Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

Koray zcan
zet: Seluklu dnemi, AnadoluTrk kent kltrnn meknsal altyapsnn rgtlendii erken Trk yerleim ya da kolonizasyon sreci olarak tanmlanabilir. Bu srete, Orta Asya ve ran corafyasndan Anadoluya ynelen yerleik ya da yar yerleik veya gebe yaam kkeninden gelen Trkmen topluluklar, Bizans egemenliinden devralnan yerleim kltr miras zerinde tamamen Anadoluya zg Trk yn egemen bir kent kltr oluturmulardr. Bu aratrmann amac, Seluklu dneminde Bizans egemenliinden devralnan yerleim miras zerinde meknsal kurgusu yeniden yaplandrlan ya da yeni kurulan Anadolu kentlerinin meknsal rgtlenme dzenini biimlendiren gelerin tanmlanmasdr. Bu tanmlama, Anadolunun her ynyle ok bilinmeyenli bir dnemi olarak, Seluklu dnemi kentsel mekn organizasyonlarn biimlendiren meknsal ve ilevsel dinamiklerin ortaya konmas ve Orta Asya ve randan Anadoluya tanan yerleme pratikleri ile Osmanl kentlerine aktarlan yerleim kltr mirasnn boyutlarnn belirlenmesi asndan nemlidir. Aratrma, Seluklu dnemine ilikin vakyname ya da vakfname gibi yazl kaynaklar ile arkeolojik buluntular ve mimari kaltlarn, ortaya konan bir dizi varsaymlar eliinde irdelenerek, elde edilen bulgularn kurgulanan plan ya da emalar zerinden deerlendirilmesine dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnmtr. Anahtar Kelimeler: AnadoluTrk kenti, Anadolu Seluklu kenti, meknsal ge.

1. Giri Seluklu dnemi, AnadoluTrk kentlerinin meknsal altyapsnn rgtlendii erken Trk yerleim ya da kolonizasyon sreci olarak adlandrlabilir. Bu srete, Orta Asya ve ran corafyasndan Anadoluya ynelen yerleik ya da yar yerleik veya gebe yaam kkeninden gelen Trkmen topluluklar, Bizans egemenliinden devralnan yerleim kltr miras zerinde tamamen Anadoluya zg Trk yn egemen bir kent kltr oluturmulardr. Kukusuz, bu kltrn tarihsel ve meknsal kkleri Trklerin slm

Do. Dr., Seluk niversitesi, MhendislikMimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm / Konya korayzcan@gmail.com

bilig Gz 2010 Say 55: 193-220 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Gz / 2010, Say 55

ncesi ve sonras Orta Asya ve ran corafyas yerleik yaam pratiklerinin, Anadoluda devralnan Bizans kltr miras zerindeki birlikteliine dayanmaktadr. Dolaysyla Anadolu Seluklu kenti, Trklerin Orta Asya ve ran corafyas yerleim pratiklerinin, Anadolu karlalan ve devralnan Bizans yerleim kltr altyaps zerinde birletirilmi ortak meknsal rnleri olarak tanmlanabilir. Bu aratrmann amac, Seluklu dneminde Bizans egemenliinden devralnan yerleim miras zerinde meknsal kurgusu yeniden yaplandrlan ya da yeni kurulan Anadolu kentlerinin meknsal rgtlenme dzenini biimlendiren gelerin tanmlanmasdr. Bu tanmlama, Anadolunun her ynyle ok bilinmeyenli bir dnemi olarak, Seluklu dnemi kentsel mekn organizasyonlarn biimlendiren meknsal ve ilevsel dinamiklerin ortaya konmas ve Orta Asya ve randan Anadoluya tanan yerleme pratikleri ile Osmanl kentlerine aktarlan yerleim kltr mirasnn boyutlarnn belirlenmesi asndan nemlidir. Aratrmada, Anadolu Seluklu kentinin meknsal rgtlenme dzenini tanmlayan ya da biimlendiren geler, ortaya konan bir dizi varsaymlar eliinde ayrntda irdelenmitir. Birinci varsaym, Anadolu Seluklu kentinin meknsal rgtlenme dzenini biimlendiren gelerin, ilevsel adan Bizans egemenliinden devralnan meknsal altyap zerinde biimlendii, baka bir ifadeyle, Trkslm toplumunun meknsal gereksinimlerine uyarland ve evrimleti(rildi)idir. kinci varsaym, Trklerin Orta Asya ve ran corafyasndan Anadoluya tadklar ya da aktardklar yerleme pratiklerinin, Anadolu Seluklu kentinin meknsal geleri zerinde belirleyici ve ynlendirici olduudur. nc varsaym ise Seluklu dneminde rgtlenen yerleme sistemi ve yerlemeler kademelenmesi kapsamnda kentlerin stlendii ilevsel kimliklerin, meknsal gelerin kentler dzeyinde niceliksel ve niteliksel dalmnda etkin olduu ya da deikenlik gsterdiidir. Baka bir ifadeyle, kentlerin Seluklu yerleme sistemi iindeki ilevsel kimliklerine dayanan farkllklarn, kentlerin meknsal rgtlenme dzeni ve gelerinin kurgular zerinde belirleyici olduudur. Bu varsaymlar eliinde, Arapslm kltr ve medeniyeti etkileim blgesinde yer alan Mardin, Diyarbakr, Adyaman ve Urfa kentlerinden oluan ve Seluklu dneminde Gneydou Eyaleti olarak tanmlanan blge ve Arapslam kent kltr ve yerleim pratikleri, aratrmann kapsam dnda braklmtr. Aratrma, Seluklu dnemine ilikin vakyname ya da vakfname gibi yazl kaynaklar ile arkeolojik buluntular ve mimari kaltlarn, ortaya konan bir dizi varsaymlar eliinde irdelenerek, elde edilen bulgularn kurgulanan plan ya da emalar zerinden deerlendirilmesine dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnmtr.
194

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

2. Anadolu Seluklu Kenti Devralnan ve Aktarlan Kltr Mirasnn Meknsal Birliktelii

Anadolu Seluklu kenti; Anadoluda HristiyanBizans yerleim kltr miras zerinde, tarihsel kkenleri Orta Asya ve ran corafyasna uzanan Trk slm toplumunun meknsal gereksinimlerine gre uyarlanm ya da Trk slm toplumunun geleneksel yaam biimine gre yeniden yaplandrlm meknsal rgtlenme dzeni olarak tanmlanabilir. Baka bir ifadeyle, Orta Asya ve randan Anadoluya aktarlan kltr birikimi ve yerleme pratiklerinin, Anadoluda devralnan Bizans yerleme kltr altyaps zerinde birletirilmi meknsal rnleridir (zcan 2005: 206208). Nitekim Anadolu kentlerinde Seluklu dnemine tarihlenen sanatsal rnler zerine yaplan aratrmalar (Kuban 1970: 103117, Kuban 1993: 127166), Seluklu kent kltrnn Orta Asya ve ranslam kltr ile Anadoluda HristiyanBizans kltrnn sanatsal ortaklklarna dayandn en azndan etkilendiini dndrmektedir. Dolaysyla corafyalararas sanatsal devinim ve kltrel etkileim srecinin, Seluklu kentlerinin meknsal ve ilevsel rgtlenme dzeni zerinde etkin olmas kanlmaz bir sonu olarak grnmektedir. Bu adan; Orta Asya ve ran Trkslm corafyas yerleik yaam kltrnde, minberli cami olarak adlandrlan ulucami ya da Cuma camilerine sahip yerlemelerin kent olarak adlandrldna ilikin kaytlar (Mez 1937: 127135, Ergin 1936: 115116, Mazaher 1972: 207208) ile Anadolu Seluklu dnemi sonrasna tarihlenen erken Osmanl vakaynamelerinde Cuma klnr, bzar kurulur. ya da kad konuldu, suba konuldu, bzar kuruldu, hutbe okundu, Cuma klnd. ifadeleri (kpaaolu 1970: 22 23) karlatrmal deerlendirilirse; kent kavramn tanmlayan ya da karlayan temel meknsal gelerin (ulucami ya da pazar gibi), Orta Asya ve ran corafyas yerleik yaam kltrnden Anadoluya tandn ya da aktarld gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Dier taraftan, Anadoluda devralnan Bizans yerleim kltr miras asndan bir deerlendirme yaplrsa; Bizans kentlerinin meknsal kurgusunu biimlendiren ana unsurlarn, dini odak ilevindeki kilise, askeriynetimsel odak ilevindeki kale ve ekonomik ileve sahip pazar yerleri olmakla birlikte, Bizans dneminde pazar yerleri genellikle kent surlar dnda kurulduundan temelde Bizans kentinin meknsal omurgasnn dinsel geler ile savunma geleri zerine kurulduu sylenebilir1. Nitekim arkeolojik aratrma bulgular, Bizans kentlerinin Seluklu fetihleri ncesinde (ve srecinde) temelde savunma ve dinsel gereksinimlerine hizmet eden piskoposluk merkezleri ilevi stlenmi tahkim edilmi kalekentler (Castron) niteliinde olduunu ortaya koymaktadr (Angold 1985: 137, Foss 1996: 145205, Bouras 2002. 499528).
195

