TRK KLTR ve MEDENYETNN BR BULUU OLAN MATBAACILIIN TARHES

smet BNARK

Bulunduu tarihten bu yana, her geen gn gittike geliip tamamlanarak, bugnk haline gelmi olan matbaacln tarihesi ok eskiye dayanr. Matbaaclk hakik ve en geni anlamyla, her ne kadar mteharrik harflerin mucid saylan Gutenberg zamannda Avrupa'da balamsa da, ne mteharrik harflerin mucidi ve ne de matbacln kurucusu Gutenberg deildir. Zira, matbaacln ok eskiye giden tarihi Orta Asya Trklne kadar uzanmaktadr. Matbaann nce Asya'da tatbik edildiini, bu arada in ve Kore' de de denendiini biliyoruz. Ancak bu topraklar zerinde gelien matbaacln, hakik kurucusunun inliler mi, yoksa Uygur Trkleri mi olduu, zamanmza kadar uzanan bir mnakaa konusu olup gelmitir. Bu konuyla ilgili olarak imdiye kadar eitli grler ileri srlmtr. Bu grlerin bir ksm matbaann inliler tarafndan, dier bir ksm da, inlilere ait en eski basl vesikalarn bulunduu in Trkistan (in - l i ' n d a o devirlerde yaam olan Uygur Trkleri tarafndan bulunduu yolunda olmutur. leri

srlen btn bu grleri hakikate dayandrlan mspet almann ve bilginin neticesi olan bir ilim ve mantk szgecinden geirirsek, matbaann ilk eklinin Uygur Trkleri tarafndan bulunmu ve kullanlm olmas dncesinin bugn daha akla yatkn olduunu grrz. nk, ok sayda (6.000 kadar) ve ok eitli ekilli harflerden mteekkil bir alfabeye ve deiik karekterdeki yaz dillerine (40.000) kadar sahip inlilerin, byle bir alfabeyi basm sanatnda kullanmalar ve dolaysiyle matbaay bulmu olmalar olduka phelidir. Bunun yamsra, inli demirci Pi-Sheng'in mteharrik harfler meydana getirme fikrini ok saydaki in yaz sisteminden ziyade, mahdut sayda harflerden mteekkil komu Uygur alfabesinden alm olmas da dnlebilir. Nitekim, Matbaann tarihi ile uraan ngiliz bilgini Carter'e gre, yer yznde mevcut en eski matbaa hurufat Uygur dilinde olup Trkedir. Matbaann daha evvel inlilerce malm bulunduu yolundaki fikirler bir in efsanesinden baka bir ey deildir. nk silabik karekter tayan incenin, o zamanlarda, mat-

84 baaya tatbik edilemiyecei alkallarca aklanmtr. Buna mukabil 14 harften ibaret Uygur-Trk alfabesiyle matbaalar tertibi kolay olmutur. Turfan, Bebalk, Bezeklik, on iki kilometrelik surlar ve 12 kaps ile Kara-hoo veya di-kut, Yarkent, Hoten v.s. gibi kesif Uygur ehirlerinin bulunduu tarm blgesinde yaplan ilm aratrmalarda ele geen, sert aatan mamul mteharrik harfler Uygurlarda matbaa sanatnn mevcudiyetini isbat etmi tir. (1) Esasen Trklerde yaz, Bat Trklerinin dilinde mevcut bitig (harf, kitip) ve ir- (yazmak) kelimelerinin de gsterdii gibi ok eskiden beri vard. Daha o zamanlarda eitli Trk boylar arasnda taammm ettii anlalan Trk yazsnn en muhteem bideleri, bilindii gibi, 726 - 732 ve 735 yllarndan kalma Orhon kitabeleridir. Bu kitabelerde ftuhttan, eski Trk devletinin tekiltndan baka sevgi, tanr, lm gibi mcerret mefhumlarn da yer almas VIII. asr Trkesinin yeter derecede ilenmi bir edebiyat dili olduuna dellet eder. (2) Orta alarn en meden milletlerinden biri de Uygur Trkleriydi. Renkli duvar resimleriyle ssl salonlarla, husus surette cildlenmi kitaplarla dolu ktphanelerle donatlm Uygur ehirlerinde resm daireler, noterler, gmrk tekilt ve mahkemeler vard. Yine bu eski kltr merkezlerinde ele gemi baka bir kymetli malzeme vardr ki, bundan da matbaann aslnda Trk buluu olduu anlalmtr. Rus bilginlerinden Oldenburg, modern matbaann protetipi olan mteharrik Uygur harflerinin elde bulunduunu, Fransz bilgini S. Risler Avrupa'dan 600 yl nce Trk lkesinde baslm eserlerden bazlarnn malm bulunduunu sylemilerdir. Trk matbaa teknii, Moollar vastasiyle Avrupa'ya gemitir. (3) yle ki; in Trkistan'nn KanSu blmnde Tun - Huang (Bin Buda) mevki yaknnda st duvarla rtl bir maaradan dnyann en eski kitabnn (Aurel Stein tarafndan bulunan tomar eklindeki bu kitap, sa'dan sonra 11 Mays 868 tarihini tamakta olup, halen British Museum'un Stein koleksiyonunda bulunmaktadr. Kutsal Sutra ad verilen kitap, Sutra Elmas adl Buda dilindeki yaznn ince tercmesini ihtiva etmektedir.) Yanbanda Uygurca el yazmalarnn ve aatan yaplm olan birok Uygur matbaa harfinin ortaya karlmas bu gr desteklemektedir. PiSheng'in Uygurlularn aa harflerinden ilham alarak, yanm kil ve de-

