3.

GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

Yksek basnta iyon iftlerinin tekrar birlemeleri mmkndr. Birlemenin hz pozitif ve negatif iyonlarn konsantrasyonuna baldr. Pozitif (n+) ve negatif (n-) iyonlarn ayn miktarda olmas halinde,

dn + dn = = n+ n dt dt
n+ ~ n- = ni

: tekrar balanma katsays

olduu iin t=0 annda ni = nio ve tni = ni (t)

dn i 2 = ni dt dn i = dt dt ni 0 ni (t ) = 1 + nio t
yon dzeyinin yarya dmesi iin geen zaman ise,

tn =

1 nio t

Tekrar birleme olay, yksek basnlarda, yaylmann (difzyon) nemli olmad durumlarda iyonizasyonu azaltan balca etkendir. 3.3.9 KORONA Gaz yaltkanlarda sivri noktalarda veya kelerde gzlenen korona olay delinmenin gereklemesinden ok nce yksek elektrik alann olutuu bu blgelerde hafif ldama eklinde kendini belli eder. Genelde korona oluumu sistem asndan ok zararl olmamakla birlikte, yksek gerilim hatlarnda kayplara yol amas, grlt sinyalleri retmesi veya sulfur hexaflorid (SF6) kullanlan ortamlarda yaltkanl azaltc baz yan rnlerin olumasn hzlandrmas nedeniyle mmkn olduunca engellenmeye allr. Pozitif, negatif ve AC olmak zere balca ayr tipte incelenir. 3.3.9.1 NEGATF KORONA Negatif elektrodun bulunduu blgede Townsend boalmlar gzlenir. Sivri blgeden elektronlarn evreye yaylmas sonucunda ncelikle pozitif elektriksel ykler oluur (ekil 3.14). Ancak biraz ileride elektronlarn oksijen molekllerine yapmalar sonucu negatif yklerin oluumu hzlanr ve bu sayede elektrodun sivri ucuna etkiyen elektriksel alann iddeti azalr.

35

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

ekil 3.14 Negatif korona oluumu

Yklerin ksa zaman sonra elektrodun ucundan uzaklamasyla birlikte, elektriksel alan yeniden glenir ve elektriksel boalmalar balar. Kendini tekrar eden bu daimi boalm, elektromanyetik grltye ve dielektrik yaltkanlarda kayba neden olur. Korona boalmalarn ksa mesafeli (Townsend) olduu iin, Paschen erisi kullanlarak ltl zarn olumas iin gerekli gerilim seviyesi hesaplanabilir. Sivri nokta r yarapl bir kreye, yer ise sivri noktayla emerkezli R apndaki bir kreye benzetilirse (ekil 3.15), bu durumda gerilim sivri noktadan mesafesi uzaklkta Paschen erisinde belirtilen seviyeye ulanca, elektrodun etrafnda ltl bir zarn olutuu gzlenir.

V=

kapasite(r r + ) Ud kapasite(r R)

1 1 = r R Ud 1 1 r r+
Topraa olan mesafe elektrodun yarapndan ok daha byk olduu iin (R>>r)

V = (1 +

r ) U d

mesafesi deitirilerek Paschen erisinden uygun den delinme gerilimleri denkleme yerletirilmek suretiyle, Vnin delinmeyi balatacak minimum deeri hesaplanr. Burada dikkat edilecek nokta korona olaynn elektriksel alana bal olmadan dorudan uygulanan gerilimin bir fonksiyonu olarak deitiidir.

ekil 3.15 Negatif koronave ltl zarn oluumu

36

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3.3.9.2 POZTF KORONA Delinme gerilimleri yaklak ayn olmakla birlikte, pozitif korona oluum asndan negatif koronadan olduka farkldr (ekil 3.16). Yksek elektrik alanda negatif ykl bir katodun bulunmay sebebiyle ltl zar oluumu daha yksek gerilim seviyelerinde gerekleir. Anot ksmnda oluan pozitif elektriksel ykler, anod civarndaki yksek elektriksel alann etkisini azaltrlar. Yklerin dalmasyla birlikte elektriksel alan yeniden glenir ve elektriksel boalmalar balar.