bilig, Gz / 2010, Say 55

Bu deerlendirmeler eliinde vurgulanmak istenen; Seluklularn Anadoluda devraldklar kentlerin (snrl da olsa) meknsal bir kurgusunun varolduudur. Dolaysyla Anadolu Seluklu kenti, Bizans kentlerinin meknsal kurgusu ya da altyaps zerinde gelimitir. Seluklular, Orta Asya ve ran Trkslm corafyasndan Anadoluya aktardklar maddi kltr deerleri ile Anadoluda karlatklar Bizans kltr motiflerini kimi zaman birletirerek kimi zaman da kilisecami gibi ilevsel ve meknsal dnmler yoluyla uyarlayarak, Trkslm kltrne zg meknsal geler ile yeniden rgtlemilerdir.

3. Meknsal geler Burada meknsal geler ad altnda Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme dzeni iinde; kentsel savunma sisteminden siyasal ynetimsel yaplanmalara, dinsel kolonizasyon faaliyetlerinden ekonomik etkinliklere ve sosyalkltrel hizmetlere dek uzanan bir dizi farkl meknsal ve ilevsel kullanmlara ynelik fiziki yaplanmalar irdelenecektir.
3.1. Savunma geleri: AskeriStratejik Yaplar Seluklu vakynamelerinde (Ibn Bibi 1941: 99100, Ibn Bibi 1996: I/271 274), Sultan Aladdin Keykubad I dneminde (12201237) merkezi ynetim mekanizmasnn kurulmas ve milletlerarasblgeleraras ticaretin gelimesine dayal olarak hzl byme gsteren ve sur dna tat anlalan Konya, Kayseri ve Sivas kentlerinin yeniden surlarla evrilmesine dayanan imar faaliyetlerine ilikin kaytlar; Anadolu Seluklu kentlerinin sur dnda gelime gsterse bile temel meknsal gelerinin genellikle surlar iinde bulunduu dndrmektedir (zcan 2005: 203204). Bu erevede, savunma geleri ad altnda Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal snrlarn biimlendirmesi ya da kentsel makroformunu tanmlamasnn tesinde prestij ya da imaj gesi ilevini de stlenen kent surlar iinde yaplandrlm, meknsal ve ilevsel adan farkllk gsteren ikincil savunma yaplar ya da tahkimatlar niteliindeki Kale ve Ahmedekler irdelenecektir. Kale Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin hemen tmnde, Orta Asya ve ran Trkslam kentlerindeki ordu geleneinin Anadoluya tanm miras olarak, kentlerin d savunma hattndan ayr bir savunma duvaryla evrelenmi, i kale olarak tanmlanan askeri ve ynetici merkezler ilevine sahip kaleler bulunmaktadr (Baykara 1971: 138, Esin 1972: 135215, Cezar 1977: 91 92). Bu kalelerin bir ksm Bizans egemenliinden devralnan kalekentler (Castron) zerinde yeniden yaplandrlrken, bir ksm da kentlerin Seluklu yerleme sistemi iinde stlendii ilevsel kimliine dayal olarak yeniden ina edilmitir.
196

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

Anadolu Seluklu kentlerinin ekirdeini oluturan i kaleler, meknsal konum ya da yer seimi asndan kent planlar eliinde irdelenirse; temelde drt farkl meknsal tipoloji gsterdii sylenebilir. Birincisi, Konya ve Sivas gibi Trk fetih ve yerleim srecinde demografik gelimelere dayal olarak ortaya kan meknsal talepler eliinde fiziksel adan byyerek, yeni bir savunma hattyla evrelenen kentlerin merkezi blgesinde kalan i kalelerdir (ekil 1 ve 2). kincisi; Kayseri ve Ktahya gibi Bizans dnemi kalekent (Castron) alan iinde Trk yerleimi ile balayan fiziki gelimeler sonunda yaplan yeni savunma hattna bitiik konumlandrlm i kalelerdir (ekil 3 ve 4). ncs; Alyye ve Sinop gibi topografik koullarn fiziksel gelime olanaklarn snrlandrd, kentsel dini ve etnik yapnn eitlilik gsterdii, askeristratejik nem ve blgeleraras ekonomik etkinlik merkezleri ilevindeki liman kentlerinde, mevcut surla evrili kale alan iinde ayr bir savunma hattyla kent btnnden ayrlarak kentin bir kesinde konumlandrlm i kalelerdir (ekil 4 ve 5). Drdncs ise; kentlerin fiziki geliimi zerinde topografyann dorudan belirleyici olduu Tokat ve Amasya gibi kentlerde yeni yerleim alanndan topografik eiklerle ayrlan yksek bir tepe zerindeki i kalelerdir (ekil 6). Anadolu Seluklu kentlerindeki surlar ve hendeklerle tahkim edilmi i kalelerin meknsal donanmlarnn, kent yneticisinin ikametgh ilevindeki saraykkler, genellikle Bizans apel ya da kiliselerinden dntrlen Fetih, Fethiye ya da Kale Camisi veya Mescidi olarak adlandrlan slm kolonizasyon yaplar ile kla ve darphane gibi askeri ve ekonomik adan stratejik neme sahip yaplardan olutuunu sylemek olanakldr (Uzluk 1935: 138, Konyal 1964: 121163, LloydRice 1989: 3639, Akok 1976: 538, Rogers 1998: 370371). Bu bilgilendirmelerden, Anadolu Seluklu kentlerindeki i kalelerin sahip olduu askeri ve siyasalynetimsel geleri ile kentlerin meknsal kurgusu iinde ynetici merkez olarak ana odak ilevini stlendii, konumsal yer seiminin ise kentlerin yerleme sistemi iinde sahip olduu ilevsel kimlik ve topografik koullara gre biimlendirildii anlalmaktadr. Ahmedek ya da Ehmedek Anadolu Seluklu kentlerinde sur, hendek ve kule gibi savunma tesisleri ile tahkim edilmi ahmedek ad verilen kalelerin, Orta Asya ve ran Trkslm kentlerinde olduu gibi,2 kent yneticisi ya da komutannn ikametgh, kale askerlerinin konutlarkla, cami veya mescid hatta zaviye gibi dini yaplar ile hapishane, cephanelik, su sarnlar ve erzak depolar gibi askeristratejik ve yaamsal birimlerin yer ald stratejik yaplar olduu sylenebilir. Dier taraftan, ahmedeklerin kimi zaman kente gelen elilerin arland, kim zaman da kentte