(1) brahim Kafesolu, Eski Trklerde ehir Medeniyeti, Trkler ve Medeniyet (stanbul, 1957), 54-55. s s . (2) brahim Kafesolu, Trk Medeniyeti ve Batya Tesirleri, Trk Yurdu, 1 (Ankara, 1959) ,1, 22. s s . (3) brahim Kafesolu, Milli Varlk ve Gayelerimiz Bakmndan Trk Tarih ve Kltrnn Ehemmiyeti, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Konferanslar, 1 (Ankara, 1965), 47. s.

85 mirden harfler dkmeyi baarmas daha mantkdir. Ayrca, 1041 - 1049 yllar arasnda mteharrik harflerle basm yapan ilk in matbaas, alfabesinin ok saydaki harflerden mteekkil olmas yznden tasvip grmemi ve bu tarihten sonra in'de tekrar blok bask sistemine dnlmtr. Bu h u s u s da, matbaann Uygurlar tarafndan bulunmu olduu yolundaki fikri desteklemektedir. Zira; bir an matbann inliler tarafndan bulunduunu kabul etsek bile, hemen arkasndan kafalarda yle bir soru ve phe uyanacaktr. inliler madem ki mteharrik harfli matbaay bulmular, fakat yaz sistemlerinin buna uygun olmamas yznden tekrar blok baskya dnmlerdir. O halde, kendi yaz sistemlerine uymayan mteharrik harfli bu matbaa teebbsn ne iin, hangi gayeye hizmet amacyla gerekletirmi olsunlar. Bilindii zere, her itima m e s s e s e devrinin kltr ve itima zihniyetinin ifadesidir. Her cemiyette kendine gideni ve yakan yaratm ve yaatmtr. Alman arkiyatlarndan Annemarie von Gaban; Stzungsberchte Der Deutschen Akademe Der Wssenschaften Zu Berlin Klasse fl Sprachen, Literatr und Kunst Jahrgang 1967. Nr. 1 yaynlarndan olarak nerettii, Die Arucke Der Turfan Turfan Koleksiyonu Basmalar. Berlin, Akademe - Verlag, 1967 ad
(4)

ve tarihli eserinde, in ve Uygur kitapl hakknda ok nemli malmat vermektedir. in ve Uygur el yazmas ve basma kitaplar, kitaplarn sayfalandrlmas bu malmat arasndadr. Bu kitaptan edindiimiz malmata gre, in'de tomar halindeki el yazmas kitaplarda sayfa numaras kayd yoktur. Buna mukabil basma kitaplarda sayfann alt sol kesinde bu kayda rastlanr. Bin Buda maarasndan kan kitaplarda ise sayfa kayd, sayfann sa st kesinde ve ift yapraklar zerindedir. Bu ise Uygur Trklerine has bir zelliktir. Ayrca, Annemare v. Gaban hurufat dken Uygur s a r r krlarnn in matbaaclnda da faaliyet gsterdiklerini ve nemli rolleri olduunu ifade etmektedir. Yine, Annemare v. Gabain'in ileri srd zere; inliler mteharrik harfleri tek tek deil, kelimeler ve gramatik ekler halinde dkmlerdir. in dilinin yapsnn byle mteharrik harfler meydana getirme ve dolaysiyle matbaaya tatbikinin uygun olmamas, matbaann icadnn Uygur Trkleri tarafndan olduu yolundaki grleri kuvvetlendirmektedir. (4) British Museum'un Dou kitaplar dairesi uzman Dr. Lionel Giles'in The Gonius of Chinese Literature (in Edebiyatnn Dehas) adl yazsnda; Aurel Stein'in 19. yzyl sonlarnda Tun - Huang (Bin Buda) da yapt kaz ve aratr(Berlin, Akademie

Annemarle von Gabaln, Die Drucke dar Turfan Sammlung Verlag, 1967), 35 s.

