MKROKTSAT TEORS

CLT 1

* *

ORHAN

TRKAY

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 551

MKROKTSAT TEORS
CLT I

ORHAN

TRKAY

Anltara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi

ekiller Bekir Taylan tarafndan izilmitir.

Copyright: Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1986

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN - Y A Y I N YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1986

NSZ Bu kitabn zellikleri ile ilgili ksa aklamalara Birinci Blmn sonunda yer verdiim iin nszde sadece teekkr borlarm demekle yetiniyorum. nce Siyasal Bilgiler Fakltesi dekan deerli arkadam Prof. Dr. Necdet Serin'e teekkr ediyorum. Onun etkili "tevikleri" olmasa idi bu kitabim gn na kmas biraz daha gecikebilirdi. Msveddelerin baslm kitaba dntrlmesini byk bir zenle gerekletiren A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Bayn Yayn Yksek Okulu Basmevinin titiz ustalarna ve bazlar gerekten kark ekilleri byk bir ustalkla izen Sayn Bekir Taylan'a ayrca teekkr ediyorum. izim, dizgi ve bask srasnda onlarla birlikte almak benim iin gerek bir zevk idi. Ankara, 6 ubat 1986 ORHAN TRKAY

 N D E K L E R

BRNC BLM
GR KTSAT NEDR? MKROKTSAT - MAKROKTSAT TEOR - GEREKLER BU KTABIN ZELLKLER 1 1 4 4 6

KNC

BLM
7

TKETC DAVRANILARI TEORS

TKETC VE TERCHLER FARKSIZLIK ERLER Farkszlk Paftas Farkszlk Erilerinin zellikleri Marjinal kame Haddi Tamamlayclk ve kame FYATLAR VE BTE DORUSU TKETC DENGES NOMNAL GELRN DEMES Gelir - Tketim Erisi Engel Erileri Engel Erileri ve Talebin Gelir Esneklii FYATLARIN DEMES Fiyat - Tketim Erisi Bireysel Talep Erisi Fiyat - Tketim Erisinin Eimi ve Talep Esneklii Gelir ve kame Etkileri

8 9 10 12 14 16 19 22 25 26 28 30 31 31 33 35 36

TKETC TERCHLERNN DEMES FAYDA YAKLAIMI VE FARKSIZLIK ERLER YAKLAIMI MBADELE VE FARKSIZLIK ERLER YAKLAIMI PYASA TALEP ERS Piyasa Talep Erisinin zellikleri Talebin Deimesi TALEP ERS VE HSILAT KAVRAMLARI Talep Erisi ve Toplam Hslat Toplam Hslat ve Marjinal Hslat Kavramlar Dorusal Talep Erisinden Marjinal Hslat Erisinin karl Dorusal Olmayan Talep Erisinden Marjinal Hslat Erisinin karl '... TALEBN ESNEKL Esnekliin llmesi: Nokta ve Yay Esneklikleri Nokta Esnekliinin Geometrik Olarak llmesi Talep Esneklii ve Toplam Sat Hslat Talep Esneklii ve Marjinal Hslat ... Talebi Esnek Olan ve Olmayan Mallar Talep Esnekliini Etkileyen Faktrler Talebin Gelir Esneklii Talebin apraz Esneklii

43 44 50 55 56 57 59 59 60 61 63 64 66 69 72 74 75 76 77 78

.,

NC BLM
RETM VE MALYET TEORS 3.1 RETM TEORS RETM FONKSYONU retim Yzeyi ; 79 81 81 82 84 86 88 90 90 93 96 98 100 101

KISA DNEMDE RETM VEYA AZALAN VERM KANUNU Toplam, Ortalama ve Marjinal rn likileri retimin Blgesi ' UZUN DNEMDE RETM VEYA LEN VERM lek ve lein Verimi Ern Erileri Ern Erilerinin zellikleri Marjinal Teknik kame Haddi Azalan Marjinal Teknik kame Haddi kame Esneklii

VI

Srt izgileri ERN ERLERNDEN TOPLAM RN ERLERNE EN DK MALYETLE RETM ... Emaliyet Erileri Optimum nput Bileimi GENLEME YOLU

102 103 104 104 107 110

3.2 MALYET TEORS ALTERNATF MALYET VEYA TOPLUMSAL MALYET PARASAL MALYET Ak Maliyet veya Yaplan demeler Zmn Maliyet DNEM UZUNLUU VE MALYETLER KISA DNEM MALYET KAVRAMLARI Sabit ve Deiken Maliyetler Toplam Sabit Maliyet, Toplam Deiken Maliyet ve Toplam Maliyet Ortalama Sabit, Ortalama Deiken ve Ortalama Toplam Maliyetler Marjinal Maliyet UZUN DNEM MALYET KAVRAMLARI Firmann Genileme Yolundan Uzun Dnem Toplam Maliyete Uzun Dnem Ortalama Maliyet Uzun Dnem Marjinal Maliyet Erisi TAM KAPASTE VE OPTMUM APTA TESS KAVRAMLARI TOPLAM, ORTALAMA VE MARJNAL MALYETLER ARASINDAK LKLERN GEOMETRS

113 113 114 114 114 115 115 116 116 118 119 120 120 120 125 128 129

DRDNC BLM
TALEP, ARZ VE PYASA DENGES t ARZ KAVRAMI Arz ve Arz Edilen Miktar Ayrm Arz Esneklii Sabit Esneklikte Arz Erileri Esnek Olan ve Olmayan Dorusal Arz Erileri PYASA DENGES Talep Fazlas Yaklam 135 136 137 138 139 140 143 143

VII

Fiyat Fazlas Yaklam Dengenin Varl Dengenin Teklii Dengenin stikran PYASA DENGESNN DEMES RMCEK AI (COBWEB)TEOREM

145 146 147 147 150 151

BENC BLM
PYASA ETLER VE FRMA DAVRANILARI TEORS 5.1 TAM REKABET TEORS TAM REKABET PYASASININ ZELLKLER TAM REKABETTE FRMA VE ENDSTR DENGES Firma Bakmndan Tam Rekabetin nemi TAM REKABETTE FRMANIN HSILAT ERLER KISA DNEMDE FRMA DENGES Toplam Eriler Yaklam Marjinal Eriler Yaklam KISA DNEMDE FRMALAR ARASINDAK FARKLILIK FRMANIN KISA DNEM ARZ ERS ENDSTRNN KISA DNEM ARZ ERS VE ENDSTR DENGES TAM REKABETTE UZUN DNEM DENGES Uzun Dnemde Krn Sfr Oluu ENDSTRNN UZUN DNEM ARZ ERS f>abit Maliyetli Endstriler Artan Maliyetli Endstriler Azalan Maliyetli Endstriler 5.2 MONOPOL TEORS MONOPOLN ZELLKLER MONOPOLN KAYNAKLARI MONOPOLCNN AMACI MONOPOLDE HSILAT ERLER MONOPOLCNN MALYETLER 155 157 157 158 159 161 161 161 164 167 168 170 173 174 177 177 178 180 183 183 184 135 186 189

VIII

MONOPOLCNN KISA DNEM DENGES Toplam Hslat, Toplam Maliyet Yaklam Marjinal Eriler Yaklam Sfr Maliyetle reten Monopolcnn Dengesi Monopolcnn Zarar Etmesi Monopolcnn Kar Karya Bulunduu Talep Esnektir Ksa Dnemde Monopolc Arz MONOPODE UZUN DNEM DENGES Tesisin Optimumdan Kk Oluu Tesisin Optimum Byklkte Oluu Tesisin Optimumdan Byk Oluu MONOPOLDE FYAT FARKLILATIRILMASI BRDEN FAZLA FABRKASI OLAN MONOPOLC MONOPOLN SAKINCALARI MONOPOLLERN DZENLENMES Fiyat Tesbiti Vergileme Spesifik Vergi Gtr Vergi 5.3 MONOPOLL REKABET TEORS MONOPOLL REKABET PYASASININ ZELLKLER Endstri ve rn Grubu Chamberlin'in ki Talep Erisi MONOPOLL REKABETTE KISA DNEM DENGES MONOPOLL REKABETTE UZUN DNEM DENGES rn Grubu indeki Firmann Dengesi: Firma Says Optimum rn Grubu indeki Firmann Dengesi: Firma Says Optimumdan Farkl MONOPOLL REKABETN SONULARI 5.4 OLGOPOL TEORLER OLGOPOL PYASASININ ZELLKLER Baz Varsaymlar COURNOT MODEL BERTRAND MODEL EDGEVVORTH MODEL

190 190 192 194 194 196 197 198 199 200 201 201 206 208 211 212 214 214 215 217 218 219 219 221 222 223 224 V2 229 230 230 231 L3 -4 235

IX

CHAMBERLN MODEL SWEEZY MODEL OYUN TEORS VE OLGOPOL OLGOPOLDE GZLENEN BAZI ZMLER Karteller ., Fiyat nderlii OLGOPOLDE REKABET Reklm Kalite ve Biim Farkllatrlmas OLGOPOLN REFAH ETKLER

237 238 240 243 244 245 248 248 249 249

EKLLER
2.1. Farkszlk erisi 2.2 Farkszlk paftas 2.3. Farkszlk erileri kesimezler 2.4. Farkszlk erisinin eimi 2.5. Azalan marjinal ikame haddi 2.6. kamenin kolayl 2.7. kamenin imknszl 2.8. Bte dorusu 2.9. Gelir artnn bte dorusunu kaydrmas 2.1C X'in fiyatnn dmesinin bte dorusunu dndrmesi 2.11. Tketici dengesi 2.12. Gelir tketim erisi 2.13. Normal ve dk mallar 2 14. Normal bir mal iin Engel erileri 2.15. Dk bir mal iin Engel erisi ?.16. Fiyat - tketim erisi S.17. Fiyat - tketim erisinden talep erisine .18. Talep erisi 2.19. Fiyat - tketim erisinin eimi ve talebin esneklii 2.20. Gelir ve ikame etkileri: Hicks yaklam 2.21. Gelir ve ikame etkileri: Slutsky yaklam 2.22. Bir dk mal: Gelir etkisi ikame etkisinden kk 2.23. Bir dk mal: Gelir etkisi ikame etkisinden byk (Giffen Paradoksu) 2.24. Tketici zevklerinin deimesi ve denge 2.25. Toplam ve marjinal fayda erileri .26. Kutu diyagram 2.27. Szleme erisi. 2.28. Bireysel talep erilerinden piyasa talep erisine gei 2.29. Talebin deimesi veya talep kaymas 2.30. Talep erisinden toplam hslata 2.31. Toplam hslat erisinin eimi marjinal hslattr i-0 11 14 15 IV 18 18 20 22 22 24 28 27 29 30 32 34 33 36 38 39 42 43 44 40 51 54 56 58 59 60

XI

2.32. Toplam hslattan ortalama ve marjinal hslata 2.33 Dorusal talep erisinden marjinal hslata 2.34. Dorusal olmayan talep erisinden marjinal hslata 2.35. Talep esnekliinin llmesi 2 36. Nokta esnekliinin geometrik olarak llmesi 2.37. Dorusal talep erisi zerinde deiik esneklik deerleri 2.38. Sabit esneklikte talep erileri 2.39. Dorusal olmayan talep erisinde esnekliin geometrik olarak llmesi 2.40. Esneklik ve toplam hslat 2.41. Talebi esnek olan ve olmayan mallar 3.1. retim yzeyi zerinde bir nokta 3.2. retim yzeyi 3.3. retim yzeyinden bir kesit: B faktr sabit 3.4. Toplam rn erisi 3.5. retimin blgesi 3.6. retim leinin deimesi 3.7. lein deiik verimleri 3.8. retim yzeyinden ern erisine 3.9. Ern erisi 3.10. Ern paftas 3.11. Ern erileri kesimezler 3.12. Marjinal teknik ikame haddi 3.13. Azalan marjinal teknik ikame haddi 3.14. Faktr ikamesinin tam ve imknsz olduu durumlarda ern erileri , 3.15. Srt izgileri 3.16. Ern erilerinden toplam rn erisine 3.17. Emaliyet erisi 3.18. Optimum input bileimi: Sabit bir harcama ile en yksek rn 3.19. Optimum input bileimi: En dk harcama ile belli miktarda rn 3.20. Firmann genileme yolu 3.21. retim fonksiyonu ve genileme yolu : (a) Dorusal retim fonksiyonu, (b) Dorusal olmayan retim fonksiyonu 3.22. Ksa dnem toplam maliyetler 3.23. Ksa dnem ortalama maliyetler ve marjinal maliyet 3 24. Genileme yolundan uzun dnem toplam maliyete 3.25 Ksa dnem ortalama maliyet erisinden uzun dnem ortalama maliyet erisine

61 62 63 67 70 71 72 73 75 76 82 83 84 85 87 92 93 94 95 96 93 99 100 101 102 105 106 107 109 111 112 117 119 121 122

XII

3.26. Uzun dnem ortalama maliyet erisi ksa dnem ortalama maliyet erilerinin her birine bir noktada teettir. 3.27. Ksa ve uzun dnem ortalama maliyet erilerinin teet olduklar retim hacminde ksa ve uzun dnem marjinal maliyet erileri kesiirler 3.28. Eksik, tam ve ar kapasite 3.29. Optimum, optimumdan byk ve optimumdan kk apta tesisler 3.30. Toplam sabit maliyetten ortalama sabit maliyete 3.31. Toplam deiken maliyetten ortalama deiken maliyete 5.32. Toplam maliyet erisinin bir noktadaki eimi marjinal maliyettir 3.33. Ortalama ve marjinal maliyetlerden toplam maliyete 4.1. 4.2. 4.3. 1.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. Arz erisi ve arzn deimesi Geriye bkk arz erisi Arz esnekliinin llmesi Sabit esneklikte arz erileri Arz esnekliinin her noktada bire eit oluu Arz esnekliinin her noktada birden byk oluu Arz esnekliinin her noktada birden kk oluu Dorusal olmayan bir arz erisi zerinde deiik esneklikleri 4.9. Piyasa dengesi: Talep fazlas yaklam 4.10 Piyasa dengesi: Talep fiyat fazlas yaklam 4.11. Piyasa dengesinin yokluu: An pahal mal 4.12. Piyasa dengesinin yokluu: Serbest mal 4.13. stikrarsz denge: K noktas istikrarsz 4.14. Piyasa dengesinin deimesi 4.15. Dengeye giden Cobweb 416. Dengeden uzaklaan Cobweb 4.17. Sallanan Cobweb

123

126 128 129 130 130 132 132 136 137 139 139 140 141 142

noktalarn 142 144 145 146 147 148 150 153 154 154

5.1. Tam rekabette piyasa dengesi ve firmann kar karya olduu talep erisi 5.3. Tam rekabette krn azamletirilmesi: Toplam eriler yaklam 5.4. Tam rekabette zararn asgarletirilmesi: Toplam eriler yaklam 5.5. Tam rekabette krn azamiletirilmesi: Marjinal eriler Yaklam 5 6. Tam rekabette krn azamiletirilmesi: Marjinal erilerle kr durumu 5.7. Tam rekabette ksa dnemde kr, normal kr ve zarar durumlar

160 162 164 165 167 168

XIII

Tam rekabet piyasasnda firmann ksa dnem arz erisi Ksa dnem endstri arz erisi: nput fiyatlar sabit Ksa dnem endstri arz erisi: nput fiyatlar deiken Tam rekabette firmann uzun dnem dengesi Tam rekabette endstrinin uzun dnem dengesi salandnda tipik firmann durumu 5.13 Endstrinin uzun dnem arz erisi: Sabit maliyetli endstri 6.14. Endstrinin uzun dnem arz erisi: Artan maliyetli endstri 5.15. Endstrinin uzun dnem arz erisi: Azalan maliyetli endstri 5.16. Monopolcnn hslat erileri S. 17. Monopolde krn azamiletirilmesi: Toplam eriler yaklam 5.18. Monopolde krn azamletirilmesi: Marjinal eriler yaklam 5.19. Sfr maliyetle reten monopolcnn dengesi 5 20. Ksa dnemde zarar eden monopolc 5.21. Ksa dnemde monopolcnn arz 5.22. Monopolde uzun dnem dengesi: Optimumdan kk tesis 5.23. Monopolde uzun dnem dengesi: Optimum apta tesis 5.24. Monopolde uzun dnem dengesi: Optimumdan byk tesis 5.25. Monopolde fiyat farkllatrlmas: Maliyetler hesaba katlmazsa o.26. Monopolde fiyat farkllatrlmas: Maliyetler hesaba katlarak 5.27. Birden fazla tesiste retim yapan monopolcnn dengesi 5.28. Tam rekabeti endstrinin monopollemesi 5 29. Uzun dnemde monopolcnn normal kr durumu 5.30. Monopolde devlete azam fiyat tesbiti 5.31. Monopolde vergilemenin etkisi: Spesifik vergi 5.32. Monopolde vergilemenin etkisi: Gtr vergi 5.33. Monopoll rekabette firmann kar karya olduu talep erileri 5.34. Monopoll rekabette firmann ksa dnem dengesi 5.35. Monopoll rekabette firmann uzun dnem dengesi: Firma says optimum 5.36. Monopoll rekabette firmann uzun dnem dengesi: Firma says optimumdan farkl 5.37 Cournot Modeli 5.38. Tepki erileri ile Cournot zm 5.39. Edgeworth Modeli 5.40. Chamberlin Modeli 5.41. Sweezy Modeli 5.42. Merkezi kartelde krn azamiletirilmesi 5.43. Dk maliyetli firmann fiyat nderlii .44. Hkim firmann fiyat nderlii

5.8. 5.9. 5.10. 5.11. 5.12.

169 171 172 173 173 177 179 182 187 191 193 195 199 198 199 201 202 203 204' 207 209 211 212 215 216 220 222 223 225 232 234 236 238 239 244 246 247

XIV

BIRINCI B L M OU
GR

Bir kitabn neyi, ne lde ve nasl anlatmak iin yazldn o kitabn ilk blmnde aklamak eski bir gelenektir. Bu gelenee biz de uyacaz. Bu blmde nce kitabn adnn da ilk anda akla getirebilecei baz sorular cevaplandracak, bunlar dnda kalan fakat aklama gerektiren noktalar daha sonra ele alacaz, KTSAT NEDR? ktisat deiik iktisatlarca, deiik zamanlarda deiik ekillerde tanmlanabilmitir. O kadar ki bu durumun belki de kzgn ve alayc bir tepkisi olarak iktisadn konusu iktisatlarn zerinde durduklar her eydir tanm bile verilebilmitir. Ancak, uzunca bir zamandr aa yukar genel bir kabul gren tanma gre iktisadn konusu insan ihtiyalarn karlamak iin kullanlan kt kaymaklarn idaresidir. Bu, ok ksa, ok basit bir ifadedir. Anlalmas ok kolay grnmektedir. Ama aslnda bu ksa ve basit ifade uzun, dikkatli aklamalar gerektirmektedir. 1

htiyalarn karlanmas diyoruz. Nedir ihtiya? ktisadn pek ok terimi gibi ihtiya da gnlk dilde ok kullanlan bir kelime olduu iin ihtiya nedir sorusu alayc bir glmseme ile karlanabilir. Az gelirli bir ailenin kuru fasulya ihtiyacnn ihtiya olma niteliini kimsenin tartma konusu yapmas beklenmez. ok zengin bir ailenin siyah havyar ihtiyacm byk ounluun ihtiya saymas da beklenemez. Ne var ki iktisat teorisinde bunlarm ikisi de ihtiyatr. Ayrca karn doyurma nasl bir ihtiyasa mzik dinleme, ma seyretme, kayak yapma da yle bir ihtiyatr. nsan belki de hasta drecek olan sigaraya olan ihtiyala hastal iyiletirecek ilca olan ihtiya arasnda iktisat teorisi bir fark gzetmez. Ksacas, bir toplumu oluturan insanlarn her birinin ve herhangi birinin ihtiya sayd her ey iktisat teorisinde ihtiya olarak kabul edilmektedir. Pek ok ve pek eitli olan insan ihtiyalarn mal ve hizmetleri kullanarak karlayabiliyoruz. htiya karlamakta kullanabileceimiz mal ve hizmetlerle bunlar elde edebilmemiz iin gerekli olan baka her eye kaynak adn veriyoruz. zerinde buday yetitirebileceimiz veya fabrika arsas olarak kullanabileceimiz bir toprak paras, fabrika binas, fabrika iindeki makinalar, ham maddeler, stoklanm mallar ve insan emei kaynaklan meydana getirir. Kaynaklarn ktl nisb bir ktlktr. En zengin toplumlarda bile kaynaklar herkesin btn ihtiyalarn karlamaya yetecek kadar bol deildir. htiyalar snrsz, kaynaklar snrl veya snrl kaynaklar ihtiyalara oranla yetersizdir. Kaynak idaresi zorunluluu buradan domaktadr. htiyalarn hepsi birden karlanamadna gre hangilerinin hangi lde karlanacana karar verilmesi gerekmektedir. Bu, kaynaklarn deiik kullanma yerleri arasnda bir seim yaplmas demektir. Belli bir toprak parasm tarla olarak m kullanacaz, fabrika arsas olarak m? Tarla olarak kullanacaksak buday m, pancar m yetitireceiz? Tarla olarak deil de fabrika arsas olarak kullanacaksak fabrikada makarna m, amar makinas m reteceiz? Aktr ki bunlardan birini setiimizde dierinden vazgemi oluyoruz. Bir ihtiya karlandnda bir baka ihtiyacn karlanmasndan vaz geilmi olmaktadr. te bu seim zorunluluu iktisad olay yaratmaktadr. Aktr ki iki durumda iktisad mesele ortadan kalkar. Birin2

cisi kaynaklarn nisb bolluu durumudur. Kaynaklar btn ihtiyalarn bir anda karlanmasna imkn verecek kadar bol ise seim yapmak zorunda kalmayz. kinci durum, herhangi bir kaynan sadece bir tek kullanma yeri olmas durumudur. Alternatif kullanma yerleri veya alternatif amalar yoksa nmzdeki mesele bir mhendislik meselesi olmaktan teye gemez. Elimizde belli bir miktarda kereste bulunduunu dnelim. Bu kerestelerle mmkn olan en byk hacimde bir orman evi ina etmek bir mhendislik meselesidir. Ama bu evin en kuvvetli rzgrlara dayanacak kadar salam olmas, belli bir s yaltm salamas, gzel olmas gibi amalar da sz konusu olduunda durum deiir. Evi ne kadar salam yaparsak hacmi o kadar klebilir. Evi gzel gsterecek unsurlar iin gerekli keresteyi mesel s yaltmndan ekerek kullanabiliriz. Burada, bu amalardan her birine vereceimiz arlklar, yani deer hkmlerimiz, byk nem tamaktadr. Artk nmzde basit bir mhendislik meselesi deil bir seim meselesi vardr. Kaynaklarn nisb ktl zengin, fakir, gelimi, az gelimi, sosyalist, kapitalist, ksacas btn toplumlarn ortak meselesidir. ok zengin toplumlarda nisb ktln daha byk olmas artc deildir. ktisad gelime ve zenginleme ihtiyalarn eidini ve younluklarn kaynaklar artrdndan dana hzl bir ekilde artrabilmektedir. Bugn kaynak ktlnn yaratt glklerden kendini kurtarabilmi hi bir toplum yoktur. Byle bir toplum bir gn var olabilecek mi sorusunun cevab ise bugn iin yoktur. Yoktur nk hem evet cevab hem de hayr cevab sonu gelmez tartmalara yol aacaktr. Kaynaklarn idaresi meselesine biraz daha yakndan bakldnda btn toplumlarn temel soruya cevap bulmak zorunda olduklar grlr. Birincisi hangi mal ve hizmetlerin ve hangi miktarlarda retileceidir. kincisi bu mal ve hizmetlerin hangi metodlarla retileceidir. ncs de rnn nasl paylalacadr. Aktr ki ihtiyalarn mmkn olan en byk lde karlanabilmesi iin kaynaklarn tam olarak kullanlmas ve etkin olarak kullanlmas gerekmektedir. Ayrca, her toplum bugn ve gelecek hakknda baz tercihler yapmak zorundadr. Bir dnemdeki rnn tamamn o dnem iinde tketmek mmkndr, ama bu rnn bir ksmn bu dnemde tketmeyerek gelecek dnemdeki veya dnemlerdeki retimi artrmak amac ile 3

kullanmak da mmkndr. Baz yazarlar bu noktay da ayr soru halinde ifade etmektedirler. Yani kaynaklar tam olarak kullanlyor mu, etkin olarak kullanlyor mu ve ekonominin bymesi salanyor mu sorularn ilk temel soruya eklemektedirler. Kaynaklarn nisb ktlnn yaratt meselelerle uraan iktisat bir toplumsal bilimdir. Kaynak ktln birbirleri ile iliki, ibirlii veya ekime, halinde olan insanlar asndan inceler. Bir adada tek bama yaayan bir insann kar karya bulunduu kaynak idaresi problemleri iktisatnn ilgi alan dndadr. MKROKTSAT MAKROKTSAT ktisat teorisi gnmzde ok yaygn olan bir uygulama ile makroiktisat ve mikroiktisat olarak ikiye ayrlmaktadr. Bunlarn yerine bir zamanlar mill gelir teorisi (veya bazan para teorisi) ve fiyat teorisi isimleri kullanlmakta idi. Nitekim bugn bile baz mikroiktisat kitaplar fiyat teorisi adn tamaktadr. Makro byk, mikro ise kk demektir. Ama mikroiktisat kk iktisat, makroiktisat da byk iktisat demek deildir. Mikroiktisat kk, nemsiz olaylar, makroiktisat byk ve nemli olaylar inceler denemez. Mikroiktisatm ekonominin kk blmlerini, makroiktisadn ise ekonominin btnn aklamaa altn dnmek de doru deildir. kisi arasndaki fark, temelde, bir yaklam, bir metod farkdr. Makroiktisat ilke olarak, ok az sayda toplam byklk arasndaki ilikileri aklamaa alr: Toplam gelir, toplam tketim, toplam istihdam, genel fiyat seviyesi gibi... Mikroiktisat, ilke olarak, toplulatrlmam veya daha snrl lde toplulatrlm byklklerle alr. Tek firmann arz, endstri arz, tek tketicinin talebi, piyasa talebi gibi... Mikroiktisat da makroiktisat gibi iktisad hayatn btnn aklamay amalar. TEOR GEREKLER Btn bilimlerin amac olaylar, olaylar arasmdaki ilikileri, bir olayn sebeplerini ve sonularn yani gerekleri anlayabilmektir. Btn bilimler gerekleri teori yardm ile aklamaa aba4

larlar. Bazen sanld gibi teori ve gerek birbirinin zdd kavramlar deildir. Teori bir basitletirmedir, bir soyutlamadr, gerekten bir uzaklamadr. Bunlar dorudur. Ama bunlar yaplmadan gerein anlalmas mmkn deildir. Gerek, yani yapabildiimiz ve henz yapamadmz gzlemler, snrsz elemanl bir kmedir. Elimizde bir teori olmadan gerei aramaa balamamz bile mmkn deildir. ktisat teorisi de olaylar aklamaa alr. ktisat teorisi ile uraanlar kendi yarattklar bir hayal dnyasnda oyun oynayan ocuklar deillerdir. abalar baarsz olabilir ama yapmaa altklar ey gerekleri anlamaktr. Baanl teori, tahminleri gzlemlere uygun den teoridir. Bir ey teoride doru, pratikte yanl olamaz. Bir teori veya tahminleri gzlemlere uygun dmyorsa bu durum, byk bir olaslkla, o teorinin deitirilmesi gerektiinin bir ifadesi olabilir. ktisat teorisi fiyat mekanizmasnn teorisidir. Gerek hayatta iktisad meselenin zm iin kullanldn grdmz sistemden biri, gelenekler yolu ile zm, iktisaty deil baka toplumsal bilimcileri ilgilendirmektedir. kinci mekanizma emirkumanda sistemi, veya, bir bakma, merkez planclktr. ncs fiyat mekanizmas veya piyasa mekanizmasdr. ktisat teorisinin aklamaa alt mekanizma da budur. tedenberi bu byle olagelmitir. Emir-kumanda ekonomisinin iktisad teorisi henz yoktur. Bu alanda bugne kadar ortaya kan en byk gelime Oskar Lange'nin iktisat teorisinin ngrd sonularn serbest piyasa ekonomisinde deil ancak plnl bir ekonomide gerekleebilecei iddiasdr.1 Mikroiktisat teorisi fiyat mekanizmasnn ileyiini aklayabilmek iin birok kavram, birok tahlil arac kullanmaktadr. Bunlardan bazlar baka bilimlerden alnmtr, mekanikteki denge kavram gibi... ktisat teorisinin mikroiktisat dndaki btn blmleri esas olarak bu kavram ve tahlil aralarn kullanmaktadr. Bu yzden, mikroiktisat teorisinin iktisatnn let kutusu olduu sylenir. Mikroiktisat teorisinin yaklam ve ilkelerinin sadece iktisatlarca kullanlmad, dier bilim dallarnda bu yaklam ve aralara gittike artan bir ekilde yer verilmekte olduu da bir gerektir.
1

Oskar Lange, "On the Economic Teory of Socialism", Lange ve Taylor, The Economic Theory of Socialism, B.E. Lippincott, ed., Minneapolis, 1938.

BU KTABIN ZELLKLER Bu kitap, iike olarak, mikroiktisat teorisi ile ilgili giri seviyesinde bilgiye sahip okuyucuya hitap etmektedi. Birinci basks iki cilt olarak plnlanmtr. Elinizde birinci cilt, ikinci blmnde tketici davranlar teorisine yer vererek balamaktadr. Anlatlan teori modern teori veya farkszlk erileri yaklamdr. Fiyat mekanizmasnn ileyiini aklamakta kullanlan en nemli tahlil aralarndan biri olan talep kavram bu blmde incelenmektedir. nc blm iki kesim halinde retim ve maliyet teorilerini incelemektedir. kinci ve nc blmlerde gelitirilen temel tahlil aralar talep ve arzn kullanlmas ile piyasada dengenin nasl olutuunun gsterilmesi drdnc blmn konusudur. Beinci blm piyasa eitlerine ve firma davranlarna ayrlmtr. Mikroiktisat teorisinin geriye kalan konularnn balcalan ikinci ciltte ele alnacaktr. Bunlar faktr fiyatlar veya gelir blm, genel denge ve refah teorileridir.

KNC BLM
TKETC DAVRANILARI TEORS

Mikroiktisat teorisinin balca amalarndan biri tketim mallarnn ve retim faktrlerinin fiyatlarm belirleyen en nemli etkenleri ayrabilmek, bu etkenlerin herbirinin roln ortaya koyabilmektir. Bir mal veya faktrn fiyatnn varl, bir piyasann veya alc ve satc durumundaki iki ayr grup insann varlna baldr. Bu yzden, fiyat etkileyen eitli gler bu iki grup aktrn davranlar olarak iki byk balk altmda toplanabilir. Tketim mallar piyasasndaki alcnn ad tketicidir. Tek tketicinin belirli artlar altndaki davran bizi bireysel talep kavramna gtrr. Ancak bir tek tketicinin davranlar, genellikle, fiyat zerinde hissedilir bir etki yapamaz. Bu bakmdan tek tketicinin davranlar iktisat teorisinin fazla ilgi gsterecei bir konu deildir. Ne var ki bir maln piyasadaki btn alclarnn davranlarn zetleyen piyasa talebi kavramna gemek iin izlenecek yol tek tketicinin davranlarndan veya bireysel talepten gemektedir. Bu yzden bu blmde nce tek tketicinin davranlar ele alnacak, bireysel talep kavramna ulaldktan sonra piyasa talebine geilecektir. Daha sonraki blmlerle balanty salamak 7

zere piyasa talebinin baz zellikleri zerinde ayr bir nemle durulacaktr. Tketici davranlar teorisi zaman iinde nemli deimeler gstermitir. Bu gelimenin bir hikyesi bu kitapta anlatlacak deildir. Ancak, tketici davranlar ile ilgili bu blmde modern yaklam olarak da isimlendirilen farkszlk erileri yaklam esas almrken, daha dar bir lde olmakla birlikte, teki yaklamlara da dokunulacaktr.

TKETC VE TERCHLER Tketici, ihtiyalarn gidermek veya tatmin salamak amac ile mal ve hizmetleri kullanan kii veya topluluktur. ktisat teorisinin tketici birimi genellikle ailedir. Ancak, aile iinde tketimle ilgili kararlarn nasl alnd hi hesaba katlmadan bu kararlar bir tek kiinin kararlar olarak ifade edilir. Kar karya bulunduu alternatifler arasnda seim yapan tketicinin tercihlerinde tutarl olaca tketici davranlar teorisinin nemli bir varsaymdr. Tketici A mal demetini B mal demetine tercih ettiini sylyorsa artk B mal demetini A y a tercih ettiini sylemeyecektir. te yandan tketici A mal demetini B mal demetine, B mal demetini de C mal demetine tercih ediyorsa A y C ye de tercih ediyor demektir. Yani tketici tercihi geilidir. Modern yaklamda bu tercihlerin derecesi nemli deildir. nemli olan, tketicinin, A demetinden salad tatminin B demetinin sala dmdan yksek ya da dk olduunu syleyebilmesidir. Baka bir deyimle tketicinin bir mal kullanarak salad tatminin, yani faydann, kardinal olarak llmesi gerekmemektedir, ordinal bir l yani eitli tatmin derecelerinin birinci, ikinci, nc... olarak sraya konulmas tahlilimiz iin yeterlidir. Tketici davranlar teorisinin ok nemli bir baka varsaym tketicinin amacnn en yksek tatmini salamak olduudur. Tketici, baz snrlamalar altnda, elde edebilecei fayday azam klmaa alacaktr. Elde edebilecei mal demetlerinden birini tercih etmesi, o demetin tketiciye en yksek fayday salyor olmasmdandr. 8

Fayda azamletirmee alan tketicinin hareket serbestliini snrlayan etkenlerden biri tketicinin tketim mallar satn almakta kullanabilecei geliridir. Teorinin buradaki hareket noktas zaman birimi bana bu gelirin sabitliidir. Baka bir snrlama tketicinin satn alaca mallarn fiyatlarndan gelmektedir. Fiyatlarn dk ya da yksek oluu tketicinin, sabit geliri ile, alabilecei azam mal miktarlarn etkilemektedir. Demek oluyor ki tketici, tketim mallarna harcayabilecei gelirinin ve satn alaca mallarn fiyatlarnn izdii snr iinde, kendisine en yksek tatmini salayan mal demetini tercih edecektir. FARKSIZLIK ERLER Tketici eitli mal demetlerinin salad fayda seviyelerini birbirleri ile karlatrdnda bunlarn bazlarn ayn sraya koyabilir. Bunlarn hi birini bir bakasna tercih edemez. Her bir mal demeti tketiciye ayn tatmini vermektedir. Bu mal demetlerinden belirli birini almak yerine bir bakasn almak tketici bakmndan hi bir deiiklik yapmaz. Bu durum bizi tketici davranlar teorisinin ok nemli bir tahlil arac olan farkszlk erilerine bazan kaytszlk erileri de denmektedir gtrr. Tahlili basitletirmek iin tketicinin sadece iki mal ile kar karya olduunu ve tercihlerini herhangi bir yolla renebildiimizi varsayalm .Mallardan birine X, tekine Y diyelim. ki boyutlu bir diyagramda yatay eksene X mal miktarlarn dey eksene de Y mal miktarlarn koyalm. Eksenlerin snrlad dzlem zerindeki her nokta her iki maln belirli birer miktarn temsil etmektedir. (ekil 2.1). Mesel A noktas 4 birimlik Y mal ve 1 birimlik X malndan meydana gelmi bir mal demetini gstermektedir. B noktasnn temsil ettii mal demeti iinde ise 2 birimlik Y mal 3 birimlik X mal vardr.2 A ve B gibi noktalarn temsil ettii saysz mal demetinden bazlarn dierlerine tercih edecek olan tketici baz demetler karsnda kaytsz kalabilir, yani mal demetlerinin bazlar tketiciye ayn tatmini salamakta olabilir .Diyelim ki ekildeki A ve B noktalar iin durum bu2

Burada, tketilecek mal miktarlaram zaman birimi bana belirtilmi olduuna dikkat edilmelidir. Mesel eri zerindeki A noktas gnde veya haftada 4 birimlik Y mal ve 1 birimlik X mal kullanmn temsil etmektedir.

dur. A mal demetinin tketiciye salad fayda ile B mal demetinin, salad fayda arasmda hibir fark yoktur. Dolays ile tketici A y B ye, B yi de A ya tercih edememektedir. te tketiciye ayn tatmini salayan A ve B gibi btn noktalarn geometrik yerine farkszlk erisi ad verilmektedir. ekil 2.1 de grlen eri bir farkszlk erisidir. A ve B noktalar hakknda sylediklerimiz erinin zerindeki btn noktalar iin geerlidir. Yani her nokta X veY mallarnn farkl bileimlerini fakat ayn tatmin seviyesini gstermektedir. Tketici bu noktalardan hi birini bir bakasma tercih etmez. Bir noktann bir baka noktaya tercih edilebilmesi iin bu iki noktann ayn farkszlk erisi zerinde olmamas arttr.'

ekil: 2.1 Farkszlk erisi.

Farkszlk Paftas Deiik tatmin seviyelerini gsteren farkszlk erileri tke3

Fayda fonksiyonu F = F (x, y) olarak yazabiliriz. Fayda sabit bir say olduunda bu ifade farkszlk erisini gstermektedir: F = F (x, y)

10

ticinin farkszlk paftasn meydana getirir. Bir farkszlk paftasnda pek ok sayda farkszlk erisi bulunacaktr. ekil 2.2 de sadece farkszlk erisinden oluan bir farkszlk paftas grlmektedir. I, II ve III olarak iaretlenmi olan bu erilerden her biri farkl bir tatmin seviyesini gstermektedir. Tatmin seviyesi soldan saa gidildike ykselir. II numaral eri I numaraldan, III numaral eri II numaraldan daha yksek tatmin seviyesi gsterirler. Bu demektir ki tketici III zerindeki herhangi bir noktay II zerindeki herhangi bir noktaya tercih eder.

X'in miktar ekil: 2.2 Farkszlk paftas.

Farkszlk paftas zerinde bir eriden daha sadaki bir eriye geildike tatmin seviyesinin ykselmesi daha nce aka belirtmediimiz bir varsaymn sonucudur. Bu varsaym tketicinin kulland mal miktar ile bu kullanmdan salad fayda arasnda ayn ynde bir iliki bulunduudur. Tketici ayn malm daha byk bir miktarm daha kk bir miktarna her zaman iin tercih etmektedir. I I I zerindeki herhangi bir noktanm II zerindeki herhangi bir noktaya tercih edilmesi bu yzdendir. 11

nk tketici II zerindeki bir noktadan III zerindeki bir noktaya getii zaman, ekil incelendii zaman kolayca grlebecei gibi, mallardan birinin miktar ayn kalmak zere teki maldan daha byk bir miktar elde edebilmektedir. ekil 2.2 de A, B, C, mal demetlerinin her birinde 3 birim Y mal vardr, fakat Adan B ye, B den C ye getike X mal miktarlar artmaktadr. Ayn ekilde X malnn miktarn sabit tutarak daha sadaki erilere geildike gittike byyen miktarlarda Y mal sz konusu olmaktadr. C noktasndan X eksenine izilen dikme zerinde hareket ederek I farkszlk erisinden sadaki erilere geildike X'in miktar 4 birim olarak kalmakta fakat Y'nin miktar l'den 2'ye, 2'den 3'e kmaktadr. Farkszlk Erilerinin zellikleri Farkszlk erilerinin ilk zellikleri negatif eimli olulardr. Eri soldan saa doru alalarak gider. Bu zellik, farkszlk erisi tanmndan ve mallar hakknda benimsediimiz varsaymdan domaktadr. nk farkszlk erisinin her noktasnda tatmin seviyesi ayndr ve X ve Y mallarnn artan miktarlar artan tatmin demektir. Bu yzden, kulland mallardan birinin miktar artt zaman, tketicinin elde ettii tatminin ayn kalabilmesi yani tketicinin belirli bir farkszlk erisi zerindeki bir noktadan bir baka noktaya gemesi teki malm miktarnn azalmasna baldr. Farkszlk erisi zerinde hareket edildike bir malm miktar artacak teki malm miktar azalacaktr. ekil 2.1 de A noktasndan B'ye gemek Y'nin miktarnn azalmas, X'in miktarnn artmas sonucunu vermektedir. Eri negatif eimlidir. Farkszlk erilerinin negatif eimli olularnn mantn bir farkszlk erisinin eksenlerden birine paralel ya da pozitif eimli olmasnn ne anlama geleceini belirterek daha iyi aklayabiliriz. Yatay eksene paralel bir farkszlk erisi Y n i n deimeyen bir miktar ile X i n gittike artan miktarlarnn tketiciye ayn tatmini verdiini gsterir. Tketici X malna doymutur, oun art tatmini artrmaz. Ancak X mal negatif mal da deildir. Yani X i n art tatmin azalna yol amaz. Farkszlk erisinin pozitif eimli olmas ise mallardan birinin negatif mal olmas demektir. Mallardan birinin miktarnn artmas tketicinin tatminini azaltmakta, tketicinin eski tatmin seviyesinde kalabilmesi ancak teki malm miktarnn art ile mmkn olmaktadr. 12

Farkszlk erilerinin ikinci zellikleri bu erilerin orijine dbkey olulardr. Baka bir ifade ile, farkszlk erileri yukardan bakld zaman ibkeydirler. Erilerin bu zellikleri zerinde biraz sonra marjinal ikame haddi kavramn anlatrken daha ayrntl olarak duracaz. Bu noktada iki ksa aklama ile yetinebiliriz. Birincisi, farkszlk erilerinin dbkeylii tketicinin belirli bir parasal gelirle tatmin azamletirebilmesi iin gerekli olan bir varsaymdr.4 kincisi, farkszlk erisinin balang noktasna dbkey oluu mallardan birinin miktar eit paralar halinde artrld zaman teki maln miktarnn gittike klen paralar halinde azaltlmas gerektiini anlatr. (Baknz : ekil 2.5). Farkszlk erilerinin nc zellikleri bir tketicinin farkszlk paftasn meydana getiren farkszlk erilerinin birbirlerini kesmeyileridir. Erilerin birbirlerini kesmeleri tketici tercihlerinin tutarl olduu varsaym ile eliirdi. ekil 2.3 de I ve II farkszlk erileri A noktasmda kesimektedir. Ayn eri zerinde olduklar iin tketici A ve B noktalar arasnda kaytszdr. Tketici asndan A ve C noktalar arasmda da bir fark yoktur. nk bu iki nokta ayn farkszlk erisi, yani I farkszlk erisi, zerindedir. O halde C ve B noktalarnn ayn tatmini salamas veya tketicinin bu iki nokta karsnda da kaytsz kalmas gerekir. Ne var ki bu durum her iki maln pozitif mal olmalar ile badamaz. Tketici B noktasmda zaman birimi bana 3 birim Y, 6 birim de X kullanmaktadr. C noktasmda X in miktar gene 6 birimdir, fakat Y n i n miktar 1 birim olmutur. X i n miktar sabit kalrken Y n i n miktarnn azalmas tketicinin tatmin seviyesinin dmesi demektir. O halde tketici B noktasn C noktasna tercih edecektir, bu iki nokta karsnda kaytsz kalamaz. u halde bir farkszlk paftasmdaki farkszlk erilerinin birbirlerini kesmeleri, farkszlk erisi tanm ve mallar ve tketici davranlar hakknda kabul ettiimiz varsaymlar karsmda, imknszdr. Farkszlk erilerinin birbirlerini kesmemeleri birbirlerine paralel olmalar veya her noktada birbirlerinden eit uzaklkta olmalar demek deildir. ki farkszlk erisi baz noktalarda birbirlerine iyice yaklarken baz noktalarda birbirlerinden uzaklaabilirler.
4

J.R. Hicks, Value and Capital, Oxford University Press, Second Edition, 1946, s. 20-25. (Baknz: Dipnot 8)

13

Y 7 .
6 -

.-5 -

X ' i n miktar ekil: 2.3 Farkszlk erileri kesimezler.

Marjinal kame Haddi Tketicinin farkszlk erisi zerindeki bir noktadan bir baka noktaya gemesi, elde edilen tatmin ayn kalrken, mallardan birinin miktarnn artmas birinin miktarnn azalmas demekti. Bir malm miktarnda meydana gelen azalma tketicinin tatmininde bir azalma demektir. Eski tatmin seviyesinin korunabilmesi iin teki malm miktarnn artmas gerekir. te bu artan ve azalan miktarlar arasndaki iliki bizi marjinal ikame haddi kavramna gtrmektedir. Tketici balangta ekil 2.4'deki A noktasnda iken sonradan B noktasna gesin. Bylece balangta kulland Y mal miktarndan imdi yy* kadar daha az, balangta kulland X mal miktarndan da imdi xx2 kadar daha fazla kullanmaktadr. Y deki azala Ay, X deki arta da Ax dersek marjinal ikame haddini MH : 14 Ay_ Ax

olarak ifade edebiliriz.5 Bu oran, Y'nin X ile marjinal ikame haddi adm tar ve tketicinin ayn tatmin seviyesinde kalmak art ile bir birim daha fazla X elde edebilmek iin Y den vazgemee raz olaca miktar gsterir. Tketicinin balangta B noktasnda olmas tanm etkilemez. Bu durumda X i n Y ile ikamesi sz konusudur. Tketicinin bir birim X den vaz gemek iin ne miktarda Y art istedii belirtilmi olur.

ekil: 2.4 Farkszlk erisinin eimi.

X ve Y deki deimeler son derece kk olarak dnldklerinde bunlarn birbirine oran farkszlk erisinin bir noktadaki eimi, veya o noktada farkszlk erisine izilen teetin eimi demektir. A ve B noktalarnn birbirlerine doru hareket ettiklerini ve C noktasnda aktklarn kabul edelim. Erinin C noktasm
negatif bir deerdir. nk ya \y negatifdir. ya da \x. Bunu poAx zitif bir deer olarak ifade edebilmek iin nne bir koyarz. Veya marjinal ikame haddini farkszlk erisinin bir noktadaki eiminin negatifi olarak tanmlayabiliriz.

15

daki eimi o noktada eriye izilen teetin eimidir ve eimin negatifi marjinal ikame haddidir.8 Farkszlk erilerinin bir zelliklerinin orijine dbkeylikleri olduunu daha nce sylemitik. Bu zellik azalan marjinal ikame haddi ilkesi olarak da isimlendirilebilir. Yani tketicinin kullanaca X mal miktar birer birim birer birim arttrldka tketicinin Yden vazgemee raz olaca miktarlar gittike klecektir. Durum ekil 2.5'de grlebilir. Tketici balangta A noktasnn temsil ettii mal demetini kullanmakta iken X in miktarlar eit aralklarla veya birer birim artrlarak eri zerindeki teki noktalara gemektedir. Bu hareket srasnda Y'den vazgemee raz olduu miktarlar gittike klmektedir. Dolays ile marjinal ikame haddi klmektedir. Tamamlayclk ve kame Farkszlk erisinin balang noktasna dbkey oluu marjinal ikame haddinin erinin her noktasmda farkl oluu demektir. Erinin her noktasmda marjinal ikame haddinin ayn oluu farkszlk erisini bir dz izgi haline getirir. Farkszlk erisinin dz izgi oluu eksenlerde gsterilen mallarn birbirleri ile tam olarak ikame edilebileceklerini gsterir. Erinin eimi bire eitse tketici bir birim X karlnda bir birim Y y e razdr. Erinin eimi iki ise tketici iki birim Yden vazgeerek bir birim daha fazla X elde edecektir. Tketicinin balangta kullanmakta olduu X ve Y miktarlar ne olursa olsun bu durum deimeyecek6

3F Fayda fonksiyonu F = F (x, y) idi. Xn marjinal faydas , Ymn mar3x 3F jinal faydas 'dr. X'in ve Y'nin miktarlar deitiinde ayn fark-

dy

sizlik erisi zerinde kalnabilmesi iin F'deki deimenin sfr olmas gerekir. Fayda fonksiyonunun toplam trevini sfra eitlersek 3F 3F dx + dy = 0 ax ay 3F dy dy 3x buluruz. Bunu : i verecek ekilde zersek = elde dx dx 3F

~~3y~
ederiz. Demek ki farkszlk erisinin bir noktadaki eimi mallarn marjinal faydalar oranna eittir.

16

ekil: 2.5 Azalan marjinal ikane haddi.

tir, marjinal ikame haddi sabit kalacaktr. Byle bir durumda X ve Y mallarm iki ayr mal yerine tek bir mal saymak daha uygun olabilir. ekil 2.6. Mutlak veya tam ikame durumunun teki ucunda mutlak veya tam tamamlayclk durumu vardr. Bunu da ekil 2.7'de grebiliriz. Burada X ve Y'nin belirli birer miktar birlikte kullalanlmaktadr. Mallardan birinin miktarm sabit tutarak tekinin miktarn artrmas tketici tatminini hibir ekilde etkilememektedir. Bu iki zt duruma rnek vermek istersek tam ikame iin mesel iki ayr marka ikolatay veya deiik para birimlerini gsterebiliriz. ki tane be yz liralkla bir tane bin liralk kat para arasmda tketici hibir fark grmeyebilir. Eksenlere be yz liralk ve bin liralk kat paralar koyduumuzda farkszlk erisi 2'ye 1 eiminde bir dz izgi olur. Mutlak tamamlayclk durumuna rnek olarak da bir ift ayakkabnn sa ve sol teklerini 17

X'n miktar ekil: 2.6 kamenin kolayl.

gsterebiliriz. ekil 12.7'de A noktas bir sol tek bir de sa tekden meydana gelen bileimi gstermektedir. Teklerden birini sabit tutarak tekinin miktarn artrmann tketiciye bir faydas yoktur, yani A noktasnn tesinde farkszlk erisi eksenlere paraleldir. Mallarn birbirleri ile tam ve kusursuz olarak ikamesi ile mutlak tamamlayclk arasnda ikamenin deiik dereceleri yer almaktadr. Bu da farkszlk erisinin dbkeylik derecesi ile belirtilebilir. Yani, farkszlk erisi dz izgi haline ne kadar yaknsa mallarn birbirleri ile ikamesi o kadar kolay, farkszlk e-

Y
2 o E c c
>-

X'in miktar ekil : 2.7 kamenin imknszl.

18

risinin dbkeylii ne kadar bykse mallarn birbirleri ile ikamesi o kadar gtr. FYATLAR VE BTE DORUSU Tketici tercihleri ile ilgili olarak u ana kadar sylediklerimizde tketicinin alternatifler arasnda bir seim yapmak zorunda olduunu belirttik ancak bu seimi kanlmaz klan etkenler zerinde durmadk. Piyasa mekanizmasnn geerli olduu bir sistemde tketicinin kararlarn snrlayan etkenlerin banda tketicinin geliri vardr. Tketicinin kullanaca mallarn piyasadaki fiyatlar da ayn ekilde tketicinin hareketini snrlar. Tketici davranlar teorisinde tketicinin tketim mallarna harcayaca parasal gelirinin zaman birimi bama sabit olaca ve piyasadaki mallarn fiyatlarnn tketici iin veri olduu varsaymndan hareket edilir. Mal fiyatlarnn veri oluu, tketim mallan piyasasnda tam rekabet artlarnn geerli oluu demektir. Tketicinin gene X ve Y gibi iki malla kar karya olduunu kabul edelim. Tketicinin zaman birimi bana kullanabilecei gelirin ve mallarn fiyatlarnn sabit olduunu varsayalm ve bunlara sras ile G, f x ve f y iaretlerini verelim. imdi tketici, sabit gelirinin ve mal fiyatlarnn izdii snr iinde fayda azamletirmee alacaktr. Tketici G'nin tamamn X malna harcayabilir, veya Y malna harcayabilir. Ya da G'nin tamam ile bir miktar X, bir miktar da Y almay tercih edebilir. phesiz, ayn para ile satm alnabilecek X ve Y bileimleri pek ok saydadr. Tketici bu bileimlerden birini veya mallardan sadece birinden satm alabilecei azam miktar tercih edecektir. Tketicinin sabit gelirinin tamamm harcayarak satm alabilecei mal bileimlerini gsteren noktalarn geometrik yerine bte dorusu ad verilir. Bte dorusu tketicinin satm alabilecei mal demetleri ile satm alamayaca mal demetlerini birbirinden ayran br smr izgisidir. ekil 2.8 de grld gibi bte dorusu negatif eimli bir dorudur. Bte dorusu zerinde bir noktadan bir baka noktaya gemekle mallardan birinin miktar artrlrken (azaltlrken) tekinin miktar mutlaka azaltlmaktadr (artrlmaktadr). Tketi19

ci gelirinin tamam ile X mal satn almak isterse alabilecei azam miktar OL'dir. L noktasnda Y'nin miktar sfrdr. Tketicinin btn geliri ile satn alabilecei Y miktar ise OK'dir. K noktasnda X'in miktar sfrdr. Bte dorusu bu iki noktay birletiren dz izgidir. Bte dorusu zerindeki herhangi bir nokta, mallarn fiyatlar veri iken, belirli bir para toplam harcanarak satn alnabilecek X ve Y mal bileimlerini gstermektedir. Mesel A noktasnda tketici x kadar X mal, y kadar da Y mal satn alabilir. A noktasnn zellii yle de belirtilebilir: Tketici gelirinin bir ksm ile x kadar X mal satn almsa gelirinin geriye kalan ksm ile Y'den satn alabilecei azam miktar y'dir.

X ' i n miktar Sekil: 2 8 Bte dorusu.

B noktas tketicinin, belirtilen artlar altnda, satn alamayaca bir mal demetini gstermektedir. Bte dorusunun sanda kalan btn noktalarda durum ayndr. C noktasnda tketici gelirinin bir paras kullanlmamtr. Eksenlerle bte dorusunun oluturduu genin iindeki btn noktalar tketicinin satn alabilecei mal demetlerini gstermektedir. Ancak biz tketicinin btn gelirini bu iki mala harcayacan varsaydmz iin 20

tketici daima bte dorusu zerindeki bir noktay tercih edecektir. Bte dorusunun eimi negatiftir ve X ve Y mallarnn fiyatlarnn birbirine oranna eittir. Bte dorusunun eimi a asnn tanjantdr veya OK'nin OL'ye orandr. OK ve OL tketicinin btn geliri ile sadece Y veya sadece X satn almak istedii zaman satm alabilecei Y ve X miktarlardr. Sabit gelir ile bir maldan alnabilecek azam miktar gelirin o malm fiyatna blnmesi ile bulunacaktr. Geliri G, mallarn fiyatlarn f x ve f y ile gsterirsek tana = Buradan G O K

OL

OK = G fy

OL = ~ G fx

f* Yani bte dorusunun eimi fiyatlar arasndaki orana eit olmaktadr. Bu eimin neatif olduu dikkatten kamamaldr.7 Mallarn fiyatlarnda bir deime yokken tketicinin gelirinde bir deime olabilir. Gelirin artmas bte dorusunun paralel olarak sa tarafa kaymasna yol aar. Paralellik art, bte dorularnn eimlerinde, yani mallarn fiyatlarnn birbirine oranmda bir deiiklik olmad varsaymndan domaktadr. Tketicinin gelirinde, gene fiyatlar sabitken, bir azalma olursa bu defa bte dorusu paralel olarak sol tarafa kayar. ekil 2.9. Tketicinin geliri sabitken fiyatlarda bir deime olursa bte dorusu gene deiir. Burada, mallardan sadece birinin fiyatn deitirerek bunun bte dorusunu nasl deitirdiini gstereceiz. imdi gelir sabitken Y'nin fiyatnda da bir deime olmadn ama X'in ucuzladn kabul edelim. ekil 2.10'da KL bte dorusunun K noktas X in fiyatnn deimesinden etkilenmeyecektir. nk tketici btn geliri ile gene, eskisi gibi OK
7

Bte dorusunun denklemini G = f x - x + f v - y olarak yazabilir ve buG fx fx radan y = x elde ederiz. Grld gibi - bte doru-

fy
sunun eimidir.

fy

fy 21

kadar Y mal satm alabilecektir. Ama imdi btn geliri e X'den satn alabilecei miktar OL'den daha byktr, nk X'in fiyat dmtr. O halde bte dorusu K noktas etrafnda sa tara-

ekil: 2.9 Gelir artnn bte dorusunu kaydrmas.

ekil: 2.10 X'in fiyatnn dmesinin bte dorusunu dndrmesi.