197

bilig, Gz / 2010, Say 55

kan i karklk ya da d tehdit (kuatma) durumunda kent yneticilerinin snma yeri ilevinde kullanld da belirlenmitir (zcan 2005: 186187). Seluklu dnemi vakyname kaytlar (Esterabadi 1990: 174, 285, 322 323, Ibn Bibi 1996: II/148, 212, Kkda 2001: 8391); Konya, Kayseri, Sivas, Malatya, Akehir, Alyye ve Sinop kentlerinde i kalelerden ayr, bamsz bir meknsal ge olarak rgtlenmi ahmedek ad verilen kalelerin varln ortaya koymaktadr (ekil 1 ve ekil 2). Ancak, Seluklu kentlerinin bir savunma gesi olarak ahmedeklerin istisnasz tm Seluklu kentlerinde varolduunu sylemek bugn iin olanakl deildir. 3.2. SiyasalYnetimsel geler Seluklu vakyname metinlerinden; Seluklu sultanlarnn Orta Asya ve ran Trkslm devlet geleneindeki l sistemine uygun olarak lke topraklarn, ocuklar ve akrabalarndan oluan Melik ad verilen hanedan yeleri arasnda zerk ynetim blgelerine (meliklik merkezleri) ayrd ve her bir melikin ynetim blgesinde kendi devlet tekilatn kurarak, devlet ileri ve ikametgh iin saltanat saraylar ya da devlethaneler yaptrd anlalmaktadr (Mneccimba 1935: 20, Mneccimba 2001: 2527, Ibn Bibi 1941: 24, Ibn Bibi 1996: I/41, Aksaray 1943: 127, Aksaray 2000: 23). Bu erevede, Seluklu dneminde meliklik merkezleri olarak ynetim merkezi ilevi stlendii bilinen Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray, Tokat, Amasya, Malatya, Nide, Ereli, Niksar, Elbistan, Uluborlu, Erzeni Rm, Erzincan ve Ankara kentlerinde, her bir melikin kendi ikmetgh ve ynetim organizasyon ya da faaliyetleri iin, kentlerin iinde ya da yakn evresinde saltanat saray ya da yazlk saray veya kent d saraylar olarak tanmlanan farkl ilevlerde saraylar yaptrm olmalar kanlmaz bir sonu olarak grnmektedir (nver 1969: 323327, Szen 1990: 2132). Saraylar: Saltanat Saraylar, Yazlk Klk Saraylar ve Kkler Saltanat saraylar, Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme dzeni iindeki konumu asndan deerlendirildiinde; yer seimindeki temel yaklamn Orta Asya Trk saray geleneinden gelen devlet gc ya da otoritesinin meknsal yansmas olarak deerlendirilebilir. Bu ynyle, prestij ya da g simgesi niteliindeki saltanat saraylarnn kente hkim bir noktada ve istisnasz i kalelerin iinde konumlandrld sylenebilir (Redford 1993: 215232). Nitekim bakent Konyada Felekbd ad verilen Saltanat saray, Frig dnemine dek uzantlanan, RomaBizans dnemlerinde ise Castron (kale) olarak kullanlan kente hkim bir tepe (hyk) zerinde konumlandrlmtr (Akok 1968: 4773, Uzluk 1972: 374381). Bu yerleim gelenei ya da ilkesinin; Orta Asya Trk yerleim kltrnde suni tepeler zerinde konumlandrlan ordu ya da Hakan Saray ad verilen saray gelenei3 ile ben198

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

zerlii, Orta Asya Trk saray geleneinin Anadolu corafyasna aktarldn ortaya koymas bakmndan nemlidir (ekil 1). Anadoluda Seluklu saray geleneine ilikin en bilinen rnek Kubdbd saraydr. Seluklu dnemine ilikin vakyname metinlerinden; Sultan I. Aladdin Keykubadn emri ile emir-i ikr4 ve mimar Sadeddin Kpek tarafndan (tahminen 12241226 yllar aras) Beyehir Gl kysnda Arnas yresinde ina ettirilen saray ve eklentilerinden oluan yap grubunun, Sultan I. Aladdin Keykubada atfen Kubdbd olarak adlandrld anlalmaktadr (Ibn Bibi 1941: 134135, Ibn Bibi 1996: I/362364). Arkeolojik buluntular ve mimari kaltlar, Kubdbd saray yerlekesinde, saraylar ve kkler ile av hayvanlar bahesi gibi Sultan ve maiyetinin elenmedinlenme meknlarnn yansra konutlar, hamam ve su kanallar ile tersane gibi dnemin koullarnda ileri dzeyde kentsel sosyal ve teknik altyap gelerinin varln ortaya koymaktadr (Ark 2000: 4951, Ark 2001: 2829, Ark 2003: 345350). Bu tespitler, Kubdbd saray yerlekesinin sre iinde kentsel yerleme nitelii kazandn dndrmektedir. Nitekim Kubdbd subas Bedreddin Suta adna yazlm 1235 tarihli kitabenin varl, Kubdbd saray yerlekesinin Seluklu yerleme sistemi iinde askeristratejik merkez (subalk merkezi) ilevi stlenmi bir kentsel yerleme olduu dorular niteliktedir (Erdem 1935: 254256, Oral 1953: 501 517, Turan 1988: 14). Dolaysyla, Kubdbd yerlemesinin, Seluklu yerleme sistemi ve ynetim organizasyonu kapsamnda subalk merkezi ilevini stlenmi saraykent niteliinde bir yerleme olduunu sylemek mmkndr. Dier taraftan, Seluklu dneminde Orta Asya ve ran Trkslm kentlerinde hkmdar saray ve ehir d saray ayrmnda olduu gibi (Cezar 1977: 215221); kent iinde konumlandrlan Saltanat saraylar dnda, gerek Anadolu ncesi gebeyar yerleik yaam geleneine kklenen yazlkklk mevsimlik yer deitirme tercihlerine, gerekse geleneksel av faaliyetleri ile lenziyafetler gibi dinlenmeelenme gereksinimlerinin karlanmasna ynelik olarak kentlerin dnda ya da yakn evresinde saraylar ve kkler yaptrld da bilinmektedir. Seluklu vakyname metinleri ve arkeolojikmimari aratrma bulgular, siyasalynetimsel bakentler ilevini stlenmi Konya ve Kayseri kentlerinde gerek saltanat saray ilevindeki gerekse Sultan ve maiyetinin elence dinlenme meknlar niteliindeki saray ve kklerin varlna iaret etmektedir (Ibn Bibi 1996: II/210, Oral 1953: 501517, Aslanapa 1965: 2240, Akok 1968: 4773). Bu saray ve kklere; bakent Konyada Filbd mevkiindeki Av Kk5 ya da Kki Sebz (Yeil Kk) ile Kayseri kenti yaknnda

199

bilig, Gz / 2010, Say 55

Mehed Sahras ad verilen yrede konumlandrlm saltanat saray ilevindeki Keykubdiye Saray6 rnek verilebilir. Anadolu Seluklu kkleri zerine yaplan arkeolojik aratrmalarda; Krkkale yaknlarnda Delice kla ad verilen yredeki Seluklu kk ya da Kayseri ve Kubdbd kentleri yakn evresindeki gzetleme kulesi ve haberleme/iletiim ilevi de stlendii dnlen Haydar Bey, Hzr lyas ve Malanda kkleri ile Antalya ve Alyye evresindeki av kklerinin varl belirlenmitir (Oral 1953: 501517, zgAkok 1957: 139148, Aslanapa 1963: 2328, Akok 1968: 4773, Yavuz 1970: 353371, Uzluk 1981: 371384, Karaduman 1995: 189220, Redford 2000:139163, Yavuz 2000: 279 302, Ark 2001: 2532). Bu tespitlerden; Anadolu Seluklu saray ya da kk geleneinde, Anadolu ncesi Orta Asya Trk yaam biimine kklenen yazlkklk mevsimlik yer deitirme tercihleri ve geleneksel av faaliyetlerinin etkili olduu anlalmaktadr. Devlethane Seluklu dnemi vakyname kaytlar; Konya, Kayseri, Sivas, Erzincan ve Harput gibi kentlerde, saltanat saraylar dnda bargh ad verilen toplant salonlar ile dadgh ad verilen adliye ve mahkemelerin yer ald blmlerden oluan, baka bir ifadeyle, hukuk ve kanun ilerin grld, yabanc lkelerden gelen elilerin kabul edildii ve sultanlarn halkn istek ve ikyetlerini dinledii devlethane ad verilen medrese tarznda yaplar bulunduuna iaret etmektedir (Anonim SelukName 1952: 53, 55, Ibn Bibi 1996: (I) 114115, 283, 193, 316, 365, 441, (II) 22, 205, 210,). Ayrca, Seluklu kentlerinin ilevsel kimlik ve demografik byklne gre baz dnemlerde ulucami ya da medreselerin de baz dnemlerde devlethane ilevi stlendii de ne srlmektedir (nver 1969: 323327). Devlethanelerin Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme dzeni iindeki konumu zerine farkl grler szkonusudur. Saltanat saray ile devlethane arasndaki ilevsel farkllk, kamuya ak bir kurum olarak, devlethanelerin saltanat saraylarndan ayr bir meknda konumlandrlm olmas olasln ortaya karmaktadr. Nitekim tarihi kaytlardan (Uur 1939: 1600), Sultan I. zzeddin Keykavus dneminde yaptrld anlalan Konya devlethanesinin, Bb Sultan ad verilen Konya i kalesi Saltanat Saray kapsnn dnda konumland anlalmaktadr (ekil 1). Benzer olarak, Kayseri devlethanesinin yeri zerine yaplan bir aratrmada (Eravar 2001: 281295), Kayseri Devlethanesinin saltanat saraynn bulunduu i kalenin dnda konumlandrld belirlenmitir (ekil 3). Bu bilgilendirmelerden, Anadolu corafyasnda Seluklu kentlerine zg bir meknsal ge olarak yaplandrlan devlethanelerin, kentsel mekndaki konumu ya da meknsal yerseimi tercihleri zerinde stlendii kamusal hizmet ilevinin etkin olduunu sylemek mmkndr.
200

