1.

Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

YKSEK GERLM TEKN 1

Referanslar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Yksek Gerilim Teknii, Prof.Dr. Muzaffer ZKAYA, Cilt 1, Birsen Yaynevi, 1996. Yksek Gerilim Tekniinin Temelleri, Prof.Dr.Sefa AKPINAR, Trabzon, 1997. zml Problemlerle Yksek Gerilim Teknii, zcan KALENDERL, Celal KOCATEPE, Oktay ARIKAN, Birsen Yaynevi, 2005. High Voltage Engineering, E. KUFFEL, W. S. ZAENGL, Pergamon Press, 1992. High Voltage Engineering, 2nd Edt., M. S. NAIDU, Mc. Graw Hill Text, 1995. Yksek Gerilim Elektrik Malzemeleri ve Testleri, Halil ULUSOY, Birsen Yaynevi, 1993. Hochspannungstechnik, Andreas KCHLER, VDI Verlag, 1996. High voltage, Measurement, Testing& Design, T.J.GALLAGHER, A.J.Pearmain, John Wiley&Sons, 1984.

1. YKSEK GERLM TEKNNN GELM Yksek gerilim tekniinin geliiminde olanak salayan en nemli etken, bu sayede byk miktarda enerjinin bir noktadan dierine ekonomik bir biimde tanabilmesidir. Gnmzde yksek gerilim teknii yalnzca enerji tamasyla snrl kalmam, elektrik mhendislii ve biliminin dier alanlarnda da geni uygulama alan bulmutur. Bunlara rnek olarak fabrikalardaki gazlarn filtre edilmelerini salayan elektrostatik keltileri, ehir artklarnn kard kt kokularn giderilmesine olanak salayan yksek gerilim ozon retelerine, sanayide kullanlan sprey boyay, toz kaplamay, rntgen cihazlarn ve elektron mikroskoplarn sayabiliriz. Ayrca gnmz modern teknolojisi yksek gerilimi yar iletken malzemelere iyon salayc olarak, televizyon cihazlarnda, osiloskoplarda kullanmaktadr. Grld zere yksek gerilim tekniindeki gelimeler yalnz elektrik mhendislii deil, ayn zamanda dier endstri dallarn da yakndan ilgilendirmektedir. Fiziksel ve kimyasal olaylar izolasyon malzemelerinin elektriksel zelliklerini belirledikleri iin yksek gerilim tekniinde nemli rol oynarlar. Gnmzde cihazlarn gvenilirliini belirleyen etkenlerin arasnda belki de zincirin en zayf halkas olarak izolatrler gsterilmektedirler. 1970 ylnda Uluslaras Elektroteknik Komisyonu (IEC) 1000V dan yksek olan AC gerilimleri ve 1200V dan yksek DC gerilimleri yksek gerilim olarak belirledi. Ancak

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

gnmzde gerilim seviyelerinin MV lar dzeyine ulamas, bu tanmlamalarda baz dzenlemeler yaplamasn gerekli klmtr.

Tablo 1. Gerilim seviyeleri

GERLM SEVYES AVRUPA (50 Hz) 220/240 Dk (LV) 380/415 650 1000 kV 5 11 Orta (MHV) 22 33 66 110 Yksek (HV) 132 156 220 275 Ekstra Yksek (EHV) 380 400 800 Ultra Yksek (UHV) 1000-1600 kV 2.4 6.9 12.47 23 34.5 69 115 138 161 230 287 345 500 765 AMERKA (60 Hz) 120 208 600

Dikkat edilecek olursa tablodaki deerler her aamada 2 kat artmaktadr. Bu artn teorik sebepleri olmamakla birlikte, pratikte baz nedenleri olduu dnlebilir. 1. Bilgi ve deneyimlerine dayanarak tasarm mhendisleri her seferinde uygulanacak olan yeni gerilimi 2 kat arttrmay yeteri derecede gvenli bulmulardr. 2. 1960 l yllara kadar elektrik tketimi sanayilemi toplumlarda her 10 ylda bir 2 katna kmtr. Bu talebi karlayabilmek iin yksek gerilimlerde iletim yapmak zorunlu hale gelmitir.

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

Ekonomik adan dnecek olursak, belirli bir g iin (P=V*I), ne derece yksek gerilim kullanlrsa akm da o derece kk olacaktr. Bu da akma dayal giderlerin (dk iletken kesiti, dk bakr kayplar) azalmasna olanak salar. Bu giderlerin, tm giderlerin 3%-4 % n oluturduu gznne alnrsa yksek gerilim seviyelerinde iletim yapmann nemi daha belirgin hale gelir. letim ve datm hatlarn inceleyecek olursak ilk yllarda g iletiminin DC akmla yapldn grrz. Transformatrlerin kullanmyla birlikte DC sistemler, ysek gerilimlerin daha ekonomik bir ekilde iletimine olanak salayan AC sistemlerle deitirilmilerdir. Ancak kesici devrelerde grlen ilerlemeler, AC-DC, DC-AC eviriminin kolaylamas, vb. 1980lerden itibaren HVDC iletimini yeniden popler hale getirmitir. Bu sistemin en byk dezavantaj retilen enerji direkt olarak generatrden yke ulatrld iin, hat boyunca gc kesmekte yaanr. Ayrca her ne kadar 3 yerine 2 kablonun kullanlmas hat masraflarn azaltmaktaysa da, DC iletim iin kullanlan evirici elemanlar hem komplike, hem de pahaldrlar. Sonu olarak DC iletimin AC ye oranla daha ekonomik olabilmesi iin belirli bir kritik uzaklk hesaplanabilir. Tristr tasarmndaki yeni gelimeler sayesinde bu mesafe 500 kmye kadar inmitir. 1.2 ELEKTRK ZOLASYON MALZEMELER Yksek Gerilimlerde alan elektriksel cihazlarnn retiminde kullanlan malzemeler balca 3 snfa ayrlr: 1. letkenler (bakr, demir, vb. manyetik aky ve akm tamakta kullanlrlar.) 2. Soutucular (gaz veya likit halde olurlar, oluan scaklk artn gidermede kullanlrlar.) 3. Yksek gerilim ve akmlarn arzu edilen ynlerde datmna olanak salayan izolatrler

ZOLATR: zolatr yada dielektrik, genel anlamda elektrii iletmeyen (yaltkan) malzemelere verilen isimdir. Kusursuz bir izolasyon malzemesi yoktur, ancak pratikte elektrik akmn belirli bir deerin altnda, ok kk deerlere snrlayan malzemeler izolatr olarak adlandrlrlar. Malzeme Hava Bakalit Selloz kat Mika Ya Dielektrik dayankllk (MV/m) 3 24 10 100 10 Diren m >1 >10^3 >10^6 >10^4 3