22

fa doru dnecek ve mesal K M halini alacaktr. X'in fiyatnn dmesi bte dorusunun eimini azaltmtr. Ayn ekilde bte dorusu K L iken X'in fiyatnda bir ykselme olsayd bte dorusu K noktas etrafnda sol tarafa doru dner, erinin eimi de byrd. TKETC DENGES Tketicinin amac fayda azamletirmektir. Sabit gelirini fiyatlar veri olan X ve Y mallarndan satm almak iin kullanacak, ve satn ald mal demetinin kendisine mmkn olan en yksek fayday salayan mal demeti olmasna dikkat edecektir. Bu gerekletii zaman tketici dengededir. Yani zevklerinde, gelirinde ve kar karya bulunduu mallarn fiyatlarnda bir deime olmadka tketici zaman birimi bana ayn mal demetini kullanmaa devam edecektir. Tketici dengesini bte dorusu ve farkszlk erisi letlerini kullanarak ekil zerinde aklayabiliriz. ekil 2.11'de tketicinin bte dorusu ve tketicinin farkszlk paftasn meydana getiren farkszlk erilerinden ayn eksenler arama izilmitir. Daha nce sylediklerimizden tketicinin bte dorusu zerinde bir noktada dengede olmas gerektii aktr. Acaba hangi noktada tketici en yksek tatmini elde edebilir? Bu nokta, II numaral farkszlk erisinin bte dorusuna teet olduu D noktasdr. Tketiciye belirli artlar altnda en yksek tatmini salayan mal bileimi D noktasnn gsterdii Y ve X miktarlarndan olumaktadr. D noktasnn denge noktas olduunu bu noktay bte dorusu zerindeki baka noktalarla karlatrarak ispat edebiliriz. A noktas denge noktas olamaz. Tketici A noktasnn temsil ettii mal demetinde bir deime yapt zaman tatmininde bir art olduunu grecektir. A noktasndan sa tarafa doru, bte dorusu zerinde, bir hareket tketicinin I numaral farkszlk erisinden daha sadaki bir farkszlk erisine gemesini salayacak, yani tketicinin tatmini ykselecektir. u halde tketici A noktasmda kalmak istemez. Ayn ekilde B noktas da denge noktas olamaz. nk tketici B noktasndan, gene bte dorusu zerinde, sol tarafa doru hareket ederse I numaral eriden daha sada bir farkszlk erisine geecektir. D noktasnda durum deiiktir. Tketici D nin sama da gese, soluna 23

ekil: 2.11 Tketici dengesi.

da gese tatmin seviyesinin azaldn grecektir. Ulaabilecei en yksek tatmin seviyesi II numaral erinin temsil ettii seviyedir. O halde tketici D noktasnn gsterdii mal demetinde herhangi bir deiiklik yapmak istemeyecektir. Yani tketici dengeye ulamtr. ekil dikkatle incelendiinde durum ak olarak grlmektedir. Farkszlk erilerinin orijine dbkey oluu teet noktasnn maksimum fayda noktas olmas sonucunu dourmaktadir.8
a Farkszlk erileri orijine ibkey olsalard bu teet noktas maksimum deil minumum tatmin seviyesini gsterirdi. Denge zm bir ke zmne dnrd, yani tketici mallardan sadece birini kullanarak en yksek tatmini elde edebilirdi. K noktasnda olduu gibi.

24

Tketicinin niin A ve B gibi bir noktada deil de sadece D noktasmda dengede olacan rakaml bir rnekle de gsterebiliriz. Denge noktasmda bte dorusu ile farkszlk erisi birbirlerine teettirler. Bu demektir ki bunlarn eimleri o noktada ayndr. Bte dorusunun eimi X'in fiyatnn Y'nin fiyatna oran demektir. Farkszlk erisinin eimi ise marjinal ikame haddidir. u halde denge noktasmda marjinal ikame haddi fiyatlar arasndaki orana eittir. Yani
= MH^ ly

imdi, bte dorusunun eiminin 1,5 olduunu kabul edelim. Bu demektir ki X in fiyat mesel 3 lira ise Y nin fiyat 2 liradr. Denge noktasnda MH nin deeri 1,5 dur. Tketici 1 birim daha fazla X elde edebilmek iin 1,5 birim Y den vazgemeye hazrdr. A noktasmda bte dorusu II numaral farkszlk erisini kesmektedir. Bte dorusunun eimi gene 1,5 dur. Ama A noktasnda M H x y daha byk bir rakamdr, mesel 3 dr. Tketici A noktasmda iken bir birim daha fazla X elde edebilmek iin 3 birim Y vermee hazrdr. Oysa X'in ve Y'nin fiyatlar yledir ki tketici 3 birim Y'den vazgetiinde 2 birim X satn alabilmektedir. O halde tketici elindeki Y mal miktarm azaltp X mal miktarn artrarak daha yksek bir tatmin seviyesine kacaktr. imdi de tketicinin B noktasnda olduunu dnelim. Bu noktada bte dorusunun eimi gene 1,5 yani X in fiyat 3 lira, Y nin fiyat da 2 liradr. Fakat M H x y bte dorusunun eiminden daha kk bir rakamdr, mesel 0,5'dir. u halde tketici yarm birim daha fazla Y elde edebilmek iin bir birim X'den vazgemee razdr. Oysa X'in bir biriminden vazgemekle elinde kalan para ile 1,5 birim Y satm alabilecektir. Fayday azam klmaa alan tketici X malnn eldeki miktarn azaltmaa balayacaktr. A noktasmda balayan Y'nin miktarn azaltma hareketi D noktasmda duracaktr. nk D noktasna gelindiinde bte dorusunun eimi ile M H x y arasndaki fark sfra inmitir. Tketici ulaabilecei en yksek tatmin seviyesine kmtr. NOMNAL GELRN DEMES Dengeye ulam olan tketici artlar deimedike zaman birimi bana kulland X ve Y miktarlarm deitirmeyecektir. 25

Deimeyeceini kabul ettiimiz artlar tketicinin nominal geliri, tercihleri, mallarn fiyatlardr. Bunlardaki bir deime tketicinin kulland miktarlarn deimesine yol aacaktr. imdi nce nominal gelirdeki bir deimenin etkilerini ele alalm. Tketicinin farkszlk paftasnda, mallarn fiyatlarnda bir deime olmadn ama nominal gelirin arttn varsayalm. Gelir - Tketim Erisi Bte dorusu hakkndaki aklamalar srasmda X'in ve Y' nin fiyatmda bir deime yokken nominal gelirin artmasnn bte dorusunu paralel olarak saa kaydracan sylemitik. ekil 2.12'de K L bte dorusu tketicinin balangtaki gelirine gre izilmitir. Tketici I numaral farkszlk erisi ile KL bte dorusunun teet olduu A noktasnda dengededir, zaman birimi bama Ox, kadar X ve Oy, kadar Y mal kullanmaktadr. Nominal gelirin art K L erisini K'L' haline getirecektir. Gelirin

ekil: 2.12 Gelir-tketim erisi.

26

tamamn bu iki mala harcadn varsaydmz tketici artk A noktasnda kalamaz. II numaral farkszlk erisi ile K'L' 'nin teet olduklar B noktasna geer. Zaman birimi bana Ox2 ve Oy 2 miktarlarn kullanmaa balar. Nominal gelirin bir kere daha artmas durumunda tketicinin yeni denge noktas C'dir. Tketicinin zevkleri ve mallarn fiyatlar sabitken nominal gelirin srekli olarak artmas sonucu ortaya kan denge noktalarnn geometrik yerine gelir-tketim erisi ad verilir. Gelir-tketim erisi deiik gelir seviyelerinde tketicinin talep edecei X ve Y miktarlarn gstermektedir. ekil 2.12'de gelirin artnn her iki maldan talep edilen miktarlar artrdn gryoruz. Normal olarak karlalacak durum budur. Mallarn byk ounluu normal mallardr. Normal mal, reel geliri artt zaman tketicinin daha fazla miktarda kullanmak istiyecei maldr. Byle olmayan mallara dk mal ad verilmektedir. Malm dk mal saylmas, reel geliri artan tketicinin o malm tketim miktarm azaltmasnn bir sonucudur. ekil 2.1'2'deki mallarn her ikisi normal mallardr. Dolays ile gelir-tketim erisinin her blm pozitif eimlidir. Mallardan herhangi biri belirli bir gelir seviyesinden sonra, dk mal olursa gelir-tketim erisi eksenlerden birine doru bklecek, yani o noktadan sonra eim negatifleecektir. ekil 2.13.a'da gelir-tketim erisi bir noktadan sonra Y eksenine doru bklmektedir. Bkm noktasndan son-

X'in miktar (a) (a) X dk, Y normal.

X'in miktor <b> (b) X normal, Y dk.

ekil: 2.13 Normal ve dk mallar.

27

ra gelir arttka Y'nin miktar artmaa devam ederken X'in miktarnda azalma olmaktadr. Y normal, X dk maldr. Ayn eklin b parasmda eri, X eksenine doru bklmektedir. Bir gelir seviyesinden sonra Y mal dk mal haline gelirken X btn gelir seviyelerinde normal maldr. Gelir-tketim erisini tanmlarken benimsediimiz varsaymlar iki maln birden dk mal olmasn nlemektedir. Mallarn fiyatlar sabit olduuna ve tketici gelirinin tamamn kullanacana gre gelir ykseldii zaman mallardan birinin miktar azalmakta ise teki malm miktar mutlaka artacaktr. Birinci mal dk, ikinci mal normal mallardr. Engel Erileri Gelir-tketim erisinin temsil ettii bilgileri bir baka diyagram zerinde bir baka ekilde gstermek ve kullanmak mmkndr. Gelirin deiik seviyeleri ile mallardan sadece birinin miktarlar arasndaki iliki gelir-tketim erisinden karlabilir. Her bte dorusunun temsil ettii gelir miktar bellidir. Veya X'in ve Y'nin sabit olan fiyatlar bilindii varsaym ile gelir miktarlar diyagramdan elde edilebilir. ekil 2.12'de OK sabit gelirin btn ile satm alnabilecek Y mal miktardr. Ayn ekilde, OL, X'den satn alnabilecek azam miktardr. Y'nin fiyatma f y dersek gelir bu fiyatla OL miktarnn arpmna eittir. Gelire G diyelim, veya
J

G = f y OK ,

G = ix OL . Her bte dorusunun temsil ettii gelir rakamlarn diyagramdan bu ekilde elde ederken, her gelir seviyesine tekabl eden denge noktalarmda X'den veya Y'den talep edilecek miktarlar eksenlerden dorudan doruya okunabilecektir, x,, x 2 , x 3 gibi. imdi, bir eksene gelir rakamlarn, teki eksene de X mal miktarlarn koyarak her rakam iftini bir nokta ile gsterdiimizde bu noktalarn geometrik yeri bize yeni bir eri verir. Bu eriye Engel erisi veya gelir-talep erisi ad verilir.9 ekil 2.14.a'da byle bar eri gsterilmitir. ekil 2.12'deki A noktasnn gsterdii X miktar x,'dir. KL bte dorusunun tem9

Erinin ismi 19. yzylda yaam bir Alman istatistikinin adndan gelmektedir: Christian Lorenz Ernst Engel.

28

sil ettii gelir rakamna g, diyelim. ekil 2.14.a'daki A noktas g, gelir seviyesinde tketicinin x, kadar X kullanacan gstermektedir. Gene ekil 2.12'deki B noktasndan elde edilen g 2 ve x 2 deerleri yeni eklimizde gene B noktas ile iaretlenmitir. Gelir tketim erisinden elde ettiimiz btn rakam iftlerini bu ekilde birer nokta ile gstererek Engel erisini elde etmi oluruz. ekil 2.14'deki iki Engel erisinin her biri iin X mal normal maldr. Gelir ykseldike X'den talep edilen miktarlar artmaktadr. Ancak (a) iaretli eride gelir arttka X'in gittike byyen miktarlarda artna karlk, eklin (b) yansmdaki eride gelirdeki art maldan talep edilen miktar gittike klen bir hzla artrmaktadr. ekil 2.15'de ise dk bir mal sz konusudur, g, gelir seviyesine kadar X'in miktar artmakta, g,'den sonra gelir ykselmesi talep miktarn azaltmaktadr. Gelir g'den g 2 'ye knca miktar x,'den x 2 'ye dmektedir.

X'n miktar (b )

ekil: 2.14 Normal bir mal iin Engel erileri.

Engel erileri deiik tketicilerin deiik mallarla ilgili tketim kalplarn incelemekte ok ie yarayan aralardr. Mesel baz gda maddeleri iin Engel erisi ekil 2.14b'deki gibi olabilir. Gelir arttke bu tip mallara olan talep miktar ilkin nemli art gsterirken gelirin yksek seviyelerinde gelir artnn miktar zerindeki etkisi gittike klmektedir. 29

X'in miktar ekil: 2.15 Dk bir mal iin Engel erisi.

Engel erisini yatay eksene geliri, dikey eksene mal miktarn koyarak da izebiliriz. Bu durumda Engel erisi makroiktisat teorisinin tketim fonksiyonuna benzeyen bir eridir. Tketim fonksiyonunda toplam tketim harcamalar toplam harcanabilir gelirin bir fonksiyonudur. Yatay eksende harcanabilir gelir, dikey eksende tketim harcamalar gsterilmektedir. Buradaki Engel erisinde ise bir maln tketilen miktar tketicinin gelirinin bir fonksiyonudur.10 Aradaki benzerlik aktr. Engel Erileri ve Talebin Gelir Esneklii Engel erisinin bir eit talep erisi olduunu ve bu yzden gelir-talep erisi ad ile de anldn biliyoruz. Talebin gelir esneklii, gelirdeki bir birimlik nisb deimenin talep miktarnda
10

Miktar eksenine X'in miktarlar yerine X'in deiik miktarlar iin har canan para toplamlarn da koyabilirdik. nk X'in fiyat sabittir. Miktar rakamlarnn hepsini bu sabit fiyatla arpmakla diyagramn temsil ettii bilgiyi deil sadece eksenlerin birindeki l birimini deitirmi olurduk. Bylece erinin herhangi bir noktas belli bir gelir seviyesinde ka birim X talep edileceini deil ka liralk X talep edileceini gsterirdi.

30

meydana getirecei nisb deimeyi belirtir. Gelirdeki nisb deime ile talep edilen miktardaki nisb deime birbirine eitse gelir esneklii katsays bire eittir. Miktardaki nisb deime gelirdeki nisb deimeden bykse esneklik birden byktr. Miktardaki nisb deime gelirdeki nisb deimeden kkse esneklik birden kktr. Bu duruma gre orijinden kan dz izgi halindeki bir Engel erisinin her noktasnda esneklik bire eittir. Dz izgi halindeki bir Engel erisi dey ekseni kesiyorsa esneklik erinin her noktasnda birden byktr, yatay ekseni kesiyorsa her noktada birden kktr. Dz izgi eklinde olmayan erilerde bir noktann esneklik deerinin bir mi, birden byk m, birden kk m olduunu anlamak iin o noktadan eriye izilen teetin orijinden geip gemediine, orijinden gemiyorsa hangi ekseni kestiine bakmak gerekecektir. Buraya kadar sylediklerimiz normal mallar iin geerlidir. Normal mallarda Engel erisi pozitif eimlidir, dolays ile gelir esneklii katsays pozitif iaretlidir. Bir gelir seviyesinden sonra, malm dk mal olmas durumunda Engel erisi gelir eksenine doru bklmekte, eimi negatif olmaktadr. Bu blgede gelir esneklii katsays da negatif iaretlidir, X mal dk maldr. FYATLARIN DEMES imdi de tketicinin nominal gelirinin deimediini, tercihlerinde yani farkszlk paftasnda da bir deime olmadn ancak mallar arasndaki fiyat ilikisinin deitiini kabul edelim ve bu deimenin sonularn inceleyelim. Fiyat - Tketim Erisi ekil 2.16 da A noktas tketicinin balang dengesini gstermektedir. Bte dorusu KL'dir. A noktasnda I farkszlk erisi KL'ye teettir. Tketici zaman birimi bana Oy ve Ox miktarlarn kullanmaktadr. Tketicinin nominal gelirinde herhangi bir deime yokken mallarn fiyatlar arasndaki orann deimesinin X'in fiyatnn dmesi sonucunda ortaya ktn dnrsek K L bte dorusunu K noktas etrafnda ve saatin tersi ynde dndrmemiz gerekir. Bte dorusu KL' haline gelir. Sabit para geliri ile tketicinin Y'den satn alabilecei miktar gene eskisi gibi OK kadar 31

ekil: 2.16 Fiyat-tketim erisi.

iken ayn gelirle X'den satm alabilecei azam miktar OL"dir. X'in fiyatmm dmesi bte dorusunun eimini azaltmtr, tan/3 < tana.
Bte dorusu K L ' haline gelince tketici artk A noktasmda kalamaz. nk gelirin tamamnn bu iki mala harcand varsaylmt. A'da kalmmas gelirin bir ksmnn tasarruf edilmesi demek olurdu. X'in fiyatndaki dme yznden tketicinin reel gelirinde bir artma olmutur. Bu artla tketici isterse mallardan birinden, isterse her ikisinden A noktasnda olduundan daha fazla satm alabilir. Tketicinin yeni denge noktas KL' bte dorusu ile bir farkszlk erisinin teet olduklar B noktasdr. Tketici B noktasmda dengede iken X'in fiyatmm yeniden ucuzlamas bte dorusunu biraz daha saa dndrecek, mesel K L " haline getirecektir. Tketici, durumunu yeniden ayarlayacak ve C noktasnda denegeye gelecektir. Tketicinin nominal geliri, tercihleri, ve mallardan birinin fiyat sabitken ikinci maln fiyatmm birbiri arkasma dmesi sonucu ortaya kan denge noktalarnn birletirilmesi ile elde edilen eri fiyat-tketim erisidir. 32

Fiyat-tketim erisinin ekli ve eimi hakknda nceden bir ey sylenemez. Eri btnyle negatif eimli olabilecei gibi, bir blm pozitif eimli, bir blm de negatif eimli olabilir. Biraz sonra gsterilecei gibi fiyat-tketim erisinin eimi ile talebin esneklii arasnda yakm bir iliki vardr. Ya da fiyat-tketim erisinin eimine bakarak talep esnekliinin bir mi, birden byk m, birden kk m olduunu syleyebiliriz. Bireysel Talep Erisi Fiyat-tketim erisinin eiminden talebin esneklii hakknda bilgi edinebileceimiz gibi fiyat-tketim erisinin temsil ettii bilgilerden talep erisinin kendisini elde etmemiz de mmkndr. Talep erisini izebilmemiz iin bir malm deiik fiyatlar ile bu fiyatlarn her biri iin tketicinin talep miktarlarn bilmemiz gerekmektedir. Fiyat-tketim erisinin eksenlerinde tketicinin X'den ve Y'den talep edecei deiik miktarlar vardr. Mallarn fiyatlar biliniyorsa her fiyat seviyesinde talep edilen miktarlar eksenden okuyarak talep erisine geebiriz. Mallarn fiyatlarnn belli olmad durumda ise fiyat-tketim erisinin eksenlerinden birini deitirerek dier eksende gsterilen maln fiyatm elde edebiliriz.11 Bu fiyat seviyesine tekabl eden miktar ise yatay eksenden okunabilir. Dolays ile talep erisini elde edebiliriz. Yapacamz deiiklik dey eksende, Y mal yerine, tketicinin gelirini gstermektir. Yatay eksende, gene X mal miktarlar bulunacaktr. ekil 2.17'de dey eksende gelir vardr. Artk tketicinin X ve Y mal karsndaki tercihleri deil X mal ve gelir arasndaki tercihleri sz konusudur. K L bte dorusunun bir ucu, K noktas, sabit gelirin tamamm; teki ucu, L noktas, bu gelirle satn almabilecek azam X miktarn gstermektedir. Tketici dilerse gelirinin tamamn elinde tutar, bir birim bile X satn almaz, yani K noktasnda olabilir. Dilerse btn paras ile X satn alabilir, yani L noktasnda olabilir. Ya da parasnn bir ksm ile X satn alabir. Mesel A noktasmda gelirinin Kg, kadarn harcayarak Ox, kadar X satn almtr. Elinde kalan para Og'dir. X'in fiyat ucuzlaymca tketici B noktasna geecek, yani gelirinin bir ksmn daha, g,g 2 , harcayarak x,x2 kadar daha fazla X satm alacaktr.
11

Fiyat-tketim erisinden X'in fiyatn elde etmek iin bu deiiklii yapmak zorunda deiliz. Ama bu deiiklik anlatm kolaylatrmaktadr.

33

ekil: 2.17 Fiyat-tketim erisinden talep erisine.

Bu diyagramda dey eksene koyduumuz geliri X'den baka btn mallar temsil eden bir rakam olarak da dnebiliriz. Byie olunca, tketicinin farkszlk paftas ile temsil edilen tercihleri X mal ile X'den baka btn mallar arasndaki tercihleridir. Dey eksene baka btn mallan temsil eden parasal geliri koyduumuz zaman bte dorusunun eimi dorudan doruya X'in fiyatm verir. nk bte dorusunun eimi f x /f y 'dir. Y para birimleri ile ifade edildii iin f y burada bire eittir. Bir birim parann fiyat bir birim paradr. f y bire eit olunca da bte dorusunun eimi f x 'dir, yani X'in fiyatdr.12
12

Ayn sonuca bir baka yoldan da varlabilir. A noktasnda tketici gelirinin Kg, kadarn kullanarak Ox, kadar X satn almtr. Bir birim X iin. dedii para, yani X'in fiyat, S | dir. Ox, = g,A olduu iin fx = g,A Ox,, dr. Bu da KL'nin eimidir.

34

A denge noktasnda X'in fiyat KL'nin eimine eittir. Bu fiyata f, diyelim. Ayn noktada, yani X'in fiyat f, iken, tketici Ox, kadar mal talep edecektir. Bu iki deer bize talep erisi zerinde bir nokta verir. Ayn ekilde, B denge noktasnda X'in fiyat KL' 'nin eimine eittir. Buna f 2 diyelim. Fiyat f 2 olduunda tketicinin talep edecei X miktar Ox2'dir. Bylece talep erisi zerinde ikinci bir nokta bulunmu olur. Bylece, fiyat-tketim erisi zerindeki deiik noktalarn verdii fiyat ve miktar rakamlarn kullanarak talep erisini izebiliriz. ekil 2.18'de gsterildii gibi.

X'tn miktar ekil: 2.18 Talep erisi.

Fiyat - Tketim Erisinin Eimi ve Talep Esneklii Talebin esneklii ile fiyat-tketim erisinin eimi arasndaki ilikiyi ekil 2.19 yardm ile inceleyebiliriz. ekil 2.19a'da fiyattketim erisi yatay eksene paraleldir, X'in fiyat dm talep edilen miktar artm fakat X iin denen para toplam, Kg,, deimemitir. Byle bir fiyat-tketim erisinden elde edilecek talep erisinin esneklii bire eittir. ekil 2.19b'de fiyat-tketim erisi negatif eimlidir. X'in fiyat dm, talep miktar artm ve X iin denen para toplam

bymtr, K g 2 > K g , . Bu durumda talebin esneklii birden byktr. ekil 2.19c'de fiyat-tketim erisi pozitif eimlidir. X'in fiyat dm, X'den talep edilen miktar bym ama X iin denen para toplam klmtr, Kg, > Kg 2 . Bu durumda talep esneklii katsays birden kktr. (Baknz: s. 72).

ekil: 2.19 Fiyat tketim erisinin eimi ve talebin esneklii.

Gelir ve kame Etkileri ekil 2.18'deki talep erisi negatif eimlidir. X malnn fiyat dtke tketicinin talep edecei miktarlar bymektedir. Talep tanmnda fiyatla talep miktarlar arasndaki bu ters ynl iliki son derece nemlidir ve talep kanunu ya da temel talep kanunu gibi adlarla adlandrlr. Bir maln fiyat dt zaman o maldan talep edilecek miktarn artmas iki ayr sebebe balanabilir. Talep kanununun mantn gstermek bakmndan bu sebepler zel nem tarlar. Sebeplerden birincisi bir maln fiyatnn dmesinin tketicinin reel gelirini artrmasdr. Nominal geliri sabit olan tketici, X'in fiyat dtkten sonra her iki maldan satm ald miktarlar deitirmezse gelirinin bir ksmn harcamam olacaktr. Elinde kalan bu gelirle ya her iki maldan ya da mallarn birinden bir miktar daha satm alabilir. kinci sebep fiyatm dmesinin iki mal arasndaki nisb fiyat ilikisini deitirmesidir. Bir maln fiyat dt zaman, dier maln fiyat deimese bile, fiyat deimeyen mal eskisinden nisb olarak daha pahal hale gelmektedir. Dolays ile tketici her iki maldan kulland miktarlar yeniden ayarlamak isteyebilir. 36

Nisb olarak daha pahal hale gelen malm miktarn ksabilir, bylece elinde kalacak paray teki maldan daha fazla satn almak iin kullanabilir. imdi bunlar ekil zerinde gsterelim ve daha tam olarak anlatalm. ekil 2.20'de A noktas tketicinin balang dengesidir. Tketici Ox, kadar X kullanmaktadr. X in fiyatnda bir dme olunca bte dorusu KL' haline gelmi ve tketici B noktasmda yeniden dengeye ulamtr. Bu durumda daha fazla X kullanmaktadr, OX 2 . Demek ki, Y'nin fiyat, tketicinin nominal geliri ve tercihleri sabitken X'in fiyatndaki bir dme X'den kullanlan miktar artrmtr. Miktardaki art x,x2 dir. Bu arta toplam etki ad verilmektedir. imdi bu toplam etkiyi paralarna ayralm. Tketicinin A noktasndan B noktasna gemesi bir lde reel gelirindeki artn bir sonucudur. Toplam etkinin bir paras reel gelirdeki bu arta balanacaktr. Buna gelir etkisi denilmektedir. X'in miktarnda meydana gelen artn geriye kalan paras fiyatlar orannn deimesinin bir sonucudur. Buna da ikame etkisi ad verilmektedir. Gelir etkisi ile ikame etkisini birbirinden ayrabilmek iin nce tketicinin reel gelirinde meydana gelen art bir yolla, mesel vergi alarak, ortadan kaldrdmz varsayalm. Bir baka trl sylersek, tketicinin nominal gelirinde telfi edici bir. azaltma yapalm. Bylece tketici asndan deien ey sadece X ve Y'nin nisb fiyatlardr. Nominal gelir de azalmtr ama bu azalma X in fiyatnn dmesinin yaratt gelir artma eittir, reel gelirde hi bir deime olmamtr. u halde X'in miktarnda meydana gelecek deime sadece fiyatlar orannn deimesinin bir sonucudur. kame etkisi budur. Tketicinin reel gelirini sabit tutmann yollarndan biri tketicinin tatmin seviyesini sabit tutmaktr. A denge noktasnda tketici I farkszlk erisi zerinde iken B noktasmda II farkszlk erisine, yani daha yksek bir tatmin seviyesine gemitir. Tketicinin reel gelirini sabit tutmann bir yolu, u halde, tketiciyi I farkszlk erisi zerinde brakmaktr. Diyagramda MN bte dorusu bu amala izilmitir. MN bte dorusu KL' bte dorusuna paraleldir. X'in fiyatnda ucuzlama olduktan sonraki fiyat orann yanstmaktadr. te yandan MN bte dorusu I farkszlk erisine C noktasmda teettir. Demek oluyor ki, tketicinin nominal geliri, reel gelirdeki art telfi edecek lde azaltlmtr, tketici -I 37

ekil: 2.20 Gelir ve ikame etkileri: Hicks yaklam.

farkszlk erisi zerinde tutulmutur. A noktas artk denge noktas deildir. KL bte dorusu geerli deildir. Yeni bte dorucunun I farkszlk erisine teet olduu C noktas yeni denge noktasdr. Tketici A'dan C'ye gemi, daha nce Ox, kadar X kullanrken imdi Ox3 kadar kullanr hale gelmitir. Bu deime X malnn Y malna gre daha ucuz hale gelmesinin bir sonucudur. Tketici nisb olarak pahallaan Y'nin miktarnda bir azaltma yapmakta, yerine daha fazla X satn almaktadr. Y'yi X ile ikame etmektedir. kame etkisi x,x3 mesafesidir. imdi tketicinin C noktasnda dengede olduunu, fiyatlar orannda br deime yokken tketicinin gelirini, daha nce azalttmz kadar, artrdmz dnelim. Aldmz vergiyi geri verelim. Tketicinin MN bte dorusu paralel olarak saa kayacak, yeniden KL' haline gelecektir. Fiyatlarda bir deime yokken gelirdeki bu art tketiciyi C noktasndan B noktasna geirecek, tketici kulland X miktarn artracaktr. Art x 3 x 2 mesafesine eittir ve gelir etkisi adn tamaktadr. Toplam etki, x,x2, gelir etkisi ile ikame etkisinin toplamna eittir. 38

Buraya kadar anlattmz, tketiciyi ayn tatmin seviyesinde tutarak reel gelirin sabitliini salayan yaklam Hicks yaklamdr. Reel geliri sabit tutmann bir baka yolu da parann satn alma gcn sabit tutmaktr. Buna da Slutsky yaklam denmektedir. imdi ekil 2.21 yardm ile bu yaklam aklayalm. Tketicinin balang dengesi gene A noktasndadr. X'in fiyat dnce B'ye gemektedir. x,x 2 toplam etkidir. Tketicinin reel gelirini sabit tutmak iin nominal geliri o ekilde azaltacaz ki, yeni nisb fiyatlar seviyesinde, balangtaki kadar X ve Y satn almak mmkn olsun. Yani tketici dilerse A noktasnn temsil ettii mal demetini, Oy, kadar Y malm ve Ox, kadar X maln, satm alabilsin. MN bte dorusu KL' 'ne paralel olarak izilmitir ve A noktasndan gemektedir. A noktas MN bte dorusu zerinde olduu iin tketici dilerse A noktasnn temsil ettii mal demetini satm alabilir. MN bte dorusu KL"ine paralel olduu iin X in fiyatmm dmesi hesaba katlmtr, fakat bu fiyat dmesinin sebep olduu reel gelir art tketiciden ekilip alnmtr. Tketici dilerse A noktasnn temsil ettii mal demetini satm alabilir dedik. Ama ekle baktmzda tketicinin bu

ekil: 2.21 Gelir ve ikame etkileri: Slutsky yaklam.

39

noktay tercih etmeyeceini gryoruz. A noktasnda MN bte dorusu I farkszlk erisini kesiyor. O halde A, denge noktas olamaz. Denge noktas C'dir. C noktasmda teetlik art gereklemitir. Ne var ki tketici daha yksek bir tatmin seviyesine kmtr. II farkszlk erisi I farkszlk erisinin sandadr. Burada x,x3 mesafesi ikame etkisidir, x 3 x 2 ise gelir etkisidir. Reel gelirin bu yolla sabit tutulmasnda tketicinin tatmin seviyesi ykseldii iin "reel" reel gelirinin arttn, fakat "zahir" reel gelirinin sabit kaldn syleyebiliriz. Hicks ve Slutksy yaklamlar ayn eyin iki ayr ekilde llmeleridir. Ancak fiyattaki deime kldke bu iki ayr l arasndaki fark daha az nemli hale gelmektedir. Slutsky yakla mmm stnl piyasann miktar ve fiyat verilerinden bu etkilerin hesaplanmasn mmkn klmasdr. Hicks yaklamnda fiyat ve miktar rakamlar yeterli deildir, farkszlk paftasnn da bilinmesi gereklidir. Gerek ekil 2.20'de, gerekse ekil 2.21'de hem gelir hem de ikame etkileri ayn yndedir. X'in fiyatmdaki bir dme her iki yolla X'den talep edilen miktar artrmtr. Acaba her zaman byle olabilir mi? kame etkisinin yn daima ayndr. X'in fiyatnn dmesi X'den talep edilen miktar artracaktr. Ya da ikame etkisi fiyat deimesi ile ters ynldr. Fiyat dnce miktar artmakta, fiyat ykselince miktar azalmaktadr. Bu anlamda, ikame etkisi daima negatiftir. Bu, farkszlk erilerinin dbkey olularnn bir sonucudur.13 Gelir etkisinin iareti hakknda nceden kesin bir ey sylenemez. Bu, sz konusu malm normal mal olup olmamasan ba Yandaki ekilde grld gibi X'in fiyatnn dmesinden sonraki nisb fiyat ilikisini gsteren ve I farkszlk erisine teet olan MN bte dorusu A noktasnn ancak sandaki bir noktada I'ya teet olabilir. nk MN'nin eimi KL'nin eiminden daha kktr.

40

ldr. Normal mal, reel gelir artt zaman kullanlan miktar artan maldr. Byle bir mal iin gelir etkisi daima pozitiftir. Dk mal iin durum tersinedir. Gelirin art kullanlan miktar azaltr. Gelir ve miktar arasnda ters ynl bir iliki vardr. u halde, dk mallar iin gelir etkisi negatiftir. Gelir etkisi normal mallar iin daima pozitif, dk mallar iin daima negatiftir. Mallarn byk ounluu normal mallar olduu iin normal denmesinin sebebi zaten budur gelir etkisi ve ikame etkisi genellikle ayn yndedirler. Pozitif gelir etkisi ile negatif ikame etkisi birbirlerini tamamlarlar.14 Fiyat dmesi hem gelir etkisi, hem ikame etkisi yolu ile talep miktarn artrr. Toplam etki negatiftir. Bu demektir ki talep erisinin eitimi negatiftir. Baka eyler sabitken bir maln fiyat dtke o maldan talep edilen miktarlar byyecektir. Buna talep kanunu dendiini daha nce de belirtmitik. Dk bir mal iin gelir etkisi ile ikame etkisi ters yndedirler. Toplam etki, ikisi arasndaki farktr. Burada iki ayr durum sz konusu olabilir. Birincisi, gelir etkisinin ikame etkisinden kk olmasdr. Toplam etki negatiftir, fiyatm dmesi maln talep edilen miktarn artrmaktadr. Durum ekil 2.22'de grlebilir. Tketici balangta A noktasndadr, X'in fiyat dnce B noktasna gemitir. kame etkisi A noktas ile C noktas arasndaki farktr, x,x3 mesafesidir. Reel gelir sabitken fiyat dnce kullanlan miktar artmtr. te yandan fiyatlar sabitken gelirin artmas X'in miktarn azaltmtr. Azal x 2 x 3 mesafesidir. kame etkisinden gelir etkisinin karlmas ile bulacamz toplam etki x,x2'dir. Grlyor ki ters ynl olduklar halde gelir etkisi ikame etkisinden kk olduu iin toplam etki negatiftir,
14

Pozitif ve negatif kelimeleri burada farkl bir ekilde de kullanlabilir Fiyat ve gelirle iliki kurmadan sadece miktardaki deimenin ynne bakarak ikame etkisinin daima pozitif, gelir etkisinin normal mallar iin daima pozitif, dk mallar iin ise daima negatif olduu sylenebilir ikame etkisi burada pozitiftir nk fiyat dmesi X'in talep edilen miktarn artrmaktadr. Dk mallarda fiyat dmesinin yaratt gelir et kisi negatiftir, nk reel gelir artmakta, maln talep edilen miktar azalmaktadr. Negatif ve pozitifin bu ekilde farkl kullanlmalarnn sebep olabilecei karkl nlemek iin bu terimleri hi kullanmamak belki de daha dorudur. Bunun yerine, ikame etkisinin daima maln miktarn artrc, gelir etkisinin normal mallarda artrc, dk mallarda azaltc olduu sylenebilir.

41

ekil: 2.22 Bir dk mal: Gelir etkisi ikame etkisinden kk.

fiyatn dmesi bu dk maldan talep edilen miktar artrmaktadr. Dk mallarla ilgili ikinci durum gelir etkisinin ikame etki sinden byk oluudur. ekil 2.23'de tketici balangta A noktasndadr. kame etkisi ile C'ye, gelir etkisi ile de C'den B'ye gemektedir, ikame etkisi gene negatiftir, X'in miktar X|Xj kadar artmtr. Gelir etkisi de negatiftir. Gelir artt halde miktar azalmtr. Azal x 2 x 3 kadardr. Gelir etkisi ile ikame etkisi arasmdaki fark toplam etkidir. Toplam etki x2x,'dir ve pozitiftir. X malnn fiyatndaki bir dme X'in talep edilen miktarn azaltmtr. Talep erisi pozitif eimlidir. Buna Giffen Paradoksu ad verilmektedir. Giffen Paradoksu talep kanununun nemli bir istisnas deildir. nk az nce belirtildii gibi mallarn ounluu normal mallardr. Gelir ve ikame etkileri ayn dorultudadr. Talep erisi negatif eimlidir. stelik dk mallarda mutlaka Giffen Paradoksu ile karlalmaz. Karlalmas iin gelir etkisinin ikame etkisinden byk olmas gerekir. Oysa genel olarak ikame etkisi 42

ekil: 2.23 Bir dk mal: Gelir etkisi ikame etkisinden byk. (Giffen Paradoksu).

gelir etkisinden byktr. nk tketicilerin kar karya olduklar mallarn byk ounluu iin fiyattaki bir art veya azal reel geliri nemli lde etkilemez. Bireysel talep erisi iin doru olan bu sylediklerimiz piyasa talep erisi iin ok daha dorudur. Piyasa talep erisi hemen her zaman negatif eimlidir. 19. yzylda fakir rlandallarn balca gdas olan patates Giffen Paradoksuna rnek olarak gsterilegelmitir. Gelir o kadar dktr ki asgar bir gda seviyesi ancak patates yenerek salanabilmektedir. Patatesin fiyat dt zaman tketici patates tketimini ksmak ve baka gda maddelerine para ayrmak imknn bulabilmektedir. Giffen Paradoksunun gerek hayatta karlalan bir olay olup olmad tartladursun teorik olarak imkn snrlar iinde bulunduu aktr. TKETC TERCHLERNN DEMES Buraya kadar tketici tercihlerinde bir deime olmadn 43

kabul ettik. ysa tercihlerde de deime olabilir. Tketicinin gznde X malnn ya da Y malnn nisb nemi deiebilir. Yani tketicinin farkszlk paftas deiebilir. Nominal gelir, mallarn fiyatlar ay kalrken tketici tercihlerinin deimesinin denge noktasn nasl etkiledii ekil 2.24'de gsterilmitir. Kesiksiz farkszlk erileri tketicinin balangtaki tercihlerini gstermektedir. Kesikli farkszlk erileri tketicinin yeni tercihleridir. Tketici balangta A noktasnda dengede iken, baka her ey sabitken, sadece tercihlerinin deimesi yznden B noktasna gemi, kulland mal demetini deitirmitir.

ekil: 2.24 Tketici zevklerinin deimesi ve denge.

FAYDA YAKLAIMI VE FAKSIZLIK ERLER YAKLAIMI Buraya kadar tketici davranlar hakkndaki modern teoriyi anlattk. Farkszlk erileri kullanmna dayanan modem yaklamn temelleri 20. yzyln ilk yllarnda Pareto ve daha sonra Slutsky tarafmdan atlm ve bu yaklam 1930'larda Hicks ve Allen'in abalar ile yaygn bir kabule kavuturulmutur. Modern teori, neoklsik faydac yaklama yneltilen eletirilerin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Gossen (1854), Jevons 44

(1871), Walras (1874) ve Marshall (1890) gibi iktisatlarn adlar ile anlan neoklsik yaklamda tketicinin amac fayda azamletirmektir. Fayda bir malm, o mal tketici gznde arzu edilir klan zelliidir. Tketici bir mal kullanmak istiyorsa o mal faydaldr .Fayda, u halde, tketiciden tketiciye deiebilecektir. Ancak neoklsik yaklamda fayda kardinal olarak llebilir bir byklktr. te yandan fayda bamszdr ve toplanabilir. Bir dilim ekmekle bir para peynirin faydalar birbirinden bamszdr. Her birinin faydas ayr ayr llebilir ve bu faydalar toplanarak toplam fayda rakam bulunabilir. Neoklsik yaklamn tarih gelimesinin daha sonraki bir dneminde faydann bamszl ve toplanabilirlii ilkesi terkedilmi, sadece faydann kardinal olarak llebilecei gr ile yetinilmitir. Artk her maln kullanlan miktarlarnn salad bamsz fayda seviyeleri yerine kullanlan btn mallarn deiik miktarlarnn hep birlikte saladklar fayda seviyesi fayda yzeyi nem kazanmtr. Ama, tekrar edelim, fayda gene kardinal olarak llebilir bir byklktr. Faydac yaklamn tketici davranlar teorisi asndan nemli olan ynleri ok ksa olarak yle zetlenebilir. Tketici kar karya olduu mallar arasnda bir seim yapar. Seimi zorunlu klan ey gelirin snrl oluudur. Fayda kardinal bir byklktr ve bir noktaya kadar toplam fayda kullanlan mal miktar ile birlikte artar. Ama tketici bir doyma noktasna gelebilir. Doyma noktasndan sonra kullanlan birim saysnn artrlmas toplam fayday azaltr. Kullanlan birim says arttka toplam faydann artt durumda da, yani doyma noktasna ulalmadan nce, dikkate deer bir zellik vardr. Toplam fayda artmaktadr ama kullanlan her yeni birimin salad fayda art bir nceki birimin saladndan daha kktr. Marjinal fayda azalmaktadr. Marjinal fayda, doyma noktasnda sfrdr, doyma noktasndan sonra negatif hale gelebilir. Toplam ve marjinal fayda erileri ekil (2.25'de gsterilmitir. Tketicinin fayday azam klabilmesinin artlarn nce birden fazla kullanm yeri olan ve miktar belli bir tek mal gz nnde bulundurarak aklamaa alalm. Burada tketicinin karlat soru udur. Elindeki miktar deiik kullanm yerleri arasmda nasl bltrmelidir ki deiik kullanm yerlerinin her birinde salayaca faydalarn toplam zam olsun? Bu maln 45

ekil: 2.25 Toplam ve marjinal fayda erileri.

A ve B olarak harflendirebiieceimiz iki amala kullanlacan suyun imek ve iek sulamak iin kullanlabilmesi gibi dnelim. A iin kullanlan son birimin salad fayda B iin kullanlan son birimin salad faydadan yksekse tketici B iin kulland son birimi A iin kullanmakla toplam fayday artracaktr. Bir birim maln B'den A'ya aktarlmas A kullanm yerinde malm marjinal faydasn kltecek, B kullanm yerinde ise artracaktr. B'den A'ya aktarma devam ettike marjinal faydalar arasndaki fark klecek, bir noktada sfra eit olacaktr. Yani iki ayr kullanm yeri iin malm marjinal faydalar birbiri46

ne eittir. Bu noktada toplam fayda maksimumdur. kiden fazla kullanm yeri sz konusu ise marjinal faydalarn eitlii ilkesi gene geerlidir. Btn kullanm yerleri iin marjinal faydalar eitlendii zaman toplam fayda azamlemitir. Tketicinin sabit bir geliri eitli mallar iin harcamasnda da ayn ilke geerlidir. Tketici bir mal iin harcad son liray bir baka mala aktard zaman toplam fayda artyorsa bu aktarma yaplacaktr. Her mal iin harcanan son liralarn toplam faydaya katklar ayn olduu zaman tketici elindeki geliri en uygun ekilde kullanm, fayday azamletirmitir. Mallarn fiyatlarnn tketici iin veri olduunu kabul ederek tketicinin denge artn u denklemle ifade edebiliriz: MF, MF 2 MF n

f,

"

f,

f a

Burada MF, birinci maln marjinal faydas ve f, birinci malm fiyatdr. Bu eitliin niin denge art olduunu eitlii eitsizlik haline getirerek gsterebiliriz. Sadece iki mal bulunduunu dnelim ve diyelim ki tketicinin X ve Y mallarndan kulland miktarlar yledir ki X'in marjinal faydas 8, Y'nin marjinal faydas da 10 fayda birimidir. te yandan X'in fiyat 2, Y'nin fiyat da 5 liradr. Marjinal fayda-fiyat oranlar birbirine eit deildir. MF X >
f* fy

MF y veya

8 >
2

10 .
5

Yani

4
1

>

2
1

Bu demektir ki tketici X iin harcad son lira karnda 4 birimlik bir ek fayda elde etmitir. Y iin harcad son lira ise toplam faydada 2 birimlik bir art salamtr. Tketici Y iin harcad son liray Y'den eker ve bu bir lira ile X mal satm alrsa 2 birimlik fayda kaybedecek fakat 4 birimlik fayda kazanacaktr. Net kazan 2 birim faydadr. imdi, azalan marjinal fayda ilkesine gre, miktar artan X'in marjinal faydas klecek, miktar azalan Y'nin marjinal faydas byyecektir. Mallarn fiyatlar ayn kald iin MF x /f x oran klecek, MF y /f y oran b47-

yyecektir. Y'den X'e para transferi devam ettike bu iki oran arasndaki fark klecek, somonda sfr olacaktr. te bu durumda fayda azamdir. Yani iki oran arasndaki fark sfra eitlendikten sonra bir maldan tekine para transferi devam ederse toplam fayda azalmaa balar. O halde tketici dengesinin art marjinal fayda/fiyat oranlarnn, btn mallar iin birbirine eit olmasdr. Bu faydac yaklamda paray marjinal faydas sabit olan bir mal gibi dnp denkleme sokarak, bu denge artmdan negatif eimli bireysel talep erisine ulalr. Ayrntl bir ekilde anlattmz modern yaklamda fayda kelimesine hemen hemen hi yer vermediimiz okuyucunun dikkatinden kamam olsa gerektir. Fayda yerine tketicinin tercihlerinden ,salad tatminden sz etmemizin amac bir kelime yerine bir bakasn koymak modasna uymu olmak deildir. Gnlk dildeki fayda ile iktisatmn dilindeki fayda arasndaki fark yle glklere veya tartmalara yol amtr ki Pareto "fayda" sznn iktisat szlnden kovulmasn, yerine yepyeni bir kelimenin konulmasn nermitir. Bunun tesinde, fayda yerine baka kelimeler kullanmanm amac, gemite ok cidd tenkitleri zerine eken bir kavramn, kardinal faydann, modern yaklamda terkedilmi olduunu gstermektir. Modern farkszlk erileri yaklamnda kardinal olarak llebilir bir fayda kavramna yer yoktur. Fayda sadece ordinal olarak llebilir. A mal demetini, tketici, B mal demetine tercih edebilir, B mal demetini A mal demetine tercih edebilir veya bu ikisi arasnda kararsz kalabilir, birini tekine tercih edemeyebilir. Tketicinin bunun tesinde bir ey sylemesi, A nn salad faydanm B nin salad faydadan ne kadar fazla veya az olduunu belirtmesi, mmkn deildir. stelik tketici davranlar teorisi asndan bu gerekli de deildir. Deil sade kardinal fayda kavramn fayda kelimesini bile kullanmak zorunda deiliz. Burada u soru akla gelebilir. Faydac yaklamla, ulalan tketici denge art ile modern yaklamm verdii tketici denge art birbirinden farkl eyler midir? Faydac yaklamda denge art
fx

=
fy

idi. Farkszlk erileri yaklamnda ise bu

art

= - halini alyordu. Bu ikisinin birbirinden farkl Ax fy eyler olmad gsterilebilir. Bir farkszlk erisinin bir noktada-

ki eimi, yani marjinal ikame haddi, tketicinin kulland X mal miktarnda bir birimlik bir art olduu zaman, tatmin seviyesinin ayn kalmas iin, Y n i n ka birim azaltlmas gerektiini gsteren bir orandr, ' . Tketici bir mal demetinden bir baAx kasma gemekte ama bu ikisi arasnda bir tercih belirtememektedir. Hangi demeti elde etmi olduu kendisi iin nemli deildir. Farkszlk yaklamnn bu ifadesi fayda yaklamnn diline evrilebilir. Tketici bu iki mal demeti karsnda kaytszdr, nk her birinin salad fayda ayndr. X'in miktarnda Ax'lik bir artma olduunda toplam fayda artmaktadr. Nasl lleceine hi nem vermeden bu arta AF diyelim. X artt zaman, tketicinin fayda seviyesinin ayn kalabilmesi iin, Y'nin azalmas gerekmekte idi. Y'de Ay'lik bir azalmann sebep olaca fayda kayb X'deki artn sebep olduu fayda artna eit olmaldr ki tketicinin fayda seviyesinde bir deime olmasn. O halde fayda kaybna gene AF diyebiliriz. X'in bir birim artmas ile elde edileAF cek ek fayda , Y'nin bir birim artmas ile elde edilecek ek Ax AF fayda ise - dir. Bunlar X'in ve Y'nm marjinal faydalardr.... AF AF ve MF y = ~ - . y Ax Ay Bunlar MF X Ax = AF ve MF y Ay = AF eklinde yazabiliriz. Bu da MF X Ax = MF y Ay demektir. Bu eitliin her iki yanm MF Av Av MF Y Ax ile blersek sonu - = dir. - J farkszlk eriMF y Ax Ax sinin bir noktadaki eimidir. u halde marjinal ikame haddi iki malm marjinal faydalarnn birbirlerine oranna eittir. Bu oran AF ye verdiimiz saysal deerden bamszdr. Bu saysal deer ne olursa olsun bu oran deimez. u halde diyebiliriz ki ne AF yi ne de X'in ve Y'nin marjinal faydalarnn kardinal deerlerini bilmek zorunda deiliz. Farkszlk erisinin bir noktadaki eimi kardinal olarak llebilir bir byklktr ve bu rakam marjinal faydalar oranna eittir. MF X = Farkszlk erileri yaklamnda denge art farkszlk erisi Av f ile bte dorusunun teetlii idi : 1 = - x - . Az nce gsterAx fy 49
Ay

diimiz gibi farkszlk erisinin eimi, m a r j i n a l faydalarn Ax birbirlerine oran olarak alnabileceine gre denge noktasmda MF y . , , eklinde yazlabilir. GoMFy fy fx fy llyor ki modern yaklam ile faydac yaklamn verdii sonular birbirinin ayndr. = MBADELE VE FARKSIZLIK ERLER YAKLAIMI Tketici davranlarn incelerken tketicinin fiyatlar belli olan bir takm mallarla kar karya olduunu ve sabit gelirini bu mallardan satn almak iin kullandn varsaymtk. imdi farkszlk erilerini kullanarak tketiciler arasnda bir mbadelenin niin var olabileceini veya taraflarm kendi istekleri ile yaptklar bir mbadelenin iki tarafn toplam tatminini veya refahn nas artrabileceini gstereceiz. nce varsaymlarmz sralayalm. A ve B olarak isimlendireceimiz iki tketici ve X ve Y ile gstereceimiz iki mal vardr. X ve Y'nin toplam miktarlar sabittir ve tm bu iki tketici tarafndan kullanlmaktadr. Her iki tketicinin bu mallar karsndaki tercihleri bellidir. Yani farkszlk paftalar veridir ve bilinmektedir. X ve Y'nin iki tketici arasndaki balang dalm bellidir. Bu iki tketicinin balang dalmn deitirecek bir mbadeleye niin girieceklerini Edgeworth kutu diyagram ad ile bilinen bir diyagram zerinde grelim. ekil 2.26'da gsterilen kutunun baz nemli zellikleri vardr. Kutunun yatay kenarnn uzunluu X malnn toplam miktarna, dey kenarnn uzunluu ise Y malnn toplam miktarna eittir. Kutunun sol alt kesi A tketicisi iin balang noktasdr, O a olarak iaretlenmitir. A,, A 2 ve A 3 erileri A tketicisinin farkszlk paftas iindeki farkszlk erileridir. A 2 A, den, A 3 de A 2 den daha yksek tatmih seviyelerini temsil etmektedirler. Kutunun sa st kesi, O b , tketici B iin balang noktasdr. B'nin farkszlk paftasnn eksenleri kutunun O B N ve O B M kenarlardr. B'nin kulland X mal miktarlar O b den balayarak sola doru, Y mal miktarlar ise gene 0 B d e n balayarak aaya doru artmaktadr. B|, B 2 , B 3 t50 t M*1* fx j. dr. Bu da MF X

ekil: 2.26 Kutu diyagram

ketici B'nin farkszlk erileridir. Eksenler ters dnd iin bu eriler soldan baklnca ibkeydirler. Ama balang noktas O b olduu iin balang noktasna dbkey olan normal farkszlk erileridir. Bu eriden en yksek tatmin seviyesini temsil edeni B3'dr. Kutu diyagram iinde herhangi bir nokta toplam miktarlar veri olan bu iki maln iki tketici arasnda belirli bir dalmn gsterir. Mesel K noktasn ele alalm. Bu noktanm temsil ettii dalma gre X in toplam miktarnn O a x, kadarn tketici A almaktadr. Geriye kalan x,M parasn B kullanmaktadr. Y malnn A'ya giden blm 0 A y,'dir. B'ye den Y miktar yN'ye eittir. imdi balang durumu olarak iki mal iki tketici arasnda K noktasnn gsterdii ekilde datlm olduunu kabul edelim. Tketiciler zerinde hi bir zorlama sz konusu olmad iin A ve B ya ellerindeki mallarn tmn kendileri kullanarak be51

lirli tatmin seviyelerine ulaacaklardr, ya da daha fazla tatmin elde etmek midi ile kendi aralarnda pazarla ve mal mbadelesine girieceklerdir. Mbadele gerekleince tketiciler artk K noktasnda deillerdir, bir baka noktaya gemilerdir. Zorlama sz konusu olmadna gre tketicilerin K'den bir baka noktaya gemeleri, yani balangta ellerinde bulunan mallar mbadeleye balamalar ya her iki tketicinin birden daha yksek bir tatmin seciyesine kmalar, ya da hi deilse birinin tatmini artarken tekinin tatmininin sabit kalmas halinde mmkndr. imdi tketicilerin K noktasmdan L noktasna getiklerini dnelim. K'den L'ye gei tketici A'nm elindeki X miktarnn azalmas, buna karlk Y'nin miktarnn artmas demektir. Ayn ekilde B'ni elindeki mal miktarlar da deimitir, ama X'in miktar artarken, Y'nin miktar azalmtr. Bu yeni durum her iki tketici asndan K noktasmdan daha iyi bir durumdur. K noktasnda A isimli tketici A, farkszlk erisi zerinde idi. L noktasnda A 2 farkszlk erisine gemitir. Elde ettii tatmin ykselmitir. B isimli tketici de gene daha yksek bir tatmin seviyesine kmtr. Balangta B, farkszlk erisi zerinde iken bu tketici imdi B 2 zerinde bir noktadadr. Demek ki ellerindeki mallarn bir lde mbadelesi ile bu iki tketici kendi tatminlerini artrabilmilerdir. ekilde taral olarak gsterilen yaknsak mercek biimindeki alan iindeki herhangi bir nokta, bu bak asndan, K noktasna tercih edilecektir. Bu alan, mallarn balang dalm veri iken mbadelenin mmkn olduu alandr. Ancak bu snr iinde hareket, K noktasna kyasla ya her iki tketicinin tatminini artrr, ya da birininkini artrrken tekinin tatminini sabit brakr. Tketicilerin K'den kalkp L'ye geldiklerini syledik. Acaba o noktada kalrlar m? Kalmazlarsa mbadelenin sona erecei bir nokta yok mudur? Tketiciler L noktasnda kalmazlar. nk mbadeleye devam ederlerse daha yksek tatmin seviyelerine ulaabileceklerini greceklerdir. Mesel L noktasndan D noktasna gemekle her iki tketici elde ettikleri tatmini ykseltmilerdir. nk A 3 ve B 3 farkszlk erilerine gemilerdir. Mbadelenin duraca nokta da bu D noktasdr. D noktasna geldikten sonra mbadeleye devam ederek her iki tketicinin birden daha yksek tatmin seviyelerine gemeleri mmkn deildir. D noktasmdan herhangi bir yne hareket ya her iki tketicinin birden tat52

minini azaltr, ya birininkini ayn seviyede brakrken dierininkini azaltr, ya da birinin tatminini artrrken dierinin tatminini azaltr. Mbadele ancak iki tarafn istei ile gerekleebileceine gre bu durumlarn hi biri gerekleemez. nk ya iki tketicinin birden ya da sadece birinin raz olmayaca sonulardr bunlar. u halde mbadele D noktas,mda duracaktr. D noktasnn zellii, A'mn farkszlk paftasmdaki bir farkszlk erisi ile B'nin farkszlk paftasmdaki bir farkszlk erisinin bu noktada birbirlerine teet olmalardr. Bu da D noktasmda her iki tketicinin X ve Y arasndaki marjinal tercihlerinin veya marjinal ikame hadlerinin birbirinin ayn olmas demektir. Balang noktasndaki mal dalm K noktasnn gsterdiinden farkl bir dalm olabilirdi. Gerekten, bu kutu iindeki saysz noktadan her biri balang dalm olarak alnabilir. Bu noktalarn her biri iin yukardaki tahlil geerlidir. Yani bu noktalardan her birinden hareket ederek iki tketiciye ait birer farkszlk erisinin birbirlerine teet olduklar bir nokta bulunur. Bu teet noktalarnn her birinde, balang dalm veri iken, artk mbadele mmkn deildir. Bu noktalarn geometrik yerine szleme erisi (bat, mukavele, veya seyrek olarak, uzlamazlk erisi) ad verilir. ekil 2.27. Szleme erisi zerinde hareket tketicilerden birinin tatmininin artmasna ve tekinin tatmininin azalmasna yol aar. Szleme erisi zerindeki noktalar mbadelenin etkinliinin saland noktalardr. Pareto Optimumu ad ile bilinen bu etkinlik kavramn yle tanmlayabiliriz. Tketicilerden birinin tatminini artrmak ancak ve ancak dier tketicinin tatmininin azaltlmas ile mmkn oluyorsa etkinlik salanmtr. Tketicilerden her ikisinin birden tatminini artrmak, veya birininki sabit kalrken dierininkini artrmak mmkn ise etkinlik salanmamtr. Pareto Optimumu kavram faydann ancak ordinal olarak llebilecei kablnn gerekli kld bir kavramdr. Kardinai lme mmknse bir durumda tketicilerin elde ettikleri fayda toplam bir baka durumda elde ettikleri fayda toplam ile karlatrlr ve hangi durumun daha yksek fayda salad grlrMallarm tketiciler arasnda yeniden datlmasnn toplam tatmini veya refah artrp artrmayaca kesin olarak sylenebilir. Ordinal fayda yaklamnda bu mmkn deildir. Yeni dalm sonucu olarak baz tketicilerin elde ettikleri tatminin arttn ba53