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

3.3. Ekonomik geler: malathaneler, ar ve Pazarlar Seluklu dneminde ekonomik geler niteliindeki imalathane ve hanlar ile ar ve pazarlardan oluan ticaret meknlarnn, slam kentleri ya da ortaa Bat kentlerinde olduu gibi genellikle sra ya da sokak dzeninde konumlandrlm dkknlar ya da tek kitle halinde yaplandrlan tccar hanlar iinde rgtlendii ve ekonomik faaliyet konularna gre uzmanlama gsterdii sylenebilir. Nitekim Seluklu dnemi vakfname kaytlarnda7; alar, attrlar, bezciler, demirciler, bakrclar, kunduraclar, baklar arlar ya da at pazar veya buday pazar gibi belirli bir faaliyet konusunda uzmanlam ar ve pazarlarn varl, Anadolu Seluklu kentlerinde ayn tr faaliyetlerle uraan esnaf ve zanaatkrlarn ortak meknlarda rgtlendiini, bu ynyle ar ve pazarlarn meknsal ve ilevsel adan uzmanlama gsterdiini ortaya koymaktadr. Seluklu dneminde kentsel tketim faaliyetlerine ynelik ar ve pazarlarn ulucami ya da kale kaplar yaknnda konumlandrld, buna karlk, koyun pazar veya at pazar ya da Trkmen Pazar (Sk Terkme) olarak adlandrlan, gebe Trkmenlerin yetitirdii at ve katr gibi hayvansal ya da hal ve kilim gibi el sanatlar rnlerinin almsatmnn yapld geni meknlara gereksinim duyan ya da dericilik faaliyetleri gibi evre ve salk koullar asndan olumsuz etkileri olan ar ve pazarlarn ise kent surlar dnda konumland anlalmaktadr. Nitekim zzeddin Keykavusun Sivas Dr ifs ve Caca Olu Nur-El-Dinin Krehir Caca Bey Medresesi vakfname kaytlar, Ereli ve Krehirde Trkmen pazarlar (Sk Terkme) olarak adlandrlan genellikle gebe Trkmenlerin mal ve rnlerinin almsatmnn yapld, geni alana gereksinim duyan pazarlarn, kent surlar dnda kurulduuna iaret etmektedir (Cevdet 1938: 3538, Yinan 1984: 299307, Temir 1989: 223, Bayat 1991: 519). Bu bilgilendirmelerden, Anadolu Seluklu kentlerinde ekonomik etkinlik merkezleri niteliindeki ar ve pazarlarn meknsal ve ilevsel rgtlenmesinde, temelde unsurun etkili olduu sylenebilir. Birincisi, Orta Asya ve ran Trkslm kentleri ya da devralnan Bizans kentlerinde olduu gibi, toplanmadalma merkezleri ilevindeki dinsel yaplardr. kincisi, kentlerin girik noktalar ilevindeki kent kaplardr. ncs ise, almsatm yaplan mal ve rn kompozisyonlarnn ortaya kard meknsal gereksinimlerdir8. te yandan vakfname metinleri, Anadolu Seluklu kentlerinde ar ve pazarlarn yansra tccarlarn faaliyet gsterdii han, kapan ve fonduk gibi kapal kitlesel yaplar ile kentsel lekte tketime ynelik imalat faaliyetlerine ilikin kssabhne ve kebap evi, sabunhane, yahane (masara), buzhane, araphane, furun ya da ekmeki, eker hane, bezir hane, boyahane,
201

bilig, Gz / 2010, Say 55

hallchne, mengenehne, salhane, debba hane, cendere hane (candarhne), tabgah (matbaa) ve tavla (hara) gibi farkl retim alanlarnda faaliyet gsteren ve genel anlamda krhane ad verilen farkl retim alanlarnda uzmanlam imalathaneler de bulunmaktadr (zcan 2005: 189, 303). 3.4. Dinsel geler: Ulucami ya da Cuma Camileri Ulucami ya da Cuma camileri ilevindeki Camii Kebir veya Sultan Camisi ya da Aladdin Camisi olarak adlandrlan dinsel yaplarn, hemen tm ortaa slm kentlerinde olduu gibi Anadolu Seluklu kentlerinin de meknsal rgtlenme dzenini belirleyen temel meknsal ge olduu anlalmaktadr (Edhem 1947: 283286, Baykara 1996: 3459). Ulucami ya da Cuma Camilerinin meknsal ge olarak kuruluu ya da geliimi; Trkslam kolonizasyon srecinde Bizans egemenliinden devralnan kentlere yerletirilen MslmanTrk kitlelerinin dinsel gereksinimlerinin geici olarak karlanmasna ynelik olarak mevcut kilise ya da apel gibi dinsel yaplarn (olaslkla yeni Ulucami yaplana dek) cami ya da mescidlere dntrlmesi biiminde olmutur (Yinan 1944: 181182). Bu adan baklrsa; Konya i kalesi iinde Bizans dneminde kilise olarak kullanlan Efltun Kilisesinin 1155 ylnda Aladdin Camisi yaplana dek Trk nfusun dinsel gereksinimlerine hizmet verdiine9 ya da Sinop10, Antalya11 ve Alyye12 gibi liman kentlerindeki kilise ve apellerin fetih sonrasnda dntrldne ilikin kaytlar, ulucamilerin Mslman nfusun art ile Trklerin kentlerde egemen etnik unsur haline gelmesi srecinin ortaya kard meknsal gereksinimlerin rn olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim bakent Konyada 1155 ylna tarihlendirilen Alaaddin Camisinin yaklak 70 yla yaylan aamal bir srete geniletilerek son halini aldna tamamlandna ilikiler tespitler13, Trklerin Anadolu kentlerinde egemen unsur haline gelmesinin belirli bir sre iinde gerekletiini ortaya koymas bakmndan nemlidir. Dolaysyla, Anadolu Seluklu kentlerinde Trk yerleimini tanmlayan ya da simgeleyen temel meknsal ge olarak ulucamilerin, Trkslm kolonizasyon srecinde Trklerin gerek kent ynetiminde etkin duruma gelmesi gerekse demografik adan saysal stnlk salamasna dayal olarak sre iinde kentsel meknlara eklemlendii sylenebilir. Nitekim Seluklu dnemi ulucamileri zerine yaplan aratrmalar, ulucamilerinin arlkl olarak, Trkslam kolonizasyon srecinin tamamlanmas ve Trklerin Anadolu corafyasnda gerek siyasalynetimsel gerekse demografik adan egemenlik kurduklar dneme (XII. yzyl sonuXIII. yzyl ortas) iaret etmektedir (Erdmann 1961: 94101, Kuran 1994: 3337). Bu tespitler, Seluklu siyasal otoritesinin yerlemesi-kurumsallamas ve kentlerde Trk nfusun geliim sreci ile ulucamilerin kentsel meknlara eklemlenmesi arasndaki banty ortaya koymas bakmndan nemlidir.
202