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

Perspex Porselen Cam

40 10 17

>10^3 >20 >20

Grld zere mika, cama oranla milyon kat daha fazla bir dirence sahiptir. Buna karn cam izolasyon teknolojiside geni kullanm alan bulmutur. Buna balca sebep iletim kablolarnn topraklanm tayclardan ayrlmalarnda cam izolatrlerin mekanik ve fiziksel adan stn performans gstermelerinden kaynaklanmaktadr. Maalesef genelde belirli bir adan stn performans gsteren malzemeler bir dier adan olduka yetersiz zelliklere sahiptirler. Cam ve seramik izolasyon malzemeleri bir ok elektriksel uygulama iin ideal olmakla birlikte krlganlklarndan dolay (esnek deil) bir ok alanda gvenli bir biimde kullanlamazlar. Dier bir sorun da iyi izolatrlerin genelde scaklk iletiminde zayf kalmalarndan kaynaklanmaktadr. Sonu olarak s hzl bir ekilde datlamaz ve izolasyon zerinde yksek scaklk blgeleri oluur. zolasyon malzemelerinin seimi aamasnda elektriksel olduu kadar mekanik, fiziksel, sl ve kimyasal zelliklerinde dikkate alnmas gerekir. Bu sebepten iyi bir izolasyonda kat, sv ve gaz izolatrlerin karmn bulmak mmkndr (trafo gibi). Aralarnda byk benzerlikler olduu halde gazlarn, svlarn ve katlarn izolasyon zelliklerini belirleyen nemli faktrler vardr. 1.3 KATI ZOLATRLER Kat izolatrlerin gemii 19. y.y.a kadar uzanr. Selloz kat, zift, kenevir ve doal reine o dnemlerin nemli izolasyon malzemeleri arasnda yer alyordu. Bu malzemeler 1930lara kadar yaygn olarak kullanldlar. Daha sonralar mineral maddelerin (mica, asbest, mangane, vb.), seramik, hayvansal maddelerin (doal ipek, peynir z, balk tutkal, vb.) ve sellozik rnlerin (yn, pamuk, vb.) popularitesi artt. Yaltm geni bir konudur ve gnmzde bir ok izolasyon maddesi eitli zelliklerle piyasaya sunulmutur. Genelde bir izolatr oluturulmadan ve serviste kullanlmadan nce sralayabiliriz: 1. Kt ve kirli hava koullarnda verimli alabilme, 2. zolatr yapmnda kullanlan malzemelerin zellikleri, 3. Fiyat dikkat edilmesi gereken balca 3 nokta vardr. Bu zellikleri yle

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

1.3.1 ORGANK ZOLATRLER Genelde hayvansal yada bitkisel kaynakl organik maddeler birbirine benzer izolasyon zellikleri gsterirler. Bu tip malzemeler kolaylkla cihazlara monte edilebilirler ve esasnda olduka iyi yaltkanlardr. En byk dezavantajlar 100Cden daha yksek scaklklarda mekanik ve elektriksel zelliklerinin hzla bozulmasdr. Bu gruba dahil olan maddelerin ou emici kat malzemelerdir. Burada emdirilmi terimi ile kastedilen, bu malzemelerin ya emdirildikten sonra cilalanarak izolatr olarak kullanlmalardr. Sonu olarak bu tip ya emdirilmi kat yada mukavvalar, kablo, kapasitor yada trafo gibi ya ieren cihazlarda gvenle kullanlrlar. 1.3.2 NORGANK ZOLATRLER Porselen ve cam bu kategoriye ait en nemli izolasyon malzemeleridir. Porselen eitli tiplerde kristal paracklardan ve orijinal malzemenin belirli miktar zlm ekirdeklerinden oluur. Elektriksel cam ise cam formundaki silikat malzemelerin karmndan oluur. Pratikte daima yapsal kusur olarak gaz baloncuklar ve kolay ilenemez yabanc madde paracklar ierir. Silikon ve oksijen moleklleri arasndaki elektrostatik balar inorganik izolatrlerin yksek mekanik dayanma ve kimyasal olaylara kar diren gstermesine olanak tanr. Bu tip izolatrler elektriksel ve mekanik zelliklerini 250 alma scaklna kadar koruyabilirler. Genelde inorganik maddeler iyi yaltkanlardr, ancak bu tip izolatrlerin yapm olduka zordur. norganik izolatrler arasnda porselen nemli bir yer tutar. 1880de ilk g iletim hattnda porselen izolatr kullanlmtr. Yksek elektrik ve mekanik gc, fiziksel zelliklerini uzun sreler boyunca koruyabilmesi ve kaak sznt akmlarna kar dayankl olmas bu tip malzemelerin popularitesini arttrmtr. Lakin porselen multifaz bir seramik maddedir ve aluminyum silikatn stlmasyla elde edilir. Elde edilen bu madde (mullite) gzeneklidir, bu da doal olarak izolatrn mekanik zelliklerini negatif etkiler. zolatrn yzeyinin yksek scaklkta eriyen cam ile kaplanmasyla yarklarn etkisi azaltlp mekanik dayanm arttrlabilir. Porselen, anm erozyon gibi izolatrlerin kullanm srelerini kstlayan etkenlere kar olduka direnlidir. Ayrca su (su buhar) szdrmama zelliinden dolayda izolasyon malzemelerinde kaplama olarak kullanlrlar. Cam, mekanik adan porselen kadar salam bir madde deildir. Bunun balca sebebi yzeyinde bulunan ve belirli bir kritik bykle eritikten sonra tm ktleyi etkileyen mikroskobik atlaklardr. Cam izolatrlerde olduka yksek bir enerji, yzeyin altnda gerilip skstrlm bir halde bulunur. Herhangi bir sebeple meydana gelen bir atlak bu enerjinin ve dolaysyla btn ktlenin kbik paracklar halinde dalmasna sebep olur.

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

1.3.3. SENTETK ZOLATRLER Sentetik yada polimer izolatrler kendisini tekrar eden uzun molekl zincirlerinden oluurlar. Genelde tretildii monomerin bana poly kelimesinin gelmesiyle isimlendirilirler. lk olarak 1960larda eitli dolgu malzemeleri ile kartrlm polimerlerin arlk ve hacim asndan allagelmi izolasyon maddelerine stn olduklar gzlenmitir. Porselen izolatrlerde olduu gibi , sentetik izolatrlerin seiminde de gz nne alnmas gereken baz nemli faktrler vardr. Bunlar: izolasyon kapasitesi anma direnci (elektriksel boalm srasnda) gvenilir uzun dnem mekanik performans

lk dolgu izolatrler, cam fiberlerin epoksi reine ierisine yerletirilmesi ile oluturulmutur. Bu izolatrlerin balca dezavantajlar : srekli anm sonucu dolgu malzemenin yzeyinde elektriksel bozulmaya sebebiyet veren iletken yollarn oluumu. fiber cam malzemenin veya balant noktalarnn mekanik bozulmas olduka pahal retim maliyeti

