilir (18.490-508). Arabulucular birer birer ulatklar hkm bildirecek ve doru/dzgn hkm (dike) verecek arabulucuya karlnda yerde duran iki kle altn dl olarak verilecektir. Hangi hkmn doru olduuna ise daval ve davac ile beraber etraftaki kalabalk karar verecektir.35 Koymak, yerletirmek, ve belirlemek gibi anlamlara gelen tithmi fiilinden tremi themis terimi Arkaik dnem boyunca ilahi kaynakl kadim treyi ifade eder.36 oulu themistes ise hkm veya ferman anlamna gelmektedir ve tanrlarn kahinler veya krallar araclyla beyan ettikleri iradeyi temsil eder.37 Yabanc bir dilde veya kltrdeki birok kavram gibi themisin anlam zenginliini tek bir terimle karlanmas zordur. 38 Homerosda genellikle bir ey themise uygun veya aykr diye bahsedilir ve bu durum o eyinki bunlar zellikle dini ritelleri ilgilendirirmeruiyet zeminini oluturur.39 Baz eylerin yaplmamas icap eder zira themise aykrdr. rnein yas tutan kiinin cenaze merasimi bitmeden ykanmamas gerekir (l. 23.44-5). Bu tarz kullanmda, yani bir ey themise uygun veya aykr diye ifade edildiinde, doal yasa ile toplumsal yasa arasnda bir ayrm yaplmadn grrz.40 Themis kadnla erkein doal birlemesi iin kullanld gibi (l. 9.256, 276, 19.177), yerleik toplumsal normlar da simgeler. rnein yabanc veya dilencilere ynelik misafirperverlik ilkesi (xenia) iin (l. 11.779, 14.55-8), veya agorada serbest konuma hakk iin (l. 9.32-3) kullanldn grrz.41 Hesiodos

35

Bu sahnenin ayrntl tartmas iin bkz. Farenga, Citizen and Self, s. 117-45; Gagarin, Early Greek Law, s. 26-33; Hammer, Iliad as Politics, s. 105-13. 36 Bkz. Benveniste, Indo-European Language and Society, s. 379-84. Benzer bir etimolojik ilikiyi Hint-Avrupa dillerinin ounda grmek mmkn: ngilizcede lay (koymak) ile law (kanun) ve Almancada setzen (koymak) ile Gesetz (kanun) ayn kkten tremitir. 37 Bkz. Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 675. 38 Themisin yedi farkl anlam iin bkz. Frisch, Might and Right, s. 46-7. Finleye gre bu anlam zenginliinden tr themise tek bir karlk bulmak mmkn deildir. Buna karn tarifini yle yapar: Tanrlarn hediyesi ve medeni yaamn iareti, bazen det, uygun yntem, toplumsal dzen, ve bazen de hak kavramn artrmadan sadece tanrlarn iradesi (rnein bir ilahi alamet ile aa kan); bkz. World of Odysseus, s. 78. 39 Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 675. 40 Arkaik dnemin Apolloya lahi adl bir eserinde ise insann themisi hubrisdir der. Bu paradoksal ifadede insann doas gerei hubristik davran sergilemeye yatkn olduu manas gizlidir. Bu konuda, bkz. Miller, From Delos to Delphi, s. 107. 41 Siyasi meclisin topland agora ile themis ilikisi nemlidir; bkz. Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 675.

zg ORHAN

19

Homerosdan sonra en nemli air saylan Hesiodosun (M.. yak. 8.-7. yy.) yaad dnemde Helen corafyasnda hzl ve byk deiimlerin yaanmaktadr. Yunan Rnensans diye adlandrlan bu dnemde hzl nfus art, teknolojik ilerlemeler, polis etrafnda siyasi merkezileme, ticaret anda ve hacminde art, alfabenin Fenikelilerden alnarak gelitirilmesi ve bylelikle yaznn yeniden canlandrlmas, ve Akdeniz ve Karadeniz havzalarnda kolonileme faaliyetleri gibi bir dizi gelimeler meydana gelmitir. Bu gelimelerin nemli bir neticesi kii bana den toprak miktarnn azalmas ve bunun yol at sosyo-ekonomik skntlar ve siyasi ekimeler olmutur. 42 Bu sosyo-ekonomik ve siyasi deiikliklere ahit olan Hesiodos iki nemli esere imza atmtr: Theogonia (Tanrlarn Douu) ve Ergai kai Hemerai (ler ve Gnler).43 Birincisi tanrlarn ortaya kn ve Zeusun nasl baa getiini anlatr. Adalet kavramnn bahsi Theogoniada pek sk gemese de iirin arka plannda nemli bir yer tutar. Aada bahsedeceimiz zere Uranos ve Kronosun davranlar adaletsizlii artrr. Zeusun babas Kronosa bakaldrs ise adaleti yeniden tesis etmek adna olduu eklinde bir yorumlamaya aktr.44 Yukarda bahsettiimiz tanra Themisin bahsi ok gemese de Homeros ve Hesiodosun aktard mitolojide nemli bir konumu olduunu grrz. Hesiodosa gre Themis her eyden nce var olan bolukdan (Khaos) kendi bana ortaya kan Ge veya Gaiann kzdr. Gaiann kendi kendine dourduu Gk Tanrs Uranos ile birlemesinden alt erkek Titan ve alt dii Titan doar. Bu dii Titanlardan birisi Themisdir. 45 Erkek Titanlarn altncs ve sonuncusu olan Kronos babas Uranosun ocuklarna uygulad zulm karsnda (zira kendisine tehdit oluturmasnlar diye doan ocuklarn Gaiann karnna geri tkyordur) Gaiann yardmyla onu hadm eder ve iktidar ele geirir. Kronosun kardei Rhea (Yer Tanras) ile birlemesinden nc bir tanr/a nesli ortaya kar. Ancak Gaia ve Uranosun kehanetlerine gre Kronosun ocuklarndan biri de onun tahtn ele

42 43

Bkz. Donlan, Aristocratic Ideal, s. 35-75; Pomeroy vd., Brief History, s. 53-73. Hesiodosun eserlerine verilen referanslar satr numaralarn gstermektedir. Satr numaras belirtmek iin bavurulan metinler unlardr: Hesiod: Theogony, der. M. L. West (Oxford: Clarendon Press, 1966), ve Hesiodi opera, der. F. Solmsen (Oxford: Clarendon Press, 1970). Bu eserler iin yer yer kullanlacak ksaltmalar u ekildedir: Theo. ve . 44 Bkz. Sullivan, Psychological and Ethical Ideas, 187-88. 45 Eski Yunan mitolojisinde Themisin eceresi farkllk gsteririr. Homerosda Themis Olympus tanras olarak geer; bkz. Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 674. Aiskhylosun Prometheus (209-210) eserinde ise Gaia ile Themis zdeletirilir ve Prometheusun annesi olduundan bahsedilir.

20

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

geirecektir. Gcn kaybedecei endiesiyle ocuklarn yutan Kronosun elinden annesi Rheann yardmyla sadece Zeus kurtulur ve kehanete uygun bir ekilde babas Kronosa bakaldrr. Dier kardelerini Kronosun midesinden kurtaran Zeus onlarla beraber Titanlara sava aar, onlar yener, ve yerin dibine (Tartarusa) srgn eder. Themis baz dier Titanlarla bu savata Zeusun yannda yer ald iin ona dokunulmaz. Themis daha sonra Zeusun (Metisden sonra) ikinci ei ve ayn zamanda kuvvetli saduyusu ve kehanet gc sayesinde bir nevi danman (paredros) olur (886-900).46 Sk sk Zeusun yan banda tasvir edilen Themis Zeusun adaletle olan sk ilikisini vurgular.47 Bu zelliinden tr Olymposda tanrlar toplantya arma ve bu toplantya bakanlk etme vazifesi ona aittir (l. 15.85-95, 20.4-6). Ayrca agorada karar almak iin toplanan insanlarn toplantlarn da gzetir ve bu adan polis ve onun kalbi agora ile yakn ba vardr (Od. 2.68-9).48 Themis tanrlar aleminde istikrar, devamllk, ve dzenin simgesidir. Kanun, adalet, misafirperverlik, ve kehanet gibi olgular temsil eden Themisin Arkaik dnemden balayarak Eski Yunan corafyasna klt yaylmtr. Atinaya bal Rhamnous kasabasnda Themise adanm bir tapnak bulunmaktadr. Yaknnda ise daha eskiye giden Nemesise adanm bir baka tapnak vardr. 49 Ayrca Themisin Delphideki mehur Apollo tapnayla da yakn ba vardr. 50 Hesiodosun namusuyla ekmeini tatan karan bir ifti hayatnn idealize ettii ler ve Gnler adl didaktik eserinde yukarda bahsedilen sosyoekonomik deiimlerin izleri daha belirgin hissedilir. Hesiodos bu eserinde adalet (dike) temasn youn bir ekilde iler ve adaletin insan ve ilahi boyutlar ile beraber hukuki, siyasi, ve ahlaki boyutlarna da dikkat eker. ler ve Gnlerde Hesiodos kardei Perses tarafndan urad hakszlktan yola karak adaletin gerekliliini vurgular. Hesiodos babalarndan miras kalan topran payna deninden fazlasn isteyen kardeini agzllk ile sular. Perses payna den toprakla yetinip, bu topra ileyerek aln teri ile geimini salayacana ksa yoldan zenginlemeye almaktadr. Perses ayrca kardei Hesiodos ile dt ihtilaf mahkemeye gtrm ve davaya bakan yarg-krallara rvet vererek kendi lehinde sonulandrmaya kalkmtr. Kardeini bu tavrndan vazgemeye aran Hesiodos eer istiyorsa bu anlamazl adil bir zme kavuturabileceklerini syler (27-42).