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

3.5. Sosyal ve Kltrel Hizmet geleri (Klliyeler): Medrese ve Dr iflar Seluklu sultanlarnn, Orta Asya ve ran Trkslm devlet gelenei mirasndan gelen vakf yoluyla sosyal yardm ve kltrel hizmet kurumlar yaptrma politikalarnn meknsal rnleri olarak; Anadolu kentlerinin hukuk, tp, matematik, astronomi, felsefe ve edebiyat eitimi veren medreseler, salk ve eitim kurumlar ilevindeki dr iflar gibi sosyalkltrel amal kamusal hizmet yaplar ile donatld bilinmektedir. Bu sosyalkltrel hizmet yap faaliyetlerinin; sosyalkltrel yaam dzeyinin ilerlemesine ve gelimesine zemin hazrlamasnn tesinde, meknsal geler olarak Anadolu Seluklu kentlerinin ilevsel ve konumsal farkllklarna gre erken dnem klliyeleri niteliinde, zellikle sur d yaplanma odaklar olarak, gerek Trkslam kolonizasyon srecini gerekse kentlerin meknsal kurgusunu biimlendirdii ve ynlendirdii sylenebilir. Nitekim sosyalkltrel hizmet yaplarnn kentsel geliim srecinde meknsal ve ilevsel adan ynlendiricibiimlendirici nitelii, Orta Asya ve ran Trkslam kentlerinden Seluklu kentlerine aktarld gibi14, Seluklu dnemi sonrasnda biimlendirilen Osmanl dnemi kentlerinde de gzlemlenebilmektedir15. Bu gzlemler, Orta Asya ve ran Trkslm yerleim kltr geleneinin, Anadolu corafyasnda Seluklu yerleim kltr zerinden Osmanl kentlerine aktarldn ya da tandn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Medreseler: Ddrl Kuran, Drl Hffz, Drl Hadis, Dr if Seluklular, HristiyanBizans egemenliinden devraldklar Anadolu kentlerinde sosyalkltrel kent yaamnn gelimesini salamann tesinde, slm eitimin devlet denetiminde Snn felsefesi zerinden yaylmasn hedefleyen bir din politikas benimsemilerdir (Turan 1953: 531564, Lapidus 1995: 305, Cahen 2000: 207222). Bu din politikasnn meknsal yansmalar, Anadolu kentlerinde Snn slm eitimin verildii medrese ina faaliyetlerinin rgtlenmesi biiminde olmutur. Anadoluda Seluklu dnemine tarihlenen ilk medrese ina faaliyeti, Seluklu Emiri emseddin Altun Aba tarafndan 1202 ylnda bakent Konyada kurulan ve otuz sekiz rencinin cretsiz olarak eitim grd Altun Aba Medresesidir (Turan 1947: 197221). Seluklu dneminde siyasalynetimsel merkez ilevindeki bakent Konya'da otuz, milletleraras ticaret ve mbadele merkezi Sivasta on ve ikinci siyasalynetimsel merkez ilevindeki Kayseride dokuz medresenin varl, Anadolu Seluklu kentleri arasnda sosyal kltrel yaplanmalara dayanan bir hizmet kademelenmesinin varolduuna iaret etmektedir (zcan 2005: 191194). Nitekim dier Anadolu kentlerine oranla, Seluklu yerleme sistemi ve ulam ann odak ve dm merkezleri ilevindeki Konya, Kayseri ve Sivas kentleri, saysal adan Anadoluda en
203

bilig, Gz / 2010, Say 55

fazla medrese ina edilen kentler olarak n plana kmaktadr (BayburtluoluMadran 1981: 941949). Bu tespit, Anadolu Seluklu kentlerinin yerleme sistemi ve ulam a iinde stlendii ilevsel kimlikler ile kentlerin sosyalkltrel geleri arasndaki banty (hizmet kademelenmesi) gstermesi bakmndan nemlidir. Dier taraftan, Seluklularn Orta Asya ve ran Trkslm devlet geleneinin miras olarak, gezici hekimleri ya da tabipleri, Anadolu kentlerinde grevlendirmelerinin tesinde dr if, maristn, drs shh ve drl fiye olarak adlandrlan tp okulu ve salk hizmet kurumu ilevinde medreselersalk kurulular ina ettikleri de bilinmektedir. Seluklu salk kurulularnn, Orta Asya ve randan yaklak iki yzyl sren g hareketi sonunda Anadolu corafyasnda yerleen geni Trk kitlelerinin salk hizmetlerinin karlanmas, Orta AsyaHindistanranAvrupa ya da KrmSuriyeMsr arasnda uzanan doubat ve kuzeygney milletleraras ticaret kanallarnn Anadolu corafyas zerinde dmlenmesinin ortaya kard salgn hastalk tehditlerinin nlenmesi ve dnemin askerisiyasal koullarnda asker nfusun salk sorunlarnn giderilmesi gibi hizmetler zerine odakland sylenebilir (nver 1940: 6467, 101104, Cantay 1992: 1519). Seluklu medrese ve salk kurumlarnn, Anadolu Seluklu kentlerinin demografikmeknsal byklk ve ilevsel niteliklerine gre camimedrese hamam ya da camihanikhhamam gibi klliye gruplar biiminde kentlere eklemlendirildii, kentsel mekndaki yer seimi tercihlerinde ise kentlerin ilevsel kimliklerinin etkin olduu sylenebilir (Cantay 2002: 1722). Nitekim Seluklu salk kurulularnn Anadolu corafyasndaki meknsal dalm irdelenirse; Trkslm kolonizasyon faaliyetlerinin merkezi ilevindeki ankr, Kastamonu, Akehir ve Ktahya gibi Uc blgelerindeki kentlerde, ulam sisteminin odak ve dm noktalarnda konumlanm Sivas, Aksaray, Tokat ve Amasya gibi ekonomik etkinlik merkezleri ilevindeki kentlerde, Konya ve Kayseri gibi lkesel dzeyde siyasalynetimsel merkezlerde ve Erzeni Rm, Malatya, Kastamonu gibi idari birim merkezlerinde konumlandrld anlalmaktadr (zcan 2005: 190192). Dier taraftan, medrese ve salk kurumlarnn Anadolu Seluklu kentlerindeki yerseimi ya da konumlanma dzenleri asndan; siyasalynetimsel merkez ilevindeki Konya ve Kayseri ile ticaret kervanlarnn rgtlendii milletleraras ticaret merkezi ilevindeki Sivasta kent surlar iinde konumlandrld (ekil 1, ekil 2 ve ekil 3), buna karlk, yerel ya da blgesel ticaret merkezleri ilevindeki Amasya ve Tokat gibi kentler ile Uc blgelerinde askeristratejik ileve sahip ankr ve Ktahya gibi kentlerde ise kent sur dnda konumlandrld grlmektedir (ekil 4, ekil 7 ve ekil 8). Bu tespitlere dayanlarak, medrese ve salk kurulularnn kentsel sosyal
204

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

kltrel hizmet ilevinin yansra Trkslm kolonizasyon ve yerleimini tevik amacyla yerleim oda ve ekim merkezi ilevi stlendiini de sylemek olanakldr (zcan 2005: 194195). 3.6. Kolonizasyon geleri: Tekke ve Zaviyeler Tekke ve zaviyeler, kkenleri Orta Asya ve ran Trkslm kltrne dayanan dervi ya da eyh veya baba ad verilen dini kimlikli ahsiyetlerce, Trk slm kolonizasyon srecinde Anadolunun krsal ve kentsel alanlarnda rgtlenmi kolonizasyon yaplar olarak tanmlanabilir (Barkan 1942: 279 365, Eyice 19621963: 180, Ocak 1978: 247269, Emir 1994: 4250). Kolonizasyon yaplar ilevindeki tekke ve zaviyeler, Anadolunun krsal alanlarnda (Emirci Sultan ya da Elvan elebi zaviyeleri gibi) belirli ve tanml bir yerleim sreci sonunda dinsel ilevine dayal olarak yerleim odaklar haline gelmi ve krsal yerlemelerin ekirdeini oluturmulardr (Eyice 1969: 211 246, Ocak 1978a: 129208, Bayram 1993: 179186). Kentsel alanlar szkonusu olduunda ise kentlerin dnda (sur d) ya da yaknnda konumlanarak, Mevln Tekkesi (Konya), Ahi Evran Zaviyesi (Krehir), Halifet Gazi Zaviyesi (Amasya) gibi kentsel gelime odaklar ilevini stlenmilerdir (zcan 2005: 195196). Bu bilgilendirmelerden, Anadolu Seluklu kentlerindeki tekke ve zaviyelerin Trkslm kolonizasyon srecinin meknsal rn olarak zellikle kentsel alanlarda sur d gelimeleri tevik eden ve ynlendiren ikincil gelime odaklar ilevini stlendii, krsal alanlarda ise ekim merkezleri olarak krsal yerlemelerin ekirdeini oluturduklar anlalmaktadr (ekil 1 ve ekil 7).