Btn bunlara karn, zellikle 1970lerden sonra dolgu izolatrlerdeki mekanik hatalar giderilmi, yeni ve gelimi malzemeler (epoksi reine karmlar, polyester esasl polimerler, silikon, EPDM (Ethylene Propylene Diene Monomer), vb.) retilmitir. Bu maddeler yksek mekanik dayanklla sahip olup, evre kirlilii karsnda iyi bir performans gsterirler. Ayrca porselen izolatrlerle kyaslandklarnda %90 orannda daha hafiftirler. Korozyona kar direnli olmalar, srekli bakma ihtiya duymamalar, kolayca imal edilebilmeleri, grnmleri ve dayankl olmalar dier avantajlardr. Elektriksel adan bakacak olursak, sentetik izolatrler kk yzey alanna ve uzun kaak akm yoluna sahip olabilecek ekilde retilebildikleri iin slak ve kirli hava koullarnda izolasyon kapasiteleri allm porselen malzemelere oranla daha iyidir. Ayrca d yzeyi iinde bulunan hidrojen atomu sayesinde nem ve kirlilie kar porselen malzemelere oranla daha direnlidir. Bu avantajlarna karn baz problemler son 15 yldr reticileri yeni gelimi izolatrler tasarlamaya yneltmitir. ayrclarn izilmesi, kirlenmesi ubuk-ayrc aras balant hatas, elektrik atlamas ayrclar ve sentetik voltaj kontrol cihazlarnda korona oluumu, elektriksel arza ve su sznts

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

madeni eya ayrm, hatlarn kopmas ve dmesi

Sentetik malzemeleri 3 ana balk altnda toplayabiliriz: 1. Termoplastik 2. Termoset 3. Lastik Lastik, uygulanan kuvvetle birliktye gerilmeye (uzama) urar, kuvvetin kaldrlmas ile birlikte eski haline dner. Kuvvet uyguland takdirde molekller yanlara kayarak yer deitirirler, ancak apraz balant kalc deformasyonu nler. Termoplastik polimer malzemeler dk erime scaklna sahiptir (100 120). Molekler adan apraz bal olmadklar iin, erime scaklklar altnda eitli kalplara sokulabilirler. Balca 2 kategoriye ayrmak mmkndr sourken kristalize olanlar kristal hal almayanlar

Termoset polimer malzemeler sya bamldrlar, yani scakln artmas ile birlikte kayda deer oranda mekanik glerini arttrr ve sertleirler. Polimerin ierisine katalizr malzemenin kartrlmas ile birlikte karm istenilen ekle veya kalba dklebilir. Baz durumlarda katalizr oda scaklnda bile apraz ba oluumunu balatsa da genelde bu reaksiyonun balatlmas iin stlmas gerekir. Bu tip polimerler stabil olup ykle birlikte ekil deitiremezler. Sentetik polimerlerin mekanik dayankll sabit deildir. Zamanla uygulanan ykte bir art olduunda veya izolatr kabul edilemez oranda yorulmaya (vibrasyon) maruz kaldnda mekanik adan zayflama grlr. Ayrca atomik yap asndan dzensizlik gsterirler. En byk dezavantajlar ise temel yapy oluturan karbonun bamsz halde iken olduka iyi bir iletken oluudur. zellikle yksek scaklklarda daimi boalmlar sonucunda yzeyde iletken karbon yollar oluabilir. 1.4 SIVI ZOLATRLER Sv yaltkanlar madeni, reineli, klorlu ve silikonlu yalar olmak zere birok trlere ayrlrlar ve yksek gerilim tekniinde ok nemli bir yer tutarlar. Bu tip yaltkanlarn elektriksel dayanmlar gazlara gre daha yksektir ve ssy konveksiyon yolu ile iletirler. Ayrca kat yaltkan maddelerin yzeyini havaya ve neme kar da korurlar. Sv yaltkanlar ayrca akkan zellikte olduklarndan, kat yaltkanlara gre daha kaln tabakalar halinde kullanlabilirler ve dieletrik katsaylar ok byk olmad iin kat yaltkanlarn elektriksel zorlamalarn azaltc ynde rol oynarlar. Sv yaltkanlarn en nemli elektriksel zellikleri delinme dayanm, iletkenlik 7

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

ve dielektrik kayplardr. Bu zellikleri sv ierisinde bulunan nem,yabanc maddeler, gaz kabarcklar ve hava boluklar byk lde etkiler. Yalar hava ile kyaslandklarnda oluan snn giderilmesinde (trafo sarglar) 20-30 kat daha etkilidirler. Ayrca katlardan farkl olarak herhangi bir boalma olayndan sonra elektriksel zelliklerini geri kazanabilirler. sv petrol bazl yalar sentetik hidrokarbon askarel (clorinated hidrokarbon) halogen hidrokarbon silikon 1.4.1 TRAFO YAI Dier yalar ierisinde petrol bazl trafo yalar en ucuz ve en yaygn kullanlandr. Ya emdirilmi mukavvalarda ve kablolarda kullanlabilirler ve dielektrik sabiti arttrdklar iin kat izolatrn ktlesini, hacmini ve fiyatn drrler. Trafo yalar kaynana baml olarak renksiz yada ak sar renkte olabilir. Kimyasal olarak parafin, isoparafin, naftalin gibi maddeleri ieren hidrokarbonlarn karmndan oluurlar. Servis sresi boyunca daimi olarak yksek scaklklara (95C) maruz kalabilirler. Bu durum da zamanla yalanmaya sebebiyet verebilir. nce yan rengi koyular ve daha sonra svnn ierisinde asit ve reine oluumu balar. Oluan bu asitlerden bazlar kat izolasyon malzemesine de zarar verip, metal paralarn korozyona uramasna sebep olabilirler. Ayrca oluan sulu amur bobinlere zarar vererek, ya dolamn yavalatr ve soumay engeller. Ayrca yalanmann hzlanmasnda katalizr grevi de stlenir. 1.4.2 SENTETK YALAR Sentetik yalar ierisinde poybutane uzun sreden beri kablolarda ve ya emdirilmi kat ile kaplanm kapasitrlerde kullanlmaktadr. Sentetik yalar doal mineral yalara oranla elektriksel zellikler (dielektrik dayanm) asndan stndrler. Florakarbon ve silikon yalar da zel amal baz uygulamalarda kullanlrlar. 1.5 GAZ ZOLATRLER Gazlar, dier yaltkan malzemelerle kyaslandnda olduka basit ve kolay bulunan izolatrlerdir. Gnmzde birok cihazda hava temel yaltkan malzeme olarak kullanlmakla birlikte, nitrojen (N2), carbon-dioksit (CO2), freon (CCl2F2) ve slfr-hexaflorid (SF6) baz 8 cihaz her tr kablo, kapasitr trafo, kapasitr elektronik trafo bal fiyat 1 2-3 8 10-40 10

1. Yksek Gerilim Tekniinin Geliimi ve Yaltkan Malzemeler

alanlarda geni kullanm amkan bulmulardr. Gaz yaltkanlarda gerilimin uygulanmas ile birlikte i yapda eitli reaksiyonlar meydana gelir. Eer uygulanan gerilim seviyesi dkse, elektrodlar arasnda kk apta akm gzlenir; ancak yaltkan madde dielektrik zelliini kaybetmez. Buna karn eer uygulanan gerilim yksekse, yaltkan gazdan akan akm aniden yksek deerlere ular ve elektriksel delinme meydana gelir. Delinme esnasnda olduka gliletken bir boalm oluur ve bu da iki elektrodu ksa devre eder. Delinme aamasnda uygulanabilecek maksimum gerilime delinme gerilimi ad verilir. Gazlarda meydana gelen elektriksel boalmalar balca iki tiptedir. katlmsz boalm daimi boalm Kvlcm delinmesi olarak da nitelendirilen gazlardaki delinmeler, aslnda katlmsz boalmdan, daimi boalma geitir. Delinme aamasnda oluan yksek akmlar iyonize olma olay ile aklanmaktadr. yonizasyon, elektron ve iyonlarn ntr atom ve molekllerden olumalar ve topluca anot ve katoda hareket ederek yksek akmlar oluturmalardr. Gnmzde gaz yaltkanlardaki delinme olaylarn aklayan balca iki teori vardr. townsend teorisi kanal boalma teorisi Gazlarda basn, scaklk, elektrik alan yaps, elektrod yzeyleri ve iletken partikller iyonizasyonu etkileyen balca faktrlerdir.