ekil 3.16 Pozitif korona

3.3.9.3 AC KORONA AC gerilimlerde srasyla pozitif ve negatif korona olaylar gzlenir (ekil 3.17). Negatif korona daha dk gerilim seviyelerinde Townsend boalmlar sonucu grlrken, kanal boalm sonucu oluan pozitif korona daha byk genlie sahiptir ve dzensizdir. Korona kayplarn hava artlarna (yamur, kar, buz, vs.) dorudan bamldr ve ektrem durumlarda normalin 10-100 kat kadar olabilir. Kayplar iletkenin ap ile bydkleri iin, zellikle yksek gerilim seviyelerinde birka telden oluan demet iletkenler kullanlr.

ekil 3.17 AC gerilimde korona

37

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3.3.10 DELNME N ZAMAN GECKMES Daha nceki blmlerde kvlcm delinmesi dzgn alanlardaki iyonizasyon ilemi ile aklanmt. Ancak pratikte gazlarda delinmeler hzl olmakla birlikte ani deildir, delinmeye sebebiyet verecek gerilimin uygulanmas ile delinmenin meydana gelmesi arasnda belirli bir zaman aral vardr. Bu zaman fark zaman gecikmesi olarak adlandrlr. Townsend delinme kriterinin oluabilmesi iin elektrodlar arasnda ki aklkta en az bir elektronun bulunmas gerekir. DC gerilimler yada dk frekansl (50 Hz) AC gerilimlerde bu koul kolaylkla yerine getirilebilir, ancak hzl deien ksa sreli gerilimlerde (yaklak 10-6 s) reaksiyonu balatacak olan elektron elektrodlar aras bolukta bulunmaya bilir ve bunun sonucu olarak da delinme meydana gelmez. Elektronun ortaya knn istatiksel dalm gstermesi sebebiyle delinmeyi oluturacak gerilimin uygulanmas ile reaksiyonu balatacak elektronun oluumu arasnda geen zaman araln istatiksel gecikme zaman (ts) olarak belirlenir. Elektronun oluumuyla birlikte, araln delinmesine sebebiyet verecek iyonizasyonun gereklemesi arasnda geen zamana ise oluum zaman gecikmesi (tt) ad verilir. Toplam gecikme ise t=ts+ tt olarak belirlenmitir. Delinme meydana gelmesi iin uygulanan gerilimin statik delinme geriliminden (vs) byk olmas gerekir. ekil 3.18de t t nin ar gerilimle deiimi gsterilmitir.

ekil 3.18 Delinme olaynda gerilime bal zaman gecikmesi

38

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

39

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

4. KATI YALITKANLAR
4.1 ZOLATRLERDE BOZULMALAR Kat izolatrlerde bozulma molekler yapya, izolatrn ekline, ortam scaklna ve evre koullarna baldr. Gazlar ve svlarn aksine, kat izolatrler kendilerini onarma yeteneine sahip deildirler, yani bir kez delinmeye uradktan sonra uygulanan gerilimin kesilip, bir kez daha uygulanmasna olanak vermezler. Bir kez delinmeye yada erozyona uram kat izolatr, kimyasal ve fiziksel zelliklerini yitirmi yada deiime uramtr ve artk izolasyon zelliini kaybetmitir. 4.2 YALANMA ETKS IEC yalanma etkisini izolatrlerin servis performansnda geri dn olmayan bir deiim eklinde tanmlanmtr. Genelde bu deiim zamana bal bozulma oran eklinde ifade edilir. eitli i ve d etkenler dielektrik bir izolasyon malzemesine zarar verebilirler. Elektriksel olaylar (kaak sznt akm, kuru band boalmlar, vb.) izolatrn performansndan direkt olarak sorumludurlar. Ayrca nem, scaklk deiimi, ultra-viole radyasyon, mekanik ykler ve gne gibi evre kaynakl etkenler de yalanma etkisini hzlandrarak izolatrn mrn ksaltabilirler. Ayrca rzgar faktr de vibrasyona ve dolaysyla mekanik yorgunlua sebep olduundan zellikle seramik olmayan izolatr kullanldnda dikkate alnmaldr. Yalanma ayrca malzemenin molekler seviyedeki yaplanmas ile de ilgilidir. Yalanma, bu faktrlerin ayn anda, yada belirli bir sray takip etmesiyle deiebilir. Genelde elektriksel anma bal olan yalanma etkisi, aa oluumu, boalm ve dielektrik snma gibi etkenlerin sonucu oluur. 4.3 AN DELNME Laboratuarda test edilen izolatrler 115 MV arasndaki olduka yksek gerilim seviyelerine dayanabilirler. Eer bir malzemenin dayanma gc sadece kimyasal yapsna ve dielektrik zelliklerine baml olarak ifade ediliyorsa buna ani delinme gc ad verilir. Ani delinme dayanmna yaltkan iindeki elektronlarn uygulanan alandan kazandklar enerjinin elektronlarn birleme deerinden iletim bandna gemelerini nleyen engeli amalarna yeterli olmas durumunda eriildii kabul edilir. Pratikte ok ksa sreli darbe gerilimi uygulamalar dnda, izolasyon malzemelerinin A.D.G. hesaplamak mmkn olmamtr. Ani delinme elektronik bir yapdadr, ok ksa bir sre ierisinde (10-8s 10-7s) yaklak 108 V/m civarnda alan deerleri elde edilir. Genelde, bir izolatrn bozulmasna sebep olan gerek faktrler, elektronik yap dndaki mekanizmalarn kombinasyonu eklinde ifade edilirler.