46

Themisin paredros olarak tasviri sonraki airlerde grlr. Bkz. Pindar, Olympian 8.22, 13.5-10, ve Isthmian 30-46. 47 Arkaik dnem eserlerinden Zeusa lahide Themis Zeusun yanbanda onunla istiare halinde tasvir edilir; bkz. Rayor, Homeric Hymns, s. 96. 48 Bu konuda bkz. Harrison, Themis, s. 482-85. 49 Bkz. Smith, Polis and Personification, s. 41-9. 50 Aiskhylosa ait Eumenides adl eserin giri ksmnda Themis iin Gaiadan sonra Delphi kehanetinin ikinci hamisi diye bahsedilir.

zg ORHAN

21

Hesiodos bu eserinde Themisin Zeusdan olan ocuklar Horalar (Mevsimler) ve Moiralardan (Yazglar) da bahseder.51 Mevsimleri temsil eden Horalar mevsimlerin dzenli aralklarla gelmesini salarken, kaderi temsil eden Moiralar ise doum ve lm noktalar arasndaki insan yaamn dzenlerler ve insanlara deitirilmesi mmkn olmayan iyi veya kt yazglarn datrlar. Moiralardan biri mr ipliini rer, dieri ler, ve ncs de keser. Her yeni doana verilir bu iplik. Meiromai (payn almak) fiilinden tremi moira szc payna den, ksmet, nasip anlamna gelir.52 Bu pay datmnn insanlarca anlalabilir bir kstas yoktur. Bu adan kimin neyi hak edip etmedii belli deildir. lmllerin kimi mutlu, kimi mutsuz bir yaam srecektir. Bir kiinin makus talihinin sebebi ne bilinebilir, ne sorgulanabilir, ne de deitirilebilir. Tanrlarn bile Moiralar karsnda elleri kollar baldr. Moiralar iin zaruret ile hak edilen ayn eydir. 53 Moiralar ayrca Gaia ve Uranosdan doma perileri Erinyslerle de yakn temas halindedirler.54 Horalardan birisi hak, doruluk, ve adaleti temsil eden Dike, bir dieri Eirene (bar), ve ncs de Eunomiadr (iyi dzen). Hesiodosda Horalarn mevsimlerin dzenli dngsn salamalar ile toplum dzenini salamalar arasnda bir iliki olduu dnlebilir. Hesiodos hem doal hem de toplumsal dzenin birbirine paralel olduunu ve adaleti gzetenlerin hasatlarnn iyi hava artlar sayesinde bereketli olacan, adaletsiz davrananlarn ise aksi bir durumla karlaacaklarndan bahseder. Adaletsiz davranan bir insann cezasn veba, ktlk gibi musibetlere maruz kalarak btn bir ehir eker (240-41, 26062), bazen de onun soyundan gelenler (283-84). Adaletten ayrlmayanlara ise Zeusun bolluk bahedeceini mjdeler.55 Yalan ve dolannn ba dman Dikenin en nemli vazifesi Zeusun haberciliini yapmaktr. Yeryzne insanlarn arasna karp iledikleri sular veya yaptklar hatal davranlar Zeusa cezalandrmas iin rapor eder. Ayrca adaletten sorumlu olanlarn ald haksz kararlarn da cezasz kalmamasn salar. Onun da yeri Zeusun tahtnn hemen yan badr. Eski Yunanda muhtelif objelerin zerinde Dike adaletsizlii temsil eden olan Adikiay dverken resmedilmitir. Antik dnem seyyah Pausanias M.. 6. yzyl dneminden bir tahta sandn zerindeki figrleri yle tasvir eder: Gzel bir

51

Hesiodos Theogonia eserinin balarnda (217-22) Moiralar iin Gecenin (Nyx) ocuklar, sonlarna doru ise (901-06) Themis ve Zeusun ocuklar der. Platonun Politeiasnda (617c) ise Moiralardan Anankenin (Zorunluluk) ocuklar diye bahsedilir. 52 Greene, Moira, s. 401-2 ve appendix 4. 53 Cornford, From Religion to Philosophy, s. 12-39. 54 Dodds, Greeks and the Irrational, s. 6-8. 55 Sullivan, Psychological and Ethical Ideas, 190.

22

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

kadn irkin bir kadn cezalandryor, bir eliyle boazn skarken dier eliyle kafasna asayla vuruyor. Adikiaya kar bu muameleyi yapan Dikedir.56 ler ve Gnlerin nemli bir blmnde dikenin ahlaki manada kullanldna ahit oluruz. Hesiodosa gre dnyann varoluundan beri Zeus her biri ncekinden daha yozlam be insan rk yaratmtr. Srasyla altn, gm, bronz, ve kahramanlar neslinin ardndan gelen beinci ve son sradaki demir nesli iin yaam koullar iyice etin ve ileli bir hal almtr (106-173). Hesiodos bu dnemde domu olmasna hayflanr ve Zeusun bu nesli de gelecekte ortadan kaldraca uyarsn yapar. Bunun adaletin hie sayld, ahlaki yozlamann ayyuka kt, ayp hissinin (aidos) kaybolduu, hubrisin hkm srd, ve tekdire (nemesis) deer verilmedii bir vakit gerekleeceini bildirir ve bu kanlmaz sonu geciktirmenin yolu olarak insanlarn adalete snmalar gerektiini salk verir (174-201).57 Hesiodos bu blmn hemen akabinde bir atmaca ile blbl arasnda geen bir fabl anlatr (207-211).58 Atmaca blbl yakalam yuvasna doru uururken atmacann peneleri arasnda kvranan blbl atmacaya kendisine merhamet gstermesi iin yalvarr. Atmacann yant umarsz ve acmaszca olur: Seni budala! Neden feryat figan edersin? Senden daha kuvvetli birine tutsak dtn. Her ne kadar gzel sesli olsan da, ben nereye gtrrsem oraya gideceksin. Seni ister yem ederim, istersem serbest brakrm. Kendinden daha glye aptalca kar koyan sadece malup olmakla kalmaz ayn zamanda ac eker ve kepaze olur. Kssadan hisse: gszn glnn iradesine boyun emekten baka bir aresi yoktur.59 Ancak Hesiodos Zeusun gce dayal byle bir ilikiyi insan yaam iin tasvip etmediini hatrlatr. nsanlar ve zellikle gc elinde bulunduranlar adaletten ayrlmamaya ve iddetten (hubris) uzak durmaya arr ve glnn sz getii ve hakl sayld orman kanunun insanlara uygun olmadnn altn izer (202-285). Buna riayet etmeyenlerin insanlar arasnda dolaan saysz lmsz habercisi sayesinde hereyi gren Zeusun gazabna urayaca uyarsn yapar (237-47). Bu habercilerden biri de yukarda bahsettiimiz gibi insanlarn kt niyetlerini dahi okuyabilen Dikedir.