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

2. ELEKTRK ALANLAR Yksek gerilim tekniinde genelde herhangi bir deiken manyetik alann etkisi altnda olmadan sadece elektriksel bir yk tarafndan oluan elektriksel alanlar incelenir. Bu aamada kullanlan balca 3 fonksiyon vardr. Bunlardan birincisi rotasyonel (rot) adn alp, vektrel bir fonksiyonu yine vektrel bir bykle evirmekte kullanlr.

rot E = 0 ifadesi alann herhangi bir manyetik deiken alana maruz kalmadn ve belirli bir
noktada llen Ux geriliminin takip edilen yoldan (ekil 2.1) bamsz olarak sabit bir deerde olduunu belirtir.

ekil 2.1 ki nokta arasndaki potansiyel fark gidilen yoldan bamszdr

Edl =0
ve

Edl Edl = 0
I II

olup,buradan

Edl = Edl = U
I II

sonucuna ulalr. Kullanlan ikinci fonksiyon gradyen (grad) adn alr ve skalar bir bykl vektrel bir bykle evirmekte kullanlr.

E = grad U veya

E = U

Vektr E elektrik alann herhangi bir noktasnda U gerilimindeki maksimum azalmay gsterir, yani birim mesafede U gerilimindeki azalmaya eittir. Son olarak diverjans (div) ifadesi ise, vektrel bir bykl skaler bir bykle evirmekte kullanlmaktadr.

div D =

veya

D =

Burada birim yk, D ise ak younluunu gstermektedir ve permitivite () ile elektrik alann skaler arpmna eittir.

10

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

D =E
Ak younluunun yzeysel integrali alndnda bu alan oluturan yk miktar belirlenir.

D dA = q
n

q = DA q = E A
Eer q=0 olursa, bu durumda yzeye giren ve yzeyden kan alan izgileri says ayndr, aksi taktirde (q0) q yknden (ekil 2.2) darya doru yeni elektrik alan izgileri oluur.

ekil 2.2 Cismin ierisinde bulunan q yk nedeniyle oluan alan izgileri

D = E = ve E = U olduuna gre, denklemler yeniden dzenlenirse,

U =
2U = q

veya

Bu eitlik Poisson denklemi olarak bilinmektedir. Herhangi bir ykn olmad durumda denklemin sa taraf ( 2U = 0 ) sfr deerini alr ve bu durumda eitlik Laplace denklemi olarak anlr. 2.1 E POTANSYEL ZGLER VE ALAN ZGLER Elektrik alanlar epotansiyel izgiler ve bunlara dik olan alan izgileri (ekil 2.3) ile temsil edilirler. Epotansiyel izgiler U geriliminin sabit olduu noktalar gsteren izgilerdir. Alan izgileri ise hareket etme imkanna sahip kk bir ykn takip edecei istikameti ve yn belirler.

ekil 2.3 Elektrik alan ve epotansiyel izgileri

11

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

2.2 ALAN HESAPLARI Elektrodlar arasndaki alanlarn epotansiyel dalma uygun olduunu gz nne alarak elektrostatik alanlarn hesabn Laplace denklemini kullanarak yapmak mmkndr, ancak bu yntemle balca 3 adet farkl elektrod konfigrasyonuna sahip alanlar yeterince hassasiyetle hesaplanabilir. 2.2.1 SONSUZ UZUNLUKTA PARALEL PLAKALAR Mkemmel simetriden dolay elektrik alan ( E ) konumdan bamsz olup, her noktada plakalara diktir (ekil 2.4).

ekil 2.4 ki paralel elektrot arasndaki elektrik alan

U = Ed x = Ed olup,
elektrik alan

E=

U d

olarak gsterilir. Gerekte plakalarn sonlu olmasndan dolay biti noktalarnda alan izgilerinde younlama grlrse de, genelde yukardaki forml ile hesaplanan alan iddetinin doru olduu kabul edilir. Elektrotlar arasnda birden fazla (ekil 2.5) farkl dieletrik sabitine sahip yaltkanlar olduu halde yine ayn forml kullamak mmkndr. Bu durumda A yzeyinden geen ak younluu her bir yaltkanda ayn olup, meydana gelen elektrik alanlar arasnda fark vardr.

D1 A = D2 A = D3 A = q

1 E1 = 2 E2 = 3 E3

ekil 2.5 ki iletken plaka arasna yerletirilmi farkl dielektrik zelliklere sahip yaltkanlar

12

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

U = E1d1 + E2 d 2 + E3 d 3
Yukarda belirtilen ifadeler U denklemine yerletirilecek olursa, birinci yaltkandaki elektrik alan,

E1 = d1 +

1 d2 + 1 d3 2 3
U

Denklem k sayl yaltkana gre yazlacak olursa,

Ek =

k d1 + k d 2 + k d 3 + ... 1 2 3

Pratik rnek: retim aamasnda eitli nedenlerden dolay yaltkan malzemelerin iinde hava boluu kalma ihtimali vardr ve bu boluklar yaltkann elektriksel dayanm konusunda nenmli rol oynarlar. ekilde 2.6da grld gibi, iki elektrot arasna yerletirilmi ve iinde boluk olan bir yaltkan, farkl dielektrik katsaylara sahip ve arka arkaya balanm 3 adet yaltkan eklinde dnmek mmkndr. Bu durumda orta tabakadaki ii hava dolu blgenin dielektrik sabitinin olduu dikkate alnarak E2 hesaplanacak olursa,

2 =1

ve yaltkann dielektrik sabitinin

E2 =

U 1

d1 + d 2 +

d3

olarak bulunur. Yaltkan ierisindeki boluun genilii, kalan yaltkana gre ihmal edilebilecek dzeyde olduu iin ( d 2 0 ), denklemi

E2 =

U d U d

eklinde yazmak mmkndr. Yaltkann kalan ksmna etki eden alan iddeti ise,

E1 = E3

ekil 2.6 erisinde hava boluu bulunan bir yaltkan

Sonu olarak bolua etki eden alan iddeti, yaltkann kalan kat ksmna etki eden alan iddetinin katna eittir. Benzer olay iki elektrod arasna skca yerletirilmemi ve arada bir ksm hava boluu braklm olan dzenekler iin de geerlidir.