40

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

4.4 ELEKTROMEKANK DELNME Krlmakszn dikkate deer bir oranda ekil deiimine dayanabilen cisimler, statik elektrik basn, mekanik basnca eit veya ondan daha byk olduu taktirde krlabilirler. Statik elektrik basn yaltkana gerilim uygulanmas durumunda yzlerden birinde pozitif dierinde negatif yzey ykleri olumasndan ileri gelir. Alan iddeti 108 V/m civarnda ise elektrik basn birka yz N/m2 mertebesine ular ve bu deer birok yumuak polimerleri sktrmaya ve daraltmaya yeterlidir. Young Modl Y olan a0 (m) kalnlndaki bir yaltkan numuneye U gerilimi uyguland zaman, numunenin kalnl aya iniyorsa, statik elektrik basncn mekanik basnca eit olmas koulundan
2

1 2 1 U a = = Y ln 0 2 2 a a
U 2 = a2 2Y a ln 0 a
a = e 1 / 2 = 0.6 olduu an a0

Burada a deerine gre trev alnrsa

a a 2 ln 0 a
fonksiyonunun bir maksimumu olduu anlalr. Bu denkleme gre Unun hibir gerek deeri

a a 0

n 0.6dan kk kararl bir deerini veremez.

Eer bu deerde ani delinme dayanmna eriilemezse Udaki ok az bir art, kalnl kararsz klar ve numune krlr. En yksek delinme dayanm
1/ 2

U Y d = = 0.6 a0

eklinde verilmi olup, burada Young Modlnn basnca ve zamana ball ihmal edilmitir. 4.5 ELEKTRKSEL VEYA KANAL DELNMES Bir kat yaltkan numune iine tam olarak gmlm elektrotlara bir gerilim uyguland zaman, katottan itibaren bir elektron arpma suretiyle oalarak bir elektron meydana getirebilir. Bu belli bir kritik yolu anca kanala dnr ve sonu olarak delinme meydana gelir. Delinme genel olarak tek bir boalma kanalndan ibaret deildir. Yaltkan numune iine gmlm ubukdzlem elektrot sistemine bir darbe gerilimi uygulanrsa aaca benzer delinme kanallar meydana gelir (ekil 4.1).

41

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 4.1 Kat yaltkanlarda kanal delinmesi

DC gerilimlerde aa oluumu gerilimin kritik deeri amas sonucu oluur. AC gerilimlerde ise biriken ykler sebebiyle aa oluumu dk gerilim seviyelerinde gerekleir ve aalar gzlenir hale gelmeden nce bir oluum evresi geirirler. Aa oluumu 3 safhaya ayrlr. 1. Enerjinin dielektrik malzemenin belirli noktalarna iletildii oluum safhas. 2. Aa oluumu safhas (Bu esnada iyonlar gaz halinde yksek elektrik alann etkili olduu yerlerde younlarlar). 3. Aacn bymesi (Uygulanan gerilimdeki enerji gaz halindeki iyonlara iletilir ve kat malzeme anmaya devam eder).