4. Sonu XI. yzylda balayan ve XII. yzyl balarna dek sren fetih karakterli Trk yaylmas (kolonizasyon) srecinde, gerek Hal seferlerinin etkisi ve Seluklu devlet mekanizmasnn kurumsallama srecini tamamlayamam olmas gerekse Anadoludaki Trk siyasal paralanmlnn ortaya kard askeri siyasal koullar gznne alnrsa; Trklerin Anadolu kentlerinin meknsal kurgusu zerinde etkili olduklar ve kentlerde egemen etnik unsur olarak yerletikleri sylenemez. Nitekim deiken askerisiyasal koullarn meknsal yansmalar olarak, Bizans egemenliinden devralnan Anadolu kentlerinin meknsal kurgusunun fiziksel adan kkl bir deiime uramad, fethedilen kentlerdeki kilise veya apellerin yerini Fethiye veya Fetih olarak adlandrlan camilerin almas gibi, sadece ilevsel adan Trkslm kltrne uyarland anlalmaktadr. Dolaysyla, Trklerin Bizans kentlerinin meknsal kurgusunu yeniden biimlendirmesi ya da HristiyanBizans kentinin evrimleerek MslmanSeluklu kentine dnmesi, ancak XII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadoluda Seluklu egemenlii altnda Trk siyasal
205

bilig, Gz / 2010, Say 55

birliinin kurulmas ve Seluklu devlet mekanizmasnn kurumsallamas ve merkezi otoritenin salanmas gibi siyasalynetimsel gelimeler sonunda gereklemitir. Bu meknsal evrim srecinin Anadolu kentleri zerindeki yansmalar, Orta Asya ve ran corafyas Trk kltrnden aktarlan vakf kurumu yoluyla rgtlenen medresecamitrbe kompozisyonlarndan oluan sosyal ve kltrel ierikli antsalkamusal hizmet yaplarnn, devralnan Bizans kentlerinin meknsal kurgusuna eklemlenmesi ve yeniden yaplandrlmas biiminde olmutur. Bu srete; Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme dzenini biimlendiren gelerin, Orta Asya ve ran Trkslam kltrnden gelen yerleim pratiklerinin Anadolu corafyasnda devralnan Bizans yerleim kltr miras zerinde yeniden yaplandrlmasnn ortak meknsal rnleri olduu sylenebilir. Bu erevede, kentsel mekn biimlendiren ya da ynlendiren temel geler; saraydarphane gibi siyasal ve stratejik kurumlarn zerinde konumland ynetimsel merkez ilevindeki i kale ve Ahmedek, sosyal ve kltrel kent yaamnn merkezi niteliindeki ulucami ya da Cuma camisi ile ekonomik etkinliklerin rgtlendii ar ya da pazarlar olmutur. Baka bir ifadeyle, kentsel omurga bu temel unsur zerine oturmutur. Bu meknsal kurguya, camimedresehamam ya da cami dr if kompozisyonlarndan oluan erken dnem klliyeleri niteliindeki sosyalkltrel hizmet kurumlar ile tekke ve zaviyeler gibi dini ve askeri ierikli kolonizasyon yaplar, sur d meknsal gelimeleri ynlendiren/biimlendiren ikincil gelime odaklar olarak eklemlenmitir (ekil 9). te yandan, meknsal gelerin Anadolu Seluklu kentlerinin yerleme sistemi ve ulam a iinde sahip olduu ilevsel ve konumsal niteliklere gre kentler dzeyinde niceliksel ve niteliksel dalm asndan farkllk ya da deikenlik gsterdii de belirlenmitir16. rnein, Seluklu dneminde siyasalynetimsel merkez ilevini stlenmi Konya ve Kayseri gibi kentlerin meknsal kurgusu dier Anadolu kentlerinden farkllklar gstermektedir. Konya ve Kayseride Sultanlarn ikametghna ayrlm saltanat saraylar ilevindeki yaplarn varl ya da birden ok Cuma Camisi ilevinde dinsel yapnn bulunmas veya vakf yoluyla gerekletirilen sur d youn antsal kamusal yap faaliyetlerinin gzlemlenmesi, szkonusu kentlerin sahip olduu ilevsel ve konumsal niteliklerle bantldr. Bir baka rnek ky kentleri iin verilebilir. Anadolu yerleme sistemi iinde d almd satm merkezleri ilevindeki Alyye, Antalya ve Sinop gibi liman kentlerinin benzer meknsal gelere sahip olduu belirlenmitir. BizansSeluklu kltrelekonomik temas ya da siyasal snr blgelerinde (Uc blgesi) konumlanm Ankara, ankr, Ktahya, Tunguzlu gibi kentlerin mekn kurgusunda, sur d antsalkamusal yap faaliyetlerinin etkin olmas
206

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

ise, szkonusu kentlerin sahip olduu kolonizasyon ve fetih faaliyetleri gibi askeri ilevler ile aklanabilir. zetle, Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal geleri; Orta Asya ve ran Trkslm kltrnden gelen kltr birikimi ve yerleim geleneinin Anadoluda devralnan Bizans yerleim kltr miras zerindeki meknsal birlikteliinin ortak rnleri olarak biimlendirilmitir. Bu meknsal biimlenme srecinde, Anadolu kentlerinin Seluklu dnemi yerleme sistemi ve ulam a iindeki ilevsel kimlik ve konumsal nitelikleri, meknsal gelerinin meknsal ve ilevsel kurgusunu farkllatran temel etken olarak grlmektedir.

Aklamalar
1 2

Trk fethi ncesi AnadoluBizans kentlerinin meknsal ve ilevsel nitelikleri iin baknz: zcan 2008.

Orta Asya ve ran Trkslm kentlerinde Erk ya da Ahmedek veya Ehmedek kavram ve meknsal ilevsel nitelii iin baknz: Barthold 1949: 327330. Orta Asya Trk kentlerindeki Hakan Saray ve Anadoludaki yansmalar iin baknz: Esin 1972: 135215, Esin 1976: 1518, Esin 1985: 2226. Emir-i ikr, Anadolu Seluklu Devletinde Sultanlarn av hayvanlarna bakan ve av dnemlerinde sultanlara elik eden emirdir. Filbd Av Kk ve Kki Sebzin meknsal konumu ve ilevsel kullanm iin bkz: Ibn Bibi 1996: II/204 206, 210, Aksaray 1943, 281. Aksaray 2000, 185, Anonim SelukName 1952: 53, 55, Eflak 1986: I/106, II/108. Arkeolojik aratrmalarda, Keykubdiye Saraynn Kayseri kentinin batsnda bugnk Kayseri eker Fabrikas tesis alan iinde yer ald belirlenmitir. Baknz: Aslanapa 1965: 2240, Oral 1953: 501517. Seluklu kentlerindeki arpazarlarn varlna ilikin vakfname metinleri iin baknz: Erdoan 1936: 127128, Erdoan 1936a: 189191, Turan 1947: 197221, Turan 1947a: 415429, Turan 1948: 17145, BayramKarabacak 1981: 3161, Yinan 1982: 514. Seluklu kentlerinde ekonomik gelerin meknsal rgtlenme dzeni zerine bir zmleme iin baknz: zcan 2007: 87100. Konya i kalesi iinde Bizans dneminde kilise olarak kullanlan Efltun Kilisesinin Trk fethi sonunda mescide dntrlerek, 1155 ylnda Aladdin Camisi yaplana dek Trk nfusun dinsel gereksinimlerine hizmet verdii kaydedilmektedir. Baknz: Konyal 1964: 351353, Eyice 1970: 269302. 1214 ylnda fethedilen Sinop kentinde ulucami ilevindeki Aladdin Camisi 12151230 arasna tarihlendirilmektedir. Baknz: Altun 1988: 4951. Antalyann Seluklular tarafndan fethi 1207 olmasna karlk, ulucami niteliindeki Yivli Minare (Aladdin) Camisi 12161217 yllarna tarihlendirilmektedir. Baknz: Ylmaz 2002: 1015. Alyye 1221 ylnda fethedilmesine karlk ulucami ilevindeki Sleymaniye (Aladdin) Camisi 1231 ylna tarihlendirilmektedir. Baknz: Konyal 1946: 290297. Konya Alaaddin Camisinin ina sreci hakknda ayrntda deerlendirme ve kaynaka iin baknz: AsutayEffenberger 2006: 113122. Erken dnem Trk klliyelerinin Seluklu dnemi kentlerindeki meknsalilevsel nitelikleri iin bkz: Katolu 1967: 336344, Alkan 1985: 205211. Osmanl dnemi kentlerinde klliyelerin kentlerin meknsal kuruluu ve meknsal rgtlenme dzeni zerindeki etkileri iin baknz: Barkan 1963: 239296, Ergin 1939, Cantay 1988: 112, Cantay 2002, Yenen 1988. Seluklu anda Anadolu kentlerinin ilevsel kimliklerine ilikin bir zmleme iin baknz: zcan 2007: 100112.