56 57

Snodgrass, Pausanias, s. 138. Ayrca bkz. Smith, Polis and Personification, s. 14-5. Nemesis , intikam, ceza anlamna geldii gibi hakszlk karsnda duyulan hakl fke anlam da vardr. Aristoteles nemesisi bakalarnn hak etmedikleri iyi talih karsnda duyulan fke olarak tanmlar; bkz. Eudemosa Etik 1233b16-1233b26, Nikomakhosa Etik 1108a35-1108b6 ve Retorik 1386b8-1387b21. 58 Fabl trnn ilk rnei olan bu fabln ayrntl tartmas iin, bkz. Spariosu, God of Many Names, s. 1-56; van Dijk, Ainoi, Logoi, Mythoi, s. 141-44. 59 Thucydidesin Peloponnesos Savan anlatt eserinde Atinal eliler ile Melos adas halk arasnda geen Melian Diyalounda Atinal eliler de benzer bir gr dile getirirler; bkz. Landmark Thucydides, s. 351-57.

zg ORHAN

23

Homeros ve Hesiodos Karlatrmas Eski Yunan medeniyetinde M.. 8. ve 7. yzyllarda ortaya kan adalet anlayn zetleyecek olursak u tespitleri yapabiliriz. Homeros ve Hesiodosun eserlerinde themis ve dike terimleri ile ifade edilen adalet olgusu bu terimlerin ilahi kiiletirmeleri olan Themis ve Dike tanralar ile balantl bir ekilde tasavvur edilir. Tanr(a)lar adaletin garantr ve adaletsizliin caydrcs konumundadr. Hem themis, hem de dike toplum ve doa arasnda keskin bir ayrm yapmakszn olmas gereken normu iaret eder. Ancak Homerosdan Hesiodosa geite adalet olgusunun kavramsal ieriinin arttn ve zenginletiine de tank oluruz. Polisin ekillenme srecinde meydana gelen siyasi gelimelere paralel olarak bu zenginleen ierik Klasik dnem filozoflar Platon ve Aristotelesde daha da belirgin bir hal alacaktr. Aralarnda byk bir zaman fark olmasa da adalet anlaynn Homeros ve Hesiodosun eserlerinde farkl yansmalar sz konusudur. lyadada gelenein temsilcisi themis terimi daha sk kullanlrken, Odysseia ve Hesiodosda dike n plana kar. Ancak bu iki kavram da birbiriyle uyumlu bir ekilde kullanlr. Her ikisinin de kadim zamandan beri varolduuna ve deimeden varolmaya devam edeceine inanlr. Buna karn themis Zeusun salad toplumsal dzen ve devamll vurgularken, dike bireyin toplum iinde hak ettii veya talep etii konumunu ilgilendirir. 60 Dike ilahi dzeni temsil eden themisin insanlarca bir dava veya olaya drst ve akllca uygulanmas sonucu tecelli eder.61 Adalet anlay asndan Homeros ile Hesiodos arasndaki farklar bu iki airin temsil ettikleri dnemlerin sosyo-ekonomik dinamikleri ile aklanabilir. Homeros agonistik mcadeleye nem veren sava bir toplumun deerlerini yanstr. Homerosun tasvir ettii dnyada adalet olgusu (themis) bir taraftan medeni dnya ile Kikloplar gibi yaban dnya arasndaki ayrm belirlerken, dier taraftan hubris kart bir tavr vurgular. Dike ise genellikle hukuki bir uzla arayn temsil eder. Adalet Hesiodosda vurguland gibi gszn

60 61

Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 674-77. Bkz. Myres, Political Ideas, s. 180-83. Themis ile dike arasndaki kavramsal farka dair akademik tartmalar mevcuttur. Bir gre gre themisin kapsama alannn daha dardr ve klan ii adalete, dike ise klanlar aras adalete tekabl eder; bkz. Benveniste, IndoEuropean Language and Society, s. 99-110. Daha Kabul gren bir dier gre gre ise eldeki metinler byle bir ayrmn varln desteklemez; bkz. Frisch, Might and Right, s. 37-49; Harrison, Themis, s. 484-85; Rudhardt, Thmis et les Horai, s. 15-9.

24

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

glnn zulmne veya smrsne kar korunmasndan ziyade eit statdekiler arasnda cereyan eder.62 Bu dnemin edebiyatn yakndan incelemi Nietzsche adalet anlaynn soylular tabakasnn iinden ktn iddia eder. Nietzscheye gre adalet ihtilafa dm ve statleri birbirlerine denk olan soylularn (gllerin) uzlaya varmak iin iyi niyet gstermelerinden domutur. Bununla beraber gszler yani sradan insanlar arasnda anlamazlk kmas durumunda soylularn onlar uzlaya zorlamalar da adalet kapsamnda dnlebilir. 63 Hesiodos ise sosyo-ekonomik deiimin hzland bir dnemde daha ok toprana bal kyl ve ifti snfnn bak asn yanstr. 64 ler ve Gnler eseri aln teri ve namusuyla alan bir kiinin tanrlar tarafndan eninde sonunda mkafatna kavuacan mjdeler. Ancak bu mjdenin arkasnda glnn gsz ezdii bir dnyann farkndal yatmaktadr. Bu eserde geen atmaca ile blbl fabl dolayl olarak Homerik kahramanlarn kaba gce dayal sava kltrnn bir eletirisi olarak da dnlebilir. Ayrca Hesiodos bu fablda ve eserin genelinde didaktik bir dil kullanarak ekillenmekte olan polis ile kpr kurar.65 Bu adan Arkaik dnemde kendinden sonra gelecek Solon ve Theognis gibi isimlerin polis merkezli adalet anlaylarnn habercisi olur.66 Hubris terimi adaletsizlik kavramn ifade etmek iin her iki airce de sklkla allagelmi usullere aykr den eylemler iin kullanlr. Ancak neyin usule aykr sayld sorusunun cevab yukarda bahsettiimiz sosyo-ekonomik dinamiklerden tr farkllk gsterir. Homerosda hubris ganimet paylamnda Akhilleusun Agamemnon tarafndan aalamaya maruz kalmas olarak karmza kar. erefin herey sayld bir toplumda bu davran zellikle denkler arasnda adaletsizliin balca eklidir. Bu olayn Akhilleusun iddia ettii gibi Agamemnonun agzllnden kaynaklanmas ise Hesiodosun kardei Persese ve ona arka kan gllere ynelik ikayetine benzemektedir. ki durumda da mesele grup ii paylamda hak edilen ile payna den arasnda hissedilen dengesizliktir.67 Platonun airlerle Hesaplamas ve Adalet Kavram

62 63

Bkz. Finley, World of Odysseus, s. 102. Bkz. Nietzsche, On the Genealogy of Morality, kinci Deneme, Blm 8. Nietzsche Human, All Too Human adl eserinin Adaletin Menesi adl paragrafnda (Cilt I, Blm 2, Paragraf 92), adaletin denkler arasnda ortaya kt tezini yineler ve bunu Thucydidesin aktard Melian Diyalounda gstermi olduunu belirtir. 64 Bkz. Pomeroy vd., Brief History, s. 49-51, 71-3; Vernant, Myth and Thought, s. 48-50. 65 Bkz. Clay, Hesiods Cosmos, s. 42-3. 66 Bkz. Irwin, Solon and Early Greek Poetry, s. 155-98. 67 Bkz. Balot, Archaic Greece, s. 30.

zg ORHAN

25

Arkaik dnem uzmanlar themis kavramnn zamanla kaybolduunu ve dikenin de anlam daralmas yaayarak bireysel davalar iin kullanlmaya baland konusunda uzla iindedirler.68 Bunlarn yerini zamanla dikaion (hak), dikaios (adil), ve dikaiosyn (adalet) gibi terimler alr.69 Nitekim Platonun eserlerinde adalet kavram dikeden tremi ve adaleti bir erdem (aret) olarak vurgulayan dikaiosyn ve bu erdemi temsil eden adil insan anlamnda dikaios terimleri zerinden ele alnmtr. 70 Bu sebeple Eric Havelocka gre, Eski Yunan dncesinde ahlaki anlamda adalet kavram gerek anlamda Platon ile balar.71 Platon adalet temasna birok eserinde deinse de Politeia (Devlet) adl diyalou bu temay merkezine alr. Bu yzden antik dnemden gnmze adalet zerine veya daha doru bir ifadeyle adil olan zerine (peri dikaiou) alt bal ile ulamtr.72 Adalet erdeminin kapsaml bir ekilde ele alnd bu diyalog ayn zamanda Homeros ve Hesiodos ikilisi nezdinde iiri yarglar. 73 Bunun balca sebebi Platonun her iki airi de adalet retileri bata olmak zere insan ilikilerini ve tanrlar temsil etme biimleri asndan sakncal bulmasdr. Platonun adalet anlayn onun iir trne kar yrtt bu davay irdelemeden anlamak mmkn deildir.74 On kitaptan oluan Politeiann ilk kitab Sokratesin allagelmi sorgulama ynteminin (elenchos) iyi bir rneidir. Sokrates soru cevap eklinde yrtt sohbette dier konumaclar tarafndan ne srlen farkl adalet