0B

ekil: 2.27 Szleme erisi.

zlarmm elde ettikleri tatminin azaldn dnelim. Toplam tatmin artm mdr, azalm mdr yoksa deimemi midir? Bu soruya cevap verilemez. nk kaybedenin ne kadar kaybettii, kazanann ne kadar kazand belli deildir. Pareto Optimumu kavram, fayda kardinal olarak llemese bile, -baz durumlarda toplam tatminin ne ynde deieceini sylemeyi mmkn klmaktadr. Btn tketicilerin tatmini artarsa toplam tatmin artar. Tketicilerin bazlarnn tatmin seviyesi ayn kalrken bazlarnnki artarsa toplam tatmin gene artmtr. Btn tketicilerin tatmin seviyeleri dmse toplam tatminin azald ortadadr. Bazlarnnki sabit kalrken bazlarnnki dmse toplam tatmin gene azalm demektir. Bazlarnnki artarken bazlarnnki azalm ise bir ey sylemek mmkn deildir. Demek ki baka hi kimsenin durumunu ktletirmeden bir kiinin bile durumunu iyiletirmek mmknse balang durumu optimal deildir. Bir kiinin' durumunu iyiletirmek en azndan bir bakasnn durumunun ktlemesine balysa balang durumu bir Pareto Optimumu durumudur. 54

imdiye kadar sylediklerimizden kolayca karlabilecek bir sonucu aka ortaya koymak faydal olabilir. Szleme erisi ze rinde her nokta etkindir. Ancak bu noktalarn her biri belirli bir gelir dalmnn sonucudur. Veri gelir dalmndan hareketle her iki tketici, pazarlk gleri lsnde, birlikte ulaabilecekleri en yksek toplam tatmin seviyesine ulamlardr. Ama ulatklar bu noktada tketicilerden birinin kulland miktarlar tekinin kulland miktarlardan ok byk veya kk olabilir. Baka bir ifade ile tketicilerden biri ok zengin ,biri ok fakir olabilir. Mesel ekil 2.27'de L noktasnda tketici A'nm kulland X ve Y miktarlar ok az, B'nin kulland miktarlar ise ok fazladr. A fakir, B zengindir. M noktasnda durum tam tersine dnmtr. B fakir, A zingindir. Tketicilerin nisb durumlar ne olursa olsun L noktas da M noktas da mbadelenin etkinliinin saland noktalardr. Bu bakmdandr ki buradaki etkinlik kavramn dalmn eitlii veya deiik ekillerde tanmlanabilecek olan dalmda adalet kavramlar ile kartrmamak gerekir. PYASA TALEP ERS Bir tek tketicinin herhangi bir mala olan talebini gsteren bireysel talep kavramn daha nce grmtk (Baknz: s. 33). Bireysel talep erisi bir tketicinin bir malm deiik fiyat seviyelerinin her birinde o maldan satn almaa hazr olduu miktarlar gsteren bir eri olarak tanmlanmt. Tanmn nemli bir unsuru da malm fiyatndan baka eylerin deimedii varsaym idi. Mikroiktisat teorisinin balca amalarndan biri mallarn piyasa fiyatlarnn nasl olutuunu, nasl deitiini aklayabilmektir. Bu bakmdan bireysel talep erisi yetersiz bir aratr. Maln fiyatn etkileyen talep, tek tketicinin deil btn tketicilerin toplam talebidir, yani piyasa talebidir. Bireysel talep erisi zerinde durmann amac da zaten piyasa talebi kavramna ulaabilmektir. Bireysel Talep Erilerinin Yatay Olarak Toplanmas Bireysel talepten piyasa talebine gei bireysel talep erilerinin yatay olarak toplanmas ile salanmaktadr. Her fiyat seviyesinde maln btn alcarmm talep miktarlar toplanmakta ve 55

fiyat ile bu toplam talep miktar rakamlar piyasa talep erisinin bir noktasn vermektedir. Durum ekil 2.28'de gsterilmitir. Piyasada sadece tketici bulunduu varsaylm, bunlardan her birinin talep erileri yan yana izilmitir. Belirli bir fiyat seviyesinde her birinin talep miktarlar yan yana eklenerek piyasa talebi erisinin bir noktas bulunmutur. Mesel f, fiyatnda birinci tketicinin talep miktar sfrdr. kinci tketicinin 5 birimdir, nc tketicinin de 8 birimdir. Toplam talep miktar 13 birim etmektedir, f, fiyat ve 13 birim mal rakamlar piyasa talep eri-

ekil: 2.28 Bireysel talep erilerinden piyasa talep erisine gei.

sinin bir noktasn bize vermektedir. f 3 fiyatnda tketicilerden her birinin talep miktarlar sfra eittir. Fiyat f3'n biraz altna dt anda 3. tketici mal talep etmee balamaktadr. f3 ve f 2 fiyatlar arasnda sadece bu tketicinin talebi vardr. Dolays ile piyasa talep erisinin bu fiyat aralna den paras 3. tketicinin talep erisinin ayn fiyat aralma rastlayan parasnn bir kopyasdr. Piyasa Talep Erisinin zellikleri Grld gibi, piyasa talep erisi bir maln btn alclarnn maln deiik fiyat seviyelerinin her birinde o maldan, zaman birimi bana, satn almaa hazr olduklar toplam miktarlar gsteren bir eridir. Bireysel talep erisi tanmnn nemli unsuru olan ceteris paribus varsaym burada da geerlidir. Yani tketicilerin zevklerinin, parasal gelirlerinin ve sz konusu maldan baka btn mallarn fiyatlarnn ayn olduu varsaylmaktadr. Ancak bu varsaym, zaman iinde ayn eklinde deil, talep erisi zerindeki her nokta iin ayn olarak anlamak gerekmektedir. Baka eyler eit varsaym kabul edilince tketicilerin sz konusu maldan talep edecekleri miktarlar sadece o malm fiyatnn bir 56

fonksiyonu olmaktadr. Talep miktarna x ve maln fiyatma f x dersek bu ilikiyi x = f ( f x ) olarak yazabiliriz. Bu fonksiyonel ilikinin ad talep fonksiyonudur. Piyasa talep erisinin normal ekli negatif eimli veya soldan saa doru azalan bir eridir. Fiyat dtke talep miktarlar artmakta, fiyat ykseldike talep miktarlar azalmaktadr. Bireysel talep erisini incelerken gelir ve ikame etkilerinin karlkl durumlarnn bir sonucu olarak bireysel talep erisinin genel olara!^ negatif eimli olduunu, pek ender olarak da pozitif eimli olabileceini (Giffen Paradoksu) sylemitik. Bir malm btn alclarnn bazlar iin Giffen Paradoksunun sz konusu olabilecei durumlarda bile alclarn byk ounluunun bireysel talep erileri negatif eimli olduu iin piyasa talep erisi hemen her zaman negatif eimlidir. Talep erisinin bu zelliine temel talep kanunu veya talep kanunu dendiini daha nce belirtmitik. Talep erisi zerindeki her nokta bir fiyat bir de miktar rakamn temsil etmektedir. Eri zerinde hareket ettike fiyat rakamlar deimekte, bunun bir sonucu olarak miktar rakamlar da deimektedir. Ancak talep ayn kalmaktadr. nk talep sz talep erisinin btnn anlatmak ii kullanlmaktadr.15 Talep erisi zerindeki saysz miktar rakamlarndan her biri iin kullanlan isim talep edilen miktar veya talep miktan'dr. Talep ile talep edilen miktar arasndaki bu ayrma dikkat etmemek ok nemli yanl anlamalara yol amaktadr. Talebin Deimesi Bir talep erisi zerinde bir noktadan baka bir noktaya geildiinde fiyat deimekte, talep miktar da deimekte ama talep ayn kalmaktadr. Talebin deimesi talep erisinin deimesidir. Saa veya sola kaymasdr. Her fiyat seviyesinde eskisinden daha fazla veya daha az mal talep edilmesi durumudur. ekil 2.29'da T, ve T 2 olarak iaretlenen iki talep erisinin durumlarn ele alarak talep deimesini ak olarak ortaya koyabiliriz. Balangtaki talep erisi T, ise ve sonradan T 2 haline gelmise talep
15

Talep erisi zerindeki her noktann gsterdii fiyat ve miktar rakamlarn iki stunlu bir tablo halinde de gsterebiliriz. Byle bir tabloya talep tablosu (veya talep cetveli, talep edl) ad verilmektedir. Talep kelimesi, bu durumda, talep tablosu olarak anlalmaldr.

57

X mal miktar ekil: 2.29 Talebin deimesi veya talep kaymas.

artm demektir. nk her fiyat seviyesinde talep edilen miktarlar daha fazladr, f, fiyatnda talep miktar balangta x, kadar iken imdi x 2 kadardr. Her fiyat seviyesinde talep edilen miktarn daha fazla olmas demek talep erisinin sa tarafa kaymas demek olduu iin talebin azalmas, ayn mantkla, talep erisinin sol tarafa kaymas ile gsterilecektir. Balangtaki talep erisinin T 2 olduunu dnrsek bu erinin sola kayp T, erisi haline gelmesi talebin azalm olduunu gsterecektir. Talebin deimesinde her fiyat seviyesinde eskisinden daha fazla veya daha az mal talebi sz konusu olduu iin bu deiiklik maln fiyat dndaki etkenlerin bir sonucudur. Talep erisi zerindeki her noktada ayn olduklarn varsaydmz iin talep fonksiyonunda gstermediimiz deikenlerin birinin veya birden fazlasnn deimesi talebi deitirmektedir. Bunlardan biri tketicinin parasal geliridir. Parasal geliri deitii zaman tketici bir maldan, ayn fiyat seviyesinde, eskisinden daha fazla ya da az satn alabilir. Tketicinin zevkleri bu deikenlerin ikincisidir. Tketicinin mallara verdii nisb nem deiince o mallara olan talebi artabilir, azalabilir. Son olarak, baka mallarn fiyatlar deiebilir. Baka mallarn fiyatlarnn deimesi, bir yandan, tketicinin reel gelirini deitirerek sz konusu maln talebinde bir deimeye yol aabilir. te yandan, fiyat deien malm veya 58

mallarn sz konusu malla rakip veya tamamlayc mal olmalar durumu da sz konusu maln talebini artrabilir, azaltabilir. TALEP ERS VE HASILAT KAVRAMLARI Talep diyagramnn dey ekseninde fiyat rakamlar vardr. Alclarn malm belirli bir miktarnn bir birimine demee hazr olduklar para miktarn bu eksenden okuyabiliriz. Alclarn bir birim mal iin harcadklar para miktar satclar iin ortalama sat haslat demektir. Deiik sat miktarlarnn her birinde birim bana sat hslatn gsterdii iin talep erisine ortalama hslat erisi gz ile de bakabiliriz. Talep Erisi ve Toplan Hslat; Toplam hslat belirli bir miktar malm sat sonucu satclarn elde ettikleri para toplamdr. Malm bir birimin getirdii hslat fiyata eit olduu iin toplam hslat fiyatla sat miktarnn arplmasna eittir: TH = f X m Talep erisi ortalama hslat erisi olduu iin talep diyagramnda toplam hslat miktarlarn grebiliriz. ekil 2.30'da f fiF

f a> >

m X mal (niktar
e k i l : 2.30

Talep erisinden toplam hslata.

59

yatnda sat miktar m kadardr. Fiyat arp miktar, yani dikdrtgenin alannn yzlm o fiyat seviyesinde elde edilebilecek toplam sat hslatdr. Toplam Hslat ve Marjinal Hslat Kavramlar Talep erisi ile marjinal hslat arasndaki ilikiye gemeden nce toplam hslat ve marjinal hslat kavramlar zerinde durmak uygun olacaktr. Toplam hslat erisi talep erisinin eimine bal olarak deiik grnler alabilen bir eridir. Talep erisi ikizkenar hiperbol ise toplam hslat erisi miktar eksenine paralel bir dorudur. (Baknz : s. 72). Talep erisi miktar eksenine paralel bir doru ise toplam hslat erisi orijinden kan bir dz izgidir. Son olarak, normal bir talep erisi yani negatif eimli bir talep erisi sz konusu ise toplam hslat erisi orijinden balayan ve an biiminde bir eridir. Bunlarn her birini az sonra yeniden ele almak zere imdilik toplam hslat erisinin ekil 2.31'deki grnte olduunu kabul edelim ve marjinal hslat kavram ile ilikisini kuralm. Marjinal hslat, sat miktar bir birim artrldnda toplam hslatta meydana gelen deimedir. Sat miktarndaki kk bir arta Ax, toplam hslatta mey-

ek 231 Toplam hslat erisinin eimi marjinal hslattr.

60

A (T'H)

dana gelen deimeye A (TH) dersek marjinal hslat ^ dir. Miktardaki deimeyi son derece kk bir nicelik olarak aldmzda marjinal hslat toplam hslat erisinin belirli bir noktadaki eimine (ya da belirli bir noktada toplam hslat erisine izilen teetin eimine) eittir. ekil 2.32'de sat miktar x birimdir ve toplam hslat Kx yksekliine eittir. Sonuncu birimin satlmas ile toplam hslatta meydana gelen deime, MH, K noktasnda eriye izilen teetin eimine, veya bu teetin yatay eksenle meydana getirdii a asnn tanjantna eittir. Ayn diyagramda toplam ve ortalama hslat ilikisini bir kere daha grmek mmkndr. x sat miktarnda toplam hslat rakamn sat miktarna blersek ortalama hslat buluruz. Bu rakam dir. O halde K noktasn orijinle birletiren dorunun eimi, Ox veya bu dorunun yatay eksenle meydana getirdii P asnn tanjant ortalama hslat rakamn vermektedir.

ekil: 2.32 Toplam hslattan ortalama ve marjinal hslata.

Dorusal Talep Erisinden Marjinal Hslat Erisinin karl Gerekli rakamlar elde olduu zaman bir hslat kavramndan tekine gemek kolaydr. Toplam hslat ve sat miktar rakam61

lar verilmise ortalama veya marjinal hslat rakamlarn dorudan doruya elde edebiliriz. Acaba elde sadece bir talep erisi varken bu eriye tekabl eden marjinal hslat erisini izebilir miyiz? Talep erisinin dorusal olmas halinde marjinal hslat erisini ekil 2.33'de gsterilen ekilde izebiliriz. Talep erisi K T dorusudur. Bu eri zerinde herhangi bir noktadan yatay eksene paralel bir izgiyi dey eksene kadar uzatalm, NL doru parasn elde edelim. Bu doru parasnn tam yar noktasm iaretleyelim, M noktas. imdi, K noktasndan balayp M noktasndan geen dz izgi aradmz marjinal hslat erisidir.

ekil: 2.33 Dorusal talep erisinden marjinal hslata.

Bu izimin doruluunu yle gsterebiliriz. N noktasnn gsterdii fiyat ve miktar rakamlarna gre toplam hslat OLNP dikdrtgeninin alanna eittir. Eer izdiimiz marjinal hslat erisi N noktasna tekabl eden fiyat ve miktar rakamlarnda ayn toplam hslat rakamn veriyorsa izim dorudur. OP kadar sat yapldnda, marjinal hslat erisinin gsterdii toplam hslat P noktasna kadar marjinal hslat erisinin altnda kalan alanm yzlmne eittir. Bu alan OKRP yamuunun alandr. Demek ki OLNP alan OKRP alanna eitse MH erisi do62

ru izilmitir. Bu iki alan birbirine eittir. nk LKM ve MNR genleri benzer genlerdir ve LM kenar MN kenarna, K L kenar NR kenarna ve K M kenar MR kenarna eittir. O halde iki genin alanlar birbirine eittir. OLMRP alan hem OLNP hem de OKRP iin ortak olduuna ve genler de birbirine eit olduuna gre yamuun alan dikdrtgenin alanna eittir. MH erisi doru izilmitir. Dorusal Olmayan Talep Erisinden Marjinal Hslat Erisinin karl Talep erisi bir dz izgi halinde deilse marjinal hsat erisini gene elde edebiliriz. Bu durumda da yukardaki mantk gene geerlidir ancak biraz daha kark bir ekilde uygulanabilmektedir. ekil 2.34'de dorusal olmayan bir talep erisi gsterilmitir. Talep erisi zerindeki N noktasma tekabl eden marjinal hslat miktarn bulmak iin nce bu noktada talep erisine bir teet izip bu teeti dik eksene kadar uzatrz. Gene N noktasndan balayp dik eksene kadar uzayan ve miktar eksenine paraF

P X- m q 1 miktar 1

ekil: 2.34 Dorusal olmayan talep erisinden marjinal hslata.

63

lel olan bir dz izgi izeriz. Bylece elde ettiimiz K ve L noktalar arasndaki mesafeyi ler ve N noktasndan yatay eksene indirdiimiz dikme zerinde bu mesafeye eit bir mesafeyi iaretleriz : KL = NR. Bulduumuz R noktas marjinal hslat erisi zerinde bir noktadr, veya OP sat hacminde marjinal hslat RP mesafesine eittir. Talep erisi zerindeki baka noktalar iin de ayn ilemi yapar, marjinal hslat erisi zerindeki dier noktalar buluruz. Btn bu noktalarn geometrik yeri marjinal hslat erisidir. TALEBN ESNEKL Talep veya talep erisi bir malm fiyatlar ile bu maldan talep edilen miktarlar arasndaki fonksiyonel ilikinin bir ifadesidir. Talep erisi zerinde hareket edildike fiyatlar deimekte, buna bal olarak da talep miktarlar deimektedir. Ancak fiyatlardaki deime karsnda miktarda meydana gelen deimenin derecesi her zaman ayn olmamaktadr. Baz durumlarda fiyattaki nemsiz bir deime talep miktarnda byk deimelere yol amakta, baz durumlarda ise fiyattaki nemli deimeler talep miktarn pek az etkilemektedir. te, belli bir talep erisi iin, talep miktarnn fiyattaki deimeler karsndaki bu duyarl talep esneklii terimi ile ifade edilmektedir.16 Talep esneklii kavram, veya talep esneklii katsays, ayn talep erisi iin, maln fiyatnda meydana gelecek bir birimlik bir nisb deime yznden talep miktarnda ka birimlik bir nisb deime olacan gsterir. Nisb deimeyi, genellikle yapld
16

Burada sz konusu olan esneklie baz yazarlar talebin fiyat esneklii adn verirler. Talep erisini tarif ederken maln fiyatndan baka her ey sabit kabul edildiinden talep miktarn etkileyen tek deiken talebi sz konusu olan maln fiyatdr. u halde esneklik sadece fiyata atfda bulunarak tarif edilebilir. Bu yzden talebin esneklii terimi talebin fiyat esneklii terimi ile eanlamldr. Bir maln talep edilen miktarlarm etkileyen baka eyler de deiken alndnda artk nmzde bir talep erisi deil bir talep yzeyi vardr. Byle bir durumda talep esneklii terimi birbirinden farkl kavramlar anlatmak iin kullanlabilir. Bunlardan ikisi talebin gelir esneklii ve talebin apraz esnekliidi'r. Bunlara bu blmn sonunda yer vereceiz ve talep esneklii terimini daima talebin fiyat esneklii anlamnda kullanacaz.

64

gibi, yzde deime olarak alrsak talep esneklii katsays maim fiyatmda yzde birlik bir deime olduunda maldan talep edilecek miktarda yzde kalk bir deime olacan gsterecektir. Bir baka syleyile esneklik katsays, malm talep edilen miktarndaki yzde deimenin malm fiyatndaki yzde deimeye orandr : m

. 100
100

e =

f Pay ve paydadaki 100 1er birbirini gtrd iin esneklik denklemini Am

f eklinde yazabilir, bunu da Am m haline getirebiliriz. Talep esneklii katsaysnn iareti daima eksidir. nk normal bir talep erisi iin fiyattaki bir dme talep miktarnn artn, fiyattaki bir ykselme talep miktarnn azaln gerektirmektedir. Katsaynn saysal deerleri sfr ile eksi sonsuz arasnda deimektedir. Bu, hatrdan karlmamas gereken bir noktadr. nk iktisat yazlarnda talep esnekliinden sz edilirken genellikle katsaynn iaretinin eksi olduu belirtilmez. Bunun herkese bilindii kabul edilir. te yandan, gene esneklik katsaysnn iaretinin eksi olduu ayrca belirtilmedii iin esnekliin birden byk veya birden kk olduu ifadeleri yanl anlalabilmektedir. Esneklik katsaysnn bire eit olmas durumunda birim esneklikten hahsedilir ve bu, bir eit smr olarak kullanlr. Yani katsaynn birden kk olmas durumunda talebin esnek olmad katsaynn birden byk olmas durumunda ise talebin esnek olduu sylenir. Burada esnekliin birden byk olmas demek katsaynn 1 ile arasnda bir deer tamas demek65 f Af Am Af f m

tir. Esnekliin birden kk olmas ise, ayn ekilde, katsaynn 0 ile 1 arasnda bir deer tamasdr. Esneklik katsays bire eit olduu zaman fiyattaki deime oran ile miktardaki deime oran birbirine eittir. Fiyat yzde bir azalmca talep edilen miktar yzde bir artar. Esneklik katsays birden kk olduu zaman fiyattaki yzde birlik bir azal talep miktarn yzde birden daha kk bir oranda artrr. Katsay birden bykse fiyat yzde bir dt zaman miktar yzde birden daha byk bir oranda artar. Esneklik katsays, iki orann birbirine oran demek olduundan, l birimlerinden etkilenmeyen bir saydr. Fiyat ekseninde gsterdiimiz para birimi veya miktar ekseninde gsterdiimiz l birimi deiik alnarak ayn talep erisi farkl grnlerde izilebilir. Mesel deiik fiyat seviyelerinde talep edilen miktarlar ton olarak veya kilo olarak gstermek mmkndr. Byle olunca ayn talep birbirinden farkl iki eri ile gsterilecektir. imdi esneklii nisb deimelerin deil de mutlak deimelerin birbirine oran olarak tanmlam olsa idik l birimini ton veya kilo olarak kullanmza gre iki ayr esneklik katsays elde ederdik. Oysa sz konusu olan talep bir tek ve ayn taleptir. Ayn verileri kullanarak bir tek esneklik katsays bulmamz gerekir. Talep esneklii katsaysnn iki orann birbirine oran oluu bunu salar. Kullanlan l biriminin deiik olmas, belirli bir talep sz konusu olduunda, esneklik katsaysnn saysal deerini etkilemez. Mesel miktar rakamlarn kilo ile veya ton olarak ifade etmemiz miktardaki nisb deimenin bykln hi bir ekilde deitirmez. Esnekliin llmesi; Nokta ve Yay Esneklikleri Esneklik katsaysn veren denklemi yukarda Am e = Af m
/

eklinde yazmtk. Bu denklemdeki Am ve Af terimleri miktardaki ve fiyattaki mutlak deimeleri, f ve m harfleri ise deiiklikten nceki miktar ve fiyat rakamlarn gstermekte idiler. ekil 2.35'e baktmzda denklemde kullanacamz deerler bakmndan bir mesele ile kar karya olduumuzu grrz. Talep eri66

ekil: 2.35 Talep esnekliinin llmesi.

si zerindeki A ve B noktalarndan birinden hareket edip tekine geildiinde fiyat 75'den 100'e kmakta veya 100'den 75;e inmektedir. Talep edilen miktar da, ayn ekilde, 40'dan 60'a kmakta veya 60'dan 40'a inmektedir. imdi, fiyatn dtn varsayarsak esneklik katsays
20 100

25

40

- 2'dir.

Ama fiyatn balangta 75 iken sonradan 100 olduunu kabul edersek esneklik katsays 20 25 75 = 1 olacaktr. 60 Grlyor ki ayn talep erisi, ayn fiyat aral iin, birbirinden nemli lde farkl iki ayr esneklik katsays verebilmektedir. Bu farkn ortadan kalkmas, veya ihmal edilebilecek kadar klmesi, fiyat ve miktardaki deimelerin son derece kk olmas ile mmkndr. Bu, eri zerindeki A ve B noktalarnn akmas demektir. Byle olunca denklemdeki A m terimi bu belirli 67

noktadan talep erisine izilen teetin eiminin tersine eit olur.17 Bu ekilde tanmlanm olan, yani talep erisi zerindeki belirli bir nokta ile ilgili bulunan, esneklik kavramma nokta esneklii ad verilir. Fiyat ve miktardaki deimeler son derece kk deilse, veya bir talep erisi zerinde olduklar bilinen iki nokta arasn dolduracak veriler elde yoksa, esnekliin hesabnda bir eit ortalama alma yoluna gidilir. Ortalama bir esneklik deeri hesaplamann yollarmdan biri esneklik denklemindeki m ve f deerlerini, miktar ve fiyatn balang deerleri olarak deil de miktar ve fiyatn kk olan deerleri olarak kabul etmektir. Gene ekil 2.35'deki rakamlar kullanarak ve denklemi imdi anlattmz ekilde yorumlayarak esneklik katsaysn hesaplayalm: 20 25 75 40 = - 1.5

Grld gibi burada denklemdeki f yerine fiyat rakamlarnn k olan 75 ve m yerine de miktar rakamlarnn k olan 40 rakam konmu ve daha nce elde ettiimiz 1 ve 2 rakamlar arasmda bir esneklik deeri bulunmutur. Bu ekilde tanmlanm talep esnekliine yay esneklii ad verilir. Bir talep erisi zerindeki belirli bir nokta iin deil fakat iki ayr nokta arasmdan geebilecek ok sayda talep erisi iin hesaplanm bir ortalama esneklik deeridir yay esneklii. Hesaplanan ortalamann iki nokta arasndaki gerek talep erisinin esneklik deerine yaknl kullanlan formle ve talep erisinin bilinmeyen durumuna gre deiik olacaktr. Mesel yay esneklii hesaplanrken iki nokta arasndaki talep erisi parasnn dorusal olduu varsaylmsa ve gerek talep erisi hemen hemen dorusal ise bulunan rakam doru olan rakama ok yakn kacaktr. Ama talep erisi o iki nokta arasmda iyice kavisli ise bulunan deer gerek deerden nemli lde farkl olacaktr. Yay esnekliinin yukardakinden daha karmak ve ok kullanlan bir forml de udur : m m, f f, e = = m + m, f + f.
17

Bu durumda

yerine ifadesinin kullanlmas daha doru olur.

68

Bu forml de talep erisi zerindeki A noktasndan B noktasna ve B noktasndan A noktasma hareketin verdii iki ayr deerin bir ortalamasn verir.18 Gene ekil 2.35'deki rakamlar kullanrsak; - 20 25 e = h = - 1.4 100 175 katsaysn elde ederiz. Nokta Esnekliinin Geometrik Olarak llmesi Bir talep erisi zerindeki herhangi bir noktann esnekliinin nasl tanmlandn hatrlayalm. O noktadan eriye izdiimiz teetin eiminin tersini alyoruz. Bu rakam, ayn noktann gsterdii fiyat rakamnn miktar rakamna blm ile arpyoruz. imdi talep erisinin dorusal olduunu varsayalm. ekil 2.36' daki TT' talep erisi gibi. Bu eri zerinde A noktasnn esnekliini, az nce tekrarladmz tanmdan hareket ederek, geometrik olarak hesaplayalm. Esneklik denklemindeki terimi A
AR

noktasnda talep erisinin eiminin tersine eittir. Eim

f e= denkleminde f ve m yerine fiyat ve miktar rakamlarnn aritAf m metik ortalamalarn koyalm: f + f, Am Af 2 m + m,
2

im

BT'

Am = m m l , A f = f - f 1

olduuna gre f + f,

f f,

m + m,
2

Bu son ifade sadeletirilerek m m, m + m, eide edilmektedir. e= f f + f,

69

olduuna gre ^

Gene A noktasnn gsterdii fiyat

rakam ekilde AB, ayn noktann gsterdii miktar rakam da OB uzunluklarna eittir. O halde e =
A m f

Af

m OB

Demek ki e = olarak yazabiliriz.

yerine e = B - yazabiliriz. ' AB OB T'A dir. Bunu da e =

AT

X'in miktar ekil: 2.36 Nokta esnekliinin geometrik olarak llmesi.

Bu son ifadeden u nemli sonular karabiliriz. Dz izgi eklindeki bir talep erisinin tam orta noktasmda esneklik katsays bire eittir. Orta nokta ile miktar ekseni arasndaki blgede esneklik birden kktr. Orta nokta ile fiyat ekseni arasmdaki blgede ise esneklik katsaylar birden byktr. Btn bunlar bir baka ekilde de sylenebilir. Talep erisinin orta noktasna tekabl eden fiyat seviyesinde esneklik bire eittir. Bu fiyatn stndeki fiyat seviyelerinde esneklik birden byk .altndaki fiyat seviyelerinde ise esneklik birden kktr. Yani fiyat ykseldike esneklik katsays sonsuza, fiyat dtke de sfra yaklamaktadr. ekil 2.37. 70

ekil: 2 37 Dorusal talep erisi zerinde deiik esneklik deerleri.

Dorusal talep erisinin zerindeki her noktann esneklik deermn deiik olmasnn sebe*. , esneklik denklemindeki
f Af
AM

teriminin erinin her noktas iin ayn olmasna karlk terim minin her noktada farkl deerler tamasdr Dorusal talep erilerinin her noktada deiik esneklik deerleri gstermelerinin iki nemli istisnas vardr. Talep erisi fiyat eksenine paralel bir doru eklinde ise erinin her noktasnda esneklik deeri ayndr ve sfra eittir (ekil 2.38.a). Burada talep edilen miktar fiyattaki deimelerden hi bir ekilde etkilenmemektedir. ekil 2.38.c ise ikinci istisnay gstermektedir. Talep erisi miktar eksenine paralel bir dz izgidir. Bu eri zerindeki her noktada esneklik katsays ayn deeri tar. Bu deer eksi sonsuzdur. Dorusal olmayan talep erileri zerindeki bir noktann esnekliini geometrik olarak gstermek iin yukardakine benzeyen bir yaklama bavurabiliriz. Talep erisi zerindeki bir noktaya bir teet izeriz. Bu teeti eksenlere kadar uzattktan sonra dorusal talep erisi zerindeki bir noktann esnekliini lmek iin 71

yaptmz bu teet zerinde yaparz. ekil 2.39 dorusal olmayan bir talep erisini gstermektedir. Bu eri zerindeki A noktasnn esneklik deeri, dir. AL = AK ise esneklik bire eittir. AL > AK ise esneklik birden byktr. AL < AK ise esneklik birden kktr. Dorusal bir talep erisinin, kural olarak, her noktasnda esnekliin niin farkl deerler tayacan grdkten sonra dorusal olmayan bir talep erisinin her noktasnda esnekliin, gene bir kural olarak, ayn olamayaca ortadadr. nk dorusal olmayan bir talep erisi iin, bir noktadan tekine geildii zaman, sadeceterimi deil terimi de deimektedir. nk erini ' Af nin eimi her noktada ayn deildir. Ancak burada da nemli bir istisnay hemen hatrlatmak gerekiyor. Negatif eimli, dorusal olmayan fakat ikizkenar hiperbol biimindeki talep erilerinin zerindeki her noktada esneklik dejjeri ayndr, bire eittir. (ekil 2.38.b).

ekil: 2.38 Sabit esneklikte talep erileri.

Talep Esneklii ve Toplam Sat Hslat Talep esneklii kavramnn iktisat teorisinde nemli bir yer tutmasnn nemli sebeplerinden biri deiik esneklik deerlerinde fiyat deimesinin alclarn dedikleri para toplamn, veya satclarn elde ettikleri toplam sat hslatn, belirli bir ekilde etkilemesidir. Tketicilerin dedikleri para toplam, malm fiyat ile satm alman miktarn arpmna eittir. Esneklik katsa72

ekil: 2.39 Dorusal olmayan talep erisinde esnekliin geometrik olarak llmesi.

ysm deeri bire eit olduunda fiyattaki deime ile, bu deimenin sonucu olarak talep edilen miktarda meydana gelen deime ayn orandadrlar. Bu yzden fiyat deimesi toplam sat hslatn etkilemez. Talep esneklii birden bykse, yani miktardaki nisb deime fiyattaki nisb deimeden bykse, fiyatn dmesi toplam sat hslatn artrr, ykselmesi azaltr. Eer talep esneklii birden kkse, yani miktardaki nisb deime fiyattaki nisb deimeden kkse, fiyatn dmesi toplam sat hslatn azaltr, ykselmesi artrr. Durumu ekil '2.40 zerinde grebiliriz. Fiyatn en yksek olduu noktadan balayarak fiyat dtke toplam sat hslat ykselmektedir. Talep erisinin esnekliinin birden byk olduu bu blmde fiyat ykselmesinin toplam sat hslatn drd de grlmektedir. Dorusal talep erisinin yar noktasmda esneklik deeri' bire eittir. Bu noktada toplam hslattaki deime durur. Fiyatn deimesi toplam hslat deitirmez. Gene ekilde grld gibi toplam sat hslat bu noktada maksimumdur. Talep erisinin sa yarsnda esneklik deerleri birden kktr. Fiyat dtke sat hslat dmekte, fiyat ykseldike sat hslat da ykselmektedir. 73

Talep Esneklii ve Marjinal Hslat Esneklik deeri ile toplam sat hslat arasnda byle bir iliki var olduuna gre esneklik deeri ile marjinal hslat arasnda da belli bir iliki olmas gerekir. Bu ilikiyi u denklemde gsterebiliriz19
MH=f ( l T

e | ~ ) -

Burada f malm fiyat, e talep esneklii katsaysnn mutlak deeridir. Esneklik bire eit olunca parantez iindeki ifadenin deeri sfr olur, marjinal hslat sfrdr. ekil 2.40'da toplam hslat erisinin tepe noktasnda durum budur. Esneklik katsays birden bykse parantez iindeki ifade pozitif olur, yani marjinal hslat pozitifdir. Son olarak esneklik birden kkse parantez ii ifadenin iareti eksi olur, marjinal hslat negatiftir. Satn artmas toplam hslat drr.
Toplam hslat satlan miktar ile fiyatn arpmna eittir: TH = f . m. Fiyat deitiinde miktar da deiir ve yeni toplam hslat rakamn (f + Af) im + Am) arpm verir. Bu, f m + fAm + mAf + Af Am olarak yazlabilir. Af ve Am son derece kk rakamlar olduklarndan Af Am terimi ihmal edilebilir. O halde toplam hslatta meydana gelen deime udur: A(TH) = f Am + mAf Her iki taraf Am'ye blersek A(TH) = f + m Am A (TH) marjinal hslat demektir. Eitliin sa tarafn Am f -u i olarak yazabiliriz. - terimi bir bol talep esnek\ f Am ' f Am lii demektir. Sonu olarak MH = f| ) . Burada Am Af

19

Talep esnekliinin iaretinin eksi olduunu g'jz nne alarak bu son ifadeyi MH = f ( -rr ) olarak yazabiliriz.

74

X ' in

miktar

ekil: 2.40 Esneklik ve toplam hslat.

Talebi Esnek Olan ve Olmayan Mallar Az yukarda dz izgi halindeki talep erilerinin bile, baz istisnalar dnda, yksek fiyat seviyelerinde fazla esnek, dk fiyat seviyelerinde az esnek olduklarn sylemitik. Oysa talep erilerinin eimine bakarak talebin esnek veya az esnek olduundan sz edilir. Bir eri miktar eksenine ne kadar dik ise talep o kadar az esnek saylr, miktar eksenine doru yatklatka da talep fazla esnek saylr. Acaba burada bir elime ile mi kar karyayz? Deiliz. Durumu ekil 2.41 zerinde inceleyelim. Burada iki ayr talep erisi gryoruz. Bu eriler bir noktada kesimektedir. Fiyatn balang seviyesi olarak bu kesime noktasnn gsterdii fiyat alalm, f ve bu fiyat f2'ye drelim. Fiyatn ilk seviyesi ve fiyattaki nisb deime her iki eri iin ayndr. Ancak talep miktar iin durum farkldr. lk talep miktarlar her iki eri iin ayn olmakla birlikte talepteki riisb deime yatk eride daha byktr. u halde f,f2 fiyat aralnda dik talep erisi yatk talep erisinden daha az esnektir. Ayn ekil zerinde talep esneklii 75

X'in miktar ekil: 2.41 Talebi esnek olan ve olmayan mallar.

ile denen para toplam arasndaki iliki de geometrik olarak gsterilebilir. denen para toplam fiyat ile sat miktar arpmdr, veya ekildeki dikdrtgenlerin alanlarnn yzlmne eittir. Fiyat f, iken sat haslat Of, A x, alandr. Fiyatn f2'ye dmesi ile sat haslat T, talep erisi bakmndan, Of2Bx2 haline gelmekte ve gzle grld gibi toplam hslatta bir azalma olmaktadr. Bu fiyat aralnda T,'in esnekliinin birden kk olduunu syleyebiriz. Oysa T 2 talep erisi bakmndan yeni fiyat seviyesindeki toplam haslat Of2Cx3 alanna eittir. Bu alann ilk fiyat seviyesindeki .alandan byk olduu grlmektedir. O halde T 2 erisinin esneklii, f,f2 fiyat aralnda birden byktr. Talep Esnekliini Etkileyen Faktrler Normal olarak bir talep erisinin her noktasmda esneklik deerleri farkl olduu halde bir malm talebinin esnek veya az esnek olmasnn ne demek olduunu bylece akladktan sonra bir malm talebini etkileyen faktrler zerinde durabiliriz. Bunlardan en nemlisi bir malm yerine kolayca konabilecek baka mal veya mallar bulunup bulunmaddr. Eer byle mal76

lar varsa sz konusu olan maln talebi esnek olacaktr. Tketici bu malm fiyatmm artmas karsnda, teki mallarn fiyatlarnn deimedii varsaym ile, kolayca ikame mallarna kayabilecektir. Eer ikame imkn ok snrl ise malm talebi az esnek olacaktr. Bir mala olan talebi etkileyen faktrlerden biri de malm kullanm yerlerinin az veya ok oluudur. Bir malm eitli kullanm yerleri varsa bu malm talebinin dala esnek olaca, kulanm yerleri ok snrl ise talebin daha az esnek olaca sylenebilir. Son bir etken olarak tketicilerin sz konusu mala dedikleri para toplamnn tketicilerin gelirleri iindeki nisb nemini gsterebiliriz. Bir mal iin denen para tketicinin btn harcamalar veya geliri iinde ok kk bir yer tutuyorsa o maln fiyatndaki kk deimeler tketicinin o maldan satm alaca miktarlar ok byk lde etkilemez, yani esneklik katsays kk olur. Tersine, o mala denen para toplam gelirin nemli bir paras ise malm fiyatmdaki deimeler o malm talep edilecek miktarlarn byk lde artrr veya azaltr. Maln talebi esnektir. Bazan, lks mallarn talebinin esnek, zaruri mallarn talebinin az esnek olduu sylenir. "Lks" ve "zarur" kavramlarn tatmin edici bir ekilde tanmlamak kolay olmad iin bu ayrm esneklii belirleyen bir etken olarak fazla nemli deildir. Talebin Gelir Esneklii Talep erisini tarif ederken tketicinin nominal gelirinin sabit olduunu kabul etmitik. Nominal gelirde deime talep erisini deitirebilir. Talep erisinin deimesi ise her fiyat seviyesinde tketicinin o maldan daha fazla veya daha az talep etmesi demektir. Tketicinin nominal gelirindeki nisb deime ile, bu gelir deimesinin bir sonucu olarak tketicinin bir maldan satn almak istedii miktarda meydana gelen nisb deime arasndaki ilikiye talebin gelir esneklii ad verilir. Talep edilen miktara m ve gelire de g dersek talebin gelir esnekliini; Am m es= Ag
S

77

denklemi ile gsterebilriz. Bu, gelirde yzde birlik bir deime olduunda sz konusu olan malm talep edilen miktarnn yzde ka deieceini gsterir. Hemen farkedilecei gibi talebin gelir esneklii daha nce zerinde durduumuz Engel Erisinin (gelirtalep erisinin) esnekliidir. Engel Erisi, baka her ey sabit varsaym ile, bir maldan talep edilecek miktarlar nominal gelirin bir fonksiyonu olarak vermektedir. Talebin gelir esneklii katsays art iaretli ise sz konusu mal normal, eksi iaretli ise dk maldr. Talebin apraz Esneklii Talep erisinin baka eyler eit varsaym iine sz konusu maldan baka mallarn fiyatlar da giriyordu. Baka mallarn fiyatlar deitiinde o malm talebi etkileniyordu. Bir malm fiyatndaki deimenin bir baka maln talep miktarlarn nasl etkilediini incelemek iin kullanlan esneklik kavramna talebin apraz esneklii ad verilir. ki maldan birini X ikincisini Y ile gsterelim. Y malnn fiyatndaki yzde birlik deimenin X malnn talep edilen miktarn yzde ka deitireceini gsteren apraz esneklik denklemini yle yazabiliriz : Ax_ x
fy

Burada f y Y malnn fiyatdr. apraz esneklik katsaysnn iareti mallarn rakip veya tamamlayc mallar oluunu gsterir. Tamamlayc mallarda Y'nin fiyatnn artmas X'in talep edilen miktarn azaltr. nk Y'nin fiyatnn artmas Y'nin talep miktarn drr. Bylece X'in miktar da azalr. Demek ki tamamlayc mallarda apraz esneklik katsaysnn iareti eksidir. Rakip mallar veya ikame mallar iin durum tersinedir. Y'nin fiyatnn dmesi X'in talep edilen miktarn azaltr. Esneklik katsaysnn iareti artdr.

78

NC BLM
R E T M VE M A E Y E T T E O R S

Bundan nceki sayfalarda tek tketicinin davranlarndan hareket ederek piyasa talep erilerini incelemitik. Fiyatn olumasnda piyasa talebi son derece nemli bir rol sahibidir. Ancak bu roln oynayabilmesi iin sahnede ikinci bir aktrn bulunmas gereklidir. Bu aktr arzdr. Arzla ilgili aklamalar bir yandan retim ve maliyet teorisine, br yandan firmann sat hacmi ile ilgili kararlarnn teorik temellerine dayanacaktr. Bu yzden, bu blmde nce retim teorisini ele alacaz. retim teorisi ile maliyet teorisi arasmda ok sk bir iliki bulunduu iin retim teorisini maliyet teorisi izleyecektir. Firmann sat hacmi ile ilgili davranlarnn teorik aklamalar daha sonraki baz blmlere konu olacaktr. retim, maliyet ve retici davranlar hakkndaki teoriler daha sonra ele alacamz faktr fiyatlar teorisinin de temelini oluturacaktr. retici davranlar ile ilgili blmler okunduu zaman grlecektir ki tketici davranlar teorisi ile retici davranlar teorisi arasmda baz nemli benzerlikler vardr. Tketicilerin ve reticilerin amalarndan balayan bu benzerlikler kullanlan tahlil aralarnn benzerliine kadar uzanr. 79

retici, retim iini gerekletiren birimdir. Bu birim genel likle firma olarak adlandrlr. Firma tek kiilik bir teebbs ola bilecei gibi dev bir anonim irket de olabilir.

80

3.1. RETM TEORS

retim, retim faktrleri kullanlarak rn elde edilmesidir. Burada sadece madd bir ekil deitirmenin sz konusu olmad unutulmamaldr. Ham maddelerin eklini deitirerek bir maml elde etmek retimdir. Elde edilen bu rn bir yerden baka bir yere tamak da retimdir. Elde edilen rn bir zaman noktasndan bir baka zaman noktasna tamak da gene retimdir. Antalya'daki muz'un Ankara'daki tketiciye faydas yoktur. Eyll'deki buday uygun bir ekilde silolamazsak ubat'ta ekmek bulamayz. retimle ilgili aklamalarda genellikle bir mal retimi rnek alnr. Ama hizmet retimi asndan da ayn aklamalarn geerli olduu unutulmamaldr. RETM FONKSYONU reticiler bir takm retim faktrlerini kullanarak rn elde ederler. Elde edilen rn kullanan faktrlerin veya inputlarn bir fonksiyonudur. Bu fonksiyonel ilikiye retim fonksiyonu ad verilir. retim fonksiyonu, retim teknolojisi veri iken, zaman birimi bana kullanlacak belirli input miktarlar ile elde edilecek azam rn miktarlar arasndaki ilikidir. Burada dikkat edilmesi gereken noktalar belirtelim. retim fonksiyonu, ne inputlarn ne de rnn (veya outputun) para deeri esas alnarak tarif edilmitir. Gerek inputlarn, gerekse rnn sadece fizik miktarlar sz konusudur. rnn elde edilen miktarlar belirli input bileimleri ile elde edilebilecek azam miktarlardr, retimde etkinlik salanmtr. Ayrca, retim teknolojisinin deimedii kabul edilmektedir. retim teknolojisinin deimesi belli bir input bileimi kullanlarak daha yksek miktarda rn elde edilmesini mmkn klard. retim fonksiyonunu sembolik olarak yle yazabiliriz : x = f (a, b,...n) 81

Burada x rn miktarn, a, b ve n de deiik faktrlerden kullanlan miktarlar gstermektedir. Fonksiyon, rn miktarnn kullanlan faktrlerin miktarlarna bal olarak deitiini gstermektedir. retim Yzeyi retim fonksiyonu kavramn bir ekil yardm ile gsterebiliriz. X rnnn sadece iki faktr A ve B, mesel emek ve sermaye, kullanlarak retildiini dnelim. ekil 3.1'de yatk eksenlerden biri A faktrnn zaman birimi bana kullanlan miktarlarn, biri de B faktrnn miktarlarn gstermektedir. Dik eksen X rn miktarlarm gstermektedir. Bu boyutlu uzaydaki herhangi bir noktann gsterdii deer vardr: X, A ve B'nin miktarlar. K. noktasma bakalm. L. noktas K'nin taban-

ekils 3.1 retim yzeyi zerinde bir nokta.

82

daki izdmdr. L'den eksenlere izdiimiz dikmelerin uzunluklar bize A ve B'nin belli birer miktarlarn verir, Oa, kadar A faktr ve Ob, kadar B faktr. Bu faktr bileiminin kullanlmas ile elde edilebilecek maksimum rn miktar ise K L veya Ox,'dir. OAB dzlemi zerindeki L gibi her nokta belli bir faktr bileimini temsil edecektir ve bu faktr bileimi ile elde edilecek rn miktarlar da bize K gibi noktalar verecektir. retim yzeyi, K gibi btn noktalarn geometrik yerine verilen isimdir. ekil 3.2'de bir retim yzeyi gsterilmitir. Kesik bir koni eklinde grnen bu retim yzeyinin orijinden balayarak ykseldii grlmektedir. Orijinden ve eksenlerden uzaklaldka faktrlerin kullanlan miktarlar artmakta ve elde edilen rn

ekil: 3.2 retim yzeyi.

83

miktarlar bymektedir. ekil 3.1'de grdmz K noktas bu retim yzeyi zerindeki noktalardan biridir. KISA DNEMDE RETM VEYA AZALAN VERM KANUNU Firma zaman birimi bana retim miktarn deitirmek iin kulland input miktarlarn deitirmek zorundadr. Uzun dnemde btn inputlarn miktarlar deitirilebilir. Ksa dnemde inputlarm hi deilse bir tanesinin miktar deitirilemez, sabittir. Firma, ksa dnemde bu sabit inputu deiken input veya inputlar ile birletirerek retim miktarn artrp azaltabilir. Durumu retim yzeyi diyagramna dnerek aklayalm. A ve B inputlar kullanlarak X retilmektedir. B inputunun miktar sabittir. ekil 3.3'de B'nin miktarn b noktas gstermekte-

ekil: 3.3 retim yzeyinden bir kesit: B faktr sabit.

84

dir. A'nm miktan firmann isteine gre deiebilmektedir. Firmann kullanabilecei faktr bileimlerini temsil eden noktalarn geometrik yeri bK dorusudur. Bu dorunun zellii OA'ya paralel oluudur. Bu doru zerindeki herhangi bir noktadan retim yzeyine klacak dikme o noktanm temsil ettii faktr bileimleri kullanlarak elde edilebilecek azam X miktarn gstermektedir. imdi bu retim yzeyini XOA dzlemine paralel olarak ve bK dorusu zerinden kesip ikiye ayrdmz dnelim. Kesitin kenar bize ekil 3.4'deki eriyi verir. boyutlu diyagram iki boyutlu hale gelmitir. Aslmda B faktr gene kullanlmaktadr. Ama miktar sabit olduu iin ayrca gsterilmemektedir. Yatay eksen sabit miktardaki B ile birlikte kullanlan A miktarlarm gstermektedir. ek 3.4'deki eri toplam rn erisidir. Eri zerindeki K noktas sabit miktardaki B ile birlikte Oa kadar A faktr kullanrsa Ox birim rn elde edileceini gstermektedir.

A faktr

miktar

ekil s 3.4 Toplam rn erisi.

B inputunun sabit oluu A'nn miktar artrldka A ile B arasndaki orann deimesine yol amaktadr. A ekseni zerinde 85

saa doru ilerlendike A'nm miktar artmakta, a/b oran devaml olarak bymektedir. Faktrler arasmdaki orann deimesi esas alnarak, burada zerinde durduumuz retim ilikisine, deiken oranlar kanunu ad verilir. Ayn kanunun bir baka ad azalan verim kanunudur. Bu ismin gerekesi deiken faktrn marjinal verimliliinin nnde sonunda azalacak olmasdr. nnde sonunda kaydnn konmas balangta marjinal verimliliin ykseliyor olabilmesindendir. Yani sabit faktr (veya faktrler) e birlikte kullandmz deiken faktrn miktarm eit birimler halinde arttrdmzda retim nce artan bir hzla artar. Yani deiken faktrn marjinal rn byr. Deiken faktrn her ek birimi toplam rn bir nceki birimin artrdndan daha fazla artrr. Ama deiken faktr miktarn artrmaa devam edilirse yle bir noktaya gelinir ki o noktadan sonra toplam rn azalan bir hzla artmaa devam eder. Deiken faktrn marjinal rn gene pozitifdir. Ama gittike klmektedir. Hatt, deiken faktr artrmaa devam edersek marjinal rn negatif bile olabilir. Yani, sabit faktrle birlikte kullandmz deiken faktrn miktar artk c kadar fazladr ki bu faktrn her ek birimi retimi artrmamakta azaltmaktadr. Azalan verim kanununu ortalama verimliin azalmasn esas alarak ifade etmek de mmkndr. Ancak genellikle kastedilen marjinal verimliliin azalmasdr. Toplam, Ortalama ve Marjinal rn likileri ekil 3.5'de artan, azalan ve negatif marjinal verimlilik hallerini gsteren bir toplam rn erisi gsterilmitir. Hatrlanaca gibi toplam erilerden ortalama ve marjinal erileri elde etmek mmkndr.20 Toplam rn erisine bir noktada izilen teetin eimi marjinal rn, o noktay orijinle birletiren dorunun eimi de ortalama rn verir. Marjinal rn deiken faktrn kullanlan miktarn bir birim artrdmzda toplam rnde meydana gelen deimedir. Yani A 1 5 H L . . ok kk deimeler iin Aa bu ifade _A!T-U1_ olarak yazr ve bir noktasmda toplam rn da
20

Baknz: s. 60, 61.