ekil 4.2 Ke delinimi

Elektrodlara bir U gerilimi uygulannca, bunun U kadar evre zerindedir. Elektrodun deme noktasndan x aklndaki U1 in yaklak deeri:

U1 =

a1U a1 + 1 a 2 2

a1: 1. ortam kalnl

a2: 2. ortam kalnl

Gaz veya havadan oluan evrenin dielektrik katsays, kat yaltkan numunenin dielektrik katsaysndan ok daha kk olduundan, evre ortam daha byk bir elektriksel zorlanmaya maruz kalr. Sonuta kat yaltkann ani delinme dayanmna eriilemeden nce evre ortam delinir. zolatrn yzeyinde boalmann olduu yerde (A blgesi) bir yk birikimi olur ve bu da blgedeki alan byk lde bozar. evre ortamn delinmesiyle ortaya kan bu ar ykler, 42

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

balangta dzgn olarak (equipotential) nitelendirebileceimiz alann bozularak ubuk dzlem elektrot sisteminde gzlemlediimiz dzgn olmayan bir hal almasna sebep olurlar. Bir boalma kanalnn ular arasndaki yk ylmas ani delinme alan iddetinden (108V/m) ok daha yksek olan blgesel alanlara (1GV/m) sebep olabilir ve bu alanlar blgesel delinmeler meydana getirirler. Yaltkann iinde bu ekilde delinme kanallar olumas ve btn kalnlk boyunca devam etmesi sonucu delinme olay tamamlanr. Bu konuda Pais deiik scaklk derecelerinde stlarak elde edilen termoset polimerlerin sertlik dereceleri ile elektriksel dayanmlar arasnda iliki kurmutur. Bu teze gre mekanik ve elektriksel zellikler, malzemenin molekler yapsndan kaynaklanmaktadr ve herbir reaksiyonda molekler zincirin eitli paralar yer alabilirler. Bu hipotez zellikle mekanik ve elektriksel kayplar aklamakta kabul grmektedir. 4.6 YZEY AINIMI Yksek elektrik alan malzeme boyunca lokal kvlcmlarn ve boalmalarn oluumuna sebep olur. Bu boalmalar her ne kadar izolatrn tamamen delinmesine sebep olmasalar da izolatrn yzeyinin anmn hzlandrrlar ( ekil 4.3). Burada etken olan faktrler: a) Kvlcm ierisindeki iyon bombardman sonucu anm (erozyon) b) Kimyasal anm c) Yzeyin karbon haline dnm Karbonize olarak anm, boalma balangc, karbon oluumu ve elektrod, uygulanan gerilim, boalm yeri, boalm enerjisi gibi eitli etkenlere baml olan karbon yzey yaylm gibi eitli olaylarn birbirini takip eden bir kombinasyonu eklinde geliir. Esasnda karbon esasl bu anm gnmzde kullanlan pek ok modern, dk kaypl, elektriksel izolasyon malzemelerini tehdit eden balca etkenlerden biridir. Servis hayat boyunca bir izolatrn yzeyi daimi olarak kirlenmeye maruz kalr. Bu kir atmosferdeki nem vastasyla izolatrn yzeyine yapr ve bu slak tabaka yksek gerilim elektrodu ve toprak arasnda iletken bir blge meydana getirir. Yzey direnci nem ve kirle birlikte azalmaya balar ve bunun sonucu yzeyden daha fazla akm geer ve yksek g kaybna sebep olur. Yksek g kayb scaklk artn hzlandrr ve yzeydeki nemin buharlamasna neden olur. Sonu olarak iletken hale dnm bu kanallar kesilirler ve kuru blgeler meydana getirirler. Neredeyse tm gerilim bu blgede younlar ve oluan boalmlar erozyona ve karbon halinde anmlara sebebiyet verirler. Genelde, eer bu karbon haline dnm kanallar belirli kritik bir deeri aarlarsa izolatrn geri kalan ksm artk uygulanan gerilime dayanamaz ve bozulma meydana gelir.