68 69

Ostwald, Ancient Greek Ideas of Law, s. 679. Dikaiosyn terimini ilk kullanan Megaral lirik air Theognis (M.. 544-480) olur. Bu ve dikaios terimi iirlerinde nemli bir yer tutar. Theognis erdem sahibi olmann servet sahibi olmaktan daha iyi olduunu ve erdemli olmak ile adaletin (dikaiosyne) ayn ey olduunu syler; bkz. Donlan, Aristocratic Ideal, s. 94-5. 70 Politeiada themis terimi geleneksel dzene yaplan gndermelerde birka defa geer. rnein, bkz. 398a6, 417a3, 422d3, 480a10. Dike ise genellikle Sokrates karakteri dndaki konumaclar tarafndan Homeros ve Hesiodosda getii anlamda kullanlmtr; bkz. Havelock, Greek Concept of Justice, s. 309-11. 71 Bkz. a.g.e., s. 312-14. 72 Ancak adalet temas tek bana bu eserin btnn yanstmaz. rnein Rousseau Politeiay siyasi ierikli deil, eitim zerine yazlm bir eser olarak yorumlar; bkz. Rousseau, Emile, s. 40. Rousseaunun bu yorumundan bu diyalou topik bir devlet aray olarak okumad sonucunu karabiliriz. 73 Szkonusu olan sadece nazm deil ayn zamanda bugn edebiyat dediimiz kurgusal nesirdir. Platonun iir eletirisi Sokratesin Savunmas (22a-c) ve Ion adl diyaloglarnda da bulunabilir. Platonun Protagoras adl eserinde sofist Protagoras entellektel ncelleri arasnda Homeros, Hesiodos, ve Simonidesin ismini sayar (317d3-9). airler ile sofistler arasnda kurulan bu entellektel ba dikkate alndnda Sokratesin Politeiada gelitirdii eletirilerin sofistler iin de geerli olabileceini dnebiliriz. Nitekim bu diyalogda da Sokrates Hesiodos iin sofist imalarnda bulunur; bkz. 466b4-c3, 600d5-e2. 74 Sokratesin airlere at bu davann arka plann Sokratesin Atinallarca yarglanmas oluturur. Bkz. Bloom, Interpretive Essay, s. 307, 426-27.

26

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

tanmlarnn yetersizliini ortaya koyar.75 lk adalet tanm Sokratesin bir sorusu zerine sohbete dahil olan ev sahibi yal Kephalosdan gelir. Daha dorusu bu tanm Sokrates Kephalosa anlattrd hayat tecrbesinden kendisi kartr (330d-331b). Tecrbesini mitos (muthos) ve air Pindar (M.. 518-438) zerinden dile getiren Kephalosun gelenei temsil ettiini anlarz (330d7-8, 331a1-10). Ayrca sahip olduu servete ve buna verdii nem dikkate alnacak olursa Kephalosun sekizinci kitapta karmza kacak oligarik karaktere tekabl ettii sylenebilir (554a-555a).76 Kephalosun anlattklarndan Sokrates adaleti insann ald eyi geri vermesi ve drst olmak eklinde formle eder (331c). Sokrates bu tanmn yetersizliine dikkat ekmesi zerine Kephalos konuyu fazla uzatmadan ibadet etmesi gerektii bahanesiyle sohbetten ayrlr. Onun yerini alan olu Polemarkhos babasnn tarifine destek kar ve adaletin bir baka mehur Yunan airi Simonidesin (M.. 550-460) dedii gibi herkese borlu olunan vermek olduunu ileri srer (331e3-4). Burada parantez aarak Polemarkhos isminin polemos (sava) ve archos (kumandan) szcklerinden olutuunu belirtelim. Polemarkhos diyaloun en banda ortaya kar ve Sokratesi dini bir leni izlemek iin ziyaret ettii Pirede zorla alkoyar (327c). Pire Atinann liman kasabas ve ayn zamanda oligari kart demokrasi destekilerinin kalesi konumundadr. Bilindii gibi Sokrates demokrasi rejiminin hkm srd dnemde Atinallarca lme mahkum edilmitir. Polemarkhosun sergiledii davranlar, Pire ile olan ba, ve sohbette ortaya att fikirler dikkate alndnda yine sekizinci kitapta bahsedilecek olan demokratik kiilii temsil ettii sonucu karlabilir.77

75

Sokrates elenchos metodunu genellikle ok bilmi veya bilmediinin ayrdnda olmayan muhataplarn susturmak veya dndrtmek iin kullanr. Elenchos iin, bkz. Scott, Does Socrates Have a Method? Sokratesin birinci kitapta ne srlen adalet tanmlarn rtp tamamen reddettiini sylemek pek doru olmaz zira sohbetin ilerleyen ksmlarnda bunlarn herbiri bir ekilde kurduklar en iyi rejime dahil olacaktr; bkz. Bloom, Interpretive Essay, s. 315; Strauss, On Platos Republic, s. 68, 73. 76 Bkz. Strauss, On Platos Republic, 74. 77 Bkz. Strauss, a.y. Platon diyaloglarnn doru anlalmas bu ve benzeri bir ok dramatik simgenin dikkate alnmas ile mmkn olabilir. Bunlar edebi ss olarak alglamak ve diyaloun ba konumacsn Platonun grlerini dillendiren karakter olduu varsaymyla diyaloglara yaklamak bizi yanl yorumlamalara gtrr. Bu dogmatik okuma metodu ve bununla balantl 19. yzylda ortaya km Platona evreci (developmentalist) yaklam Batda artk byk lde tedavlden kalkmtr. Gnmzde Platon diyaloglarnn dramatik zelliklerinin nemine dikkat eken yorumcularn diyalektik veya dramatik diye niteleyebileceimiz okuma metodu kabul grmeye balamtr. Bu yaklamn tatbikileri arasnda Leo Strauss, Jacob Klein, Allan Bloom, Stanley Rosen, ve Seth Benardete gibi isimler saylabilir. Dogmatik ve evreci metodun eletirisi ve diyalektik metodun tartmas iin, bkz. Bensen Cain, Socratic Method; Klein, Commentary on Platos Meno, s. 3-31; Press, Who Speaks for Plato.

zg ORHAN

27

airlere dayandrd adalet tanmndan Sokratesin yine tatmin olmamas zerine, Polemarkhos bu tanm gelitirerek dostlara yarar, dmanlara zarar vermek eklinde yeniden formle eder (332d5-6). Polemarkhosun airlerin otoritesine sndn gren Sokrates Simonidesin airlere zg bir ekilde muammal konumu olduunu belirtir ve kastettiinin herhese hakettiini [proskon] vermektir olmas gerektiini syler (332b9-c3). 78 Sokratesin Simonidese ynelik bu st kapal eletirisi sohbetin ilerleyen safhalarnda Sokratesin iirle olan mnakaasna iaret eder. Ayrca Sokrates Polemarkhos ile konuurken Homeros ve Simonides gibi airlerin adalet retilerinin menfi etkisini aka dile getirir (334a-b).79 Sokratesin Polemarkhosun ortaya att adalet tanmndan tatmin olmamasnn ayrntlarna girmeden iki noktay belirtelim. Birincisi, bu tanm kimin dost kimin dman olduunu ayrt edebilme bilgisine dayanyor ancak tanm bunun farknda deil. kincisi, bu davran dsturu doru uygulanmas halinde bile adaletin gerektirdii bir ey olabilir ancak adaletin kendisi deildir. Bunun ardndan boa kacak bir nc tanm sofist Thrasymakhosdan 80 gelir. Adaleti glnn karna gelen diye tanmlayan Thrasymakhos da uzun soluklu bir mcadele sonunda Sokratesin sorgulamas karsnda tutunamaz ve susmak zorunda kalr. Thrasymakhos evcilleerek sohbetin ilerleyen ksmlarnda Sokratesin yani felsefenin mttefii haline gelir (498c9d4).81 Birinci kitap Sokratesin adaleti tarif etme abalarnn sonusuz kaldn (aporia) hatrlatmas ile sona erer (354b-c).82 Bu aamada yine fazla ayrntya girmeden Politeiadaki adalet tartmasna dair u noktay belirtmekte fayda var. Yukarda bahsettiim dogmatik okuma metodu ile Platonun iir ve mitos ile olan ilikisini dikkate almadan adalet kavramna yaklam yetersiz kalacaktr. 83 Bu metodu kullananlar birinci kitaptaki tartmann ardndan ikinci kitabn banda Glaukon ve Adeimantus kardeler tarafndan yaplan adaletsizlie vgye deinip