86

ekil: 3.5 retimin blgesi.

erisine izilen teetin eimini veya toplam rn fonksiyonunun birinci trevini gsterir. Ortalama rn, belli miktarda deiken faktr kullanlarak elde edilen toplam rnn o faktr miktar87

demektir. ekil 3.5'in st yaa rsmda toplam rne deiik noktalarda teetler izmitir. Bu teetlerin eimi deiken faktrn marjinal rnn vermektedir. a, faktr kullanmnda izilen teet orijinden gemektedir. Bu yzden bu teetin eimi hem marjinal rne hem de ortalama rne eittir. Nitekim ortalama rn burada _ K a i - dir. Yani OK Oa, dorusunun eimine eittir. eklin alt yarsnda toplam rn erisinden elde edilen ortalama ve marjinal rn erileri gsterilmitir. Bunlar deiken faktrn, yani A'nn, ortalama ve marjinal rn erileridir. Grld gibi deiken faktrn marjinal rn nce artmakta, bir noktadan sonra azalmaktadr. Marjinal rn a 2 faktr kullanmnda sfr olmakta ve sonra negatif dzleme gemektedir. Marjinal rnn sfr olduu nokta toplam rnn maksimum noktasdr. Deiken faktrn ortalama rn erisi de nce ykselmekte, sonra alalmaktadr. Ama hi bir faktr kullanm seviyesinde sfr veya negatif olmamaktadr. Ortalama rn erisinin maksimum noktasnda ortalama ve marjinal rn erileri birbirlerini kesmektedirler. Deiken faktrn toplam rn erisi sabit faktrn ortalama rn erisidir. Sabit faktrn miktarn bir birim olarak dnrsek bunun niin byle olduunu anlamak kolaylar. Diyelim ki, bir dnmlk bir tarlada deiik sayda iiler altrlmaktadr. Sabit faktrn ortalama rnn bulmak iin toplam rn rakamlar daima bire bleceimiz iin deiken faktrn toplam rn erisi ile sabit faktrn ortalama rn erisi ayndr. retimin Blgesi Yukardaki aklamalarn nda retimle lgili ayr blgeyi, gene ekil 3.5 zerinde, ayrabiliriz. Firmann amac en yksek kr elde etmektir. Bunun iin, nce retimi mmkn olan en dk maliyetle gerekletirmek zorundadr. Mmkn olan en dk maliyetle retmek demek faktrleri en verimli veya en etkin ekilde kullanmak demektir. retim faktrlerinin fiyatlarnn firma iin veri olduunu kabul edelim. Bu durumda bir faktrn her biriminin firmaya maliyeti 88

na blnmesi ile bulunur. Yani

ayn olaca iin bu faktrn ortalama verimliliinin en yksek olduu nokta retim maliyetinin en dk olduu noktadr. Ama firma tek faktrle retim yapmamaktadr. Miktar sabit bile olsa en azmdan bir baka faktr dala vardr. O halde firma hangi faktr bileimini veya hangi blgedeki bileimlerden birini seecektir? Sorunun cevabm kolaylatrmak iin faktrlerden birinin iktisad birinin serbest olduunu dnelim. Diyelim ki B'nin fiyat sfrdr, A'nm fiyat pozitifdir. Firma sadece A faktr iin bir bedel demek zorunda olduu iin A'nm en etkin olduu faktr bileimini seecektir. A faktrnn en etkin olduu faktr bileimi sabit miktardaki B ve Oa, kadar A'dr. nk bu kadar A kullanldnda A'nm ortalama rn azamdir. A iktisad, B serbest faktr iseler firma a, noktasndaki faktr bileimini tercih edecektir. imdi sabit faktrn bir fiyat olduunu, deiken faktrn fiyatmm sfr olduunu dnelim. Firma A'dan istedii kadar kullanacak ve bir bedel demeyecektir. Bu durumda hedef B iin yaplan deme karlnda en yksek rnn elde edilmesidir. Yani B faktrnn ortalama verimlilii maksimum olmaldr. Bunu salayan faktr bileimi a 2 noktasmm gsterdii 'aktr bileimidir. Sabit miktardaki B ile birlikte firma Oa2 kadar A faktr kullanmaldr. nk, grld gibi bu noktada B faktrnn ortalama rn (veya A faktrnn toplam rn) maksimumdur.21 O halde A serbest, B iktisad faktr iseler firma Oa2 kadar A kullanacaktr. te bu iki nokta, a, ve a2, retimle ilgili ayr blgenin snr talardr. Birinci blge orijinle a, noktas arasndaki blgedir. Bu blgede A'nm miktar bydke hem A'nm hem de B'nin etkinlikleri artmaktadr, yani ortalama rnleri artmaktadr. Ortalama rnler artarken firmann faktr kullanmm durdurmas akll bir davran olmaz. O halde firmann birinci blge iindeki bir faktr bileimini semeyeceim syleyebiliriz. a 2 noktasmm sanda, III. blgede, hem deiken hem de sabit faktrn ortalama verimliklerinin azalmakta olduunu gryoruz. O halde firmann bu blgedeki bir faktr bileimini de semeyeceini syleyebiliriz. I. ve III. blgeler darda kaldna gre firmann hareket alam olarak geriye ikinci blge kalmaktadr. Bu blgenin
21

Baknz: s. 88.

89

sol snrnda A'nm ortalama rn maksimumdur, sa snrnda da B'nm ortalama rn. B'nin fiyat sfr ise firma a, noktasn, A'nm fiyat sfr ise a 2 noktasn tercih edecektir. Her iki faktrn de fiyat pozitif ise firma a, ve a 2 noktalar arasndaki bir faktr bileimini tercih edecektir. Bu blgede A'nm ortalama rn azalmakta B'nin ortalama rn artmaktadr. Firmann hangi faktr bileimini seecei faktrlerin nisb fiyatlarna bal olacaktr. , Bu aklamalar arasmda yer alan bir zellii okuyucunun dikkatine yeniden sunmak istiyoruz. Firmann rasyonel hareket alan olduunu belirttiimiz ikinci blgede deiken faktrn marjinal rn azalmaktadr. Veya rasyonel hareket alan iinde her noktada azalan marjinal verim kanunu geerlidir. UZUN DNEMDE RETM VEYA LEN VERM Firma faktrlerin her birinin miktarlarn deitirerek rn miktarn deitirebilir. Btn faktrlerin deitirilebilmesi ancak uzun dnemde mmkndr. boyutlu diyagramdaki faktrlerinden ikisi de deiken olarak alnnca ksa dnemden uzun dneme geilmi olmaktadr. lek ve lein Verimi A ve B inputlarmm ayn oranda artrlmalar veya ayn sabit say ile arplmalar retim leinin deitirilmesidir. Bunun bir sonucu olarak rn miktarnda meydana gelen deiiklik lein verimi olarak adlandrlr. retimde kullanlan inputlarn her biri belli bir oranda artrldnda rn miktar da ayn oranda artyorsa lein sabit verimi durumu ile kar karyayz demektir. rndeki art oran inputlarn art oranmdan bykse lein arttan verimi, rndeki art oran inputlarn art oranndan kkse lein azalan verimi sz konusudur.22 Demek oluyor ki inputlarn her birini mesel iki kat artrrsak rn de iki kat artabir. lein verimi sabittir. Ama mutlaka byle olmas gerekmez. nputlar iki kat artrld halde rn mesel kat artabilir. Bu durum, lein artan verimi durumudur. Veya in12

Trke kitaplarn ounda ingilizcedeki "returns to scale" terimi "lee gre getiri' terimi ile karlanmaktadr. Biz "lein verimi" teriminin daha uygun ve daha gzel bir trke karlk olduunu dnyoruz. Ve "diminishing returns"n trkedeki yerlemi karlnn "azalan verimler" olduunu hatrlatmak istiyoruz.

90

putlar iki kat artmken rn bir buuk kat artabilir. Bu da lein azalan verimi durumudur. Durumu nce ekil zerinde grmee alalm. ekil 3.6'da OAB dzlemi zerine izilen OK dorusu zerindeki P ve R noktalar iki farkl input bileimi temsil etmektedirler. OP uzunluu PR'ye eittir. O halde R noktasmdaki A faktr miktar, Oa2, P noktasmdaki A faktr miktarnn tam iki katdr, a, ve a,a2 birbirlerine eittirler. Ayn ekilde Ob, ve b,b2 birbirlerine eittirler. Yani P'den R'ye gemekle B faktrnn miktar da iki kat olmutur. OK dorusu zerindeki deiik faktr bileimleri ile elde edilebilecek azam rn miktarlar o noktalardan retim yzeyine klan dikmelerin uzunluu ile temsil edilmektedir. Veya retim yzeymi tabana dik olarak ve OK dorusu zerinden kesersek aldmz kesitin st kenar bize rn miktarlarn verecektir. ekil 3.7'de A,B olarak iaretlenen eksen ekil 3.6'daki OK dorusudur. Bu eksen A'nm ve B'nin deiik miktarlarn gstermektedir. Faktrlerin her ikisi de deikendir. Dik eksen rn miktarlarn gstermektedir. lek deimesinin rn miktarn ayn oranda artrmas orijinden kan dorusal bir toplam rn erisi ile gsterilmitir. Artan verim halinde bu eri yatay eksene dbkey, azalan verim halinde ise ibkey olmaktadr. lein verimi ile ilgili aklamalar retim fonksiyonu yardm ile tekrarlamak faydal olabilir. A ve B faktrleri kullanarak X retildiini kabul ettiimize gre retim fonksiyonunun x = f (a,b) olarak yazabiliriz. Bir fonksiyonun bamsz deikenleri k gibi sabit bir say ile arpldnda baml deiken k A ile arplm gibi deiiyorsa bu fonksiyon homojendir. A'nin deeri fonksiyonun derecesini gsterir. X = 1 ise bu fonksiyon birinci dereceden homojen bir fonksiyondur. Byle bir fonksiyonda inputlar iki ile arplmsa rn de 2 ile arplm gibi artar. Yani lein verimi sabittir. Buna dorusal homojen retim fonksiyonu da denir. Aktr ki X > 1 ise lein artan verimi X < 1 ise lein azalan verimi sz konusudur. lek verimliliinin farkl oluunun sebepleri nelerdir? verim halini ayr ayr ele alalm. Btn inputlar belli bir oranda artrdmzda rnn de ayn oranda artmasn beklemek tabidir. Btn inputlar iki kat yaptk. rnn de iki kat olmas gerekmez mi? Dolays ile btn 91

ekil s 3.6 retim leinin deimesi.

retim fonksiyonlar dorusal homojen deiller midir? lk bakta bu soruya hayr demek gerekten gtr. Nitekim lein verimi kavram bu bakmdan tartmal bir kavramdr. Baz iktisatlar eer btn inputlar ayn oranda artrlabiliyorlarsa rnn de mutlaka ayn oranda artacam yani artan ve azalan verim durumlarnn sz konusu olamayacan ileri srerler. rn farkl bir oranda etkileniyorsa bu btn inputlarn ayn oranda artrlamamasnn bir sonucudur, derler. Bu gre gre, biraz sonra zerinde duracamz, retimin lei bydke firmann idaresinde etkinliin azalaibilecei iddias doru kabul edilemez. retim lei daha byk hale geldii iin firma eskisi kadar iyi idare edilemiyorsa bu, idare inputunun dier inputlar oranmda artrlamam olmas demektir. Eer belli bir tesisi kullanarak belli miktarda rn elde eden bir firma ayn tesisin kusursuz bir benzerini kurar ve iletirse bu iki tesisin toplam retim hacmi birinci tesisin retim hacminin tam iki kat olacaktr. lein sabit verimi sonucunu veren dorusal homojen re92

lein deiik verimleri.

tim fonksiyonlar matematik zellikleri yznden son derece kullanl olduklar iin iktisat teorisinde en sk rastlanan retim fonksiyonlardr. te yandan, ekonominin btn iin tahmin edilen retim fonksiyonlarnn dorusal homojen bir fonksiyondan ok farkl olmad sonucunu veren aratrmalar da vardr. lein artan verimini aklayabilmek iin ileri srlen gerekelerden biri inputlarm miktarlar arttka bunlardan bazlarnn daha ihtisaslam hale gelecekleri yani input kullanmnda etkinliin artacadr. Bir baka gereke boyutlarla ilgilidir. Bir ambarn boyutlarn iki misli byttmzde, ambarn hacmi veya depolama kapasitesi iki ile deil ikinin kp olan sekiz ile arplm gibi artacaktr. retim lei byd zaman rnn inputlardaki art oranndan daha kk bir oranda artmasnn sebebi olarak firmann idaresindeki etkinliin azal gsterilmektedir. lek bydke firma iinde krtasiyecilik artmakta, haberleme ve kontrol glemekte ve lein verimi azalmaktadr. Ern Erileri retim teorisi blmnde imdiye kadar ele aldmz bo93

yutlu retim yzeyi eklinin eitli kesitlerine bir yenisini ekleme zaman geldi. imdiye kadar retim yzeyini BOA dzlemine dik dzlemlerle kesmitik. Bu dik dzlemlerden biri A eksenine (ya da B eksenine) paraleldi, teki de balang noktasmdan geiyordu. Birinci kesitte azalan verim kanunu veya deiken oranlar kanunu ile, ikincisinde lein verimi konusu ile kar karya idik. imdi alacamz kesit BOA dzlemine dik deil paralel olacak. rn miktarn gsteren X ekseninin herhangi bir noktasmdan tabana paralel bir kesit alacaz. Bu kesit zerindeki her noktann tabana uzakl ayndr. Kesitin d kenar, yani aldmz kesitin retim yzeyi zerindeki noktalarnn geometrik yeri A ve B inputlannm deiik bileimleri ile elde edilen eit rn miktarlarm gsteren bir eridir. Bu erinin her noktasnn tabana uzakl ayndr. Mesel zaman birimi bana 50 birimlik bir rn miktardr. Bu 50 birimlik rn elde etmek iin iki inputu deiik miktarlarda bir araya getirmek gerekmektedir. Bu input miktarlarn kesitin kenarndaki noktalarn tabandaki izdmnden okuyabiliriz. ekil 3.8.
x

ekil: 3.8 retim yzeyinden ern erisine.

94

imdi, daha nce de yaptmz gibi, boyutlu ekli iki boyutlu hale getirelim. boyutlu eklin tabana dik kenarn, yani X eksenini ortadan kaldralm. Yukarda elde ettiimiz kesitin kenar izgisini BOA dzlemi zerine indirelim. ekil 3.9. Bu iki boyutlu eklin nc boyutu eksenler arasna izilen erinin her noktasmda ayn olan rn miktardr; zaman birimi bama 50 birim X gibi. Eri zerinde bir ynden tekine hareket rn miktarn deitirmez, inputlarn miktarlarn deitirir. Mesel K noktasmda B inputundan b kadar ve A inputundan a, kadar kullanld halde, L noktasnda B'nin miktar b?, A'nnki de a2 olmutur. Elde edilen rn miktar ayndr.

ekil: 3.9 Ern erisi.

Deiik input miktarlar ile elde edilebilecek ayn rn miktarn gsteren bu eriye ern erisi ad verilir. ekil 3.8'deki kesitin aasndan ve yukarsndan saysz kesit alnabilir. Yukarya doru hsr yeni kesit daha byk bir rn miktarm gsterir. Bu kesitlerin herbirinin izdmn OAB dzlemi zerine izersek tketici farkszlk paftasna benzeyen bir 95

ekil elde ederiz. ekil 3.10. Bu erilerden birinden hareket ederek sa tarafa geildiinde rn miktar artmakta, sol tarafa hareket edildiinde rn miktar azalmaktadr. ekilde en dk rn miktarn X, ern erisi, en yksek rn miktarm X 5 ern erisi temsil etmektedir.

L a

C Q

0 A faktr miktar ekil: 3.10 Ern paftas.

Okuyucunun hemen dikkatini ekecei zere ern erileri tketicinin farkszlk erilerine ok benzemektedir. Farkszlk erisi iki malm deiik miktarlar kullanlarak elde edilebilecek eit tatmin seviyesini gsterir. Ern erisi ise iki inputun deiik miktarlar kullanlarak elde edilebilecek eit rn miktarm gsterir. Ern Erilerinin zellikleri Ern erileri her bakmdan tketici farkszlk erilerine benzerler. Negatif eimlidirler, orijine dbkeydirler ve ayn paftadaki ern erileri birbirlerini kesmezler. Ern erileri negatif eimlidirler. nk eksenlerde gsterilen inputlarn marjinal rnleri pozitifdir. Bunlardan sadece 96

birini artrrsak rn miktarnn mutlaka azaltlmas gerekecektir. Aslnda, ern erilerinin de pozitif eimli blgeleri vardr. Ama tpk tketici farkszlk erilerinde olduu gibi bu blgeleri hesaba katmyoruz. Niin byle yaptmz biraz sonra srt izgileri bal altnda aklayacaz. Ern erileri orijine dbkeydirler. Bunun sebebi eksenlerde gsterilen inputlarn birbirleri ile ikamesinin her faktr mevcudunda ayn kolaylkla gereklememesidir. Faktrler birbirlerini tam olarak ikame edebilselerdi ern erisi dz izgi halini alrd. kamenin tam olmamas demek inputlardan birinin miktar arttka teki input yerine bu inputun konmasmm gittike glemesi demektir. A inputunun miktarn birer birim artrdmzda bu artlar B inputunun gittike klen miktarlarda azal ile telfi edilecektir. Veya B'nin eit miktarlarda azalnn yarataca rn kaybm telfi edebilmek iin gittike artan miktarlarda A inputu kullanmak gerekecektir. Bu dbkeyiik zelliine az sonra azalan marjinal teknik ikame haddi ilkesi ad altnda tekrar dneceiz. Ayn paftadaki ern erileri birbirlerini kesmezler. Bunu kesime durumunun nasl bir sonu vereceini gstererek aklayalm. ekil 3.11'de X, ve X 2 ern erileri K noktasnda birbirlerini kesmektedirler. Bu noktada b, kadar B inputu ve a, kadar A inputu kullanlarak belli bir miktarda X rn elde edilmektedir. K ve L noktalar X 2 ern erisi zerindedirler. O halde bu noktalarn temsil ettii rn miktarlar eittir. imdi, K ve M noktalar X, ern erisi zetridedirler. K ve M noktalarnn temsil ettikleri rn miktarlar da birbirlerine eittir. Demek oluyor ki L ve M noktalarnn temsil ettikleri rn miktarlar da birbirine eit olmaldr. Bu sonu retim fonksiyonu tanmna ters dmektedir, yani imknszdr. nk inputlarn en etkin ekilde kullanldklar varsaylmaktadr. Ve inputlarn marjinal rnleri pozitif dir. L noktasnn temsil ettii faktr bileiminin, Oa2 ve Ob2, M noktasmm temsil ettii faktr bileiminden. Oa2 ve Ob3, daha fazla miktarda rn vermesi gerekir. nk her iki noktada A inputunun miktarlar ayndr ama L noktasnda daha fazla B inputu kullanlmaktadr. L ve M noktalarnn gsterdii rn miktarlar birbirlerine eit olamazlar.

97

ekil s 3.11 Ern erileri kesimezler.

Marjinal Teknik kame Haddi Ern erilerinin herhangi bir noktadaki eimlerine marjinal teknik ikame haddi ad verilir. Bu da tketici , farkszlk erilerini incelerken grdmz marjinal ikame haddi kavramna ok benzer. Zaten teknik kelimesi bu iki kavram birbirinden ayrmak iin konulmutur. Marjinal teknik ikame haddi inputlardan birinin miktar bir birim artrld (azaltld) zaman, rn miktarnn ayn kalabilmesi iin, teki inputun miktarmda ka birimlik bir azal (art) olmas gerektiini gsterir. Aa Bu ifade, ern erisine belirli bir noktadan izilen teetin eiminin negatifi demektir. ekil 3.12'de K noktasndan L noktasna gei B'nin miktarn b,b2 kadar azaltmaktadr. Yukardaki denklemde Ab bunu gstermektedir. Ayn hareket A'nm miktarn a,a2 kadar artrmaktadr. Bunu da Aa gstermektedir. Deimenin son derece kk olmas durumunda, yani K ve L noktalarnn adeta akmas durumunda, Ab/Aa, o noktada ern
A b

MTH b J =

98

erisine izilen teetin eimini verir. Eim a asnn tanjantna eittir. Marjinal teknik ikame haddi A inputunun miktarnda bir birimlik bir deimenin B inputu miktarnda ka birimlik bir deimeyi gerektirdiini gsterir. Inputlardan biri artarken dieri azaldndan Ab/Aa'nm iareti eksidir. Bu eksiyi ortadan kaldrmak istediimizde, yukardaki denklemde grld gibi, bir eksi iareti koyarz.

faktr

miktar

ekil: 3.12 Marjinal teknik ikame haddi.

Marjinal teknik ikame haddi faktrlerin marjinal fizik rnlerinin birbirine oranna eittir. Bunu yle gsterebiliriz. A'nm miktarndaki kk bir artn rn miktarnda meydana getirecei deime A'daki artn A'nm marjinal fizik rn ile arpmna eittir. Bu arpm, B'nin miktarnda meydana gelen azal ile B'nin marjinal fizik rnnn arpmna eit olmaldr ki rnde bir deime olmasn. Yani;
Aa X M F a = Ab X M F B

Bu eitliin her iki tarafn Aa X MF a 'ye blersek

MFa MFb ~ Ab Aa

elde edilir.

99

Azalan Marjinal Teknik kame Haddi Ern erilerinin zelliklerinden birinin orijine dbkeylikleri olduunu yukarda belirtmitik. Bu zellik, azalan marjinal teknik ikame haddi ilkesi olarak da adlandrlabilir. Ve bu durum inputlann birbiri yerine istenildii gibi geirilememelerinden domaktadr. Veya inputlar aras ikame tam ve kusursuz deildir. Bir inputun miktar artrldka teki inputun bu input ile ikamesi glemektedir. ekil 3.13'de K noktasna bakalm. 1 birim A ve b, birim B kullanlmaktadr. A'y bir birim artrdmzda B'de b,b2 kadar bir azalma olmaktadr. A'nm miktarn bir birim

ekil: 3.13 Azalan marjinal teknik ikame haddi.

daha artrrsak B'nin miktarnda b 2 b 3 kadar bir azalma olmaktadr. B'nin miktarndak azalmalarn gittike kld ak olarak grlmektedir. A'nm miktarlarmdaki art yani Aa sabit ve B'nin miktarmdaki azal yani Ab devaml klmekte olduu iin marjinal teknik ikame haddi klmektedir. A inputunun miktarn birer birim artrdmzda bu artlar B inputunun gittike klen miktarlar ile telfi edilmektedir. Baka bir syleyile A'rnn eit miktarlarda azalnn yol aaca rn kaybn 100

telfi edebilmek iin gittike daha fazla B mputu kullanmak gerekecektir. Ern erisinin orijine dbkey oluu faktrlerin birbirlerinin yerini kusursuz bir ekilde alamaylarn ifade eder demitik. Tam ikame halinde ern erisi dz izgi halini alacaktr. Faktrler hi bir ekilde birbirleri ile ikame edilemiyor ancak sabit oranlarda bir araya getirilebiliyorlarsa ern erileri dik al. ann kenarlar eksenlere paralel bir grnte olacaktr. Bu eriler ekil 3.14'de gsterilmitir.

faktr

miktar

i)

A faktr miktar (b)

ekil: 3.14 Faktr ikamesinin tam ve imknsz olduu durumlarda ern erileri.

kame Esneklii Ern erisinin dbkeylik derecesi arttka ikamenin gletii aktr. Bu ikamenin kolaylk veya glk durumu esneklik kavram ile de belirtilebilir. Ern erisi zerinde hareket faktrler arasndaki oran deitirdii gibi, MTH'ni de deitirmektedir. Bu deimelerin nisb byklklerini birbirine oranlarsak ikame esneklii katsaysn elde ederiz: Yani nputlar arasndaki orandaki nisb deime kame Esneklii = Marjinal Teknik ikame haddindeki nisb deime 101

Bu

(-f)
b

a A(MTHb,)

-s-

* (-)

A MTHba

MTIH b a MTH b a demektir. kame elsnekliinin sfr olmas ikamenin mmkn olmamas demektir. Katsaynn bymesi ikamenin kolaylatn gstermektedir. Srt izgileri Ern erilerinin zelliklerini sayarken bunlarn negatif eimli olduklarn sylemitik. Oysa ekil 3.8 ve 3.9'da grlen erilerin baz blmlerinin pozitif eimli olduklar grlmektedir. imdi bu elikiyi ortadan kaldralm. ekil 3.15'de X, iaretli ern erisi zerinde K ve L noktalarna dikkat edelim. Bu noktalarn zellikleri, bu noktalarda es-

A faktr ekil: 3.15 Srt izgileri

miktar

102

rn erisine izilen teetlerin A ve B eksenlerine paralel olmasdr.L noktasnda izilen teet B eksenine paraleldir. L'nin st tarafnda eri sa tarafa kvrlarak ykselmekte, L'nin altnda sa tarafa kvrlarak alalmaktadr. K noktasnda ise izilen teet A eksenine paraleldir. K'nin solunda eri negatif eimli, sa tarafnda ise pozitif eimlidir. Bu noktalarn iktisad adan nemleri de yle anlatlabilir. K noktasn ele alalm. L ve K noktalan arasmda bir noktadan balayarak K noktasma doru ern erisi zerinde hareket ettiimizde B faktrnn miktarn azaltyoruz, A'nmkini artryoruz. K noktasmda her iki faktrn kullanlan miktarlar a, ve b, olmutur. A'nn miktarn biraz daha arttrdmzda yani a, noktasnn sama getiimizde, B'nin miktarn ayn seviyede tutarsak rn miktar azalr. X, ern erisinin solundaki bir ern erisi zerine geilmi olur. A'nm marjinal rn negatif hale gelmi demektir. rnn azalmamas iin, yani X, ern erisi zerinde kalnmas iin, A'nm artan miktar ile birlikte B'nin de miktarnn artrlmas gerekmektedir. Ern erisinin K noktasmdan sonra pozitif eimli bir eri haline gelmesinin iktisad yorumu budur. Bir baka ifade ile X, ern erisinin K noktasnn samda kalan paras firma bakmndan anlaml hareket alannn dnda kalmaktadr. L. noktasnda durum ayndr, ancak faktrler yer deitirmitir. Artk B faktrnn marjinal rn negatif hale gelmektedir. rnn azalmamas, ayn kalmas iin E ile birlikte A'nm da artrlmas gerekmektedir. Firma ern erisinin L noktasmn stnde kalan ksmnda faaliyet gstermeyecektir. u halde firma bakmndan ern erisinin sadece L ve K noktalan arasmda kalan paras anlamldr. Bu para da negatif eimlidir. Firmann teki ern erileri zerinde eimin eksenlere paralel olduu, K ve L gibi, noktalar vardr. Bu noktalann birletirilmesi ile C ve D erileri elde edilir. Bunlara srt izgisi ad verilir. Firmann hareket alan srt izgileri arasmda kalan blgedir. C'nin solu ve D'nin sa rasyonel firma tarafndan tercih edilmeyecek iput bileimlerini gstermektedir. ERN ERLERNDEN TOPLAM RN ERLERNE Daha nce zerinde durduumuz toplam rn erilerini ern erilerini gsteren diyagramdan karabiliriz. Deiik oranlar kanununda inputlardan birini saibit tutmu dierini devaml 103

deitirmi ve toplam rn miktarlarn ekil 3.5'de bir eri ile gstermitik. ek 3.16'da B ekseninin herhangi bir noktasndan A eksenine paralel bir doru izdiimizde B'nin sabit bir miktar ile birlikte kullanlan A miktarlarn yatay eksenden okuyabiliriz. Her ern erisinin saysal deeri de bize gerekli ikinci veriyi, yani rn miktarn verecektir. ekil 3.16'mn alt parasnda yatay eksende B faktrnn sabit miktar b, ile birlikte kullanlan deiik A miktarlar, dey eksende ise rn miktarlar iaretlenerek A faktrnn toplam rn erisi izilmitir. Grlmektedir ki firmann ksa dnemde kulland faktr bileimlerinden sadece biri, a2b, bileimi, genileme yolu zerinde veya optimumdur. Faktrlerden ikisini de deitirmek mmkn olsa idi firmann hareketi genileme yolu zerinde olacak ve biz lek deitike toplam rnn nasl deitiini gene bu diyagramdan karabilecektik. EN DK MALYETLE RETM Hedefi kr maksimizasyonu olduuna gre firma ya belirli bir maliyetle mmkn olan en yksek rn miktarna ulamaa, ya da belirli bir rn miktarn mmkn olan en dk maliyetle elde etmee alacaktr. Durumu ern erilerinin yanna emaliyet erilerini koyarak ekil zerinde inceleyebiliriz. Emaliyet Erileri Emaliyet erisi, fiyatlar veri olan iki inputtan belirli bir harcama karlnda satn alnabilecek maksimum miktarlar gsteren bir dorudur. Tketicinin bte dorusuna ok benzer. Firmann inputlar iin harcayaca para toplamnn T lira olduunu kabul edelim. A ve B inputlarnn fiyatlar da sras ile f A ve f B olsun. Firma T lira harcayarak sadece A inputu satm almak isterse alabilecei maksimum miktar T/f A 'dr. Ayn ekilde sadece B inputu almak istediinde alabilecei maksimum miktar ise T/fB'dir. ekil 3.17'de A'dan ve B'den almabilecek azam miktarlar A ve B eksenleri zerinde K ve L noktalar ile gsterilmitir. Firma faktrlerden sadece birini satm almak isterse OL kadar A veya OK kadar B faktr satm alabilir. Ayn harcama miktar ile her iki inputtan da satm almak istemesi halinde satm alnmas mmkn olan bileimler K ve L noktalarn birletiren dz 104

A FoktSr miktar ekil: 3.16 Ern erilerinden toplam rn erisine.

izgi zerindeki noktalarn gsterdii bileimlerdir. Mesel M noktasmda firma A'dan a kadar ve B'den b kadar satn alabilecektir.

ekil: 3.17 Emaliyet erisi.

Emaliyet erisinin sa tarafmdaki noktalar satm alnmalar daha yksek bir harcamay gerektiren faktr miktarlarn gsterirler. Eri ile eksenler arasnda kalan alan ise T liranm tamamnn kullanlmad bir blgedir. Emaliyet erisinin eimi A ve B toputlarnn fiyatlarnn birbirine oranna eittir. nk eim a asnn tanjantdr, veva
O K

OL

- dir. Az nce sylediimiz gibi OK = T/U ve OL = T/f A '

T/U
T/f A

T fB

fA T ~

fA fB

Grlyor ki emaliyet erisinin eimi yatay eksendeki faktrn fiyatnn dey eksendeki faktrn fiyatna oranna eittir. 106

Faktr fiyatlar firma iin veri olduundan firmann az veya ok input satn almas input fiyatlarn, dolaysyla emaliyet erisinin eimini, etkilemez. Eimin deimesi input fiyatlar orannn deimesi demektir. te yandan fiyatlar veri ve harcama miktar sabitken emaliyet erisi belirli ve sabittir. Fiyatlar sabitken harcama miktarnn deimesi erinin saa veya sola paralel olarak kaymas sonucunu verir. Sa taraftaki eri daha byk bir harcama miktarn, sol taraftaki eri ise daha kk bir harcama miktarn gsterir. (Baknz : ekil 2.9 ve 2.10). Optimum nput Bileimi imdi firmann belirli bir maliyete katlanarak mmkn olas en yksek rn hangi input bileimi ile elde edebilecei meselesini ele alalm. Firmann harcayaca miktar T lira, inputlarn fiyatlar, f A , f :1 ve firmann retim fonksiyonu veridir. Ayn retim fonksiyonun verdii deiik ern erileri, x,x2, x3, x 4 ve K L emaliyet erisi ekil 3.18'de ayn eksenler arasna izilmitir. Firmaya en yksek rn verecek faktr bileiminin K L dorusu zerindeki
B

*4
*3

*2 o A

A faktr miktar ekil: 3.18 Optimum input bileimi: Sabit bir harcama ile en yksek rn.

107

noktalardan birinin temsil ettii bir bileim olmas gerekmektedir. nk firma bu dorunun sa tarafna geemez, bu daha byk bir harcamay gerektirir. Sol tarafnda da kalamaz, bu da veri olarak kabul ettiimiz T lirann tamamnn kullanlmamas demektir. Emaliyet erisi zerinde aradmz nokta D noktasdr. Sadece D noktasmda firma T lira harcayarak elde edebilecei en yksek rn elde etmektedir. D bir denge noktasdr. Niin byle olduunu emaliyet erisi zerindeki baka noktalan ele alarak gsterelim. C noktasmda firma gene T lira harcamaktadr. Ama x 2 ern erisi zerindedir. Emaliyet erisi zerinde C'den D'ye doru hareket ederse, yani B inputunun miktarn azaltr, A'nmkini artrrsa rn miktar artacaktr. nk bir ern erisinden daha sadaki bir ern erisine gemektedir. Bu durum D noktasna kadar devam edecektir. imdi de Firmann E noktasmda olduunu dnelim. Burada firmann kan E noktasndan, emaliyet dorusu zerinde, sol tarafa doru hareket etmesi, A'nm miktarn azaltp, B'nin miktann artrmasmdadr. Bylece gittike artan rn miktarlarna ulaabilecektir. Bu hareket de gene D noktasna kadar devam edecektir. D'den saa veya sola hareket firmay mutlaka daha dk bir ern erisine kaydracaktr. C ve E noktalar denge noktas deillerdir. Firmann belirli kstlamalarla elde edebilecei en yksek rn x 3 ern erisinin gsterdii rndr. Bu da a ve b input bileimi kullanlarak elde edilmektedir. Konuyu teki bak asndan da ele alarak ayn sonuca ulaabiliriz. Yani firmann belirli bir rn en dk maliyetle elde etmek istediini varsayabiliriz. Bu da ekil 3.19'da gsterilmitir. Firmann amalad retim miktar x 3 ern erisi ile gsterilmitir. Firmann bu rn en dk maliyetle elde etmesi iin yapmas gereken ey input miktarlarn a ve b olarak tespit etmesidir. Yani D noktas firmann arad zm vermektedir. C noktas ve E noktas her ne kadar ayn rn miktann vermekte iseler de bu noktalar denge noktalar olamazlar, nk ayn rn daha byk bir maliyetle elde edilmektedir. D noktas K 2 L 2 emaliyet erisi zerindedir, oysa C ve E noktalar K 3 L 3 emaliyet erisi zerindedirler. K 2 L 2 'den daha dk bir maliyet seviyesi ise mmkn deildir. nk bu takdirde daha dk bir bir ern erisi zerine geilecektir. 108

ekil: 3.19 Optimum input bileimi: E dk harcama ile belli miktarda rn.

ster 3.18, ister 3.19 numaral ekilde olsun D noktalarnn zellii ayndr. Bu da ern erisinin emaliyet erisine teet oluudur. D noktasnda her iki erinin eimleri birbirine eittir. Daha nce grdmz gibi emaliyet erisinin eimi input fiyatlarnn birbirine oranna, ern erisinin eimi ise inputlarn marjinal fizik rnlerinin birbirlerine oranma eitti. Teet noktasnda bu ikisi birbirine eit olduuna gre
_M
a

fB

Mb

'

fA

yazabiliriz. Bu da
_ M

fA

MB

fB

demektir. Firma faktrlere harcad paray iki faktr arasmda o ekilde blecektir ki birine harcad son lira ile ikincisine harcad son lirann rne katklar birbirine eit olsun. Bu durumda A'ya harcanan son liranm A'dan alnp B'ye transfer edilmesi, 109

yani bir liralk A'dan vazgeerek bir liralk B satn alnmas rn miktarnda bir art yaratmaz, tersine rn azaltr. Oysa bu eitlik salanmad zaman faktrlerin birini dieri ile ikame etmek rn artrr. A'ya harcanan son lirann rne katks B'ye harcanan son liranm rne katksndan bykse firmann kan B'ye harcad son lira ile A inputu satm almaktr. Bu transfer yukardaki eitlik salanncaya kadar devam edecektir. Faktr saysnn ikiden fazla, mesel N, olmas durumunda yukardaki eitlii Ma fA __ M b " " f B" _
~

_
"

Mn
FN

olarak yazmamz gerekecektir. Burada da tketici teorisinin bizi ulatrd bir sonula imdi ulatmz sonucu karatrabiliriz. Tketici veri olan parasn eitli mallar arasnda o ekilde bltryordu ki bir maln marjinal faydasnn o malm fiyatna oram btn mallar iin birbirine eit oluyor ve ancak bu artla tketici mmkn olan en yksek fayday salayabiliyordu. imdi ulatmz sonu hemen hemen ayn sonutur, fark marjinal fayda yerine marjinal rnn gemi olmasdr. Tahlilin mantnda hibir fark yoktur. GENLEME YOLU Firmann retim hacmini bytmesi veya kltmesi her zaman mmkndr. retim fonksiyonu ve input fiyatlar veri iken firma daha az veya daha ok input kullanarak, daha az veya daha ok harcama yaparak, retim hacmini deitirebilir. Bu deiiklik srasmda yukarda akladmz teetlik artnn her zaman gz nnde bulundurulmas gerekecektir. Firmann harcama miktarn arttrdn dnelim. Bu demektir ki emaliyet eri* leri birbirlerine paralel olarak saa doru kayacaktr. Bu emaliyet erilerinin herbiri bir noktada bir ern erisine teet olacaktr. ekil 3.20'de gsterilen en dk maliyet seviyesinden balayan firma ilkin D, noktasnda dengededir. Maliyeti bir sadaki emaliyet erisinin gsterdii seviyeye kardnda D 2 noktasmn gsterdii input bileimini tercih edecektir. Harcamalarn daha da artmas reticiyi sras ile D 3 ve D 4 noktalarna geirir. Bu teet noktalarnn saysn alabildiine artrabiliriz. Bu noktalarn 110

birletirilmesi ile elde ettiimiz eriye genileme yolu ad verilir. Firma retim hacmini deitirirken ancak bu yol zerinde hareket ederse en dk maliyetle retim artlarn yerine getirmi olur.

ekil: 3.20 Firmann genileme yolu.

Genileme yolunun ekli retim fonksiyonunun zelliine baldr. retim fonksiyonu birinci dereceden homojen ise, yani lein sabit verimi sz konusu ise, genileme yolu orijinden balayan bir dz izgidir. Bu demektir ki retim hacminin artmas inputlar orannn deimesine yol amaz. Firma btn retim seviyelerinde inputlan ayn oranda, mesel 1 birim A, 2 birim B gibi, bir araya getirerek faaliyette bulunur. retim fonksiyonunun birinci dereceden dorusal olduu ve olmad durumlarla ilgili genileme yollan ekil 3.21'in a ve b paralarnda gsterilmitir.

111

ekil! 3.21 retim fonksiyonu ve genileme yolu: (a) Dorusal retim fonksiyonu, (b) Dorusal olmayan retim fonksiyonu.

112

3. 2. MALYET TEORS
retim teorisinin birinci kesiminde retimin fizik kanunlar, ve input fiyatlar ve teknoloji veri iken optimum input bileimi konular zerinde durduk. Bu kesimde dikkatimizi maliyet kavramna eviriyoruz. ktisat teorisinin ok nemli kavramlarndan biridir maliyet. Bir kere firmann amac krm azamletirilmesidir. Kr, sat hslat ile maliyet arasndaki farktr.Bu farkm maksimum olabilmesi iin maliyetin minumum olmas gerekir. Maliyet nedir ve ne zaman minumum olur? sorusu son derece nemlidir. Ayrca fiyat oluumunu aklamakta kullanlan iki kavramdan biri olan arz, zellikle tam rekabet artlarnda, maliyetle ok yalandan ikilidir. Son bir nokta firmann denge sat hacminin belirlenmesinde marjinal maliyet kavramnn zel bir yeri vardr. Bu ksa aklamalar bile maliyet kavramn daha yakndan tanmann niin nemli olduunu gstermee yetecektir. ALTERNATF MALYET VEYA TOPLUMSAL MALYET Maliyet deiik ekillerde anlalabilen bir kavramdr. ktisat teorisinde bugn maliyet dendii zaman akla alternatif maliyet gelmelidir. Alternatif maliyet, bir eyi elde edebilmek iin vazgemek zorunda kaldmz eydir. ktisat insan ihtiyalarm karlamakta kullanlacak kaynaklarn kt olmasnn ortaya kard bir bilim disiplinidir. htiyalarn karlanmas olaynda nce ihtiya duyulan mal ve hizmetler sz konusudur, sonra da bunlar retmek iin kullanlacak imknlar. Herhangi bir anda mevcut olan mal ve hizmetler ihtiyalara kyasla snrl olduu gibi yeni mal ve hizmet retiminde kullanacamz kaynaklar da ayn ekilde snrldr. u halde X 113

maln retmek iin kullandmz kaynaklar mesel Y maln retmek iin artk kullanamayz. Bylece belirli bir miktar X mal rettiimiz zaman belirli bir miktar Y malndan vazgemiiz demektir. Elde ettiimiz X'in alternatif maliyeti vazgemek zorunda kaldmz Y mal miktardr. X'in alternatif maliyeti vazgetiimiz Y mal miktardr dediimizde bir kaynak tahsisi olayna atfda bulunduumuz ortadadr. X'i retmek iin kullandmz inputlarla artk Y mal retemeyiz. Bu yzden alternatif maliyet kavramm toplumsal maliyet olarak anlamak da mmkndr. PARASAL MALYET Bir firma bakmndan belirli bir rnn maliyeti retimde kullanlan btn inputlarm para cinsinden deeridir. Bu inputlarrn bir ksmn firma satn almakta veya kiralamakta, bir ksmna zaten sahip bulunmaktadr. Ak Maliyet veya Yaplan demeler Firma satn ald ve kiralad inputlar iin bir bedel demektedir. Bu demelerin toplam maliyeti oluturan kalemlerden biridir. idaresi veya muhasebe teknikleri asndan maliyet ve demeler bir bakma eanlamldr. Ne var ki iktisatnn dilindeki maliyet bundan daha geni kapsaml bir kavramdr. Herhangi bir deme yaplmad halde mevcut olan maliyet kalemleri veya zmn maliyetler yaplan demelere eklenmektedir. Zmn Maliyet Firma sahip olduu faktrleri retim iin kullandnda bunlar bakasna kiralamak imknndan vazgemektedir. Mteebbis kendi emeini veya zamann kendi iine harcad zaman bu emei bakasna satmak ve karlnda bir cret geliri elde etmek imknndan vazgemitir. Yapt retimin kr-zarar deerlendirmesini yaparken kaybettii bu cret gelirini maliyetin iine sokmaldr. Bu cret geliri mteebbisin bir bakasnn yannda alarak elde edebilecei en yksek cret geliridir. Bakasndan bir sermaye maln kiralayan mteebbis bunun karln para olarak demektedir. Kendi sahip olduu bir sermaye maln 114

kullandnda hi bir deme yapmamaktadr ama o sermaye malm bir bakasna kiraya verse idi elde edebilecei en yksek bedeli kaybetmektedir. Bu kayp bedel maliyet hesabna girmelidir. Grlyor ki iktisat teorisinin maliyet kavram muhasebecinin maliyet kavramndan farkldr. Muhasebecinin maliyet kavram, ilke olarak, yaplan demeler toplamdr. ktisatnn maliyet kavramnda demelerin toplam ile birlikte zmn maliyetler de hesaba katlmaktadr. DNEM UZUNLUU VE MALYETLER Maliyetler ksa ve uzun dnem maliyetler olarak ikiye ayrlmaktadr. Daha nce de zerinde durulduu gibi ksa ve uzun kelimeleri iktisat teorisinde takvim zaman birimlerini anlatmak iin kullanlmazlar. Ksa dnem aydr, uzun dnem alt yldr denemez. Dnemin ksal veya uzunluu zaman sresi ile deil her eyin deiken olup olmamas ile ilgilidir. retim teorisinde btn inputlar deikense uzun dnemden, inputlarn hi deilse biri sabitse ksa dnemden sz edilmektedir. Uzun dnem her eyin deitirilmesine yetecek kadar uzun bir zaman parasdr. Ksa dnem ise her eyi deitirmee yetecek olandan daha ksa bir zaman parasdr. Hemen tahmin edilebilir ki ksa veya uzun dnem endstriden endstriye, firmadan firmaya hatta ayn firma iin bir durumdan bir baka duruma fark gsterebilecek olan zaman sreleridir. Maliyetler retimle ilgili olduuna gre ksa dnem inputlardan hi deilse birinin sabit olduu bir durum iin, uzun dnem de btn inputlarn deiken olduu bir durum iin kullanlmaktadr. KISA DNEM MALYET KAVRAMLARI Firma retimde kulland inputlarn bazlarn istedii gibi deitirebilir. Herhangi bir ham maddeden hi satm almayabilir veya ok miktarda satm alabilir. Baz inputlar ise istedii anda deitiremez. Mesel kurulu bir tesisi ar, tam veya eksik kapasite ile altrabilir ama bu tesisin apn istedii anda deitiremez. Bu, belirli bir zaman gerektirir. te yandan firma bir takm szlemeler yapmtr. Bunlar personel altrlmas ile ilgili ola115

bilecei gibi baka alanlarda da olabilir. Szleme sreleri sona ermeden firma bunlarn koyduu snrlar istedii gibi deitiremez. Az yukarda iaret edildii gibi ksa dnemden kast budur. Sabit ve Deiken Maliyetler Ksa dnem maliyetleri, yukardaki aklamadan hemen tahmin edilebilecei gibi, ikiye ayrabiliriz. Birincisi, retim miktar ne olursa olsun firmann katlanmak zorunda olduu maliyeti ifade eder. Buna sabit maliyet (veya maliyetler) denir. Sabit maliyet retim miktar sfr olsa bile firmann katlanmak zorunda olduu maliyettir. F'irma retimi durdurduunda maliyetlerin tmnden kurtulamaz. Tesisin baklmas, korunmas iin yaplmas gerekenler vardr. Szlemeden doan giderler vardr. Bu gibi kalemler sabit maliyetleri olutururlar. Ksa dnem maliyetlerin ikincisi, deiken maliyettir (veya deiken maliyetler). Deiken maliyet, retim miktarnn bir fonksiyonu olarak deien maliyet demektir. Firma retim hacmini artrmak istediinde daha fazla ham madde satn alr, daha fazla ii altrabilir, daha fazla elektrik kullanr. Bu miktarlar deitike bunlar iin yaplan demeler de deiecektir. retim miktar sfr olduu zaman deiken maliyet de sfrdr. Toplam Sabit Maliyet, Toplam Deiken Maliyet Ve Toplam Maliyet retim sfr olsa bile var olan maliyetlerin toplamna toplam sabit maliyet, herhangi bir retim hacminde deiken maliyet kalemlerinin toplamna da toplam deiken maliyet denmektedir. Bu ikisinin toplam belirli bir retim hacminin toplam maliyetini vermektedir. ekil 3.22'de bu eri gsterilmitir. TSM erisi toplam sabit maliyeti gstermektedir. retim miktar ister sfr olsun ister herhangi bir pozitif rakam, TSM ayndr. Erinin X eksenine paralel olmasnn anlam budur. Toplam deiken maliyet erisi TDM olarak iaretlenmitir. retilen miktar sfr olduu zaman TDM sfrdr, bu yzden bu eri orijinden balamaktadr. retim miktar ile birlikte TDM ykselmektedir. ekilde grld gibi TDM'nin artmm hz retim seviyesi ile birlikte deimektedir. Bu daha nce zerinde 116

Toplam maliyet

ekil: 3.22 Ksa dnem toplam maliyetler.

durduumuz deiken oranlar kanununun bir sonucudur. Firma retimini artrmak iin gittike daha fazla miktarda deiken input satn almakta ve bunu miktar sabit olan inputla (veya inputlarla birlikte kullanmaktadr. Balangta deiken input miktarnn artrlmas artan marjinal verim halini ortaya karabilir ve bu durumda bu inputun toplam rn erisi aaya doru dbkeydir. Yani deiken inputun marjinal rn gittike bymektedir. Belirli bir noktaya geldikten sonra artk azalan verimler hali grlmee yani marjinal rn klmee balar. Bu blmnde toplam rn erisi aaya doru i bkeydir. Baknz ekil 3.5. imdi zerinde durduumuz TDM erisinin ek ile toplam rn erisinin ekli arasndaki iliki aktr. Artan verimlerin geerli olduu retim miktarnda, input fiyatlarnn veri olduu varsaym ile, deiken inputlar iin yaplan eit harcamlar retime gittike daha byk katkda bulunmakta ya da elde edilen her yeni birim mal daha kk bir maliyetle elde edilmektedir. Bu TDM erisinin eiminin balang noktasndan sonra gittike klmesini veya erinin X eksenine i bkey olmasn gerektirmektedir. Azalan verim blgesine girildiinde deiken 117

input veya inputlar iin yaplan eit harcamalar toplam rn gittike daha kk miktarlarda artrmakta veya her yeni birim rn eskisinden daha byk bir maliyetle elde edilmektedir. Bu yzden TDM erisi artk X eksenine dbkey hale gelmitir. Toplam maliyet toplam sabit maliyetle toplam deiken maliyetin toplamna eit olduundan ekil 3.22'deki TM erisi TSM ve TDM erilerinin dey olarak toplanmas e elde edilmitir. Her retim seviyesinde TM erisi ile TDM erisi arasmdaki dey uzaklk sabittir ve toplam sabit maliyete eittir. Bu erinin dikkate deer baka zellikleri TSM erisinin balad noktadan balamas ve eiminin, btn retim seviyelerinde, TDM erisinin eimine eit olmasdr. Genileme yolu ile toplam maliyet arasndaki iliki uzun dnem maliyet erileri hakkndaki aklamalardan sonra ele alnacaktr. Ortalama Sabit, Ortalama Deiken ve Ortalama Toplam Maliyetler Toplam maliyet belirli bir retim hacminin maliyetidir. Bu toplam maliyet rakamnn retim hacmine blnmesi bir birimin maliyetini veya ortalama maliyeti verir. ekil 3.22'deki toplam maliyetlerin her biri iin bir ortalama vardr. Bunlar sras ile ortalama sabit maliyet, ortalama deiken maliyet ve ortalama toplam maliyettir. Bu ortalama eriler ekil 3.23'de bir arada gsterilmilerdir. Ortalama sabit maliyet devaml olarak azalan bir eri ile gsterilir. nk sabit bir rakam, TSM, gittike byyen retim miktarlarna blnmektedir. retim miktar bydke OSM erisi X eksenine yaklamaktadr. Ortalama deiken maliyet genellikle U eklinde bir eri olarak izilir. Bunun sebebi toplam deiken maliyet erisinin ekil 3.22'de gsterilen zelliklere sahip olduunun kabul edilmesidir. retim hacmi bydke balangta ortalama deiken maliyet azalmakta, bir noktadan sonra ykselmektedir. Ortalama toplam maliyet hakknda sylenmesi gerekenler ODM hakknda sylenenlerin ayndr. Ayn sebeplerle bu eri de U eklinde izilmektedir. Ancak ekil 3.23'de ak olarak grld118

 gibi ODM ve OTM erileri birbirlerine paralel deillerdir. nk bu iki ortalama eri arasndaki dey mesafe ortalama sabit maliyete eittir. retim bydke OSM klmekte ve bylece OTM ve ODM erileri birbirlerine yaklamaktadr. Burada gzden kamamas gereken bir baka nokta marjinal maliyet erisinin OTM ve ODM erilerinin her birini bu erilerin minimum noktalarnda kestiidir.

ekil: 3.23 Ksa dnem ortalama maliyetler ve marjinal maliyet.

Marjinal Maliyet Marjinal maliyet retim miktarn bir birim arttrdmzda toplam maliyette meydana gelen deimedir. Bunu toplam maliyetteki bir deimenin retim miktarndaki kk bir deimeye oran olarak da syleyebiliriz. Bu kavram toplam maliyet fonksiyonun birinci trevi veya toplam maliyet erisine bir noktada izilen teetin eimidir. Toplam maliyet erisi (veya toplam deiken maliyet erisi) ekil 3.22'de gsterilen zelliklere sahipse marjinal maliyet erisi de, ekil 3.23'de grlecei gibi, U eklinde olacaktr. Toplam, ortalama ve marjinal maliyetler arasndaki geometrik ilikilere bu kesimin sonunda ayr bir yer verilecektir. 119

UZUN DNEM MALYET KAVRAMLARI Ksa dnemin her eyin deitirilmesine yetmeyecek bir zaman paras olarak anlalmas gerektiini, retim ve maliyet teorisinde hi deilse bir inputun miktarnn sabit olduu bir durumun ksa dnem olarak adlandrldn biyoruz. Btn inputlar deiken olarak aldmzda uzun dneme gemi oluyoruz. Uzun dnemde input miktarlar ve firmann btn szlemeleri deiken olduuna gre ksa dnem maliyetlerle uzun dnem maliyetler arasnda bir nemli fark hemen akla gelmelidir. Uzun dnemde sabit maliyet yoktur. Byle olunca ksa dnemin yedi ayr maliyet kavramna ( toplam, ortalama, bir marjinal) karlk uzun donemde sadece maliyet kavram vardr: Uzun dnem toplam maliyet, uzun dnem ortalama maliyet, ve uzun dnem marjinal maliyet kavramlar. Firmann Genileme Yolundan Uzun Dnem Toplam Maliyete retim fonksiyonu ekil 3.t20'deki genileme yolunu elde etmemizde hareket noktamzd. Ern paftasn ve emaliyet erilerini kullanarak en dk maliyetle retimin ancak genileme yolu zerindeki noktalarm gsterdii input bileimleri ile salanabileceini gstermitik. imdi genileme yolundan uzun dnem toplam maliyet erisine kolayca geebiliriz. Bu gei ekil 3.24'de gsterilmitir. Genileme yolu zerindeki her nokta diyagramn alt parasnda toplam maliyet erisinin bir noktasm oluturmutur. Toplam maliyet erisi belirli bir rnn en dk toplam maliyetini gstermektedir. Genileme yolu zerindeki D, noktasmda rn miktar X, ern erisince temsil edilmektedir. Bu rnn toplam maliyeti T, emaliyet erisince gsterilmektedir. D2,D3 veya genileme yolu zerindeki btn noktalar bir rn bir de maliyet rakamn bize vermektedirler. Bunlar diyagramn alt parasna aktardmzda elde ettiimiz eri uzun dnem toplam maliyet erisidir. Uzun Dnem Ortalama Maliyet Uzun dnem maliyet erilerine gemek iin ksa dnem maliyet erilerinden hareket edebiliriz. Bir fabrika kurmay planlamakta olan bir firmann ayr byklkte fabrika kurma imkn karsmda bulunduunu kabul edelim. Bu fabrikalarn herbri 120

donem toplam maliyet

x mal miktar ( b ) ekil: 3.24 Genileme yolundan uzun dnem toplam maliyete.

x mol miktar

ekil: 3.25 Ksa dnem ortalama maliyet erisinden uzun dnem ortalama maliyet erisine.

belirli teknoloji ile belirli retimde bulunacak ekilde hazrlanmlardr. Bunlarn herbirinin belirli bir rn elde etmek iin sebep olacaklar asgar maliyetler bellidir, yani her biri iin ayr bir ortalama maliyet erisi sz konusudur. Bu fabrikalardan en kk kapasitelisine A, ikincisine B, ncsne de C diyelim. ekil 3.25'de bu tesisin her biri iin sz konusu olan ksa dnem ortalama maliyet erileri gsterilmitir KOM A A tesisinin ortalama maliyet erisidir. A tesisinin en dk birim maliyetli retim seviyesi x,'dir. B ve C'nin en dk birim maliyetli retim seviyeleri ise sras ile x 2 ve x 3 'tr. Ne var ki firmalar daima ksa dnem ortalama maliyet erisinin minumum noktasnda faaliyette bulunmazlar. Firma bakmndan nemli olan belirli bir retim hacminin en dk maliyetle elde edilmesidir. Firmann gelecek hakkndaki tahminleri retim seviyesinin OK kadar olmas gerektiini gsteriyorsa firma A tesisini kuracaktr. nk OK kadar retim A tesisinde birim bama K K A kadar bir maliyetle elde edilebilirken B tesisinde K K B kadar bir birim maliyeti gerektirmek122

tedir. Aktr ki firma A'y kuracaktr. Ama firma sat imknlar bakmndan retim seviyesinin OL kadar olmas gerektiini dnyorsa bu defa B tesisini kuracaktr. nk OL'nin birim bama maliyeti A tesisinde, LL A , B tesisinde olduundan, LLb, byktr. Son olarak, retim seviyesinin M olmas gerekiyorsa kurulacak tesis C'dir. nk birim bama maliyet, bu retim se viyesi iin, C'de B'den daha dktr. Burada basitletirilmi bir rnek zerinde durduumuz iin firmann kar karya olduu tesis alternatiflerinin sadece tane olduunu kabul ettik. Gerekte firmalarn nndeki alternatifler, genellikle, saysz denecek kadar oktur. Bir tesis bir hayli kk kurulabilecei gibi, ondan biraz daha byk ve devaml olarak gittike daha byk olarak eitli boylarda kurulabilir. Firma gelecek hakkndaki tahminlerine bal olarak bu saysz imkndan birini seer. imdi bu durumu ek zerinde grelim ve uzun dnem ortalama maliyet erisine geelim. ekil 3.26'da ok sayda ksa dnem ortalama maliyet erisi grlmektedir. retim hacmi bydke firma devaml olarak
M

x mat miktar ekil: 3.26 Uzun dnem ortalama maliyet erisi ksa dnem ortalama maliyet erilerinin her birine bir noktada teettir.