43

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 4.3 Kat yaltkanlarda bozulma mekanizmalar

Karbonize anm 3 safhadan oluur: 1. Sentetik izolatrler yeni olduklar zaman yzeyleri hidrofobik bir zellik gsterir. Yzeydeki kaak sznt akmlar snrldr ve yksek yzey direnci gsterirler. 2. Zamanla yzeyde nem ve kirin artmas sonucu kaak sznt akmlar art gsterir ve bu da geici yada kalc bir biimde hidrofobik zelliin kaybna neden olur. 3. Bu zelliin kaybyla yzeyde olduka stabil kuru blgeler ve yzeysel boalmalar meydana gelmeye balar. Sonu olarak olduka nemli bir miktarda enerji sentetik izolatrn iine iler. Kaak akmlar arttka , oluan boalm blgeleri hareketli bir hal alr ve belirli lokal blgelere nemli miktarda enerji boalm azalr. Bu olay, izolatr yzeyi tamamen bozuluncaya kadar devam eder. 4.7 EROZYON AINIMI Sentetik izolasyon malzemelerinin yzeyinde meydana gelen yzey boalmlar molekler bazda scaklk ve elektronik deiimler meydana getirirler. Baz durumlarda karbon yapda meydana gelen bu bozulma, geride artk karbon brakmaz. Bu tip maddeler karbonize anma pek meyilli deildir; aksine ar yzey boalmlar yzeyin erozyona uramasna sebep olur

44

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

Termogravimetrik Analiz (TGA) teknii ile polimerin karbonize anma veya erozyona uramaya meyli belirlenebilir. Bu deney esnasnda izolatr sabit bir scaklk art ile stlr ve srekli olarak arl takip edilir. Anma meneli izolasyon malzemeleri elektriksel boalmlar sonucu hafif meyilli bir eri eklinde arlklarn kaybederler. Karbon anm meneli polimerler ise belirli bir seviyeden itibaren bir ara blgeye sahiptirler. Bu blge ksmen paralanm polimer artklarnn oluumunu belirler. 4.8 BOLUK DELNMES zolasyon sistemlerinde daima yaltkan malzemenin iinde veya elektrod-yaltkan malzeme arasnda baz boluklar veya oyuklar bulunur. Bu boluklar genellikle delinme dayanm kat yaltkanlardan daha dk olan gaz veya sv yaltkanlarla doludur. Bu dolgu malzemelerinin dielektrik katsaylar kat yaltkannkinden daha kktr. Dolaysyla bu bolgelerde kat yaltkana oranla daha byk bir alan iddeti meydana gelir. Yaltkann normal artlarda zorlanmas durumunda bile boluun ularndaki gerilim delinme gerilimini aabilir ve yaltkan zamanla delinir (ekil 4.4).

ekil 4.4 Boluk delinmesi

Edeer devrede C1 boluun kapasitesini. C2 ise C1e seri bal olan yaltkan malzemenin kapasitesini gstermektedir.

U1 =
olup, burada

c2 u c1 + c 2

c1 =
U1 =

0s
a1

, c2 =

0 r s
a a1
, a1<<a

U 1 a 1 + 1 a r 1

45

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

olduu iin gerilim yaklak olarak

U1 = r

a1 u a

deerini alr. U1 deeri kritik delinme gerilimine eritiinde boluk delinebilir. Burada izgili eri bolukta boalma olmamas durumunda boluun ularndaki gerilimi gsterir (ekil 4.5).

ekli 4.5 Kat yaltkanlarda delinme mekanizmalarnn zamana bal deiimi

U1 gerilimi U+ kritik deerine eritii taktirde bolukta boalma olur ve gerilim derek boluk ularndaki ark sner. Daha sonra boluk ularndaki gerilim bir boalmann oluaca U+ kritik deerine artmaya balar. Bu durumda uygulanan gerilimin ykselen ksmnda birka boalma bir birini takip edebilir. Benzer ekilde uygulanan gerilim azaldnda boluk ularndaki gerilim Ukritik deerine ulanca tekrar boalma olur. Bu sayede gerilimin periyodik deiimi esnasnda pozitif ve negatif akm darbeleri gzlemlenir. Bolukta delinme esnasnda yaltkann yzleri bir anlk anot ve katot grevi grr. Anoda arpan elektronlarn bazlarnn enerjileri yaltkan yzeyindeki kimyasal ba krabilirler. Katodun pozitif iyonlarla bombardman da yzey scaklnn artmasna ve yerel termik kararszla neden olabilir. Boluk yzeyinde oluan ukurlar ve kanallar da iletimi arttrrlar. Boalma esnasnda bolukta oluan ozon (O3) ve NO2 gibi gazlar da kuvvetli bir asit meydana getirerek yaltkann anmna sebep olurlar. Yaltkann
n

