Türk Tarihi Açıköğretim Taşağıl VD

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2288 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1285
ORTA ASYA TRK TARH
Yazarlar Prof.Dr. Ahmet TAAIL (nite 1-4) Yrd.Do.Dr. M. Bilal ELK (nite 5) Dr. lyas KAMALOV (nite 6) Prof.Dr. smail AKA (nite 7) Prof.Dr. Mehmet ALPARGU (nite 8) Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE (nite 9, 10)
Editr Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun en Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlu r.Gr. zlem Doruk Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Orta Asya Trk Tarihi ISBN 978-975-06-0962-6
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Trk Tarihinin Balangc........................................................

TRK TARHNN GENEL ZELLKLER..................................................... Trk Ad Hakknda ....................................................................................... Trkiye ve Trk Yurdu................................................................................. ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439) ............................... kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri ....................................... Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap .............................................................. AK HUN DEVLET (367-558) ...................................................................... TABGA DEVLET (385-550) ...................................................................... GK-TRK DEVLETLER ............................................................................ I. Gk-Trk Devleti (552-582) .................................................................... Dou Gk-Trk Devleti (582-630) .............................................................. Bat Gk-Trk Devleti (582-630) ................................................................ Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681) ......................................................... II. Gk-Trk Devleti (682 -745) .................................................................. Gk-Trklerin Sosyal Yaps ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 4 5 6 7 8 8 9 10 10 12 13 14 14 16 18 19 20 20 21
1. NTE
Uygur Kaanl........................................................................ 22
BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR................................................. UYGUR KAANLIININ YKSEL .......................................................... Bayan or Kaan (747-759) ......................................................................... Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul ....................................... Tun Baga Tarkan (779-789).......................................................................... Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi ..................................................... DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILII ........................................................ Kansu (840-1226) ve Bebalk Uygurlar (840-1368) .................................. UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER ..................................................... UYGUR MEDENYET ................................................................................. Edebiyat ve Sanat .......................................................................................... Mimari Eserler................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 23 25 25 27 28 30 31 31 32 34 34 36 39 40 41 41 41
2. NTE
Trk Boylar ............................................................................. 42

TLES BOYLARI ........................................................................................... KIRGIZLAR (M.. 202-M.S. 960) .................................................................. TRGLER (634-766) ................................................................................... Sar Trgi Devleti (690-712) ........................................................................ 43 44 47 48
3. NTE
iv
indekiler
Kara Trgi Devleti (716-739) ...................................................................... KARLUKLAR (627-1212)................................................................................ OUZLAR (766-1000) ................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
48 48 52 55 56 57 58 58 58
4. NTE
Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar...................... 60

AVRUPA HUNLARI (374-469)....................................................................... AVARLAR (558-805) ...................................................................................... SABARLAR (469-576)..................................................................................... HAZARLAR (626-1000).................................................................................. Hazar-Arap Mnasebetleri ........................................................................... Hazar-Rus likileri ........................................................................................ Hazar-Macar Mnasebetleri .......................................................................... Hazarlarda Din .............................................................................................. TL BULGAR DEVLET (680-1391) .............................................................. TUNA BULGAR DEVLET (679-869) ............................................................ PEENEKLER (860-1091) .............................................................................. UZLAR (860-1068) ......................................................................................... KUMAN-KIPAKLAR (1000-1303) ................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 61 63 65 66 67 68 68 69 69 70 72 73 73 76 77 78 78 79
5. NTE
Mool stilas Zamannda Trkistan ...................................... 80

CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN.................................................... MOOL MPARATORLUU (1206-1259) .................................................... Bir Lider Douyor ......................................................................................... Kaan Cengiz................................................................................................. Seferler ........................................................................................................... in Seferi ....................................................................................................... Dou Trkistan Seferi ................................................................................... Harezm Seferi ................................................................................................ Cengiz Kaandan Sonra Mool mparatorluu .......................................... Moollarda Devlet Ynetimi......................................................................... Gndelik Yaam............................................................................................ Yasa................................................................................................................ Yam (Posta) Sistemi ...................................................................................... Pax-Mongolica ............................................................................................... Mool mparatorluunda Trkler................................................................ HAREZMAHLAR (1097-1231) ...................................................................... Tekilat........................................................................................................... Devlet Ynetimi ............................................................................................ Asker Tekilat ............................................................................................... 81 82 82 83 83 83 83 84 86 87 88 89 89 90 90 91 94 94 94
indekiler
Sosyal ve ktisad Hayat................................................................................ AATAY HANLII (1227-1370)................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
94 95 99 100 101 102 102 103
Altn Orda ve Ardl Hanlklar................................................ 104

ALTIN ORDA DEVLET................................................................................. ALTIN ORDADA TEKLAT VE UYGARLIK ............................................... Tekilat........................................................................................................... ehircilik, Ticaret ve lim .............................................................................. KAZAN HANLII (1437-1552)...................................................................... Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisad Hayat ................................................ ASTRAHAN HANLII (1466-1556) ............................................................... KASIM HANLII (1455-1681) ....................................................................... SBR HANLII (1468-1607) ......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 105 110 110 110 112 114 115 116 117 118 119 120 121 121 122
6. NTE
Timur ve Timurlular ............................................................... 124

TMUR (1370-1405) ....................................................................................... TMURLULAR ................................................................................................. ahruh (1405-1447) ....................................................................................... Ulu Beg (1447-1449) ................................................................................... Abdlltif (1449-1450)................................................................................... Abdullah (1450-1451).................................................................................... Eb Said (1451-1469) .................................................................................... Hseyin Baykara (1469-1506)....................................................................... TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK .................................. mar Faaliyetleri............................................................................................. Ticari Faaliyetler ............................................................................................ Edebiyat ......................................................................................................... Resim ve Ssleme.......................................................................................... Musiki............................................................................................................. HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858)............................. Babr ve mparatorluun Kuruluu ............................................................. Ykseli Dnemi ........................................................................................... Zayflama ve k Devri ............................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 125 129 129 131 132 132 132 133 134 134 134 135 136 136 137 137 139 141 142 144 145 146 147
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Trkistan Hanlklar................................................................. 148

ZBEK HANLIKLARI .................................................................................... zbeklerin Ortaya k ve ibanler Dnemi ........................................... Mvernnehrde zbekler .......................................................................... Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl.......................................... Mangt Hanedan ve Cengizli Geleneinin Deimesi................................ Harezm ve Hive Hanl ............................................................................... Ferganada Hokand Hanl.......................................................................... DOU TRKSTAN HANLIKLARI................................................................ Yarkend (Saidiye) Hanl ............................................................................ Kagar Emirlii .............................................................................................. DET- KIPAK VE KAZAK HANLII ......................................................... Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile likileri................................. DEVLET TEKLATI VE KLTR ................................................................. Nfus, Yerleme ve ehir ............................................................................. Hanlk ve Saray Tekilat .............................................................................. Ynetim Sistemi............................................................................................. Askeri Yap .................................................................................................... ktisadi ve Mali Durum ................................................................................. Eitim, Kltr ve Sanat ................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 149 149 149 150 150 151 152 153 153 154 155 156 157 157 159 159 161 161 162 164 165 166 166 167 167
9. NTE
Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri ..................................... 168

TATAR UYANII............................................................................................ Tatar Uyannn Kkleri ............................................................................... Tatarlarda Din Reform Hareketi ................................................................. CEDTLK HAREKET ................................................................................ smail Gaspralnn Reform Program ......................................................... Usl-i Cedit Mektepleri ................................................................................ Ortak Bir Trk Dili Oluturulmas .............................................................. Kadnlarn zgrletirilmesi ......................................................................... Milli ve Siyasi Bilinlenme .......................................................................... KAFKASYADA YENLEME ........................................................................ Kafkasyada Rus Yaylmas ve Etkileri ......................................................... Azerbaycanda Deime ve Dnm ......................................................... KAZAK MODERNLEMES .......................................................................... TRKSTANDA CEDTLK ...................................................................... arlk Ynetimi ve Etkileri ........................................................................... Trkistanda Cedit Hareketi .......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 169 169 171 172 172 173 173 174 174 176 176 177 178 180 180 183 186 188 189 189 190
indekiler
vii
Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192

TRKYE VE ORTA ASYA ............................................................................ BOLEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928 ................................. Sovyetlere Kar Direni: Basmaclk Hareketi ............................................ Sultan Galiyev ve Milli Komnistler............................................................. SOVYETLETRME SYASET ...................................................................... Sovyetlerin Milliyetler Politikas ................................................................... Kazakistana Rus Gmenlerin Yerletirilmesi ............................................ Sovyetlerin ktisat Siyaseti............................................................................. Din Kartl ve Ateizm................................................................................ Kadn Dntrme Siyaseti ......................................................................... Sovyetlerin Dil Siyaseti.................................................................................. Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl............................................................ Stalin Sonras Gelimeler ve Sovyetlerin k........................................ BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET MRASI ....................... Kltr Deimeleri ........................................................................................ Devam Eden Alkanlklar ........................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 193 194 197 199 200 200 201 201 202 202 203 204 205 206 206 208 210 211 212 212 213
10. NTE
viii
nsz
nsz
Orta Asya Trk tarihi esas olarak Trkistan Trklerinin ve onlarn uzantlar olan halklarn tarihlerini iermekte olup Genel Trk Tarihi alanyla byk lde rtmektedir. ok geni bir corafyay ve zaman dilimini kapsayan bu tarih, ana blmde incelenebilir. 1. slam ncesi Trk Tarihi: Trklerin ilk ortaya kt zamanlardan balayp Hun, Gk-Trk, Uygur devletleri, Orta Asyada devlet kurmu dier Trk boylar ile Karadenizin kuzeyinde hkm srm olan Avrupa Hunlar, Bulgarlar, Peenekler, Ouzlar, Hazarlar ve Kpaklarn tarihi bu ereveye dhildir. 2. XIII-XIX. Yzyllar Arasnda Orta Asya Trk Tarihi: Harezmahlar, Mool mparatorluu, aatay Hanl, Altn Orda ve ardl devletler, Timurlular ve Trkistan Hanlklarnn tarihi orta dnemi oluturmaktadr. 3. XIX. Yzyldan Gnmze Trk Dnyas Tarihi. Bat ve Dou Trkistanda yaayan zbek, Kazak, Trkmen, Krgz, Karakalpak ve Uygur Trklerinden baka, dilUral blgesinde yaayan Tatar ve Bakurtlarn, Krm Tatarlarnn, Sibiryada yaayan Trk topluluklarnn ve Kafkasya Trklerinin yakna tarihlerini ve gnmzdeki durumlarn iermektedir. arlk Rusyas ve Sovyet dnemleri ile bamszlk sonras gelimeler bu alanda incelenmektedir. Orta Asya Trk tarihi hem Trkiye hem de Orta Asya, dil-Ural ve Kafkasya Trklerinin ortak hafzalarn, geleneklerini ve medeniyetini, davran tarzlarnn altnda yatan kltr bilmek asndan nemlidir. Ortak bir almann rn olan bu kitapta Orta Asya Trk tarihi btn ynleriyle incelenmeye alld. slam ncesi Trk tarihi, bu alanda deerli almalar olan Ahmet Taal; Timur ve Timurlular, bu konunun stad smail Aka; Hindistan Timurlular Ahmet Kanldere; Mool mparatorluu dneminde Trkistan, Harezmahlar ve aatay Hanl M. Bilal elik; Altn Orda ve ardl devletler ise lyas Kamalov tarafndan kaleme alnd. Timurlulardan sonra Bat Trkistanda hkm sren ibanler, Buhara, Hive ve Hokand Hanlklar, Kazak Hanl ile Dou Trkistanda kurulan Yarkend Hanl ve Kagar Emirlii bu konularn uzman Mehmet Alpargu tarafndan yazld. Trkistann yakn dnem tarihine ve son 20 ylda ortaya kan gelimelere de yer ayrld. Rusya Trklerinin fikir tarihi ile arlk ve Sovyet egemenliinde yaayan Trkistanllarn muhatap olduklar tesirler Ahmet Kanldere tarafndan ele alnd. Kitapta olabildiince zl bilgiler verilmeye ve zellikle kltr tarihi zerinde durulmaya alld. Ama yine de siyasi tarih arlkl, zor ve youn ksmlar olduunun farkndayz. renmeyi daha cazip ve aktif hle getirecei dncesiyle, mmkn olduunca harita ve resimlere yer verildi ve bunlarn yanlarna ayrntl aklamalar koyuldu. Kitabn ksa zamanda hazrlanm olmasnn ortaya karaca muhtemel noksanlarn ileride yaplacak basklarda tamamlanmas umulmaktadr. Youn bir almayla kitabn en gzel bir ekilde hazrlanmas iin titizlik gsteren deerli meslektalarma samimi teekkrlerimi sunarm. Editr Prof.Dr. Ahmet Kanldere
1
indekiler
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk tarihinin genel zelliklerini aklayabilecek; Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin Trk tarihindeki yerini deerlendirebilecek; inde kurulan Tabga Devletinin tarih srecini tanmlayabilecek; I. Gk-Trk Devletinin ortaya kn ve tarih nemini aklayabilecek; II. Gk-Trk Devletinin tarih srecini deerlendirebilecek; Gk-Trklerin sosyal yapsn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Tarihinin Balangc Byk Hun mparatorluu Gk-Trk Devletleri Ak Hunlar Tabgalar
Orta Asya Trk Tarihi
Trk Tarihinin Balangc
TRK TARHNN GENEL ZELLKLER ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439) AK HUN DEVLET (367-557) TABGA DEVLET (385-550) GK-TRK DEVLETLER
Trk Tarihinin Balangc

TRK TARHNN GENEL ZELLKLER
Avrasyann geni bozkrlar tarihin ilk devirlerinden itibaren Trk kkenli halklara yurtluk etmitir. Bu sebepten slam ncesi Trk tarihi sadece Orta Asyada deil, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde, hatta Macaristan ovalarna uzanan geni sahada da gereklemitir. Milyonlarca kilometre karelik bu alanlar corafi olarak aa yukar ayn iklim zelliklerini gstermektedir. Trk tarihinin bilinen en eski devirlerinden XI. yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolistann dousundaki Kerulen Irmandan Tuna boylarna kadar ok geni bir alanda hareket etmilerdir. Nitekim bu geni alanda sz konusu halklarn (boylarn) izlerini takip etmek, bir bakma erken dnem Trk tarihini aydnla kavuturmaktr. Ancak, kaynaklarn ou Trk dilinde deil, komu milletlerin dillerinde (in, Fars, Arap, Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazlmtr. Bu durum Eski Trk tarihini aratrmay zorlatrmaktadr. Ancak, sz konusu alann tamamnda eski Trk dilinin yadigrlar bulunmaktadr; runik alfabe de denen bu oyma yaz ounlukla talarn stne kaznmtr. Eski Trk topluluklarnn su kaynaklar (rmak, gl vs.) ve yaylak-klak hayat zerinde kurulu bir sistemleri vard. Bu her boyun kendi insan topluluu ve ekonomisinin temel dayana olan hayvanlaryla birlikte yaad belirli bir alan olduu anlamna gelmektedir. Aslnda, genel bir bakla burada sz konusu edilmesi gereken iki nemli zellik ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi Trk gleridir. Bu normal bir yaylak klak hayat deil, eitli nedenlerle yaadklar blgeyi kitleler halinde terk ederek, ok uzun mesafeler kat etmek suretiyle bir baka alana gitmeleridir. Bunlar ok nemli tarihi sonular dourmutur. Siyasi ve ekonomik olmak zere glerin iki temel sebebi vardr. Ekonomik sebep denince zellikle nfusun artmas nedeniyle otlaklarn yetersiz kalmas, kuraklk veya ar k artlar yznden ktlk kmas ve baka etkenler gsterilebilir. Siyasi sebebe gelince zellikle in, Hsien-pi ve Mool gibi kavimlerin basksyla yerlerini terk edip baka sahalara gitmeleridir. kinci karakteristik zellik ise Eski Trk toplumunun sosyal yapsdr. Bu sosyal yapy aileden (ogu) balayarak, urug-boy, bodun eklinde birbirinin iine geen halkalar eklinde belirtmek mmkndr. Bu sosyal sistem halkalar iinde boy birimi n plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellik olarak tad sosyal dayanma ve dinamizm, bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getirmi ve ok uzun mesafeleri etin mcadelelerle amalarn salamtr.
Tarihte Trk adyla anlan ilk devlet 552 ylnda bugnk Moolistan topraklarnda kuruldu. Devletin ad Orhun yaztlarnda Trk ve Trk ekillerinde kaydedilmitir. Bylece Trk ad ilk defa resmi bir kimlik kazanmtr.
Byle bir sistemle zaman (derinlik) ve mekn (genilik) denkleminde Trk boylar Avrasya bozkrlarnda kendilerini gsterme frsat buldular. zellikle kendilerine elverili alanlarda hayvanclkla uraarak (bozkr ekonomisi) hayatlarn srdrrken kendi aralarnda siyasi birlikler oluturdular. Bu siyasi birliklerin bazlar imparatorluk seviyesine ykseldiler. Asya Hun mparatorluu bu alanda ilk rnektir. Hunlarn yklmasndan sonra Orta Asyada egemenlik Tunguz ve Mool kkenli (Juan-juan) topluluklara geti. Ama bu esnada blgeden ine g edenler, Kuzey inde kk apta Hun ve Tabga devletlerini kurdular. Bat ynnde g edenler, Bat Trkistan ve Afganistanda Ak Hun, Orta ve Dou Avrupada Avrupa Hun devletlerini kurdular (IV. yzyldan sonra). 552 ylnda Juan-juan hkimiyetine son veren Gk-Trkler, tarihte Trk adyla tannan ilk devleti kurarlarken ksa srede Orta Asyann tamamna hkim oldular. Bu yeni sosyal ve siyasi sistem iinde ortaya kan urug, boy, bodunlar toplam X. yzyln ikinci yarsnda Seluklularn ortaya kna kadar srd. Gk-Trkler zamannda kurumsallam bir bozkr devleti aka grlmektedir. Ayrca bu dnemde Trk dili Yenisey ve Orhun rma kylar bata olmak zere blgenin birok yerinde talar zerinde kaznarak ilk rneklerini veriyordu. Sosyal, kltrel ve devlet tekilat bakmndan Gk-Trk Devleti btn Trk tarihi iinde model devlet olarak kabul edilmelidir. Uygur, Karahanl, Gazneli, Seluklu ve Osmanl devletleri bu model zerinde ykselmilerdir. Ayn modeli Avrupaya tayan Avarlar, 558-805 yllar arasnda nce bir imparatorluk kurdular, daha sonra Orta Avrupada derin etkiler braktlar. Attila Hunlarnn kalntlar ile karan Ogurlar, Bulgarlar meydana getirdiler. Byk Bulgarya Devletinin yklmasndan sonra Tuna, til (Volga) ve Kafkaslarda ayr Bulgar topluluu dodu. Bir ksm Hristiyan, dier bir ksm slam dinlerine girdiler. Bu arada zellikle vurgulanmas gereken bir baka Trk kkenli topluluk ise, Sabarlardr. Onlar Bat Sibiryadan kopup gelerek Kafkaslarda yaklak bir yzyl hkim oldular. Bizans kaynaklarnda, Sabarlarn teknolojik bakmdan gelimi olduklarndan bahsedilmektedir. Ayrca 520li yllarda ncilin Trkeye tercme edildii bile rivayet edilmektedir. yz yllk bir mre sahip Hazar Kaanl, farkl dinlere tand geni hogr ile tannmtr. Hazarlar zamann iki byk imparatorluu olan Bizans ve slam (Emevi ve Abbasi) imparatorluklarn Kafkaslarda baar ile durdurmulard. 860larda Peenekler, yzyl sonra Uzlar (Ouzlar), devamnda da Kuman-Kpaklar, Orta Asyann bozkrlarndan koparak Dou Avrupa ve Balkanlara gelerek nemli tarihi roller oynadlar. Asya Hunlarnn sonunda olduu gibi Gk-Trk ve Uygur dnemlerinde de ok sayda Trk kkenli topluluk Kuzey in ynne doru g etmitir. Gittikleri yerlerde (Kansu ve Ordos) nceleri kk devletler kurdularsa da 50-100 yllk bir srete asimile olarak inliletiler. Ancak, bu blgelerde gnmze kadar onlardan kalan baz unsurlar vardr.
Trk Ad Hakknda
lkalardan itibaren Trklerin ok sayda milletle temas etmeleri sonucunda Trk ad farkl milletlerin kaynaklarnda eitli ekillerde kaydedilmitir. Trk ad 542 ylnda tarih sahnesinde yer alan, Gk-Trk (Kk-Trk) Devletiyle resm bir kimlik kazanmtr. Aslnda bu devletin ad Gk-Trk deil, Trk idi ve bazen iki heceli Trk eklinde yazlyordu. XIX. yzyln sonunda baz Trkologlarn kabul ettii biimiyle Gk-Trk kullanm yaygnlamtr.
1. nite - Trk Tarihinin Balangc
Trk adnn nasl olup da yaygnlaarak gnmze ulatn da ksaca aklamak gerekir. Moolistanda kurulan Trk adl devlet, ksa zamanda btn Orta Asyay, Kuzey ini, hatta Tibeti hkimiyeti altna ald. Arkasndan Koreden Karadenize kadar Kafkaslarn kuzeyi, hatta Kuzey Afganistan kendine balad. Bylece hem dou (in, Tibet, Kore) hem de bat kaynaklarnda (Bizans) Trk Devleti adyla geni yer edindii gibi Orta Asya Trkiye olarak anlmaya balad. Bamszl yaklak iki yz yl sren Trk (Gk-Trk) Devleti, 745 ylnda yklarak tarih sahnesinden ekildi. Devletin topraklarnn dou kanadnda Uygur Devleti, Dokuz Ouz boylarnn zerinde hkim olarak idareyi srdrd. Bat Gk-Trk topraklarnda ise nce eitli boy federasyonlar Trgi (Trki/Trkler) adn alarak varlklarn devam ettirdiler. 766 tarihinde Trgi siyasi birlii ortadan kalknca Ouzlar (kabileler) olarak Tanr Dalar, u ve Yedisu havzasndan Sr Derya (Seyhun) boyu zerinden Manglaka ve hatta tile kadar dank halde yaadlar. Ouz ad bu dnemde n plana ksa da Trk kimliklerinden dolay slam kaynaklarnda Trkmen, Rus kaynaklarnda Tork adyla anlmaya baladlar. Bundan sonra kurulacak olan Seluklu Devleti bata olmak zere dier btn Mslman Trk devletleri farkl adlarla adlandrlsalar da kimlik zelliklerini korudular. Osmanl mparatorluu ktada yayldnda Batllar tarafndan Trk Devleti adyla bahsediliyordu. Ayn ekilde nce Msr, sonra Anadolu Trkiye olarak adlandrld. Bylesine zengin ve geni bir tarihe sahip olan Trklerin, ayrca ok eski bir millet oluu tarihileri Trk adn ok eski tarih kaynaklarda aramaya sevk etmitir. Herodotosun M.. V. yzylda dou kavimleri arasnda zikrettii Targitalarn Trk isminin ilk ekli olabilecei ileri srlmtr. skit topraklarnda oturduklar sylenen Tyrkaeler, Tevratta ad geen Yafesin torunu Togharma, eski Hind kaynaklarnda bildirilen Turukhalar, Thraklar ve hatta Troyallarn Trk adn ilk defa tayan kavimler olduklar sanlmlardr. slm kaynaklarnda bildirilen ran Zend-Avesta rivayetleri ierisinde hkmdar Feridunun olu Turac (Tur-Turan) ve Yafesin torunu Trkten treyen neslin de Trk adn ilk tayan kavim olduu dnlmtr. Dier yandan o dnemlerde ran-Turan mcadelelerinde zikredilen Afrasyabn (Tonga Alp Er) bir Trk babuu olduu tahmin edilmektedir. Trkede cins ismi olarak eskiden beri mevcut olduu bilinen Trk kelimesinin Altayl (Seyhun nehri kuzeyi) kavimleri ifade etmek zere 420 tarihli bir Pers metninde ve daha sonra yine 515 hadiseleri dolaysyla Trk Hun (kuvvetli Hun) tabirinde kullanld bilinmektedir. Trk adna kaynaklarda eitli anlamlar verilmesine ramen, g anlamna geldii anlalmtr. Resm devlet ad olarak ilk defa Gk-Trk Devleti tarafndan kullanlan Trk kelimesinin bundan nce Trk veya Trk ekilleriyle kullanld ve daha sonra Trk haline dnt kabul edilmektedir.
Ouz: Kabileler anlamna gelen Ouz ad Bat GkTrk geleneinin devam olmas sebebiyle Ruslarca Tork ve Araplarca Trkmen eklinde kullanlmtr.
Trkiye ve Trk Yurdu

Trkiye tabiri ise daha VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya iin kullanlyordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllarda Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan sahaya da Trkiye adn vermilerdi. XI-XII. yzyllarda Msr ve Suriyeye Trkiye denirdi. Anadolu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak tannmaya balamtr. Gnmzde Balkanlardan in Seddine kadar uzanan ok geni bir sahada yaayan Trklere alar boyu phesiz birok blge yurtluk yapmtr. Bunun gnmzde saha adlar olarak yansmalar doudan batya yledir: Yakutistan, Gney
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Orta Asya Trk Tarihi DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sibirya-Altaylar, Moolistan, Kansu-Ordos, Dou Trkistan, Bat Trkistan, Kuzey S O R U Afganistan, Horasan, Kafkaslar ve Azerbaycan, Musul-Kerkk, Halep civar, Anadolu, Balkanlar, Krm ve Kazan. Saydmz blgelerdeki Trkler, binlerce yln hadiseleri neticesinde gnmzde hl sz konusu blgelerde varlklarn devam DKKAT ettirme baarsn gstermektedirler. Genel olarak Orta Asya drt bin yl, Anadolu bin yl Trklere vatan vazifesi grSIRA SZDE mekle beraber en eski Trk ana yurdu zerinde eitli aratrmalar yaplmtr. Yaznn mevcut olmad zamanlarda arkeolojik ve antropolojik aratrmalar bilim adamlarna yn vermektedir. Dolaysyla yaplan arkeolojik kaz neticeleri TrkleAMALARIMIZ rin en eski ana yurdu konusunda baz ipularn ortaya karmtr. Trk adnnKanlam ve Trkiye tabirinin deiik dnemlerdeki kullanm hakknda bra T A P him Kafesolunun Trk Milli Kltr (stanbul, 1997) kitabnda ayrntl bilgiler bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439)

Trklerin kurduu ilk devlet olan Asya Hun mparatorluu ayn zamanda Orta Asya tarih sahnesinin ilk byk imparatorluudur. Hunlarn tarih sahnesine klarNTERNET nn kesin tarihi belli olmamakla birlikte, efsanevi in kaytlarnda M.. 2255lere kadar gtrlmektedir. Bu dnemde Hunlarn ad kaynaklarda farkl ekillerle yazlmtr. in kaynaklarnda, deiik isimlerle geen Hunlar, M.. 318 ylnda bir anlama dolaysyla Hun adnn en ok bilinen Hsiung-nu ekli ilk defa kullanlm ve bu durum bir daha deimemitir. Hsiung-nu kelimesinin Hun adnn tam karl olduu ise M.S. 311 tarihli Soda bir metinden anlalmtr. Pek ak olmamakla birlikte, Hunlarn atalarna dair baz belgeler mevcuttur. Kaplumbaa kabuklar ve kemikler zerine yazlan sz konusu yazlarda Hunlarn atalarnn indeki hanedanlarla ilikilerine yer verilmektedir. Daha sonraki devirlerde de grld gibi, Ordos ve Kansu blgeleri arasndaki alan, Hunlarn atalarnn ine akn yoludur. Bu aknlar neticesinde indeki aa saban kullanan ve gelimemi Lung-shan kltrnn yerine Yang-shao kltr ortaya kmtr. Yangshao kltr demirin kullanm, atn evcilletirilmesi, gk klt gibi zellikleri dolaysyla bozkr zellikleri tamaktadr. Bu kltrn siyasi sahnede temsilcisi Chou (M.. 1122-255) Devletidir. Bozkr zellikleri tayan bu devlet zamanla inlilemitir. Dier taraftan in zerine dzenlenen Hun aknlar asrlarca durmak bilmemi, bu aknlar durdurmak iin M.. 780li yllarda in Seddinin ilk temelleri atlmtr. Hunlarla savalarda baarl olamayan inliler, yz yl sren bir askeri reform yapmlar, ordularn Hun tarznda tekilatlandrarak, eiterek ve silahlandrarak onlar durdurmaya almlardr. Nihayet, Chin hanedannn imparatoru byk bir imar faaliyetine girierek M.. 247-221 yllar arasnda in Seddinin inasn tamamlamtr. Ad bilinen ilk Hun hkmdar (an-y) Tou-mandr (M.. 221-209). Onun vaktinde inliler Hunlar yenerek Kuzeybat inden karmlardr. Bu durum Orhun, Selenga, Onon ve Ongin gibi rmaklarn havzalarnda, yani tken ve Moolistan corafyasnda Hunlarn nfus olarak glenmelerine sebep olmu, gelecekteki byk imparatorluun temeli atlmtr. Babas ve vey annesinin entrikalarna ramen kendisine kurulan tuzaklardan kurtulan Mo-tu (Mete/Bahadr), M.. 209da Hun tahtna km, nce douda kendini tehdit eden Tung-hular, daha sonra gneydeki Ye-chihlar yenerek rakipsiz olduunu gstermitir. Akabinde Kuzeybat indeki atalarnn eski toprak-
TELEVZYON
NTERNET
Trklerin kurduu ilk devlet olan Asya Hun mparatorluu ayn zamanda Orta Asya tarih sahnesinin ilk byk imparatorluudur. Hunlarn tarih sahnesine kesin klarnn tarihi belli olmamakla birlikte, efsaneyle kark yazlan in kaytlarnda M.. 2255lere kadar gtrlmektedir.
larn alarak devletini zellikle ekonomik adan glendirmitir. Bunun yannda Orta Asyada Krgzlar ve Ting-lingler gibi 26 boy ve devletii kendine balayarak devletini geni bir imparatorluk haline getirmitir. M.. 199 ylnda kendisinden en az drt kat byk orduya sahip in imparatorunu kuatarak, ona byk bir tehlike yaatmtr. Devletin snrlar Koreden Aral Glne, Baykal Glnden in Seddine ve Dou Trkistan iine alacak ekilde genilemitir. Tamamn igal edecek gc olduu halde ini ele geirmemi, ancak kendi ekonomisini glendirmek maksadyla ini vergiye balamtr. Orta Asyann en byk imparatorluu haline gelen Asya Hun mparatorluunun bu gl durumu M.. 174 ylnda Metenin lmnden sonra olu Chi-y (M.. 174-160) zamannda da devam etmitir. Onun olu Chn-chen (M.. 160126) dneminin ilk yirmi ylnda Hun stnl srm, ancak daha sonra onun ve dier devlet adamlarnn baarsz ynetimi yznden lkede huzursuzluklar ba gstermitir. Buna inlilerin entrikalar da eklenince sava meydanlarnda yenilgiler birbirini takip etmitir. Bu arada inliler Bat Trkistann dier halklaryla (Ye-chihlar, Wu-sunlar) temasa gemiler ve Hunlara kar ittifak yapmlard. ine kar askeri stnlklerini M.. 119 ylnda bir savata kaybeden Hunlarn mcadelesi durmad; M.. 56 ylna kadar bamszlklarn korudular. Darda inlilere kar savatklar gibi, lke iinde de onlarn mttefikleri olan Wu-huanlar, Hsien-piler, Ting-lingler ve Wu-sunlarla mcadele ediyorlard. M.. 56 ylnda tahta kan Hun hkmdar Ho-han-ye, lkesi iin tek kurtulu aresinin indeki Han hanedanna balanmak olduu dncesini tadn devlet meclisinde syleyince byk bir tartma kt. Bamszlk taraftarlar davalarn kaybedince hkmdarn kardei Chih-chi liderliinde Bat Trkistana g ettiler. Burada yerleerek ayr bir devlet kurdular ve M.. 36da zerlerine gnderilen kalabalk in ordusuna kahramanca direndilerse de, malup olarak yok edildiler. Douda kalan Hunlar ise inin siyasi stnln tanyarak varlklarn srdryorlard. M.. 8 ylnda Hun tahtna geen Wu-chu-liou, ine olan siyasi bamlla son verdi. Devleti eski gcne kavuturma ynnde nemli admlar att. Kuzey ini yerle bir eden aknlar dzenledi. Onun M.S. 13te lm zerine baa geen kardei ve dier hkmdarlar devrinde de gl durum devam etti. Ancak, M.S. 46 ylnda Hun lkesinde byk bir ktlk knca devlet yeniden zayflamaya yz tuttu. Hun hkmdar ekonomik destek iin inlilerle anlamak zorunda kald. Wu-sunlarla inliler ortak harekt yapnca Hun lkesi karkla srklendi ve M.S. 48 ylnda kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrld. Asya Hun hkmdar Mo-tu (Mete) devrinde devletin snrlar nerelere ulamtr? SIRA SZDE
DNE M ine balanmay reddeden Kuzey Hun Devleti, bamsz bir ekildeL varln srdryordu. Ancak, kan ktlklar yznden Kuzey Hunlar ekonomik zorluklarla S O R U kar karya kaldlar. Bunu bazen ine kar aknlar dzenleyerek zmlemeye altlar. Hkmdarlar Wu-ta any, M.S. 52de bir ara inin himayesini kabul etti ise de, kendisinden sonra gelenler durumu toparladlar. Maverannehire kadar seDKKAT fer dzenleyerek glerini ayakta tuttular; Semerkand kralnn olunu rehin almay baardlar. Arkasndan indeki Han mparatorluuna kar harekete getiler. Onlarn aknlar karsnda bir ey yapamayan inliler bar istemek SIRA SZDEkaldlar. zorunda inliler, Kuzey Hunlarn sava meydanlarnda yenemeyince doudaki Hsienpileri ve Ting-lingleri ayaklandrdlar. Zor durumda kalan Kuzey Hunlarnn h-
M.. 56 ylnda baa geen Hun hkmdar Ho-hanyenin, devlet toplantsnda lkesindeki kt durumdan kurtulmak iin tek arenin indeki Han hanedanna balanmak olduunu dile getirmesi zerine byk bir tartma ortaya kt. Bamszlk taraftarlar, Chih-chi liderliinde Bat Trkistana g ederek orada ayr bir devlet kurdularsa da, zerlerine gnderilen kalabalk in ordusu karsnda yenildiler ve tarih sahnesinden ekildiler (M.. 36).
kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
kmdar sava meydannda lnce 58den fazla kabile ine snarak onlara itaat etti. M.S. 73ten sonra inliler ve Gney Hunlar ortaklaa Kuzey Hunlarna saldrp bozguna urattlar. Bylece ken Kuzey Hun Devleti M.S. 93 ylnda tamamen tarihe kart. Halknn ounluu batya doru kayarken, onlarn topraklarn doudan gelen Hsien-piler igal etti. M.S. 48de ine balanan Gney Hun Devleti, ilk zamanlarnda silik bir vaziyette idi. inliler daha ok Kuzey Hunlar ile urat iin arada kalmlar ve inlilerle ibirlii yapmlard. Kuzeydeki devlet yklnca seslerini duyurmaya baladlar. ine kar baz aknlar dzenleseler de genelde onlarn hkimiyeti altnda yaamak zorunda kaldlar. M.S. 303 ylna kadar varlklarn bu ekilde srdrebildiler. Baz kuvvetli Hun boylar Kuzey Han, lk Chao, Son Chao, Kuzey Liang ve Hsia gibi kk Hun devletlerini kurarak M.S. 439 ylna kadar varlklarn devam ettirdiler.
Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap

Hunlar ocuklarn daha kk yalarda binicilie altrrlard. Genlik ana geldiklerinde mkemmel binici olurlard. Atl sava usullerini Hunlar ok iyi uyguluyorlard. Sahte geri ekilme esasna dayal bir sava taktikleri vard ki, onun sayesinde kendilerinden stn ordular ember iine alarak malup ederlerdi. Hunlar sava iin dolunay vaktini beklerlerdi. Hunlarn sadece hayvanclkla uramadklar, tarm da yaptklar bilinmektedir. Son yaplan arkeolojik kazlarda Altay Dalarndaki ulman Irma blgesinde sulama kanallar gn na karlmtr. Orhun ve Selenga rmaklar havalisinde yaplan kazlarda ise sabanlar, oraklar ve tarm rnlerini tmede kullanlan deirmen talar ele gemitir. Asya Hunlarna ait yazl Trke metinler mevcut olmasa da, in kaynaklarnda SIRA SZDE kaydedilmi, Hun dilinden kalma baz kelimeler vardr. Bunlar Ching-lu (kl) ve Cheng-li ku-tu (tanr kutu) gibi szcklerdir. in kaynaklarnda, Hunlara ait mzikle ilgili bilgilerden de sz edilmektedir. DNELM Dokuz delikten oluan Pi-li adl sazn cenaze trenlerinde kullanld anlatlr. Huchia ise yukars dar, aas ksa ve geni bir alet olup melankolik havalar alnrO R U d. Pi-pa ise Sat zerinde alnan telli bir mzik aletiydi. Pazrk, Tuyehta ve Noin-ula benzeri ok nemli arkeolojik merkezlerde ele geen Hunlardan K A T D K kalma eserler gnmzde Petersburgda Hermitaj Mzesinde sergilenmektedir. Buluntular hal, kee rt, at koum takmlar, eitli silahlar, elbiseler, kemer tokalar ve demirden retilmi ev eyalardr. Bunlarn zerindeki deSIRA SZDE senler ve sslemeler bozkr hayvan slubunu meydana getirmektedir. Aa oymalardan yaplan at yular takmlarndaki yanak ssleri dikkat ekmektedir. At eyerlerindeki sslemeler de doadaki hayvan mcadelelerini yanstr. Hun ncesi dneAMALARIMIZ me ait Pazrk hals dnya tarihinin ilk dml hals kabul edilmektedir. Hunlar devri hakknda ayrntl bilgileri Bahaeddin gelin, Byk Hun mparatorluu K T A P Tarihi (Ankara, 1982) adl eserinde bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
AK HUNEDEVLET (367-557) TEL VZYON

Ak Hunlar, tarih kaynaklarnda Eftalitler olarak da bilinirler. M.S. 350li yllardan sonra Juan-juan Devletine bal Hun kalnts Uar ve Hun adl iki Trk kabile grubu Altaylar havalisindeki yerlerini terk ederek Gney Kazakistan blgesine geldi. NTERNET Burada yaayan daha nceden gelmi olan Hun kitlelerini Avrupaya ittiler. Daha
NTERNET
sonra gneye ynelerek Afganistann Toharistan civarna geldiler (367). Daha sonra Maverannehir ve u havalisini ele geirdiler. Arkasndan hkimiyetlerini Hazar Denizi dousu ve gneyine kadar genilettiler. Onlarn ilk hcumlar neticesinde Sasan mparatorluu byk sarsnt yaad ise de, daha sonra iki lke arasnda bar yapld. 359 ylnda Amidi (Diyarbakr) kuatan ran ordularnn yannda yardmc olarak Ak Hun kuvvetleri de bulunmutu. 420 ylndan sonra Ak Hun-Sasan ilikileri yeniden bozuldu. Ak Hunlarn Eftal (Abdel) hanedanndan Kn-han, rann i ilerine kararak nfuzu altna ald veliaht Firuzu Sasan hkmdar yapt (459). Daha sonra Kuzey Hindistan istikametine ynelip, Gupta Devletini datt (470 dolaylar). Ancak, Sasan Devleti zerine Ak Hun basks durmuyordu. 484 ylnda Ceyhun Nehri kylarnda malup edilen Sasanlerin Herat blgesi Ak Hunlarn eline gemiti. Bundan sonraki devirlerde Sasanlerin i ilerine karan Ak Hunlar, ah Kubadn yeniden tahta kmasn saladlar. Hoten, Kua, Aksu ve Kagar taraflar da Ak Hunlarn eline gemiti. Kabilde oturan Tegin unvanl Toramana adndaki kumandan tarafndan btn kuzey Hindistan zapt edilmiti. Ak Hun Toramanann olu Mihiragula ordusunda srekli yedi yz sava fili bulunduruyordu. Kuvvetli oluundan dolay Mihiragula (515-545) en byk Ak Hun hkmdar grnmektedir. pek Yolunu elinde tutan Ak Hun Devletinin topraklarnda douda Gk-Trklerin, batda ise ranllarn gz vard. Her iki devletin ortak hareketi neticesinde, 557 ylnda Ak Hun Devleti ykld. Topraklarnn byk bir ksm ve pek Yolu Gk-Trklerin eline geerken, dier ksm ran hkmdar Anirvna baland. Afganistanda bulunan Ak Hun hkmdar Hakan unvann tayor, Kuzey Hindistana uzanan blgeyi idare eden prenslerine ise Tegin unvan veriliyordu. 520 ylnda Ak Hun hkmdarnn Bedehandaki yazlk merkezini ziyaret eden nl Budist rahip Sung Yn, Ak Hunlarn ehirlerde oturmadklarn, merkezlerinin seyyar bir karargh olduunu, su ve otlak aramak iin yer deitirdiklerini, yazn serin yerlere, kn lman blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn duvarlarna ynl hallar serildiini ve hkmdarn ipekten ilemeli bir elbise giydiini yazmtr. inden karak Akdeniz dnyasna kadar ulaan pek Yolunun en nemli kesimi Ak Hun Devleti topraklarndayd. Baz kaynaklara gre Ak Hunlar keeden yaplm veya ipekten elbiseler giyiyorlar, adrlarda oturuyorlard. Ak Hunlar yaadklar corafi mevki bakmndan Budist ve eski ran sanatlarndan etkilenmilerdi. Ak Hun sikkelerinde inci dizisi motiflere, insan portrelerine ve ay-yldz gibi tasvirlere rastlanr. Ak Hunlarn merkezini ziyaret eden Budist rahipten neler renmekteyiz? SIRA SZDE Hunlarn yklmasndan sonra ine giden Trklerin kurduu D N E L M devletlerden biri de Tabga Devletidir. Tabgalar, 250li yllardan sonra in Seddinin kuzeyinden, gS O R U neye indiler. IV. yzyl banda Tai (Ping-cheng) ehri merkez olmak zere siyasi bir g haline geldiler. Tabga hkmdar Kuei (386-409) Hsien-pilerin bir kabilesi olan Mu-junglar malup ederek byk miktarda toprak ele geirdi. Bu sralarDKKAT da kuzeyde Juan-juan Devleti olduka glenmiti. Tabgalar, onlarla yaptklar 150 yl kadar sren mcadeleden galip ktlar ve bugnk Moolistana da hSIRA SZDE kim oldular. Batya doru genileyerek Hunlarn eski komusu Wu-sun Devleti
AMALARIMIZ SIRA SZDE
TABGA DEVLET (385-550)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
10
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
bata olmak zere Yeh-pan, Kagar, Kua ve Turfan gibi merkezleri kendilerine baladlar. 460 ylna kadar hkimiyet sahasn genileten ve Gney inde de baz blgelere hkim olan Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha fazla miktarda devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier yandan Budizm ve Konfyanizmin etkisi ile inlilemeye balamtr. Tabga Devletinin idari kadrosunun gittike inlileSIRA SZDE mesi sonucunda mill varln korumak isteyen halk iinde birok isyanlar ortaya km, bu isyanlar bir yandan iddetle bastrlrken br yandan da ileride daha iddetli bir bozulmay getiren kararlar alnmtr. syan ve i karklklar sonucunDNELM da Tabga Devleti, 534 ylnda ikiye ayrlmtr. Doudaki topraklarda daha sonra inlileen Kuzey Chi sllesi (550-577), mill benliini korumak isteyen batdaki topraklarda S O Chou sllesi (557-581) kurulmutur. da R U Tabgalarn rf det ve geleneklerinin ou, kendilerinden nceki ve sonraki Trk boylarnn Kkltr ile benzer zellikler gsterir. Din inanlar hakknda veriDK AT len bilgilere gre Tabgalarda maara, da ve orman kltleri bulunuyordu. Dier Trk boylarnda olduu gibi kurttan treme ve g efsaneleri, Tabgalar arasnda SIRA SZDE da anlatlyordu. badetlerini tatan binalar iinde gerekletiriyorlard. Atalar, hakanlarnn soyu, Gk ve Yerin kutsal ruhlar iin kurban keserler ve kutsal saydklar kayn AMALARIMIZdikerlerdi. Bu kayn aalar bydnde kutsal ormanlar aalarn meydana geleceine inanrlard. Budistleme ile birlikte bu gelenekler unutulmutur. Tabgalar hakknda daha fazla bilgiyi W. Eberhardn in Tarihi (Ankara, 1987) adl eseK T A P rinde bulabilirsiniz.
T E L E inlileti? SIRA Z Y O N Tabgalar nasl V SZDE
K T A P
T SIRAV SZDEN ELE ZYO
DNELM NTERNET S O R U
GK-TRK LDEVLETLER DNE M I. Gk-Trk Devleti (552-582)

Tarihte Trk adn resm devlet ismi olarak ilk defa kullanan Gk-Trkler, bamszlklarn kazanmadan nce Mool asll Juan-juanlara bal idiler. O srada Altay Dalarnn gney T D K K A eteklerinde yaayan Gk-Trkler demir retiyorlard. Gk-Trklerin kesin olarak tarih sahnesine klarndan nceki dnemlerine ait bilgiler efsane ve rivayetlerle karktr. in kaynaklarndan ve arkeolojik kazlardan anlalSIRA SZDE dna gre Gk-Trklerin kkeni Altay Dalarnn kuzey blgelerine dayanmakta, Hunlarn kuzey kolundan geldikleri ifade edilmektedir. 542 ylAMALARIMIZ Kuzey ine akn yapabilecek kadar glenen Gk-Trkler, civarnda giderek siyasi durumlarn da kuvvetlendirdiler ve 545 ylnda indeki Bat Wei devletiyle ilk resm ilikiyi kurdular. Arkasndan reisleri Bumn liderliinde Tles boylarn kendilerine balayarak asker adan ve nfus bakmndan glerini arK T A P trdlar. Bylelikle kendine gveni artan Bumn, tbi olduu Juan-juan hkmdarnn kzyla evlenmek istediyse de, teklifi hakaret edilmek suretiyle reddedildi. Bunun zerineL ani Zbir Nkararla Juan-juanlara hcum eden Bumn, ok ksa zamanda TE EV YO onlarn devletini ykarak yerine Gk-Trk Devletini kurdu (552). l Kaan unvann alan Bumn, devletin ilk hkmdar oldu ve kuruluun ilk ylnda ld. Yerine byk olu Kara Kaan, Gk-Trk tahtna geti ise de, onun da hkmdarl uzun srmedi.E 553 T N T R N E ylnda lmesi zerine, kardei Mukan Gk-Trk tahtna oturdu. Yaklak yirmi yl kaanlk yapan Mukan zamannda Gk-Trk Devleti, her ynyle ok parlak bir dnem yaad. Koreden Karadenize kadar uzanan sahada
S O R U
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
11
Mukan Kaan zamannda Gk-Trk Devleti parlak bir dnem yaad. Douda Koreden batda Karadenize kadar uzanan sahada yaayan btn Tles ve dier Trk boylar, kuzeyde Krgz Trkleri ve yabanc kavimler devlete baland. Gk-Trk Devleti ksa zamanda dnyann en gl devleti durumuna geldi.
yaayan btn Tles ve dier Trk boylarn, kuzeyde Krgz Trklerini ve yabanc kavimleri devlete balad. Gk-Trk Devleti ksa zamanda dnyann en gl devleti oldu. 557 ylnda Ak Hun (Eftalit) devletini ykarak pek Yoluna hkim oldular. Bat tarafndaki fetihler Mukan Kaann amcas stemi Yabgu kumandasndaki ordular tarafndan yaplyordu. Bu arada, kuzey inde bulunan Chou ve Chi devletleri zerinde ar bir bask kuruldu. Mukan Kaan her iki devletten de kendi milleti menfaati dorultusunda faydalanmay bildi. Mukan Kaan, btn Gk-Trk Devletinin hkmdar olmakla beraber, daha ok devletin dou ksmyla ilgileniyor, bat ksmn ise devletin kuruluundan beri, Tanr Dalarnn kuzeyindeki Aktada oturan stemi idare ediyordu. Yabgu unvann tayan steminin btn icraat doudaki kaanlk adna idi. stemi Yabgu, kendisine kar dmanca tutum taknan Sasan hkmdar Anirvana kar Bizans mparatorluu ile temasa geti. 567 ylnda stanbula bir eli heyeti gnderdi. Bu elilik heyeti, tarihte Orta Asyadan stanbula gnderilenlerin ilki idi. Buna karlk Bizansllar da stemi Yabgunun merkezine eli gnderdiler. Trk-Bizans ittifak, Sasan mparatorluunu zor durumda brakm ve daha sonralar slam kuvvetlerinin ran fethetmelerini kolaylatrmtr. Tibetin dousunda yaayan ve o devirde nemli bir asker g olan Tu-y-hun kavmi de Gk-Trk ordularna boyun edi. Artk, tamamen bir cihan devleti haline gelen Gk-Trk Devleti 572 ylnda byk kaann kaybetti. Mukan Kaann lm zerine, kardei Taspar, kaan oldu. Her bakmdan ok gelimi ve kuvvetli bir devletin bana geen Taspar, fazla byyen devleti yeniden tekiltlandrd; kk kaanlklar ihdas ederek devletin muhtelif ksmlarn oul ve yeenlerine verdi. Bu ekilde kendisi kaanlar kaan, yani Byk Kaan oldu. Taspar Kaan da aabeyi Mukan gibi in devletleri zerindeki bask politikasn srdrd. Bu esnada her iki in devleti de Gk-Trklerle yaknlaabilmek iin birbirleriyle yar ediyorlard. Ancak, Taspar Kaan, Trklerin yapsna hi uymayan Budizme meyletti ve merkezi tkende bir Buda mabedi ina ettirdi. Dier taraftan Kuzey indeki devletlere kar yanl politika izlemesi yznden devletin itibar sarsld. nce destekledii bir inli prensi daha sonra bir tuzakla dmanlarna yakalatt. 581 ylnda hastaland zaman, Trk geleneine uymayan bir veraset ekliyle Gk-Trk tahtna, aabeyi Mukann, annesi Trk olmayan olu Ta-lopieni aday gsterdi. Ayn yl ldnde, Ta-lo-pien kaan olarak benimsenmedi. Devlet meclisinde yaplan uzun mzakereler sonucunda Kara Kaann olu Ibarann tahta gemesi kabul edildi. Bu hkmdarlk tartmalar srasnda I. Gk-Trk Devleti sarsld. Devletin ileri gelenleri arasnda derin ayrlklar ortaya kt. Bat tarafn babas stemiden sonra idare etmeye balayan Tardu, meydana gelen anlamazlklardan ilk faydalanan kii oldu. Tardu, inlilerin kurt bal sancak gndererek tahrik etmesi sonucu, 582 ylnda Bat Gk-Trk Devletinin bamszln ilan etti. Bu hadise ile I. Gk-Trk Devleti sona erdi ve Gk-Trk Devleti Bat ve Dou olmak zere ikiye ayrld.
SIRA SZDE I. Gk-Trk Devleti kaan Mukan, ine kar nasl bir politika izlemitir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
12
Resim 1.1 Eski Trklere ait bir heykel ve mezar abidesi (Barlk bozkrlar, Tuva zerk Cumhuriyeti). Eski Trkler atalarnn ruhlarna sayg gstermek amacyla belli alanlara heykeller ve balballar dikerlerdi. Kaynak: V. N. Basilov (ed.), Nomads of Eurasia, Seattle, 1989.
Dou Gk-Trk Devleti (582-630)

582 ylnda I. Gk-Trk Devleti ikiye ayrldktan sonra Ibara, Dou Gk-Trk Devletini idare etmeye devam etti. in entrikalarnn ard arkas kesilmedii iin hanedana mensup dier baz teginler de bakaldrmlard. Zor durumda kalan Ibara, inden yardm almak suretiyle kaanln koruyabildi. Ancak, 585 ylnda indeki Suei hanedannn siyasi stnln kabul etmek zorunda kald. Onun 587de lm zerine kardei Baga, kaan oldu. Bir sene kaanlk yapan Baga, 588 ylnda bir sava esnasnda vurularak ld. Ibarann olu Tou-lan, kaan olarak tahta geti. 593 ylnda ba kaldran Tou-lan Kaan inliler, yine bir baka Gk-Trk prensini kullanmak suretiyle zayflattlar. Ayrca Tles boylarn da isyana tevik ettiler. kan isyanlar sonunda Tou-lan Kaan ldrld (601). Bir sre iin, Dou Gk-Trk Devletini Bat Gk-Trk kaan Tardu ynetti. Ancak, inliler, hayvanlarn ve askerlerini zehirlemek suretiyle onun gcn zayflattlar. Bu srada ortaya kan Tles boylarnn isyan sonucu Tardu denetimi tamamen kaybetti ve Tuy-hunlara snmak zorunda kald (603). Bu olaydan sonra Tardu tarih sahnesinden ekildi. Ayn ylda Chi-min, inlilerin destei ile Dou Gk-Trk tahtna geti. Onun bakenti tken deil, gneyde in snrna yakn bir noktada idi. 609 ylna kadar Suei hanedanna bal olarak hkmdarlk yapt. Ad geen tarihte lm zerine karakteri kendisine hi benzemeyen olu tahta geti. ncelikle devletin saygnln kurtard. Dou Gk-Trk Devletini ok kuvvetlendirdii gibi 615 ylnda in imparatorunu Yen-men kalesinde kuatt. Daha sonra in tarihinin en parlak devleti saylan Tang mparatorluunun kuruluuna yardm etti. Babasnn aksine, ine hkmedercesine bir siyaset uygulad. 619 ylnda, lmnden sonra yerine geen kardeleri Chu-lo (619-621) ve l (Hsieh-li) (621-630) devirlerinde devlet gcn korudu. Ancak, 626 ylndan sonra yeniden balayan in entrikalar, 627 ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve hanedandan olmayan boylarn topluca isyan devleti ypratt. in snrlarna yakn bir yerde ava -
626 yln takiben yeniden balayan in entrikalar, 627 ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve baz boylarn topluca isyan devleti ypratt. Ayrca, Trk asll olmayan vezirler tarafndan trenin bozulmas da, Dou Gk-Trk Devletinin yklmasn hazrlad.
13
kan l Kaan, pusuya drld. Kendisi yanna kat yeeni tarafndan inlilere teslim edildi ve bylece 630 ylnda Dou Gk-Trk devleti inliler tarafndan ortadan kaldrld. Dou Gk-Trk Devleti neden ypranp ykla gitti?
SIRA SZDE
Bat Gk-Trk Devleti (582-630)
SIRA SZDE
582 ylnda doudaki byk kaanlk merkezinden ayrlp, bamsz hkm srmeye balayan Tardu, 603 ylna kadar kaanln devam ettirdi. Onun idaresinde S O R baland. DaKuzey Afganistan ve rann kuzey dousu Bat Gk-Trk Devletine U ha sonra randaki taht mcadelelerine karan Tardu, bu lke ilerine gnderdii ordular sayesinde zaferler kazand. 598 ylndan sonra Dou Gk-Trk Devletine DKKAT ve ine ynelen Tardu, zellikle in hesabna casusluk yapan Tu-li (ve daha sonra Chi-min) isyannn bastrlmasnda Dou Gk-Trk kaan Tou-lana yardm etSIRA SZDE miti. Ancak, inliler, hayvan ve askerlerinin su iecei pnarlar zehirlemek suretiyle onu tuzaa drdler ve byk bir darbe vurdular. Arkasndan Tardu, Tles boylarnn isyan neticesinde Tibetin dousunda yaayan Tu-y-hunlara snmak AMALARIMIZ zorunda kald (603).
K T A P
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Harita 1.1 VI. yzylda ve VII. yzyl banda GkTrk Kaanl. O N TELEVZY Kaynak: R. Grousset, The Empire of the NTE Steppes, NewR N E T Brunswick, 1970.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tardunun yerine Chu-lo (Tardunun torunu) geti ise de, onun sert tutumu yznden Tles boylarnn bir ksm isyan etti. Chu-lo 612 ylnda ine snd. Orada inlilerin adna Korelilerin isyann bastrd. Ancak, onun inliler hesabna kazand baarlar Dou Gk-Trk kaan Shih-pinin nefretine sebep oldu. Urunda mcadele ettii inlilerin ihanetine maruz kalarak, Shih-pi Kaana teslim edilip ldrld.
14
Chu-lo Kaan ine gidince Tardunun dier torunlarndan She-kuei Kaan olmutu. Onun ilk ii dank Trk boylarn bir araya getirmek oldu. Bat Gk-Trk Devletinin hem siyasi snrlarn, hem de asker gcn dedesi Tardu zamanndaki kadar bytt. She-kueiin lmnden sonra yerine kk kardei Tung Yabgu geti. Kaynaklarn zellikle ok zeki, cesur, taktiki bir ahsiyet olarak tanmlad bu kaann ilk ii lkedeki btn boylar devlete itaat ettirmek oldu. Hindistann Kemir blgesini idaresi altna ald. pek Yolu zerindeki btn Sod ehirleri onun lkesine katld. 623 ylnda Bat Gk-Trklerinin bir savata Sasanleri yenmesi slm dnyasnda nemli tesirler brakt. 630 ylna doru lkedeki huzursuzluklar artmaya balad. Bu ylda amcas Bagatur, Tung Yabguyu ldrd ve yerine gemek istedi. Ancak, devlet tam bu srada byk bir karkla srklendi. Neticede Bat Gk-Trk Devleti ine bal birok beylie ayrld.
Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

630 ylnda her iki Gk-Trk Devleti de in esaretine girmi bulunuyordu. Bu durum Trklere ok ar gelmitir. VIII. yzyln banda yazlan Orhun yaztlarnda bu husus ac bir ekilde vurgulanmtr. Bu yaztlara gre Trklerin in esaretine girmesinin sebebi vard: 1. in entrikalar, 2. Trk hkmdarlarnn baarsz idaresi, 3. Trk milletinin hkmdarlarna itaatsizlii. inliler, 630 ylndan sonra bir ksm Gk-Trk halkn kuzey eyaletlerine yerletirmek suretiyle idare etmeye altlar. Gk-Trk lkesini ise beyliklere paralayarak ellerinde tutuyorlard. in hkimiyetine kar birok Trk beyi isyan etti. Bunlarn en nemlisi in sarayn basmak isteyen Chie-shih-shuain 639 ylndaki ba kaldrdr. Ad geen bey in sarayn basarak veliahd karp, kendi lkesine gtrmeyi planlamt. Ayrca kendisi gibi Gk-Trk hanedanndan biri olan Ho-lo-huyu kaan yapacakt. Ancak, havann aniden frtnaya dnmesi ve nehrin tap nlerini kesmesi yznden bu giriim baarsz kald. Bundan sonra 648 ylnda Altay Dalarnda Che-pi Tegin isyan ederek bamszln ilan etti. Ancak inliler, yine eitli hileler evirerek, onu tesirsiz hale getirdiler. Dier Trk boylarn ona kar isyana tevik ettiler. 650 yln takiben inliler Orta Asyay ellerinde tutmak iin yeni bir yol denediler. Gk-Trk lkesinde eitli asker valilikler kurarak Trkleri idare etmeye baladlar. Btn bunlara ramen Gk-Trkler arasndaki istiklal atei gn getike artyordu. 670li yllarda baz Trk gruplar glenmeye balad. Ordosta isyan ederek imknszlklar iinde savaan Trk prensi Ni-shih-fu yenilerek, in bakentine gtrlp orada idam edildi (679). Yine Gk-Trk soyundan A-shih-na Fu-nien de elli arkada ile birlikte ldrld (681). Bu arada Kutlug ve etrafndakiler bamszlk savana girimilerdi. Kutlug, Dou Gk-Trk Devletinin son hkmdar l Kaann neslinden geliyordu. O ve arkadalar ilk nce gizlice bir tekilat kurarak harekete getiler. Sratle yaylan bu teebbse katlanlarn says ksa zamanda be bini buldu. 681 ylndan itibaren in eyaletlerine basknlara baland. 682 ylnda zafere ulalarak II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Hapiste bulunduu inden kap gelen Tonyukuk ise Apa Tarkan unvann alarak onun en byk yardmcs oldu. Onun grevi btn asker ve idari ileri planlamakt.
II. Gk-Trk Devleti (682 -745)