123

daha sadaki ortalama maliyet erilerine geecektir. Belirli bir retim hacminin en dk ortalama maliyetle retimi firma bakmndan hedef olarak kabul edilecei iin uzun dnem ortalama maliyet erisi bu ksa dnem ortalama maliyet erilerinin her birine bir noktada teet olacaktr. Baka bir ifade ile, uzun dnem ortalama maliyet erisi, her retim seviyesinde en dk maliyetle retimi mmkn klan ksa dnem ortalama maliyet erileri zerindeki noktalarm geometrik yeridir. Veya uzun dnem ortalama maliyet erisi tesis ap ile ilgili btn ayarlamalar yapldktan sonra, her retim seviyesinin en dk ortalama maliyetini gsteren eridir. Burada dikkat edilmesi gereken hususlar vardr. Birincisi UOM erisinin KOM erilerine teet olduu ve onlar adet iine alddr. Bu yzden, uzun dnem ortalama maliyet erileri gibi erilere zarf erisi, ad verilir. Teettik artnn bir devam olarak UOM erisinin KOM erilerinin hi birini kesmediine dikkat edilmelidir. Gene dikkate deer bir zellik, uzun dnem ortalama maliyet erisini burada U eklinde izdiimiz iin, UOM erisinin azald blgedeki teet noktalarnda KOM erileri de azalmaktadr. UOM erisinin ykseldii blgedeki teet noktalarnda KOM erileri de ykselmektedir. UOM erisinin en dk olduu retim seviyesindeki teet noktasmda KOM erisi de en dk seviyesindedir. Uzun dnem ortalama maliyet erisine firammn plnlama erisi ad da verilir. Gelecekle ilgili karar verilirken bu tesis aplarndan her birini gznnde bulundurulmak gerekbilir. Bunlardan biri seilip de kurulunca ksa dneme dnlm olur. Byzden, bazan, firmann uzun dnemde plnlad, ksa dnemde retim yapt sylenir. Uzun dnem ortalama maliyet erilerinin genellikle U eklinde olduu dnlr. Bu, retim lei bydke rnn ortalama maliyetinin bir noktaya kadar deceini, o noktadan sonra lei bytmee devam edilirse rnn ortalama maliyetinin ykseleceini ifade etmektir. Acaba niin? Uzun dnem ortalama maliyet erisinin alalan blmn aklamak iin kullanlan gerekelerden biri iblm ve ihtisaslamadr. retim hacmi bydke retim srecinin eitli safhalarn ihtisaslam iiler yaparlar, oysa kk hacimli re124

timde bir ii ok sayda ve deiik ii yapmak zorunda kalr. Bir iten tekine gemenin sebep olduu zaman kayb ihtisaslama ile ortadan kalkar. te yandan ayn ii yapan ii bir eit makine haline gelir. Alkanlk o derece ileri gider ki yapmas gereken ii ii byk bir hzla adeta farkmda olmadan yapar. Uzun dnem ortalama maliyet erisinin alalan blmnn aklanmasnda kullanlan ikinci gereke teknolojik faktrlerdir. Kk apta retim basit fakat maliyeti yksek tekniklerle gerekletirilebilecekken byk apta retim daha ileri ve maliyeti dk retim tekniklerinin kullanlmasn mmkn kar. Ayrca tesis apnn bymesi tesisin kurulu maliyetlerini ayn oranda artrmayabilir Belirli gte bir makine ile bunun iki kat gte bir makmenin fiyatlar arasmdaki iliki genellikle bire iki deildir. Daha gl makinenin fiyat, birinci makinenin fiyatmm iki katmdan daha dk olabilmektedir. Uzun dnem ortalama maliyet erisinin artan blmnn aklanmas amac ile kullanlan balca gereke artan brokrasidir. retim kapasitesi bydke maliyet dmektedir ama bunun devam edip gitmesini, veya maliyetin bir noktadan sonra sabit kalmasn artan sevk ve idare glkleri nlemektedir. Tesis veya retim ap bydke yetki devri gittike byyecek bu da cidd bir koordinasyon meselesini ortaya karacaktr. Bylece rnn ortalama maliyeti ykselecektir. Uzun dnem ortalama maliyet erisinin U eklini aklarken kullanlan iki terim zerinde ayrca durmak istiyorum. Bunlar ingilizcedeki "economies of scale" ve "diseconomies of scale" terimleridir. Trkeye lek ekonomileri, ve eksi-ekonomileri olarak evrilmektedirler. Bunlardan birincisi retim leinin bymesinin maliyeti drmesini, ikincisi de retim leinin bymesinin maliyeti ykseltmesini anlatmak iin kullanlan terimlerdir. Uzun Dnem Marjinal Maliyet Erisi Firmann genileme yolu ile uzun dnem toplam maliyet arasmdaki yakm ilikiyi ekil 3.24'de gstermitik. Uzun dnem ortalama maliyet erisinden de uzun dnem toplam maliyete geebiriz. UOM erisi tesis ap ile ilgili ayarlamalar yapldktan sonra her retim hacminin en dk ortalama maliyetini gstermek125

tedir. Ortalama maliyeti retim hacmi ile arptmzda toplam maliyeti buluruz. Deiik retim hacimlerinin toplam maliyetlerini bulduumuzda uzun dnem toplam maliyet erisini izebiliriz. Bu erinin orijinden balamas gerektiini biliyoruz. nk uzun dnemde sabit maliyet kalemi yoktur. Uzun dnem marjinal maliyet kavram uzun dnem toplam maliyet erisinin bir noktadaki eimi demektir, ve tesis ap ile ilgili ayarlamalar yaplmak art ile retim hacmini bir birim artrmann toplam maliyete sebep olaca deimeyi gstermektedir. Uzun dnem ortalama maliyet erisi U eklinde olduu takdirde uzun dnem marjinal maliyet erisi de U eklinde olacaktr. Tabi uzun dnem marjinal maliyet erisi uzun dnem ortalama maliyet erisinin en dk noktasnda bu eriyi kesecektir. Uzun dnem marjinal maliyet erisi ile ksa dnem marjinal maliyet erisi arasndaki ilikiye bir gz atmak da faydal olacaktr. ekil 3.27'de x, retim hacminde uzun dnem ortalama maliyet erisi ile bir ksa dnem ortalama maliyet erisi birbirlerine te-

ekil: 3.27 Ksa ve zun dnem ortalama maliyet erilerinin teet olduklar retim hacminde ksa ve uzun dnem marjinal maliyet erileri kesiirler.

126

ettirler. Ksa ve uzun dnem ortalama maliyetler birbirine eittir, dolays ile uzun dnem ve ksa dnem toplam maliyetler de birbirlerine eittirler. Ayn retim hacminde ksa ve uzun dnem marjinal maliyet erileri de kesimektedirler. Ksa ve uzun dnem marjinal maliyetlerin ksa ve uzun dnem ortalama maliyet erilerinin birbirlerine teet olduklar retim hacminde eit olmalar gerektiini yle anlatabiliriz. x, retim hacminin hemen solunda, x 2 noktasnda ksa dnem ortalama maliyet uzun dnem ortalama maliyetten byktr, dolays ile ksa dnem toplam maliyet uzun dnem toplam maliyetten byktr. Bu noktadan x, noktasna geldiimizde iki toplam birbirine eit olmaktadr. Demek ki bu eitlie gelirken uzun dnem toplam maliyetin ksa dnem toplam maliyetten daha fazla artmas gerekmektedir. Veya x 2 noktasnda uzun dnem marjinal maliyet ksa dnem marjinal maliyetten daha byk olmaldr. x, noktasnn hemen sandaki bir noktada, x3'de, ksa dnem ortalama maliyet uzun dnem ortalama maliyetten, dolays ile ksa dnem toplam maliyet uzun dnem toplam maliyetten byktr. x, noktasndan x 3 noktasna geildiinde ksa ve uzun dnem toplam maliyetlerin eit olduklar bir noktadan ksa dnem toplam maliyetin daha byk olduu bir noktaya geilmi olmaktadr. u halde ksa dnem toplam maliyetteki art uzun dnem toplam maliyetteki artdan daha byk olmaldr. x 3 noktasnda ksa dnem marjinal maliyet uzun dnem marjinal maliyetten byktr.23
n

Ksa ve uzun dnem marjinal maliyetlerin ksa ve uzun dnem ortalama maliyetlerin teet olduklar retim hacminde birbirlerine eit olmalar ge rektiini bir baka yaklamla da gsterebiliriz. Ksa ve uzun dnem or talama maliyet erilerinin teet olduklar noktada ksa ve uzun dnem toplam maliyet rakamlar birbirine eittir, yani ksa dnem toplam maliyet erisi uzun dnem toplam maliyet erisine teettir. Demek ki iki erinin eimleri birbirine eittir. Eimler ise marj inallardr. Toplam rakamlarn eit olmas toplam erilerin teet olduu noktada gerekleecei gibi birbirlerini kestikleri noktada da gerekleir. Ne var ki ksa ve uzun dnem toplam maliyet erileri birbirlerini hi bir noktada kesmezler. Uzun dnsm maliyet erisi de bir zarf erisidir. Pek ok ksa dnem toplam maliyet erisine birer noktada teet olan bir eridir

127

TAM KAPASTE VE OPTMUM APTA TESS KAVRAMLARI Ksa dnem ortalama maliyet erisinin bir tesisi, bir fabrikay temsil ettiini biliyoruz. Kapasite kavram da bu eriye atfda bulunarak tanmlanmaktadr. Tam kapasite terimi ksa dnem ortalama maliyet erisinin minimum noktasna rastlayan retim hacmini anlatmak iin kullanlmaktadr. Bir tesiste retilebilecek deiik miktarlar arasnda ortalama maliyeti en dk olann ifade etmektedir. Tam kapasite terimi maksimum rn miktarn belirtmek iin kullanlmamaktadr. ekil 3.28'de x 2 retim hacmi tam kapasiteyi temsil etmektedir. x, gibi daha kk bir retim hacmi tesisin eksik kapasite ile, x 3 gibi bir retim hacmi ise tesisin ar kapasite ile altrldn gstermektedir.
M

KOM

I
A,

*2 x mal miktar

x3

ekil: 3.28 Eksik, tam ve ar kapasite.

Optimum apta tesis tanmnda ksa ve uzun dnem ortalama maliyetlerin ikisine birden atfda bulunulmaktadr. Optimum apta tesis uzun dnem ortalama maliyet erisinm minumum noktasmda ona teet olan ksa dnem ortalama maliyet erisinin 128

temsil ettii tesistir. ekil 3.129'da KOM 2 optimum apta tesisi, KOM 2 optimumdan kk, KOM 3 'de optimumdan byk tesisi temsil etmektedirler.
M

KOM,

KOM3 UOM

x mal miktar ekil: 3.29 Optimum, optimumdan byk ve optimumdan kk apta tesisler.

TOPLAM, ORTALAMA ve MARJNAL MALYETLER ARASINDAK LKLERN GEOMETRS Az yukarda ksa ve uzun dnem maliyet kavramlarnn her birinin tanmlarn verip balca zelliklerini belirttik. imdi bunlar arasndaki baz dikkate deer ilikileri tek tek ele alacaz. Toplam sabit maliyetten ortalama sabit maliyet erisine gei ekil 3.30'da gsterilmitir. x olduu iin eklin (a) parasnda x, retim hacminin toplam sa' - dir. Bu son ifaOx, de a asnn tanjant veya OP dorusunun eimidir. Bu eimin saysal deeri diyagramn (b) blmnde Px, yksekliinin saysal deerine eittir. Grld gibi OSM erisi devaml olarak alalmaktadr. Toplam deiken maliyet erisinden ortalama deiken maPx

bit maliyeti Px,, ve ortalama sabit maliyeti

129

OSM
x mal miktar Ca)

* * x mal miktar ( b )

ekil: 3.30 Toplam sabit maliyetten ortalama sabit maliyete.

liyet erisine geii de benzer bir ekilde gsterebiliriz. ekil 3.31' de bu yaplmtr. TDM erisi zerindeki P, R ve S noktalarn orijinle birletiren dorularn eimleri ortalama deiken maliyet rakamlarn vermektedir. Mesel diyagramm (a) blmnde x 2 retim hacminin toplam deiken maliyeti RX2, ortalama deiken maliyeti de RX2 dir. Bu deer diyagramm (b) blmndeki Ox2 uzunluuna eittir.
TDM

Dy

ODM

"2
* mal miktar

"3

(b) ekil: 3.31 Toplam deiken maliyetten ortalama deiken maliyete.

130

Toplam deiken maliyet erisi ile toplam sabit maliyet erisinin dey toplamna eit olan toplam maliyet erisinden ortalama toplam maliyet erisine gei ayr bir ekil zerinde gsterilmemitir. TDM erisinden ODM'ye geii aynen tekrarlarsak gene nce azalan sonra artan bir ortalama toplam maliyet erisi buluruz. Yalnz, ODM ve OTM erilerini ayn diyagrama izdiimizde her retim hacminde ODM'nin OTM'den daha kk olduunu, yani ODM erisinin btn ile OTM erisinin altmda yer aldn grrz. ki eri arasndaki dey mesafenin ortalama sabit maliyete eit olduunu daha nce de grmtk. (Baknz ekil 3.23). Bir toplam erinin bir noktadaki eiminin marjinale eit olduunu biliyoruz. Toplam maliyet erisinin bir noktadaki eimi de o noktaya rastlayan retim hacminin marjinal maliyetidir. Marjinal maliyet retim miktarn bir birim artrdmzda toplam maliyette meydana gelen deimedir. ekil 3.32'de retim miktar x,'den x 2 'ye karld zaman toplam maliyet m,'den m 2 'ye kmaktadr. retim miktarndaki art x,x2, toplam maliyetteki art m,m2'dir. retimi bir birim artrmann toplam maliyette meydana getirecei deime m,m2 veya x,x 2
ATTVF

ATM dr. Ax

retim miktarndaki deiiklik son derece kk olduunda, yan limitte, ifadesi belirli bir noktadan toplam maliyet eAx risine izilen teetin eimine eit olur. ekil 3.32'de K noktasndan TM erisine izilen teetin eimi, veya bu teetin yatay eksenle yapt asnn tanjant K noktasna rastlayan retim hacminin marjinal maliyetine eittir. u ana kadar toplam maliyet erilerinden ortalama ve marjinal maliyet erilerine nasl geileceini gsterdik. Ortalama ve marjinal maliyet erilerinden toplam maliyet erilerine geii hatrlatmak da faydal olabilir. Bir ortalama maliyet erisinin altnda kalan ykseklik ile o noktaya rastlayan retim miktarn arptmzda toplam maliyet rakamn buluruz. Bir marjinal maliyet erisinden toplam maliyet erisine gemek iin ise sz konu131

mal miktar

ekil: 3.32 Toplam maliyet erisinin bir noktadaki eimi marjinal maliyettir.

su retim hacmine kadar marjinal maliyet erisinin altnda kalan alanm yzlmn hesaplamamz gerekmektedir. ekil 3.33'

ekil: 3.33 Ortalama ve marjinal maliyetlerden toplam maliyete.

132

n (a) ve (b) blmlerindeki taranm alanlar ortalama ve marjinal erilerden elde edilen toplam maliyet miktarn gstermektedir. Toplam, ortalama ve marjinal maliyetler arasndaki bu geometrik ilikiler ksa dnem eriler iin geerli olduu gibi uzun dnem eriler iin de geerlidir. Bunun iin uzun dnem maliyet erileri arasndaki ilikiler zerinde ayrca durmamz gerekmiyor. Uzun dnem toplam maliyet erisinin bir noktasn orijinle birletiren dorunun eimi uzun dnem ortalama maliyeti, o noktada uzun dnem toplam maliyet erisine izdiimiz teetin eimi de uzun dnem marjinal maliyeti vermektedir.

133

DRC BLM D N OU
TALEP, ARZ VE PYASA DENGES

Piyasa, bir eyin alclarnn ve satclarnn al-veri ilemini gerekletirmelerini salayan her eit kolaylktr. Fiyat, bir eyin bir biriminin el deitirme bedelidir. Mal piyasasnda alclar tketicilerdir. Satclar da reticiler. Piyasada bir malm satlacak miktar ve fiyat alclarn ve satclarn davranlarmca belirlenir. Tketicilerin davranlarn kinci Blmde ele almtk. Tek tketicinin tercihlerinden balayarak piyasa talebi kavramna gelmitik. Piyasada bir malm satlacak miktarn ve fiyatm belirleyen birinci kavram ite bu piyasa talebidir. kinci kavram arzdr. Satc veya reticilerin davranlar ile ilgili hazrlk almalarn nc Blmde retim ve maliyet teorileri olarak akladk. Bu iki blmn sonularn Drdnc Blmde bir araya getirecek piyasa dengesini veya bir malm denge fiyatn ve denge miktarn ele alacaz. Bir malm satclarnn davran plnlar arz erisi eklinde gsterilmektedir. Arz kavramnn arkasmda retim ve maliyet teorisi vardr. Biz bu blmde nce arz kavram ile ilgili baz hatrlatmalara yer verecek sonra, piyasa dengesi, dengenin deime135

si ve dengenin istikrar gibi konular ele alacaz. Fiyat oluumu ile ilgili bir dinamik tahlil rnei olarak da rmcek A Teoremine yer vereceiz. Arzla maliyetler arasndaki yakn ilikiyi Beinci Blmde firma davranlarn incelerken gstereceiz. ARZ KAVRAMI Tek satc ile ilgili arz kavram, bu satcnn belirli bir zaman birimi iinde deiik fiyat seviyelerinde bu maldan satmaa hazr olduu miktarlar gsteren bir tablo veya bir eri demektir. Tanmndan balayarak bir ok ynleri ile talep kavramna benzemekte olan arz zerinde ksaca duracaz. Arz tablosunda veya arz erisinde iki rakam dizisi sz konusudur. Malm deiik fiyatlar ve bu fiyatlarn her birinde arz edilecek olan miktarlar. Bu iki rakam dizisi arasnda ayn ynde bir iliki vardr. Fiyatlar ykseldike arz edilen miktarlar da byr. Bu zellik talep erisi ile arz erisinin grnleri arasndaki en nemli farktr. Talep erisi negatif eimli iken arz erisi, normal olarak, pozitif eimlidir. ekil 4.1.
F

O x mal miktar

ekil: 4.1 Arz erisi ve arz deimesi.

136

Talep erisinin negatif eimli oluu kuralnn nasl bir istisnas varsa (Giffen Paradoksu) arz erisinin pozitif eimli oluunun da istisnalar vardr. Arz erisinin bir blm pozitif eimli iken dier blm negatif eimli olabilir, byle bir arz erisine geriye bkk arz erisi denir. ekil 4.2. Emek arznn ve baz durumlarda baz tarm rnlerinin arznn geriye bkk olduu grlr. Fiyat f, iken dmee baladnda belli bir sat hslatna ulama midiyle tarmsal reticiler arz miktarn artrabilirler. Veya II. ciltte faktr fiyatlar konusunda yeniden zerinde duracamz gibi emek arz miktarlar belli bir cret seviyesinden daha yksek cretlerde azalabilir. ekil 4.2'de arz erisinin L noktasmda geriye bklmesi byle bir durumu gsterir. Tabi burada diyagramm eksenlerine emek miktarlarn ve cret rakam! arm koymamz gerekmektedir.

x mal

miktar

ekil: 4.2 Geriye bkk arz erisi.

Arz ve Arz Edilen Miktar Ayrm Gene talepte olduu gibi arz ve arz miktar veya arz edilen miktar deyimleri arasndaki ayrma daima dikkat edilmelidir. Bir tek arz erisi zerinde pek ok sayda arz miktar vardr. Eri 137

zerinde sola ya da saa hareket arz miktarn deitirir. Ama e T ri" zerinde kalnd srece arzn deitiinden bahsedilemez. Arzn deimesi, btn fiyat seviyelerinde arz miktarlarnn daha f azla veya daha az hale gelmesi, yani arz erisinin saa veya sola kaymas demektir. Sola kay arzn azaln, saa kay artm gsterir. ekil 4.1'de A 0 erisinin A, haline gelmesi arzn arttn, A 2 haline gelmesi arzn azaldn gstermektedir. Arzn deimesine arz kaymas da denmektedir. Arz Esneklii Belirli bir arz erisi zerihde hareket edildiinde fiyat ve miktar rakamlar devaml olarak deiir. Talepte olduundan farkl olarak burada her iki serinin deime yn ayndr. Fiyatlar ykselir, arz miktarlar artar, fiyatlar der, arz miktar azalr. Arz esneklii fiyat deimeleri karsnda arz miktarnn duyarlnn bir lsdr. Arz esneklii, talep esnekliinde olduu gibi, fiyatta meydana gelen bir birimlik bir nisb deime karsnda arz miktarnda meydana gelecek nisb deimeyi gsterir.
Ax x _Af Ax Af f x

f ekil 4.3'de A arz erisi zerindeki K ve L noktalar arasndaki esneklik deerini

XqX|

fo Xo
x " x '--

,ea
fof

eklinde yazabiliriz. K ve L noktalar aktnda, yani limitteki deimeler iin, bu denklemdeki , yani
Af f Xo

terimi M nok-

fof

tasndan arz erisine izilen teetin eiminin tersi demektir. terimi de M noktasnn gsterdii fiyat ve miktar rakamlarnn birbirine orandr. Arz erisi zerinde bir noktann esnekliine, tpk talepte olduu gibi, nokta esneklii diyoruz. K ve L noktalar arasmda bir ortalama esneklik deeri hesaplamak durumunda isek kullanacamz kavram yay esneklii kavramdr. Bu kavramla ilgili olarak talep esneklii ile ilgili aklamalarmza baklabilir. 138

x mal miktar ekil: 4.3 Arz esnekliinin llmesi.

Sabit Esneklikte Arz Erileri Dorusal olmayan arz erilerinin her noktasmda esneklik deerleri farkldr. zel durum dnda ayn ey dorusal arz erileri iin de geerlidir. Bu durumdan ikisi talepte olduu gibidir. Esneklik her noktada sfr ise arz erisi fiyat eksenine, her noktada sonsuz ise miktar eksenine paraleldir. ekil 4.4'de gsterilen sabit esneklikte arz erilerinin n-

eltil: 4.4 Sabit esneklikte arz erileri.

139

cs talepteki duruma benzemez. Birim esneklikte bir talep erisi bir ikizkenar hiperbol iken birim esneklikte bir arz erisi orijinden balayan bir dorudur. Durumu ekil 4.5'de gsterebiliriz. A erisi orijinden geen bir dorudur. Bu eri zerinde bir noktann esnekliini geometrik olarak lebiriz. Esneklik denklemindeki terimi K noktasnda arz erisinin eiminin tersidir.

Eim her noktada sabittir ve a asnn tanjantna e i t t i r , d i r . Kx

f X

Eimin tersini^ 1 ile arpnca esneklik katsaysnn deerini buluruz. Ox Kx

z= 1 .

Kx Ox Grlyor ki eimi ne olursa olsun orijinden geen dorusal arz erilerinin her noktasnda esneklik bire eittir.

ekil: 4.5 Arz esnekliinin her noktada bire eit oluu.

Esnek Olan ve Olmayan Dorusal Arz Erileri Esneklik deeri birden byk olunca arzn esnek olduu, birden kk olunca arzn esnek olmad sylenir. Fiyat eksenini kesecek bir eimde dorusal bir arz erisi zerinde her noktann esneklik deerleri farkldr ama bunlarn her biri birden byk140

tr. Miktar eksenini kesecek eime sahip dorusal bir arz erisi zerinde her noktann esneklik deerleri deiiktir fakat bunlarn her biri birden kktr. ekil 4.6'da fiyat ekseninden balayan bir arz erisi izilmiTT C TT C

tir. Bu eri zerindeki K noktasnn eimi - = ML halde bu noktanm esneklii

OTT

dir. u Ox

= - > 1 olarak yazlaKL Ox KL bilir. nk Kx > K L . Bu erinin her noktasmda esneklik farkldr ama birden byktr.

KY

TCV

ekil: 4.6 Arz esnekliinin her noktada birden byk oluu

ekil 4'7de esnek olmayan bir arz erisi vardr. Bu eri zerindeki K noktasnn esneklii =
M x

< 1 dir. nk

Kx Ox Ox Mx < Ox. Bu eri zerinde her noktada esneklik farkl fakat birden kktr. Dorusal olmayan bir arz erisi zerindeki bir noktanm esneklik deerinin bire eit, birden byk veya birden kk oluu benzer bir yaklamla gsterilebilir. Dorusal olmayan arz erisine bir noktada izdiimiz teet orijinden geiyorsa o noktann esneklik deeri birdir. Teet fiyat eksenini kesiyorsa esneklik birden byk, miktar eksenini kesiyorsa birden kktr. Durum 141

ekil: 4.7 Arz esnekliinin her noktada birden kk oluu.

ekil 4.8'de gsterilmitir. Arz erisine izdiimiz teetleri dorusal arz erileri gibi alrsak yukardaki ifadenin doruluu ortadadr.

Dorusal olmayan bir arz erisi zerinde deiik noktalarn esneklikleri.

142

PYASA DENGES Piyasa, alc ve satclar kar karya getiren, al-verii gerekletirmelerini salayan her trl imkndr. Bir malm piyasasnn dengede olmas hem alclarn hem de satclarn plnlarnn aynen gereklemesi demektir. Satclar, belli artlarda, satmak istedikleri kadar satmakta, alcar ayn ekilde almak istedikleri kadar almaktadrlar. artlar deimedike satlan miktar deimez, malm fiyat deimez. Piyasa dengede olduu zaman gereklemi olan fiyata denge fiyat, bu fiyattan satlan miktara da denge miktar ad verilir. Denge fiyat, deime eilimi gstermeyen fiyattr. Fiyat etkileyen gler alclarn ve satclarn davranlar yahi talep ve arzdr. Denge fiyat, talep miktarn arz miktarna eitleyen veya piyasay temizleyen fiyattr. Piyasada fiyatn olumasn veya denge fiyat kavramn aklamak iin kullanlan iki farkl yaklam vardr. Bunlardan biri Walras'm talep fazlas yaklam, dieri Marshall'm fiyat fazlas (veya talep fiyat fazlas) yaklamdr. Talep Fazlas Yaklam Bir malm alclarnn ve satclarnn kar karya geldiklerini dnelim. Alclarn kendilerine gre bir satn alma plnlar vardr. Buna talep diyoruz. Satclarn da bir satma pln vardr. Buna da arz diyoruz. Piyasa henz almam, malm bir birimi bile satlmamtr. Dolays ile malm fiyat da belli deildir. Alclar ve satclar satn alp almamakta ve satp satmamakta serbesttirler. ekil 4.9'da alclarn satn alma plnlar, yani talep erisi, ve satclarn satma plnlar, yani arz erisi bir arada gsterilmilerdir. imdi piyasann aldn ve bir grevlinin, tellln, rastgele bir fiyat bardn varsayalm. Bundan sonrasn ekil 4.9 zerinde inceleyelim. Tellln doyurduu fiyat Of, olsun. Bu fiyattan alclarn satn almaa hazr olduklar miktar Ox,, satclarn satmaa hazr olduklar miktar Ox4'dr. Satclarn satmaa hazr 143

olduklar miktarn ancak bir paras satlabilecek, bir paras satclarn elinde kalacaktr. Satlamayacak miktar veya arz fazlas KL veya x,x 4 mesafesidir. Bu durumda fiyatn drlmesi gerekir. Tellln rastgele bard fiyat Of2 ise bu fiyattan talep edilen miktar Ox3, arzedilen miktar da Ox2'dir. Bu fiyatta MN veya x 2 x 3 kadar bir talep fazlas vardr. Fiyatn ykseltilmesi gerekir. Of, ve Of2 fiyatlar denge fiyat deildirler.

ekil: 4.9 Piyasa dengesi: Talep fazlas yaklam.

Fiyatm Of,'den aaya, Of2'den yukarya doru hareketi Ofo fiyatmda duracaktr. Bu fiyatta talep ve arz miktarlar birbirine eittir. Ne arz fazlas vardr, ne de talep fazlas, Of0, denge fiyatdr. Ox 0 da denge miktardr. Talep fazlas terimi aslmda hem arz fazlasn hem de talep fazlasn ifade etmektedir. Arz fazlas negatif talep fazlasdr. Talep fazlas byle anlalmak art ile Walras'n talep fazlas yaklamnda piyasann dengesi talep fazlas sfr olduu zaman gerekleir. 144
I.

Fiyat Fazlas Yaklam Marshall'n fiyat fazlas hipotezi, veya daha doru olarak talep fiyat fazlas yaklam da ekil 4.10 yardm ile aklanabilir. Ox, kadar sat yapmak iin satclarn kabul edecekleri minimum fiyat, yani arz fiyat, Of,'dir. Ayn miktar mal satm almak iin alclarn demee hazr olduklar maksimum fiyat, yani talep fiyat, Ofs'dr. K L veya f,f3 mesafesi talep fiyat fazlasdr. Talep fiyat fazlas arz miktarlarnn artrlmasn gerektirecek bu da arz ve talep fiyatlarn deitirecektir. Piyasada denge talep fiyat fazlas sfr olduu zaman gerekleecektir. ekilde Ox2 arz miktarnda MN mesafesi arz fiyat fazlas olarak adlandrlmtr. Bunu negatif talep fazlas olarak anlamak gerekiyor. Bylece bu yaklamda denge art talep fiyat fazlasnn sfr olmasdr. Arz ve talep erilerinin birbirlerini kestikleri noktaya rastlayan Of0 fiyat denge fiyat Ox 0 miktar da denge miktardr.

mal miktar

ekil: 4.10 Piyasa dengesi: Talep fiyat fazlas yaklam.

Grlyor ki her iki yaklamda da denge arz ve talep erilerinin birbirlerini kestikleri noktada olumaktadr. Ancak Walras 145

yaklamnda fiyat, miktardaki deimelere ayak uydurmakta iken Marshall yaklamnda miktar, fiyattaki deimelere gre ayarlanmaktadr. Biraz ilerde gsterilecei gibi bu iki yaklam dengenin istikran asndan farkl sonu vermektedir. Dengenin Varl Bir malm piyasasnda her zaman bir dengenin var olup olmayaca sorulabilir. ktisat kitaplarnda, genellikle negatif eimli bir talep ve pozitif eimli bir arz erisi izilerek bunlarn kesim noktasnda piyasa dengesinin salanaca anlatlr. Oysa teorik olarak dengenin her zaman mevcut olmas gerekmez. Bir malm arz erisi btn ile talep erisinin zerinde ise bir denge fiyatndan veya miktanndan sz edilemez. ekil 4.11'de sz konusu olan malm arz fiyatlar her noktada talep fiyatlannn zerindedir. Bu fiyat seviyelerinde hi kimse bu mal satm almak istememektedir. Baz iktisatlar som altndan yaplm bir Cadillac' byle bir mala rnek olarak gsterirler.

x mal miktar ekil: 4.11 Piyasa dengesinin yokluu: Ar pahal mal.

Dengenin mevcut olamayaca bir baka durum ekil 4.12'de grlmektedir. Belli bir talep miktarna kadar sz konusu mal bir serbest maldr. Mesel bir pnarn suyu bir ka ailenin su talebini fazlas ile karyor olabilir. Malm fiyat sfrdr. 146

ekil: 4.12 Piyasa dengesinin yokluu: Serbest mal.

Dengenin Teklii Bir malm piyasasnda denge var olsa bile bu dengenin birden fazla noktada salanp salanamayaca sorusu da akla geiebilir. Mesel talep erisinin negatif eimli fakat arz erisinin geriye bkk olmas durumunda denge birden fazla olabilir. ekil 4.13'de hem K hem de L noktalar denge noktalardr. Bu arz ve talep erilerinin salad bilgiye dayanarak piyasa dengesinin bu iki noktann hangisinde kurulaca sylenemez. Dengenin stikrar Piyasa dengesi ile ilgili bir baka problem dengenin istikrardr. Piyasada mevcut dengeden, herhangi bir sebeple, kk bir sapma olursa acaba geriye dn mmkn mdr? Denge tekrar ayn noktada m gerekleir yoksa baka bir noktada m? Hatt bu kk sapma yeni bir dengeyi imknsz klamaz m? Bir piyasada denge salanm olmas dengenin bir daha bozulmayaca anlamna gelmez. Arz ve talep deimeleri piyasada yeni denge fiyatlar ve miktarlar ortaya karr. te yandan, arz ve talep artlarnda hi bir deime olmad halde, kurulmu denge srekli olmayabilir. Arz ve talep erileri veri iken, herhangi bir sebeple bozulduu zaman tekrar eski yerinde kurulamayan 147

dengeye istikrarsz denge denir. stikrarl denge, herhangi bir sebeple bozulduu zaman yeniden ayn noktada kurulan dengedir.

ekil: 4.13 istikrarsz denge: K noktas istikrarsz.

ekil 4.9 ve 4.10' da arz ve talep erilerinin kesim noktalarnda meydana gelen dengeler istikrarldr. Herhangi bir sebeple bozulduklarnda yeniden ayn noktada kurulurlar. ster Walras'm talep fazlas hipotezini, isterse Marshall'm fiyat fazlas hipotezini kullanalm dengeden kk bir sapma olduunda hareketin yn daima arz ve talep erilerinin kesitii noktaya dorudur. Walras yaklamnda dengenin istikrarl olabilmesi iin fiyat ykselmesinin talep fazlasn azaltmas gerekir. ekil 4.9'da fiyat ykseldike talep fazlas azalmaktadr. Burada denge noktasnn stndeki fiyatlarda talep fazlasnn negatif olduu gzden karlmamaldr. Marshall yaklamnda dengenin istikrar iin miktar artmm talep fiyat fazlasm azaltmas gerekmektedir. ekil 4.10'da miktar ekseni zerinde sa tarafa doru gidildike talep fazlas azalmaktadr. Burada gzden karlmamas gereken nokta da denge miktarndan, x0'dan daha byk miktarlarda talep fiyat fazlasmm negatif olduudur. 148

Bu son paragraf biraz daha ak hala getirelim. ekil 4.9'da f 2 fiyatnda MN kadar bir talep fazlas vardr. Alclarn kendi aralarndaki rekabet fiyat ykseltecektir. Fiyat ykselince arz miktar artacak, talep miktar azalacak ve talep fazlas klecektir. Hareket f 0 'a dorudur. Fiyat seviyesi denge noktasndan daha yukarda ise, f, gibi, arz edilen miktar talep edilen miktardan byktr. K M kadar bir arz fazlas (negatif talep fazlas) vardr. Arz fazlas satclarn kendi aralarndaki rekabete, bu da fiyatn dmesine yol aar. Fiyat dnce arz fazlas klr (veya negatif talep fazlas byr). Hareketin yn gene f 0 'a dorudur. ekil 4.10'da x, miktarn arz etmek iin satclarn bekledikieri asgar fiyat f, lira iken alclar bu miktar malm bir birimi iin f 3 lira demee hazrdrlar. Beklediklerinin stnde bir fiyat elde eden satclar arz miktarn artrrlar. Arz miktarnn art arz fiyatn ykseltir, talep fiyatn drr. Bylece talep fiyat fazlas klr. Hareket x 0 'a dorudur. Denge miktarndan daha byk bir arz miktarnda, x 2 gibi, arz fiyat talep fiyatndan byktr (veya negatif talep fiyat fazlas vardr). Bekledikleri fiyat bulamayan satclar arz miktarn azaltacaklardr. Arz miktarnn azalmas arz fiyat fazlasn kltr (veya negatif talep fiyat fazlasn bytr). Hareket gene x 0 miktarna dorudur. stikrarsz dengenin bir rnei ekil 4.13'de gsterilmitir. Normal bir talep erisi ile geriye bkk bir arz erisi (mesel emek arz erisi) iki denge noktas vermektedirler. Bunlardan L denge noktas istikrarl dengedir. Talep fazlas yaklamna gre istikrarn art fiyat ykselmesinin talep fazlasn azaltmasdr. Fiyat f'in biraz altnda olunca pozitif talep fazlas fiyat ykseltecek ,talep fazlas azalacaktr. Fiyat f'in biraz zerinde ise negatif talep fazlas (arz fazlas) fiyat drecek, arz fazlas klecektir. Denge istikrarldr. K noktasmda denge fiyat f 2 'dir. Bunun biraz zerindeki bir fiyat seviyesinde talep fazlas vardr. Fiyat ykselecektir. Talep fazlas byyecektir. Hareketin yn dengeden uzaadr. Fiyat f 2 'nin biraz altnda ise arz edilen miktar talep edilen miktardan byktr. Fiyat decektir. Hareket gene dengeden uzaa dorudur. K noktas istikrarszdr.24
24

Marshall'm talep fiyat fazlas yaklam ile hem K noktas hem de L noktalar istikrarl denge noktalardr. Walras'm talep fazlas ve Marshall' n talep fiyat fazlas yaklamlar arasndaki farklardan biri bu noktam dadr: Bunlardan biri ile istikrarl olan bir denge dier yaklamla istikrarsz olabilmektedir.

149

PYASA DENGESNN DEMES Az nce piyasann istikrarn incelerken arz ve talepte bir deime olmad halde bir denge noktasndan uzaklaabilecei gsterilmiti. Normal olarak, piyasa dengesinin deimesi arz ve/veya talepteki bir deimenin sonucudur. ekil 4.14'de ksa dnemde talepde meydana gelen bir artn piyasa dengesini nasl etkiledii gsterilmitir. Balangta denge noktas K'dir. Arzda bir deime yokken talebin artm yani talep erisinin saa kaym olmas balangtaki denge fiyat olan f, fiyatnda K L kadar bir talep fazlas domasna sebep olmutur. Talep fazlas fiyat ykseltecek, fiyatm ykselmesi M noktasnda talep fazlasn sfra indirecektir. Yeni denge noktas M'dir.
F

.A
\ M

/
yL

x,

x2

x mal miktar ekil: 4.14 Piyasa dengesinin deimesi.

Kendi izecei ekiller zerinde durumu incelemesini okuyucuya tavsiye ederek arz ve talep deimelerinin piyasa dengesini nasl etkeyeceini zetleyelim. Arz sabitken talep artarsa fiyat da miktar da artar. Talep azalrsa fiyat da miktar da azalr. 150

Talep sabitken arz artarsa fiyat der, miktar artar. Arz azalrsa fiyat ykselir, miktar azalr.25 Hem arz hem de talep deiirse dengenin nasl deiecei nceden sylenemez. Ulalacak sonu arzm ve talebin ne ynde ve ne kadar deitiklerine baldr. Denge fiyat artabilecei gibi azalabilir, hatt sabit kalabilir. Arz ve talebin birlikte deimesi denge miktann da artrabilir, azaltabilir veya hi deitirmeyebilir. RMCEK AI (COBWEB) TEOREM u ana kadar yaptmz arz-talep tahlilleri statik tahlillerdir. nk bu tahlillerde zamanm etkisi ihmal edilmi, deikenlerin zaman iinde aldklar deerler kronolojik sralar e izlenmemitir. imdi dinamik bir arz-talep tahliline geeceiz. Deikenlerin deiik deerlerini kronolojik sra e izleyeceiz, bir dnemdeki bir deime veya bir olayn bir sonraki dnemde nasl bir deimeye veya olaya sebep olacam gstereceiz. Baz retim dallarnda rn miktan ancak bir dnemden brne deiebilir. Tarm rnlerinin bir ounda hasatta elde edilen rn miktan yeni hasat dnemine kadar sabittir. Gene bir ok tarm rn iin iki hasat arasmda bir yllk bir sre vardr. Meyve retimini artrmak amac e yeni meyvelikler yetitirmek yllar ister. Modelin varsaymlan unlardr. reticilerin daha nce grdmz ekilde bir arz erileri vardr. Deiik fiyat seviyelerinde deiik miktarlarda mal arz etmek isteyeceklerdir, ama, arz miktarlarm istedikleri anda artrmalar mmkn deildir. reticilerin arz erisi bir dnemden tekine deimemekte, ayn kalmaktadr. Ancak, burada yle bir zel durum vardr. Hasattan
25

Bu tahliller negatif eimli bir talep ve pozitif eimli bir arz erisi varsaymna dayanmaktadr. Erilerden birinin eksenlerden birine paralel olmas halinde yukarda ulatmz genellemeler geersiz olabilir. Mesel arz sabitken talebin artmas fiyat artrr, demitik. Arz erisi miktar eksenine paralel, yani sonsuz esneklikte, bir eri ise talebin artmas fiyat etkilemez. Okuyucu bu ve benzer durumlar, kendisi ekil izerek, incelemelidir.

151

sonra rnn piyasada oluan fiyat reticilerin bir sonraki dnemle ilgili retim plnlarn etkileyecektir. reticilerin plnlarnn aynen gerekletii kabul edilmektedir. Byle olunca arz erisi zerindeki her nokta bir nceki dnemin fiyat seviyesini ve iinde blunulan dnemde piyasaya karlacak rn miktarm gsterecektir. Arz edilen X miktar bir nceki dnemin fiyatnn bir fonksiyonudur : x = f (f _ ) . Tketicilerin davranlar da, baka eyler eit, o maln fiyatna baldr. Deiik fiyat seviyelerinde satn alacaklar miktarlar talep erisince verilmektedir. Ancak burada dnem fark sz konusu deildir. X malndan bir dnemde talep edilecek miktarlar ayn dnem fiyatnn bir fonksiyonudur : x = f (f). rmcek a teoreminin son varsaymn da belirterek ekil zerinde aklamalara geelim. Her dnemde piyasada arz miktarlarn talep miktarna eitleyen bir fiyat teekkl etmektedir. rn stokunun tamam satlmaktadr ve o fiyat seviyesinde daha fazla mal satlmas imkn yoktur. imdi birinci dnemde hasadm kalktn, rnn piyasaya ktm, bir nceki dnemde fiyat f 0 olduu irn rn miktarnn da x 0 olduunu kabul edelim. x 0 miktarnda reticilerin raz olabilecekleri en dk fiyat f0'dr, fakat tketiclerin demeye hazr olduklar fiyat f3'dr. f3 fiyat seviyesinde hem btn stok satlm olacak, hem de o fiyattan mal almaya hazr olduu halde mal bulamayan alcya rastlanmayacaktr. O halde birinci dnemde arz miktar talep miktarna f3 fiyat seviyesinde eitlenmi olacaktr. reticiler bir sonraki yln retim plnlarn yaparken birinci dnemde gereklemi olan fiyat seviyesini esas alacaklardr. Arz erisinin gsterdiine gre f3 fiyat seviyesinde reticilerin retip satmak isteyecekleri miktar x2'dir. Plnlanan ve gerekleen miktarlarn ayn olduunu varsaydmzdan ikinci dnemde hasattan sonra piyasaya x 2 kadar rn kacaktr. Acaba bu dnemde fiyat ne olacaktr? Bu sorunun cevabn gene talep erisine bakarak verebiliriz. Arz miktar x 2 olduu zaman alclarn deyecekleri azam fiyat f,'dir. f, fiyat seviyesinden baka bir fiyat seviyesinde arz ve talep miktarlarnn eitlii salanamayaca iin piyasada teekkl eden fiyat f, olmak zorundadr, f, fiyat nc dnemdeki arz miktarn tayin edecektir. Bu da x,'dir. nc dnemde arz miktar x, olunca fiyat yeniden ykselecek ve f 2 'ye kacaktr. 152

Fiyat ve miktar deikenlerinin zaman iinde ve sra ile aldklar bu deerleri izlemeye devam edersek arz ve talep erilerinin kesim noktasna kadar geleceimizi grrz. Ancak her zaman byle olacan ve dinamik dengenin mutlaka kurulacan dnmek yanl olur. Arz ve talep erilerinin durumuna gre hareket dengeden uzaklac ynde olabilecei gibi ayn deerler arasmda srekli bir sallant da gsterebilir. Bu iki durum ekil 4.16 ve 4.17'de grlmektedir. Fiyat ve miktar hareketlerinin bu halden hangisine benzeyecei arz ve talep erilerinin durumlarna daha ak bir deyile eimlerinin karlkl ilikisine baldr. Her ekilde arz ve talep erilerinin eimleri normaldir, u anlamda ki, arzn eimi pozitif, talebinki negatiftir. Ancak dengeye yaklac hareketin grld ekil 4.15'de arz erisinin

x rn miktar ekil: 4.15 Dengeye giden Cobweb

eimi talebinkinden byktr, arz erisi talebe bakarak daha diktir. Buna karlk, dengeden uzaklama halinde, ekil 4.16, talebin eimi arzmkinden byktr. nc durum arz ve talep erilerinin eimlerinin birbirine eit olmasndan domaktadr. Bu153

ekil s 4.16 Dengeden uzaklaan Cobweb.

rada hareket, deimeyen iki fiyat ve iki miktar rakam arasnda devaml bir gidi geli veya sallanma eklindedir. rmcek a teoremi ismini eklin grnnden almtr.26 Belirli varsaymlar altnda baz piyasalarda, zellikle tarm rnleri piyasalarnda grlen fiyat dalgalanmalarn aklamakta kullanlan bir teorik yapdr.

ekil: 4.17 Sallanan Cobweb.

26

Cobweb ingilizcede rmcek a demektir. Baz muzip rencilerin snav ktlarnda yazdklar gibi "tannm bir iktisat" deildir.

154

BEINCI B L M OU
PYASA ETLER VE FRMA DAVRANILARI TEORS

Drdnc Blmde fiyatn piyasada nasl olutuunu ele almtk. Fiyatn nasl olutuunu aklamak iin kullandmz balca tahlil aralar piyasa talebi ve endstri arzdr. Piyasa talebi ile ilgili aklamalara kinci Blmde yer vermitik. Drdnc Blmde arz kavram ile ilgili baz aklamalar yapm, arzn maliyetlerle ilgisini daha sonra ele alacamz sylemitik. imdi baladmz Beinci Blm, Drdnc Blmn devamdr. Bu blmde maliyetler ve arz ilikisi kurulacak, deiik piyasalarda rnn fiyatn ve sat miktann aklamaa alan teorilere yer verilecektir. Drdnc Blmde anlatlan piyasa dengesi tam rekabet varsaymna dayanmaktadr. Tam rekabet piyasasn piyasadaki btn alclarn ve btn satclarn fiyat kabul eden birimler olmalar eklinde tanmlayabiliriz. Bu, hi bir satcnn veya hi bir alcnn tek bana piyasay veya fiyat etkileme gcne sahip olmamas demektir. Beinci Blmn Birinci Kesimi byle bir piyasada firma ve endstri dengelerine ayrlmtr. Firma ve endstri dengeleri ksa ve uzun dnemde ayr ayr incelenecektir. 155

Tam rekabet dndaki btn piyasalara eksik rekabet piyasalar denebilir. Bunlar monopol, oligopol ve monopoll rekabet olarak snflandrlmaktadr. Bu piyasalarn ortak zellii satclarn her birinin fiyat yapan birimler olmalardr. Her firma rnn fiyat zerinde az veya ok bir kontrol gcne sahiptir. Bu blmn ikinci, nc ve drdnc kesimlerinde sras ile piyasalarn her birinde fiyat ve miktar belirlenmesi teorilerine yer verilecektir.

156

5. 1. TAM REKABET TEORS

Tam rekabet piyasas, iktisat teorisinin kulland kavramlardan biridir. Bu piyasann oik zel bir tanm vardr. Biraz sonra verilecek bu tanma yzde yz uyan piyasalar gerek hayatta yoktur. Tam rekabet piyasasnn tam zdd olan saf monopol kavram d<a byle bir kavramdr. Saf monopol tanmna yzde yz uyan bir piyasay gerek hayatta bulmak mmkn deildir. Ama, birinci blmde de zerinde ksaca durulduu gibi, teori gerei anlayabilmek, aklayabilmek amac ile bavurulan bir soyutlama, bir basitletirme yoludur. Ve teori olaylar tahminde baarl olabildii lde iyi teoridir. Varsaymlar gereki olmad iin pek ok eletirilmi olan tam rekabet modeli bir ok iktisad olay hal en iyi aklayan model olduu ve dier modellerin anlalabilmesine yardmc olduu iin ayaktadr. TAM REKABET PYASASININ ZELLKLER Tam rekabet piyasas, iktisat teorisinde, aadaki drt zelliin drdne birden sahip olan bir piyasadr. rnn Homojenlii. Tam rekabet piyasasnda deiik satclarn sata kardklar mallar arasmda bir fark yoktur. Alclarn gznde her firmann satt mal ayndr. Hatt firmalar arasmda da bir fark yoktur. Her bakmdan birbirinin ayn olan mallar sattklar halde alc, firmalar arasmda bir tercih yapyorsa mallarn homojen olduu sylenemez. Giri ve k Serbestlii. Alclarn ve satclarn piyasaya girilerini ve klarn engelleyen hi bir ey yoktur. Bir kimsenin veya bir firmann bir mal retip retmemesi, satp satmamas, satm alp almamas sadece kendi kararma baldr. Toplumun, 157

devletin veya piyasadaki alc ve satclardan herhangi birinin koyduu herhangi bir yasak yoktur. Alc ve Satclarn Fiyat Veri Almalar. Piyasadaki alclardan ve satclardan her biri bir karar alrken piyasadaki fiyat veri kabul eder. Kendi kararnn bu fiyat etkileyeceini hesaba katmaz. Bu zellik genel olarak alc ve satclarn ok sayda olmalar eklinde ifade edilir. Her satcnn satt her alcnn satm ald miktarlar piyasann toplam hacmine kyasla o kadar kktr ki bunlardaki bir deime piyasay etkilemez. Piyasa Hakknda Tam Bilgi Sahiplii. Alc ve satclarn her biri piyasa ile ilgili her bilgiye her an sahiptir. Ayn malm bir baka satcda daha ucuz olduunu bilmeyen bir alc pahal mal satn alr, piyasada ayn malm tek fiyattan satlmas gereklemez. Kendisine daha yksek cret deyecek bir i yerinin varlm bilmeyen bir ii dk creti kabul edebilir. reticilerin rnlerinin maliyetini tam olarak bildikleri varsaylr. Tam bilgi varsaym bu kadarla da kalmaz. retici ve tketicerin veya alc ve satclarn sadece bugn hakknda deil gelecek hakknda da bilgi sahibi olduklar kabul edilir. zellikle bu son varsaymn tam rekabet kavramna ok byk bir snrlama getirmi olduu aktr. Ama iktisat teorisinin ok byk blmnde, aka belirtilmemi olsa bile, bu varsaym vardr. ktisat teorisinin tam rekabet kavram terimin gnlk dildeki yorumuna hi uymaz. Gnlk dilde tam rekabet, genellikle, birbirleri ile, piyasa pay iin, kyasya bouan firmalarn durumunu akla getirir. Reklm akla getirir. Oysa iktisat teorisinin tam rekabetinde firmalar arasnda bouma yoktur, reklma yer yoktur, ihtiya yoktur. TAM REKABETTE FRMA VE ENDSTR DENGES Firma, bir maln reticisi veya satcsdr. Tam rekabette ayn mal reten firmalarn ok sayda, dolays ile tek bana piyasay etkemeyecek kadar kk olduu kabul edilir. Ama firmalar her bakmdan birbirlerinin kopyas deillerdir. Endstri, kural olarak, tam rekabet piyasas ile ilgili bir te158

Timdir. Ayn mal reten firmalar topluluuna endstri ad verilir. Denge gzlediimiz deikenlerde bir hareketsizlik durumunu anlattna gre firmann dengesi firmann amac gerekletii anda gerekleir. Pir mann amac kr azamletirmek ise firmann ksa dnem dengesi ksa dnem krnn azam olmas ile gerekleir. Firma kurulu bir tesiste retebilecei deiik retim miktarlarndan kendisine en yksek kr verecek olanm semitir. Uzun dnem dengesi uzun dnem krnn azam olmas ile gerekleir. Tesis ap ile ilgili ayarlamalar yapldktan sonra firma kendisine en fazla kr brakan retim hacminde karar klmtr. ok ksa dnem veya piyasa dneminde firmann arz miktar sabittir. Ksa dnemde kurulu bir tesis kullanlarak deiik miktarlar retilebilmektedir. retim kapasitesi sabittir. Uzun dnemde tesis ap veya kapasite deitirilebilmektedir. Ksa dnemde endstriyi meydana getiren firmalarn says sabittir. Uzun dnemde firma says deiir. Endstrinin uzun dnem dengesi firma giri ve klarnn durmas demektir. Firma Bakmndan Tam Rekabetin nemi Tam rekabet varsaymnn firma bakmndan en nemli etkisi firmann kar karya olduu talep erisi zerindedir. Tam rekabet piyasasnda denge piyasa talep erisi ile endstri arz erisinin kesim noktasnda gerekleir. Bu piyasa dengesi ve artlar Drdnc Blmde anlatlmt. Piyasada gerekleen denge fiyat endstriyi meydana getiren firmalardan her biri iin veridir. Firmalar tek balarna, yani kendi arz ettikleri mal miktarn artrp azaltmakta, bu fiyat etkileyemezler. Bu bir firmann piyasada gereklemi olan fiyattan istedii kadar mal satabilmesi demektir. Firmann kar karya olduu talep erisi yatay eksene paralel bir dorudur. ekil 5.1.a'da piyasa dengesi ve 5.1.6'dt firmanm kar karya olduu talep erisi gsterilmitir. Bu fiyattan firmann sataca en byk miktar endstrinin toplam sat miktar olan Ox'in ok kk bir blmdr. Eksik rekabet piyasalarnda bir firmann kar karya buiunduu talep erisi negatif eimlidir. Talep erisinin negatif 159

ekil: 5.1 Tam rekabette piyasa dengesi ve firmann kar karya olduu talep erisi.

eimli olmas firmann tek bama, yai kendi arz miktarn artrp azaltmakta, fiyat etkileyebilmesi demektir. Firma asndan tam ve eksik rekabet piyasalarn birbirinden ayran en nemli zellik talep erileri arasndaki bu farktr. Tam ve eksik rekabette firmalarn kar karya bulunduklar talep erileri ekil 5.2'de gsterilmitir.

(a)

( b)

ekil: 5.2 Tam ve eksik rekabet piyasalarnda firmann kar karya olduu talep erileri: (a) Tam rekabet, (b) Eksik rekabet.