10

11

12

13

14

15

16

207

bilig, Gz / 2010, Say 55

Kaynaklar
Akok, Mahmud (1976). Kayseri ehri Tarihi Kalesi. Trk Arkeoloji Dergisi XXIII: 538. Akok, Mahmut (1968). Konyada Aladdin Kk Seluklu Saray ve Kkleri. Trk Etnografya Dergisi XI: 4773. Aksarayi (1943). Anadolu Seluki Devletleri Tarihi. ev. M. Nuri Genosman. Ankara: Recep Ulusolu Yay. -------- (2000). Msmeretl Ahbar. ev. Mrsel ztrk. Ankara: TTK Yay. Alkan, Ahmet (1985). Mevlevilik ve Mevln Klliyesinin Konya ehirsel Gelimeleri indeki Yeri. I. Milli Mevln Kongresi. Konya: Seluk niversitesi Yay. 205212. Altun, Ara (1988). Ortaa Trk Mimarisinin Anahatlar in Bir zet. stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay. Angold, Michael (1985). The Shaping of the Medieval Byzantine City. Byzantinische Forschungen X: 137. Anonim SelukName (1952). Anadolu Seluklular Devleti Tarihi III. ev. Feridun Nafiz Uzluk. Ankara: Uzluk Yay. Ark, Rhan (2000). Kubd-bd; Seluklu Saray ve inileri. stanbul: Trkiye Bankas Yay. -------- (2001). Kubd-bd Saray (Bir Deerlendirme) ve Malanda Kk. I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. Konya: Seluk niversitesi Yay. 2532. -------- (2003). Kubd-bd 2002 Yl Kaz almalar. 25. Kaz Sonular lants. Ankara: Kltr Bakanl Yay. 345350. Top-

Aslanapa, Oktay (1963). Yeni Aratrmalarda Trk Saray ve Kklerinin Yeri. Trk Kltr 3: 2328. -------- (1965). Kayseride Keykubdiye Kkleri Kazs. Trk Arkeoloji Dergisi (I): 2240. IIII

AsutayEffenberger, Neslihan (2006). Konya Alaaddin Camisi Yapm Evreleri zerine Dnceler. ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi 23(2): 113122. kpaaolu (1970). Akpaaolu Tarihi (Tevrihi Ali Osman). ev. Nihal Atsz. Ankara: Milli Eitim Bakanl Yay. Barkan, mer Ltfi (1942). Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak; Vakflar ve Temlikler I, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler. Vakflar Dergisi II: 279365. -------- (1963). ehirlerin Teekkl ve nkiaf Tarihi Bakmndan Osmanl mparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar. .. ktisat Fakltesi Mecmuas XXIII (12): 239296.

208

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

Barthold, Vassiliy V. (1949). Farsa ArkErk, KaleCitadel. TTK Belleteni XIII (49): 327330. Bayat, Ali Haydar (1991). Anadolu Seluklu Hastane Vakfiyelerinin Tek rnei Olarak Sivas Drifas Vakfiyesi. Trk Kltr 333: 519.

Baykara, Tuncer (1971). XI. Yzyla Kadar Trk ehri. Doktora Tezi. stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
-------- (1996). Ulu cami: Seluk ehrinde skn Belirleyen Bir Kaynak Olarak. TTK Belleteni LX (227): 3459. Bayram, Sadi (1993). Anadoluda XIII. Yzyl Bir Rufai Zaviyesi. Ylmaz nge Armaan. Konya: Seluk niversitesi Yay. 179186. Bayram, Sadi ve Ahmet Hamdi Karabacak (1981). Sahib Ata Fahrddin Alinin Konya maret ve Sivas Gk Medrese Vakfiyeleri. Vakflar Dergisi XIII: 3161. Bayburtluolu, Zafer ve Emre Madran (1981). Anadoluda 1308 M. Ylna Kadar Gerekletirilmi Trkslm Yaplar zerine Saysal Snamalar. VIII. Trk Tarih Kongresi. Ankara: TTK Yay. 941949. Bouras, Charalambos (2002). Aspects of the Byzantine City; EighthFifteenth Centuries. The Economic History of Byzantium. Ed. Angeliki E. Laiou. Washington: Harvard University Press. 499528. Cahen Claude (2000). Osmanllardan nce Anadolu. ev. Erol yepazarc. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay. Cantay, Gnl (1988). 16. Yzyl Klliyelerinin ehirlerin Gelimesine Etkisi. Sinann Osmanl Trk ehircilik ve Belediyeciliine Katks: Uluslararas Yuvarlak Masa Toplants Bildirileri. 112. -------- (1992). Anadolu Seluklu ve Osmanl Darifalar. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay. -------- (2002). Osmanl Klliyelerinin Kuruluu. Ankara: Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yay. Cevdet, Muallim (1938). Sivas Darifas Vakfiyesi ve Tercmesi, Vakflar Dergisi I: 3538. Cezar, Mustafa (1977). Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk. stanbul: Trkiye Bankas Yay. Edhem, Halil (1947). Anadolu Seluklu Dneminde Mimari ve Tezyini Sanatlar. Halil. Edhem Hatra Kitab. 279297. Eflk, Ahmed (1986). Ariflerin Menkbeleri. ev. Tahsin Yazc. Ankara: Remzi Kitabevi. Emir, Sedat (1994). Erken Osmanl Mimarlnda oklevli Yaplar: Kentsel Kolonizasyon Yaplar Olarak Zaviyeler I (nc Yaplar: Tokat Zaviyeleri). zmir: Akademi Yay.

209

bilig, Gz / 2010, Say 55

Eravar, Osman (2001). Anadolu Seluklularnda dari Mekn Olarak Devlethne. I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. 281295. Erdem, Tahir (1935). Yeniar. N Dergisi 2 (18): 254256. Erdmann, Kurt (1961). Die Sonderstellung Der Anatolischen Moschee Des XII. Jahrhunderts. The First International Congress of Turkish Arts. 94101. Erdoan, Abdlkadir (1936). Seluk Sultanna Sadakatle Hizmet Eden Emir Celaleddin Karatayn Konyadaki Muhteem Medresesine Ait Arapa Vakfiyeden karlan Hlasa. Konya Dergisi 2: 127128. -------- (1936a). Seluk Sultanna Sadakatle Hizmet Eden Emir Celaleddin Karatayn Konyadaki Muhteem Medresesine Ait Arapa Vakfiyeden karlan Hlasa. Konya Dergisi 3: 189191. Ergin, Osman Nuri (1936). Trk ehrinin Tarihi nkiaf. Ankara: Maarif Yay. -------- (1939). Trk ehirlerinde maret Sistemi. Ankara: Maarif Yay. Esin, Emel (1972). Ordu; Balangtan Seluklulara Kadar Trk Hakan ehri. A.. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi VII (1011): 135215. -------- (1976). M.IX.-XII. Yzyl Uygur Kklerinden Safranbolu Ev Mimarisine Gelime. Mimarlk Tarihi ve Restorasyon Enstits Blteni 2 (56): 1518. -------- (1985). Ordu; Trk Saray Mimarisinin Onbeinci Asrdan nceki Tarihesi. TBMM Milli Saraylar Sempozyumu. 2226. Esterabadi, Aziz bin Erdeir (1990). Bezmu Rezm. ev. Mrsel ztrk. Ankara: Kltr Bakanl Yay. Eyice, Semavi (19621963). lk Osmanl Devrinin Dinitimai Bir Messesi; Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler. .. ktisat Fakltesi Mecmuas 23 (12): 180. -------- (1969). orumun Mecidznde k Paaolu Elvan elebi Zaviyesi. Trkiyat Mecmuas XV: 211246. -------- (1970). Konyann Aladdin Tepesinde Seluklu ncesine Ait Bir Eser; Eflatun Mescidi. Sanat Tarihi Yll. 269302. Foss, Clive (1996). The Defences of Asia Minor Against The Turks. Cities, Fortress and Villages of Byzantine Asia Minor. London: Variorum Press. 145205. Ibn Bibi (1941). Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar SelukName). ev. M. Nuri Genosman. Ankara: Uzluk Basmevi. -------- (1996). El Evamir'lAla'iye Fil Umuri'lAla'iye (Seluk Name). ev. Mrsel ztrk. Ankara: TTK Yay. Karaduman, Hseyin (1995). Delice Seluklu Kk Kurtarma Kazs. V. Mze Kurtarma Kazlar Semineri. 189220. Katolu, Murat (1967). XIII. Yzyl Anadolu Trk Mimarisinde Klliye. TTK Belleteni XXXI (121124): 336344. Konyal, brahim Hakk (1946). Alanya (Aliyye). stanbul: Ayaydn Basmevi.