Bundan sonra Kutlug, en byk yardmcs Tonyukuk ile birlikte giritii bamszlk mcadelesinde inlilere ard arda darbeler indirerek, hem kendi gcn artrd, hem de dier Trk boylarn itaat altna ald. Eski Gk-Trk Devleti yeniden can-
15
land. 682 ylnda tkende Ouzlar yenilip devlete balannca Kutlug, lteri Kaan iln edilerek, II. Gk-Trk Devleti kurulmu oldu. Yeni kurulan bu devletin ilk ii inden intikam almak oldu. Pekinden Kansuya kadar uzanan btn Kuzey in blgelerine Trk aknlar balad. 682-87 yllar arasnda bu sahaya krk alt sefer tertip edildi. Ayn zamanda Ouzlarn ve Kitanlarn devlete ball salamlatrld. 692 ylnda len lteri Kaann yerine kardei Kapgan geti. Faaliyetleri asndan Trk tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Kapgan Kaan, tahtta kald yirmi drt yl iinde politikasn, srekli ini bask altnda tutmak, inde dank halde yaayan esir Trkleri kurtarmak, Orta Asyada yaayan ne kadar Trk varsa hepsini Gk-Trk devletine balamak eklinde ana temel zerine oturtmutu. Kapgan, tahta geiinin arkasndan ine aknlara balad. 695 ylna kadar hem doudaki Mool Kitanlar, hem de indeki Tang mparatorluunu bask altna almay baard. Arkasndan 696-97 yllarnda Krgzlar itaat altna aldktan sonra Trgilere yneldi. Bu arada Gk-Trklerin isteklerini yerine getirmeyen ine kar byk bir sefer dzenlendi. Trk ordular antung ovasna ve Yeil Irmaa (Yangtse) kadar uzand. Savunma iin sefere karlan inli generaller korkularndan Trk ordularna yaklaamyor, sadece uzaktan seyrediyordu. Bu yln sonuna doru lkenin bat tarafndaki Trgiler tamamen Gk-Trk hkimiyetine girdiler.
Harita 1.2
Orhon Yaztlar (Moolistan) XIX. yzyln sonunda kefolunmu olup Trk dilinde yazlm en eski kaynaklardandr. Tonyukuk Yaztnda II. Gk-Trk Kaanlnn komutan ve devlet adam Tonyukukun yapt iler kendi azndan anlatlmaktadr. Dier iki yazttan Kl Tigin 732 ylnda, Bilge Kaan yazt ise 735 ylnda dikilmitir. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda I. GkTrk Kaanl genel hatlaryla zetlendikten sonra, esaret dnemi ve II. Gk-Trk Kaanl ayrntl olarak anlatlmaktadr. Kaynak: A. Ta, Trklerin Kkenleri, Atlas Dergisi.
16
Bilge, kaan olduktan sonra devletin bana byk dert aan isyanlar bastrd ve devletin birliini yeniden salad. inlilerle iyi geinmeye alarak onlarla dostluk kurdu. Budistleme yolundaki eilimleri, devlet meclisi tarafndan, Trklerin yapsna uymayaca gerekesiyle reddedildi (723).
Bundan sonra Bat Trkistana ynelen Kapgan Kaan ve onun emrindeki Tonyukuk, Bilge ve Kl Tegin gibi kumandanlar idaresinde Trk ordusu 701 ylnda Demir Kapya (Temir Kapg) ulat. Ertesi sene Tangutlar ve baz Sod kolonileri yenilerek boyun edirildi. 709 ylna kadar uzak blgelerdeki Basmllar, ikler ve Azlar itaate alnd. syan eden Krgzlar 710da yeniden devlete baland. Ancak, bundan sonra Kapgan Kaann anlalmaz sert tutumu yznden devlete bal btn boylar birer birer isyan etmeye baladlar. Birok Trk boyu ine snd. Bu isyanlarda in entrikalarnn byk rol vard. Kapgan Kaan ve devletin dier ileri gelenleri bu isyanlarla uramak zorunda kalyorlar, dmanlar in ile mcadele etme frsatn bulamyorlard. Bu boy isyanlarndan birinin, Bayrku isyannn bastrlmasndan sonra tkene geri dnerken yanna fazla asker almayan Kapgan Kaan, St ormanndan geerken Bayrkularn saldrsna urad ve ldrld. Kesik ba orada bulunan bir inli casus tarafndan in bakentine gtrld (716). Onun yerini alan olu nelin kaanl yetersiz bulunarak tahttan indirildi. Yerine lteriin olu Bilge, kaan oldu. lk i olarak, amcas zamanndan beri devletin bana byk dert aan boylarn isyann bastrd. ok uzun mcadelelerden sonra devletin birlii yeniden saland. Bunu baardktan sonra inlilerle iyi geinmeye alt ve onlarla dostluk kurdu. Bilgenin inlilerin etkisinde kalarak Budistleme istei, devlet meclisi tarafndan, Trklerin yapsna uymad gerekesiyle reddedildi (723). nl devlet adam Tonyukuk, 727 yl dolaylarnda ld. 726-27 yllarnda Trk tarihinin en muhteem abidelerinden biri olan Tonyukuk Yazt dikildi. Yazt, Tonyukukun azndan Gk-Trk devletinin yeniden kuruluu, yaplan mcadeleler, inin hilekrl ve Trk halknn itaatsizlii gibi konular zerinde durmaktadr. 731 ylnda Kl Tegin lnce aabeyi Bilge onun adna bir yazt Orhun nehri yaknna dikti. Bu yaztta da Kl Teginin mcadeleleri ve kazand baarlar Bilge Kaann azndan anlatlmaktadr. Trk halknn gemiin ac olaylarndan ders almas isteniyordu. 734 ylnda len Bilge Kaan adna olu tarafndan 735 ylnda bir yazt dikildi. Bu yaztta da Kl Tegin gibi Trk halkna tler veriliyordu. Bilge Kaandan sonra devletin bana geen kaanlar yetersiz ahsiyetlerdi. Ksa zamanda devlet zaafa urad. 742 ylnda isyan eden Basml ve Uygurlar yaptklar hcumla Gk-Trk Devletini sarstlar. Son Gk-Trk hkmdarnn sahip olduu g 745te Uygurlar tarafndan datld. Kapgan KaannSZDE SIRA uygulad politikasnn esaslar ne idi?
DNEL Devlet kavramnnMil ile ifade edildii Gk-Trklerde en yksek asker ve idari mevkide kaan bulunurdu. Hkmdar karl olan kaan, devlet bakan, bakuS O U mandan, meclisR ve hkmet bakan idi. Kaann icraatn denetleyen bir devlet meclisi olan toy mevcuttu. Bu meclis, gerektiinde kaanlar tahtndan indiriyor veya kaan olan birini bu makama kabul etmeyebiliyordu. Kaann hanm (haDKKAT tun) da devlet idaresinde sz sahibiydi. Gerektiinde kaan kendi fikirleri dorultusunda etkileyebiliyordu. Dier taraftan ayguc (babakan), buyruk (bakan), ge SIRA SZDE gibi hkmet yeleri vard. Aslnda kaandan sonra ikinci byk unvan yabgu (kanat idarecisi)dur. Daha sonra ad, tegin, ilteber, erkin ve tudun gibi unvanlar sralanmaktadr. in kaynaklarna gre saylar 28den fazla olan bu unvan ve maAMALARIMIZ kamlar, devletin iinde bulunduu duruma gre bazen farkl grevleri yerine getiriyorlard.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gk-Trklerin Sosyal Yaps
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
17
Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy (ok), bodun (millet) ve il (devlet) eklinde birbirine sk skya bal halkalar halinde tezahr ediyordu. GkTrkler, adalar olan devletlere gre ok farkl hukuk sistemine sahiptiler. Anayasa karl olarak tre vard. Sosyal dzen treye bal kalnarak salanyor ve herhangi bir bunalm yaanmyordu. Vatana ihanet, adam ldrmek, zina yapmak ve hrszlk gibi ar sularn cezas idamd. Gk-Trk ekonomisi temelde hayvancla (at ve koyun) dayalyd. Tarma elverili blgelerde ziraat gelimiti. Mesela Turfan ve civarnda sebze ve meyveciliin ok ilerledii tespit edilmitir. Gk-Trk tarihinin en mhim zelliklerinden birisi, hi phesiz, Orhun havalisi bata olmak zere btn Orta Asyann deiik yerlerinde Gk-Trk alfabesiyle yazlm yzlerce yazt brakm olmalardr. Arkeolojik kazlar ilerledike birok SIRA SZDE yeni yaztn bulunaca muhtemeldir. Bugnk Avrupa milletlerinin ounun henz yazy tanmad bir devirde Trklerin byle kltr abidelerine sahip olmalar epey dikkat ekicidir. DNELM Gk-Trk devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann dnda birok Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardu, Bayrku, Ouz, Bugu, S R U Basml, zgil, Az ve Trgi gibi boylar bunlarn en nemlileri idi.OAslnda nceleri Kerulen Irmandan Karadeniz ve Kafkaslarn kuzeyine kadar uzanan geni sahada yaayan btn Trk boylarn tamam kaynaklarda Tles adyla Agemektedir. DKK T Gk-Trk Devletinin douda ve batda gten dmesi zerine sz konusu boy grubunun iinden bazlar glenerek n plana ktlar ve 627 ylndan sonra kaySIRA SZDE naklarda kendi zel adlaryla anlmaya baladlar. Gk-Trklerde sosyal yap nasl belirmektedir?
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U
K T A P Gk-Trkler hakknda daha fazla bilgiyi Ahmet Taaln 3 ciltlik Gk-Trkler (Ankara, 2004) adl eserinden renebilirsiniz. TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
SIRAE SZDE NT RNET
SIRA SZDE NTERNET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
18
zet
A M A
Trk tarihinin genel zelliklerini aklamak. Trk tarihinin bilinen en eski devirlerinden XI. yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolistann dousundaki Kerulen Irmandan Tuna boylarna kadar ok geni bir alanda hareket etmilerdir. Trk tarihine ait kaynaklarn ou Trk dilinde deil, komu milletlerin dillerinde (in, Fars, Arap, Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazlmtr. Ancak, eski Trk dilinin runik harflerle yazl yadigrlar da bulunmaktadr. Eski Trk toplumunun sosyal sistemi iinde boy birimi n plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellik olarak tad sosyal dayanma ve dinamizm, bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getirmi, ok uzun mesafeleri etin mcadelelerle amalarn salamtr. Trk ad Gk-Trk Devletiyle resmi bir kimlik kazanmtr. Trkiye tabiri ise, VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya iin kullanlyordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllarda Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan sahay da Trkiye olarak anyorlard. XI-XII. yzyllarda Msr ve Suriyeye Trkiye denirdi. Anadolu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak tannmaya balamtr. Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin tarih nemini deerlendirmek. Asya Hunlarnn ilk tarihi M.. 2255lere kadar gitmektedir. Ancak, M.. 318den M.S. asrlara kadar sren bir Hun tarihi sz konusudur. M.. 209da Mo-tu (Mete) ile glenen Hunlar, daha sonra kendi aralarndaki anlamazlklar ve in entrikalar sonucu ikiye ayrldlar, ktlk vs. sebepler yznden ykldlar. Bir ksm Kuzey inde devlet ve beylikler kurdular. Hunlardan bir ksm Bat Trkistan, Afganistan blgesine gelerek Ak Hun (Eftalit) Devletini kurdu. pek Yolu ve ran zerinde nemli roller oynayan bu devlet, 557 ylnda Gk-Trkler ve randaki Sasan Devleti tarafndan ykld.
A M A
inde kurulan Tabga Devletinin tarih srecini tanmlamak. Tabgalar, Kuzey inde bozkr karakterinde bir devlet halinde ykseldiler. Blgeyi ve etraflarndaki devletleri kendilerine baladlar. 465ten sonra Budizmin etkisine girerek inliletiler ve 556ya kadar siyasi varlklarn srdrdler. I. Gk-Trk Devletinin ortaya kn ve tarih nemini aklayabilmek. Gk-Trklerin, 542de Altay Dalarnn gney eteklerinde olduklar bilinmektedir. 552de bal olduklar Juan-juanlar yenerek bamszlklarn ilan ettiler ve ksa zamanda Orta Asyay kapladlar. 582de Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrldlar. Dou ksm ounlukla baarl bir siyaset yrterek 630a kadar yaad. Bat ise n Asya zerinde etkili olduktan sonra douya ynelince gcn kaybetti. 621den sonra bir ara toparland ise de 630da i karklklar yznden ykld. II. Gktrk Devletinin tarih srecini deerlendirmek. 630-82 arasnda Dou Gk-Trk lkesi ine balanan boy beylerinin idaresinde geti. 682de Kutlug nderliinde balayan isyan hedefe ulat ve II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Kapgan ise (692716) nceleri zaferler dolu idare yrtse de ar sert idaresi yznden boy isyanlar kt. Bundan sonra devletin bana geen Bilge Kaan ve kardei Kl Tegin lkede huzuru saladlar. Ancak, onlardan sonra Gk-Trk Devletinin mr uzun srmedi; 745 ylnda Uygurlar tarafndan ykld. Gk-Trklerin sosyal yapsn aklamak. Devletin karlnn il olduu Gk-Trklerde, sosyal yap ogu (aile), urug, boy ve bodun gibi halkalardan meydana geliyordu. Tre hkmleri ise Anayasa hkmndeydi. Bozkrlarda gelien ok salam gelenekler zerinde ykselen devlette kendine zg bir hukuk sistemi de vard. GkTrk Devletinde hanedann mensup olduu Ashih-nann dnda Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardu, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az ve Trgi gibi boylar da bulunmaktayd.
A M A
A M A
A M A
A M A
19
Kendimizi Snayalm
1. Trk kelimesinin anlam aadakilerden hangisidir? a. Gl, kuvvetli b. Sert ve sava c. Treyen adam d. Mifer e. Terk edilmi 2. Ad bilinen ilk Hun hkmdar aadakilerden hangisidir? a. Mo-tu (Mete) b. Tou-man c. Lao-shang d. Hu-han-ye e. Pi-nu 3. M.. 119da inliler Hunlar sava meydannda yenebilmek iin aadakilerden hangisini yapmlardr? a. Hun lkesinde i sava karmlardr. b. Hunlara fazla ipek ve dier hediyeler yollayarak rehavete kaplmalarn salamlardr. c. lkelerinde uzun sren bir askeri reform yaparak ordularn Hun tarznda dzenlemilerdir. d. Hun lkesinde ktlk kmtr. e. Romallar, inlilere yardm etmilerdir. 4. Tabga Devleti aadaki olaylardan hangisi nedeniyle inlilemitir? a. Tibetlilerin Tabgalar malup etmesi b. Ak Hunlarn, Tabgalar ine srmesi c. Hunlar inden ekonomik yardm talep ettiinde rahip gnderilmesi d. Tabgalarn, Budizm dininin etkisinde kalp Buda retilerini kabul etmesi e. Korelilerin Tabgalar Juan-juanlara kar destek vermeye armas 5. Gk-Trkler aadaki devletlerden hangisini malup ederek bamszlklarn kazandlar? a. Bat Wei b. Dou Wei c. Ak Hun Devleti d. Bizans mparatorluu e. Juan-juan Devleti 6. Aadakilerden hangisi I. Gk-Trk Devletinin ikiye ayrlma sebebidir? a. inlilerin steminin olu Tarduya kurt bal sancak gnderip bamszln tandn bildirmesi (582) b. Ak Hunlarn Gk-Trkler tarafndan yklp topraklarnn igal edilmesi c. Tibetlilerin, Gk-Trkleri yenip onlar corafi olarak blmesi d. Gk-Trk lkesinde ktlk kmas e. inlilerin Gk-Trklere prenses gndermeleri 7. Aadakilerden hangisi II. Gk-Trk Devletinin kurucusudur? a. Kapgan b. Tengri c. Bilge d. Kl Tegin e. Kutlug 8. Bilge Kaan ok sevdii kardei Kl Tegin lnce aadakilerden hangisini yapmtr? a. Onun adna yazt diktirmitir. b. ine sava amtr. c. Yerine kendi olunu tayin etmitir. d. inlilerden ok ekinip savunma hazrlklarn artrmtr. e. Uygur, Basml ve Bayrkularn isyanlarn bastrma tedbirleri almtr. 9. Gk-Trk Devletinde il kavramnn karl aadakilerden hangisidir? a. Meclis b. Eyalet c. Vilayet d. Yksek mahkeme e. Devlet 10. Gk-Trk ekonomisinin temeli aadakilerden hangisine dayanyordu? a. Hayvancla b. pek retimi ticaretine c. Tarma d. El sanatlarna e. Denizcilie
20
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. c 4. d 5. e 6. a Yantnz yanl ise, Trk Ad Hakknda ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Asya Hun mparatorluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Asya Hun imparatorluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tabga Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, I. Gk-Trk Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, I. Gk-Trk Devleti ve Bat Gk-Trk Devleti konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, II. Gk-Trk Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, II. Gk-Trk Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gk-Trklerin Sosyal Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gk-Trklerin Sosyal Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Mo-tu devrinde Asya Hun Devletinin snrlar Koreden, Aral Glne, Baykal Glnden in Seddine ve Dou Trkistan iine alacak ekilde Tibete kadar ulamtr. Sra Sizde 2 Seyyahlar, Ak Hunlarn ehirlerde oturmadklarn, merkezlerinin seyyar bir karargh olduunu, su ve otlak aramak iin yer deitirdiklerini, yazn serin yerlere, kn lml blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn duvarlarna ynl hallar serildiini ve hkmdarn ipekten ilemeli bir elbise giydiini bildirmektedirler. Sra Sizde 3 Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha fazla miktarda devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier yandan Budizmin ve Konfyanizmin etkisi ile inlilemeye balamtr. Sra Sizde 4 Mukan Kaan zamannda Gk-Trk Devleti gcnn zirvesine ulat. Gk-Trkler 557 ylnda Ak Hun Devletini ykarak pek Yoluna hkim oldular. Devletin bat tarafnda stemi Yabgu fetihler gerekletiriyordu. Mukan Kaan, kuzey inde bulunan iki devlet Chou ve Chiler zerinde ar bir bask kurdu ve her iki devletten de faydalanmay bildi. Sra Sizde 5 626 ylndan sonra yeniden balayan in entrikalar, 627 ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve hanedandan olmayan boylarn topluca isyan etmeleri Dou Gk-Trk Devletini ypratt. Ayrca, trenin Trk asll olmayan vezirler tarafndan bozulmas, devletin ksa zamanda yklmasn hazrlad. 630 ylnda in snrlarna yakn bir yerde ava kan l Kaan pusuya drld. Yanna kat yeeni tarafndan inlilere teslim edilince Dou Gk-Trk Devleti tarih sahnesinden ekildi. Sra Sizde 6 Kapgan Kaann izledii siyasetin esas, ini srekli olarak bask altnda tutmak, inde dank bir durumda yaayan esir Trkleri kurtarmak ve Orta Asyada yaayan btn Trk boylarn kendi devletine balamakt.
7. e 8. a 9. e 10. a
21
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 7 Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy (ok), bodun (millet) ve il (devlet) eklinde birbirine sk skya bal halkalar halinde ekillenmiti. Gk-Trk devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann dnda birok Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardu, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az ve Trgi gibi boylar bunlarn en nemlileri idi. Eberhard, W. (1987). in Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu. ______. (1942). inin imal Komular, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Gzel, H. C.; K. iek; S. Koca (ed.) (2002). Trkler III, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Kafesolu, . (1987). Trk Milli Kltr, stanbul: tken Neriyat. gel, B. (1982). Byk Hun mparatorluu Tarihi, Ankara: Kltr Bakanl ______. (1987). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Tarihte Trk Devletleri (1987). I-II, Ankara: Ankara niversitesi. Taal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu. ______. (2004). Gk-Trkler, I-III, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
2
Amalarmz indekiler
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Uygurlarn ortaya kn ve bamszlklarn kazanmalarn aklayabilecek; Uygur Kaanlnn ykselmesi srecini tanmlayabilecek; Uygurlarn Maniheizm inancn kabul srecini deerlendirebilecek; Uygur Kaanlnn ykl ve Uygur glerini aklayabilecek; Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip olduklarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dokuz Ouzlar Bayan or Kaan Bg Kaan Maniheizmin kabul ine-Usu Yazt Karabalgasun Yazt
Uygur Kaanl
BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR UYGUR KAANLIININ YKSEL DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILII UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER UYGUR MEDENYET
Uygur Kaanl
BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR
Uygurlarn meydana getirdii zengin tarih, onlarn inli tarihiler tarafndan kkenlerinin eski devirlerde gsterilmesine yol amtr. in kaynaklarnda deiik ekillerde yazlan Uygur adna 945 ylnda yazlan bir in kaynanda ahin gibi dolaan, hcum eden anlam verilmektedir. Uygur Kelimesinin uydan (akraba, mttefik) geldii ve On Uygur adnn 10 mttefik manasnda olduu da kaytlarda gemektedir. Daha baka anlamlarn da verildiine de rastlanmaktadr. Uygurlarn kkeni konusunda kilit konumunda olan Kangl boylardr. Aslnda Kangllar tek bir boy olmayp, bunlarn hepsi Uygur da deildi. Sadece Yan-ho adl kabile Uygurlarn adnn ilk ekli olarak grnmektedir. 605 ylndan sonra ayn isim Wei-ho ekliyle yeniden Tles boylarnn iinde yerini almtr. Bu srada Tola Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu, Tongra Bayrku ve Bura gibi dier Tles boylar ile birlikte yayorlard ve adlar geen bu boylarla beraber bir erkin tarafndan idare ediliyorlard. Dolaysyla, 605 yl dolaylarnda onlarn kk bir kabile olduu sonucuna varyoruz. Saylarnn on bin ve bunun yarsnn da asker olduu sylenmektedir. Tola Irmann kuzeyinde yaayan Tles boylarnn ilerinde gsterilmesi ve kkenlerinde aka bunun belirtilmesi konuyu netlie kavuturmaktadr. Zaten bu blgede yaayan Tles boylar, 140 yl sonra Dokuz Ouz adyla Uygur Kaanlnn ana unsurunu oluturacaktr. 627 yln takiben Dou Gk-Trk Devleti hzla zayflaynca Sir Tardular, doudaki Tles boylarnn iindeki en kuvvetli boy olarak n plana kt. in tarafndan da tannan Sir Tardu birlii 646 ylna kadar tken blgesi ve Tola Irma civarna hkim oldu. Onlara balanan Uygurlarn unvan Huo lteber idi. Bu tarihte Sir Tardular zayflayp askeri gleri dalnca, ok sayda boy indeki Tang hanedanyla iliki kurup onlardan askeri unvanlar alrken, Uygurlar da bo durmamlard. Onlar da irtibata geerek inden generallik unvanlar aldlar. Uygurlarn ad, 627 ylnda vergilerin artrlmas zerine Gk-Trklere isyan eden boylar arasnda da gemektedir. zerlerine gnderilen yz bin kiilik Gk-Trk ordularn yenmeleri hretlerinin artmasna sebep oldu. Dou Gk-Trk hkmdar l Kaan onlarn zerine yeeni Tu-liyi gndermi, o da yenilmiti. Uygurlar 646da Sir Tardularn malup edilmesi srasnda inlilere yardmc olmulard. inliler 648 ylnda Altay Dalarnda bamszln ilan eden Che-pi Kaan liderliindeki Gk-Trkleri de, Karluk, Uygur ve Bugular kullanmak suretiyle malup etmilerdi. Daha sonra in hkimiyetini tanmayan Bat Gk-Trk beylerinden
945 ylnda yazlan bir in kaynanda Uygur, ahin gibi dolaan, hcum eden anlamnda kullanlmtr. Bu kelimenin uydan (akraba, mttefik) geldii ve On Uygur adnn 10 mttefik manasnda olduu da bilinmektedir.
24
birinin bozguna uratlmas iin hazrlanan in ordusuna Uygurlardan yaklak 50 bin kiilik bir ordu katlm, inlilerle beraber Takente kadar ilerlemilerdi. 717 ylnda Uygur lteberi ile Karganda savaan Bilge Kaan onu malup edip douya kamasna sebep olmutur. Bu bilgiler nda Uygurlarn 740l yllara kadar fazla bir varlk gsteremedikleri sonucuna varmak mmkndr. Ancak, Uygurlarn dhil olduklar Dokuz Ouz boy birliinin II. Gk-Trk Devleti dneminde (682-745) devlete kar isyanlarda daima n saflarda olduu anlalmaktadr. Devlete balandklar zamanlarda dou kanadnn halk tabakasn oluturuyorlard.
SIRA SZDE
Sir Tardularn zayflayp askeri glerinin dalmas, Uygurlar ne ynde etkiledi? SIRA SZDE 742 ylna gelindiinde Uygurlarn ok kuvvetli bir ekilde tarih sahnesinde beDNELM lirdii grlmektedir. II. Gk-Trk Devleti, Bilge Kaann lmnden sonra (734) hzla zayfladnda Karluk, Basml ve Uygurlar n plana ktlar. Aslnda onlarn i karkla dt srada in mparatoru devreye girmi ve Sun Lao-nu adl eliyi S O R U Uygur, Karluk ve Basmllara gndererek onlar Gk-Trklere kar tahrik etmiti. Ayaklanan bu A T 742de Gk-Trk kaan Kutlugu ldrdler. Basmllarn reiboy D KK si kaan seilirken Uygurlar dou (sol), Karluklar bat (sa) kanat yabguluklarn aldlar ve hep beraber ine eli gndererek resmen tanndlar. Uradklar felaketSIRA SZDE lerden ylmayan Gk-Trkler, en nihayet Ozmn olunu kaanla getirdilerse de (744 yl) baarl olamadlar. 745 ylnda bu kaan da Uygurlar tarafndan ortadan kaldrld. AMALARIMIZ Bu arada, Uygurlar ile Basmllarn aras alm, Karluklar da Uygurlarn tarafn tutunca Basmllar yenilmilerdi. Uygurlarn, Karluk ve Basmllara gre daha K T A kuvvetli olmasnn Psebebi hi phesiz kalabalk Dokuz Ouz boylarnn kendi yanlarnda yer almalaryd. Bu Dokuz Ouz kabilesi Bugu, Bayrku, Hun (Qun), Tongra, zgil, Chii-Pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku ve Edizden oluuyordu. Bunlara TE EVZYON Uygurlar da Lkatlnca On Uygur olarak anlmaya baladlar. Uygur Devletinin balangta halkn bu boylar meydana getirmilerdir. Bu sebepten dolay Uygurlar baz slam kaynaklarnda Dokuz Ouz olarak kaydedilmilerdir. Uygurlar kendi ilerinde de dokuz N E T N T E R urua (kk kabile) blnmlerdi: Bunlar Yalakar, Uturgar, Krebir, Baga Sgr, Ebireg (Abrak), Hazar, Hu-wu-su, Yagmurkar ve Ayabire adlarn tayorlard. Bamszlklarn kazandktan sonra Uygur Kaanlnn ilk hkmdar Kutlug Bilge Kl oldu. Yeni bir imparatorluk doarken douda ve batda Uygurlarn topraklar genilemeye balamt. Balangta Uygurlara balanan topraklar batda Altay Dalar ile douda Manurya arasnda uzanyordu. Dou Gk-Trk Devletinin eski topraklarn kaplamlard. Karluklar ise daha st seviyede olan sol yabguluu aldlar. Kutlug Bilge Kl 747de lnce yerine olu Bayan or tahta geti.
SIRA SZDE Uygurlar bamszlklarn kazandktan sonra Karluklar nasl bir rol oynadlar?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. nite - Uygur Kaanl
25
UYGUR KAANLIININ YKSEL Bayan or Kaan (747-759)

Bayan or Kaann devri her bakmdan Uygur Devletinin gelitii salam temellere oturduu bir dnem saylr. Sekiz yllk sre iinde devlet her bakmdan bym, etrafndaki boy ve devletlere stnln kabul ettirdii gibi tekilatlanmasn tamamlamtr. Kaan, Hun ve Gk-Trk dnemlerinde olduu gibi, ncelikle Orta Asyadaki boylar kendine balamaya almtr. lk zamanlarda Bayan orun kaanl halkn bir kesimi tarafndan tannmak istenmemi olmaldr. Onlar Bayan orun babas vaktinde yabgu ilan edilmi olan Tay Bilge Tutuku kaan ilan ettiler. Ktanlar ve Tatarlar da onlara katlnca Bayan or iin tehlike byd. Bkek civarnda iki gn sren arpmalarda Ktan ve Tatarlar malup etmeyi baarnca kendi soyundan gelen btn kabileler dnp ona baland. Beyleri ve dier ileri gelenleri cezalandrd. Buna ramen halk yeniden ayaklanp Ktan ve Tatarlardan bir daha yardm istedi. Ancak, istedikleri yardm gecikince, Bayan or onlar ok ar bir bozguna uratt gibi srlerini ve kadnlarn alp geri dnd. Arkasndan Selengann kuzeybatsnda Ktan ve Tatarlar ar bir bozguna uratt. Kamaya alan Ktanlar kendiliinden teslim olurken, Tatarlar Keyra Irma kaynanda ve Birk Suyunda sktrlp, askerlerinin yars ldrldkten sonra teslim alndlar. Dier isyanclar Tuzlu Altr Gl civarnda malup edildikten sonra devletin dou tarafndaki huzursuzluklar sona erdi (750den nce). 750 sonbaharnda Kem (Yenisey) boyunda yaayan ikler itaat altna alnd. Ayn yln ilkbaharnda Uygurlar Kuzey Bat Manuryadaki Tatarlar malup ettiler. 751de bir kez daha ikleri yendiler, Krgzlara baskn dzenlediler. Bu seferleri yapan Bayan orun bir kumandan idi. Kendisi ayn sralarda Bolu (Urungu) nehri zerinde Karluklar yendi. 752 ylnda atmalarda ise Basmllar, Trgiler ve Karluklar malup ettiler. ine-Usu Yaztndan anlaldna gre, Bayan or Kaann i savalar 755 ylna kadar devam etmitir. Kurulular srasnda Uygurlarn mttefiki olan Karluklarn batsnda Trgiler yayordu. Karluklarn gc zaten biliniyordu. Bunlar zamanla Trgilerle birleince nemli bir rakip oldular. Dolaysyla Karluklar zerine sefer dzenleme ihtiyac ortaya ktnda, Bayan or batya doru ilerledi. Altay-Tanr Dalar arasnda geni Cungarya-Tarbagatay bozkrlarnda Karluklar yenerek, onlar batya doru ekilmek zorunda brakt. Daha sonra Trgileri de malup edince Uygur Devletinin snrlar Seyhun rmana kadar geniledi. Kuzeyde Yeniseyin Bat kolu Kemik Irma civarnda yaayan ikler de Bayan or Kaana balanrken, bu blgenin gl boyu Krgzlar henz ona boyun ememilerdi. Bu arada Selenga civarnda isyan eden Sekiz Ouz ve Dokuz Tatarlar malup edildiler. Artk Orta Asyada herkes Uygurlarn siyasi stnln kabul etmek zorunda kalmt. Bu arada in tarihinin en parlak hanedanlarndan olan Tang mparatorluu karkla srklendi. Dier taraftan 751 ylndaki Talas Savanda uradklar malubiyet, onlarn Orta Asyadan geri ekilmelerini salad. Ardndan Sod asll An Lu-shann kard isyan Tang mparatorluunu tamamen kartrd (755). Bu isyan Tang hanedannn atrdamasna yol aarken, yeni imparator Uygurlarn yardmyla dt aresiz durumdan kmaya alyordu.
26
Bayan or Kaan zamannda in tarihinin en parlak hanedanlarndan olan Tang mparatorluu karkla srklendi. 751 ylndaki Talas Savanda uradklar malubiyet, inilerin Orta Asyadan ekilmelerini salad. Ardndan Sod asll An Lu-shann kard isyan Tang mparatorluunu tamamen kartrd (755).
Uygur kaan bir Uygur prensesini gelin olarak Tang sarayna gnderdi. Bayan orun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak suretiyle Tang hanedann etki altna almakt. Yine birok devlet adamn bakente yollayarak, yeni diplomatik giriimlerde bulundu. Arkasndan kendisi kt byk seferde inli devlet adam Kuo Tsu-i ile birlikte ine doru ilerledi ve Sar Irmak kenarnda ine saldran Trk asll Tongra boyunu yendi. Uygurlar 757 ylnda ine bir Yabgu ile birlikte drt bin kadar asker ve ok sayda at gndermiler, inliler de onlar byk ziyafetle karlamlard. Yabgu, indeki isyann bastrlmas iine giriti. Uygur ordusu Feng Suyu kenarnda asileri yendi ve isyanclarn eline geen bakent Chang-an geri alnd. Arkasndan yazlk bakent olan Lo-yang geri almak zere harekete getiler. Uygur kuvvetleri Yabgunun idaresinde ilerleyip asileri tamamen bozguna urattlar; Lo-yang da yamaladlar. Onlarn sayesinde lkesine tekrar sahip olan mparator Uygur kumandanlarn ar hediyelerle dllendirdi. 758 ylnda mparator, Bayan or Kaana kk kzn e olarak gnderdi. Tarihte in mparatorlarnn z kzlarn yabanc lkelere gelin gndermeleri ok nadirdir. Herhalde bu Uygurlarn ine yapt yardmlarn karl olmaldr. Prenses muhteem bir merasimle Bayan or Kaana gnderildi. Kaan byk bir devlet adaml rnei gstermi, kendisine sunulan hediyeleri devlet adamlarna datmtr. Bayan or Kaan adna 759 ylnda Moolistann ine-Usu Gl civarnda bir yazt dikilmitir. Yaztta Bayan or Kaann zaferleri ve baarlar anlatlmaktadr. Bayan or Kaan baz inli ve Sodlu ustalara Selenga zerinde Ordu Balk adnda bir ehir kurdurtmutur.
SIRA SZDE Uygur kaan neden bir Uygur prensesini indeki Tang sarayna gelin olarak gnderdi?
SIRA SZDE
DNELM
ekil 2.1
DNELM S O R U
Uygur U S O R Kaanl Kaynak: R. Grousset, The D KKAT Empire of the Steppes, New Brunswick, SIRA SZDE 1970.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
27
Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul

Uygur Kaanln her ynden gelitiren ve ykselten Bayan or Kaan 759 ylnda lnce yerine olu Bg geti. Bg Kaan, indeki Tang hanedanna isyan eden Shih Chao-inin gnderdii elilere yz vermedii gibi tahkir de etti. Buna karlk inli eli eski dostluklarndan ve verilen hediyelerin okluundan bahsederek onu etkilemeye alt. Hatta daha nce inde savaan Yabgunun yannda yeni imparatorun olduunu dahi vurgulamt. Bu arada inin kuzey snrlar Uygurlar tarafndan dzenlenen aknlara maruz kalmt. Ancak inin daha derinlerine girme ii Pu-ku Huai-en tarafndan engellendi. nk bu lkeyi yakndan tanyan Trk asll Pu-ku Huai-en, Uygurlarn menfaatine deil zararna sonular kacan biliyordu. inin zenginlii, kalabalk ve geni yaps ayn zamanda kltr kuzeyden gelen kavimleri yutuyordu. Sz konusu aknlardan sonra sakinleen Uygurlar, ordularn yeniden dzenlediler. Artk, Tang hanedanna yardma gelmeye niyetlenmilerdi. Pu-ku Huai-en dou kanadnn idarecisi tayin edildi. Uygur askerlerinin getikleri yerleri yamalamamalar iin inliler ordunun yolunu deitirmeye alyorlard. Bg Kaan, Sar Irmakn kuzeyindeki Shao Chouda konakladnda yanndaki inli veliahd ve kumandanlar tren dans yapmadklar iin azarlayarak tam anlamyla hkim olduunu gsteriyordu. O srada Uygurlara ihtiyac olan inli devlet adamlar uradklar hakaretlere ses karamamlard. Arkasndan Puku Huai-en, Uygur kuvvetlerine kumanda ederek asi Shih Chiao-iyi bozguna uratt. Bu isyann bastrlmas karlnda Tang imparatoru, Kaana birok hediyeler gnderdii gibi, ayrca yllk iki bin ailenin vergi gelirini ona yollamaya da raz olmutu. 762deki Lo-yang seferinin Uygur tarihinde bir baka etkisi daha gereklemitir. Sz konusu seferler esnasnda Mani dini rahipleri, Bg Kaan ile tanmlar, onu etkileyerek, onunla birlikte Uygur bakenti Karabalgasuna gelmilerdir. Onlarn anlattklarna hayran olan Kaan, hayvansal gdalar yemeyi yasaklayan, savalk duygusunu zayflatan bu dini kabul etti. Kaann hedefi Uygurlarn bozkr hayatn brakp ehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha bayndr hle getirmekti. Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren ilk ve tek hkmdardr. Ancak, onun bu dine neden sempati duyduu anlalamamaktadr. Karabalgasuna gelen drt rahibin en nls Juei-hsi (nfuz edici vakar sknet) adl biri idi. Uygur Devlet adamlar arasnda bu dinin kabul hakknda uzun tartmalar meydana geldi. Kabulne kar kan devlet adamlarn ad geen rahip ikna ederek susturmutu. Daha sonra Kaan halk onarl gruplara bld ve her grubun bana birini getirerek geri kalan dokuzunun eitimini verdi. Siyasi sebeplerle, indeki Budizme kar Maniheizmin tercih edilmi olma ihtimali de vardr. nk en byk rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilasyon asndan tehlikeli olabilirdi. Maniheizmi kabul etmesindeki esas neden Bg Kaann halknn yerleik hayat ve dolaysyla refah renmesini istemesidir. Bu dinin kabulyle hem halk zenginleecek, hem de kuvvetli Budist inin etkisinden uzak kalnacakt. Ayrca, Uygur Devleti Maniheist inancnda olan tccar Sodlular yanna ekerek mali adan da glenecekti. Mani dininin resmen kabulnden sonra Uygur merkezine kadn ve erkek sekin rahiplerden oluan heyetler geldi. Maniheizm dnyasnda kaann ve Uygurlarn hreti yayld. Bu arada Bg Kaan ileri bir adm daha ata-
Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren ilk ve tek hkmdardr. 762deki Lo-yang seferinden sonra Maniheist rahiplerle tanan Bg onlar Karabalgasuna dnerken yannda gtrm, onlarn etkisiyle Maniheizm inancn kabul etmitir. Maniheizm veya Mani dini: III. yzylda Pers mparatorluunda Mani tarafndan kurulan bu din, baz Hristiyan, ran ve Zerdt unsurlarn birlemesinden oluur. Temelinde bir dalizm vardr. Dnyada iki zt unsur devaml bir mcadele halindedir; yi ve kt, yani aydnlk ve karanlk daima atr. Maniheizm IV. yzylda Batda, Afrikada ve Kk Asyada yaylmaya balam, buradaki dier dinlerin takipilerini, zellikle Hristiyanlar endieye drmtr. Maniheizm bu lkelerden kovalannca Orta Asyaya snm ve orada kendisine taze bir hayat bulmutur. Uygurlarn 762de Lo-yang ehrini zapt etmesinden sonra, Maniheizm Uygurlar arasnda hzla yayld ve Uygur devletinin resm dini haline geldi. Bg Kaan, inde Mani tapnaklar ina etmek iin in imparatorundan bir kararname karmay baarmtr. Uygur devletinin yklmasndan sonra hmisini kaybeden Maniheizm inde takibata uram ve ibadet yerleri yklmtr.
28
rak Mani dininin inde de yaylmas iin teebbse geti. Kaann bu yoldaki basklarna dayanamayan Tang imparatoru, Lo-yangda Mani tapnaklarnn kurulmasna izin vermek zorunda kald (768). Trk asll bir boydan gelip daha sonra ine giderek orada yerleen Pu-ku Huai-en yukarda da grld gibi Uygurlarla birlikte Tang mparatoruna kar isyanclarla savap nemli baarlar kazanmt. Ancak, sz konusu isyan bastrlnca doan bolukta kendisi isyan etti (764). Ertesi yl iki yz binden fazla Uygur, Tibetli, Tangut ve Nu-la gruplarn yanna ekerek hkimiyet alann daha da geniletti. Ancak, Pu-ku Huai-enn ani lm, Tang hanedann kurtarmtr. Geride kalan asilerden Tibetliler lkelerine geri dnerken, isyana katlm olan Uygurlar in ile anlat. Daha sonra bu Uygurlar ve inliler hep birlikte Tibetlileri malup ettiler. Bu hadiseler dolaysyla Bg Kaann o dnemde inden istediklerini elde ettiini sylemek mmkndr. inden srekli olarak gnderilen hediye ve vergilerle Uygurlar zenginleirken, inde skntlar balad. Bg Kaan 769 ylnda bir inli prensesle evlenmek iin teklifte bulunduunda derhal kabul edildi. nk Uygurlarn gcnden ekinen ve srekli yardm talep eden inliler onlar kzdrmak istemiyorlard. Dier yandan Uygurlar, ticari ilikilerde de artk baarl oluyorlar, her bir atn karlnda ok fazla ipek alyorlard. Siyasi ilikilerdeki stnlk ticari ilikilere yansmt. Bu durum 778 ylna kadar devam etti. nceden isyanlardan dolay ok ypranan Tang hanedan artk kendini toparlamaya balayp ayn tarihte snrlarda ufak apta da olsa asker baarlar elde edince durum birden deiti. in bakenti Chang-anda uzun sreden beri kalan ve rahat bir ekilde yaayan Uygur tccarlarna kar tavr aldlar. Bg Kaan, bunun zerine ine saldrd, ilk arpmada galip gelerek 10 bin inliyi ldrd ise de Tai-chou valisi onu malup etmeyi baard. Artk i isyanlardan kurtulan Tang hanedan kendini toparlam ve nfusu artmt. Uygur Kaanlnn iindeki halk unsurunu oluturan Dokuz Ouzlar ve tccar kavim Sodlular, Bg Kaan ine kar byk bir sefer dzenlenmek iin ikna ettiklerinde vezir Tun Baga Tarkan, buna engel olmaya alt. Baarl olamaynca Kaan ve yaknlarn ldrterek ortadan kaldrd ve kendisi devletin bana geti.
SIRA SZDE
SIRA nemli Bg Kaann enSZDE zellii nedir?
DNELM S O R U
Tun Baga Tarkan (779-789)

Tun Baga Tarkan 789 ylna kadar on yl tahtta kald. Tang hanedan artk glendii iin, ine kar eskisi gibi hkimane davranlar gstermek yerine bar yanS O R U ls bir politika izledi. Onun dneminde inde Uygur tccarlarnn yannda Dokuz Ouzlar da serbeste dolayorlar ve ticaret yapmalarnn yannda yerli halka zarar veriyorlard.DBunlarn banda Tudun unvanl biri bulunuyordu. 780de in impaKKAT ratoru onlardan lke snrlarnn dna kmalarn istedi. inliler nceleri onlardan ekinse de, Uygur tccar arasna nifak sokarak onlar bldler ve daha sonra baSIRA SZDE ta Tudun olmak zere hepsini ldrdler. Uygur kaan Alp Klg Bilgenin bu duruma tepkisini nlemek iin hediyeler gnderdiler. Sha-to AMALARIMIZ Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas zerine 786 ylnda onlardan ayrlp Tibetlilerle iliki kurdular; Tibetlilerle birlik olarak Bebalk ehrini ele geirdiler. Bu dnemde Tibetlilerin glendii, Kua ve Kagar giK T A P
DNELM
DKKAT 786 ylnda Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas SIRA SZDE zerine onlardan ayrlp Tibetlilerle ibirlii yaptlar; onlarla birlikte Bebalk AMALARIMIZ dnemde igal ettiler. Bu Tibetlilerin glenmesi Orta Asya tarihinin akn deitirdi.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
29
bi Uygur ehirlerine saldrdklar grlmektedir. Karluklarn dou grubu ve Shatolarn Tibetlilerin tarafn tutmas Uygurlarn iini zorlatryordu. 790da Bebalk Tibetlilerin eline geince Tang mparatorluu Orta Asyadan tamamen ekildi. Tun Baga Tarkann (Alp Kutlug Bilge Kaan) 789 ylnda lm zerine yerine olu To-lo-ssu, Ay Tengride Kut Bulm Klg Bilge unvanyla tahta geti. ki yl kadar sren hkmdarl dneminde Tibetlilerin igal ettii Bebalk ehrini kurtarmaya alt ve bunda baarl oldu. 790 ylnda kardei veya hatunu tarafndan zehirlenerek ldrld. Kardei hemen kendini kaan ilan etti ise de devlet adamlar bunu kabul etmeyip ldrlen kaann olunu tahta geirdiler. Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas SZDE SIRA ne yaptlar?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
Resim 2.1
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bir Uygur S O U elyazmasndaRyer alan resim (VIII.IX. yzyl, Koo, DKKAT Dou Trkistan). Resimde, iki sra halinde oturan, SIRA SZDE balarnda beyaz klah ve beyaz elbiseleriyle Maniheist AMALARIMIZ rahipler grlmektedir. Ortada Uygur K alfabesiyle T A P yazlm bir metin bulunmaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
Kaynak: J. P. ONeil (ed.), Along the Ancient Silk Routes, E R N E T New NT York, 1982.
30
Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi

Kaan olduunda henz 16-17 yalarnda bulunan A-cho Kaan, devlet idaresinde kontrol salayacak durumda deildi. Onun zamannda inlilerle iyi ilikiler kuruldu, Tibet zerine seferler yapld ve sonunda Ling-chouda Tibetliler ar bir bozguna uratld. 795 ylnda oul brakmadan lnce yerine Yaglakar kabilesinden olmayp Ediz kabilesinden gelen bir evlatlk olduu anlalan kii devlet adamlar tarafndan Ay Tengride lg Bulm Alp Ulug Bilge unvanyla kaanla getirildi. Yeni kaan ilk i olarak Karluk isyann bastrd. Daha sonra Tibetlileri bozguna uratt ve kuzeydeki Krgzlara kar byk bir zafer kazand. pek Yolu zerinde ok stratejik mevkide bulunan Dou Trkistan ve zellikle Turfann zerinde hkimiyet salanmas devlete ok fazla ekonomik gelir kazandrmt. Kuzeydeki zengin demir yataklarn kullanan Krgzlar, randan ine kadar elde ettikleri kaliteli demiri satyorlard. Krgzlarn tbi olmasyla demir ticaretinin kontrol Uygurlarn eline geti. Uygur kaannn faaliyetleri Karabalgasun Yaztnda ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Daha sonra Tanr Dalar havalisindeki Karluklarla savaan bu kaan nce Tibetlileri kesin olarak bu blgeden uzaklatrd. Akabinde Karluklar Ferganaya kadar srd. Kuca ve Karaar tamamen Uygurlarn eline geti. On yl tahtta kalp devleti eski gcne kavuturan bu kaan, 805 ylnda ld. Tengride Bolm Alp Klg Bilge adyla tahta geen yeni kaan yl kadar kaanlk yapt. Onun dnemine ait bilgiler snrldr. Tahta knda inliler eli gnderip kutlamlard. 806 ylnda Mani dini rahipleri Uygur elileri ile beraber in bakentine gitmi ve kendilerine bir ibadethane kurmulard. Onlarla birlikte ok sayda Uygur ine gidip bu lkede koloniler oluturmulard. 808 ylnda kaan lnce yerine Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan gemitir. Dier kaanlara gre epey uzun sre tahtta kalan bu hkmdar dneminde bir nceki kaann elde ettii baarlarn sonucu grlm, sava meydanlarnda ok az arpmalar yaplsa da devletin gc kendini gstermitir. lkenin iinde herhangi bir boy isyannn kmamas salanan i huzurun belirtisiydi. D ilikilerde ise en byk rakip Tibetliler (Tangutlar) idi. Eski durumlarna kyasla epeyce glenen Tibetliler, pek Yoluna gzlerini diktiler, zellikle Turfan ve onun dousundaki topraklar zaman zaman istila ettiler. Sha-tolarn Uygurlarla aralarnn almasn frsat bilip onlar kendilerine baladlar. Bu yzden aralarnda uzun mcadeleler oldu. Bu savalarda genellikle Uygurlar galip geliyordu. Uygurlarn Tibetliler elindeki Lian-chouyu ele geirmeleri zerine Sha-tolar Tibetlileri brakp Uygurlara balandlar. Bu srada inden dnen Uygur elileri Tibetliler tarafndan soyuldular. Bunun zerine Uygurlar 812 ylnda Gobi ln geerek Tibetliler zerine akn yaptlar. Tibetliler Uygurlarn bakenti Karabalgasun blgesine kadar sefer dzenledilerse de baarl olamadlar. Uygur kaannn -nan-chu (nan?) adl eliyi 813 ylnda ine gndererek bir in prensesiyle evlenme talebinde bulunduu bilinmektedir. Tang imparatoru bu talebi masraflarnn arl yznden reddetmek istemi, ancak bunu aklamaya ekinip oyalama yoluna gitmitir. inli devlet adamlar Uygurlarn bu duruma kzp byk problemler karacan ileri sryorlard. Uygur kaan 820de Alp Tarkan bakanlnda bir heyet daha yollayp evlilik yolundaki srarn tekrarlaynca mparator Hsien-tsung aresiz boyun emek zorunda kald.
31
DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILII

Kaan 821 ylnn banda lnce Kn Tengride lg Bulm Alp Klg Bilge unvanl yeni kaan tahta geti. Bu kaann yllk saltanatnda daha nce sz verilen inli prenses gelin olarak geldi. Bu evlenme dolaysyla kaynaklarda ayrntl bilgiler verilmektedir. 824 ylnda bu kaann da lm zerine devleti kertecek olan Ay Tenride Kut Bulm Bilge Kaan tahta geti. in entrikalar bu dnemde youn bir ekilde devletin iini kartrrken, inliler bol hediyelerle kaana hibir ey olmam gibi davranyordu. Tabii ki, devletin zayflamasnda daha nceki kaann zamannda gelen inli prensesin entrikalarnn byk rol vard. 832 ylnda bu baarsz kaan ldrlerek saltanatna son verildi. Yeni kaan Hu Tegin ncekine hi benzemiyordu. Devleti nispeten toparlad ise de daha sonra baz devlet adamlarnn ihtilal yapmak teebbslerini engellemeyi baardysa da, vezirlerinden Krebir, Sha-tolarla birlikte ona hcum ederek ldrd. Yerine Hazar Tegini kaan olarak tahta geirdi. 839 ylnda ok ar geen k mevsimi yznden Uygurlarn srlerinin ou telef oldu. Bu da siyasi bunalm daha da arlatran ktl ortaya kard, lkedeki huzursuzluu arttrd. nceki kaann tahttan indirilii srasnda merkezde olmayan kumandanlardan Klg Baga, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uygur bakentini bast ve Hazar Tegini ve Krebiri ldrd. Kaanlk ota da iinde olmak zere btn deerli varlklar Krgzlarn eline geti (840). Bylece Uygur Kaanl ykld ve Uygurlarn on be boyu bat ynne, Karluklara doru gitti. Bir grup Uygur Tibete, dier bir grup ise Kucaya snd. Geride kalan on Uygur boyu kendi aralarnda ge Tegini kaan setiler (840). Bu arada Krgzlarn baskn srasnda ele geirdikleri in asll prensesi geri aldlarsa da kendi aralarnda anlaamadlar. Sha-tolarn desteiyle ad geen prenses kurtarlarak ine gtrld. Devletin eski dirliini salayamayan ge Kaan 847 ylnda ldrlp ortadan kaldrld. Batya doru giden grup ikiye ayrlarak bir ksm Kucaya, dier ksm Bebalka yerleti.
Kansu (840-1226) ve Bebalk Uygurlar (840-1368)

Orhun blgesinde kendilerine hayat olmadn anlayan Uygurlar, bundan sonra iki kola ayrlarak deiik lkelere g ettiler. Bir grup Kansu blgesine giderek Kansu Uygur Devletini kurdu. Ancak, bu devlet genelde ine bal kalm, nce Tang hanedan (907ye kadar), sonra Be Hanedan devrinde (960a kadar) in ile iyi ilikilerini srdrmtr. Bazen kar gelseler de herhangi bir byk atma olmamtr. Pek fazla bir asker varlk gsteremeyen Kansu Uygurlar, 940tan sonra Ktanlara, 1028den sonra Tangutlara, 1226da ise Moollara tbi oldu. Onlar gnmzde hl Sar Uygurlar adyla varlklarn srdrmektedirler. Orhun blgesindeki siyasi varlklarn kaybettikten sonra bir ksm Uygurlar Bebalk blgesine gitmiti. Bunlar Bebalk, Turfan ve Tanr Dalar etrafna yerlemitiler. Bebalk Uygurlar, bu sralarda Tibetlilerin youn basks altndaki Tang hanedan tarafndan tannd. Uygur lkesi pek yolu zerinde olmas ve doal kaynaklara sahip bulunmas sebebiyle ksa sre iinde zenginleti. Uygurlarn desteiyle Maniheizm inanc inde yayld. 911de Kansu Uygurlarnn Tun-huang almas zerine inden koparak tamamen bamsz oldular. Ancak, Tibetliler ve Karluklar arasnda skan bu Uygurlar hakknda fazla bir kayt tutulmamtr. Anlalan o ki, Uygurlar Turfan, Hami, Kagar, Bebalk ve Kuca gibi ehirlerde sa-
32
nat, edebiyat ve ticaret sahasnda kendilerini gelitirdiler ve nemli eserler ortaya koydular. 947de bakentleri Koo, yazlk merkezleri ise Bebalkta bulunuyordu. 948den sonra hkmdarlar duk-kut unvanyla anlmaya balamtr. Bebalk Uygurlarnda Budizm daha fazla yaylm, neredeyse Maniheizmin yerini almtr. Daha sonraki asrda az olmakla beraber Nesturi Hristiyanl ve zellikle de slamiyet kabul grmtr. Takip eden devirlerde slam buradan ine doru yaylmtr. Karahtay Devrinde Uygurlarn duk-kut Baruk Art Tegin adl bir hkmdarlar bulunuyordu. duk-kut 1209 ylnda, Cengiz Hana baland. Moollar dneminde duk-kut slalesi varln devam ettirdi ve 1368 ylnda sonra duk-kut, Hoshang Ming mparatorluuna teslim oldu. Karahtay ve Cengiz mparatorluu dneminde birok Uygur yksek mevkilerde grevler almtr (Tata Tonga gibi). Uygur kltrnn izleri zenginliinden ve derinliinden dolay Orta Asyann dousunda ve batsnda her zaman hissedilmitir.
UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER

Uygur Kaanl Gk-Trk devletinin sahip olduu mirasn zerine kurulduu iin bu devletin, yani bozkr kltrnn geleneini srdryordu. Ancak, zamanla inlilerle fazla yaknlama ve Maniheizmin girmesi hayat tarzn eskisine gre deitirmelerine sebep oldu. Sodlularn devlet mekanizmasnda yer alp etkili olmalarnn da bunda rol vard. Uygur Devleti Dokuz Ouz boylar zerinde ykselmiti; halk unsurunun esas onlard. Zaten, dier kalabalk Karluk ve Trgi gibi boylar Orta Asyann batsnda Sr Derya, u, Talas ve li gibi rmaklarn havzalarnda younlamlard. Nitekim Dokuz Ouz tabiri in kaynaklarnda doudaki Tles boylarna verilen addr ve ilk defa 627 ylnda kullanlmtr. Bunun yannda Uygurlar kendi ilerinde on kabileden oluuyordu. lk hanedann ad Yaglakar kabilesinden geliyordu ve 795e kadar bu durum devam etti. Uygur Kaanlnn snrlar douda Mool kkenli Shih-weilere kadar uzanyordu. Dier taraftan batda Altaylar, inde Kansu-Ordosa kadar olan blge, Gobi lnn gneyi ve Bebalk-Turfan havzas snr saylabilirdi. Ancak bu yndeki snr Tibetlilerin basklar yznden bazen elden kyordu. Bebalktaki Kaan Fu-tu kalesi bir ara Karluklarn eline gemiti. kinci hanedandan itibaren unvanlarn deimesi ay ve kn gibi tabirler Maniheizmin etkisini aka gstermektedir. Bunun yannda 795ten sonra Bebalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaar ve Kagar gibi ehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun artmasnda Maniheizmin katks grlmektedir. Karabalgasun, devletin merkeziydi ve devlet meclisi burada toplanrd. GkTrklerin kulland btn unvanlar Uygurlar tarafndan da kullanlyordu. Ama baz unvanlarn karlklar deimiti. Mesela, ince kkenli olan Tutuk unvan asker vali yerine boy reisi anlamna geliyordu. Onlarn saylar 11 olup siyasi grevlerinin yannda devlet iin vergi toplamaktaydlar. 779da bir ihtilal yapan Tun Baga Tarkan, verdikleri zarardan dolay Maniheistleri devletten uzak tutmutur. On hkmdarn yedisinin hanm inli idi. On kaandan yedisinin unvannda u terimlerden biri bulunmaktadr: Tengride, Ay Tengride, Kn Tengride. Bu, hkimiyetin gkten, gneten veya aydan geldiine inanldn gstermektedir. Aslnda bir bakma Uygur kaanlarnn sz konusu unvanlarla hkmdarlklarnn sadece Uygurlarla snrl olmayp, btn dnyann hkmdar olduu dncesinin olduu sonucunu karmak da mmkndr.
Uygurlarda ay ve kn gibi tabirlerin kullanlmas Maniheizmin etkisini gstermektedir; On kaandan yedisinin unvannda Tengride, Ay Tengride, ve Kn Tengride tabirleri gemektedir. Bu tabirler, hkimiyetin gkten, gneten veya aydan geldiine olan inanc gstermektedir. Maniheizm, 795ten sonra Bebalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaar ve Kagar gibi ehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun artmasnda nemli bir rol oynamtr.
33
Her ne kadar in imparatorlar Uygur kaanlarnn kendileri tarafndan tayin edildiini iddia etseler de, aslnda Uygur kaanlar onlara kar daima hkimane bir tavr taknmtr. 762de asi Shih Chao-iye kar Tang hanedanna yardm iin ine giden Bg Kaan, in veliahdnn kendi nnde dans etmesini istemi, buna kar kan inli memurlar dvlerek ldrlmlerdi. Uygurlarda ilgin bir nokta da ynetme becerisi gsteremeyen basiretsiz hkmdarlarn sk sk tahttan indirilerek katledilmeleridir. 821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahrn bildirdiine gre Maniheizm ehirli halkn bal olduu iki dinden (dieri Gk Tanr inanc) biri idi. Bu da gsteriyor ki, btn propagandalara ramen Mani dini Uygurlar arasnda tam olarak yaygnlamamt. Uygurlarda toplumsal yap hzl bir deiim gstermi, zellikle ekonomide ve dnce tarznda ehirlemeye doru atlmlar yaplmtr. Henz devletin kurulu aamasnda, 744te in kaynaklarnda Uygurlar hakknda sulak ve otlaklar bulmak iin gezerler, atlk ve okulukta ustadrlar gibi kaytlar vardr. Aslnda daha sonraki dnemlerde de, Uygurlarn byk bir ksm gebe olarak kalmaya devam etmitir. At, sr, koyun ve deve yetitirmek onlarn iktisadi temelini oluturmaktayd. Bozkr hayat artlar gerei, en deerli hayvanlar koyun ve at olarak gze arpmaktadr. Atlarn zellikle in ile yaplan ticarette n plana kt grlmektedir. An Lu-shann oluna kar 757de klan seferde 4 bin kiilik Uygur ordusuna gnlk 20 sr, 200 koyun ve 2900 kg. tahl verilmesi etin ne kadar ok tketildiini gstermektedir. Hayvancln yannda, Maniheizm ncesinde bile Uygurlar arasnda tarmn var olduu bilinmektedir. Maniheizmin tesiriyle tarm daha da yaygnlamtr. Mani din adamlar soan benzeri eyleri yiyorlard. 821 ylna gelindiinde her ne kadar ziraat yaygnlasa da otlaklarn nemi hl devam ediyordu. Karabalgasun byk bir ehir olup ziraat yaygn bir ekilde yaplmakta idi. Arkeologlarn aratrmalarna gre Uygurlar deirmen talar ve harman tokmaklar kullanlyor, hatta sulama yapyorlard. Baz Uygur mezarlarnda l ile birlikte gmlen dar gibi tahl kalntlarna rastlanmtr. Ziraatn gelimesine paralel olarak, ehircilik de gelimiti. Kaann emriyle iki ehir ina edilmitir. Bunlardan biri Baybalk olup kaann 757 ylnda kurulmaya balanmt. Dieri ise Karabalgasun idi. inde kaann saray olan Karabalgasunun etraf surlarla evriliydi ve 12 byk demir kaps vard. Nfusu kalabalk olup arlar ve esnaf mevcuttu. Bunun yannda ehre hkim bir mevkide, ok uzaklardan grlebilen altndan bir adr olduu, bunun sarayn dz damnn zerinde bulunduu ve iine yz kiinin sd kaydedilmitir. Byk Uygur Kaanl devrinden balayarak, Bebalk ve Koo gibi ehirlerin etrafnda Uygur nfusu toplanmt. Bebalk Uygurlar dneminde ehir kltr buralarda epeyce gelimitir. Ticareti de renen Uygurlar, lks eyalara ihtiya duymaya baladlar. inlilerle Atipek ticareti hi grlmedii kadar artmt. Uygurlar elde ettikleri ipein fazlasn ya baka lkelere ihra ediyorlar ya da para birimi olarak kullanyorlard. Tang hanedann temelinden sarsan An Lu-shan isyan bertaraf edilince baz Uygurlar inde kalmlard. Onlar orada zenginletiler ve bankerlik yapmaya baladlar. Zamanla bu durum ylesine geliti ki, bunlar IX. yzyln sonlarna doru inin hemen btn maliyesini kontrol edecek duruma gelmilerdi. Uygurlar deve ve ata dayal basit bir ulam sistemi kurmulard. ok kalabalk gruplar halinde yola kldnda atlarn, develerin ve arabalarn beraber olduu
Uygurlarda ziraatn gelimesine paralel olarak, ehircilik de gelimiti. Kaann emriyle 757 ylnda Baybalk ehri ina edilmeye balanmt. inde kaann saray olan Karabalgasun ehrinin etraf surlarla evriliydi ve 12 byk demir kaps, kalabalk bir nfusu olup arlar ve esnaf bulunmaktayd.
34
kervanlar kullanlrd. 820 senesinde binlerce Uygur ve inlinin bulunduu kafile Chang-andan Uygur bakentine doru yola kmtr. Her ne kadar ehirleme olsa da adr nemli bir barnak yeri olarak varln devam ettirmitir. Zenginlerin iki veya daha fazla adr olurdu eklinde kaytlar bulunmaktadr. Eserini IX. yzyl ortalarnda yazm olan el-Chize gre, Uygurlar Mani dinini kabul ettikten sonra Karluklara yenilmeye balamlard. Yeni kabul edilen din Uygur kaanlarnn sava isteklerini kreltmi olmalyd. Uygurlar arasnda bozkr ve ehirli olmak zere iki farkl hayatn ortaya kmas devletin temelini sarsan baka bir sebepti. Devletin bakent dnda otoritesi zayflam, boy reislerine serbest hareket etmek iin frsat domutu. Lks ve gevek hayat asker mcadelelere kar devlet adamlarnn gcn bitirirken, vezirler iktidar ele geirmek iin frsat kolluyorlard. Ordu geleneklere uygun olarak kaanlarnn emrindeyse de, merkez otoritedeki geveme sonucunda Tutuklar n plana kyorlar, zayf kaanlara sadakatle bal olmuyorlard.
SIRA SZDE
795ten sonra Bebalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaar ve Kagar gibi ehir devletikleri zeSIRA SZDE rinde Uygur nfuzunun artmasnn sebebi nedir?
D NELM UYGURMEDENYET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ine-Usu Yazt: Uygur Kaanlna ait olup OrhunSelenga nehirleri arasndaki T E L E V Z Y O yaknnda ine-Usu gl N bulunmutur. Gk-Trk harfleriyle yazlm olan bu yazt Bayan or Kaan adna dikilmitir. Kitabede N T E N Orhun SelengaRve E T rmandan, On Uygur, Dokuz Ouzlardan ve Trk lkesinden bahsedilmektedir. Ayrca Uygur, Trk, Karluklar, On Oklar, Sekiz ouzlar ve Dokuz Tatarlar gibi kavimler arasndaki mcadelelerden ve Uygur kaannn ikler zerine yrdnden bahsedilmekte (750), Basmllarla olan mcadele anlatlmaktadr.
slm ncesi Trk devletlerinde boylar yazn yaylak denilen serin, sulak, otla bol yksek yaylalarda, kn ise klk denilen daha lk ova ve vadilerde yaarlard. HS O R U kmdarlarn da yazlk ve klk olmak zere iki merkezleri bulunurdu. Uygurlar iin de durum ayn idi. Klk blgede evlerin daha ziyade kerpi veya ahap olDKKAT mas tercih edilirdi. Surlar bile kaln aa ktklerinden yaplrd. Ticari adan bakldnda, Uygurlar komu devletlere canl hayvan, ksele, deSIRA SZDE ri, krk ve hayvansal gdalar satarlar, karlnda hububat ve ipek alrlard. Bu devirde Trklerle komular arasndaki ticaret iki yoldan gerekleiyordu. 1. pek Yolu: Bu yol inden balyor, Trklerin ounlukta olduu Asyadan geip AkdeAMALARIMIZ nize ulayordu. pek Yoluna hkim olan devlet devrin dnya ticaretine hkim olacandan, blgenin byk devletleri arasnda kyasya bir rekabet vard. 2. Krk Yolu: Bu yol, Hazar ve Bulgar lkelerinden balayarak, Ural, Gney Sibirya, AltayK T A P lar ve Sayan dalar zerinden ine ve Amur nehrine uzanyordu. Bozkr sahasnn ounluunu otlaklar meydana getirmekteydi. Tarma elverili topraklarda Uygurlar buday V Z Y O N bata olmak zere tahl rnlerini ekip bimekteydiler. ve dar TELE slm ncesi Trk devletlerinde ekonomi, bal devletlerden alnan yllk vergi ve hediyeler ve halktan toplanan vergilere dayanyordu. Vergi toplama ilemi zel memurlar tarafndan yerine getiriliyordu. Ayrca ilek ticaret yollarndan salanan vergiler ve N T E R N E T madencilikten elde edilen yksek gelir devletin mali gcn artryordu. Para olarak zeri resm damgal ipek paralar kullanyorlard.
Edebiyat ve Sanat
Trk destanlar bozkr insannn hayat mcadelesi rnekleriyle doludur. Bu edebiyat trnde kurttan treme, gkten inme ve ktan olma motifleri bulunmaktadr. Uygur mitolojisinde kurdun rehberlik vasf ak olarak grlr. Kutlu Da efsanesine gre kutlu bir kaya Uygur lkesine bereket ve mutluluk getirmektedir. Bu kaya inlilere verilince memlekete ken uursuzluklar, alk ve ktlk yznden Uygurlar g etmek zorunda kalmlardr.
35
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Uygur Kaanlna ait ine-Usu Yazt, Orhun-Selenga nehirleri arasnda ineUsu gl yaknnda bulunmutur. Gk-Trk harfleriyle yazlm olan bu yazt DNELM Bayan or Kaan adna dikilmitir. Kitabede Selenga ve Orhun rmandan, On Uygur, Dokuz Ouzlardan ve Trk lkesinden bahsedilmektedir. Ayrca Uygur, S O R Trk, Karluklar, On Oklar, Sekiz Ouzlar ve Dokuz Tatarlar gibiUkavimler arasndaki mcadelelerden, Tardu, Tlis ve Krgz kavimlerinden sz edilmektedir. Uygur kaannn ikler zerine yrdnden bahsedilmekte (750), Basmllarla D KKAT mcadele anlatlmaktadr. Trke, ince ve Soda olarak dilde yazlan Karabalgasun Yazt, balanSIRA SZDE gtan IX. yzyln ilk eyreine kadar Uygur tarihini konu alr. Asl metin GkTrk alfabesiyle yazlmtr. Ancak, Trke olan ksm ok tahrip olmutur; sadece baz kelimeler okunmaktadr. Yaztn Soda olan yz de ok fazla silinmitir. SaAMALARIMIZ dece ince ksm salam kalmtr. Uygur yaztlar hakknda ayrntl bilgi iin Hseyin Namk Orkunun Eski Trk Yaztlar K T A P (Ankara, 1936-41) adl eserine bakabilirsiniz. Uygurlar yerleik hayata getikten sonraki dneme ait belgelerVolduka fazladr. TELE ZYON Arkeolojik kalntlar, el sanatlar, resimler, hukuk vesikalar, eli raporlar, zellikle Turfan Uygur Devleti kltr halknda deerli bilgiler vermektedirler. Bunlardan biri 981-984 tarihleri arasnda inin resmi elisi olarak Uygurlara giden Wang YenNTERNET tenin raporudur. Bu rapora gre: Kao-chang ehrine yamur ve kar yamaz, ayn zamanda buras ok scaktr. Burada evler beyaz badanaldr. Chin-ling dalarndan kan nehir ehrin btn evresini dolar, tarlalar ve meyve bahelerini sular ve su deirmenlerini iletir. Zengin insanlar at eti, geri kalanlar ise sr eti ve yaban kaz yerler. Onlarn mzik aleti olarak kulland alet kopuzdur. Samur krk, pamuklu kuma ve iek motifleriyle ilenmi giysiler retirler. Onlarn detlerine gre byk bir ksm ata binerler ve ok atarlar. ehrin iinde pek ok iki katl binalar vardr. nsanlar iyi yzldr ve usta sanatkrlardr. Bunlar altn, gm ve demir kap yapmnda ok ustadrlar. Onlar ayn zamanda yeim ta ilemesini de ok iyi bilirler. Turfan Uygurlar mimari sahada da ok eser vermilerdir. Bu eserlerde Trk ota ve ordu gelenei, eski bozkr kltr zellikleri grlmekte idi. Malzeme olarak da, a boyal ve yaldzl aa, balk, tula ve ta (nadiren) yannda oymal keramik ve srl tula da kullanrlard. Uygurlar daha Orhun Irma kylarnda Ordu-balkta iken de bu teknikleri biliyorlard. Arkeolojik kalntlardan anlaldna gre Uygurlar surlu ehirler, hkmdar kalesi, dini klliyeler, gller ve akarsularn bulunduu baheler yapmlardr. Maniheizm kendi sanatn da birlikte getirmitir. Maninin kendisi bizzat ressam idi. Bu dinin adn bile duymak istemeyen Mslman yazarlar, onun resimdeki baarsndan hayranlkla sz ederler. Uygur Devletinin Turfan blgesinde ve zellikle de dikut ehrinde bulunan freskler ve minyatrler, Maniheizmin Uygurlar arasnda ne kadar gl bir ekilde yayldn gstermektedir. Bu minyatrlerde Uygur asll mminlerin yannda beyaz elbiseli Mani rahipleri resmedilmitir. Murtuk ve Bezeklikteki Budist fresklerin bazsnda Uygur mminlerin resimleri vardr. Bunlar Uygur kltrnn zenginliini ortaya koymaktadr. Bu fresklerdeki Sodlu kervanclar, Uygurlarn bunlar vastasyla rann dinleriyle temas kurduklarn gstermektedir. Uygur devri sanatnda Trklerin dik duruu, ciddi ifadeleri, protokol sras ile dizilileri resimlerde grlmektedir. Uygur devrinde realist portre sanat gelimi-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
KarabalgasunEYazt: Z Y O N T L E V Trke, ince ve Soda olarak dilde yazlan bu yazt, balangcndan IX. yzyln ilk eyreine kadar Uygur tarihini anlatmaktadr. E T NTERN Yazt, Uygurlarn ilk hkmet merkezi olan Karabalgasunda dikilmitir. Trke ve Soda olan ksmlar ok tahrip olmutur; ince olan ksm salam kalmtr.
Maniheizm ve Resim Sanat: Maniheizm inancnn kurucusu olan Maninin kendisi bizzat ressam idi. Dolaysyla bu din kendi sanatn da beraberinde getirmitir. Turfan blgesinde ve zellikle de dikut ehrinde bulunan freskler ve minyatrler, Maniheizmin Uygurlar arasnda ne kadar gl yayldnn delilidir. Bu minyatrlerde Uygur asll mminlerin yannda beyaz elbiseli Mani rahipleri resmedilmitir. Murtuk ve Bezeklikteki Budist fresklerin bazsnda Uygur mminlerin resimleri vardr.
36
Resim 2.2 Uygur prensi. Kuma zerine resmedilmitir (IX. yzyl, Koo, Dou Trkistan). Resmin sol alt tarafnda glkle okunan Uygurca bir yazda Bu benim babam, Tengrim (?) Han Tutuk iin ibaresi yer almaktadr. Kaynak: J. P. ONeil (ed.), Along the Ancient Silk Routes, New York, 1982.
tir. Trk ressamlar hayal ve gzelletirilmi ahslar yerine tabi portreler iziyorlard. Trk rf adetlerini temsil eden tablolar yaplm, Trk ordusunun kahramanlar ve Uygur kaanlarnn resimleri Budist mabetlerinin duvarlarn sslemitir. Bozkr sanatnn hayvan motifleri, bilhassa at resmi yerleik Uygur sanatnda da nemini korumutur. Yerleik medeniyetin en byk zelliklerinden biri ehirlemedir. Kurulan bu ehirlerde pazarlarn ortaya kmas, ticaretin gelimesi ve ticarette parann kullanlmas Uygurlarn ilerlemesinin ak gstergeleridir. Elimize geen hukuk vesikalarndan anlaldna gre Uygurlarn alm-satm ve bor alp vermede belirli bir para ve l sistemleri vard. Bor olarak alnan mal ve para faiz karlnda genellikle ilkbaharda alnr, mahsuln kaldrld sonbaharda denirdi. Bu kaytlar bize ziraatn ok gelimi olduunu gstermektedir. Bor karl her ay faiz demesi yaplmas, belki de Trklerde ilk bankacln temelini tekil etmitir. Evlatlk verme vesikalarnda evltlk verilen oul ve babaln karlkl uymak zorunda olduklar hususlar kaydedilmektedir. Mesela, evlatla verilen oul yeni ailesine kar ahlaki grevlerini yerine getirecektir. Sorumluluklarn yerine getirmedii takdirde cezalandrlacaktr. Buna karlk babalk da yeni evladna kendi z evlad gibi davranacak onun btn maddi ve manevi sorumluluklarn yklenecektir. leride kendisinin de bir evlad dnyaya gelse, onu z evladndan ayrt etmeyecek ve onun yetimesine yardmc olacaktr.
Mimari Eserler
Uygur kltr ve sanatnn karakterini eski Trk din inanlar ile Maniheizm ve Budizm meydana getirmitir. Sanat ve mimarlk eserleri de bu inanlarn gereklerini yanstyordu. Uygur mimarisinde dikkati eken bir baka gelime, Budist klliyelerinin Trk ordu-balk yaps gibi i ie iki surla evrili olmasdr. Drt kede byk dalar temsil eden kuleler ve mstakil ina edilen iaret kalesi vard. Pagoda mimarisinin zelliklerini tayan bu kuleler zamanla Uygur sanatnn incelikleriyle deierek inceldi ve Trk minaresine dnt. Dou Trkistanda tapnak ve manastrlar genellikle bir klliye manzaras arz etmektedir. Kare saylabilecek dikdrtgen bir sur ile evrili olan ve ierisinde h-
37
kmdar saraynn ve baz kklerin de yer ald Koo ehrinin gneyinde, merkez bir avlu etrafnda gruplanm meknlardan oluan manastr bu durumdaki rneklerden sadece bir tanesidir. Koo, Yar-Hoto, Murtuk ve Sengim ehrindeki manastrlar da etraflarnda rahip hcreleri ve dier eitli yardmc fonksiyonlar stlenen mtemilat yaplar ile birlikte ele alnyordu. Bu yaplar genellikle bir ykselti zerine yaplm dikdrtgen planl yaplardr. Budist tapnaklar Uygurlardan evvelki Trk dnemlerinde de vard. Gk-Trkler dneminde Akbeim ehrinde tipik zellikleriyle Budist tapnaklar yer almaktayd. Ancak Budist ve Maniheist tapnaklar asl geliimini Uygur devrinde gstermitir. Uygur manastr ve tapnaklar, Seluklu ve Osmanl klliyelerinin kaynan tekil etmektedir. Uygur tapnaklar arasnda en nemlilerinden biri Koo tapnadr. Akbeim ehrindeki Budist tapnaklardan birine benzeyen bu mabedin kelerindeki ve kaplarnn yanndaki kuleler sonraki mimar gelimeler asndan dikkati ekmektedir. Dier nemli tapnaklar arasnda Murtuk Sengimde bulunan baz din yaplardan bahsedebiliriz. Tapnaklarn bir blmnde ayr olarak ina edilmi, ok katl kule eklinde olup Trke olarak ediz ev denilen pagodalar ilgi ekicidir. Bu pagodalardan birisi, Yar-Hoto, ehrinin merkezinde yer alan ana tapnan snr ierisinde, nilerine (ina esnasnda duvar iinde braklan oyuk) Buda heykelleri yerletirilmi bir kule eklinde ykselmektedir. Stupa denen Budist trbeler, ii dolu bir kubbe eklindeki yaplard. Uygur stupas ise kubbeli otaa benzer bir yapya dnmtr.
Resim 2.3 Uygurlar Budizme ve Maniheizme girdikten sonra ok zengin kltr rnleri meydana getirdiler. Uygur resim sanat, slami dnemde ran ve Hint minyatr sanatn derinden etkilemitir. Yukardaki (IX. yzyl, Bezeklik, Dou Trkistan) resimde Uygur prensi grlmektedir. Kaynak: J. P. ONeil (ed.), Along the Ancient Silk Routes, New York, 1982.
38
Uygur devri Trk sanat tarihinin en ilgi ekici mimari eserleri arasnda kayalara oyulmu maara tapnaklar da gsterilebilir. Bu tapnaklarn esas inin kuzeyinde devlet kuran Tabgalarda da grlmektedir. Dou Trkistandaki Bezeklik, Kzl ve Tun-huang maara tapnaklar ok nldr. Bunlar arasnda Uygur tarznn en sekin rnekleri Bezeklik mabetleridir. Bezeklik maara tapnaklar Murtuk vadisinde, Kzl Da mevkiinde kayalara oyulmu 40 tapnaktan meydana gelmektedir. Tapnaklarn genel plan en ite yer alan ve yalnz rahiplerin girebildii ve tapnlan Buda veya dier bir ilhn heykelinin bulunduu i tapnak ile bunun etrafndaki dehliz ve ikinci derecede meknlardan olumaktayd. Bu mabetler duvarlar youn bir ekilde fresko tekniiyle yaplm ve din anlam olan resimlerle bezendii iin Bezeklik adn almtr. Trk Budist mimarisinde gelien stupalar, slmiyetten sonraki Trk trbe mimarisinin temelini oluturmaktadr. Uygurlardaki stupa ekli yurt tipi adr eklinden ilham almt. slmiyetten sonraki Trk mimarisinde soan kubbe denilen lotus kubbe tipi de ilk kez Uygur stupalaryla balamtr. Trklerden nce stupalar, bir din ahsiyetin kemiklerinin ve eyalarnn muhafaza edildii kubbeli yaplardan ibaretti. Koo ehrinin surlar dnda, kuzeydou tarafnda bulunan ve Ko-Gumbaz olarak adlandrlan stupalar Uygur stupalarnn en gzel rneklerindendir. Ayn ekilde Toyuk ehrindeki stupalar ile Yar-Hoto ehrinin gneydousunda bulunan birok stupa da zikredilmeye deer zelliklere sahiptir. Genel olarak Orta Asya mimarisinde, zel olarak Uygur mimarisinde sivil mimarinin en nemli rnleri saraylar ve evlerdir. Saraylar eski ordu-kent kurulularnn kale ksmna karlk geliyordu. Bazen yalnz bu i kale saray olarak nitelendiriliyor, bazen de sur ierisinde saray ve kkler sz konusu oluyordu. Kooda hkmdar saray kalntlar ortaya karlmtr. Bir set zerine ina edilmi bu saray, ayn zamanda ift sra surlarla kuatlm bir kale (ordu kent) idi. Sarayn meknlarnn kubbeli veya dz tavanl olduu ve divanhanelerinin kuzey ve batda bulunduu sanlmaktadr. Bu tip saray dzenlemelerinde bazen setin kelerinde daha kk kkler de bulunuyordu. Saraylarn baz rnekleri bu ekilde bir set zerinde deildir. Mesela Yar-hoto saray harabeleri surla evrili bir avlu ierisinde ve baka bir tiptedir. Uygur evleri ise, genellikle kaplumbaa tarz at denilen, kvrk atl, etraf duvarla evrili, masif rgl, drt ke veya yuvarlak pencerelidir. Trklerde ordu-kentler sivil ve asker mimarinin kaynat yaplardr. Proto tipleri Milattan nceki devirlere inen bu kent tipinde, surlar ve kulelerle evrili, yaanlan meknlar ve alanlar topluluu vard. En dta ise bir hendek bulunurdu. Drtgen plandaki ordu-kentte drt ynden gelen yollar hkmdarn kk veya adrnn olduu yerde kesiirdi. Erken devirlerden sonra ordu kentlerde bir i kale bir de d kale teekkl etmiti. Hkmdar veya yneticinin iskn edildii ksm i kale idi. Eski Trk topluluklarnda nemli asker yap rneklerinden olan Karguy ya da Kargu denilen gzetleme kuleleri hudut blgelerinde, nemli mevkilerde, surlar zerinde veya sur iinde yer almlardr. Bu kuleler Trkler ve inliler tarafndan ina ediliyordu. zellikle Gk-Trk devrinden slm dneme kadar olan zaman ierisinde bunlar ok yaygnd. Bu kuleler genellikle drt ke veya yuvarlak planl olarak ina edilmilerdir. Sz konusu eserler bazen yukarya doru incelerek ykselmekte, bazen de yukarda darlaan dz bir blmle sona ererek tepesi kesik bir piramidi andrmaktadr.
SIRA SZDE
Uygurlardaki stupa ekli mimari yapnn esas neden ilham almtr? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
39
zet
A M A
Uygurlarn ortaya kn ve bamszlklarn kazanmalarn aklamak. Uygur adna bir in kaynanda ahin gibi dolaan, hcum eden anlam verilmektedir. Yine uydan (akraba, mttefik) geldii ve On Uygur adnn 10 mttefik manasnda olduu da bildirilmitir. Orta Asya Trk tarihinin eski devrinde bozkr corafyasnda bozkr kltryle kurulan nc byk devlet Uygur Kaanldr. Tola Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu, Tongra, Bayrku ve Bura gibi dier Tles boylar ile birlikte yayorlard ve adlar geen bu boylarla beraber bir erkin tarafndan ynetiliyorlard. Uygurlar VIII. yzyln ortasnda Gk-Trklerin zayflamas zerine Basml ve Karluklarla birlikte hareket ederek bamszlklarn kazanp kendi devletlerini kurdular. Kurucularnn ad Kutlug Bilge Kaandr. Uygur Kaanlnn ykseli srecini tanmlamak. Bayan or Kaan devrinde Uygurlar, hem Orta Asyada hem de inde zirveye ktlar. 750-55 yllar arasnda Kaanlk iindeki dier Trk boylarn (Basmllar, Karluklar, Trgiler ve dierleri) malup ederek itaat altna ald ve bylece i birlii salad. Bayan or, indeki i karklklar zamannda Tang hanedannn yardmna kotu; inin yazlk bakenti Lo-yangn geri alnmasnda ve isyanclarn bastrlmasnda etkili oldu. Onun zamannda Selenga nehri zerinde Ordubalk ehri kuruldu, ine-Usu Yazt dikildi. Dier Trk boylarnn ou Uygur Kaanlnn snrlar iine dhil oldular. VIII. yzyl sonu ve IX. yzyl balarnda Uygurlar ite ve dta parlak ve zengin bir dnem geirdiler. Uygurlarn Maniheizm inancn kabul srecini deerlendirmek. Bg Kaan, 762deki Lo-yang seferi srasnda Mani rahipleri ile tanm, onlardan etkilenmi ve drt rahibi Uygur bakentine getirmitir. Hayvansal gdalar yemeyi yasaklayan ve savalk duygusunu zayflatan bu dini kabul eden Bg Kaann hedefi Uygurlarn bozkr hayatn brakp ehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha bayndr hale getirmekti. Siyasi sebepler-
le, indeki Budizme kar Maniheizmin tercih edilmi olma ihtimali de vardr. nk en byk rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilasyon asndan tehlikeli olabilirdi. Ama esas neden Bg Kaann halknn yerleik hayat dolaysyla refah renmesini istemesidir. Bu vesileyle halkn zenginleeceini ve kuvvetli Budist inin etkisinin cazibesinden uzak kalacan dnm olduu anlalmaktadr. Ayrca Mani dinine bal olan tccar Sodlular yanna ekerek mali adan da glenecekti. Bg Kaan bir adm daha atarak Mani dininin inde de yaylmas iin teebbse gemi, 768de Lo-yangda Mani tapnaklarnn kurulmasn Tang imparatoruna kabul ettirmitir. Uygur Kaanlnn ykln ve Uygur glerini aklamak. 821den sonra i ekimeler yznden lke sarsld. Tahta kan kaanlar duruma hkim olamyorlard. Nihayet, Uygur devlet adamlarndan birinin tevikiyle Krgzlar, 840 ylnda Byk Uygur Kaanln yok ettiler. Arta kalan Uygurlarn bir ksm Kansu, dier bir ksm ise Bebalk blgesine g etti. Buralarda beylik eklinde devletikler kurdular. Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip olduklarn belirlemek. Uygurlar, glerinden sonra Budizm ve Maniheizmin de etkisiyle yerleik hayata getiler ve bu alanda farkl bir kltr ortaya koydular. Mimari, resim ve heykel sanat gibi alanlarda eserler verdiler. Olduka ok sayda olan edeb eserlerinden birou gnmze kadar ulamtr. Bu kaanlk yaklak yz yl devam ettikten sonra Krgzlar tarafndan yklnca ikiye ayrlan Uygurlarn bir ksm Kansu-Ordos blgesine, dier bir ksm ise Bebalk blgesine geldiler. Sonraki asrlarda her iki grup da hayat tarzn deitirerek yerleik kltre getiler. Maniheizm, Budizm ve slam dinlerinin de etkileri buna eklenince, eski Trklerin farkl bir ynleri ortaya kt. Neticede yerleik hayat tarz onlara gnmze kadar gelen esiz sanat eserleri meydana getirme imkn tand. Dolaysyla Uygurlar, Trk tarihinin kltrel adan ok farkl bir cephesini oluturdular.
A M A
A M A
A M A
A M A
40
Kendimizi Snayalm
1. Uygurlar aadaki devletlerden hangisini ykarak bamszlklarn ilan ettiler? a. Hunlar b. Karluklar c. Samanileri d. Trgileri e. Gk-Trkleri 2. Uygurlarn Tola Irma civarndaki Tles boylarnn iinde gsterilmesinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Aka Tleslerin dou grubundan gelmeleri b. Batdan, Ouzlardan gelmeleri c. Talas Savanda yer almalar d. Karluklarla akraba olmalar e. Basmllarla ittifak halinde bulunmalar 3. Uygur Devletinin tam olarak tekilatlanmasn hangi kaan salamtr? a. Bayan or b. Bilge Kl Kaan c. Bg Kaan d. Tun Baga Tarkan e. Ay Tengride Kut Bulm lg Bilge Kaan 4. Uygurlarn An Lu-shan isyann bastrmak iin ine yardm etmelerinin sonucu aadakilerden hangisidir? a. Ekonomik kazan salayarak inin iilerine karma frsat bulmulardr. b. inin stnln tanyp balanmlardr. c. Tibetlilere de yardm etmilerdir. d. Bakentlerini ine tamlardr. e. Hatrasna yazt dikmilerdir. 5. Bg Kaann Tun Baga Tarkan tarafndan ldrlmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Sodlularn telkinlerine kaplarak gereksiz yere ine sefer amak istemesi b. An lu-shan isyann bastrmas c. Maniheizmi herkese zorla kabul ettirmek istemesi d. Karluklardan ar vergi talep etmesi e. Krgzlarn bar teklifini kabul etmemesi 6. 795 ylnda kaan olan Ay Tengride lg Bulm Alp Ulug Bilge Kaan ilk i olarak aadakilerden hangisini yapmtr? a. Karluk isyann bastrd. b. Krgzlara kar byk bir zafer kazand. c. pek Yolunu emniyet altna ald. d. Tibetlilere sefer dzenledi. e. Budist rahipleri lkesine ard. 7. Uygur kumandanlarndan Klg Bagann, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uygur bakentini basarak Hazar Tegin ve Krebiri ldrmesinin, Kaanlk ota dhil btn deerli varlklarn Krgzlarn eline gemesinin (840) sonucu aadakilerden hangisidir? a. Arta kalan Uygurlar Krgzlara snd. b. Arta kalan Uygurlar, Bat Trkistana gitti. c. Arta kalan Uygurlar, ine snd. d. Arta kalan Uygurlar Tibete snd. e. Arta kalan Uygurlar ikiye ayrlarak Kansu ve Bebalk taraflarna gitti. 8. 821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahra gre ehirli halkn bal olduu iki dinden biri Gk Tanr inanc ise dieri aadakilerden hangisidir? a. Mslmanlk b. Hristiyanlk c. Maniheizm d. Budizm e. Hinduizm 9. Kutlu Da efsanesine gre kutlu bir kaya Uygur lkesine aadakilerden hangisini getirmektedir? a. Uursuzluk b. Savama gc c. Tanrya yaknlk d. Kamlara ibadet yeri e. Bereket ve saadet 10. Gk-Trklerin kulland btn unvanlarn ayn zamanda Uygurlar tarafndan da kullanlmas aadakilerden hangisini gstermektedir? a. Uygurlarn in devlet yapsn taklit ettiini b. Bozkr kltrnn srekliini c. Uygurlarn kendilerine zg bir devlet sistemi gelitirdiklerini d. Uygurlarn Bat Gk-Trk lkesinden ktn e. Krgzlarn Uygurlara bu konuda yardm ettiini
41

1. e 2. a 3. a 4. a Yantnz yanl ise, Bamszlklarna Kadar Uygurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bamszlklarna Kadar Uygurlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bayan or konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tun Baga Tarkan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Devletin Zayflamas ve Ykl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uygur Devrinin Genel Karakteri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Edebiyat ve Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uygur Devrinin Genel Karakteri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 6 795ten sonra Bebalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaar ve Kagar gibi ehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun artmasnda Maniheizmin katks vardr. Sra Sizde 7 Uygurlardaki stupa ekli yurt tipi adr eklinden ilham almt.
5. a 6. a
andarlolu, G. (1967). Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, Tai-pei. ______. (2004). Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar. Gzel, H. C.; K. iek, S. Koca (ed.). (2001).Trkler, II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Kafesolu, . (1987). Trk Milli Kltr, stanbul: tken Neriyat Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Trk Yaztlar, Ankara: Trk Tarih Kurumu. gel, B. (1955). Uygur Devletinin Teekkl ve Ykseli Devri, Belleten, XIX/75, s. 331-376. Sinor, D. (der.). (2000).Erken Asya Tarihi, stanbul, Taal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Tekin, . (1993). Eski Trklerde Yaz, Kt, Kitap ve Kat Damgalar, stanbul: Simurg Yaynlar. ______. (1971). Eski Trklerde Gebe (=tken) ve ehir (=Hou) Medeniyetlerinin Tahlili, Atatrk niv. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi, say 3, s. 35-60
7. e 8. c 9. e 10. b

Sra Sizde 1 Uygurlar in ile irtibata geerek generallik unvanlar aldlar. Sra Sizde 2 Karluklar daha st seviyede olan sol yabguluu aldlar. Sra Sizde 3 Bayan orun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak suretiyle Tang hanedann etki altna almakt. Sra Sizde 4 Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren ilk ve tek hkmdardr. Sra Sizde 5 Uygurlardan ayrlp Tibetlilerle iliki kurdular.
3
Amalarmz
Trk boylar Tlesler Sir Tardular Krgzlar
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tles boylarnn nemini tanmlayabilecek; Krgz Kaanlnn ortaya kn ve gelimesini aklayabilecek; Trgilerin Orta Asyadaki tarih rollerini tanmlayabilecek; Karluklarn dier devlet ve kavimlerle olan ilikilerini aklayabilecek; Ouzlarn Trk tarihindeki rollerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trgiler Karluklar Ouzlar
indekiler
TLES BOYLARI KIRGIZLAR (M.. 202-960) TRGLER (634-766) KARLUKLAR (727-1212) OUZLAR (766-1000)
Trk Boylar
Trk Boylar
TLES BOYLARI
627ye kadar Baykal Glnn dousundan Karadenizin kuzeyine kadar uzanan sahada Gk-Trk Devletine bal dier Trk boylar Tles ismiyle adlandrlyordu. Tlesler, en fazla boy saysna sahiptiler. Tlesler, IV. ve V. yzyllarda yaayan Kangllarn devamdr. Byk Hun mparatorluu zamannda devlete bal, fakat bat blgelerinde yaayan boylarn genel isminin Ting-ling olduu bilinmektedir. Sonra Orta Asyadaki dank boylar Kangl olarak adlandrlmtr. VI. yzyln ortalarnda, Gk-Trklerin byk bir hzla ykseldii srada Orta Asyada onlara bal dank Trk boylarnn genel ad ise Tlestir. Gk-Trkler, Tles boylarn yenip, onlarn 50 bin ailesini kendilerine baladktan sonra istiklllerini elde etme yolunda byk gven kazanmlard. Dolaysyla Gk-Trk Devletinin kuruluunda Tleslerin katks ok nemlidir. Tlesler, Gk-Trkler gibi bir hayat tarzn srdryorlard. Belirli bir yerde ikamet etmedikleri, dalar ve vadileri takip ederek yaadklar bilinmektedir. Hareketli hayat tarzlar sayesinde ar ve vahi hayat artlarna kar dayanklydlar. Orta Asyada yaam btn Trk topluluklarnn ortak zellii olan at stnde ok atmada usta olmalaryla tannyorlard. inin bat snrlarna yakn olan Turfan civarnda yaayan Tles gruplarnn bitki yetitirme ve tarm gibi ilerle uramalarndan da Trklerin slam kabullerinden nce Orta Asyada tarm yaptklar anlalmaktadr. Bu boylar tarmla ve bahecilikle uratklarndan, daha ok sr yetitiriyorlard ve dolaysyla ata ihtiyalar azd. 603 ylnda Bat Gk-Trk kaan Tardunun yenilgiye uramas zerine Altaylarn batsnda Tanr Dalar havalisinde yaayan Tles boylar dald. Tles boylarnn tarihleri byk oklukla Bat Gk-Trkleri iinde geliti. Ancak, Sir Tardu, Bayrku ve benzeri boylarn bunlara dhil olmad anlalmaktadr. Douda kalanlarn hepsi 627 ve takip eden yllarda birer mstakil siyasi g olarak ortaya ktlar. Tles boylarnn corafi dalm Orta Asya Trk tarihi asndan ok nemlidir. Moolistanda Tola Irmann kuzeyinde kk Tles kabileleri yayordu. Bir ksm Haminin bats, Karaarn kuzeyi ve Ak Da (Tanr Dalar) eteklerindeydiler. Tles boylarndan bazlar biraz daha kuzeyde Altay Dalarnn gney batsn yurt tutmulard. Baz Tles kmeleri Semerkandn kuzeyinde, Sr Deryann (Ars rma) yannda, dier bazlar ise Hazar Denizinin dousunda bulunuyordu. Ayrca, Karadenizin kuzey dousunda yaayan Tles kabileleri de vard.
Tlesler: Tlesler IV. ve V. yzyllarda yaayan Kangllarn devamdr. En fazla boy saysna sahip olan Tlesler, 627ye kadar Baykal Glnn dousundan Karadenizin kuzeyine kadar uzanan sahada yaylmlard. GkTrk Devletine bal dier Trk boylar Tles ismiyle adlandrlyordu.
44
627 tarihinden sonra Orta Asyada yaayan Trk boylar bamsz yaayacak kadar z gvene sahip oldular. Bunlar iinde en glleri Sir Tardular, Bayrkular, Bugular ve Uygurlar idi. Bu boylar sonraki dnemde nemli tarih roller stlendiler. ncelikle Sir Tardular, 646 ylna kadar bamsz bir devlet kurdular. Tles ad nemini yitirse de, Tlesler eitli Trk topluluklar iinde varln srdrmeye devam etti.
Tlesler, Bat Gk-Trk Devletinin zayflamas (603) zerine tekrar siyasi sahnede rol oynamaya baladlar. Tardunun malubiyeti ile bir ara dalan Tles boylarnn orta grubu, yani Altay Dalarnn gney-bats ile Tanr Dalarnn kuzeyinde yaayanlarnn, Bat Gk-Trk kaan Chu-lo tarafndan itaate alndn sylemek mmkndr. Tleslerin glenmelerinden endielenen Chu-lo Kaan, ar vergiler koymak suretiyle onlarn mallarn toplad. Arkasndan Sir Tardularn kendisine itaatten vazgeeceklerini zannederek onlarn kabile liderlerinden yzden fazlasn ortadan kaldrd. Bu ar basklara dayanamayan Tles boyu Chi-piler, erkinleri Ke-leng liderliinde Gk-Trkleri malup etmeyi baarabildiler. Dier bir Tles boyu olan Sir Tardular da erkinleri Ye-shihy Kk Kaan unvanyla tahta geirdiler. Onun gcnden korkuya kaplan Hami, Koo ve Karaar gibi kk devletikler de ona baland. Ancak, Chi-piler ve Sir Tardular bamszlklarn uzun sre devam ettiremediler; Bat Gk-Trk Devleti yeniden kuvvetlenince ona balandlar. Dou Gk-Trk Devletinin yeniden glenmesiyle etkisiz bir duruma gelip ona balanan Tles boylarndan Tola ve Kerulen rmaklar civarnda oturanlar, 627 ylndan sonra inin destei ile isyan ettiler. Dou Gk-Trk Devleti, bu isyan neticesinde iyice zayflad ve arkasnda da ktlk knca tamamen dald. 627 tarihi Orta Asyada yaayan btn Trk kkenli boylar iin dnm noktasdr. Bu tarihten sonra bu boylar bamsz yaayacak kadar z gvene sahip oldular. Bunlarn en glleri Sir Tardular, Bayrkular, Bugular ve Uygurlar idi. Onlar ilerleyen devirlerde nemli tarih roller stlendiler. ncelikle Sir Tardular, 646 ylna kadar bamsz bir devlet kurdular. Tles ad bahsettiimiz tarihte nemini yitirse de eitli Trk topluluklar iinde varln srdrmtr.
SIRA Gk-Trk Devletinin kuruluuna katks nasl olmutur? Tles boylarnn SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NELM KrgzlarnDanayurtlar Kgmen (Sayan) Dalarnn kuzeyi ve Yenisey nehrinin kollarnda bulunan Kem havzas idi. Krgz adnn kr-gezmekten veya Krk S O R Ouzdan geldiiUkonusunda fikirler vardr. ince metinlerde Krgz ismi deiik ekillerde yazlmtr. Krgzlar, ilk defa Byk Hun mparatorluunun hkmdar Mo-tu (Mete)K zamannda zikredilmilerdir. M.. 202 ylnda Hunlara balanan DK AT Krgzlardan bundan sonra bahis yoktur. Bu esnada Krgzlar Altay Dalarnn kuzeyinde Kem (Yenisey) Irma civarnda yayorlard. SIRA SZDE M.. 99da inli generaller Li Ling ve Wei L, indeki Han hanedanndan kap Hunlara sndklar zaman, Hunlar, bu generallerden Wei Ly Ting-lingler zerine, LiAMALARIMIZ Lingi ise Krgzlar zerine idareci tayin ettiler. M.. 46 ylnda Hun hkmdar Chih-chi tarafndan malup edilen Krgzlar, bu hkmdara itaat etmek zorunda kaldlar; Altay Dalarnn dousu ve Sayan Dalarnn kuzeyine ekildiler. Krgzlarn T A dnemde Wu-sunlarn yaad Isk Gln kuzeyine doru yaK bu P yldklar ve Chih-chiye yenilince tekrar eski yerlerine dndkleri anlalmaktadr. Gk-Trk Devletinin kuruluundan sonra Krgzlarn tarih metinlerde yeniden yer almayaEbalad grlmektedir. Aslnda Gk-Trk Devleti kurulmadan nce T LEVZYON de efsanelerde Krgzlarn adlarna tesadf edilmektedir. Gk-Trklerin ikinci kken efsanesinden Krgzlarn 552 tarihinden nce Abakan nehri ile Yenisey nehri arasnda yaadklar sonucunu karmak mmkndr. NT RNET 553 ylndaEGk-Trklerin bana geen Mukan Kaan, devletini hzla bytmeye balamt. 555te doudaki Ktan kavminin yenilmesinden sonra, onlarn kuze-
KIRGIZLAR (M.. 202-M.S. 960)
3. nite - Trk Boylar
45
yindeki Krgzlar Mukana itaat etmilerdi. 572 ylnda Mukan Kaan lnce onun yas trenine katlan kavimler arasnda Krgzlar da vard. 630da Bat ve Dou Gk-Trk devletleri yklarak indeki Tang hanedanna balandklarnda Trk boylar bamsz bir ekilde hareket etmeye baladlar. 627yi takip eden zaman srecinde g kazanan Sir Tardulara baland anlalan Krgzlar, onlar tarafndan gnderilen bir ilteber tarafndan ynetiliyorlard. Bu arada Gk-Trk beyi Che-pi Tegin, Karluk ve Krgz gibi Trk boylarn kendine balayarak kuvvetlendi. Gk-Trk beyi 648de baarsz olup gcn kaybedince Karluk, Sir Tardu ve Bugu gibi Trk boylar in imparatoruna eli gnderip hediyeler sundular. Krgzlar da bu esnada eli gndererek in imparatoruna kendi lkelerinde yetien mallardan hediyeler sundular. 650 yln takiben inliler tarafndan Gk-Trk lkesi asker valiliklere blnd zaman Krgz asker valilii de ihdas edildi. Krgz reisi iltebere askeri vali ve sol savunma generali unvan verildi. Krgzlar 650-83 arasnda, 708 ylnda (ve 713-55 tarihleri arasnda drt kez) ine eli gndererek hediyeler sundular. Orhun Yaztlarnda Krgz ad defalarca kaydedilmitir. lteri Kaann 692 ylnda lmnden sonra yerine geen kardei Kapgan Kaan devletini her alanda glendirmeye balamt. Tonyukuk Yaztndan anladmz kadaryla inliler, On-ok ve Krgzlarla anlatlar; On-ok ve Krgzlar Altay dalarnda oturacaklar, inlilerle anlap Gk-Trk kaan Kapgana saldracaklard. Ancak, Kapgan ve Tonyukuk ynetimindeki Gk-Trk ordusu 696-97 knda Kgmen Dalarn aarak, Yenisey kollarndan An Irma kysnda Krgzlar ok ar bir bozguna uratt. Krgz han da orada ldrld. Krgzlar, 708 ylnda indeki Tang mparatorluu ile temasa getiler. Bunun neticesinde Gk-Trk Devletine kar isyan etmi olmallar ki, 710 ylnda Bilge ve Kl Tegin kardeler tarafndan yeniden malup edildiler. 731 ylnda Kl Tegin ld zaman cenazesine Krgzlardan nanu or gelmiti. Gk-Trk Devleti yklp yerini Uygurlara braknca ilk kaan Bayan or devletin birliini salamak maksadyla Krgzlarla savat. 779 ylndan nce Bg Kaan tarafndan malup edilen Krgzlar, onun yerine geen Tun Baga Tarkandan da ar bir darbe yediler. 800l yllarn banda Krgzlarn yine Uygurlarla savap yenildiklerini gryoruz. Uygurlardan Kutlug Bilge Kaan, Krgzlar zerine kt seferde, onlarn reisini ldrd gibi ok sayda at ve sr ele geirdi. Ayrca Krgzlarn Orta Asyadaki dier boy ve ehirlerle yapt demir ticareti Uygurlarn eline geti. Uygur hkimiyeti dneminde Krgz ad sar, kzl yzl eklinde ifade edilmektedir. Bu esnada Krgzlar, yine de Karluk, Tibet, ran gibi boy ve devletlerle mnasebetlerini devam ettirdiler. Uygurlar, onlarn reisi A-jeya makam ve unvanlar vererek kendilerine balamlard. Uygur Devleti zayfladnda A-je kaanln ilan etti. Bunun zerine Uygurlar baz kumandanlarn gndererek isyan bastrmak istedilerse de Uygur kumandanlar kuvvetli Krgz ordusuyla ba edemediler. Bu srada Uygur kumandanlarndan Kllg Baga, Krgz kaan A-jeya rehberlik ederek kendi kaannn merkezini bastrtt. Yenilen Uygur kaan Ho-sa ldrld (840). Dier btn Uygur kumandanlar ve teginleri de malup oldu. Uygurlarn altn ota ve in asll prensesleri Krgzlarn eline geti. Krgz kaan kendi hkmet merkezini Uygur kaannn merkezine on be gnlk mesafede bulunan Lao Dann gneyine nakletti. Krgzlar, elde ettikleri bu byk zaferden bir yl sonra on tarkandan oluan bir eli heyetini ine gnderdiler. Uygurlarn elinden alnan in asll prensesi iade edeceklerdi. Ancak, Uygur kaan ge, Krgz elilik heyetini yolda bast ve tar-
46
Resim 3.1 Yenisey yaztlarndan Altn-kl Yazt (VII. yzyl). Yenisey nehri havzasnda bulunduu iin bu adla anlan ve runik harflerle yazlan bu yaztlar Orhon yaztlarndan daha eskidir. lim adamlar Yenisey yaztlarnn Krgzlar tarafndan yazld grndedirler. Yenisey nehrinin kuzey taraflarnda Krgzlar oturmaktayd. Kaynak: H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1987.
kanlarn hepsini ldrerek, in asll prensesi ele geirdi. Krgzlar, yaklak bir asr sren Byk Uygur Kaanlna son vererek tken blgesini ele geirdikten sonra, 843 yl balarnda ine bir elilik heyeti daha yollayarak yeni kurduklar devletin tannmasn istediler. 844te inliler, Krgzlarla bir anlama yaparak Uygurlar ve Kara Arabal kabilesini cezalandrmay kararlatrdlar. Krgz elisi Tirek nan iki beyaz atla ve mektupla in sarayna geldi. Eliye son derece hrmetle davranlm, erefine elenceler dzenlenmiti. Aradan geen zaman iinde inliler verdikleri sz tutmaynca grmeler uzad. Buna ramen Krgzlar kendi babakanlar Apay 70 bin kiilik kuvvetle Shih-weilerin zerine yolladlar. Shih-weiler yenildi ve Uygurlar, Krgzlar tarafndan alnp Gobi lnn kuzey taraflarna gtrldler. Dalara ve ormanlara kaan Uygurlar ise Dou Trkistan istikametinde ilerleyip Kuca civarndaki Uygurlar idare eden Menlig Tegine balandlar. 860-73 tarihleri arasnda defa ine eli gnderen Krgzlar, Budizm dinini reten klasik kitaplardan istemiler, ancak inliler onlar oyalamtr. 863te gelen Alp nan adl Krgz devlet adam: Bize klasik kitaplar hediye etmenizi istiyoruz. Ayrca her sene eli gndererek ini gezmek ve in takvimini renmek isteriz. Bundan baka An-hsi blgesinden itibaren btn topraklar in hkimiyetine dndrmek iin Uygurlara taarruz ederek onlar cezalandrmamz kabul etmenizi dileriz demi, fakat imparator bunu kabul etmemiti. slam kaynaklarnda Krgzlar hakknda ok az malumat vardr. ki ylda bir Krgz lkesinden Maverannehre kervan geldiinden bahsedilmektedir. Gelen mallar deerli krkler, misk ve zellikle ok yapmnda kullanlan aalard. Oradan Krgz lkesine bata dokuma rnleri ve birok ticaret mal giderdi. Krgz kaan, Kemcike adl ehirde otururdu. Bundan baka ehirleri yoktu. Krgzlar llerini yakan tek Trk kavmiydi. adrlarda ve keeden kulbelerde oturur, atee taparlard. Krk, misk ve boynuz elde etmek iin avlanrlard. Dvnu LgtitTrkte Krgzlarn Trklerden bir boy olduu vurgulanmtr. Krgzlar, Uygurlar zerine baarl seferler yapm olmalarna ramen Moolistanda fazla kalamadlar. 960lardan sonra doudan gelen ngtlerin basksyla eski yurtlarna geri dndler. Cengiz Han dneminde hzla ykselen Mool mparatorluuna balandlar ve Tanr Dalarna g ettiler. Bir ksm eski yurtlar Hakasyada kald. Krgzlarn kanunlar ok sertti. Savatan kaanlar, memuriyetlerini iyi yapamayanlar, vatana ihanet edenler ve hrszlk yapanlar ba uurulmak suretiyle cezalandrlrd.
47
Krgzlarn en nemli eserleri, Kopen mezarlar, Uybat kurganlar, Kapal ve Tuyuhtyansko gibi kurganlardan karlmtr. Bunlar altn ve gm kaplar, at koum takmlar, ok, yay, kl ve hanerler, mifer, zrhlar ve keramikler gibi nesnelerden olumaktadr. Ayrca aatan yontulmu hayvan figrlerine de rastlanmaktadr. Bozkr kua sanatnda olduu gibi av sahneleri Krgzlarda da yaygnd. Eski Trklerde en erken devirlerde bir klt olan av ile ilgili tasvirler bir eyer ka zerinde yer ald gibi kayalar zerine de izilmitir. 840 ylnda Krgzlarn Uygur Kaanln ykmasnn sonucu ne olmutur? SIRA SZDE
D ELM 630 ylnda Bat Gk-Trk lkesinde Tung Yabgunun ldrlmesiNzerine lke i karkla srklenmiti. Babo kalan eitli boylar, 635 ylnda kendi aralarnda tekilatlanarak Trgiler denilen halk meydana getirmilerdir. Buna ramen balaS O R U rnda daima Bat Gk-Trk hanedanndan gelen beyler bulunmutur. Aslnda 634 ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan Ibara lkesini on boya blm, her boya biDKKAT rer ok vermi bundan sonra unvanlar On ad ve On Ok eklinde sylenmeye balamtr. Trgiler bunlardan birinin addr. Yazl belgelere gre ilk defa 651 ylnda tarih sahnesinde grlen bu Trk boyu, Bat Gk-Trk SIRA SZDE (581-659) Devletini meydana getiren On-Ok konfederasyonuna bal be Tou-lu grubunun drdnc boyu olarak Barotala nehri boylarnda tarih sahnesinde yer alr. VII. yzyln ortaAMALARIMIZ larnda Trgileri Ho-lo-shih or isimli bir babu ynetmekteydi. 656 ylnda indeki Tang mparatorluunun kol hlinde Bat Gk-Trk Devleti topraklarna saldrmas, dier Trk boylarn olduu gibi, Trgi boyunu da K T A P etkiledi. Bunun sonucunda Trgiler Isk Gl ile li nehri taraflarna g ettiler. Onlardan kk bir grup da Bebalk taraflarna g etti. inlilerin yapt bu sefer sonucunda, bat Trk kabileleri gibi Trgi boyu da T E Tang mparatorluin egemenlii altna girdi. Trk oymaklarn ynetmek zere L E V Z Y O N u tarafndan devlet hizmetinde grevli Trk kkenli bir kaan gnderildi. Bu durum 690 ylna kadar devam etti. II. Gk-Trk Devletiyle sk sk atan Trgiler, Bolu savanda malup oldular. NTERNET 720 ylnda, batdan gelen Emev ilerleyii devam ediyordu. Maverannehir zerinde Trklerin hak sahibi olduunu dnen Su-lu Kaan, Arap ordusunun ilerleyiine kar buradaki mahalli ehir devletlerine elinden gelen yardm yapt. 737 senesinde bir kumandannn komplosuna kurban giden Su-lu Kaann lm zerine Trgi Devleti birliini koruyamad. in mparatorluu bu durumdan yararlanmak istedi. inliler, Trgilere kar baz baarlar kazandlarsa da, Emevlerle Karluklarn ibirlii ile hareket ettii Talas Savan (751) kaybettiler ve blgeden ekilmek zorunda kaldlar. Bir ara Uygur Devletinin basksna maruz kalan (735-756) Trgiler, Sar-kara kabileler arasndaki ihtilafn bymesi yznden bir daha kendilerini toparlayamadlar ve Seyhun boylarna doru g etmeye baladlar. Onlardan boalan topraklar zerinde Karluk Devleti kuruldu (766). Sar Trgi Devleti kurulmadan nce babular Baga Tarkan unvann tayordu. Onun iki devlet merkezi vard. Birisi Tokmakn kuzey batsndaki Ordukent, dieri nceleri li nehri yaknndaki Kong-yue ehri, sonralar ise gler sebebi ile tanlan Kouna-ar (Eskiehir) idi. Sar Trgi kaan bu ekilde iki byk kabile grubunu rahat bir ekilde idare ediyordu. II. Gk-Trk Devletinde devlet ynetiminde kaandan sonra iki ad yer alyordu. Sar Trgi Devleti bu durumu kendine rnek alm grnmektedir. Burada Yabgu ve ad, Tou-lo ve Nu-shih-pi adl kabile gruplarn ynetmekle grevli idi-
TRGLER (634-766)
SIRA SZDE
D N BatTrgiler: 630 ylnda E L M Gk-Trk Devletinin yklmasndan sonra, S bir U dalan boylardanO Rksm yeniden rgtlenerek Trgiler denilen kabileler federasyonunu DKKAT oluturmulardr. 634 ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan olan Ibara SIRA SZDE lkesini on boya blm, her boya birer ok verilmiti. Bundan sonra bu boylar On ad ve On Ok eklinde AMALARIMIZ anlmaya balanmtr. Trgiler bunlardan birinin addr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
48
Sar Trgi Devletinin devlet ynetimi II. Gk-Trk Devleti ile ok fazla benzerlik gsterir. Kaandan sonra yabgu ve ad yer alyordu. Bundan sonra buyruk (vezir) ve beyler eklinde bir hiyerari mevcuttu.
ler. Yabgu ve addan sonra beyler yer alyordu. Burada beyler, byk bir ihtimalle boy bakanlar idiler. Sar Trgi Devletinde bir de buyruk (bakan, vezir) grlmektedir. Buyruk, idarede yabgu ve addan sonra, fakat beylerden nce gelirdi. 690l yllarda Kara Trgi Devletinin banda or unvanl biri bulunuyordu. Halka sert davranan ve blgeyi iyi idare edemeyen bu kaan, II. Gk-Trk Devletinin aknlarna kar koyamaynca ine kamak zorunda kald. Basz kalan Trgilerin bana Baga Tarkan geti. Halkn iyi idare ettii iin sadece Trgiler deil, evredeki btn dier Trk boylarnn ou kendi arzularyla ona balandlar. Bylece birliine katlan dier boylarla beraber ok glenen Baga Tarkan, II. Gk-Trk Devletine kar inlilerin yannda yer ald. Onun lmnden sonra yerine olu Suo-ke geerek kaan unvann ald ve mensup olduu Trgi boylarnn sfat (sar) ile bir devlet kurdu.
Sar Trgi Devleti (690-712)

Baga Tarkann kurduu bu devlet ksa zamanda Trk boylarn bir araya getirdi. Turfandan Seyhun nehrine kadar uzanan geni bir blgeyi idare eden Sar Trgi kaan 16 yllk icraatnn ilk sekiz yln tekiltn tamamlamaya ve birlii salamaya harcad. kinci sekiz ylnda ise II. Gk-Trk Devletinin kudretli kaan Kapgann ilerleyiini durdurmak istedi. Ancak Bolu Savan (698) kaybedince otoritesi sarsld. Yerine geen olu So-ko ise (706-710) ksa sren saltanatnda, tahtna gz diken kumandan Klorla ve kardeinin sebep olduu ihtilflar gidermekle urat. Daha sonra Bars Bey, II. Gk-Trk Devletinin himayesinde kaan unvan ile Trgi tahtna karld ise de, o da lkede birlik ve beraberlii salayamad.
Kara Trgi Devleti (716-739)