13

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

2.2.2 EMERKEZL SLNDRLER Merkezde bulunan bir q yknn (ekil 2.7) merkezden x mesafesi uzaklkta A yzeyinden geirdii ak younluu D ile gsterilecek olursa, bu durumda

q = D dA = Dl 2x
E= q 2lx

ekil 2.7 Emerkezli silindirler arasndaki elektrik alan

Oluan potansiyel farkn hesaplayabilmek iin elektrik alann d silindirden, i silindire kadar olan blge boyunca integrali alnrsa,
R

U = Edx
r R

U =
r

q 2lx

dx

U=

R ln 2l r

Yukardaki ifadede

q 2l

yerine Ex ifadesi konularak buradan E hesaplanacak olursa,

E=

U x ln R r

olarak bulunur. En yksek elektrik alan ierideki r silindirinin zerinde meydana gelmektedir.

Er =

U r ln R r

Eer elektrotlar arasnda farkl dielektrik katsaylara sahip yaltkanlar bulunuyorsa bu durumda elektrik alan,

D dA =

Ek 2xl

14

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

Ek =

U x k

1 r r r ln 2 + k ln 3 + k ln 4 + ... 1 r1 2 r2 3 r3

Pratik rnek: Kablo veya benzeri tasarm aamasnda yer kaygsyla d iletkenin yarapnn (R) deitirilemedii durumlarda, i iletkenin yarap deitirilerek (r) izolasyona etki edecek minimum elektrik alann (Er) oluumuna zen gsterilir. Bu aamada elektrik alannn r deikenine gre trevi alnarak sonu sfra eitlenirse,

dE r =0 dr

R (ln( ) 1) r =0 R 2 2 r ln( ) r

ropt =

R e

Birinci katmann ince bir hava boluundan olutuu bir kabloda ( 1 = 1) ve ( 2 = )

E hava =

U r

1 ln 1 +

1 1

R ln( ) r

E hava =

U R r ln( ) r

Bu sonutan da grlebilecei gibi kablolarn ierisinde kalan hava boluklarnda yaltkann kalan ksmna etki edenin kat kadar bir alan iddeti olumaktadr.

2.2.3 EMERKEZL KRELER E merkezli iki krenin merkezinde bulunan bir q yknn (ekil 2.8) merkezden x mesafesi uzaklkta A yzeyinden geirdii ak younluu D ile gsterilecek olursa, bu durumda

q = D dA = E 4x 2

ekil 2.8 Emerkezli kreler arasndaki elektrik alan

Oluan potansiyel farkn hesaplayabilmek iin elektrik alann d kreden, i kreye kadar olan blge boyunca integrali alnrsa,
R

U = Edx
r R

U =
r

q dx 4x 2

15

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

U=

q 1 1 4 r R

Yukardaki ifadede

q 4

yerine Ex 2 ifadesi yerletirilerek buradan E zlrse,

E=

U 1 1 x 2 r R

olarak bulunur. En yksek elektrik alan ierideki r yarapl krenin zerinde meydana gelmektedir.

Er =

U R r Rr

Pratik rnek: Tasarm aamasnda yer kaygsyla d iletkenin yarapnn (R) deitirilemedii durumlarda, i iletkenin yarap (r) deitirilerek minimum elektrik alann (Er) oluumuna zen gsterilir. Bu aamada elektrik alannn r deikenine gre trevi alnarak sonu sfra eitlenirse,

dE r =0 dr

R ( 2r R ) r 2 (r R) 2

ropt =

R 2

Dzlemsel plakalar

Emerkezli silindirler

Emerkezli kreler

Ex =

U x ln R r

U Ex = d
Ex: sabit

Ex =

U Rr x2 R r

Ex: ift tarafl logaritmik katta elektrik alan dz bir izgi ile gsterilir

Ex: ift tarafl logaritmik katta

elektrik alan dz bir izgi ile gsterilir

x U x = U d
lineer potansiyel deiimi

Ux =

ln R ln x U ln R ln r

tek tarafl logaritmik katta potansiyel dz bir izgi ile gsterilir

1 1 U x = x R U 1 1 r R
ift tarafl logaritmik katta potansiyel dz bir izgi ile gsterilir

Ek =

k d1 + k d 2 + ... 1 2

Ek =

U x k

1 ln r2 k r3 + ln + ... r1 2 r2

Ek =

U 1 2 1 1 x k 1 1 ( ) + k ( ) + ... 1 r1 r2 2 r2 r3

16

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

2.3 ELEKTROD SSTEMLER N YAKLAIK HESAP YNTEMLER Uygulamada kark hesaplar yerine, yaklak hesap yntemleri kullanarak eitli elektrod sistemlerinin maksimum elektrik alann hesaplamak mmkndr. Ancak bu hesaplamalar aamasnda dikkat edilmesi gereken baz noktalar bulunmaktadr: 1. Emax yarap kk olan elektrodun zerindedir. 2. Emax genel olarak yaltkan maddenin en dar olduu blgededir. 3. Emax yarap byk olan elektrodun ekline tamamen bal deildir. 2.3.1. KRE-DZLEM ELEKTROD SSTEM 1. Emax kre zerindedir. 2. Emax A noktasnda oluur. 3. D dzlemi yerine yarap a+r olan bir kre dikkate alnarak sistem e merkezli kresel elektrod sistemi eklinde dnlerek Emax hesaplanr. Ancak oluacak hatay giderebilmek amacyla k dzeltme katsays kullanlr.

Emax = k

U r1 + a , r1 a

k0.86-0.94

2.3.2. ET YARIAPLI YANYANA DURAN ELEKTRODLAR 1. Emax, A ve B noktalar arasndadr. 2. ki kre yerine A ve B noktalar arasndan geen bir dzlem ile bir kre sistemi dikkate alnarak hesap yaplabilir.

Emax = k

U / 2 r1 + a / 2 * r1 a/2

Denklem sadeletirildikten sonra,

Emax = k

U r1 + a / 2 * r1 a

2.3.3. SLNDR-DZLEM ELEKTROD SSTEM 1. Emax alan iddeti A noktasnda oluur. 2. D dzlemi yerine yarap r2=r1+a olan bir silindir alnrsa meydana gelecek olan hata k dzeltme faktryle giderilebilir.

17

2. Yksek Gerilim Tekniinde Elektriksel Alanlar

Emax = k

U !r +a$ r1 ln # 1 & " r1 %

2.3.4. YANYANA DURAN SLNDRK ELEKTROD SSTEM Paralel eksenli iki silindirik elektrod silindir-dzlem elektrod iekile evrilerek maksimum elektrik alan hesaplanabilir.