210

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

-------- (1964). Konya Tarihi. Konya: Konya Belediyesi Yay. Kuban, Doan (1970). Ortaa AnadoluTrk Sanat zerine Gzlemler. Malazgirt Armaan. Ankara: TTK Yay. 103117. Kuban, Doan (1993). Batya Gn Sanatsal Evreleri (Anadoludan nce Trklerin Sanat Ortaklklar). stanbul: Cem Yay. Kuran, Abdullah (1994). Anadolu Seluklu Ulucamileri. IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri. 3337. Kkda, Yusuf (2001). Konya Kalesinin Ahmedek Blmne Dair. I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. 8391. Lapidus Marvin Ira (1995). A History of Islamic Societies. London: Cambridge University Press. Lloyd, Seton ve D. Storm Rice (1989). Alanya (Aliyya). ev. Nermin Sinemolu. Ankara: TTK Yay. Mazaher, Ali (1972). Ortaada Mslmanlarn Yaaylar. ev. Bahriye ok. stanbul: Varlk Yay. Mez, Adam (1937). Orta Zaman Trkslm Dnyasnda ehircilik. lk Mecmuas X (56): 127135. Mneccimba, Ahmed bin Ltfullah (1935). Mneccimbaya gre: Anadolu Selukileri. ev. Hasan Fehmi Turgal. stanbul: Trkiye Yay. -------- (2001). CamidDvelSeluklular Tarihi; Anadolu Seluklular ve Beylikler. ev. Ali ngl. zmir: Akademi Yay. Ocak, Ahmet Yaar (1978). Zaviyeler. Vakflar Dergisi XII: 247269. -------- (1978a). Emirci Sultan Zaviyesi; XIII. Yzyln lk Yarsnda Anadolu (Bozok)da Bir Babai eyhi: erefudDin smail b. Muhammed. .. Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi 9: 129208. Oral, M. Zeki (1953). Kayseride Kubadiye Saraylar: Anadoluda Seluk Saraylar. TTK Belleteni XVII (68): 501517. zcan, Koray (2005). Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve Kent Modelleri. Doktora Tezi. Konya: Seluk niversitesi. -------- (2007). Seluklu anda Sivas: Ortaada Bir AnadoluTrk Kentinin levsel Kimlii zerine Hipotetik Yaklamlar. Akademik Aratrmalar Dergisi 9 (33): 100112. -------- (2007). Vakfiyelere Gre Seluklu Kentinde Ticaret Meknlarnn rgtlenme Dzeni ve Meknsal Dizilii zerine Bir Deneme; Konya rnei. Vakflar Dergisi XXX: 87100. -------- (2008). Arap stilalarndan Trk Fetihlerine Kadar AnadoluBizans Kenti Meknsal Evrim ve Kentsel Modeller. Baslmam Aratrma Projesi (0540.1077). Konya: Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl.
211

bilig, Gz / 2010, Say 55

zg, Tahsin ve Mahmut Akok (1957). Alayhan, resunhan ve Hzr lyas Kkki Seluklu Kervansaray ve Bir Kk. TTK Belleteni XXI (81): 139148. Redford, Scott (1993). ThirteenthCentury Rum Seljuq Palaces and Palace Imagery. Ars Orientalis 23: 215232. -------- (2000). Landscape and the State in Medieval Anatolia; Seljuk Gardens and Pavilions of Alanya, Turkey. Oxford: Archeopress. Rogers, J. Michael (1998). Seton Lloyds and D. S. Rices Survey of Alanya (Aliyya, Aliye). Ancient Anatolia. Ed. Roger Matthews. Ankara: The British Institute of Archaeology at Ankara Press. 367378. Szen, Metin (1990). Devletin Evi Saray. stanbul: Sandoz Kltr Yay. Temir, Ahmet (1989). Caca Olu Nur ElDinin 1272 Tarihli ArapaMoolca Vakfiyesi. Ankara: TTK Yay. Turan Osman (1953). Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak. 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan. 531564. -------- (1947). Seluk Devri VakfiyeleriI, emseddin AltunAba Vakfiyesi ve Hayat. TTK Belleteni XI (42): 197221. -------- (1947). Seluk Devri VakfiyeleriI, emseddin AltunAba Vakfiyesi ve Hayat. TTK Belleteni XI (42): 197221. -------- (1947a). Seluk Devri VakfiyeleriII, Mbarezeddin Ertoku Vakfiyesi. TTK Belleteni XII (43): 415429. -------- (1948). Seluk Devri VakfiyeleriIII, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri. TTK Belleteni XII(45): 17145. -------- (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar. Ankara: TTK Yay. Uur, Ferit (1939). Tevrihi Ali Karaman. Konya Dergisi 31: 15921600. Uzluk, ahabeddin (1935). Konyann Selukiler Zaman ehir Mimarisi. Konya: Babalk Basmevi. -------- (1972). Felekbd Saray Konyann Neresinde di, Kim na Ettirdi, atsn Hangi Mimar att?. VII. Trk Tarih Kongresi. Ankara: TTK Yay. 374381. -------- (1981). Seluklu Sultan I. Aladdinin Beyehrindeki Saray. VIII. Trk Tarih Kongresi. Ankara: TTK Yay. 887891. nver, A. Sheyl (1940). Seluklu Tababeti. Ankara: TTK Yay. -------- (1969). Anadoluda Seluklu Devleti, Beylikleri Resmi Daireleri ve Toplant Yerlerine Dair. Vakflar Dergisi VII: 323327. Yavuz, Ayl Tikel (2000). Antalya Kemerdeki Seluklu Kk. Prof. Dr. Emin Bilgi Hatra Kitab. 279302. Yavuz, Yldrm (1970). Alanyann Demirta (Syedre) Bucandaki Kk. TTK Belleteni XXXIV (133): 353371.

212

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

Yenen, Zekiye (1988). Vakf Kurumu-maret Sitesi Balamnda Osmanl Dnemi Trk Kentlerinin Kurulu ve Geliim lkeleri. Doktora Tezi. stanbul: T. Ylmaz, Leyla (2002). Antalya: Bir Ortaa Trk ehrinin Mimarlk Miras ve ehir Dokusu (16. Yzyln Sonuna Kadar). Ankara: TTK Yay. Yinan, Mkremin Halil (1944). Trkiye Tarihi Seluklular Devri 1; Anadolunun Fethi. stanbul: stanbul niversitesi Yay. Yinan, Refet (1982). Seluklu Medreselerinden Amasya Hilafet Gazi Medresesi ve Vakfiyesi. Vakflar Dergisi XV: 514. -------- (1984). Kayseri ve Sivas Darifalarnn Vakflar. TTK Belleteni XLVIII (189190): 299307.

213

bilig, Gz / 2010, Say 55

ekiller

ekil 1. Seluklu dneminde Konya, siyasalynetimsel bakent

ekil 2. Seluklu dneminde Sivas, milletleraras ticaret merkezi

214

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

ekil 3. Seluklu dneminde Kayseri, ikinci bakent

ekil 4. Seluklu dneminde Ktahya, Uc kenti

215

bilig, Gz / 2010, Say 55

ekil 5. Seluklu dneminde Alyye, askeri sliman kenti

ekil 6. Seluklu dneminde Sinop, askeri sliman kenti

216

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

ekil 7. Seluklu dneminde Amasya, blgesel ticaret merkezi

ekil 8. Seluklu dneminde Tokat, blgesel ticaret merkezi

217

bilig, Gz / 2010, Say 55

ekil 9. Anadolu Seluklu Kenti; meknsal eler ve rtlenme dzeni

Gsterimler
218

Early AnatolianTurkish Town Anatolian Seljuk Town and its Spatial Elements
Koray zcan
Abstract: The spatial background of Anatolian-Turkish towns was organized in the Seljuk period, which can be defined as the early Turkish settlement and colonization process. In this process, Turks, who came from Iran and Central Asia, participated in the settlement chain of Anatolia by founding the Seljuk state. Turks took over the towns from the Byzantine regime and re-organized them in terms of Turkish culture. The aim of this study is to determine the spatial elements of Anatolian towns which were re-established or re-organized spatially during the Seljuk period. This is important regarding the understanding of the spatial and functional dynamics which shaped the spatial organizations of Anatolian towns during the Seljuk period. It is also important in understanding Turkish settlement practices, which were transferred not only from Central Asia and Iran to Anatolia but also from Seljuk towns to Ottoman towns. The methodology of this study is based on examining historical manuscripts, archaeological findings and architectural remains and their transfer to plans and schemas. The results are evaluated according to some hypotheses developed. Key Words: AnatolianTurkish town, Anatolian Seljuk town, spatial element.

Assoc. Prof. Dr., Seluk University, Faculty of Engineering and Architecture, Department of City and Regional Planning / KONYA korayzcan@gmail.com

bilig Autumn 2010 Number 55: 193-220 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

 :

: , - . , , , . , , . , , ; , ; , . , , , . : - , , .

. ., , - , / korayzcan@gmail.com

oce 2010 55: 193-220