716da Kapgan Kaann lmnden sonra Su-lu kendisini Kaan iln etti. Su-lu Kaan, takip ettii d politika ile takdir toplad. Tibet Krall ve II. Gk-Trk Devletinden bir prenses alan Su-lu Kaan in mparatorluu ile mnasebetler kurdu. Su-lunun iki byk kumandan vard. Biri Klor unvanna sahipti. Onlar, iki byk kabile konfederasyonunu idare ediyorlard. Bebalk blgesi Trgilerinin tekilt ve idaresinde orijinal zellikler grlr. Burada boy bakanlar han unvanna sahiptiler. Bu unvan daha sonra Trgilerden Karahanllara gemitir. Kara Trgi Devleti ykldktan sonra Karaar ehrinde ortaya kan Trgilerin efi yabgu unvanna sahipti. Burada yabgu bamsz bir devlet bakan grnmndedir. Sar Trgi Devletinin ordu mevcudu yz krk bine ulayordu. Kara Trgi Devletinde Su-lu Kaan nceleri iki yz bin kiilik bir orduya sahipti. II. Gk-Trk Devletine tbi boylardan bir ksmnn da kendisine katlmasyla bu say yz bini buldu. 756 ylndan sonra Trgiler zayflad. Sar ve Kara kabileler kendi kaanlarn tahta geirip karlkl savatlar. 766 ylnda Karluklar ok kuvvetlendiler. Batya doru hareket edip Tokmak civarn ele geirdiler. Trgiler ise Seyhun boylarna doru g ettiler. Bir ksm Tanr Dalarnn gneyindeki Karaar civarna gitmiti. Trgi boylar bir sre sonra Ouzlar adyla tarih sahnesinde yer aldlar. Trgiler nasl ortaya kt? SIRA SZDE
DNELM Karluklar, Gk-Trk hanedanna yakn boylar arasnda gsterilmitir. Altay Dalarnn gney etekleri Gk-Trklerin tarih sahnesine ilk ktklar yerdir. Zaten KarS O R U
Trgi Devleti 756 tarihinden sonra zayflad. Sar ve Kara kabileler kendi kaanlarn tahta geirip birbiriyle savamaya baladlar. 766 ylndan sonra giderek glenen Karluklar batya doru hareket ederek Tokmak taraflarn ele geirdiler. Trgiler ise Seyhun boylarna doru g etmek zorunda kaldlar. Bir ksm Tanr Dalarnn gneyindeki Karaar civarna gitti. Trgi boylar daha sonra Ouzlar adyla tarih sahnesinde yer aldlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KARLUKLAR (627-1212)
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
49
luklar, kaynaklarda Tles boylar arasnda deil, Trgiler gibi Gk-Trk hanedanndan gsterilirler. Dolaysyla, Karluklarn Gk-Trklerin bir kolu olduunu sylemek mmkndr. Tarih sahnesinde ilk grndkleri srada Karluklar, Altay Dalarnn batsnda Pu-ku-chen Suyu kenarnda gsterilmektedirler. Buras onlarn ilk yurtlar olmayabilir. Ancak, 630 ylndan nce Karluklarn yaad blge konusunda bize fikir vermektedir. 627 yln takiben Dou Gk-Trk lkesinde byk bir boylar hareketi oldu. O srada Bat Gk-Trk kaan Tung Yabguya bal Sir Tardular en kuvvetli boydu. Tung Yabgu ile anlaamayan Sir Tardular, Dou Gk-Trk lkesine g ederek l Kaana itaat ettiler. Bylece Tanr Dalarnn kuzey dousu boalnca Altaylarn gney eteklerinde yaayan Karluklar, bu geni alana yaylarak glendiler. Bu srada Karluklar kabile halinde, Altaylarn gney bats, Bebalkn kuzey bats ve Pu-ku-chen Suyunun kenarnda yayorlard. Karluklar, 627 ylndan sonra bal olduklar Bat Gk-Trk Devletinin hkmdar Tung Yabguya isyan ettiler. Bat Gk-Trklerinin nemli boylarndan biri olan Karluklarn ba kaldrmas, ok kuvvetli bir durumda olan Tung Yabgunun gcn sarsmtr. Bundan sonra 648 ylna kadar kaynaklarda Karluk adna rastlanmaz. Sir Tardularn 646ya kadar Dou Gk-Trk lkesine hkim olmalar, Bat Gk-Trk lkesinde hanedan soyundan gelen beylerin taht kavgas iine dmeleri gibi olaylar sebebiyle Karluklar inin dikkatinden kam olmaldr. Dou Gk-Trk Devleti 630 ylnda yklnca Sir Tardular, in tarafndan tannarak bamszlklarn iln etmilerdi. Bir ksm Gk-Trk ahalisi de onlara balanmt. Ancak, Sr Kartular hanedandan gelen Che-pi adl beyi kaan yaparak kendi balarna geirmek istediler. Che-pi ise ortaya kan siyasi anlamazlklara dayanamad ve kaarak Altay Dalarnn kuzeyinde taraf sarp kayalarla evrili bir yere snd. Sir Tardular bin svariyle onu takip ettilerse de yakalayamadlar. Che-pi, bol otlu bu geni yerde gcn artrd. Zaten buras onun eskiden idare ettii saha idi. Askerlerinin says otuz bine ulatnda oradan karak etrafa siyasi otoritesini yaymaya balad. Bat taraflarndaki Karluklar ve Yenisey nehri kaynaklarndaki Krgzlar kendisine tbi oldular. Karluklar sklkla Sir Tardularn srlerini yama ediyorlard. inliler Orta Asyada hibir gcn byyp kendilerine rakip olmalarna izin vermek istemediklerinden harekete getiler. Che-pi ine balanmay reddedince in elisi Karluklar kendi tarafna ekerek onu ortadan kaldrmak istedi. Kendisi iin kurulan tuzan farkna varan Che-pi, olunu bir orduyla gndererek inli elileri ortadan kaldrd. in imparatoru bu defa baka bir generalini Che-pinin zerine yollad. Bu general nce Uygur ve Bugu gibi boylarla ibirlii yapt; arkasndan Karluklar da Che-piyi terk ederek in ordusu tarafna getiler. in, Uygur, Bugu ve Karluklardan oluan ordu A-hsi Dana ulat. Rakiplerinden korkmayan Che-pi, kendisine bal olan btn halk savaa davet etti. Ancak, hi kimse savamak istemeyince yanna hatununu ve birka yz svariyi alarak Altay Dalarna kat ise de, inliler onu yakalayp in bakenti Chang-ana getirerek imparatora sundular; ancak ldrlmeyip hayat baland. Neticede Tang hanedan Dou Gk-Trk lkesinde ine kar balatlan bir bamszlk hareketini daha bastrm oldu. in mparatorluu, bu lke corafyasnda yaayan btn boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine ince unvanlar verildi, boylarn yaad yerlerde asker valilikler kuruldu. Karluklar da teekkl halinde bulunduklar boy ile birlikte in imparatoruna balandlar. Karluk boy-
Che-pi adl beyin bertaraf edilmesiyle, Dou Gk-Trk lkesinde ine kar balatlan bir bamszlk hareketi daha bastrlm oldu. in mparatorluu, bu lkede yaayan btn boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine ince unvanlar verildi, boylarn yaad yerlerde asker valilikler kuruldu. Karluklar da in imparatoruna balandlar. Karluk boylarnn reisleri iin ynetimi tarafndan asker valiler (Tu-tu) olarak atandlar.
50
715-20 yllar arasndan Karluklarn birok defa II. Gk-Trk Devletine kar ayaklandklar, bazen inin de bu ayaklanmalar tevik ettii, fakat her defasnda bu isyanlarn bastrld grlmektedir. 734ten sonra II. Gk-Trk Devleti gerilemeye yz tuttuu dnemde, Karluk, Basml ve Uygur boylar hareketlendiler. II. Gk-Trk Devletine kar isyan edip Kutlug Kaan ldrdler. ttifakla Basmllarn reisini kaanlk makamna oturttular. Uygurlar, dou (Sol) kanat yabguluunu, Karluklar ise (Sa) bat yabguluunu aldlar.
larnn reisleri asker vali (Tu-tu) tayin edildiler. Daha sonra sz konusu kabilelerin de gneye doru hareket etti. Vardklar yer muhtemelen Tanr Dalar silsileleri idi. Epey kuvvetli hale gelmi olmallard ki, onlar hakknda Bat Gk-Trk ve dier kk devletler onlardan korkar hle gelmiti ifadesi kullanlmtr. Bundan sonra Karluklar Kabile Yabguluu unvann aldlar. Bu unvan onlarn siyas ve asker bakmdan olduka kuvvetlendiklerini gstermektedir. Her ne kadar Karluklar, Che-piye ihanet edip inlilerin tarafna getiler ve daha sonra onlardan unvanlar aldlarsa da baz gruplarnn ayr hareket ettikleri grlmektedir. yle ki, 650den sonra ine kar isyan eden Bat Gk-Trk beyi A-shih-na Ho-luya bal boylar arasnda Karluklar da grlmektedir. Baz Karluk boylar Bat Gk-Trk Devletinin dou tarafnda yer aldlar. A-shih-na Ho-lu, 652de Karluk ve benzeri boylarla Turfan igal etti. Bu boylar 654 ylnda in ordusu kumandan Liang Chien-fang ve Uygurlar tarafndan malup edildiler. 657 yl Karluklarn tam olarak ine itaat ettii tarihtir. En az drt ayr kola blndkten sonra artk bir daha birleemediler. Bu tarihten sonra ok uzun saylabilecek bir sre Karluklarn adna in kaynaklarnda rastlanmaz. Ancak, 711 ylnda ine eli gnderdiklerinden bahsedilir. nk Kapgann zalimce idaresine bakaldrmlard. Yaklak 46 yllk devrede Karluklarn nerede olduklar ve ne yaptklar sorusuna, onlarn II. Gk-Trk Devletine itaat ettikleri eklinde cevap vermek mmkndr. 714 ve 715 yllarnda baz Trgi kabileleri (On Ok, On Kabile) ile birlikte Karluklar da ine ballklarn bildirmilerdi. Arkasndan Karluk kabilesi Tang hanedanna snd. mparator onlar Trgilerin zerine yollad. Ancak, Trgiler kendilerini baaryla savundular. 715 ylnda Karluk reisi Tamg Iduk Ba, GkTrklere saldrd. Kl Teginin stn baarlar gsterdii savata Karluklar ar bir bozguna uradlar ve ine balanmak zorunda kaldlar. Karluklarn, II. Gk-Trk Devletine kar ayaklanmalar durmak bilmiyordu. 716da Kl Tegin bir defa daha Karaglde Karluklar malup etti. 720 ylnda inlilerin tahrikleri neticesinde baz isyanlar kt. Karluklarla GkTrkler arasnda ine yakn yerlerde arpmalar meydana geldiinde Tudun Yamtarn idare ettii Gk-Trk ordusu Karluklar bir kez daha yendi. Bu hadiseden 742ye kadar Gk-Trklerle Karluklar arasnda bir atma olmad grlmektedir. 734te Bilge Kaann lmnden sonra II. Gk-Trk Devleti gerilemeye yz tuttu ve baa geen kaanlarn yetersizlii sebebiyle devlet idaresi atrdamaya balad. Bu dnemde say ve nfuz bakmndan kuvvetli olan boylar hareketlenmeye baladlar. Bunlar Karluklar, Basmllar ve Uygurlard. Bu boy, devlet adamlarnn birbiri ile mcadele ettii II. Gk-Trk Devletine kar isyan edip Kutlug Kaan ldrdler. Zafer kazanldktan sonra ittifakla Basmllarn reisini kaanlk makamna oturttular. Uygurlar, dou (Sol) kanat yabguluunu alrken, Karluklar (Sa) bat yabgusu oldular. Bu arada Uygurlar, inlilerle gizlice temasa gemi ve ardndan Karluklarla birleerek Basml kaann ldrmlerdi. Neticede Karluklar Sol Yabguluu, yani daha yksek mertebe olan mevkii elde ettiler. Ayrca, Uygur Devletinin nc kuvvetini meydana getiriyorlard. Uygur-Karluk dostluu fazla devam etmedi. Altaylarda oturan Karluk gurubu, Uygurlara saldrmaya niyetlenince 746-747 ylnda malup edildiler ve batda Trgilerin blgesine katlar. 751 ylnda Boluda bir kere daha Uygurlarn hkmdar Bayan orun basknna maruz kaldlar. Basmllarla anlaan Karluklar, yine Uygurlara sava atlarsa da netice alamadlar. Daha sonra Trgiler ve Karluklar
51
II. Gk-Trk Devletinin yklmasndan sonra nemli Trk boylar arasnda mcadeleler olduu grlmektedir. 745 ylnda Uygurlar, inlilerle gizlice anlaarak ve Karluklarla birleerek Basml kaann ldrdler. Bylece Karluklar Sol Yabguluu, yani daha yksek mertebe olan mevkii elde ettiler. Ancak, UygurKarluk dostluu fazla devam etmedi. Altaylarda oturan Karluk gurubu, Uygurlara saldrmaya niyetlenince 746-747 ylnda malup edildiler. 751 ylnda Karluklar Boluda bir kere daha Uygurlar tarafndan malubiyete uratldlar. Karluklar, bundan sonra Basmllarla anlaarak yine Uygurlara kar sava atlarsa da netice alamadlar. Karluklarn bundan sonraki giriimleri de Uygurlar tarafndan bertaraf edildi; sonunda basz kalan Karluklar Trgilere snmak zorunda kaldlar. 751-59 yllar arasndaki bu mcadelelerden sonra Karluklar bir daha Uygurlarn karsna kamadlar. 751den sonra bir ksm Karluk gruplar Tanr Dalarnn kuzey silsileleri, Isk Gl taraflar ve Talas Irma boylarna doru yayldlar. Arlk merkezleri artk Bat Trkistan idi. Tokmak, Evliya-ata ve dier ehirleri ele geirerek 766ya doru Karluk Devletinin temellerini attlar.
tekrar hcuma kalktlarsa da, Bayan or Kaan, Basmllar ve Karluklar Yogra Yarta yenmeyi baard. Buna ramen baz kiiler kap Karluklara snnca bir sava daha olmu, nihayet basz kalanlar Trgilere snmlard. Bunun sonrasnda Uygurlarla Karluklar arasnda son bir sava daha olmu, Karluklar bir daha onlarn karsna kamamlard. Bu arada Karluklar inlilerle eli teatisinde bulunuyorlar ve d destek aryorlard. Bundan sonra ancak, 791 ylnda in kaynaklarnda Karluklara ait bilgi vardr. Bu kayda gre Tibetlilerle ittifak yapan Karluklar, birlikte Kaan Stupa ehrini (Bebalkn kuzeyi) aldlar. Zaten artk onlarn inlilerle komuluu kalmamt. XI. ve XII. asrlarda Kuku Nor civarnda grlen Karluk bakiyelerinin bunlar olduu sanlmaktadr. Takentte Bat Gk-Trk hanedanndan gelen ve Tudun unvann tayan biri tarafndan ynetilen devlet, kuzeyde Sr Derya kysndaki Kara Trgi Devletiyle atmaya baladnda (740tan sonra) doudaki Karluklar kendine mttefik yapt ve bylelikle stnlk salad. Yeni kurulan devlette Karluklar da grev almlar ve Yabgu olmulard. Ancak, ok gemeden Takent ehir devletii ine tbi olmay (vassall) kabul etti. 751 senesinde Orta Asya tarihinin akn deitirecek bir hadise meydana geldi. Tang imparatoru adna Dou Trkistan idare eden inli vali, Takent tudununu hapse att. Tudunun olu batdaki dier devletiklere kaarak durumu anlatt. Bu devletikler, Dou Trkistan in elinden kurtarmak iin Arap kuvvetlerini ikna ettiler. inli vali uzun bir yryten sonra Talas ehrine yaklat. Atlah denilen mevkide Arap ordularyla in ordusu be gn sren bir sava yaptlar. te bu arpmalarn iddetli annda Isk Gl Karluklar Araplarn tarafn tutarak ine kar cephe aldlar. n ve arka cepheden saldrya maruz kalan in ordusu yenilip geri ekilmek zorunda kald. Bundan sonra Karluk gruplar Tanr Dalarnn kuzey silsileleri, Isk Gl taraflar ve Talas Irma boylarna doru yayldlar. Onlarn arlk merkezleri artk Bat Trkistan idi. Tokmak, Evliya-ata ve dier ehirleri ele geirdiler. 766ya doru bir Karluk Devleti kuruldu. 809 ylnda Feyzabad yaknndaki Vascirt adl yerde Karluklarn yaadklar bilinmektedir. X. yzylda bn Rsteh, Amu Deryann kollarndan Vahab civarnda Karluklarnn yaadn zikretmektedir. Huddl-lem adl eserde ise Karluklarn Hilend ve Belhe kadar yayldklar bildirilmektedir. XII. yzyldaki olaylarda Buhara Karluklarnn adlar geer. Karluklar, aaniyan ile Tirmiz, Nahab ve Kide Bat Karahanl hkmdarlar ile savatlar. Celaleddin Harezmah Gazneye geldiinde karsnda yine Karluklar bulmutur. Onlarn reisi Seyfeddin Hasan kendisine itaat etmiti. O Moollardan kaarken topraklarnn bir ksmn Karluk Seyfeddin Hasana brakt. Yzyln sonunda onlarn Belh ve Tirmize doru kaydklar anlalmaktadr. inin Tanr Dalar civarndan elini ekmesi, bu havalide ve kuzeyde yaayan boylarn iine yarad. Bundan sonra Tokmak (Suyab) ve Talas blgesine gelen Karluklar, Trgilerin Nu-shih-pi boyunun bulunduu sahalar ve Bat Gk-Trklerinin eski merkezlerini ele geirdiler ve Balasagunu bakentleri yaptlar. Trgi boylar onlara tbi oldu. 766-775 yllar arasnda Kagar aldlar. Ferganay da Abbaslerin elinden alp, Ouzlarla ittifak ederek Peenekleri yendiler. Tibetlilerle ibirlii yaparak Bebalkn kuzeyindeki Kaan Stupa ehrini igal ettiler. Ksacas 766y takip eden yllarda mstakil bir Karluk Devleti bulunmaktayd.
52
Aslan l Trgig, 780li yllarda Karluk hkmdar idi ve Kagar, Yarkent ve Talas blgelerini ynetiyordu. 791 ylnda Karluklar Tibetlilerle ibirlii yaptlar ve Uygurlarla arptlar. Karabalgasun Yaztnn ince ksmnda Karluklarn 791-812 tarihleri arasnda Uygurlara malup olduklar bildirilmektedir. 840 ylndaki Krgz baskn sonrasnda Uygurlardan bir ksm Karluklara snd. IX. yzyln ikinci yarsndan sonra Tanr Dalarnn dou ksmna gelen Uygurlar Karluklar tehdide baladlar. li ve Isk Gl havalisindeki savalarda kesin netice elde eden taraf olmad. Ayn devirde Krgzlar da kuzeyden srekli olarak Karluklar taciz ettiler ve Bancul kasabasn ele geirdiler. 817-836 arasnda bir Karluk elisinin Tibet kraln ziyarete gittii bilinmektedir. Karluklar bat tarafnda Abbaslerle mnasebet kurdular. Ferganay ele geiren Karluklar bir sre sonra buralar kaybettiler. 775te Halife Mehdinin stnln tanyanlar arasnda Karluk yabgusu da vard. Ayn yabgu 792-793te Ferganay ele geirince zerine gelen Amr b. Cemili yenmeyi baarm, ancak Yahya el-Bermekyi durduramamt. Daha sonra patlak veren Rafi b. Leys isyanna Karluklar da katldlar. Halife Memun zamannda bu tr mcadeleler devam etti. 816da Otrarda Karluklar, vezir Fadl b. Sahl karsnda ar bir yenilgiye uradlar. Karluk yabgusu Kimek lkesine kat. 822de Fergana Karluklar tarafndan bir kez daha igal edildi ise de Horasan valisi tarafndan geri alnd. Karluklar IX. asrn ikinci yarsnda zayflamaya baladlar. Kendi ilerinde karkla srklendikleri gibi doudan gelen Uygurlarn hcumlar da onlar sarst. Nihayet, Samanlerden smail b. Ahmedin 893 ylnda Sr Deryann dousuna yapt seferde 10 bin Karluk ldrmesi onlara ar bir darbe vurdu ve Talas ehri Samanlerin eline geti. 893ten sonra, Karluklara bir baka darbe de Ouzlar tarafndan geldi. Bu arada Ouz yabgusunun dahi ld savalar yapld. Kagar ehri tarafnda da Yamalarla sava devam etmekte idi. 943e doru Kagardan hareket eden Karahanllar u vadisine girerek Karluklara son verdiler. Kaynaklarda Karluklara ait 15 yer ismi gsterilmitir. Karluk lkesinin dousunda Tibetin baz ksmlar, Yama ve Dokuz Ouz snrlar, gneyinde Yamalarn baz ksmlar ile Maverannehir lkesi, batsnda Ouz snrlar, kuzeyinde Tuhsi, igil ve Dokuz Ouz lkeleri vard. Buras bayndr ve lman iklimli bir yerdi. Karluk hkmdarlar nceleri Cabguy veya Yabgu unvann alyorlard. Onlarn bir ksm avc, bir ksm ifti, bir ksm oband. Zenginlikleri koyun, at ve eitli krklerdi. Bu dnemde Karluk hkmdarlar Atasagun unvann tayordu. Byk Uygur Kaanl yklnca (840) Karluklarn siyasi nfuzu artt ve bu blgede kurulan Karahanl Devletinin esas ktlesini meydana getirdiler. Pendnme adl eserde bildirdiine gre Gazneli Devletinin kurucusu Sebk Tegin, bir Karluk ehri olan Barshandan kmtr. Karluklar zamanla Karahanl Devletine cephe almlard. Bu durum doudan gelen Karahtaylarn iini kolaylatrmtr. zellikle Katavan savanda olumsuz etki yaptklar ve 1137 ylndan sonra Karahtaylarn Horasana kadar sokulmalarna sebep olduklar bilinmektedir. Gnmzde zbekistanda ve Fergana vadisinde hl Karluklar soyundan gelenler yaamaktadr.
SIRA SZDE
657 tarihinde Karluklar Tanr Dalarna doru hareket etmeden nce neler yaptlar? SIRA SZDE
D Ouz ismi, N E L M Devletinin zellikle 630da merkez hkimiyetinin kmeGk-Trk siyle birlikte tarih sahnesine kmaya balamtr. Ouz kelimesi kabileler anlamS O R U
DNELM S O R U
OUZLAR (766-1000)
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
53
na geldiinden dolay farkl blgelerdeki kabileler, Ouz, Dokuz Ouz gibi kabile federasyonlar eklindeki adlarla anlmlardr. Ouz ismi gerek Trk gerekse in kaynaklarnda sk sk gemektedir. Ouz ismi etnik bir boy deil, dorudan Trk kabileleri anlamna gelmektedir. Bir baka ifade ile Ouzlar, Gk-Trk devletlerinin halk ktlesini temsil etmektedir. Ouz ad zerine ok eitli aklamalar yaplmsa da, artk kabileler anlamna geldii, yani ok+u+z olduu kabul edilmektedir. Zaten Bat Gk-Trk Devletinde 634 yln takip eden hadiselerde On Oklarn (On Kabile) ortaya kmas ve Trgilerin meydana gelmesi Ouzlar konusundaki filolojik delilleri desteklemektedir. Gk-Trk tarihinin 627 ylna kadar olan ksmnda hi Ouz adnn gememesi, her eyden nce Tleslerin Ouz ncesi fonksiyonunu icra ettiklerini gstermektedir. Bir baka ifade ile 627 ylndan sonra Tles ad nemini kaybetmi, Orta Asyada yeni boy dalgalanmalar ve yaplanmalar grlmtr. Tarihi sre asndan bakldnda, Trgilerin devam olarak Ouzlar grmek daha dorudur. Bilindii gibi 766 ylndan sonra Uygurlarn basksyla Tanr Dalar, Isk Gl, Yedisu, u ve Talas havalisine gelen Karluklarn sktrmasyla Trgiler (Ouzlar) daha da batya, Sr Derya boylarna ve daha kuzey batya doru kaymlardr. Zaten bu blge eskiden beri Tles ve Trgi blgesi idi. Muhtemelen 603 dolaylarnda kaynaklarda adlar verilen Tles boylar daha sonra On Oklar, yani Seyhun Ouzlarn oluturdular.
Ouz ad zerine ok eitli aklamalar yaplmsa da, artk kabileler anlamna geldii, yani ok+u+z olduu kabul edilmektedir; Ouz, Dokuz Ouz gibi kabile federasyonlar olmas da bu gr destekler. Ouz ad Trk ve in kaynaklarnda sk sk gemektedir. Ouzlar, Gk-Trk devletlerinin halk ktlesini temsil etmekteydi. Gk-Trk tarihinin 627 ylna kadar olan ksmnda hi Ouz adnn gememesi, nce Tleslerin Ouz ncesi fonksiyonunu icra ettiklerini gstermektedir. 627 ylndan sonra Tles ad nemini kaybetmi, Orta Asyada yeni boy dalgalanmalar ve yaplanmalar ortaya kmtr.
Resim 3.2 Arkasn dnp ok atan bozkr svarisini resmeden bir minyatr (XVI. yzyl, Topkap Saray Mzesi). Orta Asyada yaam btn Trk topluluklarnn ortak zellii, at stnde ok atmada usta olmalaryd.
IX. yzyldan itibaren slam kaynaklarnda Ouzlarn varl artk iyice belirginlemektedir. Bundan sonra sficab ehrinden Hazar Denizine uzanan Manglak da iinde olmak zere, geni bir alan Ouzlarn yurdu olarak ortaya kmaktadr. Manglakta gney snr Grgen (Curcan) idi. Siyah-kuh (Karada) yarmadas tamamen Ouzlar tarafndan igal edilmiti. Buradan douya doru gidildike Aral Glnn gneyindeki Baratekin kasabasna varlyordu. Buharann kuzey snrlarna kadar yaylan Ouzlarn esas arlk merkezi Seyhun boylaryd. Karauk adyla kaynaklarda geen Karadalarn (Karatav) kuzeyindeki Sozak, Ouzlarn en doudaki ehirleri olmaldr. Kuzeyde ise snrlar Cim-Emba rmaklarnn kuzeyine ula-
54
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
yordu. Sr Derya (Seyhun) boylarndaki dier Ouz ehirleri Yenikent, Cend, Barnlg-kend, Sgnak, Karnak, St-kent, Savran (Sabran), Anas, Otrar (Farab), kan, zkend ve Sayram-sficab belli bal Ouz ehirleri idi. Dede Korkut ve Ouz Destanlarnn konular bu blgede, Sr Derya boylarndaki Karadalarda gemektedir. Sonraki kaynaklar, 775-785 tarihleri arasnda Ouzlarn, Maverannehire geldiklerini bildirse de Abbasilerin Horasan valisi Abdullah b. Tahir zamannda (828844) ilk hadiselerde Ouzlarn ad geer. 838-840 yllarnda Ouzlar malup edilip bin kadar esir verirler. 860larda Avrupaya g eden Peeneklerin bir ksm Ouzlarn yannda kalmtr. X. yzyl balarnda, Ouzlarn Yeni-kent merkezli bir devlet kurduklar grlmektedir. Hkmdarnn unvan Yabgu olup, ona naip eden ise Kl Erkin idi. Orduya ise sba kumanda ediyordu. Ynal Tarkan gibi baka unvanl devlet adamlar da vard. Yzyln ortalarna doru Ouzlarn Karauk, Sayram ve Savran ehirleri etrafnda younlamlard. slam corafyaclarna gre Ouzlarn sahas batda Hazar Denizine ulam, Manglak (Binklak) ve Grgen ehrinin gneyine varmt. Dolaysyla Karadalarn eteindeki Karauk ehrinden Hazara uzanan sahaya Ouz Bozkr deniliyordu. Harezmin yerli hanedan Afrigiler, Ouzlarn basks altna girmilerdi. Karluklarla yaptklar savalarn birinde Ouz yabgusu (hkmdar) hayatn kaybetmiti. SIRA SZDE Karahanl Devletinin en byk boylarndan biri olan iillerle Ouzlar arasnda dmanlk vard. Kuzeydeki Kimeklerle bazen dost, bazen dman idiler. Bu arada, Ouzlar slamL kaynaklarnda Trkmen adyla anlmaya baladlar. D NE M Ouzlar, douda Karluklar, kuzeyde Kimek, Kpaklar ve Hazarlar, kuzey batda Peeneklerle srekli mcadele halinde idiler. Bununla birlikte kesin tarih belli olmasa da 1000li S O R U Ouz Yabgu Devletinin ykld anlalmaktadr. Seluk Bey ve yllarda oullar Seluklu Devletini ykseltmiler, bylece Anadoluya giden yol almtr. Ouzlar, Dbu Kdevirde Oklar ve Boz Oklar olmak zere ikili tekilat halinde K AT idiler. Boz Oklar, Kay, Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazr, Der, Dodurga, Yaparl, Afar, Kzk ve Bedili, Karkn; Oklar, Bayndr, Peenek, avuldur, epni, SIRA SZDE Salur, Eymr, Alayuntlu, Yreir, dir, Bdz, Yva ve Knk adlaryla yirmi drt alt boya ayrlmlard. Ouz Yabgu Devleti yklnca, Ouzlardan byk bir grup Karadenizin kuzeyinden batya doru g etmi ve Uzlar diye bilinen boyu meyAMALARIMIZ dana getirmilerdi. Ouzlar hakkndaAayrntl bilgiyi Faruk Smer Ouzlar (Ankara, 1972) adl eserinde K T P bulabilirsiniz. BunlardanE baka, Maverannehir, Takent, Fergana, Huttal, uman ve ToharisTEL VZYON tanda grlen Trk kkenli devletikler olduu grlmektedir. Huttal hkimi Erkin unvann tayor, ine tarhan unvanl eliler yolluyordu. 720de Buhara hkimi Tu-ad, Takent hkimi ise Tegin adlaryla tannmaktayd. Toharistanda ise N T E kiiler Yabgu unvanl R N E T hkm sryordu. Onlarn Gk-Trk A-shih-na slalesinden geldii bilinmektedir. Ayrca, rti Irma boyunda Kimekler, Aral Glnn kuzeyinde Kangllar, Kagarn kuzeydousu zkent, u ve Talas blgelerinde Yagmalar yaamaktayd. Isk Gln gneyinde oturan iiller, u Irma boyunda Tohslar, Toharistan taraflarnda Kalalar (Hala), Talas civarnda Argu, Tanr Dalarnn dou taraflarnda Yabaku, omul, Irak, aruk, Ezgi ve Kenek gibi Trk boylar bulunmaktayd.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Ouz kelimesininSZDE nedir? Bu durum tarihte neyi ifade etmektedir? SIRA anlam
DNELM S O R U
DNELM S O R U
55
zet
A M A
Tles boylarnn nemini tanmlamak. Tlesler, IV. ve V. yzyllarda yaayan Kangllarn devamdr. Tles boylar Gk-Trk dnemindeki en nemli boy grubunun addr. Onlar bir bakma Gk-Trk Devletinin halk ktlesiydiler. VI. yzyln ortalarnda Orta Asyadaki dank Trk boylarnn genel ad Tles idi. Gk-Trkler Tles boylarn yenerek onlar kendilerine balamlar, bylece bamszlk ynnde kendilerine olan gvenleri artmt. Tlesler, Gk-Trkler gibi konar-ger bir hayat tarzna sahiptiler. Moolistann dousundaki Kerulen Irmandan Karadenizin kuzeyine kadar olan geni bir alana yaylmlard. 603 ylnda Bat Gk-Trk kaan Tardunun yenilmesi ve devletin zayflamas zerine yeniden bamsz bir ekilde hareket etmeye baladlar. 627 ylndan sonra mstakil bir siyasi g olarak ortaya ktlar. Krgz Kaanlnn ortaya kn ve gelimesini aklamak. Krgzlar, tarihte bilinen en eski Trk boyudur. lk defa M.. 202de Hunlar zamannda tarih sahnesinde grldler. Esas yurtlar Yenisey Irmann doduu Gney Sibirya blgesidir. GkTrkler ve Uygurlar devirlerinde nemli tarih roller oynamlar, bu devletlere balanmlardr. 840ta Uygur Kaanln yktlarsa da, tkende fazla barnamayp eski yurtlarna geri dndler. Moollara balandktan sonra Tanr Dalar havalisine, yani bugnk yerlerine g etme sreleri balad. Trgilerin Orta Asyadaki tarih rollerini tanmlamak. Trgiler, Bat Gk-Trklerinin devamdr. Esasnda bu devlet yklmaya yz tutunca boylar li ve u rmaklar havalisinde toplanarak On Ok adyla yeniden tekilatlandlar (634). Trgiler, bu On Ok (Kabile)tan birinin addr. Yeni boylarn banda Gk-Trk hanedanndan gelen beyler bulunuyordu. Trgiler, inlilere kar baarl savalar yaptklar gibi, ou zaman II. GkTrk Devletine itaat etmediler. 737-38de kaanlar Su-lu lnce aralarndaki birlik dald. 766da Karluklarn basksyla Seyhun boylarnda youn-
latlar. Daha sonra ise Ouzlar olarak bilinen boy grubunu meydana getirdiler. Karluklarn dier devlet ve kavimlerle olan ilikilerini aklamak. Karluklar, Gk-Trk hanedanna yakn bir boy olmakla birlikte, genelde devlete problemler karmlardr. nceleri kabile halinde bulunuyorlard. Batdan ayrlp Dou Gk-Trk Devletine gittiler. II. Gk-Trk Devleti dneminde sk sk isyan ettiler. Nihayet Basml ve Uygurlarla birleerek l ittifak halinde Gk-Trk Devletini yktlar. Ancak, stnlk salayamadklarndan Uygurlara balandlar. Zaman iinde Tanr Dalarna, Fergana vadisine ve Bebalka yayldlar. Kk devlet ve beylikleri oldu. Talas Savanda stratejik rol oynadlar. Karahanl Devletinin nemli bir unsuru hline geldiler. Gazneli Devletinin kurucularndan Sebk Tegin de Karluklardandr. Ouzlarn Trk tarihindeki rollerini deerlendirmek. Ouzlar, 630da Dou Gk-Trk Devletinin yklmasndan sonra ne kmaya baladlar. Ouz kelimesi kabileler anlamna kullanlmtr; baz kabileler Ouz ve Dokuz Ouz gibi adlarla anlmaktadr. Ouz kelimesi etnik bir boyu deil, Trk kabilelerini anlatmaktadr. Gk-Trk Devletinin halk kitlesini Ouzlar oluturmaktaydlar. Ouzlar, Bat Gk-Trklerinin yani Trgilerin devam olarak Gney Kazakistan sahasnda yer aldlar. Buradaki devletlerinin ad Ouz Yabgu idi. Karahanllar ve Samanoullar ile mcadele ettiler. Kuzeydeki Kpaklarla savatlar. nce Ok ve Boz Ok olmak zere ikiye, sonra 12erden 24 alt boya ayrldlar. Seluk Bey ile glenen Ouzlar, Seluklu mparatorluunu kurdular. Dalgalar halinde n Asyaya gelerek, ok sayda devlet, beylik ve nihayet Osmanl mparatorluunu meydana getirdiler.
A M A
A M A
A M A
A M A
56
Kendimizi Snayalm
1. Turfan civarnda yaayan Tles gruplarnn bitki yetitirme gibi ilerle uramalar aadakilerden hangisini gstermektedir? a. Tleslerin boylar halinde yaadn b. Tleslerin topra ok sevdiklerini c. Tleslerin ine yaklamak istediklerini d. Trklerin slam ncesi devrede yerleik hayat ok sevdiklerini e. Trklerin slam ncesi devrede Orta Asyada tarm yaptklarn 2. Krgzlar, Hunlar zamannda aadaki blgelerden hangisinde yayorlard? a. Baykal Glnn dousunda b. Moolistanda Tola Irma kenarnda c. Gney Kazakistanda d. Altay Dalarnn kuzey ve dousunda Kem (Yenisey) Irma civarnda e. Orhun Irma civarnda 3. Krgzlarn 555te kendiliklerinden Mukan Kaana itaat etmesinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Tu-y-hunlara kar ittifak yapmak b. ine kar birlikte sefere kmak c. Hzla ykselen Gk-Trk gcn kendilerinden grmek d. Juan-juan Devletinin yklna katkda bulunmak e. Bat Gk-Trk lkesine g etmek 4. 737 senesinde bir kumandannn komplosuna kurban giden Su-lunun lm zerine Trgiler aadakilerden hangisini yapmtr? a. Karluklara balandlar. b. Birliini koruyamadlar. c. Uygurlara sndlar. d. Moolistann dousuna g ettiler. e. Krgzlardan yardm istediler. 5. Kara Trgi Devletinde Su-lu Kaann iki yz bin kiilik bir orduya sahip olduunun belirtilmesi aadakilerden hangisini gstermektedir? a. Trgi nfusunun aslnda ok kalabalk olduunu b. Karluklarn Trgilere asker verdiini c. inlilerin Trgilere yardm ettiini d. Dou Gk-Trk ordusundan onlara destek verildiini e. Araplarn Trgilerden ok korktuunu 6. Karluklarn kaynaklarnda Tles boylar arasnda gsterilmemesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Karluklarn Tibete yakn alanlarda yaamalar. b. Karluklarn, ilk kez Sibiryada tarih sahnesine kmalar c. Karluklarn Karahanllara katlmalar d. inlilerle ok sk iliki kurmalar e. Karluklar Gk-Trklerin bir kolu olmas 7. Tibetliler ve onlarla 791 ylnda ittifak yapan Karluklar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ferganaya hcum ettiler. b. Etsin Gl bataklklarn igal ettiler. c. Isk Gl civarn ele geirdiler. d. Birlikte Bebalkn kuzeyini aldlar. e. Gk-Trklere kar savaarak tkeni kuattlar. 8. Dou Trkistan idare eden Kao Hsien-chihnn, Takent Tudununu hapse atmasnn sonucu aadakilenden hangisidir? a. Talas savana yol amas b. inlilerin halk tarafndan sevilmesi c. Araplarla inlilerin dorudan temas etmeleri d. Karluklarn, Trgilere yardm etmesi e. Blgedeki yerel idarelerin ba kaldrmas 9. X. yzyl balarna gelindiinde Ouzlarn klk merkezi aadakilerden hangisindedir? a. Cendde b. Yeni-kentte c. Savranda d. Sayramda e. Karnakta 10. Ouzlarda ordu kumandannn unvan aadakilerden hangisidir? a. Erkin b. Yabgu c. Sba d. lteber e. Kl Erkin
57
Okuma Paras
el-Chize gre Trkler el-Chiz (766/76-870) Arap edebiyatnn en mehur ahsiyetlerindendir; halifelerin yaknnda bulunmu, saray evresinde ilm faaliyetlerini srdrmtr. Onun Fezil el-Etrk [Trklerin Erdemleri] adl eserinde Trkler hakkndaki izlenimlerini (asker yetenekleri, karakterleri, kkenleri ve vatanlarna dknlkleri hakkndaki kanaatlerini) ieren ksmlar aada verilmitir: Trkn mrnn gnlerini toplasan at zerinde geen gnlerinin yer zerinde oturarak geirdii gnlerden daha ok olduunu grrsn. Trkn yorarak ldrd (atlatt), gaza esnasnda binmeyi kabul etmedii atla hi bir Toharistan at yola dayanamaz. Haric ile birlikte yola ksa, haric henz hafife hzlanmadan Trk btn hzyla gitmeye balar. Trk, hem oban, hem seyis, hem canbaz, hem baytar, hem svaridir. Hlasa Trk bal bana bir millettir. nsanlar bir sarp yokua varnca dierleri yoldan gittii halde, Trk yolu brakp yoku yukar daa trmanr. Sonra, da keisinin inemeyecei yerlerden aaya sarkar. Trkn atnn srtnda arl, yerde yrrken ayaklarnn tprts yoktur. Bizden bir svarinin nnde iken gremediini o, arkasnda iken grr. O, bizden bir svariyi av, kendisini pars, svariyi geyik, kendisini av kpei yerine koyar. Allaha yemin olsun ki, Trk, eli kolu bal olarak bir kuyuya atlsa mutlaka bir aresini bulup kurtulur. Trk, ancak korkulmas gerekenden korkar. mit edilmeyecek eye kar mit beslemez. Bir eyi elde etmeye almaktan onu kesin mitsizlik alkoyar. Daha ounu elde etmedike az brakmaz. Eer her ikisini elde etmesi mmknse hi birini feda etmez. yi bilmedii bir eyin hi bir tarafn iyi bilmez. yi bildii hususun tamamn salam yapar. Her ii bizzat kendisi yapar. i d gibidir. Hibir netice kmayacak bir eyle uramaz. Uyku ile vcudunu dinlendirmese uyumaz. Bununla beraber uykusu uyanklkla karktr. Uyankl esnasnda uyuklamaz. Trkler yaltaklanma, yaldzl szler, mnafklk, kovuculuk, yapmack, yerme, riya, dostlarna kar kibir, arkadalarna kar fenalk, bidat nedir bilmezler. eitli fikirler onlar bozmamtr. Hile-i eriyye ile bakalarnn maln helal saymazlar. Onlarn tek ayb ve bakalarndan soutan husus, vatanlarna kar ok itiyak duymalar ve zaferin sevincini, birbiri peinden vukunu, ganimetin tadn ve okluunu, sahralardaki oyunlarn, adrlardaki gezintilerini hatrladklar ve uzun zaman bo durmakla kahramanlklarnn boa gitmesini, aradan uzun mddet gemekle enerjilerinin tkenmesini istemedikleri iin, muhtelif memleketlerde dolamay ok sevmeleri, yamaya ve apulculua dknlkleridir. Trklerin kadnlar erkekleri gibidir. Hayvanlar kendileri gibi Trk hususiyetini tar. kamet etmek, bir yerde elenmek, uzun mddet kalmak, beklemek, az hareket etmek, az ile megul olmak Trklere ok ar gelir. Zira onlarn bnyeleri hareket zerine kurulmutur. Durmaktan nasipleri yoktur. Ruhi kuvvetleri, beden kuvvetlerinden daha fazladr. Onlar ateli, hararetli, anlayl kimselerdir. Hatralar ok, baklar keskindir. Kt geimi cizlik, uzun zaman bir yerde kalmay ahmaklk, rahatl ayak ba, kanaatkrl azimsizlik, muharebeyi terk etmenin zillet getireceini kabul ederler. Onlar sanat, ticaret, tp, ziraat, geometri, meyvecilik ve aa yetitirmek, binalar yapmak, kanallar amak ve mal toplamakla megul olmadlar. Sadece, gaza yapmak, avclk etmek, ata binmek, kahramanlarla arpmak, ganimet elde etmek, eitli memleketleri tanmakla megul olduklarndan ve yaratllar bu iler iin msait olduundan, bunlar iyice salamlatrdlar, bu konularda en yksek dereceye ulatlar. Sanatlar, ticaretleri, zevkleri, vndkleri, aralarnda gndzleri ve geceleri konutuklar harp mevzuu oldu. Bylece harp sanatnda, Yunanllarn felsefe ve ilimde, inlilerin sanatta, bedevilerin saydmz hususlarda, Sasanlerin devlet ve siyasette elde ettikleri dereceyi elde ettiler. Kaynak: Eb Osman Amr b. Bahr el-Chiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. R. een, Ankara, 1988, s. 68-82.
58

1. e 2. d 3. c 4. b 5. a 6. e 7. d 8. a 9. b 10. c Yantnz yanl ise, Tlesler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Krgzlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Krgzlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trgiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trgiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Karluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ouzlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ouzlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 5 Ouz ad zerine ok eitli aklamalar yaplmsa artk kabileler anlamna geldii yani ok+u+z olduu kabul edilmektedir. Baz kabile federasyonlarnn Ouz ( Kabile) ve Dokuz Ouz (Dokuz Kabile) gibi adlarla anlmas bu gr desteklemektedir.
Agacanov, S. G. (2003). Ouzlar, ev. E. N. Necef, A. Annaberdiev, stanbul: Selenge Yaynlar. Eberhard, W. (1942). inin imal Komular, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Kafesolu, . (1987). Trk Mill Kltr, stanbul: Boazii yaynlar. Minorsky, V. (2008) Huddl-lem, ev. A. Duman, M. Aar, stanbul: Kitabevi Yaynlar. gel, B. (1971). Trk Mitolojisi, Ankara: Trk Tarih Kurumu. ______. (1991). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Taal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu. ______. (2002). slam ncesi Devrede Orta Asyada Yaayan Trk Boylar, Trkler, II, s. 323-367. Smer, F. (1972). Ouzlar (Trkmenler), Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.

Sra Sizde 1 Gk-Trkler, Tles boylarn yenip, onlarn 50 bin ailesini kendilerine baladktan sonra istiklllerini elde etme yolunda byk gven kazandlar. Sra Sizde 2 Byk Uygur Kaanl yklp, Uygurlar etrafa dalmlardr. Sra Sizde 3 634 ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan Ibara lkesini on boya blm, her boya birer ok verilmi bundan sonra unvanlar On ad ve On Ok eklinde sylenmeye balamtr. Trgiler bunlardan birinin addr. Sra Sizde 4 Dou Gk-Trk lkesinde ine kar balatlan bir bamszlk hareketini daha bastrldktan sonra, in mparatorluu, Gk-Trk corafyasnda yaayan btn boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine ince unvanlar verildi, boylarn yaad yerlerde asker valilikler kuruldu. Karluklar da boy ile birlikte ine balandlar. Karluk boylarnn reisleri asker vali (Tu-tu) tayin edildiler.
4
Amalarmz

ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Avrupa Hun mparatorluunun tarih roln ve etkilerini tanmlayabilecek; Avarlarn Avrupa tarihindeki yerini deerlendirebilecek; Sabarlarn Kafkasyadaki tarih rollerini aklayabilecek; Hazarlarn Avrasya tarihindeki yerini aklayabilecek; Bulgar devletlerinin dil-Ural ve Balkan tarihindeki nemini tanmlayabilecek; Peenekler ve Uzlarn Avrasyadaki tarih rollerini aklayabilecek; Kuman-Kpaklarn tarih nemini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Avrupa Hunlar Attila Hunlar Avarlarn G til Bulgar Devleti Tuna Bulgar Devleti Peenekler Uzlar Kuman-Kpaklar
indekiler
AVRUPA HUNLARI (374-469) AVARLAR (558-805) SABARLAR (469-576) HAZARLAR (626-100) TL BULGAR DEVLET (680-1391) TUNA BULGAR DEVLET (679-869) PEENEKLER (860-1091) UZLAR (860-1068) KUMANLAR (KIPAKLAR) (1000-1303)
Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar
Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar

AVRUPA HUNLARI (374-469)
Asyadaki Byk Hun mparatorluunun zayflamas zerine M.. 48 ve M.S. 93 yllar arasnda Bat Trkistan sahasna, zellikle Gney ve Kazakistan bozkrlarna gler oldu, blgedeki Trk nfusu artt. Bunlar daha nce gelenleri til (Volga) nehrine doru ittiler. Bu blge, yani Cim ve Yayk rmaklar civar iki yzyldan fazla Hun boylarna yurtluk yapt. Trk boylar ok kalabalklatklar iin otlaklarn yetersizlemesi zerine kendilerine yeni vatan aramaya baladlar. Baz Hun gruplar til nehrini aarak 330-350 tarihleri arasnda Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban ve Terek nehirleri arasndaki bozkrlar istil ettiler. 374-375 tarihinde Balamir nderliinde Hun kitleleri, til nehrini hzla geerek batya doru ilerlemeye baladlar. nce Alanlar yerlerinden ederek batya doru ittiler. Arkasndan Ostrogotlar ar bir malubiyete urattlar. Yenilen ve ordusu dalan Ostrogot (Dou Gotlar) kral Ermanarik, sava meydannda intihar etti. Malup Ostrogot kitleleri dank bir vaziyette geri ekilirken Prut nehri boylarndaki Vizigotlar (Bat Gotlar) yerlerinden oynattlar. Neticede Avrupa tarihindeki mehur Kavimler G balad. ok ksa bir zaman iinde Balkanlar, Pannonya, talya, Galya, spanya ve Kuzey Afrika yabanc kavimlerin hcumlarna sahne oldu. Hunlarn sava teknii ve asker usulleri karsnda Avrupal kavimler dehete dt. Bask ve Kursk liderliindeki bir Hun grubu, 395-396 yllarnda Kafkaslardaki Derbent ve Daryal geitlerinden geerek Anadoluya akn yaptlar. Dou Anadoluya girerek, Erzurum, Malatya ve ukurovaya kadar ilerlediler. Antakya ile Urfay kuatp, Suriyeye girdiler; Kudse kadar uzanp geri gndler. Dou Anadoluya aknlar yaptktan sonra Urfaya kadar ilerlediler. Hunlarn bu aknlarndan dolay Urfa bapiskoposu Efraim Bunlar Yecc Mecc kavmidir. Kheylnlarnn zerinde frtna gibi giderler. Geriye dnp ok atarlar demi ve Trkler hakknda daha sonralar birok hayal rn hikye ve efsanenin domasna sebep olmutur. 400 yl civarnda Karpat Dalar mntkasna geldiklerinde balarnda Uldz (Yldz) bulunan Hunlar, onun idaresinde batya doru ilerlemeye balad. Devletin arlk merkezi tilden Orta Avrupaya kayd. Hunlar, Tunaya ulanca Kavimler Gnn ikincisi balad. Bu arada, Bat Roma mparatorluu ile dost olan Uldz, 406 ylnda Gotlarn ve dier yabanc kavimlerin elinden Bat Romay kurtard. 410larda Uldz lnce Hunlarn bana geen Karaton daha ok devletin dou ileriyle urat. Ondan sonra 422den sonra Hunlarn bana Rua, Oktar ve Muncuk isimlerinde lider geti. Bunlarn arasnda Ruann pozisyonu daha ileriydi.
Bask ve Kursk liderliindeki bir Hun grubu, 395-96 yllarnda Kafkaslardan geerek Anadoluya doru hareket ederek Erzurum, Malatya ve ukurovaya kadar geldiler. Antakya ile Urfay kuattktan sonra Kudse, oradan Dou Anadoluya kadar ilerledikten sonra Urfaya kadar akn yaptlar. Dnemin olaylarn kaleme alan Urfa bapiskoposu Efraim Hunlar hakknda: Bunlar Yecc Mecc kavmidir. Kheylnlarnn zerinde frtna gibi giderler. Geriye dnp ok atarlar demektedir.
62
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Onun ordular Orta Tuna ve Tissa havzalarn ele geirerek buralardaki Germen ve Slav kavimlerini itaat altna ald. V. yzyln ortalarna doru Orta Avrupadan Hazar Denizinin dousuna kadar uzanan bir Hun Devleti ortaya kt. Rua, 433 ylnda lnce Hunlarn bana Muncukun oullar Attila ve Bleda geti. ki kardein idaresi on bir yl kadar srd. Bu devirde Hun mezarlarnn soyulmas zerine Dou Roma seferine kld. Balkanlardaki Bizansllara ait kalelerin ou Hunlarn eline geti. 445 ylnda Bleda lnce Attila tek hkim oldu. Devletini genileterek douda Aral Glnden, batda Ren nehrine kadar otuzdan fazla kavmi hkimiyeti altna ald. Dou Romaya kar savalara girierek Lleburgaza kadar geldi. 447de kt byk Balkan seferinde Dou Roma mparatoru Theodusiusu bozguna uratt. Harp tazminat ve yllk vergi almak karlnda SIRA SZDE onunla bar yapt. Attila, yllar nce kendisine gnderilen Honoriann nian yzn bahane D N E L mparatorluunun yarsn veya devletin idaresine katlma hakederek, BatRoma M kn istedi. Bunun reddedilmesi zerine sefere giriti ve Bat Roma kumandan AeO R U tius ile ParisS yaknlarnda Campus Mauriacus denilen yerde karlat (451 Haziran). 24 saat sren savata her iki taraf da ar kayp verip geri ekildiler. Ancak, Attila maksadna erimi, Bat Romann asker kayna olan Galyay tahrip etmiti. SaDKKAT ys iki yz bine varan Hun ordusunun yars Germenler ve Gotlardan oluuyordu. Ertesi sene (452 ilkbahar) talya seferine kan Attila, Kuzey talyay istil etti. SIRA SZDE Milano ve Pavyay ele geirdi. Dehete kaplan Roma mparatoru, Roma ehrini terk etmeye karar verdi. Ancak Papa Leonun gelip kendine yalvarmas, vergi ve prenses Honoriann nian yzn teklif etmesi zerine Attila, ordusunu toplaAMALARIMIZ yarak talyadan geri dnd. Hun kaan K T A P hayat hikyesi iin erif Batavn Byk Hun Kaan Attila (AnkaAttilann ra, 1998) adl eserini okuyabilirsiniz. Attila, T E L E V tarihinde olduu kadar, dnya tarihinde de arkasnda derin izler, Trk Z Y O N hatralar brakan bir liderdir. Birok milletin hafzasnda lmszle ulamtr. Onun hakknda talyada, Galyada, Germen lkelerinde, Britanyada skandinavyada ve btn Orta Avrupada yzyllar boyu azdan aza dolaan efsaneler tNT RNET remi, roman,Eresim, heykel sanatlarna konu olmu, hakknda pek ok kitap yazlmtr. Tiyatro yazarlarna, kompozitrlere ilham vermi, adna bir dzineye yakn opera bestelenmitir. Almanlarn mehur Nibelungen Destan gibi ada kaytlar, onu babacan, iyiliksever ve yksek vasfl bir hkmdar olarak tantmaktadr. Tanrnn klc Arese sahip olduu, Attilann bu sayede btn dnyay ele geirecei onun hakknda sylenen efsanelerin en mehurudur. Din taassup iindeki Hristiyan din adamlar onun hakknda acmasz ve gaddar diye hikyeler uydurmulardr. Attilann 453 ylnda bir dn gecesinde lm zerine yerine olu lek geti. Ancak, Bat Hun Devleti artk zlmeye balamt. Gerek o ve kardeleri arasndaki taht mcadeleleri, gerekse Germen kitlelerinin bamszlklarn iln etmek iin harekete gemeleri ksa zamanda devletin dalmasna yol at. lek, Gepid kralyla yapt savata ldrld. Dengizik, 468 ylnda Bizansllara yenildi ve esir dt. stanbula getirilerek idam edildi. Attilann en kk olu rnek kendisine bal baz gruplarla Karadenizin kuzeyine dnd. Ona bal gruplar buradaki Ogur Trklerine kararak Bulgarlar meydana getirdiler.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
4. nite - Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar
63
Hunlar, Avrupa tarihinde ok derin tesirler braktlar. Her eyden nce kavimler gne yol aarak etnik adan bugnk Avrupa milletlerinin temelini attlar. Hunlar sayesinde Avrupa, estetik adan bozkr sanatn tanm oldu. Bat Roma mparatorluu gibi byk bir devletin tarihe karmasna ve talyaya yabanc kavimlerin yerlemesine sebebiyet verdiler. Neticede Roma-Germen siyasi oluumu balad. Bunun yannda kylnn ve gszn korunmasna ynelik valyelik ruhunun domasna sebep olan Hunlar, asker adan Trk ordusunun tesirlerini Ortaa boyunca yaayacak ekilde Avrupa milletlerine aktardlar. Hunlarn vergiye baladklar Bizansla yaptklar anlamalarda ticarete nem verdikleri anlalmaktadr. 434teki Margos Barna gre ticaret yine Hunlarn izin verdii snr kasabalarnda yrtlecekti. Grek tacirlerinin Hunlar aldatmas Attilann Bizans zerine yrme sebeplerinden birisi olmutur. Hunlar Balkan seferinde Belgrad ve Ni gibi mstahkem mevkileri ele geirdiler. 447 tarihindeki Anatolios Barndan sonra Tuna nehrinden be gnlk mesafedeki yerler boaltlm ve ticaret bundan sonra sadece Ni ehrinde yaplmtr. Hunlar Avrupa tarihinde hangi etkileri yapmlardr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D NELM Avarlarn kkeni M.S. 350li yllara kadar gitmektedir. Ana Hunkitlesinden ayrlan Uar-Hunlarn bir kolu Toharistan, Tanr Dalar ve Kuan blgesini, Maveranehiri ve Sodianay ele geirerek Akhun (Eftalit) Devletini kurdu. UUar-Hunlarn S O R SIRA zerine batya kuzey kolu Gk-Trk hkimiyetinin 552den itibaren ykselmesiSZDE doru kayd. nce Kafkaslara, sonra Karadenizin kuzeyine, nihayet Orta AvruDKKAT paya geldiler. Bunlarn Moolistann dousunda ortaya kan ve byk bir devlet DNELM kuran Juan-juanlarla ilgisi yoktur. Aslnda Apar ad altnda bu boy Kl Tegin YazSIRA SZDE tnda gemektedir. 572 ylnda Mukan Kaan ldnde onun cenazesine katlanS O R U lar arasnda Avarlar (Apar olarak gemektedir) da vard.
AVARLAR (558-805)
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE
S O R U
Avarlarn kkeninin 552de Gk-Trklerin ykt Mool kkenli Juan-juan T D K K A devletiyle hibir ilgisi yoktur. Avarlara, Bizans ve Slav kaynaklarnda Abar, Avar, Abari gibi isimler verilmekte ve kendilerince Apar denilmektedir. Kafkasyaya gelerek ran blgesindeki Alanlar kendilerine balayan Avarlar, 558 ylnda Bizansa eliler gndererek, toprakAMALARIMIZ TELEVZYON larnda yerlemek iin bir blge talep ettiler. Ayrca Bizans snrlarn korumak ve bu hizmet karlnda da bir miktar vergi almak isteinde bulundular. O esnada Balkanlarda Ogurlarla uraan mparator Justinianos teklifi kabulT edip onlarla bir K A P NTERNET anlama yapt. Bunun zerine Avarlar, Karadeniz kysnda ve Kafkasyadaki Sabarlar, Onogurlar ve bir Slav kabilesi olan Andlar malp ederek, snrlarn Aa Tunaya kadar genilettiler. Volga ile Tuna arasndaki ok geniE blgede yaayan TEL VZYON Trk boylar da Avarlarn hkimiyetini tandlar. Ayn zamanda Karpatlara kadar ilerleyen Avarlar, Tunann batsnda bulunan Longobardlarla anlap Dou Macaristandaki Gepidleri de itaat altna aldlar. 568den itibaren Longobardlarn Kuzey talyaya gmeleriyle Macaristan topraklar Avarlara kald. Bu N T E R N E TAvarlar, Orsuretle ta Avrupada hkimiyetlerini iyice glendirdiler. Batda Franklar yendikten sonra gneyde bugnk Belgrad ve Eszek gibi Bizansn nemli snr kalelerini de ele geirdiler.
K TSZDE SIRA A P
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ DKKAT K A P SIRA TSZDE
AMALARIMIZ TELEVZYON
K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
64
626 ylnda, Avarlarla Sasanlerin anlamal olarak gerekletirdikleri stanbul kuatmasnda Bizans ok zor anlar yaad. Ama kuatmann uzun srp baarsz olmas Avarlarn glerinin kaybolmasna yol at.
Avarlarn en gl devirleri Bayan Kaan zamanna rastlar. Bayan Kaan devlet merkezini Tuna ile Tisa nehirleri arasndaki stratejik adan nemli bir yere naklederken imparatorluun snrlarn Dnyeperden Elbeye, Adriyatikten Kuzey Denizi sahillerine kadar geniletti. Avarlar, 565 ylnda Bizans imparatoru Justinianosun lmnden sonra ortaya kan karklklardan faydalandlar. Bizanstan byk paralar aldklar gibi Karadeniz kysndaki kaleleri de kuatarak blgeden topladklar esirleri Roma mparatorluunun bo olan arazilerine yerletirdiler. Trakya ve Makedonyadaki aknlarna hz vererek Selnik ehrini kuattlar. Ancak, ran savandan dnen Bizans ordular kar hcuma geince geri ekilmek zorunda kaldlar ve Tisa nehrine kadar takibe uradlar. Avarlarn imdadna Bizans ordusunda patlak veren Fokas isyan (602) yetiti. Avarlar, 616 ylna kadar Bizansa kar Longobardlarla birlikte hareket etmelerine ramen, bu tarihten sonra talyaya da aknlardan geri durmadlar. Ayrca, Bizanstaki iktidar zayfln frsat bilip Slavlarla birlikte Dalmaya, Orta Yunanistan ve Peloponnese kadar aknlar yaptlar. Bizans imparatoru Herakleios (610-641), Avar, Slav ve Trk Bulgarlardan meydana gelen kuvvetler karsnda Trakyada tutunamaynca byk paralar karlnda bar yaparak Selaniki kurtard (619). 626 ylnda, Avarlarla Sasanlerin anlamal olarak gerekletirdikleri stanbul kuatmasnda Bizans ok zor anlar yaad. Bundan bir sre nce ranllar Filistin, Suriye ve civarlarn ele geirmilerdi. Bizans mparatoru Herekleios, Hazarlardan yardm talebinde bulunmak iin Dou Karadeniz blgesinde iken, ran ordusu Anadoludan geerek Boaziine kadar ulat. Dier taraftan Bulgar ve Slav birlikleriyle takviyeli Avar ordusu da Balkanlar ve Trakyadan geerek Bizans surlar nne geldi. ki ate arasnda kalan Bizans, aresizlik ve mitsizlik iindeyken Avarlarn emrindeki Slavlar Bizansn kkrtmalar sonucunda Avarlara kar isyan etti. Donanmann olmay sebebiyle Avarlar kuatmadan bir netice alamadan geri dnmek zorunda kaldlar. Tehlikeyi ucuz atlatan Bizansta o gn bayram iln edildi ve yzyllarca kurtulu gn olarak kutland. Alpler ile Dalmayadaki Slavlarn ve mttefikleri olan Trk Bulgarlarn 630 ylnda isyan etmeleri Avarlar zor durumda brakt. Bunlara bir de Avar kaannn zamansz lm eklenince iler iyice kart. Bulgarlarn, kaanlk makam zerinde hak iddia etmeleri gibi devlet iin hi de ho olmayan durumlar ortaya kt. Neticede isyan bastrld ama Onogur Bulgarlar bamszlklarn iln ederek Dnyesterin dou ksmlarn ele geirdiler. Tuna, Sava blgesi ile Kuzey ksmlar da Slavlarda kalnca Orta Macaristan topraklarna skp kalan Avarlar her geen gn daha da zayfladlar. 791 ylndan itibaren yaklak on be yl Frank imparatoru Byk Charlesn din savalarna direnen devlet, 805te paralanarak dald ve zamanla Hristiyanlap dillerini de kaybederek kalabalk kitleler ierisinde eridi. Avarlarn en mehur devlet adam 562den itibaren hakanlk makamnda grlen Bayandr. Kaann yetkileri ok fazla idi. Avrupa Hunlarna kyasla daha kat bir idareleri vard. Devlet tekilt mahalli idari blgelere ayrlmt. Bozkr halk olan Avarlarn ordularn zrhl svari, oku birlikleri tekil ediyordu. Kendilerine sonradan katlan gruplar, genellikle snr boylarna yerletirirlerdi. Zaten 602den itibaren de yerleik hayata gemeye hz vermilerdi. Kaynaklardan anlaldna gre, Avarlarn son dnemlerinde, devletin banda yine hakan unvan tayan birisi bulunurdu. Hakann hanmnn (Hatun) da devlet idaresinde nemli bir yeri vard. Hakandan sonra en nemli makam ise Yugurrus (Yuru) idi. Devletin bat ksmnn banda Tudun, gney blgesinin banda Tarkan bulunmaktayd.
65
Avarlarn, Bizansa eli gndermelerinin sebebi nedir?
SIRA SZDE
Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzey blgeleri arasnda tarih rolD N E L M oynadklar bilinen Sabarlar; Bizans tarihlerinde Sabar, Sabir, Savir; Ermeni, Sryani ve slm kaynaklarnda ise Savir, Sabir, Sibir olarak gemektedir. Filologlar tarafndan Sabar keliS O R U mesi Sab+ar = Sap-ar eklinde izah edilmitir ki, sapan, yol deitiren, serbest olan ablamlarna gelmektedir. simlerinin anlam Trke olan Sabarlara ait bilinen DKKAT ahs adlar da Trkedir (Balak, liger ve Boark gibi). Sabarlarn asl yurtlarnn Tanr Dalarnn bats ile li Nehri arasndaki saha olSIRA SZDE duu sylenmektedir. nceleri muhtemelen Asya Hun mparatorluuna bal bir topluluk idiler. V. yzyl Bizans tarihisi Priskosun verdii bilgiye gre, isimleri ilk defa Bat Sibiryaya g eden kavimler arasnda gemektedir. Doudan gelen AvarAMALARIMIZ lar karsnda tutunamayan Sabarlar, batya ynelmiler ve Altay Dalar ile Ural arasndaki dzlklerde yaayan Ogur Trklerini yurtlarndan kararak Tobol-im rmaklar evresine yerlemilerdir. K T A P Sabarlar, VI. yzyl balarnda Dou Avrupaya gelerek blgedeki Bulgar gruplarn hkimiyetleri altna alarak til-Don nehirleri arasnda ve Kuban nehrine kadar olan sahaya yaylmlardr. Bylece Bizans ve Sasan imparatorluklarna snr TELEVZYON olan Sabarlarn tarih nemleri artmtr. Bu esnada Bizans ile savalar devam eden ranllarn safnda yer alan Sabarlar, mehur hakanlar Balakn idaresinde Bizansllar malup ederek Ermenistan blgesine aknlar tertip etmiler, Anadoluya girerek Kayseri, Ankara ve Konya havalisine kadar ilerlemilerdir. N T E R N E T Sonraki yllarda menfaatleri ve devrin artlarna gre bazen Bizansn bazen rann yannda yer almlardr. Nitekim Bizans imparatoru I. Justinianos (527565), kymetli hediyeler karlnda Balaktan sonra devletin bana geen hanm Boarkla anlaarak onlar kendi saflarna ekmesini bilmitir. Bunun neticesinde bir mddet Bizans ile mttefik kalan Sabarlar, Sasanlerle yaptklar savalarda (zellikle ehinah Anuirvan karsnda) epeyce kayplar vererek eski glerini kaybettiler. Sabarlarn, ranllar ile Bizansllarn o gne kadar bilmedikleri sava teknii ve gcne sahip olduklarn, VI. yzyl Bizans tarihisi Prokopios hayranlk verici ifadelerle anlatmaktadr. 557 ylnda Avarlarn ok sert hcumuna maruz kalan Sabarlar daldlar. Hkim olduklar blge bat GkTrklerin eline geti. Gney Kafkasyadaki yurtlar ise Bizansllarn kontrolne girdi (576). Bundan sonra blgede dank bir vaziyette yaayan Sabarlar, VII. yzyln ortalarnda Hazar Devletinin kuruluunda yer aldlar. Hazar topluluklar arasnda nemli bir yer tutan Belencer ve Semender Boyu Sabarlara dayanmaktadr. Sabarlardan geriye kalan tarih hatralarn banda, geni bir corafyaya verilen Sibirya ad gelmektedir. XVI. yzylda kurulan Sibir Hanl ve hanln baehri olan Sibir kelimeleri dikkat ekmektedir. XIX. yzylda Bat Sibiryada yaplan aratrmalar, blgede yaayan Vogul, Ostiyak ve rti Tatarlar arasnda hl Sabarlardan izler bulunduunu gstermektedir. Halk masallarnda, kahramanlk hikyelerinde Sabarlar geni yer tutmakta ve ata olarak kabul edilmektedir. Ayrca, Ob, Tura ve rti boylarnda Saber, Saper, Savri ve Sbr eklinde yer ve kale adlar bulunmakta olup, Ay-Sabar ve Kn-Sabar gibi ahs isimleri de vardr.
SABARLAR (469-576)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
66
HAZARLAR (626-1000)
Dou Avrupada ilk defa muntazam devlet kuran Trk topluluu Hazarlardr. Sabarlarn yaad sahada Sabar ismi yerine birdenbire ortaya Hazar isminin kmas, Sabarlar ile Hazarlar arasnda balant olduunu gstermektedir. Hazar kelimesi, Sabar gibi, serbest dolaan, gezen anlamna gelmektedir. Hazar Hakanl topraklarnda birok Trk gruplar vard. Bunun iin buralarda eitli Trk leheleri konuuluyordu. Hazarlarn corafi durumu ok nemli bir mevkide bulunduu iin, Hazar lkesinin arlk merkezi til Boyudur. Buras, til, Yayk, Don ve Kuban gibi drt byk nehrin havzasn oluturuyordu. Ayn zamanda en nemli ticaret yollar zerinde bulunuyordu. Bu yollardan en nemlisi til nehridir. slm dnyas ile in ve skandinavya arasndaki ticaret faaliyeti buradan geiyordu. Ayn ekilde Harezmden til boyuna ve oradan Karadeniz sahillerine giden kervan yolu da buradan gemekte idi.
Harita 4.1
X. yzylda Karadenizin kuzeyindeki Trk devletleri ve boylar. Kaynak: R. Grousset, The Empire of the Steppes, New Brunswick, 1970.
Hazar ismi ilk defa 558de Sasan-Sabar savalarnda gemekte, 576 ylnda Gk-Trk hkimiyeti Karadenizin kylarna ulanca in kaynaklarnda da grlmektedir. 568 ylndaki Bizans kaynanda ise artk iyice tannrken, ayn zamanda Trk ad ile de anlyordu. Bu sralarda Hazarlar, Bat Gk-Trk Kaanlnn batda en u noktasn meydana getiriyorlar ve yine Bat Gk-Trklerinin arzusu ile Sasanlere kar Bizansa yardm ediyorlard. slm ve Ermeni kaynaklarna gre Hazarlarn Gk-Trklere ball VII. yzyln ortalarna kadar srmtr. Bu devirde
67
Hazarlarn Derbendi geerek Grcistana ve Azerbaycana aknlar yaptklarn ve Tiflisi kuattklarn grmekteyiz. 626 ylnda Avarlarla Sasanler stanbulu kuatnca, Bizans mparatoru Herakleios Tiflise gelip Hazar yabgusu ile grerek ondan salad ordu ile Bizans ilerine yrd. Daha sonra yine Hazarlardan orpan Tarhan Sasanlere kar baarlar kazanp Anadoluyu Sasanlerden kurtard. Bu srada Yabgu, Tiflise girip baz Ermeni kitlelerini hkimiyetine ald (629). Hazar Hakanlnn gerek kuruluu 630 ylndadr. Bu tarihte douda GkTrk Devleti fetret devrine girince, Hazarlar mstakil bir devlet olarak tarih sahnesine ktlar. Hazar Devleti kurulur kurulmaz, Sasan ve Bizans imparatorluklar arasndaki savalarda rol oynamaya baladlar; Hazarlar Bizansla dostluk kurup, Sasanlere saldrdlar. Trk-Bizans ortak hareketinin neticesinde Sasan mparatorluu zayflad, arkasndan slm kuvvetleri tarafndan yklarak, tarih sahnesinden ekildi. slm kuvvetlerinin hareketi Kafkaslarda Ermenya blgesinde gelimeye balaynca, Trk-Bizans dostluu daha da artt. Siyasi menfaatlerin ortak olmas, hkmdar aileleri arasnda evlenmeler yolu ile akrabalk kurulmasna yol at. mparator II. Justinianus (685-695) ve V. Costantinus (741-775) Hazar prensesleri ile evlendiler. Costantinusun Hazar prensesi iekten doma olu IV. Leon (775780), Hazar Leon olarak tannmtr. Bizans imparatorlar ou zaman kendi i ve d meselelerinde Hazarlarn yardmn salamaya altlar. VIII-IX. yzyllarda Hazar Hakanl genileyerek Dou Avrupann en nemli devleti oldu. Bu srada Kama ve til boyundaki birok kavim, dil Bulgarlar ve eitli Fin kavimleri Hazar hakanna tbi idi. Ayrca orta Dinyeper boyundaki eitli Slav kavimleri Hazar hkimiyetini kabul ettiler. Hazar Hakanlnn snrlar Yayk nehrinden balayarak batda z nehrine kadar geni bir sahay kaplyordu. Bu sralarda Karadenizin kuzeyindeki Byk Bulgarya devleti, Hazarlarn hcumlar neticesinde yklm, buradaki btn geni ovalar Hazarlarn eline gemiti. Sabar-Hazar balantsn nasl kurarz?
SIRA SZDE
630 ylnda, douda GkTrk Devleti fetret devrine girince, Hazarlar mstakil bir devlet haline geldiler ve Sasan-Bizans mcadelesinde Bizansllarn yannda yer aldlar, Sasan Devletinin zayflamasnda rol oynadlar. Bizansla olan dostluklarn evlilik yoluyla pekitirdiler; Hazar prensesi iekten doan IV. Leon tarihte Hazar Leon olarak bilinmektedir.
N Bu Hazarlarn tarihinde Araplarla olan mcadele nemli bir yer Dtutar.E L M mcadele yz yl kadar srd. Neticede Arap ilerleyii Kafkaslarda durduruldu. Bu olay ile Araplara douda da mani olunuyordu. Hazar lkesine ilk byk Arap taarruzu HaS O R U life Osman zamannda yapld. 651-652de Arap kuvvetleri Derbendi aarak Hazar bakenti Belencere kadar sokuldularsa da, Hazarlar bunlar pskrttler. BlgedeDKKAT ki Arap harekt Halife I. Velidin zamannda yarm asr kadar devam etti. Arap kuvvetleri 714de Derbedi ele geirdiler. Fakat stanbulu kuatmak iin blgeden SIRA SZDE ayrldklar zaman Hazarlar tekrar hcuma getiler ve Azerbaycann byk bir ksmna yayldlar. 722de Araplarn Ermenya valisi Hazar topraklarnda byk baarlar kazand. Araplar 730 ylnda, Hazarlarn hcumu neticesinde burada tutunaAMALARIMIZ mayarak Azerbaycandan ekilmek zorunda kaldlar. Araplarn Hazarlara kar en byk zaferi 737 ylnda Azerbaycan valisi tarafndan saland. Arap hcumlar karsnda zor duruma den Hazar hakan bar istemek zorunda T A P hatta Mskald, K lmanl kabul ettiini bildirdi. Ancak, Arap kuvvetleri geri ekilmesiyle tekrar eski dinine dnd. Halifelik Emevlerden Abbaslere geince Arap-Hazar mcadelesi yavalad. ErTELEVZYON menya valisi Hazar hakan ile anlaabilmek iin halifenin arzusu gereince bir Hazar prensesi ile evlendi. Ancak, Hazar hakan prensesin doum srasnda lmn baha-
Hazar-Arap Mnasebetleri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
68
ne ederek ordusunu slm topraklarna gnderdi. 764 ylnda Hazarlar Tiflisi ele geirdiler. 799 ylnda ise hakanlarnn kumandasnda Ermenistana girdiler. Halife Harun Reidin kumandan Yezid, Hazar hcumunu durdurmay baard. slm mparatorluunun en kudretli devrinde, Hazarlarn Araplara kar gsterdii direni bu Trk devletinin ne kadar gl olduunu gsterir. slm kaynaklarndan anlaldna gre bu devlet in ve Bizansla ayn ayarda ve Dou Avrupann en byk siyasi kuruluu idi.
Hazar-Rus likileri
VIII. yzyln sonlar ile IX. yzylda Hazarlarn kuzey ve bat snrlarndaki komular ile mnasebetlerinin arttn gryoruz. Hazarlarn salad bar ve huzur sayesinde skandinavya-Bizans ticaret yolu geliti. Bu arada skandinavyal bir kavim olan Knezler, bu yolu takip ederek Kiev blgesine geldiler. Burada Hazarlara bal olarak ticaret yapmaya baladlar. Bu sayede zenginleen Knezler, 862 ylnda Rurik adl bir knez bakanlnda Kiev-Rus Knezliini kurdular. Bu knezliin gelimesinde Hazar tesiri ok fazladr. Bundan dolay Kiev kelimesi ancak Trke ile aklanabilmektedir. Yine ilk kurulan Rus birliinde bakann ad Hakanus idi. 988de Hristiyanl kabul eden Vladimir ile daha sonra knez olan Yaroslav da Hakanus unvann kullanyordu.
Hazar-Macar Mnasebetleri
Hazarlara bal kavimlerden birisi de Macarlard. Macarlar, aslnda Fin-Ogur kkenlidir. Ural Dalarnn ormanlk yamalarndaki eski yurtlarn terk ederek bozkr blgesine ekildiler ve Ogur Trkleri ile uzun sre beraber yaadlar. Aslnda kendi blgelerinden Sabarlarn basks ile g etmilerdi. Bu srada baz Macarlar, eski yerlerinde kaldlar. nceleri Kuban havzasnda olan Macarlar, daha sonra Don boylarna gittiler. Burada Hazarlara balandlar. Ayrca onlar tarafndan tekiltlandrldlar. Macar Arpad hanedanl bu srada ortaya kt. Fakat doudan Peeneklerin belirmesi ile Macarlarn rahat bozuldu. Bunun zerine Orta Avrupaya doru g ettiler. Daha sonra Karadenizin kuzeyine gelen Macarlar, burada Knd ile ge tarafndan idare edildikleri srada, her oyman banda Hazar hakannn tayin ettii birer r bulunan yedi kabileden oluuyorlard. Ayrca burada Trklerle bsbtn kartklarn kabile adlar gstermektedir. X. yzyl ortalarna kadar Hazar Hakanl Dou Avrupann en kuvvetli devleti olma zelliini srdrd. Ancak, i dzenin bozulmas ve d tehlikelerin artmas, devletin gcn yava yava azaltt. Hazar Hakanl, Gk-Trklerinkine benzeyen mkemmel bir asker tekilta sahipti. Hazar ordusunda ok sayda Harezmli cretli asker bulunuyordu. Zamanla devlet, ekonomik ynden zayflaynca bunlarn cretlerini deyemez duruma geldi. Bu yzden ortaya kan huzursuzluklar devleti sarst. Ayrca doudan gelen Peenek hcumlar Harezm-til ticaret yolunu tehlikeye soktu. Bu srada lkenin Karadeniz sahillerindeki ticaret merkezleri Slavlarn hcumuna maruz kald. Ruslar Kuban blgesine kadar ilerlediler ve bu blgeyi yama ettiler. Aa Sirderya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynama neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld. Hazar Hakanl yzyl kadar daha ayakta kalabildi. 965 ylnda Rus prensi Svyatoslav, Don boyu ve Kuban blgesinin Tama Tarhan ehrini igal etti. Arkasndan da Kuman-Kpaklar Hazarlarn Harezm ve Trkistan ile balantlarn kestiler ve ticaret faaliyetlerini engellediler. Sonunda, Hazarlar, Kuman-Kpak basks altnda XI. yzyl ierisinde kaybolup gittiler. Bugn Avrupada Musevi inancna mensup olan Karaim Trkleri ve Kafkaslarda yaayan Karaaylarn Hazar kalntlar olduu bilinmektedir.
Hazar Hakanl X. yzyl ortalarna kadar Dou Avrupann en gl devleti idi. Bundan sonra ortaya kan i karklklar devletin gcn ypratt. Devlet, ekonomik ynden de zayflaynca Harezmden getirilen paral askerlerin cretlerini deyemez duruma dt. Doudan gelen Peenek hcumlar ve Slavlarn Karadeniz sahillerine olan hcumlar Hazarlarn ticaretine darbe vurdu. Hazar Devleti bu basklara bir asr kadar dayandktan sonra, XI. yzylda Kuman-Kpak basks sonucunda tarih sahnesinden ekildiler.
69
Hazarlarda Din
Hazar Hakanlnn kurulmasndan sonra blgede barn salanmas ulam arttrm, dolaysyla blge her tr milletten ok eitli insanlarn kaynat bir yer hline gelmitir. Byle bir ortamda eitli dinlerin bir arada bulunmas tabi bir durumdu. Hazarlar aslnda Gk Tanr dinine inanyorlard; halkn ounluu bu dinde idi. Fakat zamanla hakan ailesi Musevilii kabul etti. Beyler ve saray erkn da Musevi idi. Tccar zmre arasnda Mslmanlk yaygnd. Karadenizin kuzeyinde Ortodoksluk da epeyce yaylmt. slm tarihilerinin kaytlarna gre camiler, kilise ve sinagoglar yan yana bulunuyordu. Hazarlar, Museviliin Karay mezhebine girmilerdi. 960 tarihli, Endls Emevi devletinin Musevi nzrlarndan birinin Kurtubadan Hazar Hakanlna gnderdii mektup ile hakann branice yazd cevap konusunda uzun tartmalar olmutur. Bu yazmalarn gereklii tartmal olmakla birlikte, mektubun verdii bilgilerin doruluu dikkat ekicidir. Karay mezhebi mensuplar, zamanla Hazar lkesinde kalabalklatlar. Gnmzde Krm ve Polonyada yaayan Karaimlerden ana dilleri Trke olan cemaat Musevi Hazar Trklerinin devam saylmaktadr. Hazar Kaanlnn gc nasl zayflad?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Kafkaslarn ve Karadenizin kuzeyinde Hun kalnts ve Ogur Bulgarlarnn oluturduu devlete Byk Bulgarya (Magna Bulgaria) denmitir. Kurucusunun ismi Kurttur (Kubrat). Bulgar hkmdar ailesi Asya Hun hkmdarlar Rsllesine baS O U lanmaktadr. 630 ylnda Orta Asyada Gk-Trklerin fetret devrine girmesi ile Hazarlar gibi Bulgarlar da idareyi kendi ellerine alarak Byk Bulgar Devletini kurDKKAT dular. Bunda Avarlarn, 626daki stanbul kuatmasndan sonra Balkanlar ve Dou Avrupada nfuzlarn yitirmeleri de etkili oldu. Bulgar Devleti, mparator HerakSIRA SZDE leios (610-641) zamannda Bizans ile sk ilikiler kurdu. Ancak, devlet uzun yaamad ve kurucusunun 665te lmnden ksa bir mddet sonra ehzadeler arasndaki mcadeleden istifade eden Hazar Hakanlnn basks sonucu paraland. AMALARIMIZ Devletin yklmasndan sonra Otuz-Ogurlarn ounluunu oluturduu bir grup kuzeye ekilerek dil Bulgarlar Devletini kurdu. Kurtun olu Bat-Bayan, On-Ogur Bulgarlar ve Macarlarn banda Hazarlara tabi olarak A P Kafkasyadaki K T yurtta kald. Bulgar kitleleri ile Tunaya ynelen dier oul Asparuh ise, Balkanlara geerek (668), Tuna Bulgar Devletini kurdu (679). til Bulgar Devleti, Byk Bulgarya Devletinin paralanmas zerine til-olTELEVZYON man (Kama) sahasnda kurulan, Otuz-Ogurlarn ounluu tekil ettii VII-XV. yzyllar arasnda yaayan devlettir. Devletin merkezi olan ehir de Bulgar adn tar. Bulgarlar, bu sahann yerli halk olan Fin-Ogurlar (eremi, Mordva, Zuryen, NT RNET Voltyak kavimlerini) idarelerine almlar, Hunlardan, Sabarlardan,EUzlardan ve Hazarlardan da baz kalntlarla kaynaarak blgeyi sratle Trkletirmilerdir. Bulgarlarn Orta til sahasna VI. yzyl sonlarnda gelmi olmalar gerekir. Bulgarlarn VII. ve IX. yzyllar arasndaki hayatlarna dair bilgimiz ok azdr. Bilinen nokta, Hazarlarn Dou Avrupada en kuvvetli devlet seviyesine eritikleri ve til Bulgarlarnn da Hazarlara balandklardr. Hazarlarn merkezi olan til, byk bir ticaret yeri haline dnnce, Bulgarlarn da til nehri boyunca yaplan byk ticarete faal bir ekilde katlmalar gereklemitir. til Bulgarlar, bir yandan iftilik, bir yandan da ticaret yapyorlard. Orta til sahas, tabi zenginlii ve ulam bakmndan ticarete olduka msaitti.
TL BULGAR DEVLET (680-1391)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
Bulgarlar esas olarak ticaret ve ziraatla uramaktaydlar. Asker gleri daha ziyade savunmaya ynelikti. X. yzyl sonunda gerekleen Rus saldrlarn pskrtmeyi baarmlardr. 1223 ylnda Kalka Savandan dnen Rus ordularn pusuya drp malup etmilerdi. 1236da Mool ordular Bulgar lkesini igal ettiler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bulgar tccarnn, gerek Hazar ilinde ve zellikle Harezmde, gerekse Samanler lkesinde slm tccaryla olan sk temaslar neticesinde, Bulgarlar arasnda slm dini yaylmaa balad. IX. yzyln sonlarnda, Bulgarlara ait en eski kaytlar, onlar, camileri ve mektepleri olan, tacir ve ifti bir kavim olarak gstermektedir. X. yzyl balarnda til Bulgarlar Mslman kltr dairesine iyice girmilerdi. Bulgar hkmdar elkey Olu Almu, 920-921de Halife Muktedir Billahtan slm retecek limler, slam binalar ina edecek ustalar ve Hazarlara kar savunma iin yaplacak kale ve dier masraflar iin para talebinde bulundu. Halife bu istei kabul ederek bir elilik heyeti yollad. Bu heyette halifenin mektubunu hkmdara okumakla ve hediyelerini teslimle grevli Ahmed bn-i Faldan da vard. Elilik heyeti 2 Nisan 921de Badattan hareketle Horasan zerinden Harezme, oradan da Yayk ve tili geerek Bulgar line vard (12 Mays 922). bn-i Fadlan, Badata dndkten sonra seyahati ve Bulgar linde bulunduu gnleri anlatan bir eser yazm ve o devir Bulgar tarihi iin esiz bilgiler brakmtr. bn-i Fadlan seyahatnamesinde, o devirde Orta Asyann batsnda yaayan Ouz, Peenek, Hazar ve dier Trk boylar hakknda da bilgiler vermektedir. Bulgarlar ticaret ve ziraatla uramakla birlikte, askerlie de nem vermilerdir. Ancak, onlarn asker gc daha ok savunmaya ynelikti. X. yzyl sonunda vuku bulan Rus saldrlarn ou kez pskrtmeyi baardklar bilinmektedir. Bu taSIRA SZDE rihten Mool istilasna kadar olan dnem hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Moollar, Kalka Savanda (1223) Kuman ve Rus ortak ordusunu yendikten NELM sonra AralD blgesine dnerken Bulgarlar tarafndan pusuya drlp malup edilmilerdi. Belki de bu saldrnn intikamn almak maksadyla Moollar 1236 seS O lkesine yneldiler, ehir ve kyleri yakp yktlar. Bu arada Bulgar nesinde Bulgar R U ehrini de tahrip ettiler. Bulgar ehri, Altn Orda Hanl zamannda Pulat-Timur Han tarafndan ikinci DKKAT defa ar bir tahribata uratld (1361). Timurun, Altn Orda Han Toktama kar yapt sefer esnasnda ehir bir kez daha tahrip edildi (1391). Tutunmasna imkn SIRA dald, kalmayan halk SZDE bir ksm Kamann kuzeyine, Kazan taraflarna gt. XV. yzyl ortalarnda buralarda Bulgar-Kpak karm Mslman ahali bulunuyordu ki, bunlar AMALARIMIZ sonraki Kazan Hanlnn esas nfusunu oluturmulard. Ayn blgedeki uvalarn, eski Bulgarlarn torunlar olduklar kabul edilmektedir. Avrupa Hunlar, THazar Kaanl, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve til Bulgarlar hakknda K A P ayrntl bilgiyi Akdes N. Kuratn IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri (Ankara, 1992) adl eserinde bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
TUNA BULGAR DEVLET (679-869)