Emax = k

U !r +a / 2$ 2r1 ln # 1 & " r1 %

18

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3. GAZ YALITKANLAR
3.1 VAKUM (BOLUK) Vakum yksek gerilim tekniinde X n tpleri, kesiciler, vb. alanlarda nemli kullanm alanna sahiptir. Bir elektronun herhangi bir arpmaya maruz kalmadan hareket edebilecei ortalama uzaklk gazn basnc ile ters orantldr. 1mbarlk bir basnta bu mesafe 0.4mm olmasna karn, basncn yaklak 10-6mbar seviyesine dmesiyle birlikte, elektronlarn serbeste hareket edebilecekleri mesafe de 400mye kadar uzar ve bu durum sznt akmlarnn veya bozulmann oluumunu nemli lde engeller. Vakumun (boluk) stn zellikleri kendi kendini onarr dk dielektrik sabiti (=1) dielektrik kayplar (tan) sfra eit yanmaz delinme dayanm yksek 3.1.1 ELEKTRON EMSYONU Gaz yaltkanlarda bozulmay balatan elektronun iletken elektrottan koparlabilmesi iin balca iki teori ne srlmtr: Alan yaym: Elektronlarn temiz bir yzeyden yaym ancak 1000kV/mm veya daha yksek alan seviyelerinde mmkn olmakla birlikte, metal yzeyin przsz olmamas ve mikroskobik kntlar iermesi bu seviyeyi daha aalara ekmektedir. Yzeyin zmparalarak cilalanmas genel bir dzgnlk salamakla birlikte, ince tel eklinde yzeyde skp kalan baz partikller, yksek elektrik alana maruz kaldklarnda elektrotlar arasndaki bolua doru ekilirler ve yzey zerinde bozucu etki yaparlar. Bu tip partikl ve kntlarn (ekil 3.1) varl, uygulanan elektrik alann bu blgelerde kat artmasna neden olur. Vakumun (boluk) dezavantajlar * yksek maliyet (hava geirmemeli!) * kat yaltkana ihtiya duyar (tasarm!)

ekil 3.1 Elektrot yzeyindeki bir knt ve elektrik alann deiimi

19

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

E 0 = E
katsays byk oranda kntnn ekline bal olup, yaklak olarak

2h w

bants ile ifade edilebilir. Is yaym: Elektrodlarn stlmasyla birlikte elektron yaylm ok daha dk alan seviyelerinde gereklemeye balar. Sivri kntlarn bulunduu bir elektrod yzeyinde, akan akm ile birlikte blgesel scaklk art meydana gelir ve bu olayn sonucunda s kaynakl elektron yaym art gsterir. 3.1.2 ALAN YAYIMI SONUCU BOZULMA Vakumun (boluk) bozulmasna (delinmesine) neden olabilecek balca iki mekanizma bulunmaktadr: alan kaynakl delinmeler mikro parack temelli delinmeler

Mikron boyutlu (ekil 3.2) kntlarda elektron demeti nedeniyle bu noktalarda akm art gzlenir. Bu akma diren gsteren blgelerde akm nedeniyle s art meydana gelir ve elektron yaylm artar. Bu ani art mikro kntlarn erimesine ve metal buharnn olumasna neden olur. Bu metal buhar elektrot yzeyinde bulunan metal kntlardaki skm gaz kalntlar ile birleerek yerel blgelerde boluun delinme dayanmn nemli lde azaltr. Bu durumda iyonizasyon iin gerekli olan artlar hazrlanm olur ve dk basnl gazlarda grlen delinme mekanizmas geerlik kazanr. Scaklk art yanlzca mikro kntlarda geerli olmayp, kar blgede bulunan anotta da elektronlarn hzla arpmalar nedeniyle ar snmaya neden olurlar ( metal ve gaz buhar oluur).

ekil 3.2 Mikron boyutundaki bir knt ve kar blgesinde ar sma

20

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

Yksek katsaysna sahip uzun kntlar katod kaynakl bozulmalara neden olurken, kk katsayl ksa kntlar bozulmalarn genelde anottan balamasna neden olurlar. Delinmenin gereklemesi iin gerekli olan zaman olduka ksa olup,

t = t1 + t 2
eklinde ifade edilebilir. Bu denklemde t1 mikro kntnn snmas ve buharlamas iin gerekli zaman olup, 1ns-100ns arasnda deiim gsterir. Buharn boluu gemesi iin gerekli zaman ise

t 2 ile gsterilir ve elektrotlar aras araln (1mm-10mm) mesafesine gre 50ns-500ns arasnda
deiir. Sonu olarak delinme sresi vakum yaltkanlarda genelde 1syi amaz. Boluun delinmesine neden olabilen ikinci bir etken ise elektrodlar aras bolukta bulunan yaklak 10m apndaki mikro paracklardr. Bu paracklarn kayna ok eitli olup, retim aamasnda evrede bulunan toz partiklleri, elektrodlar ierisinde bulunan ve kuvvetli bir elektrik alan sonucu yzeye ekilen sivri yabanc maddeler, parlatma aamasnda yzeye yapan aluminyum oksit, vb. bu etkenlerden bazlardr. Gl bir elektrik alann uygulanmasyla birlikte bu paracklar 500m/slik bir hzla elektrodlara arparak yzeyde yer yer ar scak blgelerin oluumuna neden olurlar. Eer aa kan enerji yeterli olursa bu durumda parikl ve arpt elektrod yzeyi buharlaarak gaz ve metal buharnn bolua yaylmasna ve dolaysyla delinmeye sebep olurlar. Elektronlarn elektrodlar arasndaki boluu gemeden orta noktada buharlamas ya da elektrodlar arasnda birden fazla arpmalar yapmas gibi farkl ve daha karmak delinme teorileri olmakla birlikte, pratikte delinmenin belirtilen iki mekanizmann bir kombinasyonu eklinde olduu yaygn olarak gzlenmitir. Mikro partikllerin neden olduu bozulmalarn sresi (min. 1s), elektron yayml bozulmalara oranla olduka uzundur, bunun balca nedeni ise paracklarn hzlarnn elektronlara gre olduka yava olmasndan kaynaklanmaktadr. 3.1.3 ELEKTRODLARIN BOZULMAYA ETKS Vakum yaltkanlarda elektrodlarn yapld malzemenin yaltkann delinme dayanm zerinde nemli etkisi vardr, bu nedenle paslanmaz elik veya titanyum gibi sert ve zerlerinde okside bir yaltm tabakas olan metaller tercih edilirler. Elektrodlar ncelikle mikron seviyesinde cilalandktan sonra ultrasonik havuzlarda ykanarak tozdan arndrlm ortamlarda eldemeden ve tamamen iziklerden arndrlm olarak retilirler. Bunlara ek olarak yaltkan gaz (boluun) bulunduu ortam kademeli ykseltilen yksek gerilim elektrik alanna maruz braklr ve bu ilem sonucunda elektrodlarn ierisinde kalm olan yabanc partikller buharlatrlr. Bu gaz daha sonra bir pompa ile ortamdan uzaklatrlr. Genelde 2mmden kk olan boluklarda delinme elektron yaym ile gerekleir. Delinme dayanma iin gerekli alan seviyesi AC akmda

21

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

20kVrms/mm 30kVrms/mm arasnda deiim gsterir. Byk boluklarda bozulma ise genellikle mikro paracklar nedeniyle gerekleir. Bu tip bozulmalarda esas hzlandrc etken uygulanan gerilimdir ve dayanma gerilimi yaklak olarak

Vb C d eklinde ifade edilir.