86 malara atfen verdii, bu maarada Uygur mteharrik harfleri yannda in mteharrik harflerinin veya bu harflerin varlna iaret edebilecek bir eserin bulunmamasna dair bilgi. Uygur harflerinin in harflerinden nce olduunu hatra getirmektedir. (5) Daha nce de belirttiimiz gibi, ... yaznn daha mild sralarndan itibaren Trklerce bilindiine dair iaretler mevcuttur. Trk alfabesiyle yazt Trke kitabelerin en eskileri, imdilik, Yenisey rma kenarlarndaki, VI. yzyldan kalma mezar talar olmakla beraber, Bat Trk kolunun konutuu R Trkesinde mevcut olan ir + ... = yaz + mak fiili, ondan ok daha evvelki alarda yaznn Trkler tarafndan kullanlln gstermektedir. Dier taraftan Kk - Trkenin ifade kudreti ve salam, vazh slubu bu lehenin iyi ilenmi ve edebiyat dili haline geldiini ortaya koymaktadr ki, bu da Trk yazsnn ok daha gerilere gtrlmesi iin cidd bir sebeptir. (6) Bu konuda unutulmamas gereken bir dier nokta, inlilere ait ilk basl vesikalarn hep in Trkistan'nda bulunmu olmasdr. Uygurlular ad geen bu topraklar zerinde en az 9. yzyla kadar hkm srmlerdir. Btn bunlarn yansra, bir memlekette matbaadan bahsedilince nce akla kt gelir. Uygur Trklerinin inlilerden nce Kagat adn verdikleri kt keesini icat ve iml ettikleri ise, oktanberi ilim dnyasnn malmudur. Dikkate alnmas gereken bir dier husus; Albert Grunwedel, Abert von le oq ve Aurel Stein'in Orta Asya'da yaptklar kaz ve aratrmalar neticesi, eitli Uygur manuskriptlerinin, minyatrl ve hususi s u r e t t e ciltlenmi kitap ve ktphanelerin varln ortaya karm olmalardr. Albert von le Coq'un Uigurica adyla byk cilt halinde yaymlad Turfan, Babalk ve bilhassa Kara-hoo (di - kut) gibi Uygur Trk ehirlerinde bulunmu fresk (duvar resimleri), ilk olarak Uygur lkesinde gerek ehresini kazanan minyatrl, tezhibli ve hususi s u r e t t e ciltli yazma ve basma kitaplara dair eseri, Milddan sonra 7-8. yzyllarda bu sanatlarn Uygur Trklerinde ne der e c e ilerlemi olduunu aka go terir. Bu da ayrca isbatlamaktadr ki, Uygurlular kdn icadndan, kitabn husus s u r e t t e ciltlenmesi, resimlendirilmesi ve tezyinine varncaya kadar her izgisiyle mkemmel bir kitaplk sanatna sahiptirler. (7)

(5) (6) (7)

Server skit. Aylk Ansiklopedi, III brahim Kafesolu, Ayn yer.

(stanbul, 1947), 1059. s.

smet Binark, Trk Kitaplk Tarihinde Tezhib Sanat,-Trk Ktphaneciler Dernei Bhenl, XIII, (3-4 (1964), 17,25. ss.; -Trk Kitaplk Tarihinde Cilt Sanat. Trk Kltr, 36 (1965), 985-996. ss,; Orta Asya Resim Sanat,* Trk Kltr, 47 (1966). 131-137. s s .