Bulgarlardan bir zmre ayrlarak batya doru gitmi, Tunaya kadar ilerlemiti. Asparuhun kurduu Tuna Bulgar Devletinin sahas, 681 senesinden itibaren BesaNTERNET rabya ile Dobrucadan baka, btn Kuzey Bulgaristana, douda Karadenize, gneyde Balkanlarn geitlerine ve Batda sker nehrine kadar yaylyordu. Komuluklarndan dolay en fazla ilikileri Bizansla olmutur. Bizans tarafndan resmen tannmasndan sonra, Tuna Bulgar Devleti Balkanlarda ve Orta Avrupada faal bir rol oynamaya balamtr. II. Justinianus 688de Bulgarlara kar taarruza geti. Bulgarlar onlar durdurabilmek iin Trakyaya kadar ilerledilerse de imparatorun ordusu nnden ekilmek zorunda kaldlar. Bunun zerine Slavlarn oturduklar yerleri tahrip eden imparator geri dnerken, Bulgarlar bir da geidinde Bizans ordusunun etrafn sara-
TELEVZYON
NTERNET
71
rak imha etti. Buradaki karklklar, Bulgarlara Bizansn i ilerine karma frsat verdi. Srgne gnderilen II. Justinianus, Asparuhun halefi olan Tervel Handan yardm istedi. 705te onun destei ile ikinci defa Bizans tahtna kt. mparator yerini salamlatrnca, skk durumda iken verdii yerleri geri almak iin 708de Bulgarlar zerine yrdyse de malp oldu. Tervel Han, 716da imparator III. Theodosios ile bir ticaret ve bar anlamas imzalad. Bu anlamann sonucunda Araplar 718de Bizans bakentini kuattnda bakenti birlikte savundular ve Araplarn geri ekilmesini saladlar. Tervel Han, Bizans ilerine bir kez daha mdahale etmek istedi ise de, 718de lmesi buna frsat vermedi. Bizans imparatoru Konstantinos Koprinimos Araplar yendikten ve tahtn salamlatrdktan sonra Bulgarlara kar hcuma geerek pek ok esir ald. Bulgarlar bu durum karsnda bar istemek zorunda kaldlar. Bulgar han, 759da mparator ile anlama imzalad ise de, imparator tekrar taarruza balad, ancak bu defa yenilerek geri ekildi. Bundan sonra, Tuna Bulgar Devleti i isyanlar yznden bunalm iine dt ise de, Kardam Han lkenin i durumunu dzeltti. Saldr giriiminde bulunan Bizansllar malup etti (791 ve 792). Ondan sonra tahta geen Kurum Han, Dou Macaristan ve Erdeli ele geirdi. Bulgar bakenti Presyaslav tahrip ederek ilerleyen Bizans mparatoru I. Nikephorosu yenilgiye uratt. Kalabalk bir ordu ile yeniden Bulgarlar zerine yryen II. Mikhaeli de malub eden Kurum Han, adeta Bizans ortadan kaldracak duruma geldi ve altn mzran Yaldzl Kapuya asmaya ant iti. 809da Sofyay, Ni ve Belgrad kalelerini igal ederek, Orta Avrupa ve Yakn Dou arasndaki en byk asker sevkiyat ve ticaret yolunu denetimi altna ald. 813te Edirneyi, daha sonra stanbulu kuatt ise de, saldrlarn en youn olduu bir zamanda anszn ld (814). Omurtag Han (814-831) zamannda Bizans mparatorluu ile 30 senelik bir anlama imzaland. Bu anlama Bulgaristana gneyde skn, Bizansa da mallarn gmrk demek art ile kuzeye sevk edebilme imkn salyordu. Onun zaman Tuna Bulgarlarnn en parlak devri oldu. Kurulan ehirler, saraylar, kkler, su yollar, abideler, Pliska ve Preslav ehirleri ile Madara kasabas civarnda yksek bir kaya zerinde Kurum Hann kitabeli kabartmas, o alardan bize kalan yadigrlardr. Ancak, yerli Slav ahaliye oranla sayca az olan Bulgar Trkl, o tarihlerde yava yava Bizans kltrnn tesirindeki ounluun etnik basksn hissetmeye balamt. Slavlarn devlet hizmetlerine alnmas, yerlilerle evliliklerin artmas ve kalabalk yerli halkn dili st tabakada yaylmas sonunda, Trk unsuru Slavlamaya balad. Slavlama, Bulgar hanlar Malamr ve Presiyan zamanlarnda artarak devam etti. Boris Hann 864de Ortodoksluu resmen kabul etmesi Bulgarlarn Hristiyanlatrmas yolunu at. Bylelikle Bulgar Trk devleti, bsbtn karakterini kaybedip, Slav, Bizans kltr evresine tamamen girmi oldu. O gne kadar kullanlan Trke Han unvan da Borisin halefi Simeon (893-917) tarafndan ar a evrildi. Kurum Hann ina ettirdii Pliska ehri, Tuna Bulgarlarnn eski bakenti idi. Madarada kayaya yaplan kabartma, Kurum Hann hatras iin yaplm nemli bir eserdir. Kabartmada hkmdar svari olarak gsterilmekte, elinde hkmdarlnn iareti bir kadeh tutmaktadr.
Bulgar hkmdar Kurum Han, II. Mikhaeli de malub ettikten sonra neredeyse Bizans Devletini ortadan kaldracak gce eriti. 809 ylnda giritii fetihlerle Balkanlarn nemli ehir ve kalelerini ele geirdi, Orta Avrupa ve Yakn Dou arasndaki en byk asker sevkiyat ve ticaret yolunu denetimi altna ald. 813te Edirneyi, daha sonra stanbulu kuatt ise de, 814 ylnda ani lm ile bu giriimi akim kald.
72
PEENEKLER (860-1091)
Peeneklerin en nemli zellii, ok geni alana uzun zaman hkmetmelerine ramen aralarnda birlik kurup tek devlet haline gelememi olmalardr.
Karadenizin kuzeyinde Peeneklere ait topraklar 1060 ylndan balayarak dier bir Trk boyu olan Kumanlar tarafndan ele geirildi. Bunu takip eden 20 yl iinde Kumanlar Tuna nehri taraflarna kadar ilerlediler. Peeneklerin aknlarndan kurtulmay planlayan Bizansllar bu frsattan faydalandlar ve Kumanlar Peeneklere saldrmaya tevik ettiler. Peenekler, 1091 ylnda Meri nehri kysnda Bizansla megul olduklar bir srada Kuman saldrs sonunda daldlar ve tarih sahnesinden ekildiler.
Bat Gk-Trk boylarndan olan Peenekler, Hazarlarn ve Uzlarn (Ouzlarn) basksna dayanamayarak 860-880 yllarnda kalabalk kitleler hlinde tili geerek Don-Kuban blgesine g ettiler. Buralarda yaayan Macarlar yerlerinden kardlar. Peenekler, Karluk ve Ouzlarn basks ile VIII. yzyln ikinci yarsnda Bat Sibiryaya ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra Don-Kuban mevkiine geldiler. 889-893 yllarnda ise, Don nehrinden Dinyeperin batsna kadar uzanan sahaya hkim oldular. Peeneklerin buralarda sekiz boy hlinde yaadklar bilinmektedir. Bu boylar unlardr: Ertim, Yula, or, Klbey, Karabey, Tolma, Kapan ve oban. Bu adlardan bazlar eski Trk unvanlardr (Yula, or, klbey, Kapan, Kargan). Ertim, or ve Yula boylar birlikte hareket edildiinde idareci durumundaydlar ve bunlara Kenger (Kangar) denilmekte idi. XII. yzyla gelindiinde boy says on e ykseldi. Hazarlar, Uzlar, Macarlar, Fin kabileleri ve Slavlar, Peeneklerin komular idi. Don nehrinden Tunaya kadar uzanan bozkrlar ellerinde bulunduran Peenekler, zellikle Kiev Rus devleti zerinde byk tesirler brakmlardr. Peenekler ilki 915 ylnda olmak zere Ruslar zerine 1036 ylna kadar on bir byk akn yaptlar. 968 ylnda Kievi kuattlar ve Knez Svyatoslav malp ederek Ruslarn Karadenize inmelerini engellediler. Bu durum, Bizansn menfaatlerine de uygun dyordu. 915te balayan Peenek-Bizans dostluu, stanbuldan gnderilen eliler ve hediyelerle bir mddet devam ettirildi. Peenekler, ayrca Bizanstan kuma, baharat, boya, ss eyas ve mcevherat alyor, karlnda bal mumu, tutkal ve kymetli deri satyorlard. Uzlarn (Ouzlar) srekli basks Peenekleri batya ge sevk ediyordu. Bu yzden Peeneklerin bir ksm 942-970 yllar arasnda Macaristana yerletiler. Peenekler, XI. yzyln balarnda Dnyester boyuna inince Don blgesindeki gleri zayflad. Bundan istifade eden Ruslar, Peeneklere 1036 ylnda ar bir darbe vurunca, Tuna boylarna geldiler. Tuna nehri onlarla ile Bizans arasnda snr oldu. Uz basksnn iddetlenmesi zerine Peenekler Balkanlara doru kaymaya baladlar. Baz Peenek boylar Bizansn snr bekilii yapyordu. 1048den sonra Bizans hizmetine girenlerin says artt. Bunlar arasndan Anadoluya da gnderilenler oldu. Anadoluda Peeneklerle ilgili birok yer ad, Bizans tarafndan yerletirilen bu Peeneklere aittir. Bunlardan bir ksm Malazgirt savanda Alparslan tarafna geerek Bizansn yenilmesinde rol oynamlardr. 1050 ylndan itibaren Peenekler, Balkanlarda Bizans ile iddetli mcadelelere giritiler. zmir Beyi akan, stanbulu zapt etmek zere Peenek babularyla anlat. Egedeki donanmas ile akan, Marmara sahillerinde Seluklular, Edirnede Peenekler stanbulu kska altna almak zere anlatlar (1091). ok zor durumda kalan Bizansn imdadna doudan gelen Kumanlar yetiti. 1060 ylndan itibaren Peeneklere ait Karadenizin kuzeyindeki sahay igal eden Kumanlar, 1080lere doru Tuna boylarna kadar ilerlediler. Bizansllar bu durumdan faydalanmann yollarn buldular. Meri nehri kenarnda Bizansa kesin bir darbe indirmeye hazrlanan Peenekler, Bizansn tahriki ile ok kalabalk olan Kumanlarn saldrsna uradlar (1091) ve tarih sahnesinden ekildiler. Hayatta kalmay baarabilen Peeneklerin bir ksm Macaristana gittiler ve Pete evresi ile Fert vilyetinde yerletirildiler. Bir ksm da Uzlar ve Kumanlar arasna kartlar. Balkanlarda kalanlarn ou ise, Vardar nehri boyunca yerletiler. Makedonyadaki Meglano-Ulahlar ile Sofya etrafndaki op-Bulgarlarnn Peenek neslinden olduklar sylenmektedir. Anadolu, Srbistan, Rusya, Macaristan ve Kaf-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
73
S O R U
S O R U
kaslarda baz yer adlar ile halk efsanelerinde Peeneklerin hatralar yaamaktadr. Orta Macaristanda ele geen mehur, Nagy-Szent Miklos hazinesininTaltn kaplar DKKA zerindeki Gk-Trk alfabeli yazlarn Peeneklere ait olduu ortaya karlmtr. Ayrca Gney Rusyada Poltavada bulunan Perescepine hazinesi de onlara aittir. SIRA SZDE Yz elli yldan fazla Karadenizin kuzeyinde yaayan Peenekler, her biri kendi babuunun idaresinde olarak boy tekilt evresinde kalmlar ve bir devlet kuramamlardr. XI. yzyl ortalarnda Turak adnda bir babu on bir Peenek AMALARIMIZ boyunun bana gemise de btn boylar hkimiyeti altna alamamtr. Peenekler hakknda ayrntl bilgiyi Akdes N. Kuratn Peenek Tarihi (stanbul, 1992) K T A P adl eserinde bulabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
UZLAR (860-1068)
TELEVZYON
TELEVZYON
Ouzlarn bir kolu olan bu kavim Rus yllklarnda Tork (Trk), Bizans kaynaklarnda ise Uz diye gemektedir. Uzlar, 860l yllarda Peenekleri til tesindeki yurtlarndan kararak o sahaya yerlemiler ve sonradan batya doru ilerlemilerdir. N T E R N kar yaplan Kiev knezi Vladimirin mttefiki olarak 985 ylnda til Bulgarlarna E T sefere baz Uz gruplar da katlmt. Uzlarn Kiev blgesine gleri, 1036 ylnda Peenekleri malp etmelerinden sonra olmutur. Uzlar Peenek yurduna sevk eden sebep ise, 1030 ylndan itibaren Don nehri boylarnda faaliyet gstermeye balayan Kumanlardr. Nitekim Uzlar, Kumanlarn ileri harekt neticesi Dinyeper havalisine doru kaymlardr (1048). Kiev Rusyasnn gney blgelerine kadar yaylan Uzlar, 1060 ylnda ani bir Rus hcumuyla malp oldular ve kalabalk Uz kitleleri batya doru ekilmek mecburiyetinde kaldlar. Uzlardan bir ksm Kiev dolaylarnda Rus knezlerinin hizmetine girerek Ros nehri boyunca yerletiler. Batya giden Uzlar ise 1065 ylnda Bizans ve Bulgar direniini krarak Tuna boylarna geldiler. Bu blgede, daha nce yurtlarndan ettikleri Peeneklerle komu oldular. Bu srada, Kuman basks yznden Tunay geerek Balkanlar ve Trakyaya kadar ilerlediler. Uzlarn yayldklar geni corafyay tam manasyla idareleri altnda tutmaya gleri yoktu. Bu srada bastran iddetli k ve Uzlar arasnda ba gsteren salgn hastalklar ok sayda insan kaybna sebep oldu. Ayrca Bizans entrikas, intikam alma duygusuyla harekete geen Peenekler ve blge halknn hcumlar da Uzlarn glerini yitirmelerine sebep oldu. Basknlardan kurtulan az sayda Uz, Macaristana akn tertip etmilerse de baarl olamadlar (1068). Bir miktar Uz kalnts Bizans ordusuna alnarak bata Makedonya olmak zere eitli blgelere gnderilmilerdir. Bu Uzlardan bir grubun Seluklulara kar Anadoluda Bizans saflarnda bulunduu bilinmektedir. Gney Rusyaya dnen baz Uzlar ise, Kiev ehrinin varolarna yerletirilmitir. Dou Avrupa sahasnda ksa bir dnem faaliyet gsteren ve dier Trk boylarna kyasla kendileri hakknda ok az bilgi sahibi olabildiimiz Uzlarn gnmze kadar gelen bakiyeleri bugnk Moldavyada yaayan, dil ve kltrlerini byk lde muhafaza eden Gagauz Trkleridir.
NTERNET
KUMAN-KIPAKLAR (1000-1303)
Kpaklar X. yzylda rti nehri boylarnda bulunan ve ayn soydan gelen Kimeklerin im-Tobol vadilerinde oturan bir koludur. Kpaklarn yaadklar blgeye gre daha gneyde kalan ve dier bir kollarn tekil eden Kumanlarn da kendilerine katlmalaryla kuvvetlenen Kpaklar, yer darl yznden Volga zerinden Gney Rusyaya kadar ilerlemilerdir.
Kuman ad baz kaynaklarda sar, sarn, sar sal insanlar manasna gelir. Kpak kelimesinin Trkedeki karl fkeli, aniden kzan, Kuman ise sarmtrak, solgun anlamna gelmektedir.
74
Resim 4.1 Kpak ta heykeli (XIII. yzyl, Moskova Devlet Tarih Mzesi).
1055 ylnda Rus-Kuman mcadeleleri baladnda Kumanlarn bana Bolu vard. O nce Pereyaslavl knezi ile anlatysa da 1061de Ruslarla yaplan savata Kumanlar galip geldiler. Alta Irma savanda bir kez daha malup ettiler (1068). Aknlarna devam eden Kumanlar, 1080lerde Balka Gl-Talas havalisinden Tuna azna kadar yaylmlard. Kafkaslarda da Kuban blgesine, kuzeyde Oka Nehri boyuna yani dil Bulgarlar hududuna kadar genilediler. Onlarn yaadklar blge slm kaynaklarnda Det-i Kpak, Bat da ise Comania diye tannmaktadr. Bu devirde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi; Orta Asya, Yayk-Volga, Don-Donets, Aa Dnyeper ve Tuna. Kumanlar, buralarda ayr gruplar hlinde, kendi babular idaresinde yayorlard. 1091de Lebunium Savanda Bizans kuvvetlerine yardmc olarak katlan Kumanlar, Tuna blgesinde yaayanlard. Rus knezlerinin kendi aralarndaki taht mcadeleleri esnasnda kendilerine yakn knez adayn desteklemek maksadyla da onlarn topraklarna girdikleri oluyordu. 1096da Kieve gnderilen iki eli grubunun ldrlmelerini sava sebebi saylarak Kiev ve civarn yamaladlar. Fakat knezlerin birleik hareket etmeleri karsnda malubiyete urayan, 1103teki birleik knez kuvvetleri karsnda tutunamayan Kumanlar, 1105-1111 tarihleri arasnda Rus kuvvetleri zerine drt defa akn yapmaktan da geri durmadlar. Tuna Kumanlarndan bir grup Macaristana giderek orada cretli askerlik yaptlar. XII. yzyln ortalarnda Dnyeper Kumanlarnn Pereyaslavl knezliine kar 1177 ve 1179da aknlar yaparak kk galibiyetler elde etmelerine ramen 1184te birleik Rus ordusuna malup olmaktan da kurtulamadlar. Bu sava esnasnda yedi bin esir arasnda drt yz on yedi bey ve beyzdenin bulunduu da sylenmektedir. Bu hadiseden bir yl sonra Novgorod knezi gor kumandasndaki Rus ordusunu Don nehri boyunda Kayal Irma kysnda kuatarak imha ettiler. Sava esnasnda Prens gor ve dier knezler Kuman babuu Kneke esir dtler. Bu sefer, Rus edebiyatnn tannm eseri olan gor Destanna konu olmutur. Grclerle mnasebete giren Don ve Kuban civarndaki Kumanlar, Kafkaslarn gneyine kadar gemiler, Seluklu aknlarn durdurabilmek iin Grclere yardm etmilerdir (1110). Grclerle aralarnda siyasi evlilikler de yaplmtr. Baz Kuman kitleleri oruh ve Kr dolaylarna kadar ilerlemiler, irvan ve Azerbaycana seferler tertip etmilerdir. Grclere yaplan yardm neticesinde Tiflis, Grc krallnn bakenti olmutur. Seluklular devrinde Azerbaycan Atabeyliinin kurucusu l-Deniz de soy olarak Kafkaslardan gelmi bir Kuman Trk idi. Krm yarmadasna giden Kumanlar ticaretle megul olmu, kk kasabalar kurmulardr. XIII. yzylda Kumanlarn Det-i Kpaktaki nfuzlar zayflam, dou blgesindekiler Harezmahlarla irtibata gemi, onlarn ordusunda vazife almlardr. Yine bu dnemde Moollar karsnda tutunamayan Kumanlar Ruslarla birlikte hareket etmiler, Krm yarmadasndaki ticaret liman ehirlerini de Anadolu Seluklularna terk edince iktisad ynden ok zayflamlard. 1223de Kalka Savanda Ruslarla birlikte Moollar karsnda malup olan Kumanlar iyice daldlar. Bir ksm Macaristana, bir ksm da til Bulgarlar sahasna ekilmek suretiyle Kpak bozkrlarndaki hkimiyetleri son bulmutur.
75
XIII. yzyl banda ortaya kan maddi skntlar sebebiyle Kuman-Kpak ocuklar Orta Douya gnderilmilerdir. Kpak ocuklar Msrda hkimiyet sren Eyyubi Devletinin ordusunda hizmet etmilerdir. Bu yolla Msra gidenler arasnda zzeddin Ay-beg 1250de Sultan olmu, bylece Msrdaki Eyyubiler Devleti KumanKpaklarnn eline gemitir. Ayn ekilde, Kpak soyundan gelen Sultan Beybars (1260-1277) Moollar Suriyeden karmakla tannmtr.
XIII. yzyln balarndan itibaren, iktisad skntlar, hayvan hastalklar ve lmler yznden, shhatli grbz ocuklarn para karlnda baka lkelere gndermilerdir. Msrda kurulan Eyyb Devletinin asker ihtiyac Det-i Kpaktan ve Kafkaslardan getirilen bu insan gc ile karlanmaa balanmt. Bu yolla Msra gidenler arasnda zzeddin Ay-begin 1250de Sultan yaplmas ile Msrdaki Eyyubiler Devleti ksa zamanda Kuman-Kpaklarnn eline geti. Yine ayn soydan olan Sultan Beybars (1260-1277) Moollar Suriyeden karmakla hret bulmutu. ktidar erkez Klemenlerine geinceye kadar bu slle Msrda hkm srmtr. Hindistan Delhi Trk Sultanlnn ikinci hkmdar sllesinin kurucusu Ulu Han da Kpak byklerindendir. Kuman-Kpaklar, Karadenizin kuzeyinde Ruslarn gneye inmesini nledikten baka, blgenin Trklemesini de salamlard. Bugn Romanyada yaayan ak sar salar ve mavi gzleri ile dier topluluklardan ayrlan angolarn Kumanlardan geldii ileri srlmektedir. Bir grup da Macaristana yerlemitir. Buradaki baz yer isimleri onlarn hatralardr. Ayrca Macar dilinde mevcut baz Trke szler Kuman-Kpaklara aittir. Orta Asya ilerinden Macaristan ovalarna kadar yaylm olan Kuman-Kpaklarn dili Trke iinde mhim yer tutar; Kuman-Kpaklarn konutuu dil Orta Trkesi oluturur. Kuman-Kpaklarn en mhim hatras, 1303 ylnda Krmda bir talyan tccar ve misyoneri tarafndan yazlan Ltince, Farsa, Kuman-Kpaka Codex Cumanicus adl szlktr. Bu eser 2500 Kuman-Kpaka kelime ile ncilden tercmeler ve baz Katolik ilhileri iermektedir. XI. yzylda Kuman-Kpaklar nerelerde ve nasl yayorlard?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
76
zet
A M A
Avrupa Hun mparatorluunun tarih roln ve etkilerini tanmlamak. Asyada Byk Hun mparatorluu yklnca Orta Asyann batsnda younlaan Trk kitleleri, birka asr iinde kalabalklanca otlak ve yer darl yznden til nehrini geerek Dou Avrupaya geldiler. Germen kavimlerini yerlerinden oynatarak Kavimler Gn balattlar. 410larda Tuna ve Orta Avrupaya yerleerek byk bir imparatorluk haline geldiler. 434de baa geen Attila, zamannn en byk devletleri Dou ve Bat Romay bask altna ald ve Avrupa tarihinde derin izler brakt. Onun lmnden sonra halefleri devleti koruyamad. Arta kalanlar Karadenizin kuzeyinde larla kararak Bulgarlar meydana getirdiler. Avarlarn Avrupa tarihindeki yerini deerlendirmek. Avarlar, Uar-Hunlarn bir koludur. Gk-Trk hkimiyeti Orta Asyay kaplaynca, 558 ylnda Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyine geldiler ve 805 ylna kadar Macaristan merkezli bir devlet kurdular. En mehur hkmdarlar Bayan Kaandr. stanbulu kuattlarsa da almay baaramadlar. Avrupa tarihinde birok kalc etki yaptktan sonra Franklar tarafndan ortadan kaldrldlar. Sabarlarn Kafkasyadaki tarih rollerini aklayabilmek. Sabarlar Bat Sibiryadan gelip Kafkaslarn kuzeyi ve gneyinde devlet kurdular. En bilinen hkmdarlar Belek ve onun yerine geen dul ei Boarktr. Bizans ve Sasanlerle denk bir mcadele yrtmler, stn sava teknikleri ile mehur olmulardr. Hazarlarn Avrasya tarihindeki yerini aklamak. Hazarlar, Sabarlarn devamdrlar. Dier Trk devletlerinden farkl olarak ticaret, ehir ve cretli ordular ile n plana kmlard. Ama asl hretlerini Musevi dinine girerek yaptlar. Bizansla genelde dost, Araplarla atmal ilikiler kurdular. lk Rus knezliinin kurulmasna katk saladlar. 630dan 1000 ylna kadar varlklarn srdrdler.
A M A
A M A
Bulgar devletlerinin dil-Ural ve Balkan tarihindeki nemini tanmlayabilmek. Dou Avrupada nemli devlet kuran Bulgarlar, nce Karadenizin kuzeyinde Byk Bulgar Devletini tesis ettiler. O yklnca bir ksm Kafkaslarda kalp Balkarlar meydana getirdiler. Dier bir kol til boyundan kuzeye karak Kazan civarnda til Bulgar Hanln kurdular ve XIV. yzyl ortalarna kadar varlklarn srdrdler. 922de slam resmen kabul etmeleri sebebiyle ilk Mslman Trk devletlerinden saylrlar. Ticarette zenginleerek ok deerli kltrel rnler meydana getirdiler. Balkanlara doru ilerleyen Bulgar grubu Tuna Bulgar Hanln kurdu. Bizansla ok etkili sava ve bar ilikileri yaadklar gibi hanlar Kurum, stanbulu kuatt. Onun yerine geen olu Ormurtag devlete en parlak devrini yaatt. Tuna Bulgarlar zamanla Slav ve Hristiyan nfusun iinde eriyip Slavlaarak kendi kltrlerini kaybettiler. Peenekler ve Uzlarn Avrasyadaki tarih rollerini aklayabilmek. Peenekler, 860tan sonra til nehrini geerek Dou Avrupaya ayak bastlar. 8 boy halinde yaayarak, herhangi bir devlet kuramamalarna ramen ok geni alanda 1090 tarihine kadar etkili oldular. Ruslarn gneye inmelerini engelledikleri gibi Bizans da sktrdlar. Bazen onlara yardm ettiler. Bizans, Kumanlar Peeneklerin zerine srerek ortadan kaldrtt. Peenekler Balkanlarda Macaristanda deiik blgelere daldlar. Arkalarndan gelen Uzlar da ayn kaderi paylatlar. Kuman-Kpaklarn tarih nemini deerlendirmek. rti nehri civarnda Kimeklerle baz dier boylarn karmas sonucu oluan Kuman-Kpaklar, Orta Avrupadan Altaylara, Kazandan Msr ve Hindistana olan geni bir sahada ve ayrca Kafkaslarda, Azerbaycanda ve Anadoluda etkili oldular. Birok kavimle temas kurup farkl siyasi oluumlarda boy gsterdiler. Bugnk Trk Dnyasnn nemli bir ksmnn temeli onlar tarafndan atld. Bir ksm Macarlarla kart. Dier bir ksm Romen Devletinin kuruluuna katk saladlar.
A M A
A M A
A M A
A M A
77
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Hunlarn Avrupaya g etmelerinin sebebi deildir? a. in ve Wu-huan basks b. Hsien-pi basks c. Otlak yetersizlii d. Nfusun kalabalklamas e. Bizansllarn hcumlar 2. Attilann Bat Roma taht zerinde hak iddia etmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Prenses Honoria yznden b. Dou Romann etkisinde kalarak c. Aetiusa yardm etmek istedii iin d. Galyay kendine balamak zorunda olduu iin e. Kendisine bal Gotlar, talyaya gittii iin 3. Aadakilerden hangisi Sasanlerle birlikte Avarlarn stanbul kuatmasnn uzamasnn sonucu deildir? a. Bulgarlarn Bizansa yardm etmesi b. Avarlarn zayflamas c. Sasanlerin g kaybetmesi d. Avarlarn Macaristanda younlamas e. Bulgarlarn Avarlara kar ayaklanmas 4. Sabar ad dilbilimciler tarafndan aadakilerden hangisiyle aklanmaktadr? a. Ana kitleden ayrlan b. Srekli g eden c. Yolu takip eden d. Gezen Adam e. Sapan, yol deitiren 5. VII. yzylda Hazar-Bizans dostluunun pekimesinin temel sebebi aadakilerden hangisidir? a. Museviliin Bizanstan gelmesi b. Arap ordularnn Kafkaslara dayanmas c. Ticaretin gelitirilmek istenmesi d. Hazarlarn Hristiyan olmak istemeleri e. Bizansllarn stanbulda Hazar modas balatmak istemeleri 6. Aadaki ifadelerden hangisi Hazar-Rus ilikileri ile ilgili deildir? a. skandinavya-Bizans ticaret yolu geliti. b. Kiev ehri kuruldu. c. lk Rus knezleri Hakan unvann kullandlar. d. Ruslar Kiev blgesine geldiler. e. Bizansllar, Ruslar kendi taraflarna ektiler. 7. Aadakilerden hangisi til Bulgar hannn Abbasi halifesine eli gndermesinin sebebi deildir? a. til Bulgarlarnn Mslman kltr dairesine girmi olmalar b. Hazarlara kar kale kurmak iin yardm istemeleri c. slam dinini retecek fakihlerin gnderilmesini istemeleri d. Cami yapm iin usta talep etmeleri e. Ouzlara kar askeri destek istemeleri 8. II. Justinianus 688de Bulgarlara kar taarruza gemi, Bulgarlar da onlar durdurabilmek iin Trakyaya kadar ilerlemi ancak mparatorun ordusu nnden ekilmek zorunda kalmtr. Aadakilerden hangisi bu olaydan sonraki gelime deildir? a. Bulgarlar, bir da geidinde, Bizans ordusunun etrafn sararak imha etti. b. Srgne gnderilen II. Justinianus, Asparuhun halefi olan Tervel Handan yardm istedi. c. Bulgarlar Bizansn i ilerine karma imkan buldular. d. II. Justinianus 705te Tervel Hann destei ile ikinci defa Bizans tahtna kt. e. Bulgarlar stanbulu kuattlar. 9. Aadakilerden hangisi Peenek-Bizans ilikilerinin sonucu deildir? a. Peeneklerin Bizanstan kuma, baharat, boya, ss eyas ve mcevherat alp, karlnda bal mumu, tutkal ve kymetli deriler satmalar b. Peeneklerin Anadoluya yerletirilmeleri c. zmir Beyi akann stanbulu zapt etmek zere Peenek babularyla anlamas d. Kumanlarn, Peeneklere ait sahalar igal etmeleri e. Bizansllarn Kumanlar Peeneklere saldrtmas 10. Kpak genlerinin para karlnda n Asyann zengin lkelerine gnderilmesi aadakilerden hangisini gstermektedir? a. slam dininin Karadeniz kuzeyinde etkili olduunu b. Grclerin Kpaklar srekli sktrdn c. Kpaklarn sayca kalabalk ve ekonomik adan zor durumda bulunduunu d. Kpak byklerinin Msr ve Suriyeye gelmek istediklerini e. Moollarn Kpaklara ok ar darbe indirdiini
78

1. e 2. a 3. a 4. e 5. b 6. e 7. e 8. e 9. d 10. c Yantnz yanl ise, Avrupa Hunlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Avrupa Hunlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tuna Bulgar Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sabarlar konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise, Hazarlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Hazarlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, til Bulgarlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tuna Bulgar Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Peenekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kpaklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Hunlar, Kavimler Gne yol amalar sebebiyle bugnk Avrupann etnik ekillenmesinde etkili oldular. Sava ve bar ilikileri dolaysyla edebiyat sahasnda destan ve efsanelere konu olacak edebi tesirler braktlar. Onlarn sayesinde Avrupa bozkr sanatn ve kltrn tanm oldu. Bat Roma mparatorluunun tarihe karmasnda ve talyaya yabanc kavimlerin yerlemesinde rolleri oldu. Hun ordusunun gl yaps Ortaa boyunca Avrupa milletlerinin hafzasnda yer etti. Sra Sizde 2 Avarlar 558 ylnda Bizansa eliler gndererek, topraklarnda yerlemek iin bir blge talep ettiler. Ayrca Bizans snrlarn korumak ve bu hizmet karlnda da bir miktar vergi almak talebinde bulundular. Sra Sizde 3 Sabarlar, VII. yzyln ortalarnda Hazar Devletinin kuruluunda yer aldlar. Hazar topluluklar arasnda nemli bir yer tutan Belencer ve Semender boylar Sabarlara dayanmaktadr. Sra Sizde 4 Hazar ordusunda hizmet eden Harezmli cretli askerlerin cretlerinin denememesi ve dier huzursuzluklar devleti sarst. Ayrca, Peenek hcumlar Harezm-til ticaret yolunu tehlikeye soktu. Ruslar Kuban blgesine kadar ilerlediler ve bu blgeyi yama ettiler. Aa Sirderya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynama neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld. 965 ylnda Rus prensi Svyatoslav, Don nehri boyu ile Kuban blgesindeki Tama Tarhan ehrini igal etti. Bundan baka, Kuman-Kpaklar Hazarlarn Harezm ve Trkistan ile balantlarn keserek onlarn ticari faaliyetlerini engellediler. Sra Sizde 5 Bu dnemde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi: Orta Asya, Yayk-Volga, Don-Donets, Aa Dnyeper ve Tuna. Buralarda ayr gruplar hlinde, kendi babular idaresinde yayorlard.
79
Batav, . (1941). Sabir Trkleri, Belleten, V/17-18, Ankara, s. 53-99. Dunlop, D. M. (2008). Hazar Yahudi Tarihi, stanbul: Selenge Yaynlar. Kafesolu, . (1987). Trk Mill Kltr, stanbul: Boazii Yaynlar. Kurat, A. N. (1992). Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Muray Yaynlar. ______. (1937). Peenek Tarihi, stanbul: Devlet Basmevi. Rasonyi, L. (1988). Tarihte Trklk, Ankara: Trk Kltrn Ara. Ens. Yaynlar. ______. (2006). Dou Avrupada Trklk, stanbul: Selenge Yaynlar.
5
Amalarmz
Trkistan Mvernnehr Harezm in Cengiz Kaan
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkistan corafyasn genel hatlaryla tanmlayabilecek; Mool mparatorluunun kuruluunu aklayabilecek; Moollarda devlet ynetimini aklayabilecek; Harezmahlar mparatorluunun ykl nedenlerini kavrayabilecek; aatay Hanlnn bir devlet olarak kuruluundan itibaren karlat temel sorunlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Moollar Harezmahlar aatay Hanl Posta Tekilat Pax Mongolica
indekiler
CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN MOOL MPARATORLUU (12061259) HAREZMAHLAR (1097-1231) AATAY HANLII (1227-1370)
Mool stilas Zamannda Trkistan
Mool stilas Zamannda Trkistan

CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN
Trkistan, Trklerin yaad yer anlamnda olup Bat Trkistan ve Dou Trkistan olarak iki ksmdan oluur. Trklerin en eski yaam alanlarndan biri olan Bat Trkistan, Hazar Denizinin dousundan balayp bugnk Trkmenistan, zbekistan, Tacikistan, Krgzistan, Kazakistan ile kuzey Afganistan (buras Afgan Trkistan olarak da bilinir) topraklarn iine alr. Bat Trkistanda iki nemli yerleim blgesi dikkat eker. Bunlar Harezm ve Mvernnehrdir. Harezm, Aral Glnn gneyinde, bu gle dklen Amu-Derya (Ceyhun) Nehrinin aa mecras boyunca uzanr. Pitnak ehrinden balayan blgenin batsnda Kara-Kum l, dousunda ise Kzl-Kum l vardr. Bu iki ln varl Harezm iin doal engel vazifesi grm ve onu d istilalara kar korumutur. En nemli ehirleri Grgen (rgen), Hive, Kat, Vezir ve Hezaresbdir. Mvernnehr nehrin tesi anlamna gelir. Burada nehirden kast Amu-Derya Nehridir. Blge bu nehrin orta ve yukar mecrasnn dousundaki topraklardr. En nemli ehirleri Buhara ve Semerkanddr. Yine Trklerin en eski yurtlarndan biri olan Dou Trkistan, bugn in Halk Cumhuriyetinin batsnda yer alr ve burada byk oranda Uygur Trkleri yaar. inlilerin yeni topraklar anlamna gelen Sinkiang (Sincan) ismini verdii blge, tarih iinde Kagarya veya Altehr olarak da anlmtr. En nemli ehirleri Yarkend, Kagar, Aksu ve Urumidir.
Harita 5.1 Cengiz Hann in ve Harezmah mparatorluunu istilalar Kaynak: Robert Marshall, Doudan Ykselen G: Moollar, stanbul: 1996.
82
MOOL MPARATORLUU (1206-1259)

Bugnk Moolistan, Orta Asya, Tibet, Afganistan, ran, Irak, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan ve Ukraynann tamamyla; Sibirya, Rusyann Avrupada kalan topraklar, Trkiye ve inin bir ksm bu imparatorluun hkimiyeti altna girmitir. Byle byk bir imparatorluun kurucusu, sradan bir kabile liderinin olu olarak dnyaya gelen Temuindir. ocukluunda ve genliinde yaad olaanst zorluklara ramen kendisinden yzyllarca sz ettirecek bir imparatorluu ve bunun yan sra ynetim anlayn oluturmay baarabilmitir. Bundan baka onun zamanna kadar tarih kaytlarda pek de nemli bir yer igal etmeyen Moollar kendinden en ok sz edilen halklardan biri durumuna getirmitir.
Bir Lider Douyor

Borcigin boyundan Yesgey Bahadrn olu olan Temuin, bugnk kuzey Moolistan topraklarnda bulunan Onon Nehri kysnda domutur. Doum tarihi net olmamakla birlikte, kaynaklarda 1155, 1162 ve 1167 yllarna iaret edilmektedir. Dokuz yana geldiinde babas Yesgey Bahadr, onu Ongirat (Kongrat) kabilesinin lideri Dey-Seenin kz Brte ile nianlamtr. Kz istemeden dnerken, babas Tatarlar tarafndan zehirlenince Temuin ailesiyle yalnz kalm, kabilesi onu terk etmitir. Bundan sonra, bata Merkitler olmak zere evre kabilelerin saldrlar nedeniyle zor gnler geiren Temuin, zellikle andas (kan karde) Camuka (Camuha)nn yardmyla ayakta kalmay baarabilmitir. O dnemde orta Moolistan topraklarnda hkm sren Kerayit kabilesi lideri Turul (Ong) Hann himayesine giren Temuinin bir mddet sonra Camuka ile aras bozulmutur. Her ikisi de Moollarn tek hkmdar olmak isteyince birbirilerinden ayrlmlar; Temuin de kendisini destekleyenler tarafndan 1196 ylnda lider seilmitir. 1206 ylna kadar Temuin evresindeki kabileleri idaresine almtr. Tayciutlar, Tatarlar, Naymanlar, Merkitler ve Kerayitleri kendisine tabi klp andas Camukay ortadan kaldran Temuin, bu ylda Onon Nehri kysnda dzenlenen bir kurultayla btn Trk ve Mool kabileleri tarafndan kaan seilmi ve Cengiz adn almtr.
Merkitler: XII. yzyln ortasnda Selenga Nehrinin aa mecrasnda yaayan bu Mool kabilesi Cengizin en nemli dmanlarndan biri olmutur. Kerayitler: Merkit kabilesinin gneyinde yaayan bu kabilenin liderleri Nasturdir. Kurultay: Kaan seimi, sefer planlama ve ganimet paylamnn yapld byk toplant.
Resim 5.1 Cengiz Kaan. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/Genghis_K han
5. nite - Mool stilas Zamannda Trkistan
83
Kaan Cengiz
Cengiz, kaan seilince kendisine tbi kabileler arasnda bir dzenlemeye gitmi, SIRA SZDE onlar onlu sisteme gre blerek aslnda Asyann daha nce yabanc olmad bir sistemi yeniden uygulamaya koymutur. Kariyerinin ilk yllarndan itibaren yanndan ayrlmayan ve ona hep destek olanlara nker (Mool hkmdarlarnn yolDNELM da, en yakn grevlileri) unvann vermi ve onlar dllendirmitir. Uygur ktipler tayin ederek ocuklarna okuma-yazma retilmesini emretmi, bu gelime UyS O R U gur-Mool alfabesinin balangc olmutur. Gnmzde meritrokrasi olarak tanmlanan bu anlayta Cengiz KaanKdevlet sekinleriD KAT ni (yneticilerini, ileri gelenlerini) soylu olularna gre deil, sahip olduklar temel niteliklere ve deerlere bakarak yaratmtr. Zaten andas Camuka ile anlaamadklar en SIRA SZDE nemli mesele bu olmutur. Camuka, soylu olmayan birinin st ynetim organlarnda grev almasna kar karken Cengiz soya hi dikkat etmemitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Seferler
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Kurultaydan sonra Cengiz Kaann lke snrlarn geniletme siyasetini izlemesi K T A P kanlmazd. Yeni imparatorluun varln srdrebilmesi iin ganimete ihtiyac vard. Eer kendisine destek verenler ve tbi olanlarn beklentilerini karlamazsa bu durum ynetiminin sonunu getirebilir, en azndan konumunun zayflamasna TELEVZYON neden olabilirdi. Moollarn kaan iin genileme zengin tarm lkeleri olan ana merkezden oluuyordu. Bunlardan ilki in olup burada Tangut (kuzeybat in), Kin (kuzey in) ve Song (gney in) hanedanlar hkm srmekteydi. kinci Emerkez Kara-HiNT RNET taylarn hkm srd Dou Trkistan, nc nemli merkez ise bat tarafndaki Harezmahlar mparatorluuydu. Bu blgeler yeni kaan iin nemli dman ve ayn zamanda hedefti. Cengiz Kaann devletini bytmek iin hedef ald merkez nerelerdir? SIRA SZDE
NELM nce Tangutlar zerine ynelen Cengiz Kaan onlar sorun Dolmaktan karnca (Tangutlar kesin olarak Mool hkimiyetine ancak 1227 ylnda alnabilmitir), artk onun iin kuzey in yolu almt. Dzenledii aknlarlaS Kin UmparatorluO R unun bakenti Pekini igal etti. Pekinin fethi Cengiz Kaana nceki zaferlerinden elde ettii itibardan daha fazlasn kazandrd. DKKAT Kin mparatorluuna son bir darbe vurup tamamen ortadan kaldrma aamasna gelmiken, Cengiz Kaan byle yapmad ve 1217 ylnn Eyll aynda in ileSIRA SZDE rini generallerinden Mukaliye devrederek ona bir tanma brakt ve Moolistana dnd. Mukali, Kin topraklarna seferler dzenlemeye devam etti.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
in Seferi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Dou Trkistan Seferi
AMALARIMIZ
Tanma (Tamma): Gebe garnizon birlii, asker zelliinin yan sra bir kabile federasyonu olup AMALARIMIZ sosyal nitelii de vardr.
SIRA SZDE
Cengizin Kin mparatorluunu tamamen kertmeden ynn batya evirmesini temelde sebebe balayabiliriz. Bunlar, Moollarn himayesineT girmi kabileler K A P ile Dou Trkistanda hkm sren Nayman Kabilesine mensup Klgn de iinde yer ald baz sorunlar, Moollarn bat ynnde sefer dzenleyebilecek g ve kudrete ulamas ile bat lke ve blgelerinin zenginliidir. Z Y O N TELEV
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
84
Klg, Dou Trkistana gelerek burada hkm srmekte olan Budist KaraHitay Devletine snm, bu devletin hkmdar tarafndan iyi muamele grm, hatta onun kzlarndan biriyle evlenmiti. Ancak ksa srede glenip evresine Nayman ve Merkit kabilelerini alan, ayrca Muhammed Harezmahn desteini de elde eden Klg bir darbeyle taht ele geirdi. lkede sert bir ynetim sergiledii gibi evre blgelere seferler dzenleyip bu blgeleri bask altna ald. Seferlerinden biri de Almalk blgesine olmu, burann yneticisi Cengiz Kaann himayesinde olduu halde onu ldrtmt. Bu gelime Mool imparatorunun mdahalesini gndeme getirdi. En byk komutanlarndan Cebe Noyan Dou Trkistan seferine memur eden Cengiz Kaan, onun emrine 20.000 kiilik bir ordu verdi. Cebe Noyan, Klg yenilgiye uratt gibi ele geirdii pek ok ehirde eski hkmdarlarndan eziyet gren Mslman halk tarafndan kurtarc gibi karland. 1218 ylnda tamamlanan bu fetih hareketiyle, Kagar, Isk-Gl evresi, u ve li vadileri Mool idaresine girmi oldu.
SIRA SZDE
Cengiz Kaann Dou Trkistan seferinin grnrdeki sebebi nedir? SIRA SZDE
D NELM 1097 ylndakurulan Harezmahlar mparatorluu, 1218 ylnda en parlak dnemini yayordu. Merkez topraklar Amu-Deryann mecras boyunca Aral Glnn gneyinde yer alan Harezmde kurulan imparatorluun bakenti Grgenti. 1218 S O R U ylna kadar, Kara-Hitay Devleti, Harezmah Muhammed ile Cengiz arasnda paylalm, bylece komu olunmutu. ki imparatorluk arasnda eliler gidip gelmi, DKKAT SIRA kurulup ticaretin gelitirilmesi karar alnmt. dostluk ilikileriSZDE Her Trk imparatorunun hedefi olan ini fethetmeyi Cengiz Kaann baarSIRA SZDE mas ve onun ok da kuvvetli olmadna dair yanl istihbarat raporlar, MuhamDNELM med Harezmahn Moollara kar tavr almasnda baat etkenler olmutur. 12181219 knda Cengiz Kaana ait 450 kiiden oluan bir ticaret kervan HarezmahAMALARIMIZ S O U lara bal Otrar Rvalisi nalck tarafndan yamalanmt. Baz kaynaklara gre valinin agzll, baz kaynaklara gre ise kervanda casuslar olduunu ileri srmesi valiyi byle KTK A Tharekete sevk etmitir. Casusluk meselesinde vali muhtemelen K D bir P haklyd. nk Mool kaan komusunun gcn renmek istiyordu. Neden her ne olursa olsun kervandaki mallara el konulmu ve Cengiz Kaana haberi SIRA SZDE ulatran biri Ednda herkes ldrlmt. Durumu renen Mool imparatoru, TEL VZYON soukkanlln koruyarak Muhammed Harezmaha bir elilik heyeti gndermi ve valinin AMALARIMIZ teslimi ile yamalanan mallarn iadesini istemiti. Ne var ki, kendisine kaann istei yerine getirilmedii gibi gnderdii elilerden biri de ldrlmt.
DNELM S O R U
Harezm Seferi
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE DNELM AMALARIMIZ S O R U
K D K KAA TP T SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
NTERNET K T A P Cengiz Kaann Harezm seferinin nedenleri hakknda ayrntl bilgiyi H. Ahmet zdemirin Mool stilas (stanbul, 2005) kitabnn birinci blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
Harezmahlar Y O N T E L E V Z imparatorunun bu hareketi geri dnlmez gelimelere sebep olmutur. Cengizin sefer dzenlemesi artk kanlmazd. stelik Muhammed Harezmahn uluslararas hukukta dokunulmaz olan tacir ve elileri ldrmesi onu haksz konuma drmt. Sonunda Cengiz, byk bir ordu hazrlayp HarezmNTERNET ahlar seferine kt. Anayurdundan ok uzakta ve olduundan daha gl zannettii Harezmahlara dzenleyecei sefere ok iyi hazrlanan Cengiz Kaan, fetih hareketinde in seferi tecrbelerini kulland gibi, sefer sonunda elde ettii inli uzman ve sava
85
tekniklerinden de yararlanmtr. Buna karlk Muhammed Harezmah byk bir imparatorlua sahip olmasna ramen onun egemenlii lkenin pek ok yerinde SIRA SZDE daha yeni salanm, ancak tam anlamyla pekimemiti. Ayrca, Cengiz Kaan bir meydan sava ile karlamak yerine ordusunu imparatorluk ehirlerine datp blge savunmas eklinde strateji gelitirmiti. nk ordusunun Moollar ile bir D NELM meydan savanda baar kazanacana inanmyordu. Nedeni, ordusunun byk oranda cretli askerlerden olumasyd. Orduyu oluturan Trk ve Tacik gruplar S O R U birbirine rakiplerdi ve aralarnda ekime vard. Muhammed Harezmahn annesi Terken Hatun da aslnda nemli birK faktrdr. Asker D KAT zerinde nfuza sahip annesiyle arasnn ak oluu ordusuna gvenememesinin bir dier nedenidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Ordusunu e ayrp koldan Harezmahlar mparatorluunun zerine yryen Cengiz Kaan, Otrar ehrinden balamak zere imparatorluk ehirlerini birer AMALARIMIZ birer ele geirdi. Mesela, bu ehirlerden Buhara ubat 1220, Semerkand Mart 1220, bakent Grgen ise Nisan 1221de teslim oldu. Mool fetih hareketi o kadar ani ve iddetli olmutu ki, Muhammed Harezmahn kuatmaya uzun sre dayanacaK T A P n tahmin ettii ehirlerin birbiri ardna ksa srede dmesi onun direncini krm ve kamasna neden olmutur. Sonunda, Hazar Denizinde snd bir adada kederinden lmtr. Olu Celleddin Harezmah, Moollara E L E V Z Y O N baarlar T kar ksm kazansa da, o da tutunamam ve Austos 1231de ldrlmtr.
SIRA SZDE Cengiz Kaan, istila hareketine neden Otrar ehrinden balam olabilir? NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET
DNELM S O R U
D 5.2 Resim N E L M
DKKAT
SIRA SZDE
Cengiz Kaan Buharay ele O R U S geirdikten sonra ehir halkn dar kard. HerDbirinin KKAT yanna bir Mool askeri vererek deerli mallarn SIRA SZDE getirmelerini emretti.
AMALARIMIZ Kaynak: Don Nardo, Genghis Khan and the Mongol Empire, K Gale, 2010. T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
86
Trkistann istilasndan sonra Cengiz Kaan, daha batdaki blgeler hakknda bilgi edinmek amacyla bir keif seferi tertip ettirmitir. I. Det-i Kpak Seferi olarak da anlan bu seferin komutanlna iki nl generali, Cebe ve Sbtey, atanmtr. Kuzey ran zerinden, Hazarn evresi boyunca kuzeye ilerleyen ordu 1223 ylnda bugnk Ukrayna topraklarnda, Kalka Nehri kenarnda mttefik KpakRus ordusuyla savam ve onlar yenilgiye uratmtr. Bu zaferle Dou Avrupann fethi gndeme gelmitir.
Cengiz Kaandan Sonra Mool mparatorluu

Naip: hkmdarn olmad dnemde imparatorluu yneten kii.
Cengiz Kaan, Harezmahlardan sonra Tangutlar zerine dzenledii sefer srasnda 1227de lmtr. Onun lm zerine en kk olu Tuluy imparatorluun naibi olmu, 1229 ylnda tamamlanan kurultayda ise kaanla Cengizin nc olu gedey (1229-1241) seilmitir. gedey ok hassas bir dnemde kaan seilmiti. nk bakent Karakuruma uzak yerlerin fetihleri ok yeniydi ve savalan devletler kaybettikleri topraklar geri almak iin harekete getikleri gibi i karklklar da ortaya kmt. Gl bir ynetim ortaya koyan gedey, bu sorunlarn stesinden geldii gibi idare dzenini de salamlatrmtr. Onun dneminin en nemli gelimesi Dou Avrupada imparatorluun genilemesine imkn salayan II. Det-i Kpak Seferi (12291242)dir. Yeni kaan dneminde bat ynnde genilemenin yan sra, gney in ve Ortadou ynnde de seferler dzenlenmitir. gedeyin lmnden sonra imparatorlukta yeni kaann seimi uzun srd. Ara dnemde naiplii, len kaann hanm Trekene Hatun yapt. gedey zamannda olduka glenen merkez idare, belirsizliin olduu ara dnemde byk yara ald. Hanedann en by olan Altn Orda han Batu da, II. Det-i Kpak Seferi srasnda anlamazla dt gedeyin olu Gykn yeni kaan seilmesine engel olmaya alt. Bylece hanedan yeleri arasnda ilk atlak ortaya km oldu. Ancak, sonuta Gyk (1246-1248) yeni kaan seildi. Sadece on sekiz ay kaanlk yapabilen Gyk, kaynaklarda sert ve zeki, bunun yan sra da aksi ve hasta biri olarak tasvir edilir. Kaan seiminde kan skntlar nedeniyle gvenliini garanti altna almak amacyla Gyk idare merkezini Karakurumdan babasnn hissesi olan mil Nehri kysna tamtr. Babas dneminde gney inde hkm sren Song Devleti (960-1279), Irakta bulunan Abbas Halifelii (750-1258) ve randaki smailler (1090-1271) zerine dzenlenen seferleri devam ettirdi. Batu Han zerine tahmin edilen bir sefer hazrl srasnda hastalanarak Nisan 1248de ld. Gykn devlet merkezini deitirmesinin nedeni nedir? SIRA SZDE Yeni kaan seilinceye kadar imparatorlua Gykn hanm Oul Kaym naiplik yapt.D Ndnemde Batu Hann desteini kazanan Tuluyun olu Mngke Ara E L M (1251-1259)nin kaanl kesinleince aatay ve gedey hanedanlarna mensup olanlar (ehzadeler) buna iddetle itiraz ettiler. mparatorluun st dzey yetkiliS O R U lerinden de Mngkeye kar tavr almas imparatorlukta merkez ynetime byk g kaybettirdi. Mngke kendisini istemeyenleri ortadan kaldrarak sorunu zDKKAT mek zorunda kald. Kaanlna kar kan devlet ileri gelenlerinden ounu ldrtt. Cengiz hanedanna mensup olanlarn bir ksm ldrld, bir ksm srgSIRA SZDE ne gnderildi, bir ksm ise kaanlk merkezinde gzetim altnda tutuldu. Sonunda Mngke 1251 ylnda kaan seildi.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
87
Onun dneminde Kore, gney in, Tibet, Irak ve ran balca sefer gzerghlar olmutur. Kaann kardei Kubilay gney in; dier kardei Hlagu ran ve Iraka baarl seferler gerekletirmilerdir. Ne var ki, imparatorluun son kaan olan Mngke 1259 ylnda in seferi esnasnda lmtr. Ondan sonra Tuluyun drt olundan ikisi olan Kubilay ve Ark-Buka arasnda kaanlk iin atma yaanm, Ark-Buka bakent Karakurumda kaan ilan edilirken Mool ordusunun desteini arkasna alan Kubilay ise Pekin (Hanbalk)de kaan olmutur. Bylece Mool mparatorluunda ayn anda iki kaan ortaya kmtr. ki karde arasndaki mcadele drt yl srm, sonunda Kubilay kazanan taraf olmutur. Ne var ki, onun kaanl bata Altn Orda olmak zere dier hanlklar tarafndan kabul grmemitir. Bu nedenden tr Mool mparatorluunun sona erdiini sylemek mmkndr. Artk Det-i Kpakta Altn Orda, Mvernnehr ve Dou Trkistanda aatay Hanl, randa lhanllar ve inde de Yan Hanedan Mool mparatorluunun ardllar olarak hkm srmlerdir.
Moollarda Devlet Ynetimi

Cengiz Kaana kadar bir orman kavmi olan ve tarih kaytlarda pek de bahsedilmeyen Moollar, onunla birlikte en ok sz edilen halklardan biri olmulardr. Cengiz Kaann neredeyse sadece kendisine ait olan bu baars bir halk dntrm ve Asya tarihinin grd ilk en byk kara imparatorluunun kurulmas ile neticelenmitir. Peki, byle bir imparatorluun tekilat nasld? Cengiz Kaan Borcigin Boyu (obok)nun bir paras olan Kiyat Klan (yasun)na mensuptu. O ve nesli imparatorlukta tek ynetici aile olarak kabul edilmi, XIX. yzyln balarna kadar onun soyundan olmayan biri Orta Asyada kurulan devletlerde iktidara gelememitir. Timur gibi gl liderler dahi kendilerini kaan ilan etmekten ekinmiler, yanlarnda kukla da olsa Cengiz Kaan soyundan birini bulundurmak zorunda hissetmilerdir. Kaynaklarda bu durum hanbaz (han oyunculuu) olarak ifade edilmitir. Hanbaz nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Cengiz, 1206 kurultaynda kaan unvan alm ve ondan sonra btn ardllaD NELM r bu unvan kullanmlardr. mparatorluk hanedann ortak mal kabul edilmitir. Ynetici aile ak kemik, hanedan dndan olan en st devlet grevlileri de dhil S O R U olmak zere btn halk (tebaa) ise kara kemik olarak ifadelendirilmitir. Yeni kaan, Cengiz evlad olmak kaydyla kurultayda seilmitir. Nker terimi balangta, Cengizin daha kklnden itibaren yannda buDKKAT lunmu, ona koulsuz destek vermi ve kariyerini elde etmede etkin rol stlenen kiiler iin kullanlmtr. Bu kiiler Cengizin kaan seilmesinden sonra devletin siyas-asker brokrasisinde nemli grevlere getirilmilerdir. SIRA var ki, bu terim Ne SZDE daha sonraki yzyllarda anlam kaymas yaam ve sradan askerleri ifade etmek iin kullanlmtr. AMALARIMIZ Kaan birden fazla e alabilirdi; ama ilerinden biri ba hanm olurdu. Kaanlar elerini genellikle kendi klanlarnn dndan almlardr. En ok tercih edilen ise Cengizin de einin bal olduu Kongrat kabilesidir. K T A P Hanmlar kaanlarn, hem hayatta iken, hem de ldkten sonra otalarnn bekisiydiler. Kurultaylara katlrlar; hatta zaman zaman yeni imparator seilinceye kadar naiplik vazifesini stlendikleri de olurdu. Ayn zamanda Ll Y O N T E E V Z (tmar) sahibi de olup bu lten elde edilen kazancn kullanm hakkna sahiplerdi.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
88
Darugac: Tbi krallklarda yerel yneticileri kontrol etmek iin Moollar tarafndan kullanlan mfetti, deneti.
Cengiz Kaan, kendisine tbi kabileleri yeniden organize ederek hem tebaas iinde tek ortak paydann kendisi olmasn salam, hem de bu sistemi ordusunun da temeli haline getirmitir. Onluk sistem (10, 100, 1.000, 10.000) ad verilen bu uygulama ile gl bir idari ve asker dzen oluturmutur. Moollarn baka lke veya toplulua sefer dzenlemelerini temelde nedene balayabiliriz: 1) Cengizin atalarna yaplan saldrlarn intikamn almak; 2) Moollarn dmanlarn himaye edenleri cezalandrmak; 3) Mool elilerini ldrenlerden hesap sormak. Tbi olan yneticinin Moollara yedi art yerine getirmesi gerekirdi: 1) saraya gelip ballk bildirmesi, 2) karde veya olunu rehin olarak gndermesi, 3) nfus saym yapmas, 4) sava zamannda asker gndermesi, 5) vergi demesi, 6) Mool darugac atanmasn kabul etmesi, 7) Yam (posta) tekilatnn kendi topraklarndaki gereksinimlerini karlamas. Yerel (eyalet) ynetimler iin darugac atanrd. Onlarn vazifesi vergi toplamak, asker salamak ve yerel memurlar ile soylular arasnda ortaya kan anlamazlklar zmekti. Darugaclar genelde Mool taraftar Trk yneticiler arasndan seiliyordu. Trkistan ehirlerinin idaresi ise Cengiz Kaandan itibaren dorudan merkeze bal olmak zere Yalava ailesi aracl ile gerekletirilmitir. Mahmud Yalava ve ondan sonra bu greve gelenler genel vali sfatyla kaana kar sorumlu olmular ve burann vergilerini de dorudan bakent Karakuruma gndermilerdir. DarugacnnSIRA SZDE nelerdir? grevleri Mool mparatorluunda nfus saym ilk kez Cengiz Kaan tarafndan 1206 yD NE M lnda yaplmve Lbtn nfus hane halk erevesinde Kke Debterde kayt altna alnmtr. Cengiz Kaan 1225 ylnda yeniden nfus saym yaptrmtr. mparatorluk topraklarOgeniledike nfus saymnn yenilenmesi gerekmitir. Bu amala, S R U mesela, 1233 ylnda kuzey inde, 1240larda Rusyada nfus saym yaplmtr. Btn imparatorluu kapsayan nfus saym ise ilk kez Mngke Kaan zamannda DKKAT 1252 ylnda yaplmaya balanm, 1258 ylna kadar ancak tamamlanabilmitir.
SIRA SZDE Gndelik Yaam
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
Mool mparatorluunun merkez konumundaki Asya (bugnk Moolistan topraklar) blgesinde iklim artlarnn elverisizlii nedeniyle tarmla neredeyse AMALARIMIZ hi uralmam, sava veya yama sonucu elde edilen ganimet haricinde halkn ana geim kayna hayvanclk olmutur. Dolaysyla, hayvanlar iin otu bol olan yerler kefetmek Ave oralara g etmek en nemli meselelerden biri olmutur. Bu K T P yzden hayat tarz kanlmaz olarak gebeliktir. Hayvanlarn yaylak ve klak olmak zere iki merkez arasnda yl iinde srekli hareket ettirmilerdir. Koyun ve at, beslenenLen nemli hayvanlar olup gebeler onlarn etinin yan sra, st (ieTE EV ZYON cek), yn ve deri (elbise) ile dksndan (snma) da yararlanmlardr. Ayrca hayvanlar ulam amal deerlendirdikleri gibi deiim arac olarak da kullanarak yerleik topluluklar ile ticaret yapmlardr. Para kullanm ise Cengiz Kaann lN ERN T mnden okTksa Esre nce uygulanmaya balamtr. Gebeler iin hayvancln nemini belirtiniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
89
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Yasa
Cengiz Kaan ve nispeten ardllarnn yaymladklar yarlklar, kurallar ve uygulaK T A P malar zaman ierisinde Mool mparatorluunun bir eit anayasas olmutur. 1206 kurultaynda Trk ve Mool kabileleri tarafndan kaan seilince Cengiz bata ordu ve idar iler olmak zere eitli alanlarda emirler verip uygulama biimleELEVZ ON rini gstermitir. Bu kararlar ve uygulanmadnda verilecek Tcezalar Yyasa (yasak, jasak, zasak) olarak anlmtr. Mool kanunlarnn bir deerlendirmesi iin bkz. http://www.turkishstudies.net/sayiNTERNET lar/sayi2/1saadettin%20gomec.pdf Yasaya Cengizden sonraki kaanlar dneminde baz eklemeler yaplarak kayda geirilmi, ancak o tamamen yazl hale gelmemitir. Mool mparatorluunun ardllar devrinde yasa ile slam dininin uygulamalar olan eriat atm, Cengiz soyundan gelen baz hkmdarlar yasa taraftar olurken bazlar eriat taraftar olmulardr. Bazlar ise ikisinin birbirinin tersi olmadn ispat etmeye ve uzlatrmaya almlardr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yam (Posta) Sistemi

gedey Kaan (1229-1241) dneminde profesyonelleen posta tekilat her 45 kmde bir posta istasyonu (menzil) oluturulmasna ve yollarn bu i iin uygun hale getirilmesine dayanr. Bu istasyonlardan yabanc eliler ile tccarlar yararland gibi asl ama imparatorluun iletiimini hzl bir ekilde gerekletirmektir. Kaandan gnderilen emirler ile ona ulatrlmas gereken bilgileri tayan habercilere kimin emriyle yolculuk yaptklarn belirten kimlik belgesi payza verilir, bu kimlii gsterdiklerinde ise onlar burada yedek at, yiyecek ve dinlenme imkn elde ederlerdi.
Resim 5.3 Habercilerin tad bronzdan yaplm payza rnekleri. Kaynak: Robert Marshall, Doudan Ykselen G: Moollar, stanbul, 1996.
Bu istasyonlarn iaesi yam denilen evredeki halk tarafndan karlanrd. Ayrca onlar kendi blgelerindeki kpr, geit ve kuyularn bakmndan da sorumlu tutulabilirlerdi. Kubiri isimli bir vergi deyerek bu grevlerini finanse ederlerdi. Yamlar denetleyen resm grevliler vard.
90
Pax-Mongolica
Mool Bar olarak tercme edebileceimiz bu terim mehur pek Yolu zerindeki Mool egemenliini ve bu egemenlik sayesinde tacirlerin rahat ve huzur iinde, bir kere vergi deyerek inden Dou Avrupaya kadar ulamalarn ifade eder. O gne kadar inden hareket eden kervanlar Dou Trkistan zerinden Mvernnehr blgesine, oradan da ya Hazar Denizinin kuzeyinden Karadenizin kuzeyinden, ya da Hazar Denizinin gneyinden ran zerinden en nemlisi ipek olan ticaret emtiasn batya naklederlerdi. Elbette her devlet ve snr yeni vergi demekti. Tacirler ya yeniden vergi vererek yollarna devam ederler, ya da mallarn ulatklar lkenin tccarlarna satarak geri dnerlerdi. Ayrca gvenlik de nemli bir skntyd. Kervanlar sklkla yamaya maruz kalr, durumu ikyet edebilecek bir merci de pek bulunamazd. Ancak Mool hkimiyeti ile birlikte pek Yolundaki ok uzun bir mesafe artk hem gven iinde alabilmi, hem de tacirler pek ok kere vergi demek klfetinden kurtulmulardr. Tccarlar, Moollar iin ok nemliydi. Onlar imparatorluun ihtiya duyduu mallar temin ettikleri gibi, Mool idareciler iin komu lkeler hakknda bilgi ulatran ve diplomat vazifesi stlenen kiilerdi. Bu nedenle tccarlar Yam sisteminden yararlanabildikleri gibi, gvenlikleri de en st dzeyde salanyor, hatta nakit ihtiyalar dahi karlanyordu. Kaanlk tccarlarla ortaklk (ortok) anlamas yaparak onlara ticari adan destek oluyordu.
Mool mparatorluunda Trkler