Burada C deeri 30kvrms/mm civarnda olup, d mm olarak mesafeyi belirtmektedir. Darbe gerilimlerinde zaman mikro paracklarn elektrodlar aras boluu katebilmesi iin yetersiz olduundan bu tip gerilimlerde bozulmalar elektron yaym ile gereklemektedir. Ancak byk aralklarda bozulmalar yine AC gerilimlerde gzlendii ekilde olumaktadr. 2mm elektrodlar aras akla sahip sistemlerde darbe gerilimi uygulamas sonucu gzlenen bozulmalar, AC akmda olduu gibi elektron esasl olup, 30kVrms/mm 40kVrms/mm seviyesinde gereklemektedir. Ancak 2mmden byk aklklarda darbe gerilimlerinde delinme iin gerekli elektrik alan mikro paracklarn snrl hareket zaman nedeniyle 60kVrms/mm seviyelerinde gerekleir. 3.2 DK BASIN Gaz yaltkanlar molekllerin k, raydoaktif nm veya kosmik nm gibi etkenlerle iyonize olmalar nedeniyle daima serbest elektronlara sahiptirler. Elektrik alann olmad ortamlarda, elektronlar pozitif iyonlarlar birleirler, ancak elektrik alann uygulanmasyla birlikte elektronlar alan ynnde harekete geerler. Dk basnl gazlarda (1mbar) elektronlarn serbeste hareket edebilecekleri mesafe birka mm seviyesinde olup, () ile gsterilir. yonizasyon, gazlarn delinmesi iin gerekli koullarn hazrlanmasnda nemli rol oynar ve genelde serbest elektronlarn arpmas sonucu meydana gelmesine karn, dier baz d etkenler de bu konuda hzlandrc rol oynarlar. 3.2.1 ARPMA SURETYLE YONZASYON Gaz moleklnden bir elektron ayrtrlarak pozitif iyon oluturulmas olayna iyonizasyon ad verilir. yonizasyon olaynda, serbest bir elektron nrt bir gaz molekl ile arparak yeni bir elektron ve pozitif iyon oluturabilir. Alak basn altndaki 2 elektroda V gerilimi uygulanarak elektriksel alan elde edildii zaman, katoddan ayrlan elektronlar, anoda doru olan hareketleri esnasnda dier gaz molekllaeri ile arparak ivmelenirler. Ktlesi m ve etkin hz vef olan bir paracn kinetik enerjisi W =

1 2 mvef olduundan, bu parack bir atom veya molekle arpt 2

zaman, atom veya molekl iyonize edebilir (ekil 3.3). Kazanlan bu enerji elektrik alan ile doru, uygulanan basn ile ise ters orantldr. 22

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

W = eE e

E p

ekil 3.3 Elektrik alan altnda iyonizasyon olay

Serbest elektronlarn gaz atomlar ile arpmas sonucunda balca farkl durum gzlenebilir: 1. Eer paracn kinetik enerjisi, sz konusu gazn iyonizasyon enerjisine eit veya ondan bykse, arpma iyonizasyonla sonulanr, yani bir gaz atom veya moleklden, bir pozitif iyonla bir elektron meydana gelebilir. mvef2 Wi A : atom e- + A e- + A+ + eA+: pozitif atom e- : elektron 2. arpmann elastik olmas durumunda kinetik enerjisi Widen kk olan elektronlar enerjilerinin kk bir miktarn kaybederek ar gaz moleklne devrederler ve ikinci bir arpmaya kadar yeniden ivmelenirler. Uyarlm atoma arpan 2. , 3. ve dier paracklar atomu kademeli olarak iyonize edebilirler (kademeli iyonizasyon) 3. arpmann sert olmas durumunda ise elektron enerjisini kaybederek atomu uyarlm duruma sokabilir. A + e- A* + eBurada A* uyarlarak bir st enerji kademesine ykselmi atomu temsil etmektedir. Uyarlan atom sden daha ksa bir zaman dilimi ierisinde foton yayarak enerjisini kaybeder. A* A + hv Burada h Planck sabiti, v ise nmn frekansdr.

23

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3.2.2 FOTO YONZASYON Foto iyonizasyon, atom yada molekl tarafndan absorbe edilen radyasyonun, gazn iyonizasyon enerjisini amas halinde maydana gelir. Bu olayn (radyasyon emilimi) gereklemesi iin: 1. Atomun daha yksek bir enerji seviyesine uyarlmas 2. Atomun uyarm sonucu daimi emilim gerekmektedir. Uyarlm bir atomdaki elektronlar bir dk enerji halkasna geerlerse, atom radyasyon yayar. Benzer akilde atom radyasyonla uyarld zaman, elektronlar bir st enerji halkasna geer. Frekans f olan bir ma ile bir gazn iyonize olabilmesi iin

ch Wi

h: Plank sabiti (6,625.10-34Js) c: Ik hz (3.108 m/s) : Inmn dalga boyu (m) Wi: Atomun iyonizasyon enerjisi (Joule) 1 eV = 1,6.10-19 Joule

h ve c deerleri yerine konunca

1.27 *10 6 m Wi

Deneysel olarak dalga boyu 1250 A olan nmn, birok gaz iin foto-iyonizasyona sebep olduu belirlenmitir. Bu dalga uzunluu mor tesi (ultraviole) nlar blgesinde bulunmaktadr, dolaysyla grlebilir kta iyonizasyon mmkn olmamaktadr. 3.2.3 TERMK YONZASYON Bir gaz yeteri derece yksek scaklklara stld taktirde, gaz veya molekller yksek hz kazanarak arpma sonucu iyonizasyona sebebiyet verirler. Ayrca kzgn duruma gelen gazlarn (ate ve yksek basn ark) mas dolaysyla da foto iyonizasyon ile elektrikli paracklar meydana gelebilir. Termik iyonizasyonun oluabilmesi iin scaklk seviyesinin 1000 K ve yukarsnda olmas gerekir. 3.2.4. YZEYSEL YONZASYON Bir maden yzeyinden elektron koparlmasna yzeysel iyonizasyon denir. Bunun iin maden yzeyine k ii veya k enerjisi ad verilen bir enerjinin verilmesi gerekir. Bu enerji maden yzeyine, 1. Madeni stmak suretiyle 2. Maden yzeyini elektrikli paracklarla bombardman etmekle 24

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3. Maden yzeyini ksa dalga boylu nlarla bombardman etmekle 4. Kuvvetli bir d alann etkisiyle Genel olarak bir maddenin k enerjisi, bu maden buharna ait iyonizasyon enerjisinden daha kktr (W < Wi) 3.2.5 TOWNSEND BOALMA TEORS ekil 3.4de grlen (baknz: arpma suretiyle iyonizasyon) katoddan n0 adet elektron serbest kalarak anoda doru hareket ederler. Eer bir elektron ntr bir atom ile arprsa, pozitif iyon ve eoluur; bu olaya iyonize arpma ad verilmitir. Townsend teorisinde elektrik alan boyunca 1 cm hareket eden bir elektronun meydana getirdii iyonize arpmalarn (yeni elektronlarn) says ile gsterilir. arpmalar ve dolaysyla katsays gazn basncna ~p ve hareket halindeki elektronlarn enerjisine W~eE baldr. katsaysnn basn ile ters orantl olduu gz nne alnrsa W~

E p

ve dolaysyla iyonizasyonun gerekleme olasl enerjiye bal bir fonksiyon olarak

E ~ f p
eklinde hesaplanr.