87 Uygurlarn zengin bir kltre sahip olduklar, stelik Orta an en meden milletlerinden biri olduu, bugne kadar Trk tarih ve kltr zerinde yaplan ilm aratrmalar neticesi malmumuz bulunmaktadr. Son yarm yzyldanberi, kendilerini Trk dnyasna kar olan korkun taassubun basksndan kurtarm hakik ilim zihniyetiyle hareket eden Avrupal ve Amerikal arkeolog, tarihi ve sanat aratrclarnca, Trklerin ana yurdu olan Orta Asya topraklar zerinde yaplan kaz ve ilm aratrmalar; eski Trk kltrn her geen gn aydnlatmakta ve gn na kartmaktadr. yle ki, Orta Asya'da yaplan bu ilm aratrmalar neticesi elde edilen bilgi ve buluntular, ilim dnyasna Trklerin eski kltr ve medeniyetlerini tasvir edebilir bir duruma gelmitir. Uygur Trklerinin daha 4. yzylda yksek bir kltre ulam olduklarn in tarihleri yazmaktadr Uygurlular. eitli din ve mezheplerin kendi lkelerinde yaylmasna msaade etmilerdir. Bu baka memleketlerde zulm ve tazyik gren eitli din ve mezhepteki limlerin ve mensuplarnn, geni tolerans sahibi Uygur idaresini benimsemesi neticesini dourmutur. Ayrca .. entellektel hayata girmi olan Uygurlar, Mani dinini yayma bahanesiyle kltr merkezleri arasnda mekik dokuyorlar. Orta Asya ve Uzak ark tarihinde ok nemli bir faktr olmaa hazrlanyorlard. ingiz ve hatt Akkoyunlular ve Fatih devrindeki Orta Asya ve Yakn dou saraylarnda kltr elilikleri ve hocalk yapan Uygurlarn bu vazifeleri ok eski devirlerden beri gelmekte idi. (8) Uygur alfabe ve lehesinin btn dnya ilimlerini tercme ve ifade edebilecek kadar inkiaf ettiini, mesel Buda dininin umumiyetle btn kitaplarnn Trke tbir ve terimlerle tercme edildiini, bu konuda yaplan aratrmalar ortaya koymutur. Gktrk alfabesiyle yazlan Uygur yaz dili, bir ka t a yazt zerindeki edeb rnekler olmaktan kurtulmu ve ktphaneleri dolduran bir edebiyat ve kltr dili olmutur. (9) Uygur medeniyeti, dier sahalarda olduu gibi, edebiyat sahasnda da ilerlemi ve bir ok yeni mefhmlar karlamaa msait bir yaz dili vcda getirmi bulunuyordu. (10) Kltr ve medeniyet bakmndan tarihte ada devletlere rnek olan Uygurlar, matbaann icadna ve tatbikine yeterli her trl kltrel art haiz, ilim, bilgi ve okuma zeminin bulunduu bir kltrn sahibiydiler. Eski Trk kltr ve medeniyet merkezlerinden biri olan Turfan ve
347. s.

(8) Bahaeddin el, Uygular, slamiyettenn n c e Trk Tarihi, (Ankara, 1962) (9) Bahaeddin gel, .Ayn eser, 348. s. (10) Reid Rahmeti Arat, Etki Trk iiri (Ankara, 1965), 64. s.

88 civarnda yaplan kazlarda meydana karlan eserler arasnda, ancak birka sahifesi muhafaza edilebilmi olan bir mecmua iinde, bir ka manzum para bulunmaktadr. Bir e i t cnk olan bu mecmuadaki kk paralar, ahlk, itima ve insan konular iine almaktadr. Bunlardan birisi bilgi tavsiye eden ve bilgiyi ven bir manzume olup, o devir Uygur Trk kltrnn yksekliini gnmze aksettirmesi ve konumuzu aydnlatmas bakmndan bilhassa dikkate ayandr. Sekiz msrlk manzume yledir. METN Bilig bilin ya Bilig sana e Bilig bilgen ol Bir kn devlet begim bolur erke t u bolur. Yazmzn bandan itibaren sraladmz hususlarn nda, matbaann Uygurlar tarafndan bulunmu olduu yolundaki grlerin daha fazla kuvvet kazand dikkati ekmektedir. stanbul niversitesi eski Arkeoloji profesrlerinden Helmuth Th. Bossert, kinci Trk Tarih Kongresine sunduu Tab sanatnn kefi adl tezinde, bizim yukarda sraladmz mtalalar daha geni bir ekilde yrterek ve ileri srlen btn ihtimalleri tahlil ederek, matbaann inlilerce deil, Uygur Trklerince bulunmu olduunu ileri srmtr. Bossert'in ileri srd fikirler gayet gzel ve mantk bir ekilde yle sralanmtr: 1. Evvel, harflerinin adedi ok az olan bir alfabe veya h e c e yazsnn mevcudiyeti arttr. deografik bir yaz sistemini kullanan bir millet tarafndan inliler gibi tab sanatnn kurulmas biraz muhaldir. nk, binlerce ve binlerce ekillerin tabnda ok zaman kaybedilir. Ve binaenaleyh bir tab sahi fesi, ayr ayr harflerin seilerek dizilmesinden ok daha abuk, el ile yazlabilir. 2. Tab sanat, ancak bir metinden bir ka nshaya ihtiya hissedildii ve okuma itiyaknn bulunduu bir devirde kr temin ede-

* Biliglig er biline Ta kuransa ka bolur Bilingsiznin yannga Altun koysa t a bolur. TERCME Bilgi bilin, ey beyim! Bilgi s a n a e olur; Bilgi bilen insana Bir gn devlet yar olur. * Bilgili insan beline Ta kuansa, ka olur; Bilgisizin yanna Altun konsa, t a olur. (11)

(11)

Reid Rahmeti Arat, Ayn Eser, 245, 259. s s .