Mool mparatorluunun kurulu aamasnda esas unsur Moollard. Ama devletin ksa srede genilemesiyle birlikte pek ok Trk boyu Moollara tabi oldu. nk in haricinde Mool mparatorluunun yaylma alan, zellikle Trkistan ve Det-i Kpak sahas, hep Trk topraklaryd. Dolaysyla bata Uygur, Karluk, Kangl ve Kpaklar olmak zere pek ok Trk boyu Mool egemenliine girmitir. Onlar imparatorluun nfusunu artrp hkim unsurun byk oranda Trk olmasna neden olduklar gibi asker ve idar st kademelerde de grev almlardr. Bylece Trk etkisi Mool mparatorluunda kanlmaz olarak ortaya kmtr. Zaten pek ok aratrmac, bu Trk nfuzundan dolay siyasi teekkle Trk-Mool mparatorluu adn vermitir. Kaan olmasndan sonra Cengize tabi olan ilk Trk boyu Uygurlardr. Ne var ki, bu tabiiyet igal veya fetih yoluyla deil, daha ok Uygurlarn 1209 ylndan itibaren Mool hkmdarna itaatlerini sunma eklinde gereklemitir. nce Bebalk Uygurlar kaana ballk bildirmilerdir. O dnemde Cengiz daha ok kuvvetlenmediinden Uygurlarn tabiiyetine ok sevinmi ve kzlarndan birini onlarn idikutu (lideri, hkmdar) ile evlendirmitir. Mool hkimiyeti altndaki Uygurlarn ou Budist olup Mslman olanlarnn says ok azdr. Uygurlar Cengiz Kaann seferlerine katldklar gibi darugaclk ve badarugaclk gibi idari grevler de stlenmilerdir. Ayrca kaann ocuklarna retmenlik yapp Uygur-Mool yazsnn imparatorlukta gelitirilmesinde ve kullanlmasnda etkin olmulardr. Zaten pek ok kaynakta Moollarn alfabelerini XIII. yzylda Uygurlardan aldklar belirtilmitir. Bundan baka Yksekretim hocalar ile doktorlarn da byk ksm Uygurlardand. Ayn ekilde Karluklar, Kangllar, Kpaklar ve dier Trk boylarndan insanlar da Mool mparatorluunda asker ve idar kademelere getirilmilerdir.
91
Mool mparatorluunun ardllarndan Yan Hanedan zamannda inde Uygur etkisi belirgindi. Kubilay Hann saraynda Uygurlar st dzey grevler stlenmilerdi. indeki Uygur asll Budist din adamlar Trk dili ile din metinler zerinde almalar yapyorlard. Ayrca Budizm metinlerini Uygurcaya da eviriyorlard. Ksacas, indeki Mool saraynn kltr dili Trkeydi. Altn Ordada Trk nfus o kadar youndu ki, yz yl gemeden hanlk, her ne kadar hkmdar ailesi Mool olsa da, artk bir Trk devleti nitelii kazanmt. Zaten Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanl Forsundaki on alt byk Trk devletine izafeten konulmu on alt tane yldzdan biri de Altn Orda Devletini iaret eder. Yine, Trkistan merkezli kurulan aatay Hanlnda da Mool olan aristokrat tabaka haricinde neredeyse nfusun tamam Trkt. Mool hkmdarlar yerel yneticilerini kendilerine sadk Trklerden semiler, ok nemli bir olay meydana gelmedike onlarn ynetimlerine karmamlardr. aatay Hanl iinde Trk nfusun younluu nedeniyle, ilerleyen yllar iinde aatay ismi ile Trk ismi o kadar zdelemitir ki, Timurlular dneminde (1370-1507) aatayl terimi, Trkler iin kullanlmtr. Ayrca bu devirde gelien Trk dili ve edebiyat da aatay dili ve edebiyat olarak adlandrlmtr.
HAREZMAHLAR (1097-1231)
Harezmahlar Devletinin merkez blgesi, ismini ald Herezmdedir. Buras Hazar Denizinin dousunda, Aral Glnn hemen gneyinde olup etrafnda KaraKum ile Kzl-Kum lleri bulunur ve Amu-Derya Nehri sayesinde bu ller iinde verimli bir vaha grnmndedir. Harezm, en eski alardan itibaren insan topluluklarnn ilgisini ekmi ve onlar tarafndan yaam alan olarak tercih edilmitir. Bylece blge, Trkistann hem siyasi hem de kltrel adan en nemli merkezlerinden biri olmutur. Harezmin topra, Ceyhun (Amu-Derya) Nehri ve bu nehirden alan kanallar sayesinde olduka verimli olduundan tahl, pamuk ve baclk olduka gelimitir. Bunun yan sra blge topraklar hayvanclk iin zengin meralar sunar. Gney Rusya, ran, in ve Hindistan birbirine balayan yollarn zerinde yer almas nedeniyle Harezmde ticaret gelimiti. zellikle ticaret yollar zerinde olmas, blgenin ykseliinde etkili olduu gibi, Moollar rneindeki gibi istilasnda da etkin olmutur. Harezmahlar Hanedannn atas Anu Tegin Gare, Seluklu saraynda tatdrlk vazifesine kadar ykselmi, 1077 ylnda Seluklu sultan Melikah (10721092) tarafndan Harezm valiliine atanmtr. Ne var ki onun bu valilii szde olmu, fiilen grevini yerine getirememitir. Ondan sonra bu mevkie olu Kutbddin Arslantigin Muhammed (1097-1128) atanmtr. Seluklu hkmdar adna blgeyi otuz yl yneten Kutbddin, atandktan sonra Harezmin fiili idaresini eline ald gibi sonradan resmleecek Harezmahlar Hanedannn ynetim srecini de balatm oldu. Her ne kadar kendisi bamsz bir idareci olmasa da, yaptklaryla neslinin hkmdar olmas iin salam bir zemin hazrlad. lm zerine Seluklu sultan Sencer (1118-1157), onun olu Aleddin Kzlarslan Atsz (1128-1156) Harezmah tayin etti. Her ne kadar Seluklu sultanna bal olsa da, Atsz nispeten kendi bana buyruk hareket etmi, kuzeybatsnda yer alan Manglak ile Seyhun (Sr-Derya) Nehrinin dousuna seferler dzenleyerek buralarda nfuz oluturmaya almtr. Onun fetihlerinden rahatsz olan Sencer, asker harekt dzenleyerek onu yenilgiye uratmtr. Buna ramen Harezmah grevden almamtr. Bunun en byk nedeni Seluklu Devletinin kuzeydou ynnden gelebilecek saldrlara kar gvenliini baaryla salamasyd.
Tatdr: Hkmdar elini ykarken veya abdest alrken leen tutup su dken saray grevlisidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
92
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ne var ki, btn uralarna ramen Atsz bamszln kazanamadan 1156 ylnda vefat etti. S O l-Arslan (1156-1172) geti. Onun siyaseti iki merkezli olmutur. BiYerine olu R U rincisi bal bulunduu Seluklulara ynelik olup Irak ve Horasan merkezlidir. kincisi ise Kara-Hitaylarn hkm srd Mvernnehr merkezlidir. Sultan SenDKKAT cerin lmnden sonra yerine geen Mahmud Sultana tabiiyetini bildiren l-Arslan, Seluklular ile dostane ilikiler gelitirmi, onlar arasnda meydana gelen ihtiSIRA SZDE laflarda ou kere araclk yapmtr. Ancak Seluklu ynetiminde artlarn deimesiyle birlikte 1167 ylnda Horasann dousunda hkimiyetini glendiren lArslan, Niaburda hutbeyi kendi adna okutmu, bylece Seluklular karsnda AMALARIMIZ bamszln ilan etmitir. l-Arslann K T Adou siyaseti hakknda ayrntl bilgiyi brahim Kafesolunun Harezmbat ve P ahlar Devleti Tarihi (Ankara, 1984) kitabnn nc blmnde bulabilirsiniz. 1158 ylndan Y O N T E L E V Z itibaren l-Arslan dou meseleleri ile uramtr. Kargaa iinde bulunun Kara-Hitaylara ait Mvernnehr topraklar zerine yryen Harezmah nce Buhara, ardndan Semerkand fethetmitir. Ne var ki, baarlarn salamlatramadan 1172de lmtr. NTERNET Veliaht seilmesi nedeniyle l-Arslann yerine ilk olarak kk olu Sultanah gemitir. Aabeyi Aleddin Muhammed Teki bunu kabullenmeyerek taht kavgasna girimi, lke iinde kendi idaresi altnda birlii ancak 1193 ylnda salayabilmitir. Dneminde (1172-1200) bir yandan kardeine kar savarken, bir yandan da Kara-Hitaylara kar topraklarn savunmak durumunda kalmtr. Sonraki dnemde, zellikle Kpak ve dier Trk boylarn hizmetine almasyla birlikte KaraHitay Devletine kar baarl taarruzlarda bulunmu, bata Buhara olmak zere pek ok ehri fethetmitir. Daha sonra batya ynelen Muhammed Teki, 1187 ylna kadar Merv hari Dou Horasanda pek ok yeri hkimiyeti altna ald. Rey ehrine kadar ilerleyerek 1194te Irak Seluklu Devletine son verdi ve buralar kendisine balad. Bu tarihten lnceye kadar birka istisna dnda ciddi bir sorunla karlamayan Aleddin Muhammed Tekiin, zellikle Terken Hatun ile evlenmesi kalabalk Kpak ve Kangl Trk boylarnn kendi hizmetine girmesini hzlandrm, bata ordu olmak zere onu insan gc asndan olduka glendirmitir. 1200 ylnda lnce taht olu Aleddin Muhammed (1200-1220) devralmtr. Dneminin ilk yllar Gurlu Devleti ile Horasan zerinde hkimiyet mcadelesi ile gemitir. Hatta Gurlular, Harezmahlarn bakenti Grgeni kuatacak kadar Sultan Muhammed karsnda stnlk salamlardr. Ancak Kara-Hitaylarn Harezmaha yardm etmesi durumu deitirmitir. Gurlu ordusu geri ekilmek zorunda braklarak, Muhammed Harezmah byk bir tehlikeden kurtulmutur. Ne var ki bu kez de lkesinde Kara-Hitay nfuzu ortaya kmtr. Bunun nn almak iin Harezmah, Gurlularla dostluk ilikilerini gelitirmitir. 1206 ylnda Gurlu Devletinin dalmas zerine harekete geen Sultan Muhammed, Horasandaki pek ok ehri hkimiyeti altna almtr. Sonra Kara-Hitaylar zerine ynelen Harezmah, balangta baz baarlar elde etse de, Kara-Hitay ordusu karsnda ok ar bir yenilgi almtr. Ama ksa srede toparlanan Muhammed Harezmah sonunda 1210 ylnda Kara-Hitaylar yenilgiye uratarak btn Mvernnehri zapt etmitir. Daha sonra imparatorluunu Umman Denizine kadar genileten Muhammed Harezmah, Irak da kendisine balamtr. Bylece imparatorluunu olduka genileten
DNELM
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
93
Harezmahn, bundan sonra in, Anadolu ve Msr ele geirmeyi planlad pek ok kaynakta ifade edilmektedir. Ancak Muhammed Harezmahn gcnn zirvesinde oluu yalnzca grnteydi. Fethettii yerlerde tam olarak nfuz oluturamad gibi, bata ordu olmak zere ynetimde hep annesi Terken Hatunun glgesinde kalmt. Onun grnteki bu kuvvetli durumu ve byk bir imparatorlua hkmetmesi iki d gelime ile tersine dnmtr. nce Abbasiler (750-1258) karsnda 1217 ylnda byk bir yenilgi almas, arkasndan da Mool istilasna maruz kalmas devletini birdenbire dalmann eiine getirmitir. Cengiz Kaann kendi zerine dzenledii sefere ynelik hibir ciddi tedbir almamas ve srekli ondan kamas neredeyse btn imparatorluk topraklarnn kaybna yol amtr. Sonunda Muhammed Harezmah, Hazar Denizi zerinde snd bir adada lmtr.
Resim 5.4 Cengiz Kaan Buhara Camiinde halka hitap ederken gsteren bir minyatr. Kaynak: R. Marshall, Storm from the East: from Ghengis Khan to Khubilai Khan, California, 1993.
Yerine olu Celleddin (1220-1231) son Harezmah olarak tahta gemitir. Ne var ki, Mool istilas nedeniyle imparatorluk dalm, kendisine tabi ok az kii kalmt. Moollara kar byk bir diren gsterse de, komu Mslman beylik ve devletlerle Moollara kar ibirlii yapmak yerine onlara bal ehirlere saldrmas, byle bir ittifakn domasna engel olmutur. zellikle Anadolu Seluklu Devleti hkmdar I. Aleddin Keykubad ile 1230 ylnda Yass-emen Sava yapmas ve yenilmesi birlik umutlarn bitirmitir. Bu yenilgiden sonra, 1231 ylnda ldrlnce imparatorluk ortadan kalkmtr.
94
Tekilat
Harezmahlar Devletinin hkmdar ailesi Anu Tegin soyundandr. O ve onun neslinden gelenler Harezmde bal olduklar Seluklulara uzun yllar sadakatle hizmet ederek devletin kuzeydou snrlarn muhafaza etmilerdir. Bamsz bir siyasi yap olarak ortaya ktklarnda, devlet tekilat asndan, Seluklularn bir uzants olmular, pek ok kurumu onlardan miras almlardr. Dolaysyla, btn ynetim terimleri, memuriyet isimleri ve devlet kurumlarnn ileyi tarz, birka istisna dnda, Seluklular ile ayndr.
Devlet Ynetimi
Harezmah olarak anlan hkmdarlar Ebul-Feth, Hdavend ve es-SultanulMuazzam gibi unvanlarn yan sra skender-i Sn (kinci skender) gibi daha abartl unvanlar da kullanmlardr. Her hkmdarn ayr bir turas olup bamszlk sembol olan bayrak, ota ve merasim elbiselerinde siyah renk kullanlmtr. Aleddin Muhammed dneminde dier bir bamszlk alameti olan nevbet gnde be kere tekrarlanyordu. Hkmdarlar genel olarak veliaht tayini yaparlard. Veliaht hkmdarlktan nce devlet tecrbesi kazanmas iin genellikle Horasan valilii grevine getirilir; burada yetimesi ve eitimi ile atabey unvanna sahip biri onunla ilgilenirdi. Onun emrinde imparatorluun merkez tekilatnn dar kapsaml bir rnei bulunurdu. Veliaht bu tekilat idare ederek daha byne hazrlanrd. Hkmdar eleri genellikle imparatorluk iindeki nfuzlu kabilelerden olurdu. Mesela, Aleddin Tekiin hanm ve Aleddin Muhammedin annesi Terken Hatun, Kangl veya Kpak kabilesindendi. ok nfuzlu biri olup zaman zaman olunun hkimiyetini glgede brakmtr. Olunun uygulamalarna srekli mdahale etmesinin devletin ani kndeki etkenlerden biri olduuna phe yoktur. Harezmahlar, daha Atsz dneminden itibaren, salam ynetim kurumlarna ve gl bir brokrasiye sahipti. Hkmdardan sonraki en yetkili kii brokrasinin ba olan vezirdi. Onda vezaret mhr ve memuriyetinin simgesi olarak altn divit bulunurdu. Emrinde bulunan divan tekilat devletin ileyiini salard. Devletin resm dili Farsayd.
Nevbet: Sarayda ve baz zel yerlerde gnde birka kez alnan asker mzka.
Asker Tekilat
Atsz dneminden itibaren gl bir orduya sahip olan Harezmahlar, Teki zamannda blgenin en byk asker gc olmulardr. Orduda grev alan herkes, en st rtbelisinden en alt rtbelisine kadar ikta sahibiydi. Devlet belirli bir toprak parasndan alaca vergi gelirini, asker hizmeti karlnda bir ordu grevlisine devrediyordu. Hkmdarn yanndaki klelerden oluan hassa ordusundan baka, eyalet merkezlerinde, ehzade ve asker valilerin maiyetindeki askerler ile snr kalelerinde birlikler de vard.
Sosyal ve ktisad Hayat

Asker snfn dndaki herkes reaya (tebaa) kabul edilirdi. Reayann balca grevi verilen emirleri uygulamak ve vergi vermekti. Bu reaya grubu iinde toplumsal ve iktisadi bakmlardan birbirinden farkl snflar mevcuttu. Mesela byk ticaret hacmine sahip tccar snf bunlardan biriydi. Ticaret yollar zerinde bulunmas nedeniyle, lkede ticaret olduka gelimi, Grgen gibi byk merkezlerde bunun sonucu olarak olduka geni ve canl bir ehir hayat ortaya kmt. Byle ehirlerde arlarn olduu sokaklarn st kapal olup her sokakta ayr bir esnaf ko-
95
lu bulunurdu. ehir halk ayr din veya mezheplere bal iseler ayr ayr mahallelerde otururlard. ehir hayatnn gelimiliine ramen halkn esas ksm iftilerden olumaktayd. lkede tarm da olduka gelimiti. Amu-Derya Nehri ile bu nehirden alan kanallar sayesinde lke kapsaml bir sulama ana sahip olmu, bu da zengin bir tarm kltrnn ortaya kmasna imkn salamtr.
AATAY HANLII (1227-1370)

Cengiz Kaan lmeden nce imparatorluunu drt olu arasnda paylatrmt. Buna gre, en byk oul Cuci (1180-1227) kuzey Harezm ve Det-i Kpak sahasn, ikinci olu aatay (1185-1242) Hive ve Kat ehirlerinin dhil olduu gney Harezm, Mvernnehr ve Dou Trkistan topraklarn, nc oul gedey (1186-1241) Balka Gl ile Baykal Gl arasndaki topraklar (Cungarya ile Altay dalarnn bat taraf), drdnc ve en kk oul Tuluy (1192-1232) da bakent ve dousu ile indeki imparatorluk topraklarn almt. Cengiz her olunun emrine drt bin kiilik asker birlik vererek onlar yeni yurtlarna gndermiti. Cengizin oullar arasndaki bu toprak/yurt paylam, en azndan balangta her birinin ayr birer bamsz siyasi yap olduu anlamna gelmez. Her paray kaana bal birer eyalet ve bandaki yneticiyi de birer eyalet valisi olarak grmek mmkndr. nk bamszln en nemli belirleyicilerinden biri olan tebaadan vergi almaya balangta hibir Cengiz evlad teebbs etmemi, bu yurtlarda yaayan halk vergisini darugaclar araclyla dorudan kaana demitir. Ne var ki, Cengiz Kaann torunlar ve sonraki kuaklar ynetimi devraldka paralanma derinlemi ve bu yurtlarn her biri ayr birer hanlk (devlet) olarak ortaya kmtr. Her ne kadar hanla sonradan ismi verilse de, aatay Hanlnn kurucusu ve hanedann ilk temsilcisi aatay kabul edilir. Onun hissesine yerleik nfus blgeleri dmtr. Amu-Derya Nehrinden Dou Trkistana kadar blgeyi iine alan ehirlerin halk byk oranda Trk ve Mslman olduu gibi yneticisi olan genel vali hkmndeki Mahmud Yalava da aataya bal olmayp dorudan kaanlk ynetimine tabi olmutur. Bu durum bata aatay olmak zere sonraki pek ok han dneminde skntya neden olmu, hanlarn tebaalar zerinde mutlak otorite kurmalarna engel olmutur. Gebe gelenek erevesinde aatay Hann yayla Almalk ve Kuyas evresi, kla ise Yedi-Su Havzasndaki Kayalk ehri civaryd. Buna gre, aatayn iki merkezi vard ve Ulu-Ev adndaki ota bu iki yer arasnda mevsimlere gre tanrd. Gebe geleneklerine ve Cengiz yasasna sk skya bal olan aatay Han babasnn lmnden sonra ailenin en by olarak kardei gedeye destek vermi ve dzenlenen kurultayda onu kaan setirmitir. 1242 yl banda lnce vasiyeti zerine yerine torunu Kara-Hlag (12421246) gemitir. Ne var ki, o dnemde kaan olan Gyk ve ondan sonra kaan seilen Mngkenin hanlk iilerine karp han seiminde rol oynamalar hanlkta kargaaya neden olmutur. Bu kargaa ortam Algu (1261-1266)nun tahta geiiyle nispeten dzelmitir. Algu, balangta Ark-Bukaya tabi olmu ve vergi demitir. Ancak bu tabiiyet kendisine pahalya mal olmaya balaynca taraf deitirerek Kubilayn safna gemi, bu da Ark-Bukann aatay Hanl topraklarna kez sefer dzenlemesine neden olmutur. lk iki seferi baaryla sonusuz brakan Algu, ne var ki, ncsnde yenilince hanl Ark-Buka tarafndan yamalanmtr. Bunun zerine hanlk merkezini Dou Trkistandan Mvernnehre tayan Algu, bakentini de
Yaylak: lkbahar ve yaz aylarnn geirildii yer. Klak: Sonbahar ve k aylarn geirildii yer.
96
Semerkand yapmtr. Daha sonra iktidardaki gcn salamlatran Algu, Mesud Yalava kendisine bal klm ve ehirlerin de gelirlerini kaanlk hazinesine deil, aatay Hanl hazinesine aktarlmasn salamtr. Bundan baka Algu, daha nce Altn Orda han Batu (1242-1256) tarafndan ele geirilen aatayllara ait Harezm topraklarn tekrar kendisine tabi kld gibi Afganistan zerine sefer dzenleyerek burada da egemenlik kurmutur. 1266 ylnda ldnde aatay Hanlnda merkez idare olduka glenmi ve hanlk resmen olmasa da fiilen Kubilayn vesayetinden kurtulmutu.
SIRA SZDE
Algu dneminde ynetim alanndaki nemli gelimeler nelerdir? SIRA SZDE Algudan sonra hanln ilk Mslman han Mbarek ah baa gemi, ama o D NELM srada kardeiArk-Bukay ortadan kaldran Kubilay bakentini Pekine tayarak burada Yan Hanedann kurmutu. Otoritesini salamlatrdktan sonra tekrar aatay Hanlnn Uiilerine karm ve onu kendisine bal uydu bir devlet yapS O R mak iin Mbarek-ahn yerine hanln ikinci Mslman hkmdar olan Barak (1266-1271) getirmiti. Kubilayn Barak tercih ediinin bir sebebi de o sralarda DKKAT gedey Ulusunu canlandran Kayduya kar ortak bir cephe oluturabilmekti. Barak, hanlkta otoritesini salamlatrdktan sonra, Kaydu (1296-1301) ve lSIRA SZDE hanl hkmdar Abaka (1265-1282) ile mcadele ettii gibi Kubilayn zerine gnderdii orduya kar da hanln savunmak zorunda kalmtr. Kubilay karsnda baar kazanm, Kaydu karsnda da balangta durum kendi lehine iken AMALARIMIZ sonradan Kayduya yardma gelen Altn-Orda askerleri nedeniyle sava kaybetmitir. 1269 ylnda yaplan antlamaya gre, bamszln kaybeden Barak, Kayduya tbi olmutur. Mesud Yalava da artk Trkistan ehirlerini Barak adna deK T A P il, Kaydu adna ynetecekti. Bamszln yitiren Barak, Kaydunun otoritesi altnda bu defa ynn lhanl topraklarna V Z Y O N ve bu devletin han Abaka ile 1270 ylnda Herat yaknnT E L E evirmi da kar karya gelmitir. Sava Abaka kazanmtr. Zafer zerine hareketine devam eden Abaka, aatayl lkesinde igal, katliam ve yama yapm, bu srada Barak lmtr. N T E kadar 1277 ylna R N E T kargaa iinde kalan aatay Hanl, bu ylda Kaydunun hanln bana Barakn olu Duva (Dua)y getirmesiyle nispeten istikrar kazanmtr. Ama Kaydunun ld yl olan 1301e kadar aatay Hanl, onun nfuzundan kurtulamamtr. Yaklak otuz yl iktidarda kalan Duva (1277-1307), kendinden nceki dnemde harap olan hanl imar ettirmi, merkez otoriteyi kuvvetlendirmeye almtr. Tbi olduu Kayduya kar dikkatli bir politika izlemi, onunla kar karya gelmemeye zen gstermitir. Kubilayn, Kaydu-Duva ittifakna kar saldr dzenlemeye cesaret edememesi, Duvann iine yaramtr. Horasan snrn glendirdii gibi Hindistana kadar ulaan seferler dzenlemitir. 1294 ylnda Kubilay lnce yerine Olcay-Timur (1294-1307) hkmdar olmu, onun iktidara gelii durumu deitirmitir. Olcay-Timur, Kaydu zerine yl srecek bir sefer dzenlemi, sonunda 1301 ylnda onu ldrmeyi baararak ok nemli bir rakibinden kurtulmutur. gedey Ulusunun bana Kaydunun yerine onun kadar nitelikli olmayan apar (1301-1306) gemitir. Her ne kadar iktidara gelmesinde apara yardmc olsa da, Duva ksa sre sonra ona cephe almtr. Bunun zerine iki taraf 1304 ylnda savam, sonuta apar yenilgiye urayarak yurduna dnmtr. Bu yenilgi neticesinde aparn dt g durumdan yararlan-
DNELM S O R U
DKKAT Ulus: Genelde bir kii ismiyle birlikte anlan bu terim anld SZDE onun SIRA kii veya soyundan gelenlere bal kabile, halk veya tebaay ifade eder (rn. gedey Ulusu: gedey veya AMALARIMIZ evladna tbi halk).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
97
mak isteyen Olcay-Timur onun zerine yrmtr. Sefer baarl olmu, apar yurdunu terk etmek zorunda kald gibi halk da drt bir yana dalm, bylece gedey Ulusu ortadan kalkmtr. Daha sonra Olcay-Timur ileri harektna devam ederek aatay Hanl topraklarna saldrm, yaplan mcadelede Duva onun ilerlemesini nlemi, ancak bu srada kendisi de yaplan bir savata yaralanarak lmtr. Duvadan sonra aatay Hanlnda Olcay-Timurun nfuzu artmtr. Kt durum Duvann olu, Kebekin aabeyi sen-Buka (1309-1319)y tahta karmasyla dzeltilmeye allm, ancak lhanl ve Yan hanlklarnn saldrlarna maruz kalnmtr. Yerine geen Kebek (1319-1326) dneminde hanlkta istikrar salanm; Afganistan ve Dou Trkistan hanla baland gibi Hindistan zerine seferler dzenlenerek bol ganimet elde edilmitir. Bu sayede hanln geliri artm ve hanlkta ilk kez para bastrlmtr. Hkmdarn adna izafeten kebek olarak anlan bu paralar gm veya bakrdan imal edilmitir. Daha sonraki hanlar da para bastrmasna ramen parann ismi hep kebek olarak anlmtr. Kebek Han, Naheb (Nesef) ehrine yakn yerde Kar adnda bir saray yaptrarak hanln siyasi merkezini Mvernnehre tamtr. Daha sonra bu saray evresinde yerleim says artarak bir ehir meydana gelmi ve bu ehir Kar olarak isimlendirilmitir.
Harita 5.2 1331 Ylnda aatay Hanl. Kaynak: C. Atwood, Encyclopedia of Mongolia and Mongol Empire, New York, 2004.
aatay Hanlnn son byk han Tarmairin (1326-1335)dir. aatay Hanedan iinde Mbarek-ah ve Barak Handan sonraki nc Mslman handr. Mslman olunca Aleddin adn almtr. Onunla birlikte hanlkta Cengiz Yasas nemini yitirmeye, slamiyet hzla yaylmaya balamtr. slam lkeleriyle hanln ilikilerini gelitirmi, bu da ticarete yansmtr. Ancak yasa taraftarlar sonunda onu ldrmlerdir. Ondan sonra hanlk ykl srecine girmitir. Zaten yetki alan snrl olan ve hem i, hem de d dengeleri gzetmek zorunda olan hanlar artk yetimeyince devlet ynetiminde kabile aristokrasisi g kazanmtr. Kabile beyleri hanlkta b-
DNELM S O R U
DNELM S O R U
98D K K A T
SIRA SZDE
Orta Asya Trk D K K A T Tarihi
AMALARIMIZ
tn yetkiyi SIRA SZDE ellerine aldklar gibi istediklerini hanlk makamna karp istediklerini indiriyorlard. Hanlarn otoritesi szdeydi. zellikle Emir Kazagan (1345-1358) bu devrin en nemli ahsiyetidir. 1370 ylna kadar kabile beylerinin etkisinde kalan hanlk, buAMALARIMIZ Timurun Semerkandda tahta kmasyla ortadan kalkmtarihte Emir tr. Bylece, Trkistan topraklarnda artk Timur dnemi balamtr. Bu dnemde aatayPHanlnn durumu ve kabile aristokrasisinin g kazanmas konuK T A sunda daha ayrntl bilgiyi Beatrice Forbes Manzn Timur: Bozkrlarn Son Gebe Fatihi (stanbul, 2006) isimli kitabnn ikinci blmnde bulabilirsiniz. aatay Hanl Mool mparatorluunun bir paras, bu imparatorluk ortadan kalktktan sonra da ardllarndan biri olduu iin tekilat asndan iki siyasi yap benzerlik gstermektedir. Ancak farkllklar da vardr. Mool mparatorluunun drde taksim E R N E T yukarda belirtilmiti. Bu drt blm birbirinden farkl zel N T edildii liklere sahip corafya ve kltr evrelerinde teekkl ettii iin ynetim tekilatlarnn da baz farkllklar gstermesi olaandr. Ayrca aatay Hanl kuruluundan itibaren baz skntlarla kar karya kalmtr. Bu farklar ve karlalan skntlar genel olarak u ekilde ortaya koyabiliriz: aatay Hann hissesine genel itibariyle yerleik nfusun youn yaad ehirler dmt. Daha Cengiz Kaan zamanndan itibaren bu ehirlerin idaresi aatay Han ve slalesinden alnm, bizzat kaan tarafndan atanan ve dorudan kaana kar sorumlu olan yerli genel valiler tarafndan gerekletirilmitir. Bu valiler Yalava ailesinden atanmtr. Bu ehirlerin vergileri aatay Hanl hazinesine deil dorudan kaanlk hazinesine aktarlmtr. Bu durum aatay hanlarnn aslnda kendilerine tabi olmas gereken halknn bir ksmna hkmedememesi anlamna geliyordu ve hanln en nemli sknt noktasyd. Dolaysyla aatay hanlar yerleik nfusun deil, gebe nfusun yneticisi olmutur denilebilir. aatay Hanl topraklarnda yaayan halkn byk ksm hem Mslman hem de Trkt. Dolaysyla Mool unsur yzyl bile gemeden bu youn Trk ve Mslman halk ierisinde eriyecektir. Hatta hanlar iinde de slamiyeti kabul edenler olacaktr. aatay Hann Cengiz Yasasna sk skya bal olmas ve bu yasay kat ekilde uygulamas hanlkta sknt yaratan bir konudur. Gebe hayat tarz anlayna dayanan yasann tarmla uraan ve Mslman olan ehir halkna hitap etmesi mmkn deildi. Dolaysyla halk yasa uygulamalarndan ok zarar grmtr. aatay hanlarnn hanlk iinde toplanan bir kurultayla deil, dorudan kaanlk tarafndan seilmesi sknt yaratan bir baka durumdur. Dier hanlklar kaanlk mdahalesinden ok erken bir devirde kurtulabilmiken, aatay hanlar Duva Hana (1277-1307) kadar bunu baaramamlardr. Kaann aatay hanlarn atamas, onlarn hanlk iilerine dorudan karmasn da gndeme getirmitir. Ayrca bamszlk simgesi olan hkmdarn kendi adna sikke darp ettirmesi (para bastrmas) Kebek Hana (1319-1326) kadar gereklememitir. O zamana kadar hanlkta baslan paralar hep anonimdi. Onunla birlikte bakr ve gm para baslm olup altn sikke hi yoktur. aatay Hanlnda devlet ilerini han adna yrten en nemli devlet grevlisi vezirdi. aatay Han devrinde bu grevi Otrarl Habe Amd stlenmi, sonra da Bahaeddin Merginan isimli bir kii bu greve atanmtr. Vezir Habe Amdin oullar ile aatay Hann oullarnn bir arada yetimeleri ve eitim grmeleri gz nne alnrsa, vezirin Mool aristokrasisi iinde nemli bir yer igal ettiini sylemek mmkndr. Bundan baka dier nemli devlet grevlileri, hanlarn yarlklarna krmz renkli damga vuran Al-Tamgac, mali ilerden sorumlu Bitiki, av ilerinden sorumlu Bars ile Yasa ve Yarg ilerinin ba Yasa Emiri idi.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
99
zet
A M A
Trkistan corafyasn genel hatlaryla tanmlamak. Trkistan, Hazar Denizinin dousundan itibaren balar ve bugnk Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Tacikistan, Kazakistan, kuzey Afganistan ile inin batsnda bulunan Sincan Uygur zerk Ynetimini iine alr. ki ksmdan oluur: Bat Trkistan ve Dou Trkistan. Dou Trkistan bugn in Halk Cumhuriyetinin dousunda bulunan ve Uygur Trklerinin yaad Sincan Uygur zerk Blgesine karlk gelir. Yukarda saydmz dier ksmlar ise Bat Trkistan oluturur. Mool mparatorluunun kuruluunu aklamak. Mool mparatorluu Cengiz Kaan tarafndan kurulmutur. Babasnn lmnden sonra yalnz kalan Cengiz, zorluklar karsnda ylmam ve mcadeleci ruhu, etrafnda insanlarn toplanmasna olanak salamtr. Her geen gn kendisine tabi olanlar artm, bu tabi olanlarn desteiyle de evresindeki kabilelerle savaarak onlar idaresi altna almtr. Bylece Tayciutlar, Tatarlar, Naymanlar, Merkitler, Kerayitler ve dier kabileleri hkimiyeti altna alarak sonunda 1206 ylnda dzenlenen kurultayda btn Trk ve Mool kabilelerin lideri seilmi ve imparatorluunu kurmutur. Moollarda devlet ynetimini aklamak. Mool mparatorluunda en yksek otorite kaand. Kurultayda seilen kaan her zaman iin Cengiz neslinden olmak zorundayd. lke hanedann ortak malyd. Kaann hanm da devlet ynetiminde etkin olup hkmdar olmadnda ya da ldnde naiplik vazifesi stlenebilirdi. Merkezin dndaki ehirler genellikle yerel Mslman aileler tarafndan idare edildi, huzur ve sknet bozulmad ve vergilerini dzenli dedii srece Mool ynetimi ehirlere karmad.
A M A
Harezmahlar mparatorluunun ykl nedenlerini kavramak. Harezmahlar mparatorluu uzun mddet, Byk Seluklu mparatorluuna tabi olarak var olmu, son dnemlerine doru bamszln kazanp frsatlar deerlendirerek ok ksa srede bymtr. Bu byme kontrolsz ve hazmedilerek gerekletirilmediinden karlalan ilk nemli skntl durumda (Mool istilas) imparatorluk dalmann eiine gelmi ve sonunda yklmtr. aatay Hanlnn bir devlet olarak kuruluundan itibaren karlat temel sorunlar deerlendirmek. aatay Hanl yerleik nfusun youn olduu bir blgede kurulmutur. Hanln esas unsuru gebe geleneklerine sahip olduundan bu durum skntlara neden olmutur. Yine halknn byk oranda Trk ve Mslman oluu, Cengiz yasasna sk skya bal ynetici kadro ile anlamazlklarn ortaya kmasna neden olmutur. aatayl hanlarn kendi kurultaylarnda seilmeyip kaan tarafndan atanmas bamsz bir siyasi yap olma asndan hanl skntya drmtr.
A M A
A M A
A M A
100
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Bat Trkistan ehirlerinden biridir? a. Semerkand b. Yarkend c. Kagar d. turfan d. Urumi 2. Cengiz 1206 kurultaynda kaan ilan edilmeden nce savamad topluluk aadakilerden hangisidir? a. Tayciutlar b. Naymanlar c. Kara-Hitaylar d. Merkitler e. Kerayitler 3. Aadakilerden hangisi Cengiz Kaann Harezmahlar lkesini istila nedenlerinden biridir? a. Nayman Klgn ittifak nerisi b. Tangutlarn Cengizi ynlendirmesi c. Otrar Hadisesi d. Harezmahlarn Moollar zerine sefer dzenlemesi e. Seluklu Devletinin Harezmahlara yardm etmesi 4. Kubilay Han zamannda bir Tibet kltr hayranl vard. Fakat Mool prensleri Tibeteyi bilmiyorlard. mparator bu sebeple Tibete eserleri kendi diline, yani Uygurcaya tercme edilmesini emretti. Tercmeler bittikten sonra da baslarak prenslere datlmasn emretti. Bahaddin gelin ingiz Hann Trk Mavirleri adl eserinden alnan yukardaki metne dayanarak aadaki yarglardan hangisine ulalabilir? a. Mool prenslerine zorla Tibet kltr eserleri okutuluyordu. b. Mool saraynn kltr dili Uygurcadr. c. Kubilay Han okumay sevmese de okuyanlara sayg duyard. d. Moollar savamaktan ilimle uramaya ok az vakit ayrmlardr. e. Kubilay Hann ilim sevgisi dedesi Cengiz Kaandan gelmektedir. 5. Pax Mongolica nedir? a. Moollarn posta tekilat b. Mool kanunlar c. Mool bar d. Mool fetihleri e. Mool mparatorluunun Cengizin drt olu arasnda taksimi 6. Seluklularn, Harzemahlarn balarna buyruk hakaret eden yneticilerini ortadan kaldrp blgeyi dorudan kendi idarelerine almamalar Harezmahlarn aadaki zelliklerinden hangisinden kaynaklanmaktadr? a. Seluklu Devletinin kuzeydou snrlarn koruyor olmalar b. Moollar ile arada tampon blge olmalar c. inin saldrlarn nlemeleri d. Dou lkeleriyle ticareti gelitirici siyaset takip etmeleri e. Harezmde zengin bir tarm kltr meydana getirmeleri 7. Harezmahlarn ksa srede yklmasnda aadakilerden hangisinin etkili olduu sylenemez? a. Mool istilas b. Abbbasiler karsnda alnan yenilgi c. Ordunun cretli askerlerden olumas d. Muhammed Harezmahn gen yata hkmdar olmas e. Terken Hatunun nfuzu 8. Aadakilerden hangisi aatay han Algu zamanndaki gelimelerden biri deildir? a. Hanlk merkezinin Semerkanda tanmas b. ehirlerin gelirlerinin kendi hazinesine aktarmay baarmas c. Kaybedilen hanlk topraklarnn geri alnmas d. Afganistan zerine sefer dzenlemesi e. lhanl Devleti aleyhine genilemesi
101
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi aatay Hanlnn yklnda etkili faktrlerden biridir? a. Kabilelerin hanlk iinde nfuz kazanmas b. in istilas c. Harezmahlarla dlen ihtilaf d. Mool istilas e. Seluklu Devletinin varl 10. Mool mparatorluu ve ardllar dneminde ulus terimi aadakilerden hangisini ifade etmektedir? a. Posta tekilatn b. Kaan ile tccarlarn yapt antlamay c. Eyalet valisini d. Asker rtbeyi e. Hanedan soyundan birine tabi halk Kaynaklarmzn bize sylediine gre, inggis Han, daha salnda, Mool Ulus adn verdii imparatorluu drt olu arasnda bltrmt. Fethedilen yerlerin hanedan mlk saylmas, eski Trk geleneklerinden alk olduumuz bir yntemdi. Trklerin tarihinde l adn verdiimiz bu paylamda, geleneksel tarih grne gre kaanlk gedey Hana; ucat yani batdaki ularn fethi en byk oul Ci Hana; yasa yani devlet dzenini ikinci oul aaday Hana ve ailenin mal mlk de, ocan bekisi en kk oul Toluy Hana verilmiti. Genellikle bu l drt ayr ulus halinde hatta snrlar da aa yukar belli olan toprak birimleri, blgeler olarak dnlr. Ancak olaylarn bu ekilde anlalmasna sebep bizim bak amzdr. Biz yerleik bir dzenden geldiimiz iin ve snrlar belirgin olan toprak esasnda dndmz iin ve daha sonralar da gerekten de drt ulus denilen byle bir paylam, leim olmu olduu iin, topraklarn belirgin snrlarla leimini ve daha dorusu snrlarn oluumunu inggis Hann lmyle balatrz. Bu dnemde inggis ailesi iinde aile hukuku ile devlet hukukunun tam olarak ayrldn da sylemek zordur. Bildiimiz kadar ile btn oullarn lleri vard; ller nce halk yani ordu esasnda idi; onun iin de ulus deyimi kullanlr. Ulus o dnemde hkimiyet altndaki toprak deil de tabi halk anlamna geliyordu. Kaynak: senbike Togan, inggis Han ve Moollar, Trkler, VIII, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 250.
102

1. a 2. c 3. c 4. b 5. c 6. a 7. d 8. e 9. a 10. e Yantnz yanl ise Coraf Mekn Olarak Trkistan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Lider Douyor konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezm Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mool mparatorluunda Trkler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pax-Mongolica konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezmahlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Harezmahlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise aatay Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise aatay Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise aatay Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 5 Cengiz Kaan ve soyundan gelenler imparatorlukta tek ynetici aile olarak kabul edilmi, yaklak XIX. yzyln bana kadar onun soyundan olmayan biri Orta Asyada kurulan devletlerde iktidara gelememitir. Timur gibi gl liderler dahi kendilerini kaan ilan etmekten ekinmiler, yanlarnda kukla da olsa Cengiz Kaan soyundan birini bulundurmak zorunda hissetmilerdir. Kaynaklarda bu durum hanbaz (han oyunculuu) olarak ifade edilmitir. Sra Sizde 6 Onlarn vazifesi vergi ve asker toplamak, yerel memurlar ile soylular arasnda ortaya kan anlamazlklar zmekti. Sra Sizde 7 Gebeler hayvanlarn etinin yan sra, st (iecek), yn ve deri (elbise) ile dksndan (snma) da yararlanmlardr. Ayrca onlar ulam amal deerlendirdikleri gibi deiim arac olarak da kullanarak yerleik topluluklar ile ticaret yapmlardr. Sra Sizde 8 Algu Han, devlet merkezini Dou Trkistandan Mvernnehre tam, bakentini de Semerkand yapmtr. Genel vali de artk kaana deil, Algu Hana bal olarak hizmet edecek ve ehirlerin gelirleri kaanlk hazinesine deil, aatay Hanl hazinesine aktarlacakt.

Sra Sizde 1 Cengiz Kaann devletini bytmek iin hedef ald merkez in, Kara-Hitaylar ve Harezmahlardr. Sra Sizde 2 Cengiz Kaann Dou Trkistan seferinin grnrdeki sebebi Nayman Klgn Cengiz Kaann himayesindeki Almalk blgesi yneticisini ldrmesidir. Sra Sizde 3 Cengiz Kaann himayesindeki bir ticaret kervannn Otrar valisi tarafndan yamalanarak kervandaki tccarlarn ldrlmesi, istila hareketinin Otrardan balamasnda etkin olmutur. Sra Sizde 4 Kaan seiminde kan skntlar nedeniyle gvenliini garanti altna almak amacyla Gyk, idare merkezini Karakurumdan tamtr.
103
Barthold, V. V. (1990). Mool stilasna Kadar Trkistan, Haz. H. D. Yldz, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Kafal, M. (2005). aatay Hanl 1227-1345, stanbul: Berikan Yaynevi. Kafesolu, . (1984). Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Kprl, F. (1997). Hrizmahlar, MEB slam Ansiklopedisi, V/I, Eskiehir, s. 265-296. Marshal, R. (1993). Doudan Ykselen G: Moollar, ev. F. Doruker, stanbul: Sabah Kitaplar, 1996. Manz, B. F. (2006). Timurlenk: Bozkrlarn Son Gebe Fatihi, ev. Zuhal Bilgin, stanbul: Kitap Yaynevi. gel, B. (2002). Sino-Turcica: ingiz Hann Trk Mavirleri, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk. zdemir, H. A. (2005). Mool stils ve Abbasi Devletinin Ykl: Cengiz ve Hlg Dnemleri (612-656/1216-1258), stanbul: z Yaynclk. Roux, J. P. (2001). Mool mparatorluu, stanbul: Kabalc Yaynevi. Taneri, A. (1997). Hrizmahlar, TDV slam Ansiklopedisi, XVI, stanbul, s. 228-231.
6
Amalarmz
Altn Orda Tatarlar Kazan Hanl Kasm Hanl Berke Han
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Altn Orda Devletinin kurulu ve gelime srecini deerlendirebilecek; Altn Ordann ehircilik, ticaret ve ilim alanlarndaki gelimelerini aklayabilecek; Kazan Hanlnn (1437-1552) Trk tarihindeki yerini tanmlayabilecek; Astrahan Hanlnn (1466-1556) tarih srecini deerlendirebilecek; Kasm Hanlnn (1455-1681) tarih roln aklayabilecek; Sibir Hanlnn (1468-1607) blgedeki roln deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Astrahan Hanl zbek Han Saray Toktam Han
indekiler
ALTIN ORDA DEVLET ALTIN ORDADA TEKLAT VE UYGARLIK KAZAN HANLII (1437-1552) ASTRAHAN HANLII (1466-1556) KASIM HANLII (1455-1681) SBR HANLII (1468-1607)
Altn Orda ve Ardl Hanlklar
Altn Orda ve Ardl Hanlklar

ALTIN ORDA DEVLET
Cengiz Han (1206-1227) daha hayattayken, fethettii topraklar Mool geleneklerine gre kendi oullar arasnda paylatrmt. Mkemmel kumandanl ve tecrbeli devlet adaml ile kendisini ispatlayan olu Cuci (l. 1227)ye Altay Dalar ve Bat Sibiryadan balayarak dil-Ural blgesi ve tesi verilmitir. Bunlara ilveten Cuci Hana batda Mool atlarnn basabilecei her yeri fethetme hakk da tannmtr. Bylece Det-i Kpak olarak da bilinen bu corafyada Cuci Ulusunun temelleri atlmtr. Fakat Cuci Ulusunun bymesi ve tabii snrlara erimesi Cucinin olu Batu Han (1227-1255/56) zamannda gerekletirilen ikinci Kpak seferinin neticesinde mmkn olmutur. kinci Kpak Seferi (1229-1242), yeni teekkl olan Cuci Ulusuna Volga Nehri ile Karpat Dalar ve Tuna Nehrinin azna kadar uzanan Bat Det-i Kpak bozkrlarn at iin Batu, Altn Ordann ilk han olarak kabul edilmektedir. Yaplan seferler sonucunda, 1236 ylnda dil Bulgar Devleti, 1237-1238 yllarnda Rus knezlikleri hkimiyet altna alnmtr. 1240 ylnda Kiyev fethedilmi ve batya yani Polonya, ekoslovakya, Macaristan, Srbistan ve Bulgaristan zerine sefer yaplmtr. Avrupallar, balarna gelebilecek olaylarn korkusunu yaarken, Batu Han aniden ordusunu geri evirmi, nk bakent Karakurumda degey Kaan vefat etmiti. Neticede Batu Hann seferleri sonucunda Det-i Kpak, Hrezm, Kuzey Kafkaslar, Krm ve dil Bulgar Devletinin topraklarnda Altn Orda Devleti kurulmutur. Batu Hann seferlerinin sonucunda kurulan bu devlet, aslnda ok daha sonrasnda Altn Orda olarak adlandrlacaktr. Devletin temellerinin Cuci Han tarafndan atlm olmasndan dolay Dou kaynaklarnda bu devlet Cuci Ulusu olarak geiyordu. Ele geirilen blgedeki nfusun ounu gebe Kpaklar oluturduu iin bu blgeye Det-i Kpak, yani Kpak Bozkr da deniliyordu. Ancak 1290larda Orda ad ortaya kmtr ki, bu kelime Cuci Ulusunun sonuna kadar kullanlm, hatta daha sonra da devam etmitir. Altn Orda tbiri ise ancak Batunun kurmu olduu devletin izinin bile kalmad dnemde kullanlmaya balanmtr. lk defa bu tbire 1564 yl civarnda yazlm olan Kazan Kroniinde rastlanmaktadr. Bu tbirin ortaya kmas altn ve kymetli kumalarla ssl olan hann kararghyla ilgilidir. XIV. yzyl seyyah bn Battta, hann kararghn yle anlatmaktadr: zbek Han, sslenmi olaanst bir altn otada oturur. Ota, altn yapraklarla kapl aa ubuklarndan yaplmtr. Ortasnda ayaklar gm, st deerli talarla ssl bir taht mevcuttu.
Ulus, btn boy ve halklarn birlemelerinden meydana gelir ve devlet, hkmdarlk, imparatorluk anlamlarn tamaktadr. Cengiz Han, lmeden nce lkesini oullar arasnda paylatrm, Det-i Kpak denilen kuzey bozkrlarn olu Cuciye vermiti. Cucinin olu Batu Han ise dil Bulgarlar ve Kpak Trklerini hkimiyeti altna alarak Altn Orda Devletini kurmutur. Orda ya da ordu kelimesi Trk ve Mool dillerinde ayn manaya gelmekte ve bu dillerin szlklerinde ezelden beri mevcut olup, balangta yurt, han yurdu, saray yurdu anlamna gelmekteydi. Daha sonra bu kelime asker birlik, saray, maiyet, ordugh, kee adrndaki aile, tannm kiilerin hanmlarnn kaldklar yer gibi anlamlar kazanmtr. Mahmud Kagar, ordu sznn, melik kasabas, yani imamet (devlet idaresi) beldesi anlamna geldiini aklar. Kasaba kelimesi de melik kasrna ve ehrine verilen ad olmaktan tr, memleketin bakentine iaret ederdi. Aslen ordu, hkmdarn adrnn veya kknn bulunduu mstahkem bir kaleden ibaret idi ve kaplad alan pek byk olamazd.
106
Altn Orda Devletinin esas kitlesini Kpaklar ve dier Trk boylar oluturuyordu; Moollar sayca azd ve zamanla asimile olarak Trkletiler. 1257de tahta geen Berke Han slam kabul etti; zbek Han zamannda (1312-1340) ise Mslmanlk tamamen yerleti. Bylece, Altn Ordann slamlamas sreci balam oldu.
Her ne kadar Altn Orda Devleti, blgeye dardan gelen Moollar tarafndan kurulsa da, blgeye gelen Moollarn says fazla deildi. Bu durum karsnda da igal olunan memleketlerin (Kpak Bozkrlarnn) Moollamasndan sz etmek mmkn deildir. Buradaki esas kitleyi Kpaklarla dier Trk boylar oluturduundan dolay, buraya gelen Moollar ok ksa sre ierisinde asimile olmulardr. Berke Han dneminde slamiyetin kabul ve zbek Han zamannda btn lkeye yaylmas ile Altn Orda, Trk slam Devleti hline gelmitir. Altn Orda Devleti, tarih boyunca hangi adlarla zikredilmitir? SIRA SZDE Cuci Hann lmnden sonra Cengiz Han, Det-i Kpak lkesini torunlar BaDNELM tu ile Orda Han arasnda taksim etmitir. Trk devlet tekilatndaki iki blml devlet idaresi temelinde yaplan bu taksimata gre, daha sonra fethedilecek Sa S O U Kol illeri, VolgaRboyu illeri ile birlikte Batu Hana, Sol Kol illeri ile Srderya boyundaki iller Orda Hana verilmitir. Cengiz Han, Batuya hkimiyet alameti olarak Altn Busaal D K KOrday kurdurduu iin onun soyundan gelenler Ak Orda HaneAk A T dan olarak anlmlardr. Bu hanedann hkimiyet devresi de 1227 ylndan Batu ailesinin sonuncusu Berdibek Hann (1357-1360) lmne kadar 133 yl srmSIRA SZDE tr. Orda Han neslinden gelenler Gk Orda hanedanln tekil etmiler ve Batu Han slalesinden gelenlere bal kalmlardr. AMALARIMIZ 1255/56 ylnda len Batu Handan sonra tahta srasyla oullar Sartak ve Ulaki kmtr. Ancak onlarn hkimiyeti uzun srmemi ve tahta Batu Hann kk kardei Berke kmtr. slamiyeti kabul eden ilk Altn Orda han olan BerK T A P kenin hkimiyeti lhanllarla mcadele ile gemitir. ki karde lkenin snrlarnn kurulu aamalarnda kesin belli olmamas, taraflarn coraf, stratejik ve iktisad nem arz eden Azerbaycan ve Grcistan topraklarn paylaamamalar, MemTELEVZYON lk Devletinin Altn Orda hanlarn dmanlar lhanllara kar devaml kkrtmalar gibi nedenler, Altn Orda-lhanl mcadelesinin sadece Berke dneminde deil, lhanllarn yklna kadar devam etmesine neden olmutur. Ancak Berke Han, lhanllara kar Altn Orda topraklarn korumay baarsa da, onlara kar bir NTERNET stnlk salayamamtr. Berke Han dnemi nemli gelimelerden biri de komutanlarndan Nogay Mirzann Bizans zerine baarl bir sefer dzenlemesidir (1261). Berke Han dneminde Rus knezlikleri zerindeki hkimiyet artm ve Rus topraklar da dhil olmak zere ele geirilen btn topraklarda toplanacak vergileri dzene oturtmak, acemi askerlerden birlikler salamak, ayrca yetenekli zanaatkr ve ustalar belirleyerek devlet tekiltnda grevlendirmek zere nfus saym yaplmtr. Vergilerin toplanmasn salamak iin Altn Ordann hkim olduu btn topraklarda darugalk ad verilen yeni bir tekilat kurulmu ve bu tekilatn bana darugalar getirilmitir.
SIRA SZDE
DN LM Berke HanEzamannn nemli bir ksm ran Moollarnn (lhanllarn) kurucusu Hlag Han ile uzun sren S O R U savalarla geti. Azerbaycan ve Grcistan sahalar zerindeki mcadeleler DKKAT sonusuz kald. Berke Han dneminde Bizans zerine baarl bir sefer dzenlenmi (1261), Rus SIRA SZDE knezlikleri (beylikleri) zerindeki hkimiyet artm, nfus saym yaplm, etkili bir vergi toplama AMALARIMIZ sistemi (darugalk) gelitirilmitir. Onun zamannda Altn Orda, blgenin en gl devletlerinden biri olmutur. K T A P
Daruga, Mool idari geleneinde en nemli ve yaygn memuriyetler TELEVZYON arasnda yer almakta, fethedilen blgelere tayin edilen sivil ve asker ilerle uramaktayd. Vergilerin toplanmas ve asayiin NTERNET muhafazasndan darugalar sorumluydu. dar ilere pek karmasalar da darugalar Rus knezlerini kontrol altnda tutmulardr. Yine nfus saym, ele geirilen blgelerdeki halktan birlik oluturma, posta ilerini dzenleme ve toplanan vergiyi Hana gtrme de darugalarn grevleri arasndayd. Darugalarn emrinde birer asker birlik bulunuyordu. Rus knezleri itaat etmez, vergiyi demez ya da Hann emrine uymaz ise, darugalar icra organ olarak birlii ile birlikte ehre girme ve knez ile halk cezalandrma yetkisine sahipti.
6. nite - Altn Orda ve Ardl Hanlklar
107
Harita 6.1 Mool seferleri ve ekilmeleri Kaynak: R. Marshall, Doudan Ykselen G: Moollar, stanbul, 1996.
Berke Han zamannda Altn Orda, blgenin en gl devletlerinden biri hline gelse de Byk Mool Hanna, yani Moolistana olan ballk hl devam ediyordu. Ancak ondan sonra tahta kan yeeni Meng Timur (1266-1282) Altn Orday tamamen mstakil bir devlet hline getirmeyi baarm ve kendi adna para bastrmtr. Meng Timur da aynen Berke gibi bir taraftan lhanllarla mcadele etmi, dier taraftan da Rus knezlikleri ile yakndan ilgilenmi ve bir nfus saym daha yaptrmtr. Meng Timurdan sonra ise Tuda Meng (1282-1287) ve Tula Buka (1287-1291) gibi hanlar hkimiyet srmlerdir. Meng Timurun kardei olan Tuda Meng, temi Hacya gre, aklsz, deli biriydi. Nitekim slamiyeti kabul ettikten sonra memleket ilerine bakmaktan vazgemi; derviler ve eyhlerle arkada olmu ve Tula Buka iin tahttan feragat etmitir. Bu dnemlerde Altn Ordada arkalarna kabilelerinin desteini alan emirlerin rol artm ve bunlar adeta hkimiyete ortak olmaya balamlardr. Cengiz Han soyundan gelmediklerinden dolay han olamamalarna ramen bu emirler, zellikle zayf hanlarn iktidarda bulunduklar ve taht kavgalarnn kzt dnemlerde sahneye kyor ve glerini sergiliyordu. Bu emirlerden ilki, Mangt kabilesinden Nogay Mirza olmutur. Daha Berke zamannda glenmeye balayan Nogay, sadece i politikada deil, Bizans ve Ruslarla mnasebetler gibi d meselelerde dahi hanlardan bamsz hareket etmitir. rnein Bulgar Knezliinin Altn Ordann vassal hline gelmesi de Nogay sayesinde mmkn olmutur.
Berkeden sonra Altn Orda tahtna geen Meng Timur (1266-82) son zamanlarnda Byk Hanla ilgisini keserek tamamen bamsz hle geldi ve kendi adna para bastrd.
108
XIII. asrn sonlarna doru, tahta geen hanlarn zayf idaresi yznden merkez otorite zayflam, bunun sonucunda baz kabilelerin desteini alan emirler g kazanmtr. Bunlar iinde en tannm olan Nogay Mirza, neredeyse hkimiyete ortak olarak lkenin i ve d siyasetinde nemli roller oynamtr. Daha gl bir han olan Tokta tahta getikten bir sre sonra (1291-1313) Nogay Mirzay bertaraf ederek lke idaresini tamamen ele almtr.
Altn Ordann gl hkmdarlarndan biri de Canibek Handr. Onun zamannda lhanllarla yaplan mcadele kazanlm ve Azerbaycan ele geirilmitir. Ancak, Canibekin 1257 ylnda lmnden sonra ortaya kan taht kavgalar ve karklklar devletin zayflamasna sebep olmutur. 1380 ylnda Ruslarn Mamay Mirzay malup etmeleri zerine devlet byk bir darbe almtr.
Her geen gn gc artan Nogay Mirza, Tula Bukann tahtn kaybetmesinde ve Meng-Timurun olu Toktann tahta kmasnda da nemli rol oynamtr. Ancak Tokta Han (1291-1313), nceki hanlarla kyasla ok daha glyd ve tahtn Nogayla paylamaya hi niyeti yoktu. Bundan dolay tahta ktktan ok gemeden Nogaydan kurtulmu ve gerek i meseleler, gerekse de d meselelerle bizzat kendisi ilgilenmitir. lhanl hkmdarlar Gazan ve Olcaytu hanlarla Azerbaycan iin mcadeleyi devam ettirdii gibi, kendisinden nce biraz da olsa zayflayan Rus knezliklerinin balln da yeniden salamtr. Tokta Han, lmnden nce olu lbasar rakipsiz veliaht yapabilmek iin Batu (Sayn) Han evldndan herkesi ldrtmtr. Fakat lbasar kendisinden nce lnce Sayn Han ailesinin sona erme tehlikesi ortaya kmt. Ancak Toktann ldrtt kardei Turulcann ldrlmesi srasnda gebe olan Gelin Beyalun, ksa bir mddet sonra doan oluna zbek adn vermi ve onu lmden kurtarabilmek iin Kabartay lkesinde yakn olan nal Bein yanna gndermiti. lbasarn lmnden sonra bu durumdan haberdar olan Tokta Han, yakn emirlerini, derhal ehzadeyi getirmek zere vazifelendirmitir. Beyler zbek Han alp dndkleri zaman Tokta Han lm ve zbek de 14 yandayken tahta kmtr. zbek Han genken tahta ksa da onun dneminde Altn Orda, adna yakr bir ekilde altn dnemini yaamtr. Onun zamannda btn lkede slamiyet yaylm, lkede imar ileri hz kazanm, ehirlerde cami ve medreseler ina edilmitir. zbek Handan sonra byk olu Tinibek Han ksa bir sre (1341-1342) hkm srdkten sonra tahta Canibek Han (1342-1357) kmtr. Canibek Han zamanndaki en nemli gelime ise yaklak bir asr sren lhanllarla mcadelenin Altn Ordann galibiyetiyle sonulanmas ve Azerbaycann ele geirilmesiydi. Ancak ok gemeden emirlerden Kangl Tulubayn kkrtmasyla Berdibek, babasn ldrm ve kendisi tahta kmtr. Bununla da yetinmeyip Berdibek, Emir Tulubayn tavsiyesi zerine 12 kardeini de ldrmtr. Ayrca Berdibekin takip ettii politika lkede honutsuzluklara yol am ve daha kendisi hayattayken kendisine kar yedi han rakip olarak ortaya kmtr. Kendisinden sonra tahta karmak istedii olunun kendisinden nce lmesiyle han kendisini ikiye vermi ve bu dknl yznden yllk saltanattan sonra vefat etmitir. Bylece Batu (Sayn) Han slalesi sona ermitir. Berdibek Hann lmnden sonra Altn Orda Devletinde yaklak 20 yl srecek olan karklklar devri balamtr. Yirmiden fazla hann tahta kt bu devirde hanlarn otoritesi yok denecek seviyeye inmi; bu da Rus knezlikleri de dhil olmak zere btn itaatindeki uluslar zerindeki hkimiyeti etkilemitir. Bu dnemin nemli zelliklerinden biri de yine bundan yaklak bir asr ncesinde olduu gibi gl bir emirin (Mamay Mirza) Altn Orda tarihinde nemli rol oynamasdr. Mamay Mirzann 1380de meydana gelen Kulikovskaya Muharebesinde Dmitriy Donskoy komutasndaki birleik Rus ordusuna malup olmas ise Altn Orda-Rus mnasebetlerindeki dengeleri alt st etmitir. Her ne kadar Cuci Hann olu Tokay-Timurun neslinden gelen Toktam Hann (1379-1397) tahta kmas ve Altn Ordada birlii tekrar salamasyla Rus knezlikleri tekrar itaat altna alnsalar da Ruslar, kendi aralarnda birlik olduklar zaman Altn Orday yenebileceklerini anlamlard. 1382de Toktam, Ruslar bozguna uratsa ve Hrezm ile Azerbaycan hari, evvelce Altn Orda Hanlna bal olan topraklardan hepsini tekrar Altn Orda snrlar ierisine dhil etse de, tahta kmasna yardm eden Aksak Timurla mcadele-
109
SIRA SZDE
Cucinin neslinden gelen Toktam Han (1379-91) Altn Orda birliini yeniden D 1382de kurmay baard. N E L M Ruslar malup ederek knezlikleri tekrar itaat altna ald. Harezm ve S O R U Azerbaycan dndaki Altn Orda topraklarn tekrar ele geirdi. Ancak, Emir Timur DKK ile girdii mcadelede A T birok yenilgiye urad ve hayatnn sonunu Kpak bozkrlarnda geirmek SIRA SZDE zorunda kald. Yerine geen Edigey Mirza lkeye hkim olarak geici bir istikrar salad ise de, onun AMALARIMIZ lmyle Altn Orda Devleti paralanma srecine girdi.
SIRA SZDE
ye girimi ve ona nce 1391de Kundurada, 1395te de Terek muharebesinde malup olmutur. Vaktiyle Nogay ve Mamayn yapt gibi, Altn Ordadaki karDNELM klk dneminden yararlanarak tarih sahnesine kan Mangt kabilesinden Emir Edigey de Toktam malup edince Toktam, hayatnn geri kalann Det-i KpS O R U akn llerinde geirmek zorunda kalmtr. Edigey Mirza, Toktam Handan sonra Cengiz soyundan gelenleri tahta kartarak lkeye hkim olmu, asker ve siyasi bakmlardan lkeyi geici Ade olsa bir isDKK T tikrara kavuturmutur. Edigey 1408 ylnda Moskovaya kar baarl bir sefer bile dzenlemitir. Edigeyin lmesiyle Altn Orda, paralanma dnemine girmitir. SIRA SZDE Bunun sebebi olarak sadece Timurun seferlerini ileri srmek yanl olur. Toktam Handan nce yaanan fetret devirleri, emirlerin hanlara kar isyan ederek itaat etmemeleri, 1380 ylnda Ruslara kar alnan malubiyet ve Rusyann her geen gn AMALARIMIZ g kazanmas gibi sebepler de Altn Orda Devletini paralanma srecine itmitir. Altn Orda Devleti hakknda ayrntl bilgiyi lyas Kamalovun Altn Orda ve Rusya (stanK T A P bul, 2009) adl eserinde bulabilirsiniz. Altn Ordann paralanmasyla yeni uluslar meydan kmtr. E V Zuluslardan ilki T E L Bu Y O N olan Nogay Ordas, Yayk Nehrinin havzasnda kurulmutur. Nogaylarn dousunda, Kazakistan topraklarnda zbek ve Kazak (Krgz) ordalar meydana gelmitir. Ayn ekilde Bat Cuci Ulusunda da paralanmalar olmu ve Kazan, Krm, Kasm NTERNET ve Astrahan hanlklar kurulmutur. Krm Hanl, neredeyse kuruluundan hemen sonra Osmanl Devletinin hkimiyetine girmi ve bu sayede dier hanlklara kyasla daha uzun mrl olmutur. Dier taraftan Altn Orda paralansa da, Saray merkezli Altn Orda, varln Byk Orda olarak 1502 ylna kadar devam ettirmitir. ki karde ulus olan Altn Orda ile lhanllar arasndaki savalarn sebebi neydi? SIRA SZDE
DNELM S O R U
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Harita 6.2N E L M D Cengiz DevletininOardl S R U olan hanlklar Kaynak: R. D Marshall, K K A T Doudan Ykselen G: SIRA SZDE Moollar, stanbul, 1996.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
110
ALTIN ORDADA TEKLAT VE UYGARLIK Tekilat