U anmas uygulanan gerilimin bykl ile orantl olarak artar. Bir yaltkann mr i ile U
orantldr. (U: Uygulanan gerilim , Ui: boalma balang gerilimi , n: yaltkan trne bal olan, evre koullar sonucu belirlenen ve deeri 3-10 aras deien sabit). Anmla delinme birka gnden birka yla kadar deiebilir.

46

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

47

4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

48

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

5. SIVI YALITKANLAR
5.1 SIVI ZOLATRLERDE DELNME GERLMNE ETK EDEN FAKTRLER 5.1.1 NEM Su damlacklar ieren bir sv yaltkann delinme dayanm, su damlac iermeyene oranla yaklak olarak ayn deerdedir. Ancak sv izolatr ierisinde az miktarda su buhar varsa, yaltkann delinme dayanm klr. rnein %0.01 civarndaki su buhar delinme dayanmn 30 kV/mmden 3 kV/mmye drebilir. Ayrca sv yaltkan ierisinde yabanc maddeler varsa, delinme dayanm daha da der. Vakum ierisinde ya alnm bir yan 1mm elektrod aklnda delinme gerilimi 45 kVdur. Uygulamada ise 5mm elektrod akl iin delinme gerilimleri 40-60 kV arasnda deiir.

ekil 5.1 Svlarda delinme dayanmnn nem ile deiimi

5.1.2 TOZ S VE ELYAFLI PARAIKLAR Bir sv yaltkann yabanc maddelerden tamamen arnmas hemen hemen olanakszdr. Havann toz ve nemi svnn iine kolayca girdii gibi, svnn filtre edilmesi srasnda veya kat yaltkandan da svya elyafl paraklar girebilir. Bu paraklar zellikle nemli olduklar zaman dipol olutururlar ve elektrik alann maksimum olduu blgeye doru hareket ederek orada iletken bir kpr meydana getirirler. Dielektrik katsays byk olan paracklar ok kez sv yaltkan iinde pozitif elektrik ykleriyle yklenirler ve bunlarn etrafnda negatif birer iyon bulutu olutururlar. Paracklarn elektrik alann maksimum olduu blgeye hareketi, ancak elektrik alann ekme etkisinden ileri gelen parack hzna eit veya ondan byk olmas ile olasdr. Sv ierisindeki yabanc paracn yarap r, svnn dielektrik katsays 0 ise, paracn Emaxa doru hareketi

49

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

0 1 0 .r 3 .E 2 kT + 2 0 4
denklemiyle bulunur. (E: elektrik alan, k: Boltzmann sabiti, T: sv yaltkann scakl) Eer >>0

0 .r 3 .E 2 kT
Bu durumda 1. ap 10 A ve daha kk olan yabanc maddeler sv iinde 20-25kV/mmlik alan iddetlerine kadar dalm durumda bulunurlar. 2. Dielektrik katsays kk olan yabanc maddeler ( >>0)kk paracklar gibi sv iinde dank durumda bulunurlar. 3. Dielektrik katsays ve yarap byk olan paracklar, kolaylkla kpr olutururlar ve youn delinme gerilimini etkilerler. Eer 0=1, k=1.371*10-23 /K, T=300K olursa: Parack ap (A) Ed (kV/mm) 15 160 25 70 50 25 60 20 75 15 100 9 300 1.9