Katod

Anod
ekil 3.4 Elektron oluumu

Her iki etkenin de hesaba katlmasyla parametresi

E ~ pf p

25

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

olarak bulunur. parametresi bir maksimum deere sahip olup, bu deerin altnda iyonizasyonu balatacak olan molekllerin says (ekil 3.5 a) yetersizdir. Bu deerin zerinde ise molekller aras hareket alan kstl olduu iin elektronlarn hzlanarak iyonizasyonu balatacak enerji dzeyine ulamalar glemektedir.

ekil 3.5 a. Birinci iyonizasyon katsaysnn basnca bal deiimi

ekil 3.5 b. kinci yonizasyon katsaysnn ekeltrik alan ve basnca bal deiimi

Townsend teorisindeki tek ilemi nc elektronlarn anoda varmas ve gaz molekllerinin daimi iyonizasyonu ile mmkndr. Katodu terkeden N 0 adet elektron, x mesafesi kadar yol katederse, bu durumda dx aralnda oluacak yeni elektronlar (ekil 3.4):

dN x = N x dx
olup, bu denklemin sfrdan , x mesafesine kadar (katoddan, dx tabakasna kadar) integrali alnrsa,

dN x = dx Nx

ln N x = x
N x = N 0 e x

26

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

Sonu olarak d araln geerek anoda ulaan elektronlarn says da,

N a = N 0 ed
olarak hesaplanabilir. Elektronlarn says stel bir art gsterdii iin, bu olaya elektron ad verilir. Her bir iyonizasyon olay geride pozitif bir iyon brakr. Elektronlarn hz 100mm/s olmasna karn, iyonlar yaklak 1mm/s hznda hareket ederler. oluumu sznt akmlarna sebep olmakla birlikte, dorudan delinmeye sebep olmaz. Delinmenin gerekleebilmesi iin elektron saysnn artna neden olabilecek bir eit geribesleme mekanizmasna da ihtiya vardr. Dk basnl gazlarda bu olay ikinci iyonlatrma katsays ile aklanmaktadr. Bu teoriye gre oluumu aamasnda geride kalan pozitif iyonlar (ekil 3.4) elektriksel alann etkisiyle hzlandrlarak katoda doru harekete geerler. Pozitif bir iyonun katoda arpmas sonucu, katoddan elektron koparabilme olasl olup, bu katsay elektrik alann iddetine, iyonun hzna ve katodun yapld malzemeye gre deimekle birlikte genelde yaklak olarak 0.01 deerindedir. Bu ekilde oluan elektronlara ikincil elektron ad verilir ve oluan bu elektronlar da yeni oluumlarn balatrlar. Anoda varan toplam elektron says N 0 ed ise, bu durumda arpma sonucu

N 0 e d N 0
adet yeni iyon oluur. Bu iyonlarn katoda arparak oluturaca yeni elektronlarn says ise

N 0 (ed 1)
adet olarak hesaplanr. Her bir ikincil elektronun yeni bir ve pozitif iyon oluumu balataca dnlrse bu durumda toplam elektron says

N 0 + N 0 (ed 1) + N 0 2 (ed 1) 2 + N 0 3 (ed 1) 3 + ......

olarak bulunur. ve katsaylarnn byk deerler almas durumunda ( (ed 1) 1), sonsuz sayda elektron retilecei iin, gazn yaltkanlk zellii azalacak ve sonuta delinme gerekleecektir. Ancak bu durumun gerekleebilmesi gazn belirli bir basnta elektrodlar aras belirli bir akla sahip olmas ile mmkndr.

d ln(1 + )
kincil elektronlarn olumasna yardmc olan bir dier etken de, uyarlm atom yada molekllerin yayd fotonlardr. Katoda ulaan fotonlar aynen pozitif iyonlar gibi elektron ayrtrabilirler. Elektronlar sonucu uyarlm her bir atomun foton yayaca dnlrse, bu durumda birim uzunlukta yaylan foton says katsays ile belirtilir. Bu fotonlar her ynde hareket etmelerine

27

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

karn, bunlarn yalnzca g kadar bir oran katoda varabilir. Bunlara ek olarak oluan fotonlarn bir ksm () gaz tarafndan absorbe edilir ve sonu olarak katoda varan fotonlarn says e x kadar azalr. Katoda varan fotonlarn da sadece kadarlk bir ksm elektrod yzeyinde bir elektron koparmay baarabilir. Bu ilemler sonucunda dx kalnlnda bir tabakada oluabilecek ikincil elektronlarn says:

dN = N 0 ex g e x dx
olarak bulunur. Bu denklemin katoddan anoda doru integrali alnrsa, fotonlar sonucu balangta N0 olan elektron says,

N = N0

g ( ) d (e 1)
g ifadesi ile gsterilirse, bu durumda denklem

adede ular. Burada

N = N 0 (ed 1)
eklinde ve ikincil elektronlarn oluumunda etkili olabilecek dier tm mekanizmalar da kapsayan genel hal alr. katsays deneysel olarak hesaplanmakla birlikte, genellikle gazn cinsine ve elektrodun yapld malzemeye gre (ekil 3.7) deiim gsterir.

ekil 3.6 Townsend tipi boalmalarda akmn deiimi

ekil 3.7 Delinme geriliminin katodun yapld malzemeye gre deiimi

28

3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3.2.5 PASCHEN YASASI

E Belirli bir gaz ve katod malzemesi iin = pf ve = sabit olduu durumlarda elektrik alan p
ifadesi yerine E =

U denkleminin konulmasyla, d

pd f (

U ) pd

arpmnn sabit bir deere eit olduu grlecektir. Bu durumda Ud delinme geriliminin basnca ve ayn zamanda elektrodlar aras uzakla bal olarak deiim gsterdii belirlenmitir. Paschen yasas olarak bilinen bu ifade,

U d = f ( pd )
eklinde yazlr. Bu ifade gerilimin ve pd arpmnn deiiminin logaritmik bir kada izilmesiyle Paschenerisi adn alr (ekil 3.8).

ekil 3.8 Farkl gazlar iin Paschen erisi

Minimum noktasnn solunda kalan ksmda elektron saysnn az olmas nedeniyle arpma suretiyle iyonizasyon olaynn gereklemesi glemektedir. Benzer ekilde minimum noktasnn sa tarafnda bulunan blgede ok sayda arpma olmakta birlikte elektronlar yeterince hz kazanamadklar iin iyonizasyon olay nadiren gereklemektedir. Paschen erisi genellikle dk basnlarda, maksimum 1atm * 5mmlik arpma kadar geerli olmaktadr. Daha byk basnlarda veya mesafelerde delinme mekanizmas deimekte ve dolaysyla Paschen yasas da geerliliini yitirmektedir. Bu yasa sadece gazlarn delinmesini belirlemekle snrl kalmayp, ayn zamanda kat malzemelerin ierisinde bulunan boluklarn delinme gerilimlerinin hesaplanmasnda da yardmc olmaktadr. 29