Altn Orda sa (Ak Orda/Batu Han Hanedanl) ve sol (Gk Orda/Orda Han Hanedanl) olmak zere iki kola ayrlmt. Ak Orda, devleti temsil ederken, Gk Orda blm de ayr bir devlet olmayp devletin aa idari kanadn oluturuyordu. Her iki kanadn da banda Cengizoullar bulunuyordu. Devletin bandaki hkmdar, han unvann tarken, hanmnn unvan hatun eklindeydi. Altn Ordadaki en nemli devlet organ ise kurultay idi. Han, hann eleri, Gk Orda hanlar, han oullar, kabile beylerinin (tmen beyleri ile bin beyleri) katld kurultaylarda han seimi, byk muharebelerin yapm ve devleti yakndan ilgilendiren dier nemli konular grlyordu. Tmen beyleri ile bin beyleri olan Kyat, Kongrat, Mangt, irin, Barn ve Secut gibi kabilelerin beyleri (emirleri), lke ynetiminde, zellikle fetret devirlerinin yaand yllarda sz sahibi olmulardr. dari tekilatta nemli bir yere sahip olan vezir hviyetindeki atalk, yasa ve yarg ilerine bakan yasa emiri ve defterdarlar (bitikiler) da kurultaylara katlyorlard. Altn Orda ordusu ise geleneksel Trk tekilatndaki onlu sisteme gre dzenlenmi tmenler ve binliklerden meydana geliyordu. Hanlar, kabile taksimat sistemini btn Altn Orda Devleti iin benimsemi ve lkeyi yurtlara blmlerdir. Yaylak, klak, otlaklardan oluan bu yurtlarn gerek snrlar, gerekse de yneticileri han tarafndan belirleniyordu. Buna gre de hanlar babularn, babular tmen beylerinin, tmen beyleri bin beylerinin, bin beyleri yz beylerinin, yz beyleri de on beylerin yurtlarn tayin ediyorlard. Yurt sahibi, gerektii zaman yurdun llerine gre tamamen tehiz edilmi belirli asker says gnderecek, yine yurdun llerine gre vergi deyecekti. Bunun yannda yurtlar babadan oula geebilecek ekilde rs mlkiyet deildi. Altn Ordada en gelimi messeselerin banda yam (posta) tekilat gelmektedir. Altn Orda da dhil olmak zere Cengiz oullarnn hkim olduu btn corafyada birer gnlk mesafe aralnda posta istasyonlar kurulmu, bu istasyonlarda devletin resm postaclar ve devletin elileri iin yedek atlar bulundurulmutur. Baz posta istasyonlarnda yedek atlarn yannda yedek posta binicilerinin de bulunduu bilinmektedir. Yam (posta) istasyonlarnn masraflarn balangta meskn yerlerin halk karlamakla ykml idi. Yam tekilatnn yan sra darugalk tekilatna da nemli grevler yklenmitir. Bu grevlerin en nemlisi vergi toplanmasyd. Altn Orda ve bal corafyalardan r tertibinde olan ve hasat sonunda, mstahsilin elde ettii tahln 1/10 orannda alnan kalan, hayvan srlerinden 1/100 orannda ayn olarak alnan kopur, tccarlardan alnan tamga, ev (veya baca) bana toplanan ttn, Ruslardan alnan dany (hara, k) vergisi, yam tekilatnn masraflarnn karlanmas iin toplanan yam (ulag), ulaklara ve seyahat eden devlet grevlilere ve hayvanlarna erzak temini ngren ssn, sabanlk, av paras, kpr paras, ordu paras, koltka (hediye) gibi vergiler toplanmtr.
SIRA SZDE
DarugalarnSIRA SZDE nelerdi? grevleri ok geni D N E L M yaylan Altn Orda Devletinde ok sayda ehir ina edilmi, corafyaya seferler srasnda zarar grenler de restore edilmitir. Devletin snrlar ierisindeki en byk ehir Rise bakent Saray idi. Saray ehri, Batu Han tarafndan II. Kpak S O U
DKKAT
DNELM S O R U
ehircilik, Ticaret ve lim
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
111
Seferi dnnde Volga Nehrinin sol kysndaki bir dzlkte in edilmitir. ehir, Altn Orda Devletinin ortasnda ve byk ticaret yolu stnde bulunduundan dolay ok ksa zaman ierisinde gelimi ve blgenin en nemli siyasi ve ticari merkezi durumuna gelmitir. Berke Hann slamiyeti kabul etmesi ve slam lkeleriyle ilikiler gelitirmeye balamasyla ehirde cami, medrese, trbe, kervansaray, hamam ve benzeri yaplar ina edilmeye balanmtr. Harezm mimarisinin etkisi altnda kalan Saray, ayn zamanda ilim merkezi olmutur. 75 bin nfusu ve yayld alanla Saray, XIV. yzyln ortalarnda Avrupann en byk ehirlerinden biriydi. Saraydan baka kaynaklarda Bulgar, Macar, kek, Suvar, Bilyar, Orda-Bazar, Sarayik, Astrahan, Kefe, Ker, Sudak, Harezm (Urgen) ve Glistan gibi byk ehirlerin ad gemektedir. Altn Orda hanlar ticarete de byk nem veriyorlard; nk ticaret, onlarn en nemli gelir kaynaklarnn banda geliyordu. Ticaret yollarnn ve tccarlarn gvenliini salamak ve bylece ticaretin gelimesini hzlandrmak amacyla Altn Orda ve dier Trk-Mool devletlerinde ortak tekilat kurulmutur. Tccarlara tannan imtiyazlar da hanlarn ticarete verdikleri nemi gstermektedir. Nitekim Altn Ordada tccarlarn seyahatleri kolaylatrlyor, sava zamannda kervanlara cepheden geme izni veriliyor, esir alnan tccarlar milliyetlerine baklmakszn serbest braklyordu. Orta Asya, lhanllar, Memlkler, Akdeniz, Bizans, Avrupa, Rus knezlikleri, Litvanya, Cenova ve Venedik gibi lke ve blgelerle yaplan ticarette Altn Ordann yabanc lkelere ihra ettii mallar arasnda krkler, deriler, balmumu, tahl eitleri, peynir, arap, balk, at ve esirler yer almaktadr. Altn Orda ihracatn karlnda nakit paradan ziyade mal alyordu. rnein Kefe limanna her eit kuma, hal, altn, ipek, iplik, getiriliyordu. Ayrca in ve randan porselen ve ipek, Buharadan pamuk ve hal, Hindistandan inci ve mercan gelirdi. Altn Orda ehirleri, ayn zamanda birer ilim merkeziydiler. Arap ve Farsa kaynaklarndan anlald kadaryla Altn Ordada astronomi, tp, corafya ve din alanlarda byk almalar yaplmtr. Tabip Abdurrahman bn Nasrul-Mausl (1254-1330), Sarayda tp bata olmak zere birok ilimle uramtr. Kaynaklarda Bulgar ehrinde Mesud adl birinin astronomi ile urat, namaz saatlerini belirlemeye alt kaydedilmitir. 1354te Glistan ehrinde Kemaleddin Trkmen, nl Harezmli ilim adam Mahmud bn mer el-agminnin astrolojiye dair eseriyle ilgili kendi yorumlarn kaleme almtr. Arap tarihisi El-mer kendi eserinde corafya ilmi ile uraan Harezmli tccar Numan el-Harezmden bahsetmektedir. slam limlerinden Ebu er-Recai Muhtar bn Mahmut ez-Zahid ise 1259da yapm olduu almasna Berke Hann unvan olan Nasreddinden tr Risale-i Nsriye adn vermi ve Berke Hana takdim etmitir. 1310da Rabguznin kaleme ald Ksasul-Enbiya, 1369da H. Katibin yazd Cmcme Sultan, halk edebiyat rnlerinden Kisekba Kitab (Destan) gibi eserlerin nshalar, dnyann birok ktphanesinde saklanmaktadr. Yine XIII.-XIV. yzyllarda Sarayda Glistan bit-Trk ile Suheyl ve Gldrsn adl eserlerin yazar Seyfi Saray, hukuk kitaplar kaleme alan Sadreddin et-Taftazan, mehur fakih el-Bazzaz yaamlardr. XIV. yzylda Harezm Muhabbetnme, Kutb Hsrev irin adl edebi eserleri kaleme almlardr. Bu eserlerin ou Trke olarak kaleme alnmtr. Tatar aratrmaclar, sz konusu Trkenin Uygur ve aatay lehesinden farkl olduu ve gnmz Tatarcasna yakn olduu kanaatindedirler. Bata M. Usmanov olmak zere Tatar tarihileri, bu lehe iin Tatar Trkesi terimini kullanmaktadrlar.
Ortak: Ticaret yollarnn ve tccarlarn gvenliini salamak ve bylece ticaretin gelimesini hzlandrmak amacyla Altn Orda ve dier Trk-Mool devletlerinde ortak tekilat kurulmutur. Moollarn Uygurlardan benimsedikleri bu tekilat, bir tr ticaret irketi olup, devlet hazinesinden dk faizle kredi alm ve zellikle byk apta ve uluslararas ticaret ile megul olmutur. Ayrca bu tekilat, birok ykmllk ve vergiden muaf tutulmu ve dier yerli tccar zmreleri iinde ayrcalkl bir yere sahip olmutur. Bylece ticaret, devletin kontrol altna alnm ve desteklenmitir.
XIII. ve XIV. yzyllarda Altn Orda sahasnda Trk edebiyat byk bir gelime gstermitir. Det-i Kpak, Azerbaycan ve Harezmde nemli edeb eserler ortaya konulmutur. Bunlar arasnda Kutb adndaki kymetli bir airin yazd Hsrev irin hikayesi, Harezmnin Muhabbetnmesi zellikle nemlidir.
112
SIRA SZDE
Altn Orda hanlarnn ticaret alanndaki siyasetlerinin zellikleri nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
D Harita 6.3 NELM S O R U Hanl
Altn Orda Kaynak: Emre
AMALARIMIZ
Togan (haz.), Mool Hanlar ve SZDE SIRA Miraslar, National Geographic (Austos 2001).
Yaln, D K K A T senbike
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
KAZAN HANLII (1437-1552)

Edigeyin lmnden sonra Altn Ordada birbirleriyle rekabet eden ok sayda han ortaya kt. Bu hanlarn banda Toktam Handan sonra Edigeyin yardmyla Altn Orda tahtna kan Timur-Kutlu Hann (1396-1399) torunu Ulu Muhammedi zikretmek gerekmektedir. Ancak daha 1437 ylnda Kk Muhammed, Ulu-Muhammed Hana kar ayaklanm ve Ulu-Muhammedi Saray terketmek zorunda brakmtr. Ulu-Muhammed Han, ailesi ve ou kadn ve ocuklardan oluan 3 bin kiiyi yanna alarak Tulaya yakn kk bir ehir olan Beleve yerlemitir. Hann amac burada bir birlik kurarak Saraydaki taraftarlar ve Moskova Knezi II. Vasiliyle de anlaarak taht tekrar ele geirmekti. Fakat II. Vasiliy, kendi snrna dayanan Ulu-Muhammed ve askerlerinden rahatsz olmu ve onlardan ehri terk etmelerini istemitir. Ulu-Muhammed, bunun zerine Aa dil blgesine yneldi ve burada eski Kazan ehrini ele geirerek Kazan Hanlnn temellerini att. 1445 ylnda Ulu-Muhammedin olu Mahmutek (Mahmud) babasn ldrm ve kendisini Kazanda han ilan etmitir. Onun uzun sren hkimiyeti dneminde (1445-1461) Kazan Hanl, devletleme srecini tamamlam, blge asayi ve emniyete kavumutur. Bundan dolay hanln bakenti Kazan, bir ticaret merkezi hline gelerek Bulgar ve Sarayn yerini alm, dil, Azak ve Krmdan buraya ok sayda ahali gelmitir. Kazan Hanlnn devletleme sreci, Mahmutek Han zama-
113
nnda tamamlandndan dolay, baz tarihiler Kazan Hanlnn kurucusu olarak Ulu-Muhammedi deil de olunu gstermektedirler. Ne yazk ki Kazan Hanlnn tarihi, taht kavgalar ve i sorunlarla doludur. Hanln devam mddeti olan 115 yl iinde 15 han hkm srm, bunlarn bazlar ikier-er kez tahta kmlardr. Btn bunlar hi phesiz lkeyi istikrarsz ve dmanlarna kar zayf hle getirmitir. Kazan Hanlnn ansszl, Altn Ordann paralanmasyla glenmeye balayan Rus knezliklerinin Moskova etrafnda birlemeleri ve Kazan Hanl da dhil olmak zere komularna kar yaylmaclk politikas izlemeye balamalardr. Nitekim Kazan Hanlnn tarihi, Ruslarla yaplan savalarla gemitir. ki lke arasnda toplam 14 sava vuku bulmutur. 1469da III. van bakanlndaki Ruslar ilk kez Kazan kuatmlardr. Bu kuatma bir sonu vermese de Ruslar, artk saldrya gemilerdi. Moskova Knezlii bir taraftan topraklarn geniletirken, dier taraftan da Altn Ordaya (Byk Ordaya) olan balln azaltyordu. 1462 ylnda Byk Orda hanlarnn Rus paralarndan ad kartlrken, 1472 ylnda da III. van Byk Ordaya vergi demeyi kesmitir. 1472 ve 1480 yllarnda Byk Orday malup eden Ruslar 1502de Byk Ordaya son vermilerdir. XVI. yzyldan itibaren Kazan Hanlndaki iktidar mcadelesi zellikle Ruslarn bu mcadeleye dhil olmalar dolaysyla artmtr. Ruslarn yan sra Krmllarla Nogaylar da bazen kendi istekleriyle bazen de Kazanllarn daveti zerine bu mcadeleye dhil olmu ve bylece Kazan Hanlndaki taht sorunu, uluslararas boyut kazanmtr. Aslnda bu mcadele, Altn Orda miras ve blge hkimiyeti iin verilen bir mcadeleydi. Tatar hanlklar arasnda bir birliin olmamas, snrlarn geniletme konusunda kararl olan Ruslarn iine yaryordu. Sonu olarak, 1552 ylnda Kazan, Ruslar tarafndan ele geirilmitir. Kazan halk kltan geirilmi, kadn ve ocuklar esir edilmi, cami ve medreseler yklmtr. Saraydaki btn mallara el konulurken, sarayn yanna bugn KafedralnySIRA SZDEolarak biliKilisesi nen bir kilise ina edilmitir. Bylece Altn Orda corafyasnda ilk kurulan Kazan Hanl bamszln da ilk kaybeden Tatar hanl olmutur. DNELM Kazan Hanlnn dmesi Rusya ve Trk dnyas asndan nemli sonular ortaya karmtr. Hanln Ruslarn eline gemesiyle Orta dil sahasnda VI. yzS O R U yldan beri devam eden Trk hkimiyeti sona ermi oldu. Ruslarn Hazar Denizi ve Aa Ural blgesine doru yaylmasnn nndeki en byk engel ortadan kalkm oldu. Bylece, ksa bir zaman iinde Rusya snrlarn Hazar kylarna ve KafD KKAT kaslara kadar uzatt. Ural blgesini de ele geiren Rusya, Sibirya ve Trkistan istikametine doru yaylma imkn buldu. Bundan sonra, Astrahan Hanlnn da SIRA SZDE dmesiyle Rusya ve Osmanl devletleri snrda oldular. Ayrca, Kazann alnmasyla yabanc bir unsur Rus devleti bnyesine girdi; Rusya sadece Ruslardan oluan bir devlet olmaktan kp yeni tebaalar edindi ve bylelikle imparatorluk olma AMALARIMIZ yoluna girdi. Kazann d ve Rusyann Trk illerinde yaylmas hakknda Akdes T AKuratn Rusya K N. P Tarihi (Ankara, 1987) kitabnda ilgili blme bakabilirsiniz (s. 143-174). Kazan Hanlnn coraf konumunun msait olmasna ramen hanlnSZDENmrl olTSIRA V uzun ELE ZYO mamasnn nedeni neydi?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TSIRAVSZDEN ELE ZYO
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
114
Resim 6.1 Eski Kazann Grn. Ressam: T. Hacahmetov. Kaynak: R. Fahretdinov, Tatar Tarihi, Kazan, 1999.
Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisad Hayat

Kazan Hanl da aynen dil Bulgar ve Altn Orda devletleri gibi, fark din ve rktan birok kavmin bir arada yaad bir lke idi. lkenin btn alanlarnda Bulgar, Kpak ve dier Trk boylarnn karmndan meydana gelen ve daha sonra Tatar olarak adlandrlacak Kazan Trkleri hkim konumdayd. Tatarlardan baka hanlkta Bakurtlar, uvalar, eremisler (Mari), Arlar (Udmurtlar), Mordvalar gibi topluluklar yayordu. Kazan Hanlnn resm dini slamiyet olmakla birlikte Kazan hanlar da aynen Altn Orda hanlar gibi btn dinlere msamahal davranmlardr. Gerek Tatarlar, gerekse de dier halklarn byk ounluu, kylerde yayor ve ziraat ve hayvanclkla urayordu. uvalar ve Mordva halk arclkla da urayorlard. Balklk ve avclk da ok gelimiti. Gayrimslim halklardan vergi olarak eitli hayvanlarn krkleri toplanyordu. Bundan dolay Kazan panayrlarnda Kazanl tccarlar en ok bal ile krk ticareti yapyorlard. Kazan Hanlnn idari ve asker yaps ise Altn Ordann tekilatna ok benziyordu. Kazan hanlarnn hepsi, Cengiz Hann soyundan gelmitir. Hann hkimiyeti snrsz olmakla birlikte, hanlar nemli meseleleri grmek iin yanlarnda drt nemli zat bulunduruyorlard. Bu nemli zattan kastedilen karaibeyleri idi. irin, Argun, Barn ve Kpak kabilelerinin reisleri olan bu karaibeyler, Altn Ordada daha ok mirza, emir, bey olarak geiyordu. Her ne kadar karailerden oluan divana sadece danmanlk hakk tannsa da han ve karailerin ahsi becerilerine gre onlarn etki ve yetkileri deimitir. Hanlarn kk yata olduklar dnemlerde hkimiyet bilfiil onlarn elindeydi. Asker tekilat ise Altn Orda nizamna gre kurulmutu. Ordunun esas ksmn, atl birlikler oluturuyor ve bunlarn banda da Tatar zadegnlarnn oullarndan oluan olan zmresi bulunuyordu. Olanlar, hanlarn resm vesikalarnda ruhani ve asilzadelerle birlikte zikrediliyor ve bunlara da hizmetleri karlnda arazi veriliyordu. Kazan Hanlnda topran byk iftlikler hlinde iletildii, han ailesinin, beyler, mirza, olanlar ve din adamlarn arasnda paylatrld bilinmektedir. Bu topraklar bunlara hana hizmetlerinden dolay suyurgal olarak verilmitir.
Suyurgal terimi, Moolca suyurgamak mastarndan tremi olup ba, tevik, mkft anlamna gelmektedir. Suyurgal, Ortaada bir askere veya subaya savata hizmeti karlnda verilen ve ona gelir getiren, miras braklabilen toprak, timar anlamnda kullanlmtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
115
S O R U
S O R U
Yukarda ad geen ynetici ve imtiyaz sahibi kimselerin yan sra vergiye tbi olan ahali de mevcuttu. Bu zmreye ehrin tccar, esnaf, iiler ve Akyl iftiler D KK T dahil oluyordu. Devlet idaresinde hibir rol oynamayan bu zmrenin bata vergi deme olmak zere eitli ykmllkleri vard. Tatar kaynaklarnda, kul ve kaSIRA SZDE ra halk olarak tasvir edilen toplumun bu tabakas, hukuki adan bamsz olmasna ramen, uygulamada derebeylere bal fakir kimselerdi. Kaynaklarda geen vergi isimlerinden anlaldna gre, Kazan Hanlndaki vergi sistemi de Altn AMALARIMIZ Ordadaki sisteminin devam niteliindeydi. Kazan Hanlnn tarih nemini anlamak iin M. Hudyakov tarafndanA yazlan Kazan K T P Hanl Tarihi (Ankara, 2009) adl kitaba bakabilirsiniz.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim L E V Z Y O N T E 6.2 Kazan yaknndaki eski Bulgar ehri harabelerinin 1839daki N T E R N E T durumunu gsteren gravr. Kaynak: N. Gizatullin (ed.), ehri Bolgar, Kazan, 1997.
NTERNET
ASTRAHAN HANLII (1466-1556)

Astrahan Hanl adn XIII. yzylda Volga Nehrinin Hazar Denizine dkld yerde kurulan Astrahan ehrinden almaktadr. ehrin kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, ad bn Battutann seyahatnamesinde getiinden dolay XIII. yzyln ilk yarsnda ehrin mevcut olduu anlalmaktadr. Astrahann Trke ad Hac Tarhan eklindedir. Arap gezgini bn Battuta bu ismi yle aklamaktadr: Tarhan onlarn kulland manada vergiden muaf olan yer demektir. ehrin adn almasndan nce bir Trk hac bu civarda yerleti, sonra sultan bu yerleri vergiden muaf kld. Altn Orda zamannda Astrahan, devletin nemli ticaret merkezlerinden biri iken, Altn Ordann paralanmas ve Astrahan Hanlnn kurulmasyla yeni hanln bakenti olmutur. Kaynak eksikliinden dolay Astrahan Hanlnn kurulu sreci bir takm tartmalara yol asa da tarihilerin byk bir ksm, hanln kurulu tarihi olarak 1466y, kurucusu olarak da Altn Orda Han Kk Muhammedin torunu Kasm (1466-1490) kabul etmektedirler. Corafi konumu, doal zenginlikleri, ehrin eskiden beri ticaret merkezi olmas, hanln ksa srede gelimesini salamt. Ancak hanlk, Kazan Hanl gibi bir trl istikrara kavuamamtr. Kasmn kardei Abdlkerim Handan (1490-1514)
116
sonra Astrahan Hanl, d lkelerin mdahalesi ile kar karya kalmtr. Krm Han Mengli Giray, Altn Ordann miraslarn kendi etrafnda birletirmek iin Byk Ordaya son verdikten sonra Astrahan da kendi nfuzu altna almak istemi ve ayn amac gden Nogaylarla mcadeleye balamtr. Ayrca Moskova arlar da Krm hanlarnn amalarndan haberdar olduklar iin Astrahanda Krmllarn gcnn artmasn istemiyor ve kendileri Astrahanla diplomatik ve ticari mnasebetler gelitirmeye alyorlard. Bylece Astrahan Hanl taraftan adeta ablukaya alnm ve bu ablukaya da hanlk ancak yarm asr dayanabilmitir. Kazan Hanlna son verdikten sonra IV. van, 1556da Astrahan da ele geirmitir.
KASIM HANLII (1455-1681)

Kasm Hanl, Kazan Han Ulu-Muhammedin II. Vasiliyi malup etmesiyle sonulanan sava (7 Temmuz 1445) neticesinde kurulmutur. II. Vasiliy bu savata esir dm ve serbest braklmas karlnda Ulu-Muhammed bir takm artlar ne srmt. Bu artlardan biri de Moskova Knezlii snrlar ierisinde bir hanln kurulmas idi. Ulu-Muhammed bylece bir taraftan bu hanla kendi oullarndan birini oturtarak Moskovay kontrol altnda tutmak istemi, dier taraftan da Kasm Hanlna tampon blge rol ykleyerek Kazan Hanlnn gvenliini salamaya almtr. Savatan hemen sonra Ryazan blgesinin kuzey-dousunda yer alan Meerskiy Gorodok ehri, yeni bir hanln kurulmas iin Ulu-Muhammedin idaresine verilmitir. Ulu-Muhammed buraya kendi olu Kasm atadndan dolay, bu ehir ve hanlk Kasm olarak adlandrlmtr. Ne yazk ki, batan beri bu hanlk, kurulu amacna hizmet etmedii gibi, Kazan Hanlnn dman hline gelmi ve Rus arlarnn elinde dier Tatar hanlklarnn iilerine karmalar iin bir ara olmutur. Nitekim Ulu-Muhammedin lmnden hemen sonra Kazanda balayan taht kavgasna Rus ar da karm ve Kasm Han Kazan tahtnda grmek istemitir. Ancak Kasm Han, Ruslarn desteine ramen Kazan tahtna kamad gibi, Rus arna bal hle gelmitir. Kasmdan sonra tahta kan hanlar Rus arnn Byk Orda ile Kazan Hanl zerine yapt seferlere Ruslarn tarafnda katlm ve kendi dinda ve soydalarna kar savamlardr. Kasm hanlarnn en mehuru, hi phesiz Sayn Bulat Han (1567-1573) idi. Sayn Bulat Han 1573te Hristiyanl kabul etmi ve Semn Bekbulatovi adn almtr. 1574 ylnda ise IV. van, onun adna tahttan feragat etmi ve Semn iki sene Rus tahtnda kalmtr. sve ile yapt Livon savalarnda (1558-1583) zor duruma den IV. van, lke iindeki boyar ve yerel knezlerin muhalefetini ancak Rus tahtna Cengiz soyundan biri getii takdirde bastrabileceini dnyordu. IV. van, bu amacna ulamak iin de Semn Bekbulatoviden daha uygun aday bulamazd. Semn, Cengiz Hann torunu Ordann soyundan geliyordu ve Altn Ordann son han Ahmetin en byk torunuydu. Semnun konumu (Kasm Han) da IV. vann plann hayata geirmek iin son derece uygundu. Bylece, IV. van hem Cengiz soyundan gelen hem de ayn zamanda han olan Semnu Rus tahtna kartarak, Rusyann merkezileme ve arn otoritesini artrmaya ynelik politikasn temellendirmeye almtr. Sayn Bulat Handan sonra Kasm tahtnda Kazak ve Sibirya slalelerinin temsilcileri bulunmutur. Sibirya slalesi temsilcilerinin de tahta karlmas ise Ruslarn Sibiryadaki yaylma siyasetleriyle balantlyd. Ruslarn glenmesi ve Tatar hanlklarn tek tek ele geirmeleriyle birlikte Kasm Hanlnn Ruslar asndan nemi azalm ve Ruslar 1681 ylnda hanla son vermilerdir. Kasm ehri 1778de
117
Ryazan vilayeti snrlar ierisine alnmtr; gnmzde de ayn ilin ierisinde Kasimov adyla varln srdrmektedir. Kasm Hanlnn nemli zelliklerinden biri, kendi slalesine sahip olmamas ve Kazan, Krm, Astrahan, Kazak ve Sibirya hanlarnn ve onlarn evlatlarnn bu hanlkta hkm srmeleridir. Ancak Kasm Hanlnn tahtnda kim bulunursa bulunsun hanlk, Moskovann kuklas olmaktan kurtulamamtr. Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk hizmeti ise hi phesiz Moskovaya yakn bir corafyada Trk nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr. Tekilat ve idare bakmndan dier Tatar hanlklaryla ayn yapya sahip olan Kasm Hanl nfusunun ounluunu Trkler oluturmutur. Bunlar daha sonra Kasm Tatarlar olarak anlacaktr. Kasm Tatarlarnn oluumunda Altn Orda Trklerinin yan sra Fin-Ugor halklar da yer ald. Konuma dilleri ise Kazan Tatarcasndan biraz ayrlmaktadr. Mier Tatarlarnn kkleri de bu hanla dayanmaktadr. Kasm Hanlnn Trk ve slam tarihi asndan nemi nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D ELM Altn Orda Devletinin paralanmasndan sonra kurulan bir baka Nhanlk da Sibir Hanl idi. Bugnk Moolistann kuzeyinden Sibiryaya kadar uzanan bir blgeyi iine alan hanlk, Altn Ordann paralanmas srecinde eybanler (ibanler), S O R U Ak Orda ve Altn Orda dneminde Sibiryada kendisine yurt verilen Taybugann neslinden gelenler arasnda verilen mcadele neticesinde kurulmutur. Bu mcaDKKAT deleden eyban soyundan gelen bak galip km (1468) ve blgenin en byk ehirlerinden Tmene hkim olarak yeni bir devletin temellerini atmtr. Bu hanlk balangta Tmen Hanl olarak adlandrlmtr. Ancak SIRA SZDE 1495te Taybug soyundan gelen Mehmet, bak Han ldrm ve bakenti de Sibir ehrine tamtr. Bundan dolay hanln ad Sibir Hanl olarak deitirilmitir. Daha 1555 ylnAMALARIMIZ da (Yadigr Han zamannda) hanlk, Rus ilerleyiine kar koyamam ve ar vnn hkimiyetini tanmak zorunda kalmtr. Bunun zerine bak Hann torunu Km, Yadigr Han bozguna uratarak hkimiyeti ele geirmitir A(1563). Ancak K T P Ruslar yaylmaclk siyasetini devam ettirme konusunda kararlydlar ve XVII. yzyln banda bu sreci tamamlamlardr. Sibir Hanlnn Rusyaya ilhaknda Stroganov ailesi nemli rol oynamtr. Trk kkenli olan Stroganovlar,Z XVI. yzylda TELEV YON Perm blgesinde byk topraklara sahiplerdi. Stroganovlar, Bat Sibiryadan krk elde etmek amacyla 1581de idarelerinde bulunan Kazak birliini keif amacyla blgeye gndermilerdir. Ateli silahlara da sahip olan Ermak bakanlndaki bu NTERNET Kazak birlii, iki yl ierisinde buradaki Tatar Hanln ele geirmitir. Ermak, ele geirdii topraklar tek bana elinde tutamayacandan dolay ar IV. vann yanna elilik heyeti gndererek ardan bu topraklar kendi himayesi altna almasn istemitir. ar IV. van, bu teklifi memnuniyetle kabul etmitir. Sibiryann tamamen zapt ise 1593-1604 ylarnda tamamlanmtr.
SBR HANLII (1468-1607)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
zet
A M A
Altn Orda Devletinin kurulu ve gelime srecini aklamak. Batu Hann kinci Kpak Seferi (1229-1242) sonucunda Det-i Kpak, Hrezm, Kuzey Kafkaslar, Krm ve dil Bulgar Devletinin topraklarnda Altn Orda Devleti kurulmutur. Blgedeki esas kitleyi Kpaklar ve dier Trk boylar oluturduundan, buraya gelen Moollar ok ksa sre ierisinde asimile olmulardr. Berke Han dneminde slamiyetin kabul ve zbek Han zamannda btn lkeye yaylmas ile Altn Orda, Trk ve slam devleti hline gelmitir. Rus knezliklerini 240 yl boyunca hkimiyetleri altnda tutan Altn Orda hanlar, Bizans zerine baarl seferler dzenlemi, lhanllarla uzun yllar devam eden mcadeleyi kazanm ve Msr Memlkleriyle dosta mnasebetler gelitirmilerdir. Altn Ordann ehircilik, ticaret, ilim ve kltr alanlarndaki gelimelerini aklamak. Geni bir corafyaya yaylan Altn Orda Devletinde ok sayda ehir ina edilmitir. Devletin merkezi olan Saray ehri, byk ticaret yolu stnde bulunduundan dolay ok ksa zaman ierisinde gelimi ve blgenin en nemli siyasi ve ticari merkezi hline gelmitir. Altn Orda hanlar ticarete byk nem vermiler, yollarn ve tccarlarn gvenliini salamak ve bylece ticaretin gelimesini hzlandrmak amacyla ortak adl bir tekilat oluturmulardr. Saray, ayn zamanda ilim merkezi olmutur. Astronomi, tp, corafya ve din alanlarda nemli gelimeler salanmtr. Altn Orda sahasnda (Det-i Kpak, Azerbaycan ve Harezmde) Trk edebiyat da byk bir gelime gstermitir. Kazan Hanlnn (1437-1552) Trk tarihindeki nemini tanmlamak. Kazan Hanl, 1445 ylnda Ulu-Muhammedin olu Mahmutek zamannda devletleme srecini tamamlamtr. Hanln bakenti Kazan, ticari merkez hline gelerek Bulgar ve Sarayn yerini alm, dil, Azak ve Krmdan buraya ok sayda ahali gelmitir. Ancak, taht kavgalar ve i sorunlar devleti ypratm, lkeyi istikrarsz ve dmanlarna kar da zayf hle getirmitir. 1552 ylnda
Kazan, Ruslar tarafndan ele geirilmi ve bylece bamszln kaybeden ilk hanlk olmutur. Astrahan Hanlnn (1466-1556) tarih srecini deerlendirmek. Altn Ordann paralanmas sonunda kurulan hanlklardan Astrahan Hanl, bakenti olan Astrahan ehrinin ticaret merkezi olmas sayesinde ksa srede gelimitir. Ancak hanlk bir trl istikrara kavuamam, Kasmn kardei Abdlkerim Handan (1490-1514) sonra Astrahan Hanl, d lkelerin mdahalesi ile kar karya kalmtr. Krm Han Mengli Giray, Nogaylar ve Moskova arlar hanlk zerinde hkimiyet kurma mcadelesine girimilerdir. taraftan adeta ablukaya alnm olan Astrahan Hanl, bu duruma ancak yarm asr dayanabilmitir. Kazan Hanlna son veren IV. van, 1556da Astrahan da ele geirmitir. Kasm Hanlnn (1455-1681) tarih roln aklamak. Altn Ordann paralanmasyla ortaya kan hanlklardan Kasm Hanl, daha ilk zamanlardan itibaren Kazan Hanlna dman hle gelmi ve Rus arlarnn elinde bir ara olmutur. Sayn Bulat Handan (1567-73) sonra Kasm tahtnda Kazak ve Sibirya slalelerinin temsilcileri bulunmutur. Ruslar 1681 ylnda bu hanla son vermilerdir. Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk hizmeti, Moskovaya yakn bir corafyada Trk nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr. Sibir Hanlnn (1468-1607) blgedeki roln deerlendirmek. Balangta Tmen Hanl olarak adlandrlan hanlk, 1495te Taybug soyundan gelen Mehmedin, bak Han ldrmesi ve bakenti Sibir ehrine tamas sonrasnda Sibir Hanl olarak anlmaya balanmtr. 1555 ylnda (Yadigr Han zamannda) hanlk, Rus ilerleyiine kar koyamam ve ar vnn hkimiyetini tanmak zorunda kalmtr. Bunun zerine bak Hann torunu Km, Yadigr Han bozguna uratarak hkimiyeti ele geirmitir (1563). Sibiryann Ruslar tarafndan tamamen zapt ise 1593-1604 ylarnda tamamlanmtr.
A M A
A M A
A M A
A M A
A M A
119
Kendimizi Snayalm
1. Altn Orda Devleti aadaki hanlardan hangisi zamannda Byk Mool mparatorluundan tamamen bamsz hle gelmitir? a. Batu b. Berke c. Meng Timur d. Tuda Meng e. Tokta 2. Aadakilerden hangisi Kazan Hanl ahalisinden deildir? a. Bakurtlar b. Tatarlar c. uvalar d. Mari ve Udmurtlar e. Yakutlar 3. Altn Orda ve ardl olan hanlklarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Altn Ordada mirza ve emir gibi terimlerle ifade edilen Kazan Hanlndaki karaibeyleri, lkenin siyasi ve asker hayatnda nemli rol oynamlardr. b. Kasm Hanl, btn Rus knezliklerini etrafnda birletiren Moskova Rusyas ile en fazla savaan Tatar Hanl olmutur. c. Trk kkenli Stroganov ailesi, Sibiryann Rusyaya ilhaknda nemli rol oynamtr. d. Altn Orda ve ardl olan hanlklarla ilgili kaynaklarn azl, konuyla ilgili ok sayda soruyu cevapsz brakmaktadr. e. zbek Han zamannda Altn Ordada slamiyet yaylm, lkede imar ileri hz kazanm, ehirlerde cami ve medreseler ina edilmitir. 4. Kulikovskaya savanda (1380) Mamay Mirzann Rus ordusuna malup olmasnn en nemli sonucu aadakilerden hangisidir? a. Altn Orda Devleti toprak kaybna uramtr. b. Rus knezlikleri bamszlklarn kazanmlardr. c. Blgedeki ticaret yollar Ruslarn kontrolne gemitir. d. Ruslar, kendi aralarnda birlik olduklar iin Altn Orday yenebileceklerini anlamlardr. e. Altn Orda paralanmtr. 5. Altn Orda ve ardl hanlklarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. lhanllarla yaplan savalar yznden Altn Orda ve lhanllar arasndaki ticari mnasebetler de tamamen kesilmitir. b. Altn Orda ve ardl hanlklarda ilmi almalar yaplmamtr. c. Altn Orda hanlar ticaretin gelimesine kar kyorlard. Bundan dolay tccarlarn seyahatleri zorlatrlyor, tccarlar ska esir alnyorlard. d. Cuci Hann lmnden sonra Cengiz Han, Det-i Kpak lkesini torunlar Batu ile Orda Han arasnda taksim etmi ve bylece birbirinden tamamen bamsz iki yeni devlet ortaya kmtr. e. Kazan Hanlnda toprak byk iftlikler hlinde iletilmi ve han ailesi, beyler, mirza, olanlar ve din adamlar arasnda suyurgal olarak paylatrlmtr. 6. Aadakilerden hangisi 1574-1576 yllarnda Rus tahtna kan Tatar handr? a. Sayn Bulat Han b. Nur Devlet Giray c. Can Ali d. Ulu Muhammed e. Murtaza 7. Aadakilerden hangisi darugalarn grevlerinden biri deildir? a. Vergilerin toplanmas b. Askeri birliklerin oluturulmas c. Tayin edildikeri blgelerde dzenin salanmas d. Han adna paralarn baslmasnn salanmas e. dari ve sivil grevleri yerine getirmesi 8. Aadaki devlet-bakent elemelerinden hangisi dorudur? a. Altn Orda-Kefe; Kazan Hanl-Kazan; Kasm Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Tmen b. Altn Orda-Saray; Kazan Hanl-Kazan; Kasm Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Sibir c. Altn Orda-Saray; Kazan Hanl-Bulgar; Kasm Hanl-Kefe; Sibir Hanl-Sibir d. Altn Orda-Bulgar; Kazan Hanl-Saray; Kasm Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Tmen e. Altn Orda-Bulgar; Kazan Hanl-Kazan; Kasm Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Sibir
120
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi Krm Hanlnn dier Tatar hanlklarndan daha uzun mrl olmasnda nemli rol oynamtr? a. Krm hanlarnn Lehistan ile ittifak kurup Ruslara kar birlikte hareket etmeleri b. Dier hanlklara gre daha az taht sorunu yaamalar c. Krm Hanlnn Osmanl idaresinde olmas d. Krm Hanlnn Rus topraklarndan daha uzakta olmas e. Krm Hanl topraklarnn Ruslar iin bir nem arz etmemesi 10. Aadakilerden hangisinde Ruslarn Tatar hanlklarn ele geirme sras doru olarak verilmitir? a. Sibir Hanl-Kazan Hanl-Krm Hanl-Astrahan Hanl b. Kazan Hanl-Astrahan Hanl-Sibir HanlKrm Hanl c. Astrahan Hanl-Kazan Hanl-Sibir HanlKrm Hanl d. Kazan Hanl-Krm Hanl-Astrahan HanlSibir Hanl e. Astrahan Hanl-Kazan Hanl-Krm HanlSibir Hanl Bayram bitti, ordu hareket etti, ben de sultanla beraber Hac Tarhan (Astrahan) ehrine gittim... arlar muhteem olan bu ehir dil Nehrinin kenarna kurulmutur. Grdm ehirlerin en gzellerindendir. dil Nehri de dnyann en byk nehirlerindendir. Sultan, souk bastrp nehir donuncaya kadar Hac Tarhanda kalr, nehrin bitiiindeki sular donduunda emreder; ahali binlerce yk saman getirerek donmu rman stne dker. Burada hayvanlar saman yemiyor! nk saman onlara zarar veriyor, Hint diyarnda da byle. Srlerin yiyecei yeil ayrlardr. lke bereketli ve otlanmaya elverilidir. Halk bu donmu nehir ve ona bitiik sularn zerinde konak gider arabayla! K mevsiminin sonunda baz kafileler bu yolu tercih ederse boulurlar, buzlar zld iin. Hac Tarhan ehrine vardmzda Bizans hkmdarnn kz olan Bayelun Hatun hem ocuunu dourmak hem de babasn ziyaret edip dnmek amacyla stanbula seyahat iin sultandan izin istedi; istei kabul edildi. Bunun zerine ben de sultandan rica ettim; stanbulu grmek frsatn bana kazandrsn diye!... Kaynak: bn Battuta Seyahatnamesi, haz. A. S. Aykut, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004, s. 485-486.
121

1. c 2. e Yantnz yanl ise Altn Orda Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisadi Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kasm Hanl (1455-1681) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Altn Orda Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisadi Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kasm Hanl (1455-1681) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Altn Ordada Tekilat ve Uygarlk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise btn konular yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Altn Orda Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise btn konular yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Devletin temelleri, Cuci Han tarafndan atlm olmasndan dolay Dou kaynaklarnda bu devlet Cuci Ulusu olarak geiyordu. Ele geirilen blgedeki nfusun ounu gebe Kpaklar oluturduu iin bu blgeye Det-i Kpak, yani Kpak Bozkr da deniliyordu. Altn Orda tbiri ise ancak Batunun kurmu olduu devletin izinin bile kalmad dnemde kullanlmaya balanmtr. Altn Ordann paralanmasyla devlet, 1502 ylna kadar Byk Orda adyla varln srdrmtr. Sra Sizde 2 ki karde lkenin snrlarnn kurulu aamalarnda kesin belli olmamas, taraflarn coraf, stratejik ve ekonomik nem arz eden Azerbaycan ve Grcistan topraklarn paylaamamalar, Memlk Devletinin Altn Orda hanlarn dmanlar lhanllara kar devaml kkrtmalar gibi nedenler, Altn Orda-lhanl mcadelesinin lhanllarn yklna kadar devam etmesine neden olmutur. Sra Sizde 3 Mool idari geleneinde en nemli ve yaygn memuriyetler arasnda yer alan daruga, fethedilen blgelere tayin edilen sivil ve asker ilerle uramaktayd. Vergilerin toplanmas ve asayiin muhafazasndan darugalar sorumluydu. dari ilere pek karmasalar da darugalar Rus knezlerini kontrol altnda tutmulardr. Nfus saym, ele geirilen blgelerdeki halktan birlik oluturma, posta ilerini dzenleme ve toplanan vergiyi Hana gtrme de darugalarn grevleri arasndayd. Darugalarn emrinde birer asker birlik bulunuyordu. Rus knezleri itaat etmez, vergiyi demez veya Hann emrine uymaz ise, darugalar icra organ olarak birlii ile birlikte ehre girme ve knez ile halk cezalandrma yetkisine sahipti.
3. b 4. d 5. e
6. a 7. d 8. b 9. c 10. b
122
Sra Sizde 4 Ticaret, devletin nemli gelir kaynaklarndan biri olduundan, Altn Orda hanlar ticarete byk nem vermilerdir. Ticaret yollarnn ve tacirlerin gvenliini salamak ve bylece ticaretin gelimesini hzlandrmak amacyla ortak adnda bir tekilat kurulmu, bylece ticaret, devletin kontrol altna alnm ve desteklenmitir. Tacirlere tannan imtiyazlar da ticarete nem verildiinin gstergesidir. Tccarlarn seyahatleri kolaylatrlyor, sava zamannda kervanlara cepheden geme izni veriliyor, esir alnan tccarlar milliyetlerine baklmakszn serbest braklyordu. Sra Sizde 5 Kazan Hanlnn tarihi, taht kavgalar ve i sorunlarla doludur ki, bu husus lkeyi istikrarsz ve dmanlarna kar da zayf hle getirmitir. Bunlarn yan sra Altn Ordann paralanmasyla glenmeye balayan Rus knezliklerinin Moskova etrafnda birlemeleri ve Kazan Hanl da dhil olmak zere komularna kar yaylmaclk politika izlemeye balamalaryla da Ruslara kar birlik olamayan Tatar hanlklarnn sonunu belirlemitir. Sra Sizde 6 Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk hizmeti hi phesiz Moskovaya yakn bir corafyada Trk nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr. Arat, R. R. (1953). Kasm Hanl, slam Ansiklopedisi, VI, s. 380-386. Devlet, N. (1992). Altn Ordu, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, IX, stanbul: a Yaynlar, s. 103-123. Hudyakov, M. (2009). Kazan Hanl Tarihi, ev. . Kamalov, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Kafal, M. (1976). Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Kamalov, . (2005). Avrasya Fatihi Tatarlar, stanbul: Kakns Yaynlar. ______. (2009). Altn Orda ve Rusya: Rusya zerindeki Trk-Tatar Etkisi, stanbul: tken Neriyat. Mercan, . (1989). Mustafadel-Ahbar fi Ahvali Kazan ve Bulgar, Kazan: Tatarstan Kitap Neriyat. Taal, A. (2001). Kasm Hanl, TDV slam Ansiklopedisi, XXIV, s. 543-544. Yakubovskiy, A. Yu. (2000). Altn Ordu ve k, ev. H. Eren, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
7
Amalarmz

ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Timurun ortaya kn ve onun Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran fethetmesi srecini aklayabilecek; Timurlular zamanndaki siyasi gelimeleri aklayabilecek; Timurlular dnemindeki medeniyet ve kltr hayatnn temel niteliklerini belirleyebilecek; Babr dnemini ve Hindistan Timurlu Devletinin kuruluunu tanmlayabilecek; Hindistan Timurlu Devletinin ykselii ve ykl srecini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Timur Toktam Yldrm Bayezid ahruh Ulu Beg Eb Said Hseyin Baykara
indekiler
TMUR (1370-1405) TMURLULAR TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858)
Timur ve Timurlular
Timur ve Timurlular
TMUR (1370-1405)
Cengiz Han lkesini taksim ederken, olu aatayn hissesine Trkistan dmt. Lkin XIV. yzyl balarna gelindiinde aatay Hanl kntye yz tutmu olup, idare Cengiz Han soyundan gelen hanlardan ok kabile reislerinin elinde bulunuyordu. lkede hkimiyet Barlas ve Celyir kabilelerinin elinden kp, pek itibar olmayan, melez ve kark anlamna gelen Karaunas kabilesinin eline gemiti. te bu karklklar ve kabileler arasnda mcadeleler srasnda Timur 8 Nisan 1336 tarihinde, Semerkand dolaylarnda bulunan, Ke (ehr-i Sebz) yaknlarnda Hoca Ilgar kynde domutur. Annesi Tekina Hatun, babas Barlas kabilesi emiri Turagaydr. lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye balanan Timur, blgede kabileler arasndaki atmalara katlm, zaman zaman saf deitirmi, yarar dokunacan umduu kimselerle akrabalk ilikileri kurup, kendine mttefikler salamak suretiyle gcn artrp, 10 yllk mcadeleden sonra Mvernnehre hkim olarak, Semerkandda tahta oturmutur (9 Nisan 1370). Kendisinin aksak veya lenk olarak adlandrlmasna yol aan parmaklar, sa kolu ve sa ayandan yaralanmas da bu zamana rastlamaktadr. 1371-1379 yllar arasnda drt defa Harezm zerine yryen Timur, bu blgeyi tamamen ele geirdi. O, tahta oturduu srada ran, lhanl devletinin dalmasndan sonra paralanm bir durumda bulunuyordu. Horasann dousunda Kertler, batsnda Serbedarllar, Hazar denizinin gneydousunda Toga Timurlular, rann gneyinde Fars ve Kirman blgesinde Muzafferliler, Irak- Arap, Irak- Acem ve Azerbaycan blgelerinde ise Celyirliler hkm sryorlard. Timur, Horasann bu durumunu blgenin ele geirilmesi iin uygun grerek, 1380 ylnda Horasan zerine yryerek Kertler, Toga Timurlular ve Serbedarllarn varlna son verdi. Horasana seferleri srasnda rann durumunu gren Timur, 1386 ylnda bu lkeyi ele geirmeye karar vererek, Semerkanddan hareket etti. Yllk Sefer (1386-1388) diye anlan bu sefer srasnda o, Mzenderan, Luristan ve Grcistan zerinden Azerbaycana gelerek, Karabada kondu. Onun, Kuzey ran ve Azerbaycan ele geirmesi, vaktiyle Cuci ulusu ile lhanllar arasnda olduu gibi, bu blgede mcadelenin yeniden balamasna yol aacakt. Zira Timurun desteiyle Altn Ordada idareyi ele geiren Toktam, imdi Timura kafa tutmaya balamt. Vaktiyle Altn Orda hanlar zamannda olduu gibi, imdi de Toktam, Memlk sultanna Kahireye bir elilik heyeti gndermiti. Timurun randa gittike kuvvetlenmesi ihtimaline kar, Altn Orda han ile Memlk sultan arasnda, vaktiyle lhanllara kar olduu gibi, bir ittifak hazrland anlalmaktadr.
126
SIRA SZDE
Timur ve Toktam Han arasndaki mcadele hangi artlar altnda ortaya kt? SIRA SZDE 1387 yl baharnda Toktamn askerlerinin, Kafkasyadan Derbendi geerek D NELM Samur rmakysna gelmeleri zerine, Timur karlk olarak olu Miranah gndermi, lkin ciddi bir arpma olmadan, Toktamn askerleri geri ekilerek, uzaklamlard. Bunun zerine Toktam, Timurun yokluundan yararlanarak, S O R U douya ynelmiti. rann gneyinde iraz kuatmakla megul olduu bir srada, Toktamn, Sirderya zerine yrmesinden dolay, dnerek 1391 yl banda SeDKKAT merkanddan harekete geen Timur, Yesi ve Sayram zerinden bozkr aarak, taraflar 20 Haziran 1391 tarihinde Kundurca (Kunduzca) mevkiinde karlam ve SIRA stnl ile sona ermiti. Lkin bu yenilgi Toktamn kaderini sava Timurun SZDE belirlememiti. Toktama kar sefer srasnda, daha nce boyun edirilen randaki baz yerel AMALARIMIZ idarecilerin onun yokluundan yararlanarak kendisine yz evirmeleri zerine Timur, 1392 yl Haziran aynda Be Yllk Sefer (1392-1396) diye anlan sefere kt. Horasan, Mzenderan ve Luristan zerinden iraza gelip Muzafferliler slalesine K T A P son verdi (1393). Bylece o, imdi Badad kaplarna dayanm bulunuyordu. Bu srada Anadoluda henz hkimiyetini salamlatramam bir Osmanl devleti, Sivas-KayseriE L E V Z Y O N T dolaylarnda Kad Burhaneddin, Orta Anadoluda Karaman Oullar, Dou Anadoluda Erzincan emirlii ve Kara Koyunlular, Mara dolaylarnda Dulkadrllar, Diyarbekir yresinde Ak Koyunlular hkm sryorlard. Grld zere Anadoluda siyas bir birlik yoktu. nemli tek siyas varlk olan Memlk devleNTERNET ti ise i mcadeleler yznden ypranmaya balamt. Timurun Badad kaplarna gelip dayanmas birok devlette huzursuzluk yaratt. Bu tehlike karsnda Osmanllar, Memlkler, Altn Orda ve Sivasta tedbirler alnrken, Anadolu beyliklerinde sevin havas esmeye balamt. Yaklaan tehlike Byezid, Berkuk, Toktam ve Kad Burhaneddini birbirine yaklatrm, fakat ok gemeden Timur bu ittifak paralamak zere harekete gemi ve Sivasa doru ilerlemeye balamt. Ancak Erzuruma kadar gelen Timurun aniden dnmekte olduu haberi geldi. Toktamn Kafkasya taraflarnda baz faaliyetleri yznden Timur, Toktam zerine ynelmiti. O muhakkak ki, Anadoluya girdiinde ittifak yelerinin kendi zerine yryeceklerini hesap etmi olmaldr. Bu geri dn srasnda Timur nce Grcistanda fetihlerde bulundu. 1394 yl gznde Azerbaycann kuzeyinde ekide bulunurken, Altn Orda kuvvetlerinin irvan yresini yamalad haberini almt. Nihayet taraflar hazrlklarn tamamlayarak 15 Nisan 1395 tarihinde Terek rma kysnda karlatlar. Sava bu sefer de Toktam kaybetmi, fakat ele geirilememiti. Bu yzden onun kuvvet toplayarak, yeniden mcadeleye girimesini nlemek ve ar darbe indirmek dncesiyle Timur z (Dnepr) rma taraflarna giderek, Toktama taraftar olan baz kabileleri yamalayp, onlar Balkanlara doru srdkten sonra, kuzeye Ten (Don) rmana doru yneldi. O, Moskova dolaylarna kadar gelerek, etraf yamalam ve dnte zengin Azak, Hac Tarhan (Astarhan) ve Berke Saray zerine giderek, buralar da yamalanp yaklmlard. Bylelikle o, Altn Ordaya kesin darbeyi indirmeyi dnyordu. Bu savan nemi gerekten byktr. Bylelikle be yl iinde Altn Ordaya iki byk darbe indirilmi, bundan sonra bu devlet sradan bir devlet durumuna dmt. Ayrca bu sava Orta Asya, Gneydou Avrupa, Baltk lkeleri ve Rusya iin nemli bir hadise tekil eder. Bylelikle artk Altn Orda hanlar, Rus knezleri iin bir tehdit ve tehlike olmaktan kmt.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Timurun Azerbaycan ve Anadoluya ynelmesi (1392-96) blgedeki gruplar ve devletleri etkiledi. Bu srada Anadoluda henz siyasi bir birlik olumamt; Karamanoullar, Kad Burhaneddin Devleti, Erzincan Emirlii, Dulkadrl Beylii ve Akkoyunlar orta ve dou Anadoluda varlklarn srdryorlard. Memlk devleti i atmalar yznden epeyce ypranm bulunuyordu. Timurun Badada kadar gelmesi zerine Osmanllar, Altn Orda Devleti ve Memlkler ve Kad Burhaneddin Devleti hazrlk yapmaya ve tedbirler almaya baladlar. Baz beylikler ise Timurun geliiyle yeni mitlere kapldlar.
7. nite - Timur ve Timurlular
127
Be Yllk Seferden dnte Timur, in tarafna bir sefer yapmay dnyordu. Buna ramen birdenbire fikrini deitirip Hindistan zerine yrmeye karar verdi. Bu seferi ileride yapmay tasarlad seferlerine maddi kaynak salamak amacyla yapm olmas kuvvetle muhtemeldir. Kfirler ve putperestler ile cihat ad altnda 1398 yl baharnda Semerkanddan hareket ederek, Pencab ve Sind yrelerinde hkm sren Tuluk hkmdar II. Mahmud, Delhi dolaylarnda yenilgiye uratlm, ehre giren Timur, yama ve katliamda bulunduktan sonra, bol ganimet ve fillerle Hindistandan ayrlarak Semerkanda dnmtr (Nisan 1399). Daha nce Be Yllk Sefer srasnda Sivasa doru ilerlerken, dnp Toktam zerine yryen Timur, yeniden Orta Douya dnmek niyetiyle gitmiti. Zira Toktama kar glip geldikten sonra, irvandan Byezide gnderdii mektubunda niyetlerini aka ortaya koyuyor, Berkuk ile Kad Burhaneddine haddini bildireceini sylyor, Byezidi de tehdit ediyordu. Ancak onun Altn Orda seferinden dnte Hint seferine kmas, ittifak yeleri arasndaki balar da gevetmiti. Esasen Kad Burhaneddinin 1398 yl yaznda Ak Koyunlu Kara Ylk Osman Beg tarafndan ldrlmesi, blgede salanm olan ibirliinin de sonu olmu ve Timuru olduka sevindirmiti. Kad Burhaneddinin ldrlmesi zerine Byezid, douya doru yaylma engelinin ortadan kalktn grerek harekete gemi, hatta hareketini Memlklara ait topraklar zerine de yneltmiti. Bir sre nce Karaman Oullarndan Konya, Larende ve Aksaray alan Byezid, Kad Burhaneddinin ardndan Amasya ve Sivas kendi topraklarna katmt. 1399 ylnda Berkuk da lnce, bundan yararlanan Osmanl sultan Malatya, Darende ve Divriiyi igal etmiti. Bylece o Anadolunun siyas birlii yolunda byk admlar atm, fakat Timura kar yalnz kalmt. Hint seferinden dnen Timur, bir sre sonra yeniden batya yneldi. Zira daha nce irvandan Byezide gnderdii mektubunda, tekrar geleceini yazyordu. Kad Burhaneddin ile Berkukun lm olmalar, Memlk devleti iindeki mcadeleler ile Byezidin g kullanarak gerekletirdii toprak kazanlarnn yaratt honutsuzluk, Timurun pek byk bir glk ile karlamayacan gsteriyordu. Btn bu artlar deerlendiren Timur, 1399 yl gznde, Yedi Yllk Sefer (1399-1404) diye adlandrlan batya doru son seferine kt. K Karabada geirmi, baharda ise Bingle gelmiti. Artk Anadolu ve Suriyeyi istila iin geride hibir tehlike yoktu. Onun Azerbaycana gelmesi zerine yurtlarn terk eden Kara Koyunlu Yusuf Beg ile Celyirli Sultan Ahmed, Timurun Sivasa gelmekte olduunu iittiklerinden, Memlklara snmaya karar vermiler, fakat bu mmkn olmaynca Timurun Sivas ele geirmesinden sonra gneye doru yrdn grerek, Byezide snmlard. Byezid ile Timurun aralarnda gidip-gelen eli ve mektuplar vastasyla anlamalar mmkn olmad gibi, Byezidin Timurun himayesindeki Mutahhartenin merkezi Erzincan zerine yrmesi, Timura Anadolu zerine tasarlad istila seferi iin meru bir sebep hazrlamt. Lkin Timur, Sivas ele geirdikten sonra gneye Memlklar zerine ynelmiti. Suriyeye gelerek, Halep, Hama, Humus ve Dmak gibi ehirleri ele geiren Timur, Memlklere ar bir darbe indirmi, ardndan tekrar Tebrize dnmt. O daha Suriye seferi srasnda tehdit dolu mektubunda baarlarn saydktan sonra Byezidin kendisine itaat etmesini istemi, buna karlk Byezid de kendi soyu ve zaferlerini sayarak savaa hazr olduunu bildirmiti. Timur bu cevaba kar arada dostluk salanmas gerektiini ve bu dostluun kfirlere kar slamn gcn artracan sylemi, lkin Byezidin oullarndan birini rehin olarak gndermesi ve gnderecei hilat giymesini de istemiti
128
Ankara Sava ncesindeki bir takm gelimeler, Byezid ile Timuru kar karya getirdi. lk gerginlik, Timurun Azerbaycana geldiinde Kara Koyunlu Yusuf Beg ile Celayirli Sultan Ahmedin yurtlarn terk ederek Byezide snmalaryla balad. Timur ve Byezid arasnda gidip gelen eliler araclyla anlama mmkn olmad gibi, yazma tarz da aradaki gerginlii arttrd. Byezidin Timur himayesindeki Erzincan zerine yrmesi, Timurun Anadoluya tasarlad sefer iin mer bir sebep yaratmt. Timur, gnderdii eliler vastasyla Byezidin kendisine itat etmesini, Anadolu beglerinden alnan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yusufun kendisine teslim edilmesini istiyordu. slam dnyasnda hakl bir hret kazanan Byezid doal olarak bu teklifleri reddetti ve bylece sava kanlmaz hle geldi.
ki, bu aka Byezidin tbilii kabul etmesini istemek demekti. Esasen Timur artk savaa karar vermi bulunuyordu. Bu bakmdan Byezide kabul imknsz tekliflerde bulunarak, ehzadelerin birinin yanna gnderilmesi, tbilik almeti olarak kendisine gnderilecek olan kemer ve klah kabul etmesini, Anadolu beglerinden alnan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yusufun kendisine teslimini istemiti. Tabi ki bunlar reddedilmiti. Esasen bu teklifler kabul edilse bile, bunlar bakalarnn takip edecei akt. O bylelikle Byezidi sulayp savan sorumluluunu ona yklemek istiyordu. Daha ihtiyatl davranlmasn tavsiye eden vezir Ali Paaya, Byezid: erefimiz ve kar koyacak gcmz vardr. Tbi olup, istikllsiz yaayamayz diyerek, srdrmekte olduu Bizans kuatmasn da kaldrmtr. 1396 ylnda Niboluda Hal ordularn perian eden Byezid, slam dnyasnda kazand hret ve gururuna malup olmutu. Nihayet Timur 1402 yl Mart aynda Azerbaycandan Anadoluya doru harekete geerek, Kemah, Sivas, Kayseri, Krehir zerinden gelip Ankaray kuatt. Bu srada Byezid de Ankaraya yaklam bulunuyordu. Ankara Savanda (28 Temmuz 1402) Osmanl ordusu yenilerek dald. Bu karklk ierisinde devlet ileri gelenlerinden her biri bir ehzadeyi yanna alarak kam, Byezid ise tutsak dmt. Bylelikle onun byk devlet olma hayal ve gayretleri son bulmutu. Bizans elli yl kadar daha varln srdrme imkn elde etmi, Rumelinde fetihler durmu, ehzadeler arasndaki hkimiyet mcadeleleri ve Timur tarafndan Anadolu begliklerinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii bozulmu, bir Fetret devri yaanmas gerekmiti. Ankara Sava Osmanllar asndan ne gibi sonulara yol amtr? SIRA SZDE Ankara Savandan sonra bata Bursa olmak zere Anadolunun eitli yerleriD ne asker sevk N E L M edilirken, Timur ise Ktahya, Denizli, Aydn, Ayasuluk (Seluk), Tire zerinden zmire geldi. XIV. yzyl ortalarnda Trklerin elinden km buluS O R U nan zmir ve evresindeki baz kaleler yeniden alnarak, ehir Aydnoullarna brakld. Bizans imparatoru Manuel, Byezidin dt duruma olduka sevinmi, eli ve armaanlar gnderip Timura balln bildirmiti. Bir sre sonra Timur da DKKAT zmirden ayrlm, Denizliden Akehire doru yneldii srada, Byezidin Akehirde ld haberini almt (Mart 1403). Bir yl kadar Anadoluda kalp, AnadoSIRA SZDE lu begliklerini canlandran Timur, Ankara Savanda kendi saflarna geen, lhanllar zamannda Anadoluya gelmi bulunan Mool asll Kara Tatarlarn byk bir ksmn daAMALARIMIZ alarak Semerkanda dnmtr (Temmuz 1404).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 7.1 Emir Timur tarafndan yaptrlanKHoca A P T Ahmed Yesevi trbesinin giriinde yer alan iki ton arlndaki A Kazan (Trkistan ehri, 1397). Bronzdan dkm N T E L E V Z Y Otekniiyle yaplan kazann L E V Z Y O N TE evresi kufi yazlarla sslenmitir. Vaktiyle trbede yemek datmnda kullanlan bu kazana, dualar edilmekte ve adaklar sunulmaktadr. Kazan, N1934teTStalinin emriyle Leningraddaki E T TERNE NTERN Hermitage Mzesine gtrlm, 1989da Kazaklarn giriimiyle yeniden getirilip trbedeki yerine konulmutur.
K T A P
129
Daha Hint seferinden nce in zerine yrmeyi dnen Timur, nihayet mriklere ar bir darbe indirmek niyetiyle sefere kmaya karar verdi. Bu maksatla Semerkanddan ayrlp (Kasm 1404), Sirderya rman buzlar zerinden geip Otrara gelmi, fakat burada hastalanarak, 69 yanda lmtr (18 ubat 1405). Geriye 2 olu Miranah ve ahruh kalm olmakla birlikte, o torunu Pir Muhammedi veliahd tayin etmi, lkin vasiyetine ramen kimse onun hkmdarln tanmamtr. Moskovadan Delhiye, zmirden ine kadar uzanan seferlerine ramen, lmnde varislerine brakt lke o kadar geni olmayp, lm oul ve torunlar arasnda iddetli taht mcadelelerine yol am ve nihayet kk olu ahruh hkimiyeti ele geirmitir. Timurun seferleri ehir hayatnn yaygn olduu slam dnyas ile bozkr kltrnn hkm srd blgelerde gerekletirilmi olup, o genellikle bozkrlara deil, yerleik kltrn hkim olduu zengin ve medeni lkeleri ele geirmeyi gaye edinmitir. Dolaysyla Kazak bozkrlar, Det-i Kpak ve doudaki Mool lkelerine hkim olmaktansa, Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran gibi blge ve lkeler fethetmeyi tercih etmitir. Onun hayat bize seferler ve zaferlerden ibaretmi gibi grnse, dehas sadece asker alanda imi gibi zannedilse de, imarc yannn, idarecilik ve askerlik yanndan hi de aa kalmad grlr. O sadece bir asker deil, ayn zamanda devlet adam idi. Tek baarszl, haleflerine bu olaanst kabiliyet ve dehasn aktaramam olmasdr. Hayat boyunca byk zaferler kazanm, fakat lmnden sonra yaamayan bir sistem brakmt. Sistemin bozulup, devam etmemesi hususu anlalmayacak bir ey deildir. ahs sadakat ve ballklara dayanan iktidarlarn salam bir ekilde devam edemedikleri daima grlmektedir.
TMURLULAR ahruh (1405-1447)