78

Strauss zellikle Polemarkhosun Sokratesin mdahelesiyle gelitirilmi adalet tarifinin Politeiann geri kalan ksmnda tamamen korunarak dahil edileceini belirtir. Straussun bundan kast kurulan en iyi rejimde muhafz snfnn kendi halkna kar uysal ve ortak menfaati gzetici bir ekilde davranmas, dmanlara kar ise acmasz olabilmesidir (375b-376c); bkz. On Platos Republic, s. 73. 79 Sokratesin Polemarkos karsnda uygulad yntemin kapsaml tartmas iin, bkz. Bensen Cain, Socratic Method, s. 75-86. 80 Bilindii gibi sofistler M.. 5. yzylda yaygnlam, Sokrates ve Platon ikilisinin entellektel rakipleridir. 81 Bkz. Strauss, On Platos Republic, s. 74, 123-24; Bloom, Interpretive Essay, 331. 82 Birinci kitaptaki adalet tartmasnn detayl incelemesi iin, bkz. Lycos, Plato on Justice; Stauffer, Platos Introduction. 83 Bkz. dipnot 77.

28

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

sratle drdnc kitapta Sokratesin azndan kan herkesin kendine iine bakmas eklindeki adalet tarifine ularlar (433a-e).84 Tartmaya ak olduunu kendisinin de yer yer ima ettii bu tanm, Sokrates rejim ve ruh arasnda yapt benzetmeye dayandrr (368e-369a).85 Bu benzetmeye gre insan ruhu akl (logos), gazap (thumos), ve heves (epithumia) gibi ilevleri olan paradan oluur (439d-e).86 Her insan hayatn bu ilevden birinin gdmnde geirir ve karakteri buna gre ekillenir. Dolaysyla insanlar bu ileve tekabl eden hedeflerin peinde giden hikmet, zafer, ve kazan sevdallar olarak snflandrlabilir (580d-581a). Benzer bir ekilde herhangi bir siyasi rejimde yneticiler, savalar, ve para kazananlar olmak zere snf bulunur. yi bir rejim ancak akln baskn kt kiilerin ynetimde olmas ile mmkn olabilir. Akla dayanan ynetici snf hikmet erdemini (sophia) hayata geirir (428a-429a). Sava snf ise iini doru bir ekilde yapmas durumunda cesaret erdemini (andreia) tecessm eder (429a-430c). Buna karn ifti, esnaf, ve tccarlar kapsayan para kazanclar yaptklar ii iyi de yapsalar kendi balarna bir erdemi temsil etmezler. Ancak ynetim haklarn akln stnlnden alan ynetici snfn nderliini dier iki snfn meru grmesi rejimin genelinde itidali (sophrosun) salar (430d-432a). Adalet erdemi (dikaiosun) ise itidal gibi rejimin btnn ilgilendirir. Tm bu snflarn kendi ileri ile uraarak birbirlerinin iine karmamalar ve uyum iinde hareket etmeleri adaleti salar (432b-433e). Drdnk kitabn geri kalan ksmnda Sokrates bu erdemleri insan ruhuna uyarlar (435b). Benzer bir ekilde akln gelitirmi birey hikmet sahibi olurken, akln kontrolne giren gazap kiiyi cesaret sahibi klar (439d-441c). tidal akln nderliinin gazap ve heves tarafndan kabulne (441e-442d), adalet ise ruhun paras arasnda kurulacak ahenge karlk gelir (442d-444a). Ruhunda ahengi salam bir kii adalet erdemine sahip olur ve adil bir kiiden beklenen ekilde davranr. Toplumda yaygn olarak adaletsizlik olarak addedilen hrszlk, ihanet, borcunu dememe gibi davranlar sergilemez veya sergilemeyi aklna bile getirmez (442e4-443b6). Drdnc kitabn sonuna gelindiinde Sokrates Glaukon ve Adeimantus tarafndan talep edilen adalet tanmn yapmtr. Ancak bu aamada diyaloun daha yarsna bile gelinmemitir. nmzde daha alt kitaplk blm vardr. Geri kalan ksmlarn adalet tartmasna yansmas olmayacan dnmek Sokratesin ileride bahsedecei diyalektik metodunu hie saymak olur

84 85

Bunun bir rnei iin, bkz. Topakkaya, Adalet Kavram, s. 30-1. Sokratesin imalar iin, bkz. 435c-d, 611b-612a. 86 slam felsefesinde thumos ghadab (gazap), epithumia ise heva (heves), shahwa (ehvet), veya shawq (evk) olarak geer.

zg ORHAN

29

(533c7).87 Sokratesin aradklar adaletin karanlk iinde olduunu sylemesi (432c7-8), ve sonrasnda ortaya konan tarifin hakikat tamamen yanstmaktan uzak olduunu ima etmesine de dikkat edilmelidir (444a).88 Kitabn geri kalan ile bu aamaya kadar ki adalet tartmas arasndaki balanty kurabilmek iin Sokratesin adaleti dunamis (g, kapasite) (433d9, 443b5) veya hexis (443e6) olarak nitelediini gzden karmamak gerekir.89 Bu Polemarkhosun gzden kard unsurdur. Bu kapasite insanda veya toplumda doutan veya kendiliinden ortaya kamayacana gre tek are eitimdir. Ancak bu bile adaletin genele zg bir ekilde gereklemesine yeterli deildir. Adalet erdemi sadece filozoflar arasnda gerek anlamda kendine yer bulabilir. Filozoflar sayesinde de olsa olsa bir kopyas en iyi rejimin genelinde tesis edilebilir.90 Sokratesin bireye zg adaleti adaletin kayna (arch) ve kalb (tupos), rejime zg adaleti ise bunun bir glgesi (eidlon) olarak niteler (443c1, 443c4).91 Adil insan adaletin tecellisi veya ona en yakn olandr (472b7c2).92 Bu durumda bu kapasiteye ulaacak filozoflarn eitimi daha bir nem kazanmaktadr. Eitimin merkezinde adaletten de nce gelen yinin ideas yer alr (504d, 505a). Bu bilinmeden adil olan da yeterince anlalamaz (506a4-7).93 iir, mitos, ve dolaysyla Homeros ve Hesiodosun sansr ve sonra da rehabilitasyonu bu eitimde nemli bir rol oynayacaktr. Sokrates bu eitimin bir rneini eserin geri kalan ksmnda Glaukon ve Adeimantus zerinde uygulamaya koyar. Farkl mizalara sahip bu iki kardein ortak yan filozof olmamalardr.94 Bu durum ak gibi gzkse de Sokratesin sohbette sylediklerinin doru anlalmas bu gerei dikkate almay gerektirir. Yani Sokrates bu sohbeti Platonun baka diyaloglarnda aktarlan dier filozoflarla

87 88

Bkz. Strauss, On Platos Republic, s. 105; Craig, War Lover, s. 171. Bkz. Strauss, a.g.e., s. 108; Craig, a.y. 89 Eski Yunan tbbnda nemli bir terim olan dunamis Platon tarafndan felsefi dnceye uyarlanmtr; bkz. Naddaf, Greek Concept of Nature, 27-8. Sokratesin drdnc kitabn sonunda salk ile adalet arasnda kurduu iliki de bunun nda deerlendirilmelidir (444b-e). Sokrates dunamisi insanlar da dahil olmak zere hereyin muktedir olduu eyleri yapmasn salayan varlklar olarak tanmlar (477c1-4). 90 Bkz. Strauss, On Platos Republic, s. 109, 122, 127-28. 91 Platon felsefesinde nemli bir yer tutan eidos (idea, form) kelimesinden tremi eidlonun sonraki kullanmlar iin, bkz. 516a7, 520c4, 534c5, 599a7, 599d3, 600e5, 601b9. Bu adan u gr tartmaldr: Platon devletle insan yaps arasnda bir paralellik kurduundan dolay onda adaletin devletteki yansmas, adaletin bireysel yansmasndan daha nemlidir. Bkz. Topakkaya, Adalet Kavram, s. 32. 92 Sokrates burada ve hemen sonrasnda, 472c5de, anthrpos (insan) deil, anr (erkek, adam) kelimesini kullanyor. 472d4-7de ise bu iki kelimeyi birbirinin yerine kullanmas, adalet erdemine sahip olma asndan cinsler arasnda ayrm yapmadna iaret eder. 93 Buna karn Sokrates iyinin kendisinden deil, onun benzeri olan yavrusundan bahsedebileceini syler (506e-507a). Sz konusu yavru Gne imgesidir (507a509c). 94 Eserde bahsi gemese de bu karakterler Platonun kardeleridir ayn zamanda.