1 4

Piyasada bulunan temizlikteki sv yaltkanlarn delinme dayanmlar 9-20 kV/mm arasnda deiir. Delinme dayanm 20 kV/mmden yukar sv yaltkan azdr. Delinme dayanm titiz temizleme ve dier yntemlerle (havasn almak) ykseltilebilir. 5.1.3 GAZ KABARCIKLARI VE HAVA BOLUKLARI Ya ierisinde bulunan elektrotlara byk bir gerilim uygulanrsa, yabanc maddeler elektrik alann en byk olduu blgede iletken bir kpr olutururlar ve Joule yasasna gre snrlar. Eer devrenin direnci ok byk deilse, bu srada iletken blgesinden olduka byk akmlar geebilir. Bu akm, yan iletken kpr blgesinde hzla snmasna ve dolaysyla iletken kprnn paralanmasna neden olur. Bu srada ya ierisinde gaz kabarcklar meydana gelir ve bunlarda korona boalmas balar. Korona boalmas, svnn balang scaklna gre, bir ltl boalma veya ark boalmasna dnr. Eer sv balangta souk ise (~300 K) bu durumda gaz kabarcndaki boalma ltl, sv scak ise ark eklinde olacaktr. 5.1.4 BASIN Doru ve alternatif gerilimlerde sv yaltkann delinme dayanm (ekil 5.2) basnla artar. Darbe geriliminde ise delinme dayanmnda deiiklik olmaz. 50

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 5.2 Svlarn delinme dayanmnn basnca bal deiimi

5.1.5 SICAKLIK Deneyler scakln sv yaltkanlarn delinme dayanmna (ekil 5.3) byk bir etkisi olmadn gstermektedir.

ekil 5.3 Svlarn delinme dayanmnn scakla bal deiimi

C 5.1.6 ELEKTROD MALZEMES, TP, YZEY DURUMU Elektrod malzemesi ve bunlarn yzey durumu da delinme dayanmn etkiler. Kk elektrod aklklarnda elektrod malzemesi ve yzey durumuna gre delinme dayanmnda %50 farklar meydana gelebilir. Demir elektrod durumunda delinme dayanm kk, gmte ise en byktr. (%25 fark) 5.1.7 ELEKTROD EKLLER VE ELEKTRODLAR ARASI AIKLIK Genelde svlarn delinme dayanm, elektrod ekline ve elektrodlar aras akla baldr. Dzgn olmayan alanlarda delinme ekil 5.4de grld gibi sivri elektrodun polaritesine gore deiir.

51

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 5.4 Sv yaltkanlarda delinme geriliminin elektrod ekli ve polaritesine bal deiimi

Dzgn olan durumda ise elektrodlar aras aklk bydke sv yaltkann delinme dayanm (ekil 5.5) klr. Aklk birka mm veya daha bykse, delinme dayanm yaklak olarak sabit kalr. Ed=f(a) erisi Ed=Ea + k.a-n Eo:byk aklkta delinme dayanm k, n: sabit

ekil 5.5 Dzgn alanlarda svnn delinme dayanmnn elektrodlar aras akla bal deiimi

5.1.8 GERLMN UYGULANMA SRES Sv yaltkanlarn delinme dayanm, gerilimin uygulanma sresine, ekline ve yan daha nceki durumuna da baldr. Ksa sreli darbe gerilimlerindeki delinme dayanm, 50 Hzlik alternatif gerilime oranla yaklak iki kat fazladr (ekil 5.6). Yaplan deneyler sonucunda gerilimin uygulanma sresi arttka delinme dayanmnn E=Ed.t- denkleminde ifade edildii gibi azald belirlenmitir. Ed: gerilimin ok ksa bir sre uygulanmas durumunda delinme dayanm, : sabit, t: zaman, E: gerilimin geen sre sonucundaki delinme dayanm ekil 5.6da gsterilmitir.