160

TAM REKABETTE FRMANIN HSILAT ERLER Tam rekabette firma sabit fiyattan mal sattna gre ortalama hslat sabittir, OH erisi yatay eksene paraleldir. Ortalamann deimedii blgede ortalama ve marjinal birbirlerine eit olacaklarna gre OH erisi ayn zamanda marjinal hslat erisidir. Tam rekabeti firmann toplam hslat erisi orijinden kan bir dorudur. nk deiik rn miktarlar sabit fiyatla arplarak toplam hslat rakamna ulamaktadr. ekil 5.3'deki TH erisi firmann toplam hsat erisidir. Bir toplam erinin bir noktasnn eimi marjinali veriyordu. TH dorusal olduuna gre eim her noktada ayndr ve marjinal hslat sabittir. Bir toplam erinin bir noktasn orijinle birletiren dorunun eimi ortalamay veriyordu. TH erisi orijinden kan bir doru olduuna gre ortalama hslat da sabittir ve ortalama hslat marjinal hsata her "sat hacminde eittir. KISA DNEMDE FRMA DENGES ktisat teorisinin temel varsaymlarndan biri firmalarn kr azamletirmee altklardr. Kr, sat hslat ve rnn maliyeti arasmdaki farktr. Krn maksimum olmas nce rnn minumum maliyetle retilmesine baldr. Maliyet Teorisi kesiminde belirtildii zere firmann her retim seviyesini mmkn olan en dk maliyetle gerekletireceini kabul ediyoruz. Bu noktada nmzdeki soru herbiri minimum maliyetlerle salanm olan eitli retim hacimlerinden hangisinin firmaya en yksek kr salayacadr. Bu soruya nce toplam eriler yaklam, sonra da marjinal eriler yaklam ile cevap verelim. Toplam Eriler Yaklam Firma toplam hslat ile toplam maliyet arasmdaki farkn en byk olduu retim hacminde dengede olacaktr. Sabit kabul ettiimiz etkenlerde bir deiiklik olmadka her zaman birimi bama ayn retim hacmini retecek ve satacaktr. Firmaya zaman birimi bana en byk kr salayan retim hacmi ekil 5.3'de gsterilen Ox2 miktardr. nk toplam hslat ve toplam maliyet erileri arasmdaki dey akln en byk olduu retim hacmi Ox2'dir. Balang noktasndan hareket ederek saa 161

mal miktar

ekil: 5.3 Tam rekabette krn azamiletirilmesi: Toplam eriler yaklam.

doru ilerleyelim ve ekli inceleyelim. O ve x, noktalar arasmda toplam maliyet erisi toplam hslat erisinden yksektir. Bu blgede firma zarar etmektedir. Veya kr negatiftir. x, ve x 3 noktalar arasmda toplam hslat toplam maliyetten byktr, firmann kr vardr.retim miktar Ox3' getikten sonra yeniden zarar balamaktadr. x, ve x 3 noktalar firmann toplam hslat ile maliyetinin birbirine eit, dolaysyla krm sfr olduu noktalardr. Ox2 retim hacmi firmaya en yksek kn salayan retim hacmidir. Bu retim seviyesinde firmann toplam hslat Kx 2 , toplam maliyeti Lx 2 , toplam kn da KL'dir. Baka hi bir retim seviyesinde toplam hslat ile toplam maliyet arasndaki fark KL kadar byk deildir. ekle dikkat edilince grlecei zere L noktasnda TM erisine izilen teet TH erisine paraleldir. Bu paralellik zel bir nem tar. nk toplam erilere izilen teetlerin eimleri, matematik ifade olarak fonksiyonlarm birinci trevleri, iktisattaki marjinal kavramna tekabl etmektedir. Yani burada krm en yksek olduu retim hacminde toplam maliyet erisinin eimi olan marjinal maliyet, toplam haslat erisinin eimi olan marjinal hslat birbirlerine eittirler. Az sonra ortalama ve 162

marjinal erilerle konuyu yeniden akladmzda tekrarlayacamz gibi firmann krnn azam olmasnn birinci art marjinal hslatn marjinal maliyete eitliidir.27
27

TH toplara hslat, TM toplam maliyeti, -jt'de toplam kr gstersin. Toplam kr fonksiyonu n = TH TM. Bir fonksiyonun bir maksimum veya minimum deeri varsa bu maksimum veya minimum noktada fonksiyonun birinci trevi sfr olur. Sz konusu noktann maksimum mu minimum mu olduunu ikinci trev belli eder. kinci trev pozitif ise o nokta minimum, negatif ise maksimumdur. imdi yukardaki kr fonksiyonunun birinci trevini sembolik olarak yazalm ve bunu sfra eitleyelim. TU' = TH' - TM' - 0 Demek ki TH' = TM'. TH' ve TM' toplam hslatn ve toplam maliyetin birinci trevleri, yan marjinal hslat ve marjinal maliyettir. Krn maksimum olmasnn birinci art budur. kinci art ikinci trevin negatif olmasdr. TH' sabit bir say olduu iin trevi, yani toplam hslat fonksiyonun ikinci trevi sfrdr, TH" = 0. Demek ki kr fonksiyonunun ikinci trevinin, n " 'nin negatif olabilmesi iin maliyet fonksiyonunun ikinci trevinin, TM" 'nin, pozitif olmas gerekmektedir. Bu, marjinal maliyetin artyor olmas demektir. Marjinal maliyet ile marjinal hslatn eit olduu yerde marjinal maliyet azalyor ise o nokta maksimum deil bir yerel minimumdur. Bu aklamay, biraz daha teknik bir ifade ile yle de yapabiliriz:

iz = TH - TM. Toplam hslat fiyatla satlan miktarn arpmna eit: TH = f x. Toplam maliyet toplam sabit maliyetle toplam deiken maliyetin toplar mna eit ve toplam deiken maliyet rn miktarnn bir fonksiyonu. u halde Z (x) = f x - TSM - TDM(x). Bu kr fonksiyonunun maksimum olmas iin birinci art n dTH dTM = = 0 dx dx dx dTH dTM
dx dx Bu da MH = MM demektir. Kr maksimizasyonunun ikinci art d?z = dx2 dx2 dx2 d2TH d 2 TM <0.

dTH Tam rekabette TH dorusal olduu iin sabit. Bunun trevi yani dx d2TH sfra eit. O halde MM artyor olmaldr. dx2

163

Firmalar her zaman kr elde edemezler, zararma altklar zamanlar da olur. Bu durumda kr azamletirmek yerine zarar asgarletirmek sz konusudur. Zararn en kk klnmasnn art da gene marjinal hsatn marjinal maliyete eit olmasdr. Toplam maliyet erisinin btn ile toplam hslat erisinin stnde olduu bir durumda, iki eri arasnda en ksa dey mesafe erilerin eimlerinin birbirlerine eit olduu retim hacminde grlr. ekil 5.4'deki x retim hacmi byle bir noktadr. x'den baka hi bir retim hacminde iki eri birbirlerine K L mesafesinden daha yakn olmamaktadrlar.

x mal miktar ekil s 5.4 Tam rekabette zararn asgarletirilmesi: Toplam eriler yaklam.

Marjinal Eriler Yaklam imdi durumu marjinal erileri kullanarak yeniden ele alalm. ekil 5.5'de miktar eksenine paralel doru malm piyasada oluan fiyatm, dolays ile de firmann marjinal hslatn gstermektedir. U eklindeki eri firmann marjinal maliyet erisidir. Firmann hedefi, krm azamletirilmesi, Ox3 retim seviyesinde gereklemektedir. Ox3 retim seviyesinde MM erisi MH 164

M,H

ekil: 5.5 Tam rekabette krn azamletirilmesi: Marjinal eriler yaklam.

hslat erisini kesmektedir, yani marjinal maliyet ve marjinal hslat eitlii gereklemitir. Marjinal maliyet ve marjinal hslat AX3 yksekliine eittir. Bu retim hacminin niin en yksek kr salayan hacim olduunu x 2 ve X4 noktalarna bakarak anlayabiliriz. Ox2 retim hacminde son birimin, x 2 'inci birimin, firmaya maliyeti Lx 2 'dir. Ayn birimin satndan firmann elde edecei hslat Kx 2 'dir. Firma bu birimi retmeyip bir nceki birimde retimi durdursa idi K L kadar bir krdan vazgemi olacakt. Mmkn olan en yksek kr elde etmee altn varsaydmz firma u halde x 2 'inci birimi retip piyasaya srecektir. x 2 'de duracak mdr? Durmayacaktr. nk x2'den sonraki birimin retim maliyeti gene o birimin sat fiyatndan kktr, firma bu birimi retmezse elde edebilecei bir miktar krdan vazgemi olur. Ayn mantkla firmann retimini x 3 'e kadar artrmas gerektiini syleyebiliriz. imdi de firmann x,'de olduunu varsayalm. x4'nc birimin firmaya maliyeti Mx4, bu birimin getirdii sat hslatndan, Nx4'den byktr. Bu birimi retip satt iin firma NM kadar zarar etmektedir. x4'n sandaki retim miktarlar iin her birimin sebep olduu zarar gittike bymekte, x 3 'n solundaki retim hacimleri iin ise gittike klmektedir. O halde firma x,_ noktasndan x 3 noktasna kadar 165

retimi ksacaktr. Ox3 retim hacmine geldikten sonra firma retim hacmini ne artracak ne de azaltacaktr. Artrmas her yeni birimin zarara yol amas demektir, azaltmas elde etmekte olduu krn bir ksmndan vazgemesi demektir. ekil 5.5'deMM = M H eitliinin saland bir nokta daha vardr, B. Acaba bu noktada da firma dengede midir? Ya da firmann A ve B noktalar arasnda kaytsz kalabileceini syleyebilir miyiz? Ox, retim hacminde marjinal maliyet ve marjinal hslat birbirlerine eit olduklar halde bu, bir denge durumu deildir. retim hacmini azaltp artrdmzda her yeni birimin kr veya zarara katksn inceleyerek Ox,'in bir denge seviyesi olamayacan grebiliriz. Ox,'den daha kk retim hacimlerinde marjinal maliyetler marjinal hslatlardan byktr ve balang noktasndan x,'e yaklatka aradaki fark, yani marjinal zarar, klmektedir. Ox,'den daha byk retim hacimlerinde ise marjinal hslat marjinal maliyetten byktr. retimi x,'de tutmayp artrmaya devam etmek firmann krm artracaktr. O halde firmann en yksek kr salayan retim hacminin art olarak bir yeni etkeni hesaba katmak zorundayz: Krn azami olmas iin marjinal hslatn marjinal maliyete eit olmas gerekir, ancak bu noktada marjinal maliyet erisi ykseliyor olmaldr. Marjinal maliyetin azalmakta olduu bir blgede retimi durdurmak firma iin rasyonel bir davran deildir. Kr maksimizasyonunun ikinci art marjinal maliyetin artyor olmasdr. MM = MH eitliinin saland ve MM erisinin ykselmekte olduu retim hacminde firma en yksek kr elde etmektedir. Ya da zarar etmekte ise bu zarar minimumdur. Krm veya zararn bykln toplam hsat ve toplam maliyet rakamlar belirleyecektir. ekil 5.5'e firmann ortalama maliyet erisini ekleyerek kr durumunu kolaylkla gsterebiliriz. ekil 5.6' da bu yaplmaktadr. Toplam hslat sat miktar ile ortalama hslatn (veya fiyatn) arpmna eittir. Sat fiyat Of, veya Ax 2 'dir. Sat miktar da Ox2 olduuna gre sat hsat Ox2Af dikdrtgeninin alanna eittir. Ayn ekilde toplam maliyet bir birimin ortalama maliyeti ile retilen btn birimlerin arpmna eittir. Denge retim seviyesinde ortalama maliyet erisi ile X ekseni arasmdaki ykseklik, Kx 2 , bir birimin ortalama maliyetidir. retim miktar gene Ox2 olduuna gre toplam maliyet, O X 2 K L dikdrtgeninin alanna eittir. kisi arasmdaki fark, yani 166

ekil: 5.6 Tam rekabette krn azamletirilmesi: Marjinal erilerle kr durumu.

LKAf dikdrtgeninin alan firmann toplam krdr. Verilmi fiyat ve maliyet artlarnda firmann salayabilecei en byk krdr bu. Ox2 retim seviyesinin altmda veya stndeki btn retim seviyelerinde firma ya daha az kr elde edecektir, ya da zarar edecektir. ekildeki B ve C noktalar ek 5.3'deki M ve N noktalarna tekabl etmektedir. Bu noktalarda ortalama hslatlar ortalama maliyetlere, toplam hslatlar toplam maliyetlere eit dolaysyla firmann kr sfr olmaktadr. KISA DONEMDE FRMALAR ARASINDAK FARKLILIK Ksa dnemde firmalarn hepsinin kr elde edecei dnlmemelidir. Piyasada teekkl eden fiyat seviyesi btn firmalar iin ayn olmakla birlikte her firmann maliyet yaps ayn olmayabilir. Byle olduu iin de firmalardan bazlar kr elde ederlerken, bazlar zarara katlanmak zorunda olabilirler. Bazlar da normal krla yetinmek zorunda kalabilirler. Bu hal ekil 5.7' de gsterilmitir. Birinci firma ar kr elde etmekte, ikinci fir167

ma sadece normal krla yetinmekte, nc firma ise zararna almaktadr.

ekil: 5.7 Tam rekabette ksa dnemde kr, normal kr ve zarar durumlar.

FRMANIN KISA DNEM ARZ ERS imdi maliyetlerle arz arasndaki ilikiyi ele alabiliriz. Yukarda belirtildii gibi firmann hedefi kr maksimizasyonudur. Bunu salayan retim hacmi marjinal maliyet marjinal hslat eitliini veren retim hacmidir. Bu retim hacminde firmann ortalama maliyeti ortalama hslatndan kkse firma kr etmektedir. Ama hi kr etmedii hatta zararna alt zamanlar da olabilir. imdi sorumuz udur: Firma ne kadar zarara katlanarak faaliyetini devam ettirir? Veya firmann retime son vermesi hangi durumda kanlmaz olacaktr? Firmann ksa dnem maliyetleri sabit ve deiken olarak ikiye ayrlyordu. retim miktar sfr olduu zaman be katlanlmas gereken maliyetler birinci grubu meydana getiriyordu. Firma iini tasfiye etmedii srece bu sabit maliyetlerden kurtulamayaca iin retim veya faaliyete ara verme kararn etkileyen etken deiken maliyetler olacaktr. Daha ak bir syleyile deiken maliyetlerini karamad takdirde firmann retimde bulunmasnn bir anlam yoktur. Ortalama deiken maliyetler fiyata eit olduu zaman, yani en azndan deiken maliyetlerin tamam, sat hslatmca karlanabildii zaman firma MM = MH eitliinin saland seviyede mal retecektir. Ama fiyat ortalama deiken maliyetlerin altna dtnde retim faaliyetini durduracaktr. ODM erisinin minimum noktas firmann kapat168

ma noktasdr. ekil 5.8'de bu nokta K harfi ile gsterilmitir. Firma Of, fiyat seviyesinde fiyat marjinal maliyete eitlemekte ve Ox, kadar mal retmektedir. Sabit maliyetlerin en kk bir paras bile sat hslatmca karlanmamaktadr. Fiyatn Of2'ye kmas halinde firma retimini Ox2'ye karacak, sadece sabit maliyetlerini deil deiken maliyetlerini de karlar hale gelecektir. L noktasnda fiyat ortalama toplam maliyete, dolays ile toplam hslat toplam maliyete eittir. Firma sadece normal kr elde etmektedir. Ortalama toplam maliyet erisinin minimum noktas firmann kra gei veya baaba noktasdr. Fiyat daha da ykselirse, mesel Of3'e karsa, retim seviyesi Ox3'tr. Artk normalin stnde bir kr sz konusudur.

MM

M /

OTM ODM

r - Jr~ ' N ^ K

x,

xz

ekil: 5.8 Tam rekabet piyasasnda firmann ksa dnem arz erisi

Grlmektedir ki deiik fiyat seviyelerinde firmann denge retim miktarlarn veren K, L ve M noktalar firmann marjinal maliyet erisi zerindedirler ve Of,'den daha dk fiyatlarda retim sfrdr. Demek oluyor ki tam rekabet artlarnda sat yapan bir firmann ksa dnem arz erisi marjinal maliyet erisinin or169

talarna deiken maliyet erisinin stnde balan parasdr. nk arz erisi deiik fiyat seviyelerinin her bilinde firmann satmaa hazr olduu miktarlar gsterir. ENDSTRNN KISA DNEM ARZ ERS VE ENDSTR DENGES Endstri belirli bir mal reten firmalarn topluluudur. Bu firmalardan her birinin ksa dnem arz erisi, az nce akland gibi ksa dnem marjinal maliyet erisinin ksa dnem ortalama deiken maliyet erisinin stnde kalan parasdr. Endstri arz erisi ise btn firmalarn arz erilerinin yatay toplamndan baka bir ey deildir. Tpk kiisel talep erisinden piyasa erisine geite olduu gibi (Baknz : s. 55). Her fiyat seviyesinde btn firmalarn arz miktarlar toplam endstrinin arz miktarlarn vermektedir. Ancak, burada, nemli bir varsaym gizlidir. Bu varsaym kaldrdmz zaman endstri arz erisi hakknda sylediklerimizi nemli lde deitirmek zorunda kalrz. Varsaym input fiyatlarmm firmalarn retim kararlarndan bamsz, veya inputlarn arz esnekliinin sonsuz olduu varsaymdr. Tam rekabet artlar altndaki firmalarn hibiri kendi davranlar ile input fiyatlarn etkileyemez. Belirli bir inputtan az veya ok kullanmas bu inputun piyasadaki fiyatn deitirmez. Ancak, btn firmalar birlikte hareket edince durum deiir. nput fiyatlar etkilenebilir. Endstrinin rettii mala talep artmca, normal olarak, endstri retim hacmi ykselecektir. Daha fazla retim daha fazla input gerektirir. nputlarm arz erileri pozitif eimli olduu takdirde input talebinin artm olmas input fiyatlarnn artmas demektir. nput fiyatlarnn artmas firmalarn marjinal ve ortalama maliyet erilerinin deimesine yol aar. nput fiyatlar artarsa ortalama ve marjinal maliyet erileri yukarya, input fiyatlar derse ayn erer aaya kayar. Endstri fiyat veri olduu zaman firma maliyet erilerinin deimesi firmann denge retim seviyelerini deitirir. Durumu ekil yardm ile daha fazla akla kavuturabiliriz. ekil f-.9.a'da endstriyi meydana getiren tipik bir firmann ksa dnem marjinal maliyet ve ksa dnem ortalama maliyet erileri gsterilmitir. eklin b yarsmda endstri arz ve piyasa talep 170

erileri yer almtr. Endstri arz erisi btn firmalarn marjinal maliyet erilerinin ortalama deiken maliyet erisinin stnde kalan paralarnn yatay toplamndan ibarettir. T erisi endstrinin rettii mala olan piyasa talebini gstermektedir. Arz miktar ile talep miktarnn eit olduu fiyat seviyesinde endstri dengededir, retim miktar Oxe, ve fiyat seviyesi Of,'dir. Tipik firma Of, fiyat seviyesinde Ox, miktarnda mal retmektedir. imdi mala olan talepte bir artma olduunu kabul edelim. Bu, piyasa talep erisinin saa kaymas demektir. Yeni talep erisi T,' dir. Endstri arz erisi veri olduuna gre talebin artmas fiyat ykseltmi ve arz miktar da Ox el 'den OXe2'ye kmtr.

ekil: 5.9 Ksa dnem endstri arz erisi: nput fiyatlar sabit.

nput fiyatlar etkilenmediine gre firma yeni fiyat, Of2'yi marjinal maliyetine eit klacak, yani sat hacmini Ox,'den Ox2'ye karacaktr. Daha fazla retim iin daha fazla input kullanlmas input fiyatlarnn artmasna sebep olmusa firmann maliyet erileri yukarya kayacaktr. ekil 5.10'da gsterildii gibi, firmann maliyet erilerinin yukarya kaym olmas firmann denge retim seviyesini etkilemektedir. Of, fiyat seviyesinde firma dengesi, yani MM MH art, K noktasmda salanmakta iken, fiyatm Of2' kmas ve KMM erisinin sola kayarak KMM, halini almas, denge noktasn L'ye kaydrmaktadr. Eer maliyetlerde bir artma olmasa idi fiyatn ykselmesi sonucunda firmann yeni denge noktas N ve retim hacmi L noktasnda olandan daha fazla ola171

akt. Yani KMM ile Of2'nin eit olduu noktada denge kurulacakt. nput fiyatlarnn ykselmesi firmann retiminin bu noktaya kadar genilemesini nlemektedir. Dikkat edilecei zere K ve L noktalar endstri fiyatnn deimesi ve firma maliyet erilerinin kaymas sonucunda ortaya kan denge retimi seviyelerini gsteren noktalardr. Firma maliyet erilerinin kayd bu gibi durumlarda endstri arz erisi artk firma arz erilerinin deil btn firmalarn her fiyat seviyesinde en yksek kr salayan retim miktarlarnn toplamndan ibarettir. nput fiyatlarnn ykselmesi durumunda endstrinin ksa dnem arz erisi, fiyatlarn sabit kalmas durumuna kyasla, daha az esnek, fiyatlarn dmesi durumunda ise daha ok esnek olacaktr.

(o )

Ct J >

ekil: 5.10 Ksa dnem endstri arz erisi: input fiyatlar deiken.

TAM REKABETTE UZUN DNEM DENGES Ksa dnemde firmalarn tesis aplar veya retim kapasiteleri sabittir. Kurulu bir tesisin ap istenildii anda deitirilemez. Plirma kurulu tesisin verebilecei retim hacimleri arasnda bir seim yapar, krn azamletirir. Uzun dnemde firma sadece retim miktarn deil kapasitesini de deitirebilir. stedii tesisi kurabilir. Endstriyi oluturan firmalarn says ksa dnemde veridir. Uzun dnemde firma says da deikendir. Kr imkn varsa endstriye yeni firmalar katlr. Zararma almak zorunda kalan 172

firmalar o endstriyi terkederler. Uzun dnemde endstri dengesinin salanm olmas demek firma giri ve klarnn durmu olmas demektir. FRMANIN UZUN DNEM DENGES Firmann uzun dnemde dengede olmasnn artlar ksa dnemde olduundan farkl deildir. Firmann uzun dnemde de amac azam krdr. En byk kr, uzun dnem marjinal maliyetin marjinal hslata, yani fiyata, eit olduu retim hacminde salanr. Uzun dnem marjinal maliyet, en dk maliyetle retimi mmkn klacak kapasite veya lek deiiklikleri yapldktan sonra, retimin bar birim artrlmasnn toplam maliyette meydana getirecei deiikliktir. Firmann uzun dnemde dengede olabilmesi ayn zamanda ksa dnem dengesine de ulam olmasn gerektirir. Bu ifadenin tersi her zaman doru deildir. Firmann ksa dnem dengesinin salanm olmas uzun dnem dengesinin de salanm olmasn gerektirmez. ekil 5.11'de bir firmann uzun dnem ortalama maliyet erisi ve deiik apta tesisi temsil eden ksa dnem ortalama maliyet erisi grlmektedir. Ox, retim hacminde marjinal hslat ve KMM, erileri A noktasnda kesimektedirler. FirM,H

K M M ,
UOM MH

'2

x. 3

ekil i 5.11 Tam rekabette firmann uzun dnem dengesi.

173

ma ksa dnem dengesindedir. Fakat zarar etmektedir. Piyasa hakknda tam bilgi sahibi olan firma iin yaplacak iki ey vardr. Birincisi endstriyi terketmek, ikincisi tesis apn bytmektir. Firma KOM 2 erisinin temsil ettii tesisi kurarsa Ox2 retim hacminde ksa dnem dengesini salar. nk B noktasnda KMM 2 erisi MH erisini kesmektedir. Bu retim hacminde firma kr etmektedir. Ama bu kr uzun dnemde ulaabilecei en yksek kr deildir. Uzun dnemde salanabilecek en yksek kr KOM 3 erisinin temsil ettii tesisin kurulmas ile elde edilebilir. Ox3 sat hacminde veya C noktasnda uzun dnem hem de ksa dnem marjinal maliyet erileri marjinal hslat erisini kesmektedirler. Firmann hem ksa dnem hem de uzun dnem dengesi salanmtr. Firmann toplam kr CK X Ox3'dr. Firmann uzun dnemde salayabilecei en byk kr toplam budur. Tam rekabette firmann uzun dnem dengesinin artn tekrar edelim. Firmann uzun dnem dengesinin salanabilmesi iin UMM = KMM = MH eitlii gereklemelidir. Tabi burada MH yerine fiyat koymamz da mmkndr. Uzun Dnemde Krn Sfr Oluu ekil 5.11'deki firma uzun dnemde kr elde etmektedir. Hem uzun, hem de ksa dnem dengesini salamtr yani kr maksimumdur. Burada szn ettiimiz krn net iktisad kr olduunu unutmamalyz. Net iktisad kr bazan ar kr olarak da adlandrlr. Ar sz krn ok byk olduunu deil normal kr atn belirtir. Hatrlanaca zere normal kr maliyetin bir parasdr. Tam rekabet piyasasnda bir firmann uzun dnemde kr elde etmesi endstrinin uzun dnem dengesinin salanmam olduunu gsterir. Endstrinin uzun dnem dengesi salandnda endstriyi oluturan firmalarn her biri sfr krla alr veya sadece normal kr elde eder. Krn sfra inii nasl gerekleir? Krn varl yeni firmalarn endstriye giriini tevik eder. Yeni firmalarn girii endstriyi meydan getiren firmalarn krlar zerinde iki ynden bask yapar, krm klmesine ve sonunda da yok olmasma sebep olur. 174

Bir kere firma saysndaki art endstri arznn artmas, endstri arz erisinin sa tarafa kaymas sonucunu verir. Talepte bir deime yoksa arzn artmas malm fiyatn drr. Malm piyasa fiyatmm dmesi, firmalarm ksa dnem maliyet yaplarnda bir deiiklik olmadna gre, firmann krm azaltr. kinci olarak, endstriye yeni firmalarn girmesi sonucunda endstri arznn artmas endstrinin kulland inputlarm fiyatlarn ykseltebilir. nput fiyatlarnn ykselmesi, firmalar bakmndan, maliyet erilerinin yukar doru kaymas demektir. Ortalama ve marjinal maliyet erilerinin yukar doru kaymas, malm piyasa fiyat veri iken, firmann retim hacminin daralmasn ve kr miktarnn klmesini gerektirir. Bylece kr, hem malm fiyatmm dmesi, hem de maliyetlerin ykselmesi gibi iki sebeple klr. Uzun dnemde baz firmalar gerekli kapasite deiikliini gerekletirip retime devam ederler. Baz firmalar kapasite deitirme imknna sahip olamadklar ve uzun dnemde malm fiyat ortalama maliyetlerinin altna dm olduu iin faaliyeti brakrlar. Sonunda, faaliyete devam etmekte olan firmalarm hi biri tekilerden farkl olmaz. Her firma sadece normal krla yetinmek zorundadrlar. Byle bir firmann durumu ekil 5.12'de gsterilmitir. KMM ve UMM maliyet birbirlerine ve fiM.H UMM UOM

MH

x ekil: 5.12 Tam rekabette endstrinin uzun dnem dengesi salandnda tipik firmann durumu.

175

yata Ox retim seviyesinde eittirler. Firma hem ksa hem de uzun dnem dengesindedir. Firmann ksa ve uzun dnem ortalama maliyet erileri bu retim hacminde talep veya fiyat erisine teettir. Bylece toplam maliyetler toplam hsatlara eittir, firma sadece normal kr elde etmektedir. Bunun stnde bir kr sz konusu deildir. Demek ki tam rekabette endstrinin uzun dnem dengesi salandnda her firma iin Fiyat = KMM = KOM = UMM = UOM eitlii geerlidir. Endstrinin uzun dnem dengesi salanmtr, yani firma giri klar sona ermitir. nk kr elde etme imkn kalmad iin hibir yeni firma endstriye girmeyecektir. Zarar etmekte olan firma da yoktur. Bu yzden hibir firmann endstriyi terk etmesi beklenmez. Her firma normal krm elde etmektedir. Bundan daha fazlasn elde etmesi mmkn deildir. nk maliyetin bir paras olan normal kr firmann elindeki kaynaklar baka yerde kullanarak elde edebilecei en yksek kazanca eittir. Grld gibi endstrinin uzun dnem dengesinde olabilmesi iin firmalarn her birinin uzun dnem dengesinde olmas gerekir. Ancak bunun tersi doru deildir. Yani firmalar uzun dnem dengesine ulatklar zaman endstrinin de dengede olacan syleyemeyiz. ekil 5.11'de firmann Ox3 retim hacminde hem uzun hem de ksa dnem dengesini saladn grmtk. Byle bir firmann durumu endstrinin uzun dnem dengesi ile badamaz. Endstrinin uzun dnem dengesinin salanmas iin endstri iindeki btn firmalarn ne kr ne de zarar ettikleri retim seviyesinde dengeye gelmi olmalar gerekir. ekil 5.12'de hemen dikkati eken bir zellik Ox denge retim hacminin uzun dnem ortalama maliyet erisinin en dk noktasna rastlamasdr. Kurulan tesisi temsil eden KOM erisi de ayn noktada UOM erisine teettir. Fiyat, ortalama maliyete eittir ve uzun dnemde mmkn olan en dk seviyededir. Tam rekabet piyasasnda uzun dnem dengesinin bu sonucu ikinci ciltte ayrntl olarak ele almacaktr.

176

ENDSTRNN UZUN DNEM ARZ ERS Sabit Maliyetli Endstriler Endstrinin tam rekabet artlarnda faktr satm aldn, yani endstrinin faktr kullanmnn input fiyatlarn etkilemediini varsayalm. Endstrinin ksa ve uzun dnem dengesi salanm olsun. Endstrinin uzun dnem dengesinin salanm olmas firmalarn her birinin ksa ve uzun dnem dengelerinin gereklemi olmas ve herbirinin denge retim hacminde fiyatn uzun dnem ortalama maliyetin minumum seviyesine eit bulunmas demektir. Firmalarn hi biri iin kr veya zarar sz konusu deildir. Sadece normal kr vardr. ekil 5.13.a endstriyi meydana getiren firmalardan birinin durumunu, ekil 3.13.b ise endstrinin durumunu gstermektedir. Balangta, uzun dnem dengesini salam olan endstrinin arz erisi A ve piyasa talebi T ve fiyat seviyesi Of0'dr. A ve T ksa dnem piyasa arz ve talep erileridir. Btn firmalar piyasada oluan Of0 fiyatna gre kendi durumlarm ayarlamlardr. eklin a yarsndaki firma Ox 0 kadar sat yapmaktadr. Firma iin KMM = UMM = KOM = UOM = Fiyat

eitlii gereklemitir. Btn firmaUr iin durum ayndr.

ekil: 5.13 Endstrinin uzun dnem arz erisi: Sabit maliyetli endstri.

imdi mala olan piyasa talebinin arttn talep erisini saa kaydrarak gsterelim. Yeni talep erisi T"dr ve yeni fiyat 177

Of,'dir. ekilde gsterilen temsil firma artk Oxo retim hacmini korumayacaktr. Firmann yeni denge seviyesi yeni fiyatn, veya yeni MH'm, KMM'e eit olduu retim hacmidir, yani Ox,. Bu durumda firma kr elde etmektedir. Bu endstride ar krm varl yeni firmalar endstriye ekecektir. Yeni firmalarn girii endstrinin ksa dnem arz erisini sa tarafa kaydracak, te yandan, input fiyatlar deimedii iin eski firmalarn maliyet yaps ayn kalacaktr. Arzn art fiyat Of, seviyesinden aa drmee balayacak, bu d, input fiyatlarnda bir deime olmad iin, malm balangtaki fiyat seviyesine, yani Of0'a kadar, devam edecektir. Fiyatn yeniden Of0'a dmesini salayacak sayda yeni firma endstriye girince endstri yeni bir uzun dnem dengesine erimi olacaktr. Endstrinin yeni uzun dnem dengesine kar gelen ksa dnem piyasa dengesi A' ve T' erilerinin kesim noktasmda salanmtr. u halde endstrinin uzun dnem arz erisi K ve L noktalarn birletiren yatay izgidir. Endstri uzun dnemde sabit maliyetlerle almaktadr. Uzun dnem arz fiyat da sabittir ve Of0 fiyatna eittir. Bu fiyat, firmalarn minimum uzun dnem ortalama maliyetlerine eittir. Grlyor ki uzun dnemde sabit maliyet veya endstrinin uzun dnem arz fiyann sabit olmas durumu belirli bir arta baldr: Endstri arzmn artrlmas, ya da azaltlmas yeni firmalarn girii ya da k ile salanacak fakat uzun dnem ortalama maliyetin minimum seviyesinde bir deime olmayacaktr. Bu da ancak endstrinin faktr talebinin deimesinin faktr fiyatlarn etkilememesine, yani faktr arznn sonsuz esnek olmasna baldr. Artan Maliyetli Endstriler ekil 5.14'de artan maliyet durumu ele alnmtr. Endstrinin uzun dnem dengesinde olduu varsaymndan hareket ederek fiyatm f0'da belirlendiini ve btn firmalarn normal krla altklarn sylyoruz. eklin sa yars endstrinin, sol yars da endstri iindeki temsil firmann durumunu gstermektedir. Temsil firma minimum uzun dnem ortalama maliyetle Oxo kadar retim yapmakta, rnn Of0 fiyatmdan satmaktadr. Piyasa talebinde bir art, Tnin T' haline gelii, endstrinin ksa dnem arz erisinde bir deime olmad iin fiyat Of,' e karacaktr. Firmann yeni denge noktas KMM, erisinin bu yeni fiyata

eit olduu retim hacmi, ya da Ox,'dir. Bu ksa dnemli bir ayarlamadr. Firmann mevcut kapasiteyi daha youn kullanmas ile salanmtr. Of, fiyat seviyesinde ve Ox, retim hacminde firma ar kr elde etmektedir. Uzun dnemde yeni firmalarn ayn alana girmeleri kanlmaz olmaktadr. Yeni firmalarn girii endstri arzn artracak A erisi saa doru kaymaya balayacaktr. Bylece piyasa talebinde yeni bir deime sz konusu deilse, T' deimiyorsa, arzn art malm fiyatm f, seviyesinden aaya doru itmee balayacaktr. Bu da temsil firmann elde ettii ar kn kltecektir.

ekil: 5.14 Endstrinin uzun dnem arz erisi: Artan maliyetli endstri.

Endstrinin daha fazla input kullanmas, bu defa input fiyatlarn artracaktr. Burada varsaymmz, endstrinin kulland input miktarnn, faktr piyasalanndaki input mevcudunun ihmal edilemeyecek bir blm olduu, dolays ile bu endstrinin daha fazla input elde edebilmesinin ancak daha yksek fiyat demesiyle mmkn olabildiidir. nput fiyatlarnn bu ekilde ykselmesi endstriyi meydana getiren firmalarn maliyetlerini artracak, maliyet erilerini yukanya kaydracaktr. ekil 5.14.a' da firmann yeni maliyet erileri UOM2, KOM 2 , ve K M M 2 olarak gsterilmitir. Maliyet deimelerinin etkisi de tam olarak kendini gsterdikten sonra firmalar ve endstri yeniden uzun dnem dengesine ulaacaklardr. Temsili firma Of2 fiyat ile KMM 2 erisinin keistikleri retim hacminde, yani Ox2'de, faaliyette bulunacak, ksa ve uzun dnem ortalama maliyetleri birbirine ve fiyata eit olacak, sadece normal krla yetinecektir. Bu denge durumu firma bakmndan, hem ksa dnem hem de uzun dnem dengesidir. 179

Btn firmalar iin ayn durum sz konusudur. Ar kr imkn ortadan kalkt iin yeni firmalarn endstriye girmesi sz konusu olmad gibi hi bir firma zarar etmedii iin endstriyi terk de sz konusu deildir. Dolays ile endstri uzun dnem dengesindedir. imdi, eklin sa yarsnda K ve L denge noktalarn birletiren izgi, K L endstrinin uzun dnem arz erisidir ve grld gibi, bu eri ykselen bir eridir. Endstrinin uzun dnem arz fiyat veya maliyetleri ykselmektedir. Firma maliyetinin endstri arznn genilemesi sonucunda ykselmesi, dsal eksi-ekonomiler adyla adlandrlr. nk bu olay firmann kendi tercihlerinin ve davrannn bir sonucu olmayp firma dndaki bir gelimenin rndr. ekilde firmann ilk retim seviyesinin, Xo, ikinci retim seviyesinden, X,, byk olduu dikkati ekmi olmaldr. Yeni denge durumunda malm fiyat ykselmi fakat firmann satt miktar azalmtr. Endstri arz artmtr. Ama bu art yeni firmalarn retime katks ile salanmtr. Dsal eksi-ekonomiler firma maliyetlerinin ykselmesi demektir ama acaba her zaman firmann retim hacminin kslmas sonucunu mu verir? Her zaman byle olmas gerekmez. Sorunun cevab input fiyatlarnn deime oranlar ile ilgilidir. Firmann kulland inputlarm her birinin fiyat ayn oranda artmsa, inputlar arasmdaki nisb fiyat ilikisi deimemise, firmann maliyet erileri olduu gibi yukar kayar. Firmann retim hacminde hi bir deiiklik olmaz. Ama ksa dnem maliyetlerini meydana getiren inputlardan sabit maliyet kalemlerinde, deiken maliyet kalemlerine kyasla, daha byk bar nisb art meydana gelmise firma sabit maliyet kalemlerinden ksmak, deiken maliyetleri yaratan inputlar artrmak isteyecektir. retim tesisinin optimum bykl eskisinden kk olacak, firma uzun dnemde daha kJk lekli bir kapasiteye geecektir. Bylece firmann retim hacmi daralacaktr. Bunun tam tersine bir gelime de mmkndr. Ksa dnemdeki sabit maliyet unsurlarnn fiyatlar nisb olarak daha byk bir azal gsterebilir. Bylece firma daha byk kapasiteli tesisleri tercih edecektir. Dolays ile firmann retim hacmi byr. Azalan Maliyetli Endstriler Artan ve sabit maliyet durumlarn anlattktan sonra azalan maliyetli endstrilere de dokunmakta fayda vardr. Azalan ma180

liyetli endstrilerin durumu daha nce grdklerimizden, tahlil biimi bakmndan, hi farkl deildir. nce endstrinin uzun dnem dengesinde olduunu kabul ediyoruz. X malmm piyasadaki fiyat Ofo'dr. Temsil firma ve btn firmalar uzun dnem dengesine ulamlardr. Herhangi bir sebeple X malma olan talep artarsa malm fiyat Of,'e kar. Firma durumunu bu yeni fiyata gre ayarlar ve retimini, ksa dnemde, Ox,'e karr. Bu retim hacminde firma normal st kr elde etmektedir. Yeni firmalar X mal retimine balarlar .Endstri arz erisi sa tarafa doru kayar. Endstri arznn artmas ile birlikte endstrinin kulland inputlarn fiyatlarnda dme olur. Firmann maliyet erileri aa doru yer deitirir. Bu olaya, dsal ekonomiler ad verilir. Firmann maliyetlerinin dmesi firmanm kontrolunda olmayan etkenlerin bir rndr. Burada, firmanm kendi kapasitesini uzun dnemde deitirerek ortalama maliyetlerini drmesi olay ile dsal ekonomilerin hibir ilikisi olmadna dikkat edilmelidir. Firmanm kendi kararlarnn bir sonucu olan maliyet azalna, isel ekonomiler denildii hatrlanmaldr. Uzun dnemde firmanm maliyetlerinin, endstri retim hacminin genilemesi yznden, dmesi firmay yeni bir denge noktasna gtrecektir. Ox2 retim hacminde temsil firma yeniden ksa ve uzun dnem dengesini salamtr. Endstrideki btn firmalar ayn durumdadr. Yani endstriye giri, k durmutur. Endstri yeni ksa dnem arz ve talep erilerin kesim noktas olan L'nin gsterdii retim ve fiyat seviyesinde uzun dnem dengesini salamtr. Endstrinin uzun dnem arz erisi K ve L'nin, daha dorusu K ve L gibi btn uzun dnem denge noktalarnn birletirilmesi ile bulunan eridir. Burada erinin sadan sola azalmas endstrinin uzun dnem maliyetlerinin dmekte olduunu gstermektedir. Byle bir durumun gerek hayatta ender rastlanacak bir durum olduu sylenebilir. Yeni bir endstrinin gittike bymesi, firma saysnn artmas balangta bulunmayan bir takm kolaylklarn firmalara salanmasn mmkn klabilir. Ulatrma tesislerinin nemli ekilde gelimesi, endstri byd iin, mmkndr. Pazarlama imknlarnda ayn sebeple gelime olaca dnlebilir. Bunlar ve bunlara benzeyen deimeler firmalarn maliyetlerinde dmeye yol aabilir. Gerek hayatta en ok rastlanan halin artan maliyetler ol181

mas ihtimali kuvvetlidir. Hatta balangta azalan maliyetlere sahip olan endstrilerin bile zamanla sabit veya artan maliyetli bir yapya dnmesi kanlmaz olabilir.

ekil: 5.15 Endstrinin uzun dnem arz erisi: Azalan maliyetli endstri.

Endstrilerin uzun dnem maliyet yaplar ile ilgili tahlillerimizde balang dengesini bozan unsuru endstrinin rettii mala olan talepte bir art olarak aldk. Bunu ters yne de evirebiliriz. Yani mala olan piyasa talebinin herhangi bir sebeple azaldn kabul ederek bunun firmann maliyetlerini ve retim hacmini nasl etkilediini de gsterebilirdik. Talep deiikliini bir yana brakarak arz etkileyecek teknolojik deimeleri balang noktas yapmamz da mmknd. Bunlarn herbirinde bavuracamz tahlil metodu yukarda kullandmz metodun ayndr.

182

5. 2. MONOPOL TEORS
Tam rekabet modeline tam uyan bir piyasa eklini gerek hayatta bulmann son derece g olduunu, gene de bu modelin iktisat teorisinde son derece nemli ve faydal bir yeri bulunduunu belirtmitik. imdi gene byle gerek hayatta bulunmas son derece g ama iktisat teorisinin ok nemli bir baka tahlil arac olan bir piyasa eidine dikkatimizi evireceiz: Monopol. Piyasalar firmalann piyasay etkileme gleri asndan bir sraya koyarsak bir uta tam rekabet teki uta monopol yer alr. Bu ikisi arasmda, bir uca veya teki uca daha yakn deiik piyasa eitleri sralanr. Bu kesimde monopol inceleyecek bundan sonraki kesimlerde dier eksik rekabet piyasalarm ele alacaz. MONOPOLN ZELLKLER Monopol "tek satc" demektir. Bir piyasada belirli bir malm bir tek satcs olmas durumunu belirtmek iin kullanlmaktadr. Belirli bir tek mal ve bir tek satc durumunu tam rekabetteki endstri kavramna benzetebiliriz. Endstri, tam rekabet artlarnda ayn mal reten btn firmalarn toplamna verilen isimdi .Endstri iindeki her firma ayr karar birimi idi. Firma endstri arznn ve piyasa talebinin belirledii fiyat seviyesini veri olarak kabul ediyor ve kendisine en yksek kr salayacak retim hacmini tespit ediyordu. Monopolde ayr ayr firmalar yerine bir tek firma sz konusudur. Tam rekabette endstrinin kar karya olduu piyasa talep erisi monopolde bu tek firmann kar karya olduu talep erisidir. Artk tek firma, tam rekabetteki tek firma gibi, fiyat veri olarak kabul etmek zorunda deildir. Monopolcnn kararlar malm piyasa fiyatm etkileyecektir. 183

Ancak monopolcnn gcnn snrsz olduunu dnmek yanlla dmek demektir. Bir kere saf monopoln varl monopolcnn rettii malm baka bir malla ikamesinin adet imknszlna baldr. Yani piyasada "yakn" bir ikame mal bulunmamaldr. Hi bir ekilde baka bir malla ikame edilemeyecek bir malda monopol gc en yksektir. Gerek hayatta byle mallarn rneklerini gstermek pek kolay deildir. Hemen her mal, u ya da bu lde, bir baka malla ikame edilebilir. te yandan monopolcnn rettii mala olan talep snrlayc bir etkendir. Monopolc fiyat ve retim miktar konusunda karar verirken baka firmalarn davranlarn hesaba katmak zorunda deildir ama kar karya olduu piyasa talebini gz nnde tutmak zorundadr. Monopolc piyasa talebinin izdii snr iinde kendisi iin en uygun karan almakta hareket serbestliine sahiptir. Bir baka nokta da piyasaya giriin kesin olarak imknsz olup olmamasdr. Herhangi bir yolla piyasaya baka firmalarn girmesi nlenebiliyorsa monopolcnn monopolc nitelii srp gidebilir. Ama piyasaya girme imkn varsa, monopolcnn davranlar, mesel byk kr salamas, baka firmalar ayn alana ekebilir, bylece bu firmann monopolc nitelii ortadan kalkabilir. MONOPOLN KAYNAKLARI I Monopol bir ok hallerde kanunla veya devlet eliyle yaratlr. Bir malm retiminin piyasaya braklmas kamu yarar ile badamaz sayldnda veya monopolc krnn devlete aktarlmas arzu edildiinde bavurulacak yol budur. Bir kanun veya kararla ya bir kamu kuruluuna veya bir zel ortakla monopolc stats tannr. Kamu kuruluu sz konusu ise o kurulutan baka bir kamusal veya zel kurulu o alana giremez. zellikle monopolc krnn olduu gibi devlete kalmas dncesi ile hareket edildiinde bir kamu kuruluuna monopolc yetkiler tanmak yoluna gidilir. Bazan da tek satclk imtiyaz bir zel irkete verilebilir. Bu imtiyaza karlk monopolc zel irket devlete kar baz ykmllkler altna girer. Baz durumlarda belirli bdr malm retimin ve satnn birden fazla firma tarafndan yaplmas imknszdr. Maliyet ve retim hacminin yaratt bir durumdur bu. retim hacmi bydke firmann ortalama maliyeti dyorsa, veya firmann uzun 184

dnem ortalama maliyet erisi devaml azalan bir eri ise, byle bir durum ortaya kabilir. Bir ehirde ime suyu ann birden fazla, zel veya kamusal firma tarafndan gerekletirilmesi beklenemez. Birden fazla firmanm byle bir alana girmesi, bir sre sonra, ortada bir tek firma kalmasndan baka bir sonu vermez. Ya firmalar arasmdaki sava, bir firma dndaki, btn firmalarn o alandan ekilmesini gerektirir, ya da byle bir savaa girimektense birden fazla saydaki firma anlaarak tek bir firma haline gelirler. Bu eit monopollere, piyasa artlarnn tabi bir sonucu olarak ortaya ktklar iin, "tabi monopol" denmektedir. Bir tek firmanm piyasaya hkim olabilmesinin sebepleri arasmda malm retimi iin gerekli olan ham madde kaynaklarnn bir firmanm elinde bulunmas da vardr. Ham madde kaynan tam olarak elinde bulunduran firma, bu inputu baka firmalara satmayabilir, dolays ile kendisinden baka bir firmanm kendi alma alanna girmesini nler. Monopol yaratan sebepler arasnda, son olarak, patent haklarn sayabiliriz. Yeni bulular tevik etmek iin kullanlan patent kurumu belirli srelerle bir buluun bir tek firma tarafndan piyasaya aktarlmas hakkn tanmaktadr. Ancak bu hak, baka firmalar tarafndan kolaylkla, ihll edilebilmektedir. nk patent ok belirli bir snrlama getirmektedir. Malm niteliini bir para deitirerek, malm retiminde kullanlan srete baz farkllatrmalara giderek patent hakknn koruduu alana szmak imkn her zaman bulunabilmektedir. Bu bakmdan patenti srekli bir monopol kayna saymak doru olmayabilir. MONOPOLCNN AMACI Monopolcnn amacnn da tam rekabet artlarmdaki bir firma gibi kr azamletirmek olduunu kabul edebiliriz. Aslnda monopolcnn hareket serbestlii ok daha fazladr. Faaliyetine devam edebilmek iin mmkn olan en yksek kr elde etmesi gerekli olmayabilir. Bu yzden de devaml bir dikkat ve aba yerine kendisi iin yeterli sayd bir kr elde edip "skin bir hayat" srebilir. te yandan monopolc durumunun devam etmesi iin elindeki imknlardan sonuna kadar faydalanmamas gerekebilir Elin185

deki imknlar sonuna kadar kulland, veya monopolc durumunun ksa dnemde kendisine salayaca en yksek kr veren retim hacmine ynelmi bir politika izledii zaman devletin dzenleyici mdahalesi ile kar karya kalabileceini, ya da uzun dnemde u veya bu yolla yeni firmalarn kendi alma alanna girebileceini dnen monopolc daha dk krla yetinmeyi uygun grebilir. Bunlar bir yana brakarak monopolcnn kr azamletirmek amacna yneldiini varsayalm, kr azam klan retim hacmini aratralm. Bu amala nce monopolcnn kar karya olduu piyasa talep erisinin, dolaysyla monopolcnn ortalama hslat erisinin durumunu, buna bal olarak da monopolcnn toplam ve marjinal hslat erilerinin zelliklerini inceleyelim. MONOPOLDE HSILAT ERLER Monopolcnn talep erisi, daha dorusu monopolcnn rettii mala olan talep erisi piyasa talep erisidir. Normal olarak bu erinin negatif eimli bir eri olduunu biliyoruz.28 Tam rekabet piyasasndaki bir firma ile monopolc firma arasndaki en nemli farklardan biri burada kendini gstermektedir. Hatrlanaca gibi tam rekabette endstri talep erisi negatif eimli olduu halde tek firmann kar karya olduu talep erisi miktar eksenine paraleldir. Tek firma piyasada oluan fiyattan istedii kadar mal satabilir. nk tek firma, endstrinin ancak ok kk bir parasdr. Bu yzden tek firmann sat miktar piyasa fiyatn etkilemez. Talep erisi, ister tam rekabette olsun isterse monopolde, firmann ortalama hslat erisidir. Talep erisi zerindeki herhangi bir nokta hem bir birim malm kaa satlacan, hem de bu fiyattan ka birim satlacan gsterir. Fiyat ve miktar arpm firmann toplam hslatn veya toplam sat hslatn verir. Aktr ki fiyat ve ortalama hslat ayn eylerdir. Talep erisinin negatif eimli olmas toplam hslat erisinin an biimli olmas sonucunu verir.29 Monopolcnn toplam, ortalama ve marjinal hslat erilerinin gsterildii ekil 5.16'ya
28 29

Baknz: s. 57. Ancak talep erisi bir ikizkenar hiperbol ise toplam hslat sabittir. TH erisi yatay eksene paralel bir dorudur.

186

bakarak durumu inceleyelim. OH ortalama hslat veya talep erisidir. Dz izgi halinde ve negatif eimli olarak izilmitir. TH toplam hslat erisidir. Toplam hslat erisinin zerindeki her nokta belirli bir sat hacminde firmann elde ettii para toplamm gstermektedir. Mesel x, sat hacminde firmann toplam hslat en byktr. O ile x, arasmda artmakta, x, ile x 2 arasnda azalmaktadr. Sat miktar sfr olduunda toplam hslat sfrdr. Ayn ekilde fiyat sfra derse, x 2 noktasmda olduu gibi, toplam hslat gene sfrdr.

ekil: 5.16 Monopolcnn hslat erileri

Toplam hslat erisinin biimi ile talep erisinin eitli paralarnn esneklik deerleri arasmda belirli bir iliki vardr. Hatrlanaca zere dorusal bir talep erisinin miktar eksenine yakn olan yarsmda esneklik katsays birden kk, fiyat ekseni187

ne yakn yarsnda birden byk ve tam orta noktasmda ise bire eittir.30 Talep esneklii ile sat hslat arasmda da belirli ilikiler bulunduu hatrlanacaktr. Esneklik birden byk ise fiyat dmesi toplam hsat artrr, birden kk ise azaltr. Esnekliin bir olmas durumunda ise fiyat deimesi toplam hslat etkilemez. imdi monopolcnn sfrdan balayarak sat miktarm yava yava artrdn, veya fiyat yava yava drdn dnelim. En yksek seviyeden balayarak fiyat dtke toplam hslat artacaktr, nk talep erisinin bu blmnde esneklik birden byktr. x, miktarna gelindiinde toplam hslatdaki deime duracaktr, nk esneklik talep erisinin bu noktasmda bire eittir. Sat miktar artrlmaa, veya fiyat drlmee devam edilirse toplam hslatta azalma balayacaktr. Tam rekabeti firma ile monopolc arasndaki ikinci fark da burada grlmektedir. Tam rekabetinin toplam hsat erisi balang noktasndan kan bir doru idi. Monopolcnn toplam hslat erisi bir an biimindedir. Toplam hsat erisinin biimi monopolcnn marjinal hslat erisinin grnn belirlemektedir. Gene hatrlanaca gibi belirli bir retim seviyesinde marjinal hslat, toplam hslat erisinin o noktadaki eimine eittir. ekil 5.16'da marjinal hslat erisi MH ile iaretlenen eridir. Grld gibi MH, O ile x, arasmda pozitifdir ama azalmaktadr. x,'de sfr, x,'den daha byk retim hacimlerinde ise negatif olmaktadr. Marjinal hslat herhangi bir noktasmda toplam hslat erisinin eimi olduuna gre durum aktr. x, miktarna kadar toplam hslat ykselen bir eridir, eimi pozitiftir, dolaysyla marjinal hslat pozitifdir. Ancak bu blmde toplam hsat erisine teetler izersek grebileceimiz gibi toplam hslat erisinin eimi retim miktan arttka azalmaktadr, x, miktarnda da sfr olmaktadr. Bu da marjinal hslat erisinin negatif eimli olmas ve x, miktarnda X eksenini kesmesi demektir. Esnekliin birden kk olduu blmde toplam hslat erisi azalan bir eridir, eimi negatiftir, u halde marjinal hslat erisi x, miktarndan sonraki miktarlarda eksi deerler gsteren bir eri olacaktr. Marjinal hslat bir birim fazla mal satld zaman toplam hslatta grlen art olduuna gre marjinal hslatn negatif oluu bir birim fazla satmanm toplam hslat azaltmas demek olmaktadr.
30

Baknz : s. 71.

188

Tam rekabeti firma ile monopol arasmdaki nemli bir fark da bu noktada kendini gstermektedir. Tam rekabette firmann ortalama hslat erisi ile marjinal hslat erileri akktr. Satlan her yeni birim daha nceki birimlerin getirdii kadar hslat getirmektedir. Monopolc firmann marjinal hslat erisi ise daima ortalama hslat erisinin altndadr. nk monopolc sat miktarn artrmak istedii zaman fiyat drmek zorundadr, bu talep erisinin negatif eimli olmasndan domaktadr. Daha fazla satmak fiyat drmekle mmkn olduu iin her yeni birimin toplam hslata katks daha nceki birimlerin ortalama hslatndan kk olmaktadr. Marjinal hslat daima ortalama hslattan kktr. Negatif eimli talep erilerinin marjinal hslatla ilikileri iin s. 61 ve sonrasna baklabilir. Ortalama hslatla, esneklik ve marjinal hslat arasmdaki bu ilikileri daha nce grdmz bir denklem yardm ile de gsterebiliriz. (Bak. s. 74). Bu denklem yle idi: r r ) Bu denklemi MH = f eklinde yazabiliriz. imdi, esneklik katsaysnn bire eit olmas durumunda MH'm sfr olacan denklemden karabiliriz. Ayn ekilde katsay birf f den bykse -:r 'nin deeri f'den kk olacak, f - r yani I 6I IeI . marjinal hslat fiyattan kk olacaktr. Son olarak esneklik f birden kiikse y-^y'nin deeri f'den. byk dolaysyle marjinal hsat negatif olacaktr. MONOPOLCNN MALYETLER Ksa, dnemde monopolcnn maliyetleri ile tam rekabeti firmann maliyetleri arasnda hibir fark olmayacan varsayabiliriz. Monopolc rettii malm piyasasnda tek satc durumunda olmakla birlikte kulland inputlarm piyasasnda tek alc ve189 |e|

ya input piyasasn etkileyebilecek nemde bir alc olmayabilir. Bu demektir ki firma satc olarak monopol artlarnda, alc olarak tam rekabet artlarnda almaktadr.31 MONOPOLCNN KISA DNEM DENGES Monopolc firmann amacnn, tpk tam rekabet piyasasndaki bir firma gibi, kr azamletirmek olduunu varsayyoruz Monopolcnn krn azam klan retim hacmini, gene tam rekabeti firmann durumunu incelerken yaptmz gibi, iki ayr yaklamla inceleyeceiz. Birincisi toplam hslat, toplam maliyet yaklamdr. kincisi marjinal eriler yaklamdr. Toplam Hslat, Toplam Maliyet Yaklam Monopolcnn toplam maliyet erisi tam rekabeti firmann toplam maliyet erisi gibidir. Toplam hslat erisinin an biimli olduunu da grmtk. Monopolc krnn en yksek olduu retim hacmi bu iki eri arasndaki dey farkn en byk olduu retim hacmidir. Tabi, bu noktada toplam hslat toplam maliyetten byk ise kr pozitiftir. Durumu ekil zerinde inceleyelim. ekil 5.17'de TH ve TM erileri toplam hslat ve toplam ma3 i yeti gstermektedir. Monopolcye en yksek kr salayan retim hacmi Ox2'dir. Bu retim hacminde TH ve TM erileri arasndaki dey fark en byktr. Ox2 retim hacminde monopolcnn toplam maliyeti Lx 2 , toplam hslat Kx 2 'dir. K L ise monopolcnn toplam krn gstermektedir. Ox2'den daha kk veya daha byk hibir retim hacminde kr KL'ye eit veya ondan daha byk deildir. O halde toplam hslat ile toplam maliyet arasmdaki fark azam klmak isteyen monopolc retimini Ox2 seviyesinde tutacaktr. Krn azam olduu Ox2 retim hacminde toplam hslat ve toplam maliyet erilerine K ve L noktalarnda izilen teetler birbirine paraleldir. Toplam erilerin herhangi bir noktalarndaki eimlerinin ya da o noktada eriye izilen teetin eiminin marjinal deerleri verdiini biliyoruz. K ve L noktalarnda erilere izdiimiz teetler birbirine paralel olduuna, yani teetlerin
s

Monopolcnn input fiyatlarn etkilemesi durumu II. Ciltte faktr fiyatlar blmnde ele alnacaktr.