30

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

yapt sohbetlerden farkl bir biimde yrtr. Politeiada bunu gsteren bir ok ayrnt gizlidir.95 Diyaloun ieriine tekrar dnecek olursak, Glaukon ve Adeimantus ikinci kitabn banda Sokratesi adaletin mutlak iyi olduunu ispatlamaya arr zira yle olmadna dair halk arasnda grler hakimdir. Glaukon eytann avukatln yaptn syleyerek Thrasymakhosun argmannn canlandrmak istediini belirtir ve insanlarn kanun korkusundan tr adaletsizlikten kandklarn yoksa en iyisinin adil olmadan adil gzkmek olduunu iddia eder (357a-362c). Adeimantus da kardeinin sylediklerine ekleme yapar ve Homeros ve Hesiodosa gndermelerle insanlarn adil davranma sebebibinin elde edecekleri hret ve bunun getirecei maddi imkanlardan kaynakladn iddia eder (363a-365a). Adaletin deerine kar yaplm bu meydan okuma karsnda Sokrates Glaukon ve Adeimantusa insan ruhundaki adaletin nasl bir ey olduunu daha iyi grebilmek iin yukarda bahsettiimiz zere rejim ve ruh arasnda benzerlik olduu varsaymyla farazi bir siyasi rejim kurmay nerir. Bu rejimin muhafzlar dost ve dman ayrt edebilmek iin filozof ruhlu olmallar (375c376c). Bu ise ancak eitimle mmkn olabilir. Sokrates muhafzlarn eitiminin tali bir konu olmadn aksine aratrdklar konunun yani adalet ve adaletsizliin bir rejimde nasl ortaya ktn bulmalarna yardmc olacan belirtir (376c7-376d2). iir meselesi bunun zerine iki ve nc kitaplarda ncelikli olarak ele alnr. Sokrates Homeros ve Hesiodos gibi airlere kar bata olumsuz bir tavr alr. Bunun balca sebebi airlerin anlatt ve toplum iinde srekli tekrarlanan bu hikayelerin zellikle baz ksmlarnn etkilenmeye ak yata olan ocuklarn olumsuz deerler ile yetimesine neden olacadr. Burada nemli bir mesele airlerin bahsettii tanrlarn tanrya yakmayacak bir ekilde, yani insana zg kusur ve tutkulara sahipmi gibi temsil edilmesidir. Sokratesin menfi etkisi olduunu dnd hikayelerden birisi Hesiodosun aktard ve yukarda bahsettiimiz Uranos, Kronos, ve Zeus arasnda cereyan eden olaylardr (377e6-378a1). Sokratese gre bu hikaye doru bile olsa (378a2-3), ki muhtemelen doru deildir (378c1), muhakeme gc gelimemi ocuklara anlatlmamaldr. Zira bu adaletsiz davranlar tevik etmek anlamna gelir. Bu hikayelerin gizli bir anlam olsa da farketmez zira ocuklar bu ayrm yapmaya muktedir deildir (378d79). Dolaysyla airler bu tr hikayeler anlatmay brakp daha dzgn hikayeler anlatmayacaklarsa en iyi rejimde onlara yer verilmemelidir (398a). Burdan yola karak Platon Homeros ve Hesiodosun

95

rnein, bkz. 435c-d, 506e-507a, 510b10, 511c3-4, 533a, 611b-d.

zg ORHAN

31

bahsettii tanrlar idea veya eidos dedii formlara dntrr (379a-381e).96 Bu adan tanrlar olsa olsa iyi, doru, gzel, ve adil olann deimez, eksiksiz, yani mkemmel, paradigmalardr. Platonun iire ynelik sansr nerisi onun sanat dman olarak alglanmasna yol amtr. Ancak bu Platonun iir hakknda son sz deildir. Politeiann son kitab olan onuncu kitapta Sokrates beklenmedik bir ekilde iir meselesine geri dner ve iir ile bir uzla zemini arar. Bu olumlu bakn belirtileri aslnda daha ncesinde de mevcuttur.97 Sokrates onuncu kitabn banda Homerosa uzataca dostluk elinin ilk sinyalini verir. Sokrates Homerosa kklnden beri muhabbet (philia) ve sayg (aidos) beslediini belirtir. Bunun sebebi Homerosun tm gzel trajik eylerin ilk hocas ve lideri olmasdr (595b9-c2). Ancak bu sayg ve sevgi eletiriye mni olmamaldr zira asl olan hakikattr (altheia) (592c2-3). Sokrates onuncu kitapta iir trnn kapsaml bir eletirisini yapar (595a-608b). Sonra da iir ile felsefe arasnda kadim bir tartmay hatrlatarak nceki srgn kararn deitiren yeni bir neri bir getirir: airler anlattklar hikayelere dikkat edeceklerine sz verdikleri takdirde en iyi rejime dahil olabilirler (607b-d).98 Bu jesti filozofun mitos ve iiri kendi kontrolne almas olarak yorumlayabiliriz. Platonun iir ve mitos ile kurduu girift iliki iki adan ele alnabilir. 99 Birincisi Platonun bunlara ynelttii eletiri. kincisi bu eletiriye ramen bunlar kullanm sebebi ve ekli. Platon eletirisini mimesis (taklit) zerinden ele alr. Sokrates iir gibi mimesise dayal eylerin insann dnme yetisini krelttiini ve bu soruna bir areleri (pharmakon) olmadn belirtir (595b). Sokratesin kastettii are taklit edilen eylerin asllarnn akl yoluyla grlmesidir (eidanai). Sokrates airlerin veya daha genel olarak sanatlarn bir ayna gibi syledikleri hakknda hakiki bilgi sahibi olmadan, doal veya yapay

96

Bkz. Bloom, Interpretive Essay, 353, 434. Strauss Politeiadaki tanrlar ile idealar arasndaki benzerlie dikkat eker ve her ne kadar ayn ey olmasalar da Politeiann teolojisini benimseyenlerin idealar da benimseyecei yorumunu yapar; bkz. On Platos Republic, 120-21; 97 Homeros ve Hesiodosa olumlu gndermeler iin, bkz. 441b-c, 466c, 468d-469a, 501b, 516d, 545d-547b. Ayn zamanda, bkz. Strauss, On Platos Republic, s. 136-37; Bloom, Interpretive Essay, s. 426-36. 98 Bkz. Barfield, Ancient Quarrel, 10-31. Platon felsefesi ile iir ve mitos arasndaki ilikiyi inceleyen bir ok alma mevcut. rnein, bkz. Brisson, Plato the Myth Maker; Morgan, Myth and Philosophy, 132-289. Politeiann iirsel ve mitik boyutunu dikkate alan yorumlar iin, bkz. Benardete, Socrates Second Sailing; Craig, War Lover; Rosen, Platos Republic. 99 Gnmzde iir ve mitos farkl edebi trler gibi alglansa da, Platon iin bunlar hemen hemen ayndr. airler mit yapc (mthopoios) veya mit anlatcs (muthologos) olarak adlandrlr (377b11, 392d2). Platonun bu ifadelerinin ayrntl tartmas iin bkz. Brisson, Plato the Myth Maker, 145-52.