52

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil

5.6

Gerilime

bal

olarak

delinme

dayanmnn deiimi

Yan temiz olmas durumunda, katsays kk olacandan, dayanma gerilimi E byk olacaktr. ve Ed deerleri ayrca elektrodlar aras akla bal olarak ta deiirler. 5.2 SIVI ZOLATRLERDE DELNME TRLER Delinme gerilimine etki eden faktrler ve deney sonular incelendiinde, sv yaltkanlar iin balca 3 tip delinme tr olduu belirlenir. 5.2.1 TERMK DELNME Sv yaltkanlarn ierisinde genelde su buhar, is, toz partiklleri, elyaflar ve selloz bazl fiber malzemeler bulunurlar. Elektrik alan uyguland taktirde, bu paracklar polarize olarak, elektrik alann byk olduu blgeye iletken bir kpr olutururlar. Bu olay ksa devreye sebebiyet verir ve yaltkan ksa srede delinmeye urar. Bu kpr boyunca oluan akm snmaya ve dolaysyla bozulmaya sebep olur. Kresel ve metalik partikllerin bulunmas halinde ise, partikllerin yzeyinde oluan elektrik alan normalde ok daha fazla olacandan bozulma hzlanr. Doru ve alternatif gerilimde sv yaltkann 1 dakikalk delinme dayanmlarnn tayininde, en ok meydana gelen boalma ekli termik delinmedir. Termik delinmede yan kendi fiziksel zelliklerinden ok yabanc maddelerin cinsi, miktar ve byklkleri de rol oynar. Buna karn bu maddelerin delinme dayanmna tam olarak ne derece etki ettikleri henz belirlenememitir. Yabanc maddelere ek olarak suyun kendisi de yan iinde bulunabilir. Genelde servisteki trafolarda yan iindeki su miktar 20 ppm ile snrlandrlr. Bu deerin 50 ppm olmas durumunda, dayanma gerilimi %50 azalacaktr. 5.2.2. ELEKTROMEKANK DELNME Sv yaltkan ierisinde gaz kabarcklar ve hava boluklar olduu zaman, boalma olay daha ok elektromekanik delinme eklinde aklanabilir. Elektrostatik kuvvetler sv ierisinde oluan hava kabarcklarn ekerek uzatrlar. Gazlarn delinme dayanm svlardan daha dk olduu iin, 53

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

kabarcktaki elektrik alan dayanma snrn aar. Bu da kabarcn ierisinde boalmaya sebep olur ve svnn kimyasal adan anmn hzlandrr. Sonu olarak su buhar oluumu artar ve kabarcklar byr. Elektrodlara bir gerilim uyguland srece, sv yaltkan elektrodlara pD ve pH basnc etki eder. (pD: d basn, pH: gaz kabarcklarnn basnc) Sv yaltkan elektrodlara ayrca bir pA adhesion (yapkan) basnc ile de baldr. Toplam basn elektrik uygulanmad srece pD - pH + pA olur. Elektrodlara bir gerilim uyguland zaman elektrodlar aras ekme kuvvetinden ileri gelen basn

p=

1 2 E dir. 2

Bu basn pD - pH + pA dan byk veya ona eitse, delinme meydana gelir. Bu durumda katoddan kan her elektron annda anoda varr ve kendisi iin bir yedek elektron meydana getirir.

p=

1 2 E = pD + pA - pH denkleminden delinme dayanm iin Ed = 2

Ed: (V/m))

2p

denklemi

bulunur. (P: (N/m2), : (F/m),

5.2.3 ELEKTRKSEL DELNME Eer sv yaltkan ok temiz ise veya gerilim ok ksa sre iin uygulanyorsa, bu durumda boalma olay gazlarda olduu gibi elektriksel boalma teorisiyle aklanr. Temiz bir sv yaltkan iinde bulunan elektrodlara bir doru gerilim uygulanrsa i=f(u) erisi gazlara benzer (ekil 5.7).

ekil 5.7 Svlarda akm-gerilim deisimi

Kk gerilimlerde akm gerilimle lineer olarak ykselir. Bu seviyeden sonra dayanma blgesine eriilir. Bu blgede gerilimin Uo deerine kadar ykselmesi, akmda deiiklik yapmaz. Bu snr anca akm non-lineer bir ekilde artar.

54

5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

i = io.e ka ( E Eo)
i: E elektrik alanndaki akm younluu io: Eo elektrik alanndaki akm younluu a: elektrodlar aras aklk k: elektrodlar aras aklk ve sv yaltkan cinsine bal bir sabit

Burada i0 doyma akm elektrodlarn yzey durumuna baldr. Temiz elektrodlar ve madeni yalar iin i0 4.5 * 10-8 A/mm2dir. Elektrodlar aras aklk bydke i0 klr. A=120mm iin i0=3*108 A/mm2, iyonizasyonun balad Uo gerilimine karlk gelen Eo elektrik alan da Eo=10 kV/mm alnabilir. Gerilim-akm erisinin Uodan balayarak eksponansiyel olarak artmas, gazlarda olduu gibi, arpma suretiyle iyonizasyon olay ile aklanabilir.

55