190

2 mak miktar ekil : 5.17 Monopolde knn azam letirilmesi: Toplam eriler yaklam. eimleri birbirinin ayn olduuna gre Ox 2 retim hacminde M H = M M demektir. K r m azamletirilmesinin birinci art, tam rekabetteki firma iin neyse, monopolc iin de odur. 32
82

Daha nce tam rekabeti firmann kr maksimizasyonu artlarm aklamak iin yaptmz imdi monopol iin tekrar edebiliriz. Monopolc firma iin de toplam kr, toplam hslat ile toplam maliyet arasndaki farktr. ti (x) = TH(x) - TM(x) Toplam kr fonksiyonunun maksimum olabilmesinin birinci art fonksiyonun birinci trevinin sfra eit olmasdr. dTi:(x) dx dTH(x) dx dTM(x) dx 191

Ox, ve Ox 3 retim hacimleri toplam hsatla toplam maliyeti eit klan retim hacimleridir. Bu retim miktarlarnda monopolcnn kr sfrdr. Ox,' den daha kk ve Ox 3 'den daha byk retim hacimlerinde firma zarar etmektedir. Krn pozitif olduu retim aral Ox, ve Ox 3 arasdr. K r m azam olduu retim hacmi sadece Ox 2 'dir. Marjinal Eriler Yaklam ekil 5.18'de Ox, retim hacminde marjinal maliyet marjinal hsata eittir. Bu retim hacmi denge retim hacmi olamaz. nk retimi biraz azaltrsak marjinal maliyet marjinal hslattan byk olur. Ox,'in biraz sama geersek marjinal hslat marjinal maliyetten daha byk hale gelir. retimi artrmak firmann karmadr. Ox 2 retim hacmine kadar her yeni birim firdTH(x) dTM(xl

dx dx Demek ki monopolcnn krann azam olabilmesinin birinci art, tpk tam rekabeti firmann durumunda olduu gibi, marjinal hslatn marjinal maliyete eit olmasdr. Maksimumun ikinci art kr fonksiyonunun ikinci trevinin negatif olmasdr. Yani; d27r(x) d 2 TH(x) d 2 TM(xl <0 dx2 dx2 d2x Demek ki ikinci trevin sfr olabilmesi iin d 2 TH(x) d 2 TM(x) < d2x d2x olmaldr. Bu da marjinallerin eit olduu retim hacminde marjinal maliyet erisinin eiminin marjinal hslat erisinin eiminden byk olmas demektir. Bu noktada tam rekabetle monopol arasnda nemli bir fark vardr. Tam rekabette firma dengesinin ikinci art marjinal maliyetin artyor olmas, veya marjinal maliyet erisinin eiminin pozitif olmasdr. nk marjinal hslat erisi yatay eksene paraleldir. Monopolde marjinallerin eit olduu noktada marjinal maliyet artyor ise dengenin ikinci art gereklemitir. nk marjinal hslat erisinin eimi negatiftir. areti pozitif olduu srece marjinal maliyet erisinin eimi marjinal hslat erisinin eiminden byktr. Ne var ki monopolde denge retim hacminde marjinal erilerin ikisinin de negatif eimli olmas mmkndr. Bu durumda maksimumun ikinci art marjinal maliyetin marjinal hslattan daha yava azalmas veya marjinal maliyet erisinin marjinal hslat erisinden daha yatk olmasdr. Bakmz: ekil 5.18. 192

mal miktar

ekil: 5.18 Monopolde krm azamiletirilmesi: Marjinal eriler yaklam

maya bir ek kr salamaktadr. Ox2 retim hacmi firmaya maksimum kr veren retim hacmidir. nk retimi Ox2'den nce durdurursa elde edebilecei bir krdan vazgemi olur. Ox2 noktasnda durmaz retimi artrmaa kalkrsa her ek birim retimin ek bir zarara sebep olacan grecektir. x 2 noktasnn sandaki retim hacimlerinde marjinal maliyet marjinal hslattan byktr. Firma Ox 2 kadar sat yapacaktr. Grlyor ki dengenin birinci art marjinal maliyet ile marjinal hslatn eitliidir. kinci art, bu eitliin gerekletii yerde marjinal hslat erisinin marjinal maliyet erisinden daha dik olmasdr. Ox, retim hacminde marjinal maliyet erisi daha dik olduu iin denge salanmaktadr. Dikkat edilecei zere birbirlerini kestikleri her iki noktada marjinal eriler negatif eimlidir. Byle bir durumda dengenin ikinci art marjinal hslat erisinin daha dik olmasdr. Ama marjinal hslat erisi marjinal maliyet erisini bu erinin pozitif eimli blgesinde de kesebilir. Byle bir kesim noktas daima denge noktasdr. Tam rekabette dengenin ikinci art marjinal maliyet erisinin ykseliyor olmas iken monopolde ya marjinal maliyet erisinin ykseliyor olmas, ya da, marjinal ma193

liyet erisi negatif eimli ise marjinal hslatla marjinal maliyetin birbirlerini kestikleri noktada marjinal hslat erisinin daha dik bir eri olmasdr. ekil 5.18'deki firma Ox2 kadar malm her birimini Of fiyatndan satacaktr. x 2 noktasndan talep erisine ktmz dikmenin uzunluu, MX2, fiyata eittir. Bu miktar retimin ortalama maliyeti Lx 2 'dir. retimin toplam maliyeti OKLX2 dikdrtgeninin alannn yzlmnn saysal deerine eittir. Toplam hslat OfMx2 dikdrtgeninin alanna eittir. Firmann toplam kr ise KfML dikdrtgeninin alannca gsterilmektedir. Sfr Maliyetle reten Monopolcnn Dengesi Monopolcnn maliyetlerinin kr azamletirilmesindeki roln incelerken bir zel duruma eilmekte fayda vardr. Monopolcnn maliyetinin sfr olmas halinde acaba hangi retim hacmi en yksek kr salayacaktr? Sahip olduu toprakta maden suyu bulunan ve hi bir maliyete katlanmadan bu suyu kaynakta satan bir monopolcnn durumu byledir. Burada da kr azamletirilmesi art geerlidir. MM = MH eitlii salanmaldr. MM sfrdr nk toplam maliyet sfrdr. MM sfr olduuna gre, monopolcye en yksek kr salayan sat hacmi MH'm sfr olduu sat hacmidir. ekil 5.19'da, MH erisi bir noktada miktar eksenini kesmektedir. Monopolcnn tercih edecei sat miktar bu kesim noktasdr. Monopolc Ox, kadar mal arzedince alclarn buna deyecekleri fiyat Kx, veya Of'dir. OfKx, alan toplam sat hslatdr. Toplam maliyet sfr olduu iin bu alan ayn zamanda toplam krdr. Toplam sat hslat erisi Ox, sat hacminde azam noktasna ulamaktadr. Lx, yksekliinin saysal deeri OfKx, alannn yzlmnn saysal deerine eittir. L noktasnda toplam hslat erisinin eimi sfrdr, yani MH erisi L noktasmn tam altnda miktar eksenini kesmektedir. Daha nce de grdmz gibi gene bu retim hacmine tekabl eden noktasnda, K noktasnda, talep erisinin esneklii bire eittir. Monopolcnn Zarar Etmesi Monopolcnn ksa dnemde her zaman kr elde etmesi mmkn deildir. Bu bakmdan tam rekabet ile monopol arasn194

ekil: 5.19 Sfr maliyetle reten monopolcnn dengesi.

da bir fark yoktur. Ksa dnemde monopolc normal krla, hatt zararna alabilir. Gene tam rekabette olduu gibi, monopolcnn mal arzetmesi iin fiyatn monopolcnn ortalama deiken maliyetine eit veya ondan byk olmas gerekmektedir. nk sabit maliyetler retim sfr olsa bile katlanlmak zorunda olan maliyetlerdir. Deiken maliyetleri kurtard srece faaliyete devam etmekte firmann kar vardr. Monopolcnn marjinal maliyetinin marjinal hslatna eit olduu retim hacminde ortalama toplam maliyet fiyattan bykse firma zarar etmektedir. Fakat fiyat ortalama deiken maliyetten yksekse firma faaliyetine devam edecektir. Fiyat ortalama deiken maliyetin altnda ise faaliyeti durdurmak gerekecektir. u halde, monopolcnn kr elde edip edemeyecei monopolcnn maliyet yapsna ve mono195

polcnn kar karya olduu piyasa talep erisinin durumuna baldr. Zarar etmekte olan bir monopolcnn durumu ekil 5.20'de gsterilmitir. Monopolcnn denge retim seviyesi Ox,' dir. Bu miktarda bir arzm monopolcye getirecei fiyat Kx, veya Of'dir. Oysa bir birimin monopolcye maliyeti Lx,'dir. Monopolc birim bana KL kadar ve toplam olarak da f AKL alannn yzlmne eit bir zarara katlanmak zorundadr.

ekil: 5.20 Ksa dnemde zarar eden monopolc.

Monopolcnn Kar Karya Bulunduu Talep Esnektir. Monopol hakkndaki yanl kanlardan biri monopolcnn kar karya bulunduu talebin esnek olmaddr. Bu kan temelsizdir. nk normal olarak monopolcnn kar karya olduu talep erisi negatif eimli bir eridir. Negatif eimli talep erilerinin baz blgelerinde esneklik katsaysnn byk baz blgelerinde kk olduunu daha nce grmtk. Monopolcnn maliyeti sfr ise, gene daha nce grdmz gibi, monopolc talep erisinin esnekliinin bire eit olduu retim hacmini tercih edecektir. Maliyet sfrdan bykse MM daima pozitif bir deer tayacaktr. O halde kr azam klan retim seviyesinde MH'da 196

pozitif olmak zorundadr. MH'm pozitif olmas esneklik katsaysnn birden byk olmas demektir. u halde monopolcnn krn azam klan retim seviyesi talep erisinin esnekliinin birden byk olduu blge iindedir. Gene hatrlanaca gibi, esnekliin birden byk olmas halinde fiyat d sat hslatm artrrken fiyat ykselii sat hslatn azaltmaktadr. Bylece, fiyat ykselmesinin her zaman monopolcnn lehine olduunu dnmek doru deildir. Talep erisi fiyat eksenine paralel veya esneklii her noktasmda sfr olsa idi fiyat ykselii her zaman monopolcnn lehine olurdu. Oysa, taleple ilgili daha nceki aklamalarn gsterdii gibi talep erisi hemen her zaman negatif eimlidir. Ksa Dnemde Monopolc Arz Tam rekabet artlar altnda faaliyet gsteren bir firmann marjinal maliyet erisi ile bu firmann arz erisi arasndaki ok sk ilikiyi daha nce grmtk. MM erisinin, ODM erisinin stnde kalan ksm firmann arz erisini meydana getiriyordu. Monopolde ayn eyi sylemek mmkn deildir. Hatt monopolcnn, gerek anlamda bir arz erisi olduunu sylemek bile mmkn deildir. Tam rekabette arz fiyat belirli ve tektir. Yani belirli bir miktarn arz edilebilmesi iin belirli bir fiyat seviyesi vardr. Her arz miktar iin belirli bir arz fiyatmdan bahsedebiliriz. Monopolde her arz miktar iin belirli bir arz fiyatmdan bahsedilemez. Dolays ile monopolcnn arz erisi yoktur. Belirli bir miktar malm sat fiyat talebe bal olarak deimektedir. ekil 5.21'de T, monopolcnn kar karya bulunduu talep erisi, MH,'de bu talep erisinin verdii marjinal hslat erisidir. MH, ve Marjinal maliyet erisinin kesim noktas denge noktasdr. Firma Ox, kadar mal arzedecektir. Bu miktar mal Of, fiyatmdan satlacakttr. Bu fiyata arz fiyat demenin mmkn olaca dnlebilir. Ne var ki talep deiince ayn miktar malm fiyat deiebilmektedir. T 2 farkl bir talep erisidir. T 2 'den elde edilen marjinal hslat erisi MH 2 'dir. Firmann marjinal maliyetinde bir deime yoktr. MM ve MH 2 erileri gene Ox, retim hacminde keimektedirler. Ve bu miktar malm sat fiyat Of2 liradr. Demek ki monopolde arz erisinden sz edemeyiz. Fiyat oluumunda tam rekabette arzn oynad rol monopolde maliyetler oynamaktadr. 197

ekil: 5.21 Ksa dnemde monopolcnn arz.

MONOPOLDE UZUN DNEM DENGES Tam rekabette endstriye giri k serbest olduu iin endstrinin uzun dnem dengesinin firma saysnn deimesi yoluyla salanacan grmtk. Monopolc firmanm monopolc kalabilmesi baka firmalarn ayn alana girmemesine bal olduu iin monopolde uzun dnem dengesi monopolcnn fabrika v e tesis byklklerini ayarlamas ile salanacaktr. Monopolc gerek ksa gerekse uzun dnemde kr azam klmaa almaktadr. Ksa dnemde krm azamlemesi ksa dnem marjinal maliyet erisinin marjinal hslat erisini kestii retim hacminde mmkn olmaktadr. Uzun dnemde ise kr, uzun dnem marjinal maliyet erisinin marjinal hsat erisini kestii retim hacminde azam olacaktr. Monopolc bu retim seviyesinde uzun dnem ortalama maliyet erisine teet ksa dnem ortalama maliyet erisinin temsil ettii tesisi kuracaktr. Bu tesisin optimum byklkte olmas gerekmez.33. Monopolcnn rnne olan piya33

Optimum apta tesis ve tam kapasite tanmlarm 128. sayfada vermitik. Burada da bu terimleri ayn anlamda kullanyoruz. Bu aklamay, optimum apta tesis terimi ile bazan firmann uzun dnem krn azam k-

198

sa talebi ile monopolcnn UOM erisinin durumuna bal olarak, uzun dnemde kr azam klan tesis optimum byklkte olabilecei gibi, optimumdan byk ya da optimumdan kk de olabilir. Ayrca bu tesislerin tam kapasite ile kullanlmalar da gerekli deildir. Kurulan tesis, tam kapasite retimini verecek younlukta kullanlabilecei gibi, kapasite altnda veya stnde de altrlabilir. imdi buraya kadar sylediklerimizi ekil yardm ile gsterelim. Tesisin Optimumdan Kk Oluu Burada, firmann uzun dnem marjinal maliyet erisi ile marjinal hslat erisi, uzun dnem ortalama maliyet erisinin alalan blmnde birbirine eit olmaktadr. nk monopolcnn kar karya olduu talep snrldr. ek 5.22'de talep erisinin

ekil : 5.22 Monopolde uzun dnem dengesi: Optimumdan kk tesis. lan tesis anlatld iin gerekli gryoruz. Uzun dnemde, eksik rekabet artlarnda, firmaya azam kn salayan bir tesis herhangi bir tesis olabilir, uzun dnem ortalama maliyet erisinin minimumunda ona teet olan ksa dnem ortalama maliyet erisinin temsil ettii tesis olmas gerekmez.

199

belirledii marjinal hslat erisi ile uzun dnem marjinal maliyet erisinin kesim noktalarna tekabl eden retim hacmi Ox' dir Firmann uzun dnemde en yksek kr elde edebilmesi bu retn hacmini tutturmasna baldr. UOM erisine Ox retim hacmine tekabl eden noktada teet olan KOM erisi firmann semesi gereken tesisi temsil etmektedir. Daha nce de grld gibi UOM erisi ile KOM erisinin birbirlerine teet olduklar noktaya tekabl eden retim hacminde UMM erisi ile KMM erileri birbirini kesmektedir, uzun dnem marjinal maliyet ksa clnem marjinal maliyete eittir. Ayn retim hacminde MH hem uzun hem de ksa dnem marjinal maliyete eittir, firma hem uzun hem de ksa dnem dengesindedir. Ox arz miktarma alclarn deyecekleri fiyat Of'dir, retilen her birimin maliyeti ise OK'ye eittir. u halde ortalama kr Kf ve toplam kr taral alalm yzlm kadardr. Talep ve maliyet artlar deimedike firmann uzun dnemde daha byk bir kr elde etmesi mmkn deildir. Firma UOM erisinin daha dk seviyelerinde bir retim hacmine geememekte, yani retim hacminin bymesinin salayaca tasarruflardan (veya ekonomilerden) yoksun kalmaktadr. KOM erisine baktmzda firmaya azam kr salayan retim hacminde kurulan tesisin optimal kapasitede deil daha dk kapasitede kullanldn gryoruz. Dolaysyla, monopolc hem optimal byklkteki tesisi kuramamtr, hem de kurduu tesisi eksik kapasite ile altrmaktadr. Tesisin Optimum Byklkte Oluu Firmanm MH erisi, UOM erisini en dk noktasmda kesiyorsa kurulacak tesisin bykl optimumdur, ve bu tesis optimum younlukta kullanlmaktadr. Ne kullanlmayan kapasite vardr, ne de kapasite zorlanarak optimum retim hacmi almtr. Durum ekil 5.23'de gsterilmitir. Firmanm kr Ox retim hacminde azamdir .nk bu retim hacminde MH = UMM = KMM'dir. Firmanm kuraca tesisin ortalama maliyeti KOM erisince gsterilmitir. retilen miktarn her birimi OK maliyeti ile elde edilecek ve Of fiyatma satlacaktr. Firmann toplam kn taral alana eit olacaktr. Grld gibi monopolc uzun dnemde optimum apta tesisi kurmutur, kurduu tesisi de tam kapasite ile altrmaktadr. Bu retim hacminde MH = UMM KMM = UOM = KOM'dir. 200

ekil: 5.23 Monopolde uzun dnem dengesi: Optimum apta tesis.

Tesisin Optimumdan Byk Oluu Monopolcnn kar karya olduu talep o kadar byk ola bilirki monopolc optimumdan byk bir tesis kurmak zorunda kalabilir. Yani optimumdan byk bir tesis ,optimum lekte bir tesisten daha fazla kr getirebilir. ekil 5.24'de MH erisi ile UMM erisi Ox retim hacminde kesimektedirler, bu retim hacminde kr azamdir. MH erisi bu retim hacminde hem UMM erisini, hem de KMM erisini kestii iin firma hem uzun hem de ksa dnem dengesindedir .Ancak, bu retim hacminde UOM erisi ve KOM erisi ykselen erilerdir. Bu demektir ki firma optimumdan byk lekte bir tesis kurmutur, kurduu tesisi de tam kapasitenin stnde kullanmaktadr. MONOPOLDE FYAT FARKLILATIRILMASI Monopolcnn amac krn azam klmaktr. rettii malm bir tek piyasas varsa bu mal tir tek fiyattan satlacaktr. Monopolcnn setii retim hacminin getirecei fiyat monopolcye 201

ekil! 5.24 Monopolde uzun dnem dengesi s Optimumdan byk tesis.

mmkn olan en yksek kr salayacak olan fiyattr. Baz hallerde ayn malm deiik alclara deiik fiyatlardan satlmas mmkndr. Mal, birbirinden ayr piyasalarda satlmaktadr, ya da, monopolcnn mal satt piyasa alt piyasalara ayrlabilmektedir. Bu durumda, monopolc, iki ayr piyasada ayn mal ayr fiyatlarla satmakla, ayn mal tek fiyattan satt duruma kyasla, daha fazla kr elde edebilir. te, monopolcnn daha fazla kr elde etmek iin ayn mal ayr piyasalarda ayr fiyatlarla satmasna fiyat farkllatrlmas ad verilmektedir. Fiyat farkllatrlmas iki arta baldr. Birincisi piyasalarn birbirinden ayrlabilmesi artdr. Eer piyasalar herhangi bir ekilde birbirinden ayrlamyorsa alc ucuz olan piyasaya ynelecek, dolaysyla iki veya daha fazla farkl fiyat uygulamak imknszlaacaktr. Elektrik reten bir monopolc ev iin kullanlan elektrikle ticar ve sma amalarla kullanlan elektrii birbirinden ayrabilir. Bunlar iin deiik tarifeler uygulayabilir. Bir monopolc rettii mal i piyasada deiik bir fiyata, yurt dnda deiik bir fiyata satabilir. nk bu iki piyasa eitli sebep202

Lerle birbirinden ayrlm durumdadr. Farkl fiyat uygulamann ikinci art birbirinden ayrlm olan bu alt piyasalarda, her fiyat seviyesinde mala olan talebin esnekliinin farkl olmasdr. Biraz sonra daha yakndan greceimiz gibi, alt piyasalarda talep esneklikleri ayn olursa farkl fiyat uygulamakla monopolcnn daha fazla kr salamas mmkn deildir. Konuyu daha derinlemesine incelemee balarken, bir an iin, retim maliyetlerini bir yana brakalm. Monopolcnn belirli miktardaki bir mal iki ayr alt-piyasada satacam kabul edelim. Maliyeti bar yana braktmz iin firmann buradaki amac malm iki alt-piyasadaki satndan elde edecei toplam sat hslatnn azam olmasdr. Bu amaca ulamak iin firma acaba bu belirli miktar iki ayr piyasa arasnda nasl datacak, ne kadarn birinci alt-piyasada, ne kadarn ikinci alt-piyasada sata karacaktr? Sorunun cevab basittir. Firma, belirli miktardaki mal her iki alt-piyasaya o ekilde bltrmelidir ki her iki piyasada elde edilen marjinal hslatlar birbirine eit olsun. nk, marjinal hslatlar birbirine eit olmazsa bir alt-piyasadaki miktar azaltp teki alt-piyasadaki miktar artrmak toplam hslat ykseltecektir. Bu durumu ekil 5.25'de grebiliriz. ekilde 1 ve

ekil s 5.25 Monopolde fiyat farkllatrlmas: Maliyetler hesaba katlmazsa.

203

2 numaral alt-piyasalara ait talep erileri T, ve T 2 'dir. Ancak T3 piyasas iin miktar ekseni balang noktasmdan sola doru uzanmaktadr. Bu yzdendir ki T 2 talep erisi ters bir grn kazanmakta ve sadan sola doru alalarak gitmektedir. MH, ve MH 2 erileri de her iki alt-piyasa iin marjinal hslat erileridir. imdi firmann toplam arz miktarnn Ox, + Ox 2 olduunu varsayalm. Monopolc bu miktarn Ox, kadarn 1 numaral, Ox 2 kadarn da '2 numaral alt-piyasada satarsa mmkn olan en yksek sat hslatn elde edecektir. Yani her iki alt-piyasadaki MH rakam, burada Oh, ayn olacaktr. Birinci piyasada mal Of, fiyatna, ikinci piyasada ise Of2 fiyatna satlacaktr. Monopolcnn maliyetlerini de hesaba kattmzda karmza bildiimiz marjinal hslat marjinal maliyet eitlii tahlili kar. Mal iki ayr alt-piyasada satmann monopolc maliyetlerini etkilemediini, yani marjinal maliyetin her iki alt-piyasa iin ay-

ekil: 5.26 Monopolde fiyat farkllatrlmas: Maliyetler hesaba katlarak.

maliyeti gstermektedir. Ortalama maliyet erisi ise OM'dir. T t ve T 2 erileri sras ile 1 ve 2 numaral alt-piyasalardaki talebi gs204

termektedir. Dolaysyla MH, ve MH 2 ayn piyasalarla ilgili marjinal hslat erileridir. ekilde 2MH olarak iaretlenen eri MH, ve MH 2 erilerinin yatay toplamndan baka bir ey deildir. Her iki alt-piyasanm toplam marjinal hslatn gstermektedir. Monopolcye en yksek kr salayacak retim hacmi EMH ile MM'in eit olduu retim hacmidir, yani Ox. Firma Ox kadar retimde bulunarak en yksek kr elde edecektir. imdi soru, bu miktarn ne kadarnn birinci alt-piyasada, ne kadarnn da ikinci alt-piyasada satlacadr. Burada da MM = MH eitlii sz konusudur. Birinci alt-piyasadaki marjinal hslat her iki alt-piyasa iin ayn olan MM'e eit olmaldr, ayn ekilde ikinci alt-piyasanm marjinal hslat ile MM eitlii de salanmaldr. MM ve MH eitliinin saland sat miktar birinci alt-piyasada Ox,'dir. MM Oh' dir ve bu retim hacminde MH, = Oh'dir. u halde maln toplam miktarnn Ox, paras birinci alt-piyasada sata karlacaktr. Bu miktar arzn getirecei fiyat, x, noktas ile T, talep erisi arasndaki dey uzaklktr, veya Of,'dir. Ortalama maliyet OK'ye eit olduuna gre bu alt piyasada firma Kf, x Ox, kadar kr elde edecektir. Ayn eyleri ikinci alt-piyasa iin de sylememiz gerekiyor. Bu alt-piyasada MM = MH 2 eitlii Ox2 sat hacminde gereklemektedir. Arz miktar Ox2 olduunda alclarn verecekleri fiyat Of2'dir. Ortalama maliyet gene OK olduu iin firma Kf 2 X Ox2 kadar kr elde edecektir. Monopolcnn toplam kr, birinci ve ikinci alt-piyasalarda elde ettii bu kr miktarlarnn toplamdr. Bu toplam, veri artlarda, firmann elde edebilecei en yksek miktardr. Fiyat farkllatrlmas konusunu incelemee balarken altpiyasalardaki taleplerin esneklii hakknda bir arta iaret etmitik. Alt-piyasalardaki talep erilerinin esneklikleri, btn fiyat seviyelerinde ayn ise, ayr fiyatlar uygulayarak monopolcnn daha yksek bir kr elde edemeyeceini sylemitik. imdi, niin byle olduunu gsterelim. Fiyat, talep esneklii ve marjinal hslat arasmda belirli ilikiler bulunduunu be bu ilikilerin u denklemle gsterilebileceini biliyoruz:

205

Burada MH marjinal hslat, f fiyat, | e |'de esneklik katsaysnn mutlak deerini gstermektedir. Fiyat farkllatrlmasnda alt-piyasalarn marjinal hslatlarnn ortak MM'e dolaysyle birbirlerine eit olduunu az nce grdk. rneimizdeki birinci ve ikinci alt-piyasalarda marjinal hslatlar birbirine eit olduuna gre, talep esnekliklerinin de birbirine eit olmas halinde her iki alt-piyasadaki fiyatlarn da birbirine eit olmas gerekecektir. Yani fiyat farklatrmak mmkn deildir. u halde monopolcnn anlaml bir ekilde fiyat farkllatrmasna gidebilmesi alt-piyasalarm birbirinden ayrilabilmesi art yannda, bu alt piyasalarda talep esnekliinin ayn olmamas artna da baldr. Bu noktada, son olarak, alt piyasalardaki fiyat seviyeleri, ile esneklik katsaylar arasndaki ilikiye bir gz atalm. Acaba monopolc talep esnekliinin daha byk olduu alt-piyasada m daha yksek bir fiyat uygulayabilecektir, yoksa esnekliin daha az olduu alt-piyasada m? Bu sorunun cebabm gene yukardaki denkleme bakarak verebiliriz. Birinci ve ikinci alt-piyasalarda MH eit olduuna gre

u halde, eer e, < e 2 ise eitlik ancak f, > f 2 olmas ile mmkndr. Monopolc fiyat esnekliinin daha az olduu alt-piyasada daha yksek fiyat elde edebilecektir. Esnekliin daha fazla olduu piyasada ise fiyat daha dktr. Burada hatrlanmas gereken bir zellik alt-piyasalardaki esneklik katsaylarnn her birinin birden byk olduudur. nk monopolcnn kr maksimizasyenunu anlatrken belirttiimiz gibi monopolc daima marjinal hslatn pozitif olduu sat hacminde, veya ayn ey demek olan, talep erisinin esnekliinin birden byk olduu blgede kalacak, marjinal hslatn negatif, talep esnekliinin birden kk olduu blgeye gemeyecektir. BRDEN FAZLA FABRKASI OLAN MONOPOLC Bir monopolcnn retimini bir tek tesiste yapmas gerekmez. Tesis veya fabrika says birden fazla olduu zaman acaba monopolcye en yksek kr salayan retim hacmi nasl tesbit 206

edilecek ve bu toplam retim miktar fabrikalar arasnda nasl paylatrlacaktr? Sadece iki ayn fabrikada retim yapan bir monopolc iin ayr MM erisi sz konusu olacaktr. Birinci fabrikann marjinal maliyetlerini MM,, ikinci fabrikanmkini MM 2 olarak gsterelim. Monopoln toplam marjinal maliyeti bu MM, ve MM2'nin yatay toplamna eittir. Bu eri de ekil 5.27'de 2MM olarak iaretlenmitir. Monopolcnn en yksek kr elde edebilmesi SMM' in marjinal hslata eit olmasna baldr. En yksek kr salayan retim hacmi Ox'dir, bu miktar arzn getirecei fiyat ise Of'dir. Monopolc Ox retim hacminin Ox, blmn bir numaral fabrikada, Ox2 kadarn ise 2 numaral tesiste retmelidir. nk ancak bu retim hacimlerinde MM, ve MM 2 marjinal hslata, Kx'e eit olmaktadr.

x mal miktar ekil: 5.27 Birden fazla tesiste retim yapan monopolcnn dengesi.

207

MONOPOLN SAKINCALARI Monopollerin eitli sakncalar zerinde durulabilir. ktisad, siyasal ve toplumsal adan monopoller eletirilebilir. Nitekim bir ok lkede bu konuda ok ey yazlm, sylenmi, monopollere kar eitli tedbirlere bavurulmutur. ktisad adan monopollerin sakncas zerinde durulurken genellikle, iktisad etkinlii salayan bir model olarak kabul edilen tam rekabet piyasas ile monopol piyasas karlatrlr, tam rekabetten monopole geiin sebep olaca deimeler monopoln sakncalarn gstermek iin kullanlr. Monopollemenin retim miktar be fiyat zerindeki etkisini gsterebilmek iin tam rekabet artlar altmdaki bir endstrinin birdenbire bir monopol haline geldiini varsayalm. Endstriyi meydana getiren btn firmalar bamsz varlklarn bylece kaybetmekte ve bir tek firmann ad ve ynetimi altnda toplanmaktadrlar. Bu monopollemenin beklenebilecek baz sonularn bu tahlilde ihmal edelim, yani firmalarn maliyet yaplarnda monopolleme yznden hibir deime olmayacan kabul edelim. Bylece endstrinin arz erisi monopolcnn marjinal maliyet erisi haline gelecektir. nk tam rekabet artlar altnda ayn mal reten btn firmalarn marjinal maliyet erilerinin yatay toplam endstri arz erisini vermektedir, ve monopolleme eski firmalara ait retim tesislerinin maliyet yapsn deitirmemektedir. te yandan, monopolleme srasnda piyasa talebinde de hi bir deime olmadm, ok daha rahatlkla, kabul edebiliriz. imdi durumu gene ekil zerinde inceleyelim. ekil 5.28'd.e endstrinin ksa dnem arz ve talep erileri, A ve T, Of0 fiyat seviyesinde kesimekte, her firma bu fiyat seviyesinde yatay eksene paralel bir talep ve ayn zamanda marjinal hslat erisi ile kar karya bulunmaktadr. Btn firmalarn bu fiyat seviyesinde arz edecekleri toplam miktar ise Ox 0 olmaktadr. Monopolleme ile arz erisi marjinal maliyet erisi haline gelmekte idi. Monopolcnn kar karya olduu piyasa talebi negatif eimli olduuna gre marjinal hslat erisini izebiliriz. Monopolc, MM = MH eitliinin saland retim hacminde dengede olacaktr. ekilde grld zere tam rekabeti endstrinin monopol haline gelii retimin kslmasna yol amtr. Ox, retim hacminin monopolcye getirecei fiyat Ofi'dir. Bu da Of0'dan da208

ekil: 5.28 Tam rekabeti endstrinin monopollemesi.

ha yksek bir fiyattr. Monopollemenin ikinci etkisi fiyatn ykselmesi olmutur. Tketiciler veya alclar hem eskisinden daha az mal ile yetinmek hem de daha yksek fiyat demek zorundadrlar. Monopoln bir baka sakncas da gene tam rekabetle karlatrlarak gsterilebilir. Tam rekabette, uzun dnem endstri dengesi saland zaman firma uzun dnem ortalama maliyet erisinin en dk noktasnda dengededir. Optimum byklkte bir tesisi kurmutur. Ayrca bu tesisi tam kapasite ile altrmaktadr. te yandan tek firmann kar karya olduu talep erisi tam rekabette miktar eksenine paralel olduu iin ve denge noktasnda ortalama maliyet erisi talep erisine teet olduu iin ar kr ortadan kalkmtr. Monopolde de monopolcnn normal krla yetinmek zorunda kald, hatta zarar ettii durumlar vardr. Monopolc her zaman ar kr salayamaz. An209

cak tam rekabette olduu gibi uzun dnemde bile monopol krnm ortadan kalkmas gerekmez. Monopolc uzun dnemde de ar kr salayabilir. Bylece gelir dalm tam rekabette olduundan farkl hale gelir. Eer monopolc fazla varlkl olmayan bir kimse ise ve kendisinden daha zengin kimselere sat yapyorsa gelir dalmnda monopoln sebep olduu bu deimenin gelir dalmn daha eit hale getirdii, dolaysyla iyi bir ey olduu iddia edilebilir. Ancak monopolc zengin, mal satt kimseler fakir iseler gelir dalm monopolcnn lehine deimekte, daha az eit hale gelmektedir. Dolaysyla bu gereke ile monopole kar klabilir. Toplum refah asndan monopoln sakncal sonularndan biri de monopolde fiyatn marjinal maliyete eit olmamasdr. Oysa tam rekabette fiyat daima firmanm marjinal maliyetine eittir. II. Ciltte bu konu zerinde daha ayrmt bir ekilde durulacaktr. Son olarak optimum tesis ve tam kapasite konusuna dokunalm. Monopolc uzun dnemde normal krla yetinmek zorunda kalabilir demitik. Byle bir durumda bile monopolc tesisini tam kapasitesinin altmda altrmaktadr, stelik bu tesis optimal byklkte de deildir. nk monopolcnn talep erisi negatif eimlidir. Ar krn ortadan kalkmas ortalama maliyet erisi ile talep erisinin teet olmalar ile mmkndr. Talep erisi negatif eimli olduu iin, ortalama maliyet erisi de U eklinde kabul edilirse, bu ikisi ancak ortalama maliyetin azald blgede birbirine teet olabilirler. Demek ki firmanm monopolc kr ortadan kalkabilir ancak fabrikas eksik kapasite ile altrlmaktadr. Gene uzun dnem ortalama maliyet erisinin de U eklinde olduu varsaym ile monopoln altrd tesis optimumdan kktr. Durum ekil 5.29'da gsterilmitir. Monopolc Ox, retim hacminde hem uzun hem ksa dnem dengesindedir. nk KMM = UMM = MH eitlii salanmtr. Bu retim hacminde firma sadece normal kr elde etmektedir. nk A noktasmda KOM erisi talep erisine teettir. Grld gibi bu tesis tam kapasite ile altrlmamaktadr. yle olsayd retim hacmi KOM ile KMM'nin kesitii noktaya kadar artrlrd. te yandan bu tesis optimum byklkte de deildir. Uzun dnem ortalama maliyetlerin en dk olduu seviye B noktas veya Ox2 retim hacmidir. Optimum tesis ise B noktasmda UOM'ye te210

et olacak olan KOM, ksa dnem ortalama maliyet erisinin temsil edecei tesistir. u halde monopolc ar kr elde etmemekle birlikte ortalama maliyet mmkn olan en dk seviyeye inmemekte, retim hacmi kslmaktadr.

x mal

miktar

ekil: 5,29 Uzun dnemde monopolcnn normal kr durumu.

MONOPOLLERN DZENLENMES Tam rekabet modeli ile karlatrldnda monopoln fiyat, retim miktar, kaynak kullanm ve gelir dalm bakmndan, sakncal saylabilecek sonular vermesi monopoln dzenlenmesi, yani kamu otoritelerinin u veya bu yolla monopollere mdahale etmeleri gerektii sonucuna gtrebilmektedir. Gerekten bir ok lkede monopollerle mcadele edilmekte veya monopollerin dzenlenmesi iin eitli tedbirlere bavurulagelmektedir. 211

Bu ana kadar incelediimiz tahlil aralarn kullanarak devletin monopolleri dzenlemek iin bavurabilecei belli bal iki tedbiri ve beklenebilecek sonularn gsterebilriz. Bu tedbirlerden birincisi fiyat tesbiti veya devletin monopole dorudan doruya mdahalesi, ikincisi vergileme yolu yani devletin dolayl mdahalesidir. Fiyat Tesbiti Monopolde tam rekabete kyasla, tketicilerin daha kk bir retim miktarna daha yksek bir fiyat dedikleri, monopolcnn gelir dalmn kendi lehine deitirdii hatrlanrsa fiyat tesbiti ile bu sakncalarn hepsinin veya hi deilse bir ksmnn nlenmesi salanmaldr. ekil 5.30'da fiyat tesbitinden nce monopolc MH MM eitliinin saland Ox retim hacminde dengededir, mal tketicilere Of fiyatmdan satmaktadr, birim
H,M

x x,

x mal miktar ekil s 5.30 Monopolde devlete azami fiyat tesbiti.

212

bana Af kadar kr elde etmektedir. Devlet X mal iin azam fiyat Of k olarak tesbit ettii zaman monopolcnn kar karya olduu talep erisi deimi gibi olacaktr. nk retim hacmi O ile Ox, arasnda iken fiyat daima Of k 'ye eit olacak, bunun stne kamayacaktr. Tabi burada yasan kesin olarak uygulanabildii varsaylmaktadr. Monopolc Ox,'den daha fazla mal satmak istedii zaman ise eski talep erisi olduu gibi geerli olacaktr. Demek ki yeni talep erisi f k MT erisidir. Talep erisinin bu ekilde deimesi marjinal hslat erisini de deitirecektir. Ox,'e kadar olan retim seviyeleri iin talep erisi sonsuz esnekliktedir, dolaysyla bu eri ayn zamanda marjinal hslat erisidir. Ox, retim hacminden daha byk retim hacimlerinde azam fiyat konulmasndan nceki marjinal hslat erisi geerlidir. Bylece yeni marjinal hslat erisi f k MLN erisidir. Bu yeni eri eskisi gibi srekli bir eri deildir, kesikli bir eri haline gelmitir. imdi firma durumunu yeniden gzden geirmek zorundadr. Ox retim seviyesi artk kendisine en yksek kr salayan seviye deildir. Qx retim seviyesinde MH > MM'dir, dolaysyla firma retimini artrma yoluna gidecektir. Yeni denge noktas M, veya yeni denge retim hacmi Ox,'dir. nk yeni marjinal hslat erisi bu retim hacminde eski marjinal maliyet erisi, ile kesimektedir. Firma Ox, kadar retimde bulunacak ve malm her birimini Of k fiyatmdan satacaktr. Birim bana kr m 2 f k , toplam kr ise m : f k Ox,'dir. Fiyat tesbitinden nce birim bana kr f k f ve toplam kr f k f Ox idi. Devlete tesbit edilecek azam fiyatn Of k seviyesinde olmasnn sonularn ylece sralayabiliriz. retim miktar artmtr, tketiciler daha fazla X mal kullanma imknna kavumulardr. Fiyat dmtr, MM = Fiyat eitlii salanmtr. Monopolcnn kr eskisinden kktr. Monopol yznden ortaya kan gelir dalmmmm bozuk olduu dnlrse, bu bozukluk ksmen dzelmekte monopolc, durumunun kendisine salad krn tamamn elde edememektedir. Bu diyagramdaki durumun uzun dnemde tam rekabet dengesinden fark, Ox, retim hacmi iin, ortalama maliyetin fiyata eit olmamas yani monopolc krnn tamamen ortadan kalkm olmamasdr. Tabi bir de ortalama maliyetin en dk olduu retim seviyesinde bulunulmadn eklememiz gerekiyor. Bu diyagramda MM fiyat eitliinin saland retim hacminde 213

ar kr var. Her zaman byle olmas gerekmez. Firma zarar ediyor da olabilir. O zaman MM fiyat eitliinin saland retim hacminin gerekleebilmesi iin devletin monopolcye sbvansiyon vermesi gerekecektir. MM fiyat eitliinin saland noktada ar krm sfr olmas da mmkndr. Vergileme Monopolleri dzenlemek iin devletin vergi tedbirine bavurmasnn beklenebilecek sonularn iki ayr vergi eidini gz nnde bulundurarak inceleyebiliriz. Birinci eit vergi sat miktarna bal olarak deien veya satlan her birim iin ayn olan spesifik vergidir. kinci eit vergi, gtr vergidir. Sat miktan ne olursa olsun monopolc sabit bir miktar vergi der. Spesifik Vergi Spesifik vergi sat miktarma bal olduu ii deiken maliyetler gibidir. Dolaysyla, byle bir verginin konmas firmanm deiken maliyetlerini etkileyecek, sabit maliyetlerini etkilemeyecektir. Deiken maliyetlerin etkilenmesi ortalama ve marjinal maliyetlerin de etkilenmesi demektir. Ortalama ve marjinal maliyet erileri, vergi yznden, yukan kayacak, yani bu maliyetler vergi kadar artm olacaktr. Vergilemenin talep artlarn etkilemeyeceini kabul edebiliriz. ekil 5.31'de KOM, ve KMM, erileri vergiden nceki ksa dnem ortalama ve marjinal maliyet erileridir. Vergiden sonra bu eriler KOM 2 ve KMM 2 haline gelmilerdir. Vergiden nce monopolc Of, fiyatndan Ox, kadar mal satmakta ve m,f, Ox, kadar kr elde etmektedir. Vergiden sonra yeni denge retim seviyesi Ox 2 'dir, yani retim kslmtr. Vergileme talep artlarn etkilemedii iin Ox 2 retim hacmi monopolcye daha yksek bir fiyat salayacaktr. Dolaysyla tketiciler hem daha az mal bulacaklar, hem daha yksek fiyat deyeceklerdir. te yandan monopolc de knnn bir ksmn kaybetmektedir. Vergiden nce monopolcnn kn m,f, - OXj idi. Vergiden sonra kr m 2 f 2 - Ox2'dir. Kr azalmtr. Monopolcnn kar karya olduu talep erisi vergiden etkilenmedii iin btn retim seviyelerinde toplam sat hslat ayn kalmaktadr. Oysa vergi monopolcnn ortalama maliyet erisini yukan kaydrmakta, btn retim seviyelerinde toplam maliyeti ykseltmektedir. Kr, toplam hslat ile toplam maliyet arasndaki farktr. u hal214

ekil: 5.31 Monopolde vergilemenin etkisi: Spesifik vergi.

de btn retim seviyelerinde monopolc, spesifik vergi konduktan sonra, eskisinden daha az kr elde edebilir. Monopolcnn krm sfra indirecek lde Vergi alnsayd fiyat Of2'den daha byk ve sat miktar Ox2'den daha kk olurdu. Gtr Vergi Gtr vergi sat miktarna bal olmayan bir vergidir. Monopolc belirli bir zaman iin belirli bir miktar vergiyi demek zorunda braklabilir. Gtr vergi sabit bir maliyete benzemektedir, retim hacminden bamszdr, dolaysyla monopolcnn sabit maliyetini artracaktr. Hatrlanac gibi toplam sabit maliyetin ykselmesi toplam maliyeti artrr, ancak toplam maliyet erisinin eimini etkilemez, yani marjinal maliyeti deitirmez. Spesifik vergi konusunda sylediimiz gibi burada da verginin talep artlarn deitirmesi beklenemeyecei iin diyagramda sadece ortalama maliyet erisinde bir deime grlecektir. ekil 5.32'de grld gibi gtr vergi retim seviyesini etkileme215

mal miktar

ekil: 5.32 Monopolde vergilemenin etkisi: Gtr vergi.

mektedir. nk MM ve MH erilerinde bir deime yoktur. Monopolc vergiden nce de sonra da Ox kadar mal retecektir. Vergi fiyat da etkilememektedir. Deien, sadece monopolcnn krdr. Vergiden nce m,f - Ox kadar kr salayan monopolc imdi m 2 f - Ox miktarmda kr elde etmektedir. Tketicilerin dedikleri fiyat ve satn aldklar miktar bakmndan bu vergiden hi bir kazanlar veya kayplar yoktur. Verginin tamam monopolcnn stnde kalmaktadr. Sadece gelir dalm bakmndan bir deime sz konusudur.

216

5. 3. MONOPOLL REKABET TEORS

Beinci Blmn ilk iki kesiminde tam rekabet ve monopol teorilerini ele almtk. Tam rekabette homojen bir mal reten ok sayda firma vard. Tam rekabet teorisi bu firmalarn sat miktarlarnn ve fiyatlarnn ne olacan baarl bir ekilde aklayabilmekte idi. Monopolde yakm ikame imkn bulunmayan bir malm tek satcs sz konusu idi. Monopol teorisi de bu firmanm sat miktarnn ve fiyatnn ne olaca sorularm gene baarl bir ekilde cevaplandryordu. Bu iki modelin, veya iktisat teorisinin tanmlad ekilleri ile bu iki piyasanm gereklere uymadn da daha nce sylemitik. 1920'lerde iktisatlar arasmda bu iki modele kar bir akm balam gerek hayata daha uygun bir piyasa teorisi gelitirme abalar younlamtr. Bu abalarn en nemli iki rn Joan Robinson ve Edward Chamberlin'in ayn ylda, 1933'de yaymlanan, kitaplardr.34 Aslmda daha nceki iktisatlar gerek hayattaki piyasalarn tam rekabet ve monopol piyasalar olduu varsaymn yapm deillerdir. Nitekim fiyat teorisine aa yukar bugnk eklini veren Alfred Marshall gerek hayatta bir uta rekabetin hkm srd piyasalarn br uta rekabetin ok snrl ve dolayl olduu piyasalarn yer aldn ve iktisatlarn ve i adamlarnn incelemek zorunda olduklar piyasalarm bu iki u arasnda yer aldn aka belirtmiti.35 Tam rekabet ve monopol modelleri gerek hayatn tasvirleri olarak deil gerek hayat
Joan Robinson, The Economics of Imperfect Competion, MacMillan and Co London, 1933. Edward H. Chamberln, The Theory of Monopolistic Competition, Cambridge, Mass., 1933. 3 5 Alfred Marshall, Principles of Economics, Eight Edition, The Macmillan Co New York, 1948, s. 329.
34

217

aklamakta kullanacamz teorik aralar olarak kabul edilmekte idi. Robinson ve Chamberlin'in ,ayn ylda ortaya attklar ve gerek hayat daha iyi aklayacana inandklar model monopol! rekabet modelidir. Bu piyasa tipi hakkndaki aklamalarmz esas olarak Chamberlin'in tahlilleridir. MONOPOLL REKABET PYASASININ ZELLKLER Monopoll rekabette tam rekabet tekinden farkl olarak firmalarn sattklar rn homojen deildir. Ve piyasada ok sayda firma vardr. rnn homojen olmay bu piyasaya bir monopol unsuru getirmektedir. Her firmanm satt malm dierinden az da olsa farkl oluu bu firmalara snrl da olsa bir monopol gc kazandrmaktadr. Her firmanm kar karya olduu talep erisi ok esnektir, fakat negatif eimlidir. ok esnektir nk ikame ok kolaydr. Firmalarn sattklar mallar birbirlerinin yerini kolayca alabilecek olan mallardr. rnn farkllnn malm gerek niteliklerinden douyor olmas mmkndr. Bir firmanm rettii rn bir bakasmn rettiinden mesel kimyasal veya fizik nitelikleri bakmndan farkl olabilir. Ama mutlaka byle olmas gerekmez. Alc maln farkl olduuna inanmsa rnn homojenlii ortadan kalkar. Aspirinin bileimi bellidir. Her firma ayn formle uyarak aspirin retmektedir. Ama hasta kendisine Bayer aspirininin daha iyi geldiine inanyorsa iki ayr marka aspirin iki farkl maldr.36 Firma saysnn okluu saysal olarak ifade edilemez. Piyasay monopoll rekabet piyasas olarak nitelememiz iin firmalarn asgar saysnn ka olmas gerektii sorusunun cevab yoktur. Eer piyasadaki bir firma baka firmalarn davranlarn he36

Milli Piyango biletlerinin kazanma anslar eittir. Bu biletler homojen bir mala rnek olarak gsterilebilir. Ama burada bile maln homojen olmaktan kabilecei grlmektedir. Ankara'da oturanlar Kzlay'da bir seyyar bilet satcsnn nnde zaman zaman kuyruklar olutuunu grrler. evrede pek ok sabit ve gezici bilet satcs vardr ve hi birinde kuyruk yoktur. O satcnn uurlu olduuna ondan alman bilete ikramiye kmas ihtimalinin yksek olduuna alclar inandklar anda milli piyango biletinin homojenlik nitelii kaybolmaktadr.

218

saba katmak gereini duymuyorsa, veya firmalar birbirlerinin kararlarndan etkilenmediklerine inanyorlarsa o piyasada ok sayda firma vardr. Monopoll rekabet piyasas bu yn ile tam rekabet piyasasna benzer. ki piyasa arasndaki fark malm homojen oluu veya olmaydr. Monopoll rekabet piyasasnda her firmann kar karya olduu talep erisinin negatif eimli olduunu sylediimize gre firmann hslat erilerinin monopolcnn hslat erilerinin ayn olduunu da ekleyebiliriz. te yandan bu firmann inputlar tam rekabet artlarnda satn aldn varsayyoruz. Monopoll rekabet piyasasnda, tam rekabette olduu gibi, alc says da oktur. Monopoll rekabet piyasasnn tam rekabete benzeyen bir yn de firma giri ve klarnn herhangi bir yolla snrlandrlmam olmasdr. Belli bir rn grubunda ar kr varl gruba yeni firmalarn katlmasna yol aacaktr. Endstri ve rn Grubu Tam rekabette homojen bir mal reten firmalar topluluuna endstri adm veriyorduk. Chamberlin'in monopoll rekabet tahlilinde karlalan bir mesele endstri teriminin bu piyasa iin kullanlmasndaki glktr. Endstri homojen bir mal reten firmalar topluluu olarak tanmlannca, birbirleri ile kolayca ikame edilebilecek fakat heterojen mallar reten firmalar ayn kolaylkla bir araya koymak gerekten mmkn deildir. Bu yzden Chamberlin, birbirleri ile kolayca ikme edilebilecek, benzer, fakat heterojen mallar reten firmalar topluluuna rn grubu adn vermektedir. Aktr ki bir rn grubunun kesin snrn izmek kolay deildir. Byle olduu iin monopoll rekabette grup arzndan ve talebinden sz etmek, bu erileri izmeye almak fazla tatmin edici olmamaktadr. Monopoll rekabet tahlilleri de firma seviyesinde tahliller olarak kalmaktadr. Grup hakkmdaki sonular bu tahlilere dayanmak zorundadr. Chamberlin'in ki Talep Erisi Chamberlin'in monopoll rekabet tahlilinde firmann karsnda iki ayr talep erisi vardr. Bu iki eri ekil 5.33'ds gsterilmitir. 219

mal miktar

ekil: 5.33 Monopoll rekabette firmann kar karya olduu talep erileri.

Piyasada birbirine benzer mallar satan ok sayda firma vardr. O halde bir tek firmann kendi satt malm fiyatnda baz deiiklikler yapmas baka firmalar tarafndan farkedilmez veya farkedilse bile baka firmalar fiyat rekabeti yoluna gitmezler. Chamberlin tahlilinde monopoll rekabet piyasasndaki bir firmann bu ekilde dnd kabul edilmektedir. Bunun sonucu olarak firmalm kendi malna olan piyasa talebi hakkndaki tahmini bu erinin ok esnek olduudur. Temsil firma malm fiyatn drd zaman iki ey olacaktr. Bir kere firmann eski mterileri dk fiyattan daha ok mal alacaklardr. te yandan, fiyatn dmesi, baka firmalarn baz mterilerini fiyat dren firmaya kazandracaktr. nk firmalarn rettikleri mallar birbirleri ile kolayca ikame edilebilmektedirler. ekildeki t erisi baka firmalarn fiyat deitirmeyecekleri varsaymna dayanan talep erisidir. Ne var ki bir firma iin doru olan bu durum btn firmalar iin de dorudur. Her firma ayn eyi dnecek, ayn ekilde hareket edecektir. Byle olunca fiyat indiren firmann baka firmalarn mterilerini kazanmas imknszlar. Firmann kazanc sadece genel fiyat dmesinin sebep olaca miktar artdr. 220

Bylece ikinci talep erisine geliyoruz. T erisi btn firmalar fiyat deitirecekleri veya btn firmalar fiyat dren firmanm fiyatm uygulayacaklar zaman temsil firmanm kar karya kalaca talep erisidir. T erisi t erisinden daha az esnek bir eridir. Of, fiyatnda Ox, kadar mal satmakta olan firma fiyat Of2'ye drdnde sat miktarnn Ox 2 'ye ykseleceine inanmaktadr. Ancak baka firmalar da fiyat drd iin firma gerekte T erisi ile kar karyadr. Fiyat drd zaman sat miktar Ox2 yerine Ox3 olmaktadr. Firma bu durumda kar karya bulunduu talep erisi hakkndaki inancnn doruluundan phelenmek yerine bu talep erisinin kaym yani t' haline gelmi olduuna inanmaktadr. T erisi firmanm gerekte kar karya olduu talep erisidir. Chamberlin'in kendi nitelemesi ile "kahramanca" bir varsaymla bu talebin btn firmalar iin ayn olduu kabul edilmektedir. Bu, rn grubunun kar karya olduu toplam talep miktarnn btn firmalar arasmda eit olarak blnm olmas demektir. Piyasada yz firma varsa bunlardan birine ait talep erisini yz defa byttmzde, yani her fiyat seviyesindeki talep miktarlarn yzle arptmzda btn grup iin geerli olan talep erisini bulmu oluruz. Chamberlin firmalarn maliyet yaplarnn da birbirinin ayn olduunu varsaymaktadr. Her firmanm satt malm az da olsa farkl olmas maliyetlerin de farkl olmasma yol amamaktadr. MONOPOLL REKABETTE KISA DNEM DENGES Monopoll rekabet piyasasndaki bir firmanm ksa dnem denge durumu ile ilgili tahlil monopol tahlilidir. Her firma dier firmalarmkinden az da olsa farkl bir mal satt iin talep erisi, ok esnek olsa bile, negatif eimlidir. Dengenin birinci ve ikinci artlar tpk monopolde olduu gibidir. Firma marjinal maliyetini marjinal hslatna eitleyecektir. Ve bu eitliin gerekletii blgede ya marjinal maliyet artyor olmaldr, ya da eer marjinal maliyet erisi negatif eimli ise marjinal hslat erisinin. eimi daha byk olmaldr. Durum ekil 5.34'de gsterilmitir, t erisi, az yukarda akland gibi, firmanm kar karya olduuna inand talep erisidir. MH erisi t talep erisine uygun den marjinal hslat e221

ekil: 5.34 Monopoll rekabette firmann ksa dnem dengesi.

risidir. Firma Ox kadar mal satmakta, ve taral alan kadar bir ar kr elde etmektedir. Grld gibi bu denge durumu monopoln ksa dnem denge durumundan hi farkl deildir. Yalnz, burada monopol diyagramnda bulunmayan bir eri daha vardr, T. Firmanm gerekte kar karya olduu talep erisi, veya nisb piyasa pay erisidir T erisi. Dikkati ekmesi gereken bir zellik T erisi ile t erisinin denge retim hacmi seviyesinde kesitikleridir. MONOPOLL REKABETTE UZUN DNEM DENGES Monopoll rekabet piyasalarnn tam rekabete benzeyen ynlerinden birinin firma giri ve klarnn serbestlii olduunu sylemitik. Ksa dnemde ar krm varl yeni firmalar zendirecek, bu yeni firmalar daha nce retilmekte olanlardan az farkl mallar reterek piyasaya gireceklerdir. Monopoll rekabette uzun dnem tahlilini etkileyen unsurlardan biri firma saysndaki bu deimedir. Tek firma bakmndan uzun dnemin ksa dnemden fark, dier piyasa eitlerinde olduu gibi, burada da uzun dnemde retim leinin deikenliidir. Firma uzun dnemde iki ayr ortalama maliyet erisi ile kar karyadr. Birincisi ksa dnem ortalama maliyet erisi, ikincisi de uzun dnem ortalama maliyet erisidir. 222

rn Grubu indeki Firmann Dengesi: Firma Says Optimum Birbirinin her bakmdan ayn olan firmalardan birinin uzun dnem denge durumunu ekil 5.35'de grebiliriz.

ekil I 5.35 Monopoll rekabette firmann uzun dnem dengesi: Firma says optimum.