32

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

eyleri temsil eden taklitiler olduunu ve bu nedenle hakikattan derece daha uzaa dtklerini syler (597e, 599a1-2, 602a1-c2).100 Platonun iir ve mitosu kullanm sebebi ve ekline gelince, u iki husus n plana kar. Birincisi, Platon ortalama insannn idrak kapasitesinin snrl olduunu dnr (441a9-b1, 493e2-494a5, 498d-500b).101 nsanlar zihinsel ve ahlaki geliimlerini farkl derecelerde baarabilirler. Bu grece baar bile ancak filozoflarn araclyla elde edilebilir. Bunun iin en etkili yntem akl yrtmeye dayal felsefi tartma deil hayal gcne dayal mitos ve iirdir. Yaplmas gereken mitos ve iirle doru kanaatin (orth doxa, alths doxa) yerletirilmesidir.102 Platonun mitos ve iirle kurduu olumlu ilikinin sebebibini ite burada aramak gerekir. Bu durum doal olarak ocuklar iin de geerlidir. Politeiann ikinci kitabnda Sokratesin mitosa muhafzlarn eitiminde yer vermesi de bununla alakaldr. ocuklarn ruhu akl (logos) deil uygun hikayeler ile ekillendirilmelidir (376e-377c). Asil yalan veya Metaller mitosu (414b415d) bunun nda anlalmaldr.103 kinci husus ise Platon tanr, ruh, ve uzak gemi gibi kesin bir ekilde bilinmesi mmkn olmayan meseleleri genellikle mitos zerinden ele alr. 104 Adeimantusun ortaya att bir soru zerine Sokrates devlet idaresini denizde seyreden bir gemiye benzetir (487e-489a).105 Gemi benzetmesine gemeden nce ise imgeye (eikn) bavuracan belirtir (487e4-5). Adeimantusun buna tepkisi kinayeli olur: Ben de senin imgeler ile konuma alkanlnn olmadn sanrdm. Sokrates buna yle yant verir: Kantlamas olduka zor olan bir konuyu bama sardktan sonra bir de benimle dalga m geiyorsun? Her

100

Bu noktann doru anlalmas iin poiesisin (yapm) iki kolu olan sanat ve zanaat ayrmna dikkat etmek gerekir (597b-d). Bir sanatdan (poits) farkl olarak zanatkarn (dmiourgos) ortaya kard rn her ne kadar aslnn kopyas veya taklidi olsa da aslnn hakikatndan iki derece uzaktr. Hakikatn ilk derecesi herhangi bir eyin ideasdr. Platonun idea gr deimez varlk (ousia) ile deiken varolu (genesis) arasndaki ayrma dayanr. Idealar varla, onlarn kopyalar ise varolua aittir. Platona gre hakikat ancak varla dair olabilir ve bunun bilgisine nosis (akl), epistm (bilgi), ve dianoia (dnce) ile ulalabilir. Varolu hakknda ise pistis (inan), doxa (kan), ve eikasia (hayal, imgelem) sahibi olunabilir. Bu mesele ilk olarak Politeiann drdnc kitabnda filozoflarn ayrt edici zellii tartlrken (476d-478d), sonra da blnm izgi benzetmesinde (509d511e), ve ileriki bir blmde (534d-534a) tekrar ele alnmtr. 101 Bkz. Brisson, Plato the Myth Maker, s. 75. 102 Bkz. Klein, Commentary on Platos Meno, s. 242-45. 103 Yalann en iyi rejimde tedavi amal kullanm iin, bkz. 459c8-d2. 104 Bkz. Brisson, Plato the Myth Maker, s. 67. 105 Adeimantus Sokratesin daha nce ortaya att filozof-krallar fikrini amasn ister (473d-e). Adeimantusun merak ettii halk nezdinde ie yaramaz diye bilinen filozoflar nasl olur da Sokratese gre ynetime gelmedikleri takdirde siyasi sorunlar zmsz kalacaktr (487e1-3).

zg ORHAN

33

neyse, sen imgeyi dinle ki imgeler konusunda ne kadar srarc olduumu grebilesin (488a).106 Sokrates iirin rejim ve insan yaam asndan sadece elenceli deil ayn zamanda faydal olduunu aka dile getirir (607d). Bu gre sahip Platonun diyaloglarnda bol bol mitosa bavurmasna armamak gerekir. Politeiada bu zenginlikten nasibini almtr. Anlatlan mitoslar, simgeler, ve benzetmeler arasnda unlar sayabiliriz: Polis/Ruh (368c-369a), Gygesin Yz (359d360b), Asil Yalan veya Metaller Mitosu (414b415d), Gemi (487e-489a), Maara (514a517a), Gne (507a509c), Blnm izgi (509d 511e), Mutlular Adalar (519c, 540b), Canavar-Aslan-nsan (588b-589d), Erin br Dnyaya Ziyareti (614b621d).107 Bunlardan zellikle sonuncusu diyaloun en sonunda yer alr ve airlerin adalet konusunda anlattklarna bir cevap niteliindedir. Platonun bu ekilde airlere ve onlarn lideri konumundaki Homerosa yknmesi sadece ada akademisyenler arasnda ortaya km zorlama bir yorum deildir. Bu Antik dnemden balamak zere Bat dnce tarihinde sklkla ifade edilmi bir grtr.108 Aristoteles bile Platonun idea tartmasn iirsel metaforlara dayandrdn ileri srer. 109 Heraklitus (yak. M.S. 1. yy.) adnda Homerik Problemler adl bir eserin yazar ise Platonu Homerosa hakszlk ettiini iddia etmekle kalmayp Homerosu taklit etmekle ve hatta intihal ile sulamtr.110 Yukarda bahsettiimiz bu iki hususdan yola karak Platonun iiri felsefenin gdmne komak istediini syleyebiliriz. Bu Platonun hem adalet ile hakikat arasnda yakn bir iliki kurmasndan hem de adaletin tecellisi iin gerekli bir pedagojik koul olduunu dnmesinden kaynaklanr. Erdemli olma yolunda bir insann karlat en byk engel arzu (epithumia) ve tutkularn (pathei) insana takt boyunduruktur. Bu boyunduruk ancak eros ieren bir

106

Burada Sokratesin kulland eikn terimi ve ondan tremi eikasia (imgelem, tahayyl) Politeiada nemli bir yer tutar. Eikon ve eikasia Blnm izgi benzetmesinde en alt kesitine denk gelir (509d511e). Bkz. Bloom, Interpretive Essay, s. 469, n. 39; Klein, Commentary on Platos Meno, s. 112-15. 107 Elysion Baheleri (Elysion pedion) diye de bilinen Mutlular veya Mbarekler Adalar (makarn nsoi) Homeros ve Hesiodosda iyiler ve/ya kahramanlarn ldkten sonra gittikleri ve lmsz yaama kavutuklar yer olarak geer (bkz. Od. 4.561-69 ve . 15673). Platonun alegorik okumasna bir rnek bn-i Rdn Politeiaya yazd erhte Sokratesin filozoflarn ynetim grevlerini ifa ettikten sonra yaamlarnn geri kalann geirmek zere inzivaya ekilecekleri Mutlular Adalarnn iyinin ideas olarak yorumlar; bkz. Averroes, On Platos Republic, s. 100-01. 108 Bkz. Halliwell, To Banish or Not to Banish?, s. 155-58. 109 Metafizik 991a20-22, 1079b24-26. 110 Heraklitusun Homerosu savunmak iin kaleme ald bu eserde zellikle Platonun ruha dair grlerini Homerosdan aldn iddia eder, bkz. Heraclitus, Homeric Problems, s. 7, 25, 33-35.

34

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

baka eylemin ikamesi ile mmkn olabilir (485d). Platona gre bu philosophia yani hikmet sevdasdr. Bu sayede arzu ve tutkularn tiranlndan kurtulabilen filozoflar adaletsizlik yapmalarna sebep olacak uralardan uzak durabilirler ve bu sayede de adalet erdemine mutlak olarak sahip olabilirler (486b6-8). Erosun ekim gcne kendini kaptran ise adaletsizliin timsali zorba (turannikos) kiilik sahibi olur (574d-575b). Dokuzuncu kitabn tamamn Platon bu zorba kiiliin karakter yapsna ayrr.111 Sokrates airlerin tiranlara dzdkleri vglerle batan karc bir rol oynadklar grndedir (568b). Dnce tarihinde olduka nemli bir konumu olan Platonun adalet anlay ancak Homeros ve Hesiodos bata olmak zere airlere ve iir trne ynelttii eletiriyle beraber ele alnd takdirde salkl olabilir. Bu eletirinin hakl olup olmadn anlamak iin ise hereyden nce Homeros ve Hesiodosu okumak gerekir.