89 rek inkiaf edebilir. Bu ise kadim milletlerde ender bir keyfiyetti. 3. Tab sanat, zerine baslacak elverili bir maddenin mevcudiyetine vabestedir. Mesel bugn elimizde kt olmasa matbaann alaca vaziyeti bir dnnz. (12) Btn bunlarn dnda, matbaacln ve mteharrik harflerin Doudan Batya getiriliinde de Trklerin byk rol olmutur. ngiliz bilgini Thomas F. Carter, The Invention of Printing in China and its Spread Westward adl eserinde, Blok basknn Batya doru gtrlmesinde ve Trk dilinde mteharrik harflerin ilk yaylmasnda Trk rkna mensup halkn pek byk hissesi vardr. eklinde bu konudaki grn belirtmitir. Albert von le Coq ve Helmuth Th. Bosset gibi Avrupal ilim adam larnn da kabul ettii zere, Altn ordu devrinde engiz oullar Avrupa'ya beraberlerinde baslm kitap getirmilerdir. ingiz devletinin kuruluunda ve bu devletin bir cihan devleti ekline gelmesinde Uygurlarn byk rolleri olmutur. 1241 tarihinde Altnordu kuvvetleri Almanya'ya girdii zaman, Almanlar matbaacl renmi ve bu tarihle Gutenberg devri (1450) arasnda geen iki yz yllk bir zamanda da bunu tekml ettirmi olabi(12) (13) (14)

lirler. (13) nceleri blok bask sistemini kullanan Avrupa, sonradan mteharrik harfli matbaaya gemitir. Avrupa'da Gutenberg'in yapt ey mteharrik harflerin mucidlii deil, mteharrik harflerle matbaacln ilk kuruculuudur. Gutenberg'ten nce Avrupa'da tahta blok bask yoluyla kitaplar baslmtr. Bunlarn bilinen en eski rnekleri, Latince ilk gramerlerle (Doants), halk iin din ve ahlk eserler (Speculum humanae), papann af (Lettre d'ndulgence) mektuplardr. Gutenberg 1450 tarihinde madenden mteharrik harfler dkmeye ve bunlarla basm sanatn gerekletirmee muvaffak olmutur. Gutenberg'in matbaasnda baslan ilk eser, 1454 ylnda -42 satirli- (42 satrlk ift stun bulunduu iin) veya - Mazarin Kitab- mukaddes'i - (bir nshas Kardinal Mazarin'in ktphanesipde bulunduu iin) denilen Ltince kitap olmutur. (14) Matbaaclk 15. yzyln ikinci yarsnda; bata talya, Hollanda, svire, Fransa ve spanya olmak zere, Almanya'dan gezici Alman matbaaclar vastasiyle btn Avrupa'ya yaylmtr. Amerika'da matbaa kurma teebbsleri ise, ancak 16. yzyln ikinci yarsndan sonra balamtr.

Helmuth Th. Bossert, Tab Sanatnn Kefi, kinci Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1937 (stanbul, 1943), 425. s. Adnan Erzi, Basm, Trk Ansiklopedisi, V (Ankara, 1952), 331-333. s. Printing, Encyclopaedia Britannica, XVIII (Chicago, 1961), 500-503. s s .

90
YARARLANILAN DER KAYNAKLAR : *L Ligeti, Bilinmeyen - Asya. ev. Saadettin Karatay. stanbul, 1946. *Wolfram Eberhard, in Tarihi. Ankara, 1947. * Wolfram Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, Dil ve Tarlh-Corafya Fakltesi Dergisi, I (Ankara, 1943), 4. s. *M. kr Akkaya, Uygur Trklerini ve Kltrlerini Tanyalm, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 1. 3 (1943), 75-86. ss. *Osman Ersoy, Trkiye'ye Matbaann Girii ve lk Baslan Eserler Ankara, Gven Matbaas, 1961. * Mehmet Ali Kt, Ktlk Tarihesi. stanbul 1936. * Thomas F. Carter, The Invention of Printing in China and its Spread Westward. Rev. 2nd ed. New York, 1955. *Oscar Ogg, The Invention of Type, The 26 Letters, 7th ed. New York. 1961.186-213.