Monopoll rekabette firmalarn ve grubun uzun dnem dengesine ulamasn salayan deimelerden biri firma saysnn deimesidir. Ama imdilik, sadece tahlilin mantn daha ak olarak gsterebilmek iin grup iindeki firma saysnn optimum olduunu kabul edelim. Bu, birbirinin ayn olan firmalardan her biri iin piyasa pay erisinin, veya T talep erisinin sabit kalmas demektir. ekildeki UOM erisi uzun dnem ortalama maliyet erisidir. Ksa dnem ortalama maliyet erileri ve ksa ve uzun dnem marjinal maliyet erileri gsterilmemitir. Balang durumunda firmann her iki talep erisinin kesim noktasnn gsterdii kadar arzda bulunduunu kabul edelim. Yani arz miktar Ox, sat fiyat Of'dir. Ox retim hacminin ortalama maliyeti Bx, veya OE, olduu iin firma ar kr elde et223

mektedir. Kr toplam EfAB dikdrtgeninin alannn yzlmne eittir. Firma t talep erisi ile kar karya bulunduunu dnmektedir. Fiyat drrse bu eri zerinde, saa hareket etmi olacan, sat miktarn bu erinin gsterdii kadar artrabileceini, bylece de krnn artacan tahmin etmektedir. Ne var ki fiyat drdnde sat miktar t erisinin deil T erisinin gsterdii kadar artmaktadr. Dolays ile firma daha fazla kr edeceine kr azalmaktadr. Firma bunu kar karya bulunduu talep erisinin T olduu eklinde deil fakat t erisinin aa kayd eklinde yorumlamaktadr. Bu yzden fiyat daha fazla drerek durumunu iyiletirebileceine inanmaktadr. Her yeni denemede ay sonula karlamakta, durumu devaml ktlemektedir. Firmann denemeleri fiyat Of,'e dnceye kadar devam etmektedir. Bu fiyat seviyesinde firmann kar karya bulunduuna inand talep erisi, yani t', firmann uzun dnem ortalama maliyet erisine teettir, firmann ar kr sfra inmitir. Btn firmalar ayn durumda olduklar iin uzun dnemde monopoll rekabette ar kr yoktur. Of, fiyat seviyesinde firmann retim miktar Ox,'dir. Bu retim seviyesinde t' talep erisi uzun dnem ortalama maliyet erisine teettir ve T erisini kesmektedir, t' ve UOM erilerinin eimlerinin t' ve T erilerinin birbirlerini kestikleri bir noktada her zaman eit olaca sylenemez. Ancak, firma saysnn uzun dnemde deiken olduunu kabul ettiimizde yukardaki ekilde sabit kabul ettiimiz T erisi deiir. T erisinin deimesi T ve t' talep erilerinin birbirlerini kestikleri bir noktada t' ve UOM erilerinin birbirine teet olmasn salar. Bu durumu da yeni bir ekil zerinde inceleyelim. iin Grubu indeki Firmann Dengesi: Firma Says Optimumdan Farkl ekil 5.36'da birbirinin her bakmdan ayn olan firmalardan birinin durumu grlmektedir. Bu ekilde de, ekil 5.35'de olduu gibi, ksa aem ortalama ve ksa ve uzun dnem marjinal maliyet erileri gsterilmemitir. Balangta firmann piyasa hissesini gsteren talep erisi T 0 'dr. Bu firma ve her firma ar kr elde etmektedir. Ar krn varl baka firmalar faa224

ekil: 5.36 Monopoll rekabette firmann uzun dnem dengesi: Firma says optimumdan farkl.

liyet alanna ekecektir. Yeni firmalar daha nceki mallara ok benzer mallar reterek piyasaya gireceklerdir. Bunun bir sonucu olarak her firmamn piyasa hissesi daralacak, T erisi sola doru kayacaktr. imdi T 0 erisinin byle bir gelime sonucunda T, haline geldiini kabul edelim. A noktasnda T, erisi UOM erisine teettir. Malm fiyat Of,, retim miktar ise Ox,'dir. Sat fiyat ortalama maliyete eit olduu iin firma ar kr elde etmemektedir. Ancak firmanm, kendisi iin geerli olduunu sand talep erisi T, deil, t,'dir. Byle olduu iin firma fiyat drerek sat artrrsa kr asmdan daha iyi bir duruma geeceini dnmektedir. Fiyatm bu bekleyile Of2 seviyesine kadar dtn kabul edelim. Firmanm retim seviyesi Ox2'dir. Bu retim seviyesinde fiyat ortalama maliyeten dktr, firma zarar etmektedir. Zarar miktar EB x Ef2'dir. Btn firmalar ayn durumdadr. Firma kendi talep erisinin t? erisi haline geldiini dnd iin fiyat daha fazla drp retimi Ox3 seviyesine kararak zarardan kurtulmak isteyecektir. Ne var ki bir kere daha T, erisi zerinde hareket etmi ola225

cak, fakat bunun kendi talep erisinin t 3 haline gelmi olmasmm bir sonucu olduunu dnecektir. Fiyat Of3'e dmtr. Firma zarar etmektedir. Fiyat drp sat artrarak bu zarardan kurtulma midi de yoktur. nk t 3 talep erisi ile kar karya olduuna inanmaktadr. Btn firmalar ayn durumda olduklar iin bunlardan bazlar piyasay terk etmee balayacaklardr. Firma saysnn azalmas T erisini saa doru kaydracaktr. Yani geriye kalan firmalarn piyasa paylan byyecektir. T, erisinin saa kaymas C noktasna kadar devam edecek, bu noktada firmanm t 2 erisi uzun dnem ortalama maliyet erisine teet olacak ve T 2 'yi kesecektir. Fiyat Of4 ve sat miktan Ox3 olacaktr. Bylece uzun dnemde hi bir firmanm am kr elde edemedii, firma giri ve klannn durduu bir duruma, yani dengeye ulaacaktr.

MONOPOLL REKABETN SONULARI teki eksik rekabet tipleri iin yaptmz gibi monopoll rekabetin baz sonulann gene tam rekabet modelinin uzun dnem sonulan ile karlatrabiliriz. Monopoll rekabette, rn grubuna giri, lisans ve benzeri yollarla smrlanmamsa, uzun dnemde an kr ortadan kalkmaktadr, rnn fiyat ortalama maliyete eit olmaktadr. Bu bakmdan monopoll rekabet tam rekabete benzemektedir. Ancak uzun dnem dengesinin saland seviyedeki ortalama maliyet mmkn olan en dk ortalama maliyet deildir, nk firma optimum byklkteki tesisi kurmamtr. Optimum tesis UOM erisinin en dk noktasnda bu eriye teet olan KOM erisinin temsil ettii tesistir. ekil 5.36'da D noktas UOM'nin en dk seviyesidir. Optimum tesis D noktasnda UOM'ye teet olan KOM erisinin gsterdii tesistir. Oysa firma C noktasnda UOM erisine teet olan KOM erisinin gsterdii tesiste karar klmtr. Bu sonu firmanm talep erisinin sonsuz esnek olmamasnn bir sonucudur. Firma retimini D noktasnn gsterdii seviyeye kadar geniletmi olsa idi ortalama maliyet fiyatn zerinde kald iin zarar ederdi. Demek oluyor ki, tam rekabete kyasla, monopoll rekabette retim kslmakta, malm fiyat daha yksek olmaktadr. Ancak, monopoll rekabette, firmalarn kar karya olduklan talep erilerinin sonsuz esnek olmamakla 226

birlikte ok esnek olduklar hatrlanrsa tam rekabet zm ile monopoll rekabet zm arasmdaki farkn kk olaca anlar. Talep erisi ne kadar yatk olursa bu erinin UOM erisine teet olduu nokta, UOM erisinin minimum seviyesine o kakadar yakn olacak, dolaysyla rn fiyat, tam rekabette olabileceinden, ancak bir para yksek ve rn miktar, gene tam rekabette olabileceinden ancak bir miktar kk olacaktr. Talep erisinin sonsuz esnek olmamasnn sonucu olarak firmann optimum aptaki tesisi kuramayacan az yukarda sylemitik. Firmann kurduu tesisi tam kapasite ile altrmas da mmkn olamayacaktr. nk KOM erisi UOM erisine, bu ikinci erinin azald blmde teettir. Yani bu teet noktas KOM'nin minimum seviyesi olamaz. Firma retimini bu minimum seviyeye kadar artramaz, dolays ile bir eksik kapasite ile kullanm ortaya kar. Hem firmalar optimum apta tesisi kuramadklar, hem de kurduklar tesisi tam kapasite ile altrmadklar iin kaynaklarn israf sz konusudur. Ancak firma saysnn, lisans ve benzeri yollarla snrlanmas, retim miktarm daha ok ksacak, fiyat daha yksek hale getirecektir. Monopoll rekabette fiyat marjinal hslattan byktr. Tam rekabette olduu gibi retim seviyesinin fiyatn marjinal maliyete eit olduu noktaya kadar artrlmas mmkn deildir. Bu adan toplum bir refah kaybna uramaktadr. Monopoll rekabet piyasalarnda firmalar piyasalarn geniletmek iin reklma bavurabilirler. Reklm masraflar retim maliyetini ykseltir. Bu adan da monopoll rekabetin bir israfa sebep olduu sylenebilir. Reklmn yannda firmalarn rnlerinin az da olsa farkllatrmas zorunluluu da maliyet ykseltici bir etkendir. Buna karlk tketici, dier piyasalarda olduundan ok daha geni biir seim imkn ile kar karyadr. Tam rekabette btn firmalar ayn mal satmaktadr, monopoll rekabette firmalarn mallar az da olsa birbirinden farkldr ve bu farkllk tketicilerin arzu ettikleri bir ey olabilir, farkllk tketiciye ek' bir tatmin salayabilir. Bylece maliyetin ve fiyatn tam rekabettekinden daha yksek olmas eletirilecek bir kusur olmaktan kar. Nitekim bu argman monopoll rekabet modelinin avunucularnca kullanlmtr. 1930'larda monopoll rekabet modeli byk bir heyecan uyandrmt. Gerek hayata uymayan tam rekabet ve saf mono227

pol modelleri yerine monopoll rekabet modeli kullanlarak iktisad olaylar daha iyi anlalacak, daha gvenilir tahminler yaplacakt. Ama bugn geriye bakldka bunun ar bir iyimserlikten baka bir ey olmad anlalmaktadr. Monopoll rekabet modeli bir ok ynden eletirilmektedir. Bu eletiriler rn grubu kavramnn anlaml bir ekilde tanmlanamayacamdan balayp firmalarn kar karya bulunduklarna inandklar t erisi ile ilgili varsayma kadar uzanmaktadr, t erisi zerinde hareket edebileceine inanan firma her defasnda baarszla urad halde bu inanta srar etmek yerine doru deerlendirme yapsa idi duruma gre ya tam rekabet veya monopol veya oligopol modellerinden biri piyasa tahlili iin yeterli olabilirdi.

228

5. 4. OLGOPOL TEORLER
Bsici Blmn bundan nceki kesimlerinde tam rekabet, monopol ve monopoll rekabet piyasalarn ele almtk. Tam rekabet ve monopol (veya saf monopol) iki zt piyasann isimleri idi. Birincisinde homojen bir mal reten ok sayda firma vard, ikincisinde yakn ikame imkn bulunmayan bir malm tek satcs. Birincisinde gnlk dildeki anlam iie rekabet sz konusu deildi, nk her firma veri bir fiyattan satabilecei miktarn tamamm satabiliyordu. kincisinde gene gnlk dildeki anlam ile rekabet gereksizdi, nk bir rakip firma yoktu. Bu iki modelden sonra, bu ikisinin baz zelliklerini kendinde toplayan monopoll rekabet modelini incelemitik. Bu piyasada ksa dnem zm tamamen monopole, uzun dnem zm de, nemli bir lde, tam rekabete benziyordu. Bu piyasa tipi ile ilgili teorilerin belli sonular vard, veya, bunlarn her biri belli durumlarda piyasadaki fiyatn ve sat miktarnn ne olaca sorusuna cevap verebiliyorlard. imdi ele alacamz oligopol piyasas bir yn ile yukardaki piyasa tiplerinin hepsinden farkldr. Oligopolde bir firmanm sat fiyat, retim hacmi, rn kalitesi, reklm harcamalar vs. ile ilgili bir karar rakip firmalar etkilemekte, onlarn tepkilerine yol amaktadr. Bu yzden bir firma, herhangi bir karara varabilmek iin rakiplerin beklenebilecek davranlarn hesaba katmak zorundadr. Bu durum firmanm kar karya bulunduu taleple ilgili olarak nemli bir belirsizlik unsurunu tahlile getirmektedir. Bunun bir sonucu olarak da bugn oligopoln genel teorisi mevcut deildir. zel durumlarla ilgili zel oligopol teorileri veya modelleri vardr. Bu kesimde bu modellerin en tannmlarna yer vereceiz. 229

OLGOPOL PYASASININ ZELLKLER Oligopol, az sayda satc demektir. Satclar tam rekabette olduu gibi homojen bir mal da satabilirler, monopoll rekabette olduu gibi farkllatrlm mallar da satabilirler. Firma saysnn azl belli bir rakamla ifade edilemez. Bir piyasann oligopol olarak adlandrlabilmesi iin o piyasadaki firmalarn birbir-, lerinin hareketlerini dikkate almak zorunda olmalar gerekir. Bu da ancak firma saysnn snrl oluu veya her firmann piyasa paynn toplam iinde nemli bir yer tutmas ile mmkndr. Oligopolde azam firma says belirsizdir ama asgar say ikidir. inde sadece iki firmann bulunduu oligopol piyasasna dopol ad verilmektedir. Firma saysnn snrl oluu piyasaya giriin serbest olnayamm bir ifadesidir. Oligopolde girii engelleyen temel faktrler teknoloji ve maliyettir. Tam rekabet, monopol ve monopoll rekabet olduu gibi oligopolde de alc says oktur. Baz Varsaymlar Oligopol teorileri ile ilgili aklamalarmzda firmalarn homojen bir mal rettiklerini varsayacaz. Gerek hayattaki oligopollerin byk ounluu farkllatrlm mal satarlar. Ama ister homojen ister farkllatrlm mal satsnlar firmalar birbirlerinden bamsz hareket edemedikleri iin malm nitelii hakkndaki varsaymmz tahlil bakmndan nemli bir fark yaratmamaktadr. Oligopolde maliyetlerle ilgili varsaymmz dier piyasalarla gili varsaymmzdr. Oligopolcnn inputlar tam rekabet artlarnda satm aldn varsayyoruz. Yani daha nceki kesimlerde kullandmz maliyet erilerini burada da kullanacaz. Son olarak, ayrca belirtmediimiz srece, firmalarn anlama yoluna gitmediklerini kabul ediyoruz. Firmalar birbirlerinin kararlarndan etkilendiklerini bildikleri iin rakiplerin kararlarm tahmin edebilmek, mmknse renebilmek iin rpnmakta olabilirler ama gene de kendi kararlarm kendileri verirler. Veya kendi aralarnda bir anlamaya varabilirler. Varsaymmz 230 piyasalarnda

firmalarn byle anlamalara girmedikleri, bamsz hareket ettikleridir. COURNOT MODEL Oligopol tiplerinin biri ve tahlil bakmamdan en elverilisi dopoldr. Dopol, homojen veya bir dereceye kadar farkllatrlm bir maln sadece iki satcs olmas durumudur. Dopol teorilerinin tarih geliim bakmndan ilki ve bugn en tannm 19. yzyln ilk yarsnda (1838) bir fransz iktisats, Augustin Cournot, tarafmdan ortaya atlan, dolays ile de Cournot Modeli diye bilinen basit modeldir. Cournot Modelinin iki firmas maden suyu satmaktadrlar. Sat maliyeti sfrdr. nk alclar suyu kaynakta kendi kaplarna doldurup gitmektedirler. Piyasa talep erisi dorusal ve bellidir. Her iki firma toplam talebin durumunu kesin olarak bilmektedir. Her iki firmanm da amac kr azamletirmektir. Firmalar birbirlerinin kararlarndan etkilendiklerini bilmekle birlikte bamsz hareket etmektedirler, anlama yoluna gitmemektedirler. Modelin son ve ok nemli bir varsaym firmalarn her birinin rakip firmanm sat miktarn veri olarak kabul ettii ve kendi sat seviyesini bu veriye dayanarak kararlatrddr. Balangta piyasada tek firma vardr. Bu firma dengede iken ikinci firma piyasaya girmektedir. Durumu ekil 5.37 zerinde grelim. ekildeki T erisi piyasa talep erisidir, dorusaldr. MH marjinal hslat erisidir. MH erisi, bilindii gibi, Ox mesafesinin tam yar noktasmda X eksenini kesmektedir. Krn azam klmak isteyen birinci firma MM = MH eitliinin saland retim hacminde dengede olacaktr. MM sfr olduuna gre bu relim hacmi Oxl'dir.3" Alclar bu miktardaki arza Of, fiyatn deyeceklerdir. Firmanm toplam sat hslat toplam krna eittir, nk toplam maliyet sfrdr. Bu noktada ikinci firmann sahneye ktn kabul edelim. kinci firma birinci firmanm retim seviyesini veri olarak almaktadr. Birinci firmanm retim seviyesi Ox, olduuna gre ikinci firma kendisinin kar karya olduu talebin T erisinin Ax paras olduunu grmektedir. Birinci firma iin sylediklerimizi ikinci firma iin aynen tekrarlaya37

Sfr maliyetle retim yapan monopolcnn dengesi iin baknz: s. 194.

231

ekil: 5.37 Cournot Modeli.

rak ikinci firmann x,x mesafesinin tam yarma eit miktarda su satarak krn azam klacan gsterebiliriz. Demek ki ikinci firmann arz miktar X|X2'dir. ki firmann toplam arz Ox2"ye kt iin suyun piyasadaki fiyat Of2'ye dmtr. kinci firma x,x 2 Cx2 kadar kr elde ederken birinci firmann kr azalm, Ox, Mx, haline gelmitir. imdi durumunu ayarlamak sras birinci firmadadr. nk modelin varsaymlarnn biri bir firmann, teki firmanm retim hacmini veri kabul edecei, kendi durumunu buna gre ayarlayaca varsaym idi. kinci firma x,x 2 veya x 2 x kadar arzda bulunmaktadr. u halde birinci firma Ox 2 miktarnn tam yars kadar arzda bulunacak, yani balangtaki arz miktarn ksacaktr. Bylece fiyat Of2 seviyesinin stne kacaktr. Birinci firmann bu kararndan sonra ikinci firmanm karsndaki talep yeniden deimitir. Dolaysyla ikinci firma kendi retim seviyesini deitirecektir, yani artracaktr. Bunun zerine birinci firma yeniden kendi arzn ksmak durumundadr. Bu hareket bir noktaya kadar devam edecek, firmalardan birinin arz artarken tekininki azalacak ve model bir noktada bize kesin bir zm verecektir : Her iki firmanm sat mik232

tar ve suyun fiyat artk bellidir. ekilde bu fiyat Of0, birinci firmann arz miktar Ox3, ikinci firmann arz miktar da x 3 x 0 'dr. imdi I ve II numaral firmalarn sat miktarlarnn deimesini ve sonunda belirli bir seviyede karar klmasn rakamlarla gsterelim. Birinci firma piyasada yalnzken Ox miktarnn tam yars kadar, 1/2 Ox, retimde bulunmaktadr. kinci firma piyasaya girince birinci firmanm sat hacmini veri kabul edecek, piyasanm geriye kalan ksmm gz nnde bulundurarak kendisi iin en krl retim hacmini tesbit edecektir. u halde ikinci firmann retimi 1/2 (Ox 1/2 Ox) yani 1/4 Ox olacaktr. Birinci firma bu durumu veri kabul ederek kendi sat miktann yeniden ayarlayacak, 1/2 (Ox 1/4 Ox) veya 3/8 Ox kadar sat yapacaktr. Bylece birinci firma balangtaki sat miktarnn 1/8'ini kaybetmitir. kinci firmanm yeni karar, 1/2 (Ox 3/8 Ox) veya 5/16 Ox'dir. Oysa bir nceki retim seviyesi 1/4 Ox idi. u halde ikinci firmanm retim hacmi (5/16 1/4) Ox ve 1/16 Ox kadar artmtr. Ayn mantkla birinci firma yeni bir ayarlama yapacak, retim hacmini bir miktar daha ksacaktr. Azal miktan l/32 0x'dir. Daha sonraki ayarlamada kaybedecei miktar 1/128 Qx olacaktr. kinci firma ise retim hacmini 1/16 artrdktan sonra yeni ayarlama ile 1/64 Ox kadar daha artracaktr. u halde birinci firmanm balangtaki retim miktan gittike azalrken ikinci firmanm retimi ise artacaktr. Birinci firmanm durumunu yle gsterebiliriz. Ox(l/2 1/8 1/32 1/128 ) = 1/3 Ox. kinci firmanm retim seviyesi ise, ayarlamalann sonunda, yle olacaktr. Ox(l/4 1/16 1/64 ) = 1/3 Ox. Demek oluyor ki Cournot modelinde firmalarn her biri tam rekabet outputunun te biri kadar output arzetmekte, dolays ile dopoln toplam outputu tam rekabet outputunun te ikisine eit olmaktadr. Cournot Modelini tepki erilerini kullanarak aklamak da mmkndr. Tepki erisini, rakip firmann veri kabul edilen retim seviyelerinde bir firmaya en yksek kn salayan retim miktarlarm gsteren eri olarak tanmlanabiliriz. Az nce zerinde durduumuz modelde olduu gibi birinci firmanm retimi tam rekabet retim hacmini tamamna, yani l'e eitse ikinci firmanm retimi O'dur. Birinci firmanm retimi 1/2 ise, ikinci firmanm 1/4'dr. kinci firmann retimi 1 olduu zaman birinci firma233

nmki O, ikinci firmannki 1/2 olduunda birinci firmanmki 1/4'dr. Bu rakamlar kullanarak her iki firmann tepki erilerini izebiliriz!. ekil 5.38'de yatay eksende A ve dey eksende B firmasnn retim miktarlar gsterilmitir. Yatk eri B firmasnn tepki erisidir. Daha dik olan ise A firmasnn tepki erisidir. ki tepki erisinin kesim noktasma Cournot Noktas ad verilir. Bu nokta modelin retim seviyesi bakmndan zmn verir. Grld gibi kesim noktasmda her iki firma tam rekabet retim seviyesinin 1/3' kadar retimde bulunacaklardr.

A firmasnn sat ekil: 5.38 Tepki erileri ile Cournot zm.

BERTRAND MODEL Klsik dopol modellerinin ikincisi gene bir franszn ad ile anlmaktadr. Joseph Bertrand (1883) Cournot modelinin varsaymlarndan birini deitirerek ok farkl bir zm veren modelini ortaya atmtr. Dpolc firmalar birbirlerinin retim seviyelerini veri kabul etmek yerine Bertrand modelinde fiyat seviyelerini veri kabul etmektedirler. Birinci firmann, balangta, monopolc olarak faaliyette bulunduunu, dolays ile tam rekabet 234

retim seviyesinin yars kadar retimde bulunduunu kabul edelim. kinci firma piyasaya girdii zaman, birinci firmanm fiyat seviyesinin deimeyeceini varsayarak kendi fiyat seviyesini kararlatracaktr. Monopol fiyatndan biraz daha dk bir fiyat istedii takdirde, btn alcar kendisi kazanm olacak, birinci firmann sat sfra inecektir. Fiyat drmekle bir firmanm btn piyasay ele geirmesi mmkndr, nk firmalar homojen bir mal satmaktadrlar. imdi tepki gstermek sras birinci firmadadr. Birinci firma da ikinci firmann fiyatmm deimeyeceini kabul edecektir. Dolaysyla ikinci firmanm fiyatndan biraz daha dk bir fiyat istedii zaman btn piyasay elde edebilecek, ikinci firmanm satn sfra indirecektir. Bu hareket fiyat maliyet seviyesine dnceye kadar devam edecektir. Bylece denge seviyesindeki retim hacmi ve fiyat, tam rekabet zmnn verecei retim hacmine ve fiyata eit olacaktr. EDGEVVORTH MODEL

t Klsik dopol modellerinin ncs Bertrand Modelinin biraz deiii olan Edgeworth Modelidir (1897). Modelin varsaymlar arasmda Bertrand Modelinden ayrlan husus firmalarn retim kapasitelerinin snrl yani piyasa talebinin tamamn deil ancak bir ksmn karlayabilecek durumda olulardr. Diyelim ki dopolclerin her biri kar karya olduklar piyasa talebinin ancak drtte n karlayacak retim kapasitesine sahiptirler. te yandan btn piyasamn iki firma arasmda yar yarya blnm olduunu varsayalm ve durumu ekil 5.39'da izleyelim. ekilde fiyat ekseninin sandaki talep erisi A firmasnn, solundaki talep erisi de B firmasnn kar karya olduklar piyasa talep erileridir. Piyasa eit olarak blnm kabul edildii iin bu iki eri birbirinin ayndr, ancak B firmasnn talep erisini deerlendirmek iin miktar rakamlarn O noktasndan balayarak sola doru okumak gerekmektedir. A firmasnn retim kapasitesi OK, B firmasnn kapasitesi OK"dr. Modelin teki varsaymlarnn Cournot ve Bertrand modellerinin varsaymlarndan farkl olmadn hatrlayalm. retimin maliyeti sfrdr, ve her iki firma homojen bir mal retmektedirler. imdi gene piyasada sadece A firmasnn bulunduu varsaymndan hareket ederek Edgeworth Modelinin ileyiini ve so235

ekil: 5.39 Edgeworth Modeli.

nularm inceleyelim. A firmas bir monopolc gibi hareket edecek OT miktarnn tam yars kadar, OM kadar, mal arzedecek, fiyat Of, olacaktr. Maliyet sfr olduu iin monopolcnn toplam kr sat hslatna eittir. B firmas piyasaya girdiinde Of, fiyatndan daha dk bir fiyat uygularsa A firmasnn piyasasnn bir ksmn elde edecektir. Ancak, B firmasnn bekleyiinin aksine, A firmas fiyatn sabit tutmayacak, o da kendi fiyatn, rakip firmanm fiyatnn deimeyecei varsaym ile, yeniden ayarlayacak, B firmasnn tesbit ettii fiyatn biraz altnda bir fiyat uygulayacaktr. imdi B firmas mterilerinin bir ksmn A firmasna kaptrm olmaktadr. Modelin varsaymna uygun olarak B firmas yeniden fiyat drecek ve bu hareket Of2 fiyat seviyesine kadar devam edecektir. Of2 fiyat seviyesinde firmalarn her biri kapasitelerinin tamamna eit arzda bulunmaktadrlar. imdi firmalardan biri u durumun farkna varacaktr. Rakip firma satabilecei btn miktar satmaktadr. Fiyat drerek daha fazla satmas ve dier firmanm piyasasnn bir ksmn elde etmesi mmkn deildir. u halde bu durumun farkna varan firma, rakip firmanm fiyatn deitirmeyecei varsaym 236

.le, kendi fiyatn yeniden Of, seviyesine karacak, Of, OM'ye eit olan monopolc krnm tamamn elde edecektir. Ne var ki rakip firma hareketsiz kalacak deildir. Balangta olduu gibi, Of,'den biraz dk bir fiyat uygulayacak btn retimini satma imkn bulacak, rakip firma gene buna tepki gsterecek dolaysyla fiyat yeniden Of2'ye kadar decektir. Grlyor ki Edgeworth modelinde malm fiyat Of, ve Of2 fiyatlar arasnda devaml bir dalgalanma gsterecektir. Modelin istikrarl ve belirli bir sonucu yoktur. Klsik dopol modellerinin her birinin ortak yan dopolclerin tecrbeden hi bir ekilde ders almadklar varsaymdr. Bir dopolc, rakip firmanm retim miktarnn veya tesbit ettii fiyatn deimeyeceini hareket noktas olarak almakta, bu varsaymn yanl olduunu grd halde, her yeni fiyat veya miktar ayarlamasn gene bu varsayma dayandrmaktadr. te yandan rakip firmanm fiyatnn deimeyecei varsaymnn kabul edilmesi ile rakip firmann retim miktarnn deimeyecei varsaymnn kabul edilmesi birbirinden ok farkl sonular vermektedir. Fiyatn deimeyecei varsaym ile birlikte bir kapasite snrlamas da sz konusu olunca bu defa model belirli bir zm vermemekte fiyat iki smr arasmda dalgalanp durmaktadr. Bu sebeplerle klsik dopol modellerinin gerek hayat aklayacak, ilerisi hakknda tahminlerde bulunmay salayacak tutarl bir teorinin niteliklerini tamadklarn sylemek yersiz olmamaktadr. CHAMBERLN MODEL Cournot Modelinin firmalar denemelerinden ders almyorlard. Her defasnda deitii halde rakibin sat miktarnn deimeyecei varsaymna gre kendi tutumlarn ayarlyorlard. Chamberlin Modelinde firmalar durumlarn daha doru olarak deerlendiriyorlar, kaderlerinin ortak olduunu gznnde tutarak ortak krlarn azamletirmee alyorlar. Firmalarn bu davranlar hakkndaki varsaym dmda Chamberlin Modelinin btn varsaymlar Cournot Modelinin varsaymlardr. ekil 5.40'daki T erisi piyasa talep erisidir, dorusaldr. Firmalarn maliyet yaplar ayndr ve balangta piyasada gene tek firma vardr. A firmas, tpk Cournot Modelinde olduu gibi, Ox, kadar sat yapmakta Of, x Ox, kadar kr salamaktadr, nk 237

ekil: 5.40 Chambsrlin Modeli.

fiyat Ox, sat hacminde Of, olmaktadr. B firmas piyasaya girdiinde kar karya bulunduu talep erisini Kx olarak deerlendirmekte, x,x3 kadar sat yapmaktadr. ki firmann toplam arz Ox3 olunca fiyat Of2'ye inmekte, iki firmann toplam kr Of2 x Ox3 olmaktadr. imdi birinci firma kendi karmm balangtaki monopolc krn dier firma ile paylamakta olduunu dnp kendi sat miktarn Ox,'in yarma yani Ox2'ye indirmektedir. kinci firma da ayn ekilde dnmekte ve x,x 3 kadar arzda bulunmaktadr. ki firmanm toplam arz Ox,, malm fiyat Ofi ve her iki firmanm ortak veya toplam kr Of, x Ox,'dir. Grlyor ki Chamberlin Modelinin sonucu bir monopol zmdr ve bu zm istikrarldr. SWEEZY MODEL stikrarl bir zm veren oligopol modellerinden bir bakas Sweezy veya dirsekli talep modelidir. 1939'da ortaya atlan ve bugn eskisi kadar ilgi grmeyen bu model oligopolde var olduu iddia edilen fiyat katln aklamak amacm gdyordu. 238

ekil 5.41 yardm ile aklayacamz dirsekli talep modelinde firmann kar karya olduu iki talep erisi vardr. Bunlar daha nce zerinde durduumuz Chamberlin'in iki talep erisidir. t iaretli talep erisi rakip firmalarn fiyatlarnn veri olduu varsaymna, T talep erisi ise rakiplerin fiyatlarnn da deiken olduu varsaymna dayanmaktadr. Sweezy bu iki talep erisinin birer parasm alarak yeni bir talep erisi oluturmaktadr ve modeldeki firmanm bu talep erisi ile kar karya bulunduunu varsaymaktadr.

ekil: 5.41 Sweezy Modeli.

Balangta firma dengededir. Nasl olutuu aklanmayan bu denge durumunda fiyat Of, sat miktar Ox'dir. Firma, kendisi fiyat ykseltirse rakip firmalarn fiyat ykseltmeyeceini fakat kendisi fiyat drrse rakip firmalarn da fiyat dreceini dnmektedir. Bu varsaymn sonucu ABT talep erisidir. nk Of'nin stndeki fiyatlarda rakiplerin fiyatlar veridir, yani t erisi geerlidir, f noktasnn zerinde firmanm kar karya olduu talep erisi AB'dir. Firma fiyat drd zaman ra. kiplerin de dreceklerine inand iin f noktasnn altnda firmanm kar karya olduu talep erisi BT'dir. Bylece dirsekli talep erisi ortaya kmaktadr. Firmanm kar karya olduuna inand talep erisi ABT erisidir. I 239

Talep erisinin dirsekli oluu kesikli bir marjinal hslat erisi vermektedir. Dirsekli talep erisinin AB parasna tekabl eden marjinal hslat erisi AC'dir. Dirsekli talep erisinin BT parasna tekabl eden marjinal hslat erisi ise D noktasmda balayp saa doru azalan eridir. Firmanm marjinal hslat erisi C ve D noktalar arasnda bir kopma gstermektedir. Sonu olarak firmanm marjinal hslat erisi A'dan C'ye, C'den D'ye ve D'den sa aaya uzanan eridir. imdi Sweezy Modelinin fiyat katln nasl aklad sorusuna cevap verebiliriz. Firmanm balangta marjinal maliyetinin MM, olduunu varsayalm. Bylece firmann dengede oluunu gerekelendirmi oluyoruz. nk Ox sat hacminde firmanm marjinal hslat ve marjinal maliyet erileri birbirlerini kesmektedirler. Ayn zamanda marjinal maliyet ykselen bir eridir. Herhangi bir sebeple firmanm maliyetlerinin arttn dnelim. Maliyet erileri yukar kayacaktr. Bu arada marjinal maliyet erisi MM 2 haline gelmitir. Ancak MM 2 erisi de MH erisini Ox retim hacminde kesmektedir. Ayn retim hacminde firma gene dengededir. Talepte bir deiiklik sz konusu olmad iin sat fiyat da deimemektedir. Demek ki maliyetleri artt halde firma fiyat artrma yoluna gitmemektedir. Balangtaki marjinal maliyet erisi MM 2 olsa ve firmann maliyetleri dse idi firma fiyat drme yoluna da gitmeyecekti. Firmanm marjinal maliyet erileri marjinal hslat erisini C ve D noktalar arasmda kestii srece maliyet deimesi firmanm sat fiyatmm deimesine yol amayacaktr. Sweezy Modeli hem kuruluu hem de olaylar aklama gc asmdan gl eletirilere uramtr. Bir kere fiyatm niin balangta Of olduunu aklamamaktadr. Dirsek niin bu fiyat seviyesinde olumaktadr? Bu sorunun cevab modelde yoktur. Bir oligopol modelinin amac her eyden nce fiyat ve miktar aklamak olduuna gre model ciddi olarak kusurludur. te yandan modelin tahminlerinin gzlemlerle dorulanmad da ortaya konulmutur. OYUN TEORS VE OLGOPOL kinci Dnya Sava sralarnda gelitirilen ve The Theory of Games and Economic Behavior isimli kitabn yaymlanmas ile 240

iktisatlar arasnda byk bir ilgi uyandran oyun teorisi o tarihlerde oligopoln genel teorisi olabecei midini vermiti.38 Oyun teorisi, genel olarak, elde edecekleri sonular birbirlerinin davranlarna bal olan oyuncular iin rasyonel davran belirleyen matematiksel ilkeler olarak tanmlanabilir. Oyun, rakipleri kar karya getiren herhangi bir durumdur. Tenis, satran, bri, bir asker atma ve oligopolde rakipler arasmdaki hamleler ve kar hamleler oyunu meydana getirir. Oyun teorisinde rakiplerin her biri bir oyuncudur. Her oyunun kurallar vardr, bunlar balangta mevcut olan verilerdir. Voleybol ann ykseklii, hatal saylacak vurular, piyasadaki mallarn zellikleri v.s. byle verilerdir. Bir oyuncunun yapaca bir hamle strateji olarak adlandrlr. Bir oyunda oyuncularn yapabilecekleri btn hamleler bilinmektedir. Ancak, bir oyuncunun bunlardan hangisini seecei rakip oyuncularca bilinmemektedir. Oyuncularn oyun sonundaki kazanlar veya kayplar asndan farkl durumlar sz konusudur. Baz oyunlarda bir oyuncunun kazanc mutlaka bir baka oyuncunun veya oyuncularn kaybdr. Btn oyuncularn kazanlar toplam sfrdr. Byle oyunlara sfr-toplam oyun ad verilir. Oyun teorisinin en gelimi ekli iki-kii sfr-toplam oyunlardr. Sfr-toplam oyunlarn genel ekli sabit-toplam oyundur. Sabit-toplam oyunda toplam kazan, bu kazancn oyuncular arasmdaki dalm ne olursa olsun, sabittir. Bir malm talep erisi fiyat eksenine paralel, yani her noktada esneklii sfr ise, piyasa talebi sabit bir saydr. Piyasadaki firmalarn herbirinin piyasa paylarnn toplam bu sabit sayya eittir. Oyun teorisinin oligopolde kullanln bir dopol rnei ile gstermee alalm. Firmalar kendi piyasa paylarn azamletirmee alsnlar. Firmalarn kendi piyasa paylarn yzde olarak ifade edelim. Piyasann toplam yzde yzdr. Bir firmanm pay yzde 25 ise ikinci firmanmki yzde 75'dir. Bu firmalardan biri, diyelim A firmas, piyasa payn artrabilmek iin rne yeni bir ambalaj aramaktadr. Ve nnde seenek vardr, farkl ambalaj. Bu seenekten her biri bir stratejidir. Bu stratejileri birinci, ikinci ve nc olarak adlandralm. B firmas da bir reklm kampanyas plnlamaktadr, ve drt
M

J. von Neumann and P. Morgenstern, The Theory of Games and Economie Behavior, Princeton University Press, 1944.

241

seenek zerinde durmaktadr. Bunlardan birincisi TV relmlardr, ikincisi duvarlara afi asmaktr, ncs gazete reklmlardr, drdncs de el ilnlardr. Bunlardan birini seecek, reklm kampanyas iin ayrd paray bu seenek iin kullanacaktr. A firmasnn kazanlar Tablo l'de gsterilmitir. Tablodaki rakamlardan her biri A'nm piyasa payn yzde olarak gstermektedir. Bu matrise kazan matrisi (payoff matrix) ad verilmektedir. Matrisin satrlar A'nm stratejilerini, stunlar ise B'nin stratejilerinin numaralarn tamaktadr. Mesel A bir numaral stratejisini uyguladnda B de kendi bir numaral stratejisini uygularsa A'nm piyasa pay yzde 60 olacaktr. A numaral stratejiyi uygular ve B de drt numaral stratejisini uygularsa A'nm piyasa pay yzde 90 olacaktr. Acaba A hangi stratejiyi seecektir. Oyun teorisi oyuncularn ihtiyatl davranacaklarm veya maksimin-minimaks ilkesini benimseyeceklerini ngrmektedir. A firmas birinci stratejiyi setiinde karlaca en kt ihtimal B'nin iki numaral stratejiyi uygulamasdr. Bu durumda A piyasann sadece yzde 25'ini kaB'nin stratejeri 1 1 60' 2 25*' 3 75 4 48

55

18

40

12*

8*

15

85'

90'

Tablo I. Kazan matrisi zanacaktr. A ikinci stratejisini uygularsa karlaca en kt ihtimal B'nin drdnc stratejiyi uygulamasdr. Bu durumda A piyasann yzde 12'sini almaktadr. nc stratejiyi uyguladnda A iin en kt olaslk B'nin biri uygulahasdr. Bu, A'ya piyasann sadece yzde 8'ini brakr. Maksimin ilkesi A'nm bir numaral stratejiyi semesini gerektirir. Yzde 25'lik bir piyasa pay, 242

bu durumda elde edecei en kt sonutur. Ve bu sonu ikinci ve nc stratejiler benimsendiinde karlalacak en kt sonulardan, yani yzde 12 ve yzde 8'lik piyasa paylarmdan daha iyidir. Firma en ktlerin en iyisini semektedir. Veya minimum piyasa paylarnn maksimumunu semektedir. A'nm minimum piyasa paylar matriste * iareti ile gsterilmitir. Maksimin, minimumlarn maksimumu demektir. B minimaks ilkesini uygulayacaktr. Matristeki rakamlar A'nn kazanlar olduu iin B asndan en kt sonular A'nn piyasa paylarnn en yksek olduu sonulardr. Mesel B bir numaral stratejisini uyguladnda karlaaca en kt olaslk A'nm da bir numaral stratejiyi uygulamasdr. Bu durumda A piyasann yzde 60'n elde eder. B asndan en kt sonular matride ' ile iaretlenmitir. Ktler arasmda en iyisini seecek olan B firmas A'nm kazanlarnn en kn hedef alacak, yani minimaks ilkesini uygulayacaktr. Minimaks, maksimumlarn minimumunu ifade etmektedir. Demek ki B iki numaral stratejiyi benimseyecektir. A'nm elde edebilecei maksimum piyasa paylarnn en k bu stratejinin sonucudur. Grlyor ki 25 rakam zerinde hem * hem de ' iaretleri vardr. Bu durum oyunun bir zm olduunu gsterir ve maksimini minimaksa eitleyen deere, buradaki 25 gibi, oyunun deeri ad verilir. Her zaman byle olmas gerekmez. Baz durumlarda oyunun zm yoktur. Oyun teorisinin maksimin-minimaks ilkesi iktisat teorisi asndan ar bir kstlama olarak grlmekte ve eletirilmektedir. Normal olarak, bir mteebbisin bu kadar korkak veya psrk bir davran sahibi olmad veya olamayaca ileri srlmektedir. te yandan oyun teorisi ok fazla eyin biliniyor olmasn gerektirmektedir. Oyun teorisi modelleri statik modellerdir. Ksacas bugn iin oyun teorisinin iktisat teorisine nemli bir katkda bulunduunu sylemek imknszdr. Ayrca, ilerde byle bir katkda bulunup bulunamayacan kestirmek de imknsz grnmektedir. OLGOPOLDE GZLENEN BAZI ZMLER Klsik oligopol modellerinde firmalarn anlama yoluna gitmediklerini, birbirlerine ballklarnn farknda olmakla birlikte 243

bamsz hareket ettiklerini grdk. Gerek hayatta oligopolcler zaman zaman gizli veya ak anlamalarla ortak hareket etmektedirler. Byle durumlarda fiyat ve miktar belirleyecek oligopol modelleri vardr. imdi bunlardan bazlarn greceiz. Karteller Kartel bir satclar topluluudur. Bu satclar rnn fiyatmm tesbiti, piyasann yeler arasmda paylalmas gibi konularda uygulanacak ilkeler zerinde anlamaya varmlardr. Kartel deiik grnler alabilir. Sendikalar ve meslek odalar gibi kurulularn bile bir eit kartel olduklar, veya bir kartelin yapt baz ileri yaptklar sylenebilr. Merkez kartel homojen veya az farkl mal reten firmalarn adet bir monopol haline gelmesidir. nemli kararlar firmalar deil kurulan bir merkez organ almaktadr. Byle bir kartel iin teorik model, esas olarak, monopol modelidir. ekil 5.42'de T e-

mal miktar

ekil: 5.42 Merkezi kartelde krn azamletirilmesi.

244

risi kartelin kar karya olduu piyasa talep erisi, MH ise bu talep erisinin verecei marjinal hslat erisidir. Merkez organ kartelin toplam arz miktarn veya fiyat kararlatrrken marjinal hslat ile kartelin marjinal maliyetini eitlemek isteyecektir. Merkez organ, demek ki, kartelin marjinal maliyet erisini bilmek zorundadr. Btn firmalar inputlar tam rekabet artlarnda satn alyorlarsa kartelin marjinal maliyet erisi firmalarn marjinal maliyet erilerinin yatay toplamna eittir. nput kullanm arttmda input fiyatlan ykseliyorsa bunun da hesaba katlmas gerekecektir. ekil 5.42'de MM k erisi kartelin marjinal maliyet erisidir, veya toplam marjinal maliyet erisidir. Firma Ox sat hacmini seecek, fiyat Of lira olacaktr. Kartel iindeki her firmanm sat miktarlarmm tesbiti de merkez organn iidir. Uygulamada eitli yollara bavurulduu grlmektedir. Yukardaki modelin bu konuya da uygulanmas mmkndr. Toplam sat miktarnn firmalar arasmda bltrlmesinde her firmann marjinal maliyetinin kartelin marjinal hslatna ve dolays ile marjinal maliyetine eit olmasna dikkat edilecektir. Bylelikle retimin maliyetinin mmkn olan en dk seviyede tutulaca aktr. Bu eitlik yoksa yksek maliyetli firmanm satn azaltp dk maliyetli firmanm satn artrarak maliyeti drmek ve kartelin toplam krm artrmak mmkndr. Karteller, genel olarak, piyasa talebinin canl olduu dnemlerde, kendi amalarna ulama asndan baarldrlar. Talep darald, satlar dt zaman karteli oluturan firmalar birbirlerini aldatma yoluna sapabilmekte, bu da kartelin sonu olmaktadr. Fiyat nderlii Gerek hayatta gzlenen oligopol zmlerinden bir bakas fiyat nderliidir. Bu zmde fiyat bir firma belirler, dierleri bu fiyata uyma konusunda gr birlii, iindedirler. Burada firmalarn aka bir anlama yapmalar gerekmez. Sessiz bir anlama yeterlidir. Hangi firmann fiyat nderi olaca sorusu duruma gre farkl farkl cevaplandrlabilir. Bu firma en dk maliyetli firma 245

olabilir veya en byk firma olabilir. Bu iki durumla ilgili modelleri de sras ile grerek oligopolle ilgili modeller aklamasna bir son verelim. Dk maliyetli firmann fiyat nderlii ekil 5.43'de grlmektedir. Homojen bir mal reten iki firma sz konusudur. T erisi piyasa talep erisidir ye firmalar piyasa talebini eit olarak paylamak iin, u veya bu ekilde, anlamlardr. Bu yzden her firma t erisini kendi karsndaki talep erisi olarak almaktadr. Byle olunca MH erisi firmalarn her birinin marjinal hslat erisi olmaktadr. Maliyet bakmndan firmalar arasmda fark vardr. Birinci firmanm maliyetleri daha yksektir ve ekilde OM, ve MM, olarak gsterilmitir. ki numaral firma daha dk maliyetle retim yapmaktadr, onun maliyet erileri OM 2 ve MM 2 'dir. Birinci firma marjinal maliyeti ile marjinal hsatm eitleyen sat hacmini tercih edecektir, sat miktar Ox,, sat fiyat Of,

ekil: 5.43 Dk maliyetli firmanm fiyat nderlii.

246

olmaldr. kinci firma da ayn eitlii gzetecei iin Ox2 kadar mal Of2 fiyatmdan satmak isteyecektir. kinci firma Of2'den sat yaptnda birinci firma iin yaplacak tek ey vardr, Of2 fiyatmdan sat yapmak. Hkim firmann fiyat nderliini ekil 5.44 yardm ile gstereceiz. Bu modelde piyasadaki firmalardan biri ok byktr. Diyelim ki bu firma geriye kalan btn firmalarn toplamna eit veya ona yakn byklktedir. ekildeki MM h erisi hkim firmanm marjinal maliyet erisidir. MM k erisi ise geriye kalan btn firmalarn toplam marjinal maliyet erisidir.

ekil: 5.44 Hkim firmann fiyat nderlii.

Varsayalm ki hkim firma fiyat tesibit etmekte, kk firmalar bu fiyattan satabilecekleri kadar satmakta, piyasa talebinin karlanamayan ksmn hkim firma karlamaktadr. Bu durumda kk firmalarn her biri tam rekabet artlarmda sat yapan bir firma durumundadr. Kar karya bulunduklar talep erisi her noktada sonsuz esnek bir talep erisidir. Yani bu firmalarn kar karya bulunduklar talep erisi ayn zamanda mar247

jinal hslat erisidir. MM k erisi kk firmalarn toplam marjinal maliyet erileridir demitik. Bu eri her fiyat seviyesinde bu firmalarn toplam olarak arzedecekleri miktar gstermektedir. T talep erisi piyasa talep erisidir. Bu eriyi ve MM k erisini kullanarak hkim firmanm kar karya bulunaca talep erisini elde edebiliriz. Hkim firma fiyat Of, olarak tesbit ettiinde piyasa talebinin tamam kk firmalarca karlanacak hkim firmanm satabilecei miktar sfr olacaktr. Hkim firma fiyat Of2 olarak tesbit etse idi kk firmalar f 2 R kadar, hkim firma da RM kadar satacakt. f2S ve RM birbirlerine eittirler. O halde Of2 fiyat seviyesinde hkim firma f2S kadar sat yapacaktr. S noktas hkim firmanm kar karya bulunduu talep erisi zerindedir. Bylece t erisini elde ediyoruz. Her fiyat seviyesinde kk firmalarn sattklar miktar ile hkim firmann satt miktarn toplam piyasann toplam talep miktarna eittir, t erisi hlam firmanm talep erisi olduuna gre MH h erisi de ayn firmanm marjinal hslat erisidir. Hkim firma krn azamletirebilmek iin MM h ve MH k erilerinin kesim noktasnn gsterdii Ox n miktarn Of0 fiyatndan satmaktadr. Bu fiyat seviyesinde kk firmalar toplam olarak Ox k kadar sat yapmakta, Ox h ve Ox k miktarlarnn toplam Ox-'e eit olmaktadr. OLGOPOLDE REKABET Yukarya aldmz oligopol modellerinin sadece birinde, Edgeworth Modelinde, firmalar arasmda fiyat rekabeti vardr. Gerek hayatta da firmalar arasmda fiyat savalar seyrek olarak grlmektedir. Firmalar fiyat-d rekabeti tercih etmektedirler. rnn maliyeti drlmee, kalitesi ykseltilmee, sat ve bakm hizmetlerinin daha iyi olmasna almaktadr. Reklm en youn ekilde oligopol piyasalarnda kullanlmaktadr. Reklm bir rn farkllatrma metodu olarak kabul edilebilir. Firmalar baka yollarla da farkllatrmaya gitmektedirler. Reklm Reklm en youn ekilde oligopol piyasalarnda kullanlr dedik. Tam rekabette reklma hi gerek yoktur. Her firma veri fi248

yattan istedii kadar satabilmektedir. Firmanm kar karya olduu talep erisini saa kaydrmak ve daha esnek hale getirmek reklm ile elde edilmee allan sonutur. Tam rekabeti firmanm kar karya bulunduu talep erisi yatay eksene paralel olduuna gre bunun saa kaydrlmas sz konusu deildir. Monopolde reklma bavurulabilir. Tabi, firmann rakiplerinin mterilerini kendine ekmek iin reklma ihtiyac yoktur, nk rakibi yoktur. Fakat kar karya olduu talep erisi negatif eimlidir. Alclar mal hakknda daha fazla bilgi sahibi yaparak talep erisini saa kaydrmak mmkndr. Reklm monopoll rekabette zel olarak da oligopolde son derece nemlidir. Firmalar kendi sattklar malm rakiplerin sattklar maldan, u veya bu bakmdan, daha iyi olduuna alclar inandrmaya alacaklardr. Firma asndan ne lde reklm yaplmas gerektii sorusunun cevab daha nce zerinde durulan tahlil metodlar ile cevaplandrlabilir. Reklm harcamalar firmanm maliyetlerini artrmaktadr. Bu reklm baarl olduunda sat hslat artacaktr. Sat hslatmdaki art maliyetteki arttan byk olduu srece reklma devam etmekte firmann kar vardr. Bu iki deime birbirine eit olduu anda firma en uygun reklm temposunu bulmu demektir. Kalite ve Biim Farkllatrlmas Alclar kendi rnlerinin stnlne inandrmak iin firmalar kalite deitirmektedirler, rnn biimini veya modelini deitirmektedirler .Tipik bir oligopol piyasas olan otomobil endstrisinde araba modelleri devaml deimektedir. Her firma birbirinden farkl tipler rettii gibi her tip iin her yl model deiikliine gitmektedir. rnlerin ambalajlar deitirilmektedir. Farkllatrmann hangi lde yaplmasnn firma asndan en uygun olaca sorusuna verilecek cevap az nce reklmlar iin sylediimizin ayndr.
i

OLGOPOLN REFAH ETKLER Tam rekabeti bir etkinlik normu olarak alp monopoln niin refah kaybna sebep olacan gstermitik. Oligopolle ilgili deerlendirme bir hayli gtr. nk pek ok sayda oligopol modeli vardr ve bunlarn sonular farkldr. te yandan oligopol modelleri statik, ksa dnem tahlilleridir. htiyatl bir deer-

249

lendirmede unlar sylemek mmkndr. Oligopolde uzun dnemde firmalarn ar krlarnn sfr olmasn gerektiren bir sebep mevcut olmad iin oligopoln de, ayn maliyet ve talep yapsnda, tam rekabete kyasla rn hacmini daraltp fiyat ykseltiyor olmas gerekir. Fiyat ne ortalama maliyete ne de marjinal maliyete eittir. Bunun bir refah kayb demek olduunu daha nce grmtk. Bu nokta zerinde II. Ciltte ayrntl olarak duracaz. Statik yaklam brakp oligopoln dinamiine geildiinde tketici refah asndan oligopoller hakknda iyi eyler sylenebilecei ileri srlmektedir. rn eidinin ve kalitesinin ykselmesi tketici refahnn ykselmesine yol amaktadr. Bu ancak aratrma ve gelitirme abalar ile mmkn olabilir. Aratrma ve gelitirme abalarn tevik etme ve mmkn klma asmdan oligopol piyasalar en n srada yer almaktadr.

250