111

Sekizinci kitabn son ksmnda adaletsizliin siyasi rejim olarak karl olan tiranln demokrasiden nasl tredii ele alnr (562a-569c).

zg ORHAN

35

KAYNAKA AVERROES. On Platos Republic. eviren Ralph Lerner. Ithaca: Cornell University Press, 1974. BALOT, Ryan K. Archaic Greece and the Centrality of Justice. Greek Political Thought iinde, 16-47. Malden, MA: Blackwell, 2006. BARFIELD, Raymond. The Ancient Quarrel between Philosophy and Poetry. Oxford University Press, 2011. BENARDETE, Seth. Socrates Second Sailing: On Plato's Republic. Chicago: University of Chicago Press, 1989. BENSEN CAIN, Rebecca. The Socratic Method: Platos Use of Philosophical Drama. London: Continuum, 2007. BENVENISTE, mile. Indo-European Language and Society. eviren Elizabeth Palmer. Coral Gables, FL: University of Miami Press, 1973. BLOOM, Allan. Interpretive Essay. The Republic of Plato iinde. eviren Allan Bloom. 2. Bask. New York: Basic Books, 1991. BRISSON, Luc. Plato the Myth Maker. Derleyen ve eviren Gerard Naddaf. Chicago: University of Chicago Press, 1998. BURCKHARDT, Jacob. Greeks and Greek Civilization. Derleyen Oswyn Murray. eviren Sheila Stern. New York: St. Martins Press, 1998. CAIRNS, Douglas L. Aids: The Psychology and Ethics of Honour and Shame in Ancient Greek Literature. Oxford: Clarendon Press, 1993. . Hybris, Dishonour, and Thinking Big. The Journal of Hellenic Studies 116 (1996): 1-32. CLAY, Jenny Strauss. Hesiods Cosmos. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. CORNFORD, F. M. From Religion to Philosophy: A Study in the Origins of Western Speculation. New York: Harper, 1957. CRAIG, Leon Harold. The War Lover: A Study of Platos Republic. Toronto: University of Toronto Press, 1996. DODDS, E. R. The Greeks and the Irrational. Berkeley: University of California Press, 1951. DONLAN, Walter. The Aristocratic Ideal and Selected Papers. Wauconda, IL: Bolchazy-Carducci, 1999. FARENGA, Vincent. Citizen and Self in Ancient Greece: Individuals Performing Justice and the Law. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2006. FERRARI, G. R. F. The Cambridge Companion to Platos Republic. Cambridge University Press, 2007.

36

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

FINLEY, M. I. The World of Odysseus. New York: New York Review of Books, 2002. FRISCH, Hartvig. Might and Right in Antiquity. eviren C. C. Martindale. New York: Hafner, 1949. GAGARIN, Michael. Early Greek Law. Berkeley: University of California Press, 1986. GAGARIN, Michael, ve Paul Woodruff, der. Early Greek Political Thought from Homer to the Sophists. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1995. GREENE, William Chase. Moira: Fate, Good and Evil in Greek Thought. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1944. HALLIWELL, Stephen. To Banish or Not to Banish? Platos Unanswered Question about Poetry. Between Ecstasy and Truth: Interpretations of Greek Poetics from Homer to Longinus iinde, s. 155-207. Oxford: Oxford University Press, 2011. HAMMER, Dean. The Iliad as Politics: The Performance of Political Thought. Norman: University of Oklahoma Press, 2002. HARRISON, Jane Ellen. Themis: A Study of the Social Origins of Greek Religion. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1927. HAVELOCK, Eric. The Greek Concept of Justice: From Its Shadow in Homer to Its Substance in Plato. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978. HERACLITUS. Homeric Problems. Derleyen ve eviren Donald A. Russell and David Konstan. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2005. HERMAN, Gabriel. Ritualised Friendship and the Greek City. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1987. HERODOTUS. The Landmark Herodotus: The Histories. Derleyen Robert B. Strassler. eviren Andrea L. Purvis. New York: Anchor, 2007. HESIOD. Theogony and Works and Days. eviren Catherine M. Schlegel and Henry Weinfield. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2006. HOMER. The Iliad. eviren Robert Fagles. New York: Penguin, 1998. . The Odyssey. eviren Robert Fagles. New York: Penguin, 1997. IRWIN, Elizabeth. Solon and Early Greek Poetry: The Politics of Exhortation. Cambridge: Cambridge University Press, 2005. JAEGER, Werner. Paideai: The Ideals of Greek Culture. Cilt 1. eviren Gilbert Highet. Oxford: Blackwell, 1946. KLEN, Jacob. A Commentary on Platos Meno. Chicago: University of Chicago Press, 1989. LYCOS, Kimon. Plato on Justice and Power: Reading Book I of Plato's Republic. Albany: SUNY Press, 1987.

zg ORHAN

37

MCKRAHAN, Richard D. Philosophy Before Socrates: An Introduction with Texts and Commentary. 2. Bask. Indianapolis: Hackett, 2010. MLLER, Andrew M. From Delos to Delphi: A Literary Study of the Homeric Hymn to Apollo. Leiden: Brill, 1986. MORGAN, Kathryn A. Myth and Philosophy from the pre-Socratics to Plato. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. MYRES, John L. The Political Ideas of the Greeks. New York: Abingdon Press, 1927. NADDAF, Gerard. The Greek Concept of Nature. Albany, NY: SUNY Press, 2005. NAGY, Gregory. Images of Justice in Early Greek Poetry. Social Justice in the Ancient World, der. K. D. Irani and Morris Silver, s. 61-8. Westport, CT: Greenwood Press, 1995. NETZSCHE, Friedrich. On the Genealogy of Morality. Derleyen Keith AnsellPearson. eviren Carol Diethe. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1997. . Human, All Too Human: A Book For Free Spirits. eviren R. J. Hollingdale. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1996. OSTWALD, Martin. Ancient Greek Ideas of Law. Dictionary of the History of Ideas, Cilt II iinde. Derleyen Philip P. Wiener, s. 673-85. New York: Scribners, 1973. PLATO. The Republic of Plato. eviren Allan Bloom. 2. Bask. New York: Basic Books, 1991. POMEROY, Sarah B. ve dierleri, der. A Brief History of Ancient Greece: Politics, Society, and Culture. Oxford: Oxford University Press, 2004. PRESS, Gerald A., der. Who Speaks for Plato? Studies in Platonic Anonymity. Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 2000. RAYOR, Diane J. The Homeric Hymns. Berkeley: University of California Press, 2004. ROSEN, Stanley. Platos Republic. New Haven: Yale University Press, 2005. ROUSSEAU, Jean-Jacques. Emile; or, On Education. eviren Allan Bloom. New York: Basic Books, 1979. RUDHARDT, Jean. Thmis et les Horai: Recherches sur les divinits grecques de la justice et de la paix. Genve: Librairie Droz, 1999. SAD, Suzanne. Homer and the Odyssey. Oxford: Oxford University Press, 2011. SCOTT, Gary Alan. Does Socrates Have a Method?: Rethinking the Elenchus. University Park, PA: Pennsylvania State University Press, 2002. SMTH, Amy C. Polis and Personification in Classical Athenian Art. Leiden: Brill, 2011.

38

Homeros ve Hesiodosda Adalet Kavramnn Kkenleri ve Platona Yansmalar

SNODGRASS, A. M. Pausanias and the Chest of Kypselos. Pausanias: Travel and Memory in Roman Greece iinde, der. S. E. Alcock, J. F. Cherry, ve J. Elsner, s. 127-41. Oxford: Oxford University Press, 2001. SPAROSU, Mihai. God of Many Names: Play, Poetry, and Power in Hellenic Thought from Homer to Aristotle. Durham, NC: Duke University Press, 1991. STAFFORD, Emma J. Themis: Religion and Order in the Archaic Polis. The Development of the Polis in Archaic Greece iinde, der. Lynette G. Mitchell and P. J. Rhodes. London: Routledge, 1997. STAUFFER, Devin. Platos Introduction to the Question of Justice. Albany, NY: SUNY Press, 2001. STRAUSS, Leo. On Platos Republic. The City and Man iinde, s. 50-138. Chicago: Rand McNally, 1964. SULLVAN, Shirley D. Psychological and Ethical Ideas: What Early Greeks Say. Leiden: Brill, 1995. TAPLIN, Oliver. Homeric Soundings: The Shaping of the Iliad. Oxford: Oxford University Press, 1992. THUCYDIDES. The Landmark Thucydides: A Comprehensive Guide to the Peloponnesian War. Derleyen Robert B. Strassler. eviren Richard Crawley. New York: Touchstone, 1998. TOPAKKAYA, Arslan. Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 6 (2008): 27-46. VAN DIJK, Gert-Jan. Ainoi, Logoi, Mythoi: Fables in Archaic, Classical, and Hellenistic Greek Literature. Leiden: Brill, 1997. VERNANT, Jean-Pierre. Myth and Thought Among the Greeks. ev. Janet Lloyd. New York: Zone Books, 2006.