Timurun lm srasnda yanndaki begler balangta sefere devam etmeye karar vermiler, lkin az sonra bundan vazgeerek, Semerkanda dnme karar almlardr. Ancak bu begler bir gn nce vasiyetin tutulaca ve Pir Muhammedin tahta oturtulacana dair Timura sz verdikleri halde, bundan vazgeerek ahruha meyletmeye balamlard. Timurun lmnn ardndan beglerden bazlar orduda bulunan torunu Halil Sultan hkmdar iln etmi ve o, bakent Semerkanda girmi ise de hkimiyeti pek uzun srmedi. 1409 ylnda ahruh, Semerkand ele geirince, Timurun miras iin giriilen mcadele de ksmen sona ermi oldu. 1420 ylna kadar ahruh lkenin byk bir ksmnda hkimiyetini pekitirmekle birlikte, batda henz ciddi hibir faaliyette bulunmamt. Timurun lm zerine yeniden siyas sahnede grnen Kara Koyunlu Yusuf Beg, Timurun olu Miranah ve torunu Ebubekiri st ste iki kere yenmek (1406 ve 1408) ve eski arkada Celyirli Sultan Ahmedi ortadan kaldrmak suretiyle (1410) Azerbaycanda hkimiyeti ele geirince Timurlularn tehlikeli bir komusu olmutu. stelik Ankara Savandan sonra dalan Osmanl devleti yeniden toparlanm, vaktiyle Timurun yksek hkimiyetini kabul etmi olan elebi Mehmedin faaliyetleri de Heratta endie konusu olmaya balamt. Anadoluda birliin yeniden kurulmasn ho karlamayan ahruh, 1416da gnderdii mektubunda, Osmanl sultann, kardelerini ortadan kaldrdndan dolay knamakta idi. Ayrca Osmanllarn, vaktiyle Timurun canlandrd Anadolu begliklerine kar olan tutumlar da ho karlanmyordu. Vaktiyle Timura olduu gibi imdi de ahruha Anadoluya gelmesi iin da-
130
vet mektuplar gnderiliyordu. Osmanl hkmdarlar ikinci bir Timur tehlikesi ile kar karya gelmek istemiyor ve gaz ile uramay tercih ediyorlard. Zaman zaman ahruhun, babasnn fethettii yerleri yeniden istil ile Boazlar zerinden Balkanlara ve Krmdan tekrar Azerbaycana dnmek niyetinde olduu syleniyordu. Hem slm dnyasnda gcn gstermek, hem de kendisine bir trl ba emek istemeyen Kara Koyunlulara darbe indirmek zere ahruh 1420, 1429 ve 1434 yllarnda Azerbaycan ve Dou Anadoluya gelmi ise de Kara Koyunlu Trkmenleri meselesi onun salnda zmlenemeyen bir mesele olarak kald. Bu tehlike zamanla daha da byyerek, Cihanah dneminde Kara Koyunlularn lkenin byk bir ksmn ve bakent Herat igallerine kadar vard.
Harita 7.1 XV. asrda Timurlular lkesinin dalm. Kaynak: R. Grousset, The Empire of the Steppes, New Brunswick, 1970.
1427 ylnda Heratta Cuma namaz knda Huruflerin suikastinden yaral olarak kurtulan, 1434de oullarndan Baysungur, 1437de brahim Sultan ve 1444de Muhammed Cukinin lmlerini grp zlen ahruh, 1446da kendisine kar ayaklanan torunu Sultan Muhammed zerine yrd srada Rey yaknnda ld (12 Mart 1447). Zamannda ordularnn btn savalarda galip gelmesine bakarak onun uzun sren saltanatnn baarl olduu hkm verilebilir. Zira o, babasnn hkim olduu lkeleri byk lde elde tutmay baard gibi, i mcadelelere son vermi, devletin 40 yl daha gl olarak devamn salamt. Her ne kadar bu babasndan kalan hazine ve tecrbeli komutan ve idareciler sayesinde mmkn olmu ise de, onun adam seme konusunda yetenekli bir kimse olduu inkr edilemez. Dindar bir hkmdar olup, tefsir, hadis, fkh ve zellikle tarih kitaplar okurdu. Kendisi ve hanmlar pek ok hayr eseri ina ettirmilerdi. Minyatr ve hat sanatnda Tebrizli Cafer, Gyaseddin Nakka, Halil Musavvir, mimaride Kvameddin, musikide Meragal Abdlkadir, tarih yazclnda Hafz- Ebr ve erefeddin-i Yezd ve says yzleri aan airleriyle Herat ve olu Ulu Begin bakanlnda Kadzde-i Rum, Kaanl Cemid ve Ali Kuunun yrttkleri matematik ve astronomi alanndaki almalarla Semerkand, ahruh devrinde douda adeta bir altn a yaamtr.
131
Ulu Beg (1447-1449)

Timurun lmnden sonra Halil Sultann Semerkand tahtndan uzaklatrlmasnn ardndan (1409), Mvernnehrin idaresi Ulu Bege brakld ve lnceye kadar orada, Semerkandda yaad. Paralar zerinde ve hutbede babas ahruhun ad gemekle birlikte, ada tarih yazarlar onu bir vali olarak deil, bir sultan olarak gryorlard. 1425 tarihli bir kitabede o, daha babasnn salnda En byk sultan, btn hkmdarlarn efendisi ve yeryznde Tanrnn glgesi olarak gsterilmi; 1427 ylnda kendisine ithaf edilen bir eserde ise Sultanlarn en by, en limi, en dili olarak nitelendirilmitir. Ulu Bey bir hkmdar ve ayn zamanda astronomi bilgini olmas ve ona gelinceye kadar bir limin tahta oturduu grlmediinden slam tarihileri tarafndan Aristonun hkmdar rencisi skendere benzetilmitir. Matematik alannda epeyce bilgisi olup, ina ettirmi bulunduu Semerkand medresesindeki derslerde birka gnde bir hazr bulunur ve bu dersleri bilimsel tartmalar takip ederdi. Bazen ise medresedeki herhangi bir renci ile tartmaya bizzat giriirdi. Zira bilimsel konularn iyice anlalmadan kabul edilmesi ve nezaket gerei olarak anlalm gibi davranlmasndan holanmazd. Matematikteki bilgisi yannda, astronomide de ispatlar yapyor ve dersler veriyordu. Medresedeki bu bilimsel faaliyetten baka, sarayda seminer mahiyetinde bilimsel toplantlar yaplmakta idi. Hangi bilim dal ele alnrsa alnsn, o alann en sekinlerinin toplanm bulunduu Semerkandda bilimsel alma yapmak iin her trl imkn salanm olup, mderrisler byk yetkilere sahip bulunuyor, rencilere burslar veriliyordu. O ve alma arkadalar, almalarnn sonucunu 1437 ylnda Zic-i Ulu Beg adl eserle ortaya koymular ve eser bat dillerine de evrilmitir. Bu eser Ortaa slam dnyasnda astronominin son sz ve ilmin teleskop bulununcaya dek en son derecesidir. Timurun bu torunu, devlet ilerine srt evirerek babasnn salnda veraset konusu ile ilgilenmemi, iki yllk saltanat ise mcadeleler iinde gemi ve olu Abdlltif tarafndan kurulan mahkemenin gyabnda verdii karar zerine ldrlnce (1449), lkede karklklar daha da artm, devlet Herat ve Semerkand merkez olmak zere ikiye ayrlmtr.
Resim 7.2 Ulu Begin doumunu gsteren minyatr. Kaynak: C. Macleod; B. Mayhew, Uzbekistan: The Golden Road to Samarkand, Hong Kong, 1999.
132
Abdlltif (1449-1450)
Abdllatifin idareyi ele geirmesi ile birlikte Semerkand Ulu Beg zamanndakinden olduka farkl bir grnm almt. Abdlltif de babas gibi astronomi ve tarih ile ilgileniyor, din adamlarna ve dervilere saygda kusur etmiyor ve onlarn derslerine devam ediyordu. Onun zaman Ulu Beg devri ile kyaslanacak olursa din adamlar iin iyi, ahali ve asker iin kt bir devir olmutur. O, itaatte en ufak bir kusur ileyeni cezalandrrd. Buna ramen kendisine suikast dzenlendi. Bu teebbsn banda ise efendilerinin cn almay grev bilen Ulu Begin adamlar bulunuyordu. Suikast, hkmdar, konandan sabah namazna giderken meydana geldi (8 Mays 1450). Ktil suikasttan sonra kaarak Trkistan (Yesi) ehrine gelmiti. Fakat aslnda kamasna gerek yoktu. nk Abdlltifin ldrlmesinin ardndan idare Abdlltifin dmanlarnn eline gemiti. Abdlltif, suikast srasnda Trke olarak Allah ok tedi! diyerek atndan dm ve ldrlmt.
Abdullah (1450-1451)
Suikastlar, brahim Sultann olu Mirza Abdullah tahta oturttular. O, hazinedeki paray askerlere datmakla ie balamak zorunda kalmt. Abdlltifin iddete dayanan idaresinden sonra, nisbeten yumuak olan Abdullah ile eyhlislmn rnek aldklar Ulu Beg zaman geri gelmi bulunuyordu. daredeki bu deiiklik, zellikle din adamlarnn yaad Buharada ho karlanmamt. Abdlltifin lm haberi zerine ehrin idarecileri, tutsak bulunan Eb Saidi serbest brakarak, ona biat etmilerdi. Ardndan Eb Said hemen Semerkand zerine yrm, lkin yenilerek kamt. Buna ramen Eb Said bir sre sonra Trkistan (Yesi) ehrini ele geirmeyi baarm, bunun zerine 1451 yl banda Abdullahn gnderdii ordu ehri kuatm ise de Eb Said, zbek elbisesi giydirerek etrafa gnderdii adamlar ile zbek Ebl Hayrn yardm iin gelmekte olduu sylentisi kararak, kuatanlar aldatmay baarmt. Bundan dolay Semerkanddan gelen ordu kuatmay kaldrmak zorunda kald. Fakat bu defa Abdullah bizzat kendisi sefere kt. Bu durumda Eb Said, gerekten zbeklerden yardm istedi. Ebl Hayr bunu frsat bilerek, Eb Said ile birlikte Semerkand zerine yryerek ehrin yaknlarnda kendilerinden daha kalabalk olan Abdullahn ordusunu yenilgiye urattlar (Haziran 1451). yle ki Abdullah dahi ldrlenler arasnda bulunuyordu. Glipler bundan sonra kolayca Semerkand ele geirerek, Eb Saidi tahta oturttular.
Eb Said (1451-1469)
Eb Saidin saltanat ise, Ulu Beginkinin aksine din adamlarnn hkimiyeti devri idi. Daha balangta Abdlltifin ktilleri ldrlm ve bylece Semerkandda Ulu Begin 40 yl sren hogrl hkimiyeti yerine, Eb Saidin Takentten davet ettii Nakibend tarikat eyhi Hoca Ahrrn yine 40 yl srecek olan hkimiyeti balam oluyordu. Trkistanda bunlar olurken, Horasan ve Irak- Acemde Timurlu mirzalar arasndaki ekimelerden yararlanmaya karar veren Kara Koyunlu Cihanah, 1458 ylnda Horasan zerine yryerek Herat ele geirdi. Cihanah artk sdece Mvernnehr hkimi Eb Saidden endie etmekte idi. Murgab suyu kysnda konan Eb Saidin hareketleri Trkmenleri gerekten endielendiriyordu. Bu yzden Cihanah, Eb Said ile bar grmelerine giriti. Bar salanmasna ramen Eb Saidin Herata doru ilerlemesi devam etti. Onun bu cretli hareketinin sebebi Azerbaycandaki olaylar idi. Cihanah, Mak kalesinde hapsettirmi olduu olu
133
Hasan Alinin kaleden kat ve Tebrizi ele geirip, hkmdarln iln ettiini duymu ve bu durumda Horasanda daha fazla kalmann gereksiz olduunu dnerek, Eb Said ile anlap dnmeye karar vermiti. Cihanahn Horasan boaltmas, Irak- Acem, Fars ve Kirmann Kara Koyunlularda kalmas art ile bar yapld. Eb Said 1467-68 yl kn Mervde geirdi. Burada iken Cihanahn Ak Koyunlu Hasan Beg tarafndan ldrld haberinin ulamas zerine, Eb Said rann bat blgelerini ele geirmeye karar verdi. Esasen Cihanahn olu Hasan Ali, babasnn cn almak iin Eb Saidden yardm istiyordu. Eb Said nihayet niyetli olduu bu sefere kmak zere klak yurdundan hareket ile Ak Koyunlu Hasan Begin yayla olan Karabaa doru yrmt. Kendisine Hasan Beg tarafndan birka kere bar teklifinde bulunulmu ise de, o bunu kabul etmeyerek ilerlemi, lkin Hasan Begin ok iyi tand blgelere gelince, Ak Koyunlu hkmdar Timurlu ordusunun ikmal yollarn kesmitir. Bunun zerine g duruma den Timurlu ordusu dalm, Eb Said ise tutsak alnarak ldrlmtr (ubat 1469). Onun lmyle Timurlular Horasann batsnda kalan topraklar Ak Koyunlulara terk etmi oldular.
Hseyin Baykara (1469-1506)

Eb Saidin lm haberinin ulamasnn ardndan Hseyin Baykara ehre girdi. Onun bakenti Herat, tpk Ortaalarn teki medeni merkezleri olan am, Badad, Kahire ve stanbul gibi hem medeniyet, hem de elence merkezi idi. Sultan, hanedan mensuplar, ordusu ve ehir halk kendilerini tamamen elenceye kaptrmlard. Fetih ve sefer dncesi artk kalmam olup, devlet snrlarnn genilemesi, gelirlerin artmas da sz konusu olmuyordu. Hseyin Baykarann balangta ilie eilimi vard. Bu bakmdan 12 mamn adna i hutbesinin okunmasna da izin vermiti. Fakat zamanla, zellikle Ali ir Nevanin tesiri ile tekrar Snnlie dnmtr. Zamannda siyas, idar ve mal glkler hi eksik olmad. En byk sknt ise mal hususlarda idi. Buna are bulmak iin eitli kimseler vezirlik makamna getirildiler. Zaman zaman iki kii ayn anda vezirlik makamna getirildi ise de, iki vezirin i bana gelmesi de beklenenin aksine devlet ilerinde aksaklk ve vezirler arasnda uyumazla yol at. Onu megul eden en nemli i meselelerden biri ise oullarnn ayaklanmalar olmutur. 1500 yl yaznda o, yeniden ayaklanan olu Muhammed Hseyine kar Astarabada yrd. Halbuki bu srada zbekler Semerkand ele geirmeye alyordu. Muhammed iban, Semerkand zapt ederek, burann hkimi Sultan Aliyi ldrtt. Daha sonra, geici bir sre iin burasn gelecein Hindistan Timurlu hkmdar Babre brakmak zorunda kald ve nihayet 1501 ylnda Semerkand kesin olarak ele geirdi. 1501 ylnda Ali ir Nevanin lmnn ardndan Hseyin Baykara ve Herat pek az yaayabildiler. ibanlerin zaferini kolaylatran ve Babrn hatralarnda sz ettii, Hseyin Baykarann lmnden sonra (1506) birbirinden nefret eden oullar Muzaffer Hseyin ile Bedizzamann birlikte, ortak olarak sultan iln edilmeleri gerekten hayret edilecek bir eydi. Mvernnehrde durumunu glendiren Muhammed iban, 1507 ylnda Herat da ele geirdi. Bu medeniyet merkezinde Babrn ifadesine gre dnya grmemi olan kyllk hkm srmeye balamt. Fakat aslnda ahlak anlaylar kntye uram, canlln kaybetmi bir ehir topluluunun bozkrdan gelen ypranmam, diri zbekler karsnda tutunmalar zaten beklenemezdi.
134
XVI. yzyl Timurlular iin felket devri oldu. Gebe zbekler, bu yzyln banda nce Harezm ve Mvernnehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu hkimiyetine son verdiler (1507). Safev hkmdar ah smailin 1510 ylnda Muhammed ibanyi ldrmesinden yararlanan Babrn btn gayretlerine ramen Mvernnehr ve Harezm blgeleri zbek hkimiyetinden kurtarlamayarak, Timurlu sllesi ancak Babrn Hindistanda kurduu devlet sayesinde varln srdrebildi.
SIRA SZDE
Timurlularn kn hazrlayan sebepler nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK

DNELM
mar Faaliyetleri
Timur, Semerkand imara ok nem vermi, ele geirdii lkelerden getirdii usS O R U talara Semerkand civarnda yeni yerleme yerleri kurdurmu, ba ve konaklar ina ettirmiti. Timur ve hanedan mensuplarndan bazlarnn gml olduu Gur-i DKKAT Mir adl trbe Timur tarafndan ina edilmiti. Onun ina ettirdii eserlerin en nemlilerinden biri ise Ahmed-i Yesev hankhdr. Timurdan sonra ahruh zamaSIRA SZDE nnda devlet merkezinin Herat olmas bu ehrin ykselmesini salad. O, Mool istils srasnda tahrip edilmi olan Merv ehrini yeniden ina ettirmiti. Ulu Begin ina ettirdii eserler olarak Buhara medresesi, Semerkand medresesi ve Khek teAMALARIMIZ pesi eteindeki nl rasathane saylabilir. Hseyin Baykara devrinde Herat, kltr ve sanat merkezi olarak zirveye ulat. O, burada medrese, hankh ve darifa ina ettirdii K T Ali Pir Nev de Herat ve evresinde 370 tane hayr eseri ina ettigibi, A rerek, bunlar idare iin bir vakf kurmutu. Bu gibi imar faaliyetlerine hanmlarn ve beglerin de katldklarn biliyoruz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Ticari Faaliyetler
Tahripkrlna ramen Timur, ticaretin devlet iin byk bir gelir kayna olduunun farknda idi. Semerkandda pek ok dokuma atlyesi bulunuyor ve ehir NTERN T baharat ticaretine Emerkezlik ediyordu. Clavijonun ifadesine gre Timur, baehrini dnyann en mkemmel ehri yapmak iin ticareti daima tevik etmiti. Bu dnce iledir ki, 1402 ylnda Fransa kralna gnderdii mektubunda Karlkl olarak tccarlarn gelip-gitmesini, tccarlara glk karlmamasn, zira dnyann tccarlar sayesinde bayndr ve mreffeh bir hal aldn ifade ediyordu. Tccarlar koruma siyaseti ahruh zamannda da devam etti. Zira bununla ilgili ifadelere biz onun ine ve Memlk sultanna gnderdii mektuplarnda da rastlyoruz. Tebriz ve Sultaniyenin ticar nemi, lhanllar zamannda olduu gibi, Timurlular zamannda da devam etti. Sultaniye uluslararas bir pazar durumunda idi. Burada biriken pek ok rn Mslman tccarlardan baka Ceneviz ve Venedikli tccarlar vastasyla Trabzon, Kefe ve Suriye zerinden Avrupaya sevk ediliyordu. Gneydeki Hrmzn de uluslararas ticaretin nemli bir merkezi olduu anlalyor. Gney randaki Yezd ehrinde ise bol miktarda eker kam retildiinden eker imalathaneleri bulunuyordu. lkenin en iyi dokumalar da buradan her yana gnderiliyordu. En canl ticaret merkezlerinden birisi ise Kabil olup, Hint mallarnn pazar ve datm merkezi durumunda idi. Kuzeyde ise ayn rol Sunak ehri oynuyordu. Burada Det-i Kpakn eitli yerlerinden getirilen rnlerin, zellikle deri ve krk gibi rnlerin ticareti byk nem tayordu.
TELEVZYON
NTERNET
Timur ve Timurlular zamannda ticarete de ok nem verildi. Semerkandda pek ok dokuma atlyesi bulunuyor ve ehir baharat ticaretine merkezlik ediyordu. Tebriz ve Sultaniye nemli ticaret merkezleriydi. Gneydeki Hrmz de uluslararas ticaretin nemli bir merkeziydi. Kabil ise, Hint mallarnn pazar ve datm merkezi durumunda idi. Kuzeyde ayn rol Sunak ehri oynuyordu; Det-i Kpakn eitli yerlerinden getirilen rnler, zellikle deri ve krk alnp satlyordu. Devlet merkezi Herat ise devletin gelirlerinin ve servetin biriktii yerdi.
135
Kkenleri Uygurlara uzanan, Moollar devrinde canlandrlan, devlet sermayesine dayal ortaklk kurumu, bu devirde de varln srdrmekte idi. Devlet hazinesinden kredi alan ortaklara byk imknlar salanyor, hatta Tarhanlk verilerek vergilerden muaf tutulup, hi kimsenin onlar rahatsz etmemesi, rvet istememesi ve hayvanlarna dokunmamas buyruluyordu. Hissedarlar arasnda hkmdar ailesi ve ileri gelenlerin bulunduu bu ortaklklarda faizli kredi usul de uygulanm, bu ise eriata aykr grldnden zaman zaman anlamazlklara ve ulemnn muhalefetine yol amtr. Bakent olmasndan dolay Herat, devletin gelirleri ve servetin biriktii yerdi. Eb Said dneminde byk bir ticaret merkezi haline gelen ehirde byk sermaye sahipleri ortaya km, hatta hkmdar zaman zaman onlardan bor alma yoluna gitmitir. Ardndan Hseyin Baykara devrinde Heratta biriken servet, her trl iktisadi faaliyetleri de artrm, eski ar ve pazarlar yeni ilvelerle bytlmt. Herata balanan ticaret yollar zerinde bu devirde yeni yeni ribatlar yaplm olmas bunun en byk delilidir.
Edebiyat
Timur, pek ok hkmdarda mevcut bulunan baarlarnn yazlarak, ahsnn ebedilemesi arzusu tadndan seferleri srasnda gnlk tutturuyor ve tarih yazcln tevik ediyordu. am ve Yezdnin Zafernme leri bu tevik sonucu ortaya km olup, Timurun hayatn renmek iin bavurulmas geren en nemli kaynaklardr. ahruh devrinin en byk tarih yazar phesiz Hafz- Ebrdur. Abdrrezzak- Semerkand, Mirhond ve Handmir son dnem Timurlu tarihini renebilmek iin nemli kaynaklar olup, Farsa yazlmlardr. Bu devirde Farsa iir artk gerilemeye yz tutmu olup, balca temsilcileri olarak irazl Hfz (lm. 1390) ile Cm (lm. 1492) saylabilirler. Zengin ehir merkezlerinde, ran airlerini tanm olan Timurlu mirza ve begleri, kendi dilleri ile de iirler yazlmasn arzu ediyorlard. Bu arzu ve tevik ksa zamanda rnlerini verdi. XV. yzyl aatay edebiyatnn zaman bakmndan ilk nemli simas olan Sekkaknin Divan bize kadar gelmitir. Onun kaside ve gazelleri ilk rnler olmasndan dolay deerli olup, o, bir iirinde Dnya benim gibi bir Trk air, senin gibi (Ulu Beg) bir lim hkmdar ortaya koymadan nce, felek daha uzun yllar dnmeye devam edecektir diyor. Timurun torunu Mirza skender adna yazd Mahzenl-Esrr adl mesnevisi ile tannan Harezmli Haydar, Trk Gy (Trke syleyen) lkab ile hret kazanmt. XV. yzyln ilk yarsnn en gl airi Ltf idi. O, kaside, gazel ve tuyuk gibi nazm eitlerinin hepsini baar ile kullanmt. airleri himaye eden bu mirza ve beglerin kendileri de Trke iir yazyorlard. Bunlar arasnda Seyyid Ahmed, skender, Bedizzaman, ah Garib, Sultan Ahmed ve Eb Bekir mirzalara ait eser veya paralar bizce bilinmektedir. Baz begler adna Uygur alfabesi ile eserler oaltld da grlmektedir. Bahtiyarnme, Miranme, Kutadgu Bilig ve Tezkire-i Evliy gibi eserlerin o devirde Uygur alfabesi ile yazlm rnekleri gnmze kadar gelmilerdir. XV. yzyln ilk yarsnda gelien aatay edebiyat, yzyln ikinci yarsnda da bu gelimesini srdrd. Sultan Hseyin Baykara ile Ali ir Neva bu devirde devletin hem siyas idaresine, hem de kltr hayatna damgasn vurmu olan ahsiyetlerdir. Ali ir Neva, hayatnn sonlarna doru yazd Muhakemetl-Lgateyn adl eserinde, kelime zenginlii ve ifade kabiliyeti bakmndan Trkenin Farsadan ok stn olduunu ilk defa sylemek cesaretini gstermi ve Trk airlerini Trke yazmaya tevik etmitir. Bu bakmdan da o, Trkeyi Farsadan geri kalmayan bir kltr dili haline getirmeye almtr. Bu gayreti sonucunda Neva,
136
Trkenin sadece bir iir dili deil, nazm ve nesrin her eidini ifade gcne sahip, Farsa ile her hususta rekabet edebilecek bir kltr dili olduunu gsterecek eserler meydana getirdi. O, serveti, siyasi gc ve eserleri ile Heratta sanatkrlarn kutbu durumuna ykselmi olup, n Trkistandan Balkanlara kadar btn Trk yurtlarnda yaylmt. Neva dili, yksek bir edebi dil olarak kabul edilmi, eserlerini tanmak edeb kltrn tamamlanmas iin gerekli saylm ve eserleriyle ilgili bir takm szlk ve antolojiler dzenlenmi, eserlerine daha salnda nazireler yazlmtr. O devrin Herat, sadece Horasan ve Trkistann medeni merkezleri ile deil, iraz, Badad, Tebriz, Kahire, Bursa, stanbul ve Kazan gibi ehirlerin edebi evreleri ile de temas halinde idi.
Resim ve Ssleme
Timurlular devri resim sanatnn menei olarak Badad ve Tebrizdeki Celyirli okulu ile iraz okulu gsterilmektedir. Timur buralar ele geirdikten sonra, bu ehirlerdeki sanatkrlarn bir ksmn Semerkanda gtrmtr. Bu sanatkrlara ait mimari eserler ve onlarn duvarlarn ssleyen baz duvar resimlerinin varl kaynaklarda kaydedilir. ada tarih yazar bn Arabah, Timurun baz saraylarnda onun sava meydanlar, ehir kuatmalar, seferleri, zaferleri ve elence meclislerinin tasvir edildii resimlerden sz eder. Ayn yazar Timur devrinin en byk nakka olarak Badadl Abdlhayy saymaktadr. Timurun lmnn ardndan karklk yllar sona erince, bu sanatkrlarn bir ksm Heratta toplanmlard. Buna ramen Badad, Tebriz ve iraz gibi eski merkezler faaliyetlerini tamamen durdurmamlard. Resim sanat irazda Mirza skender zamannda devam ettii gibi, onun lmnden sonra dier Timurlu mirzalar ve Trkmen hanedanlar Kara ve Ak Koyunlular zamannda da faaliyetini srdrd. Kendisi de hattat olan ahruhun olu Baysungur, Herattaki konan adeta bir sanat akademisi haline getirmiti. Tebrizli Caferin 1427 tarihli bir raporu bize burada alanlar ve almalar hakknda ilgi ekici bilgiler veriyor. Anlaldna gre, burada 100den fazla sanatkr alyordu ve herkeste mesleinde en iyi, en byk olma arzusu yaygn bir hal alm, bunun sonucu olarak Timurlu resim sanat byk ilerleme kaydetmiti. Baysungurun lmnden sonra da bu almalarn devam ettii anlalyor. Zira daha sonra Hseyin Baykara ve Nevanin ahsnda yeniden koruyucu bulan sanatkrlar ortaya km, minyatr sanatnda bir yenilik yapmay baaran Bihzad yetimiti. O, daha sonra Safevlerin yanna giderek, yetitirdii talebeleri ile Timurlu resim sanatnn devamlln da salamtr.
SIRA SZDE
Timurlular dnemi sanat denilince akla gelen gelimeler nelerdir? SIRA SZDE
DNE M Timurun seferleriL srasnda ele geirerek Semerkanda gnderdii sanatkrlar arasnda baz algc ve okuyucular da bulunuyordu. bn Arabah Timur devri okuyucular arasnda Abdlltif, Mahmud, Celleddin ve Meragal Abdulkadirin adlarn S O R U vermektedir. Clavijonun etraflca anlatt gibi, kadn ve erkeklerin katld toylar veriliyor, bu arada alglar alnp, arklar syleniyordu. Bu devirde musikide KKAT zellikle iki Dkiinin adndan daima zamann en byk stadlar olarak sz edilir. Bunlardan biri Endicanl Yusuf, dieri ise musiki nazariyeleri ilmindeki bilgisi ile SIRA SZDE tannan Meragal Abdlkadir idiler. Sesinin gzelliini iiten ahruhun olu brahim Sultan, Endicanl Yusufu defalarca kardei Baysungurdan yanna iraza istemi ise de bu istei yerine getirilmemi idi. Meragal Abdlkadire gelince o, Ti-
DNELM S O R U
Musiki
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
137
murun Badad ele geirmesi zerine Semerkanda gnderilmi, Timurun lmnden sonra ise Heratta yaam ve eserlerini de burada kaleme almtr. Onun ocuklar daha sonralar Osmanl lkesinde de musikiinas olarak tannmlardr. Timurlular devrinin kltr merkezi Herat, XVI. yzyln banda nce Timurlular ile ibanler ve ardndan da ibanler ile Safeviler arasndaki mcadeleler sonuncunda eski ihtiamn kaybetti. yle ki Timurlularn sona ermesinden henz 5-10 yl gemeden kltr ve sanat merkezi olarak Heratn artk hibir nemi kalmamt.
HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858)

SIRA SZDE Timur soyundan gelen ve Hindistan Timurlu mparatorluunun kurucusu olan Zahirddin Muhammed Babr, 1483te Ferganann Andican ehrinde dodu. Timurlu hkmdar Eb Saidden sonra Timurlular Devleti paralanm, Babrn babaDNELM s mer eyh Mirza bu paralanmada Fergana hkmdar olmutu. mer eyh Mirza, komu beglerden ikisinin saldrs srasnda lnce (1494), onbir yandaki S O R U olu Babr hkmdar oldu.
Babr ve mparatorluun Kuruluu
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Babrn Hindistanda kurduu mparatorluk ngilizceye Mughal (veya A T yazlyla D K K eski Mogul) olarak gemi ve yle yerlemitir. Trkede kullanlan Trk-Mool mparatorluu tabiri bu kullanmdan esinlenmi olmaldr. Moollarla baz alakalar olmakla beraSIRA SZDE ber, Timurlular ve onlarn Hindistandaki uzantlar Mool deildiler. Dolaysyla, Hindistanda mparatorluk kuran bu slale iin Trk-Mool yerine Timurlu veya Babrl tabirlerini kullanmak daha dorudur. AMALARIMIZ Babr, Maverannehirdeki begler arasnda kan savalarda Semerkand iki defa ald ise de, sonunda zbek han iban (eyban) Hana brakmak zorunda kald. Semerkand ve Ferganay kaybettikten sonra Pamir Dalar tarafna ekildi ve bir mddet burada ordusuz ve tahtsz yaad. Babr, burada gelimeleri dikkatle takip ediyor ve frsat kolluyordu. iban Hann malup ettii Timurlu beglerinden bazlar kap onun etrafnda toplandlar. Bylelikle bir ordu oluturan Babr, 1504te Hindukuu geerek Kbil ehrini ele geirdi. Ama Babrn gz hl ata topra olan Semerkand, Fergana ve Herattayd. Ancak, iban Hann Hive ve Belh ehirlerini ele geirdikten (1505) sonra Herat da almas (1507) onun kuzeydeki topraklara dnme midini zayflatt. Ayn yl iban Hann Kandahara yapt bir saldry bertaraf etti ve Kbilde padiah ol-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 7.3
K T A P
BabrKkitap A P T okurken gsteren minyatr.

T Kaynak: E L E V Z Y O N Minyatyur k Babur-name, Samarkand, 1969. NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
138
Resim 7.4 Keyifli Babr meale ile at stnde. Kaynak: Minyatyur k Babur-name, Samarkand, 1969.
du. Bu srada randaki Safev Trk Devleti ile zbekler arasnda da bir mcadele vard. ah smail, 1510 ylnda Merv yaknlarnda yaplan bir savata zbekleri malup etti. iban Han bu savata ldrld. zbeklerin yenilmesi, Babrn kuzeye, Ferganaya dnme mitlerini yeniden alevlendirdi. ah smail ile ittifak yaparak zbekler zerine sefer yapt ve Semerkand ele geirdi (1511). Bunu takip eden yllarda ah smailin Osmanllarla megul olmas sebebiyle zbeklerle tek bana mcadele etmek zorunda kald. Daha gl olan zbek kuvvetleri karsnda bu blgede daha fazla tutunamad ve Semerkand terk etmeye mecbur oldu. Ata topraklarn ele geirmekten midi kesilen Babr, bundan sonra tamamen Hindistana yneldi. Timurun torunu olarak Hindistana sahip olmay meru bir hak olarak gryordu. Blgedeki artlarn elverili olmasndan da yararlanarak Hint seferine kt. 1526da Panipatta yaplan meydan savanda Delhi Sultan brahimi malup ederek Delhi ve Agray ele geirdi. Askerlerinin says az olmasna ramen galip gelmesindeki en nemli etkenlerden biri Osmanllardan ald ateli silahlara sahip olmasyd. Babr, merkezi Agra olmak zere kuzey Hindistan ve Afganistanda byk bir devlet kurdu. Panipat savandan bir sene sonra byk bir kuvvetle harekete geen Rajputlar yine topu tekilatnn destei ile Agra civarnda malup ederek hkimiyetini pekitirdi. Bunu takip eden yl iinde btn kuzey Hindistana hkim oldu. 1530da hastaland. Olu Hmayunu veliaht tayin ettikten biraz sonra ld. urasn da unutmamak gerekir ki, Hindistana ynelmek Babr iin bir mecburiyetti. Bu lkenin iklimine, yiyeceklerine ve farkl kltrne almak onun iin epeyce zor olmutur. Yazd htra kitabnda bu duygularn aka ifade etmitir. Maiyetindeki adamlarn ve ordusunu da burada tutabilmek epeyce zor olmutur. Onlar bu seferi geici bir hadise gibi gryor, bir an evvel memleketlerine dnmek istiyorlard. Ancak, Babrn inat iradesi ve kararll onlarn buraya almak ve artk buray yurt tutmak durumunda olduklar gereini kabul etmelerini salad. Babr, birbiriyle mcadele edip duran kk devletlerin olduu Hindistanda gl ve asrdan fazla devam edecek olan byk bir imparatorluun temellerini att. ok farkl dillerin konuulduu ve siyasi paralanmln hkm srd Hint ktasnda siyasi birlik ve gvenlik saland, istikrarl bir ynetim hkim oldu. Ayn zamanda, hayat ve toplum anlaynda bir kltr birlii saland. Babrn Hint lkesindeki baarlarnn en nemli sonular nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
139
Babr, dnya tarihinin ok nadir ve sekin hkmdarlarndandr. Hayat eitli zorluklarla gemi, zaman zaman lkesiz, ordusuz, etrafndaki ok az insanla mcadele etmek zorunda kalm olmakla birlikte, diiyle trnayla kazand baarlar sayesinde byk bir devlet bina etmeyi baarmtr. ok iyi bir asker ve idaSIRA SZDE reci olduu kadar, edebiyatta ve sanatta incelmi zevklere ve kltre sahipti. Trke olarak yazd iirler aatay edebiyatnn en gzel rneklerini oluturmaktadr. Ama onun asl nemli eseri, Vekyi veya BbrnmeNadyla tannan D ELM kitabdr. Hatra, gnlk ve seyahat izlenimlerinden oluan bu eserde zel hayatnn en gizli noktalarn, kusur ve zaaflarn byk bir cesaret ve dorulukla anlatS O U m, zor zamanlarn, korktuu ve kamak zorunda olduu anlar Ryazmaktan ekinmemitir. Ayrca, Timurlularn Maverannehr tarihi, ada olan baz ahsiyetlerin (babas mer eyh Mirza, Hseyin Baykara, Ali ir Neva)K biyografileri ile D KAT Hint lkesi hakkndaki izlenimlerini yazd ksmlar da ok zengin bilgiler iermektedir. Bu ynleriyle eser, otobiyografi trnde dnya klasiklerinden saylmakSIRA SZDE tadr. Hatra yazma alkanl kendisinden sonra da devam ettirilmitir. Kz Glbeden Begmn Hmyunnmesi, Cihangirin Tzk-i Cihangir si ve hatta yeeni Mirza Haydar Duglatn Tarih-i Reid adl eserinin hatra ieren ksmlar bu AMALARIMIZ erevede deerlendirilmektedir. Bbrnme hakknda ayrntl bilgiyi mer F. Aknn, TDV slamK Ansiklopedisi ndeki T A P Bbrnme makalesinde bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
Babr, mahir D N Eve M bir asker L idareci olduu kadar, edebiyat ve sanatta da son derece yksek bir kltre S O R U sahipti. Trke olarak yazd iirler ve zellikle Vekyi veya Bbrnme adl D KKAT eseri otobiyografi trnde dnya klasiklerinden olup aatay edebiyatnn en gzel rneklerindendir. SIRA SZDE Gnlk ve hatra tarznda yazd bu eser, kendi devrinde ve sonraki dnemde rnek AMALARIMIZ oluturmutur.
K T A P
Ykseli Dnemi
Babrn lmnden sonra yerine geen olu Hmayun zamannda Gcarat ve Bengalde isyanlar ba gsterdi. Hmayun, Afganl bir slaleden gelen ir ah karsnda iki kere (1539-40) yenildi ve Delhiyi terk ederek Lahora ekilmek zorunda N T E R Mirza kald. irahn glenmesi karsnda, kendisi ve kardeleri (Hindal N E T ve Kmrn Mirza), Safevlere sndlar; 15 yl boyunca srgn hayat yaamak zorunda kaldlar. Bu srada Afganl ir ah kuzey Hindistanda nemli bir g olarak ykseldi; lkenin vergi ve mali sisteminin temellerini att. 1545te yerine geen yetenekli olu da babasnn sistemini devam ettirdi. Ancak, onun lm zerine Afganllarn ileri gelenleri birbirine dtler. Bu durum Hmayunun 1555te yeniden Hindistana dnmesine imkn verdi. Hmayun, blnm Afganllar bertaraf ederek Hindistann kuzeyinde (Delhi ve Agrada) Timurlu hkimiyetini yeniden tesis etti. Hmayunun ok gemeden vefat etmesi zerine 14 yandaki olu Ekber (1556-1605) tahta geti. ocuk yata birinin tahta gemesini frsat bilen Afganl Adilah byk bir ordu ile harekete geti ve Delhiyi ald ise de, ii bir Trk olan Bayram Hann cesur giriimleri sayesinde Afganl tehlikesi bertaraf edildi. 1560da, Panipatta dman ordusunu malup eden Ekber, Delhiyi yeniden ele geirdi. Uzun sren hkmdarl srasnda Hindu Rajputlarn direniini krd. Bazen diplomatik yollara bavurarak, bazen de asker g kullanarak blgedeki hkimiyetini pekitirdi. 1567ye gelindiinde, Ekber Kuzey Hindistann tartlmaz hkmdaryd. Uzun sren hkmdarl srasnda imparatorluu genilemeye devam etti. Ekber, 1573te gl Gcarat Sultanln topraklarna katt ve Rajput devletlerinin ounu tbi kld. 1576da Bihar ve Bengaldeki Afgan kalelerini ele geirdi. 1585te, zbek tehdidi altnda olan kuzeybatdaki dalk blgede Timurlu gcn yeniden tesis etti; Kbili denetim altna ald, Kemiri zapt etti. 1595te Kandahar Safevlerin elinden ald. 1600de Ahmednagar ve Mslman Dekkan devletini topraklarna katt. Bylelikle, Hindistanda Delhi Sultanlndan beri en geni mparatorluu meydana getirmi oldu.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Ekber, Hindistan Timurlular iinde, lml ve birletirici felsefesi ile dikkati eken bir ahsiyet ve hkmdardr. slamn sezgisel yorumu olan tasavvufa ve tasavvuf ehline zel bir ilgisi vard. Hindistandaki btn inanlara sayg esasna dayanan bir siyaset izledi. Sadece Snni slamn temsilcisi olmad. Btn mezhepler ve dinler arasnda karlkl bir anlay ve msamaha duygusunun yerlemesi iin aba gsterdi. Farkl grleri uzlatrmak iin eitli inanlarn temsilcilerini bir araya getiren dzenli toplantlar yapt.
140
Ekber, az kullanlan topraklarn aktif bir ekilde kullanlmasn tevik eden bir sistem yerletirdi. Mal ileri (Mslman veya Hindu olmasna bakmakszn) becerikli ellere teslim ederek ve etkili bir vergilendirme yoluna giderek devlet gelirlerini artrd. Bu sayede, birok ehirler kurarak ve eserler ortaya koyarak lkeyi bayndr bir hle getirdi. Ynetimde ve mal ilerde yeni dzenlemeler yapt, salam kanunlar koydu, rveti engellemek iin gl tedbirler ald. mparatorluk genileyip daha fazla Hindu tebaaya sahip olduktan sonra, Hindular da devlet ynetimine katan, katlmc bir siyaset takip etmeye zen gsterdi. Hindular mal ilere getirmek ve asker komutanlar olarak tayin etmek suretiyle devlete balamay bildi; Rajput eflerinin disiplinli insan gcnden ve askeri yeteneklerinden yararland. Rajput prensesleriyle yaplan evlilikler yoluyla onlarn Timurlu hanedanyla yaknlamasn salad. slamn sezgisel yorumuna eilimli olduu anlalan Ekber, tasavvuf ehline ve zellikle it tarikatna byk bir hrmet gsteriyordu. O ayn zamanda btn mezheplere ve dinlere kar msamahal bir tavr sergiledi. Sadece Snn ve i inanlarna deil, Hindistandaki btn dier inanlara sayg esasna dayanan bir siyaset izledi. Mslman olmayan tebaadan alnan cizye vergisini kaldrd. Her bir din topluluun temsilcilerinin taleplerine dikkat ve ilgiyle kulak verdi. Mslman olmayanlara kar herhangi bir bask uygulanmasna izin vermedii gibi, onlarn tapnaklar ina etmelerinde maddi yardmlarda bulundu. Evli olduu Hindu Rajput prenseslerinin sarayda kendi din inanlarnn gereklerini yerine getirmelerine izin verdi. Din konusundaki farkl grleri uzlatrmak ve karlkl anlay gelitirmek amacyla dzenli toplantlar yapyor, eitli grlerin temsilcilerini bir araya getiriyordu. Balangta slmiyetin deiik grlerinin temsilcilerinin katld bu toplantlara, daha sonra dier dinlerin temsilcilerini de katt. Kendisi de deiik inanlar aratrp anlamaya alyordu. Ekber, bir zaman sonra hakikati anlama yolunda gelitirdii baz tecrbelerine dayanarak bir tr tarikat oluturdu; saray evresinden baz kimseler ona hem bir hkmdar hem de din lider olarak baland. Olu Cihangir (1605-1627) babasnn din siyasetini genel olarak devam ettirdi. Onun zamanndaki en nemli gelime Avrupallarn Hindistandaki faaliyetlerini artrmalardr. Hollandal, Portekiz, Fransz ve zellikle ngilizlerin Hindistandaki yerlemeleri ve ticari faaliyetleri artt; Hindistann zenginliklerinden yararlanmak iin birbiriyle rekabet eden Avrupallar, Timurlu slalesinden ticar imtiyazlar ve kolaylklar elde etmek iin yaryorlard. Cihangir dnemindeki bir baka vaka ise Farslama eiliminin artmasyd; oullarna Hsrev ve Perviz, torununa Dr adlarn koymu olmas bunun bir gstergesidir. ahcihan (1627-1658) dneminde devletin snrlar geniledi; Dekkanda baz yerler alnd. Onun zaman nispeten huzur ve skn iinde geti. mar faaliyetlerine nem verildi; Delhi dnyann en gsterili ehirlerinden biri hline getirildi. Agrada Tac Mahal, Delhide Cuma Mescidi gibi muhteem eserler ina edildi. Ekber zamanndaki kltr siyaseti bir dereceye kadar devam ettirildi; baz Hindu eserleri tercme edildi. Din alannda, Snn slam merkezli bir eilim kendini gsterdi; slam dinine dnmeler tevik edildi, ilere kar baskc bir tavr sergilendi. ahcihann hastalanmas zerine, kardeler arasnda mcadele balad. Evrengzb bu mcadeleyi kazanarak tahta geti. Yarm asr hkmdarlk yapan Evrengzb (1658-1707) son byk Timurlu hkmdardr. Dedesi Ekberin hogrsnn aksine, Evrengzb sofu dindar, hatta mutaassp bir ahsiyetti. ilerin Muharrem yinlerine kar tedbirler ald, Hindu festivallerine kstlamalar getirdii ve ikiyi yasaklad bilinmektedir. Onun zamannda Hindistann bat tarafnda yer alan dalk Maharatra (Maharatalar) lkesi,
141
Sivaci adnda bir Hindu efin bakanlnda birleti. Evrengzb uzun bir sre onun kard sorunlarla uramak zorunda kald. Sivaci ile yaplan mcadele ok kanl geiyor fakat kesin bir sonu alnamyordu. Tekilat bir ahsiyet olan Sivaci, hafif silahl ordusuyla ani ve hareketli saldrlarda bulunuyor, sktnda bir yolunu bulup kurtulmasn biliyordu. Bu olaylar srasnda Evrengzb aka Hindu kart bir siyaset izledi; onlarn din okullarn kapatt, baz tapnaklarn yktrd. Bunlardan birinin yerine Evrengzb camiini yaptrd (1669). Bunu izleyen yllarda Satnami mezhebindeki Hindular isyan ettiler. Evrengzb, Hindu unsurlara kar tutumunu srdrd ve 1679da Hindulara yeniden cizye vergisini koydurdu. Hindu inancnda olan devlet adamlarn ynetim kademelerinden uzaklatrd veya daha alt mevkilerde grev verdi. Onun bu siyaseti Hindu isyanlarna zemin hazrlad. Evrengzb, Hindistana tamamen hkim olmak amacn hedeflemiti. dilah ve Kutupah devletlerini ortadan kaldrd. ngilizlerin ve Portekizlilerin ilerlemelerini baaryla durdurdu, mparatorluk aleyhinde hareket eden i Biapur ve Golkonda devletlerini ortadan kaldrd. Bununla beraber, uzun sren atma ve isyanlar bastrma faaliyetleri imparatorluu yormu, kaynaklar bitme noktasna getirmiti. Evrengzbin son yirmi yl Dekkandaki mcadelelerle geti. zellikle, 1690larda, imparatorluktaki atmalar yeni ve daha tehlikeli bir aamaya girdi. Saltanatnn sonunda, bu sorunlar Pencaptaki Timurlu gcne kar byk bir tehdit durumuna geldi. 1707de ldnde devlet ciddi bir ekilde sarslm bulunuyordu.
Zayflama ve k Devri
Evrengzbin lmnden sonra imparatorluk hzla gerileme iine girdi. Yerine geen Bahadr ah, baz baarlarna ramen, imparatorluu toparlayamad. Nasrddin Muhammed (1719-1748) zamannda ise Afganl Nadir ahn istilas Timurlu devletini darmadan etti. 1738-39 yllarnda Nadir ah, Kbil ve Delhiyi igal etti ve yamalad; birok kymetli eyay ve eseri alp rana tad. Nadir ahn lmnden sonra Afganllarn bana geen Ahmed ah Durrn Hindistann kuzey batsndan girerek Pencb yamalad ve Babrller ordusunu Sirhindde malup etti (1748). Bu olayn zerinden ok gemeden Nasrddin Muhammed vefat etti. Onun lmnden sonra lke iyice kntye yz tuttu. Giderek glenen Sihler lkenin kuzey batsndaki Pencbn tamamn ele geirdiler. Bu srada ortaya kan nemli bir gelime de ngiliz Ticaret irketinin g kazanmasyd. ngiliz tccarlarndan oluan ve vaktiyle belli ehir ve iskelelerde ticarethane ama izni alm olan bu irketin yneticileri, lkedeki zayflk ve karklklardan yararlandlar; ordu ve donanma oluturdular. Hindistann eitli yerlerinde topraklar edinerek yerletiler. Portekiz, Hollanda ve Fransz irketlerini savala yenerek Hind ticaretini ellerine geirdiler. 1800l yllarn banda Timurlular artk ngiliz Ticaret irketinin nfuzu altna girmi bulunuyorlard. mparatorluun hemen her yeri karklk iindeydi. Delhideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eitli yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman prenslikler ortaya kt. Son Timurlu hkmdar II. Bahadr ah tahta kt zaman, Delhiye kadar btn lke ngilizlerin eline gemi bulunuyordu. Bahadr ah, ngilizlere kar 1857de kan Sipahi isyannda parma olduu bahanesiyle ailesiyle birlikte lke dna srld. Timurlular devletinin tamamen ortadan kaldrlmasyla Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti. Hindistan Timurlu Devletinin ypranma ve k srecini nasl aklarsnz? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
142
zet
A M A
Timurun ortaya kn ve onun Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran fethetmesi srecini aklamak. lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye balanan Timur, 10 yllk mcadeleden sonra Mvernnehre hkim olarak, Semerkandda tahta oturdu. 1371-79 yllar arasnda Harezm blgesini, 1386-88 yllarnda Kuzey ran ve Azerbaycan ele geirdi. 1391 ve 1395 yllarnda Toktam Hanla yapt savalar kazand ve Altn Orda devletine byk bir darbe indirdi. 1392-96 yllar arasnda iraza gelip Muzafferliler slalesine son verdi. 1398-99 yl baharnda Pencab ve Sind zerine sefer yapt, bol ganimetle Semerkanda dnd. 1402de Ankara Savanda Osmanl ordusunu yenerek Anadolunun birliini bozdu. Timur genellikle bozkrlara deil, yerleik kltrn hkim olduu zengin ve medeni lkeleri ele geirmeyi gaye edinmiti. Asker dehas yannda, imarc yannn, idarecilik ve askerlik yanndan hi de aa kalmad grlr. Timurlular zamanndaki siyasi gelimeleri aklamak. Timurun olu ahruh (1405-47), babasnn hkim olduu lkeleri byk lde elde tutmay baard; i mcadelelere son verdi. Olu Ulu Beg, bir hkmdar olduu kadar bir astronomi bilginiydi. lmnden (1449) sonra lkede karklklar artt; devlet Herat ve Semerkand merkez olmak zere ikiye ayrld. Abdlltifin (14491450) sert dneminden sonra, nispeten yumuak olan Abdullah (1450-1451) ile Ulu Beg zamanna dnlm gibi oldu. Eb Saidin (1451-1469) saltanat ise, aksine din adamlarnn hkimiyeti devri oldu. Onun zamannda Ak Koyunlu karsnda Timurlu ordusu dald ve Horasann batsnda kalan topraklar Ak Koyunlulara terk edildi. Hseyin Baykara (1469-1506) zaman siyas, idar ve mal glklerle geti. XVI. yzyln banda gebe zbekler, nce Harezm ve Mvernnehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu hkimiyetine son verdiler (1507).
A M A
Timurlular dnemindeki medeniyet ve kltr hayatnn temel niteliklerini belirlemek. Timur, Semerkand imara ok nem verdi. ahruh zamannda Merv ehri yeniden ina edildi. Ulu Beg dneminde Buhara medresesi, Semerkand medresesi ve nl rasathane yapld. Hseyin Baykara devrinde Herat, kltr ve sanat merkezi olarak zirveye ulat. Timur, tarih yazcln tevik etmitir. am ve Yezdnin Zafernmeleri bu tevik sonucu ortaya kt. XV. yzyl aatay edebiyatnn en nemli simalar yetiti. Ali ir Neva, eserleri ile Heratta sanatkrlarn kutbu durumuna ykseldi. Timuriler zamannda resim ve ssleme sanat da zirveye ulat; minyatr sanatnda bir yenilik yapmay baaran Bihzad yetiti. Musikide Endicanl Yusuf ve Meragal Abdlkadir gibi zirveler ortaya kt. Babr dnemini ve Hindistan Timurlu Devletinin kuruluunu tanmlamak. Timur soyundan gelen Zahirddin Muhammed Babr, onbir yanda hkmdar oldu (1494). Maverannehirdeki beylikler arasnda kan savalarda malup oldu ve lkesini zbek han eyban Hana brakarak Pamir Dalar tarafna ekildi. 1504te Hindikuu geerek Kbil ehrini ele geirdi. Ata topra olan Semerkand, Fergana ve Herat alma giriimleri baarszlkla sonulannca, tamamen Hindistana yneldi. 1526da Panipatta yaplan meydan savanda Delhi Sultan brahimi malup ederek Delhi ve Agray ele geirdi; kuzey Hindistan ve Afganistanda byk bir devlet kurdu.
A M A
A M A
143
A M A
Hindistan Timurlu Devletinin ykselii ve ykl srecini deerlendirmek. Babrn lmnden sonra yerine geen Hmayun, Afganl ir ah karsnda iki kere (1539-40) yenildi ve 15 yl boyunca srgn hayat yaamak zorunda kald. Hmayun, 1555te yeniden Hindistana dnd, blnm Afganllar bertaraf ederek Hindistann kuzeyinde Timurlu hkimiyetini yeniden tesis etti. Olu Ekber (1556-1605), blgedeki hkimiyetini pekitirdi ve 10 yl iinde Kuzey Hindistann tartlmaz hkmdar oldu. Cihangir (1605-1627) zamannda Hollandal, Portekiz, Fransz ve zellikle ngilizlerin Hindistandaki yerlemeleri ve ticari faaliyetleri artt. ahcihan (1627-1658) dneminde devletin snrlar geniledi, imar faaliyetlerine nem verildi; Son byk Timurlu hkmdar olan Evrengzbin (1658-1707) siyaseti Hindu isyanlarna zemin hazrlad. ngiliz Ticaret irketi yneticileri, lkedeki zayflk ve karklklardan yararlandlar. Delhideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eitli yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman prenslikler ortaya kt. 1858de Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti.
144
Kendimizi Snayalm
1. 1393 senesinde Timur, Anadoluya yneldiinde blgedeki devletlerin tepkisiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Osmanl Devleti, Anadoluda henz hkimiyetini salamlatramamt. b. Memlk Devleti, bu srada i mcadelelerle ypranm bulunuyordu. c. Anadolu Beylikleri, Timurun yaklamasn endieyle izliyorlard. d. Anadoluda henz tam bir siyasi birlik olumamt. e. Timurun yaklamas, Osmanl, Memlk ve Altn Orda devletlerinde huzursuzluk yaratt. 2. Toktam Hann, Timur tarafndan tamamen bertaraf edilmesinin en nemli sonucu aadakilerden hangisidir? a. 1391de Kunduzcada yaplan sava Timurun galibiyetiyle sonulanmas b. 1395te Terek kysnda yaplan savata Toktam Han malup olarak byk bir darbe almas c. 1395 savandan sonra Timurun, Moskova taraflarna gelerek etraf yamalamas d. Altn Orda hanlarnn Rus knezleri iin bir tehdit ve tehlike olmaktan kmas e. Altn Orda Devletinde gerileme almetlerinin ba gstermesi 3. Aadakilerden hangisi Ankara Savann (1402) sonularndan biri deildir? a. Bayezidin byk devlet olma hayal ve gayretleri son buldu. b. Bizans elli yl kadar daha varln srdrme imkan elde etti c. Rumelide Osmanl fetihleri bir sre iin durdu. d. Anadoludaki beylikler yeniden canlanarak Anadolunun siyasi birlii bozuldu. e. Yenilgiye ramen Osmanl Devleti glenerek ortaya kt. 4. Aadakilerden hangisi ahruh dneminin zelliklerinden biri deildir? a. Azerbaycan ve Anadoluya gelerek blgenin siyasi birliini bozmutur. b. Babasnn hkim olduu lkeleri byk lde elde tutmay baarmtr. c. Onun zamannda Semerkand, douda deta bir altn a yaamtr. d. Kendisi ve hanmlar pek ok hayr eseri ina ettirmilerdir. e. ahruh i mcadelelere son vermi, devletin 40 yl daha gl bir ekilde devamn salamtr. 5. Aadaki Timurlu Hkmdarlarndan hangisinin zaman din adamlar iin iyi, fakat halk ve asker iin kt bir devir olmutur? a. Ulu Beg b. Abdullatif c. ahruh d. Timur e. Hseyin Baykara 6. Aadakilerden hangisi Timurlular dnemi edeb zelliklerinden biri deildir? a. Bu devirde Farsa iir gerilemeye balamtr. b. Timurlu mirza ve begleri, kendi dillerinde (Trke) de iirler yazlmasn arzu etmilerdir. c. Baz begler adna Uygur Alfabesi ile eserler oaltlmtr. d. aatay edebiyat XV. yzyldan itibaren gerilemeye yz tutmutur. e. Ali ir Neva, Trk airlerini Trke yazmaya tevik etmitir. 7. Aadakilerden hangisi Timurlular Dnemi ticaret faaliyetlerinin zelliklerinden biri deildir? a. ahruh zamannda tccarlar koruma siyasetine devam edilmitir. b. Timurun tahripkrl yznden blgede ticaret giderek gerilemeye balamtr. c. lhanllar Dneminde olduu gibi, Tebrizin ticar nemi devam etmitir. d. Sultaniye ehri uluslararas bir pazar durumuna gelmitir. e. Bakent Herat, devletin gelirlerinin ve servetin biriktii yer hline gelmitir.
145

8. Aadakilerden hangisi htra trnden bir eserdir? a. Tzk-i Cihangir b. Muhakemetl-Lgateyn c. Miranme d. Zc-i Ulu Beg e. Kutadgu Bilig 9. Aadaki olaylardan hangisi Hindu isyanlarna zemin hazrlad? a. ngiliz Ticaret irketinin g kazanmas b. Ndir ahn Hindistan igal ederek birok ehri yamalamas c. Evrengzibin baskc siyaseti ve cizye vergisini yeniden koydurmas d. Panipat Savandan bir yl sonra Babrn Rajputlar malup etmesi e. Ekberin din konusundaki farkl grleri birletirme abas 10. Ekber Dnemindeki uygulamalarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Topraklarn aktif bir ekilde kullanlmasn tevik eden bir sistem gelitirildi. b. Rveti engellemek iin gl tedbirler alnd. c. Etkili bir vergilendirme yoluna gidilerek devlet gelirleri arttrld. d. Hindular da devlet ynetimine katan, katlmc bir siyaset takip edildi. e. Gayri Mslimlere cizye vergisi konularak devlet gelirleri arttrld. 1. c 2. d 3. e 4. a 5. b 6. d 7. b 8. a Yantnz yanl ise Timur (1370-1405) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timur (1370-1405) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Timur (1370-1405) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ahruh (1405-1447) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Abdullatif (1449-1450 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ticaret konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Babr ve mparatorluunun Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hindistan Timurlu mparatorluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ykseli Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. c 10. e
146

Sra Sizde 1 Timurun 1386-88 yllarnda Kuzey ran ve Azerbaycan ele geirmesi onu Altn Orda han Toktam ile kar karya getirdi. nceki dnemlerde de bu blgeler Altn Orda hanlar ile lhanllar arasnda bir ekime unsuru olmutu. Toktam Han bu mcadelede kendisine mttefik bulmak amacyla Memlk sultan ile temas kurdu. Sra Sizde 2 Osmanl ordusu yenilerek dalm, Byezid tutsak olmu, devlet ileri gelenlerinden her biri bir ehzadeyi yanna alarak kamlard. Bizans elli yl kadar daha varln srdrme imkn elde etmi, Rumelinde fetihler durmutur. ehzadeler arasndaki hkimiyet mcadeleleri yznden Osmanl Devletinde bir Fetret devri balamtr. Timur tarafndan Anadolu beyliklerinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii bozulmutur. Sra Sizde 3 XIV. asrn ikinci yarsndan itibaren, sultan, hanedan mensuplar ve bakent (Herat) halk tamamen elenceye kaplmlard. Fetih ve sefer dncesi kalkm gibiydi. Bu yzden devletin snrlar genilemiyor, gelirler artmyordu. XVI. yzyln ba ise Timurlular iin bir felaket zaman oldu. Kuzey bozkrlarndan gelen gebe zbekler nce Harezm ve Maverannehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu hkimiyetine son verdiler. Sra Sizde 4 Resim sanatnda nemli gelimeler olduu grlmektedir. Resim sanatnn kkenleri Badad ve Tebrizdeki Celayirli okulu ile iraz okuluna dayanmaktadr. Timur buralar ele geirdikten sonra sanatkrlar Semerkanda gtrmtr. Timurdan sonra sanatkrlarn bir ksm Herata ynelmi, burada ve daha nceki merkezlerde Timurlu resim sanat byk ilerlemeler kaydetmitir. Minyatr sanatna yenilik getiren Bihzad gibi bir sanatkr yetimitir. Musikide ise Endicanl Yusuf ve Meragal Abdulkadir gibi statlar ortaya kmtr. Sra Sizde 5 Babr, birbiriyle mcadele edip duran kk devletlerin olduu Hindistanda gvenlik ve asayii salad; asrdan fazla devam edecek olan byk bir imparatorluun temellerini att. Bylelikle, Hint lkesinde siyas birlik ve gvenlik hkim oldu. ok deiik kltrden insanlarn yaad lkede belli derecede bir kltr birlii meydana geldi. Sra Sizde 6 Evrengzbin lmnden sonra imparatorluk hzla gerileme iine girdi. 1838-39 yllarnda Afganl Nadir ahn istilas lkeyi darmadan etti. Daha sonra, Afganl Ahmed ah Durrn Hindistann kuzey batsndan girerek Pencb yamalad ve Babrller ordusunu Sirhindde malup etti (1748). Bu olaydan sonra lke iyice kntye yz tuttu. Sihler lkenin kuzey batsndaki Pencbn tamamn ele geirdiler. ngiliz Ticaret irketinin g kazand; Portekiz, Hollanda ve Fransz irketlerini savala yenerek Hind ticaretini ellerine geirdi. Delhideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eitli yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman prenslikler ortaya kt. 1857de kan Sipahi isyan sonunda Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti.
147
Aka, . (1995). Timurlular, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Alan, H. (2007). Bozkrdan Cennet Bahesine: Timurlular (1360-1506), stanbul: tken Neriyat. Babur, Z. M. (1943-1946). Vekayi, ev. R. R. Arat, I-II, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Barthold, W. (1997). Ulu Beg ve Zaman, ev. . Aka, Ankara: Trk Tarih Kurumu.. ______. (2006). Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Clavijo, R. G. (1993). Anadolu, Orta Asya ve Timur, ev. . R. Dorul, stanbul: Ses Yaynlar. Kprl, F. (1945). aatay Edebiyat, slam Ansiklopedisi, III, s. 270-323. Levend, A. S. (1965-1968). Ali ir Neva, I-IV, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Manz, B. F. (2006). Timurlenk: Bozkrlarn Son Gebe Fatihi, ev. Z. Bilgin, stanbul: Kitap Yaynevi. Roemer, H. R. (1974). Timurlular, slam Ansiklopedisi, XII/I, s. 346-370. Roux, J. P. (1994). Aksak Timur, ev. A. R. Yalt, stanbul: Milliyet Yaynevi. m, N. (1987). Zafernme, ev. N. Lugal, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Yksel, M. . (2009). Timurlularda Din-Devlet likisi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
8
Amalarmz
zbek Kazak Mvernnehr Harezm Det-i Kpak
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; zbeklerin Mvernnehrdeki hkimiyetleri srasnda meydana gelen balca olaylar aklayabilecek; zbek Hanlklarnn Rus igaline giri srecini deerlendirebilecek; Kagar Hanl dneminde meydana gelen balca gelimeleri aklayabilecek; Kazak Hanl ve hanlkta Tavke Hann nemini deerlendirebilecek; Trkistan Hanlklarnda ynetim sistemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dou Trkistan Osmanl Hokand Yakup Bey Rusya
indekiler
ZBEK HANLIKLARI DOU TRKSTAN HANLIKLARI DET- KIPAK VE KAZAK HANLII OSMANLI DEVLETNN TRKSTAN POLTKASI DEVLET TEKLATI VE KLTR
Trkistan Hanlklar
Trkistan Hanlklar
ZBEK HANLIKLARI zbeklerin Ortaya k ve ibanler Dnemi
Hanlarnn soyu Cengiz Hann en byk olu Cuciye dayanan zbekler, bozkr halk olarak adlandrlan Trk kavimleri arasnda saylmaktadr. simlerini Altn Ordann Mslman hkmdar zbek Handan almlardr. zbeklerin bir ulus halinde gl bir konuma gelmesi Ebul-Hayr Han zamannda olmutur. Bu hann dneminde zbekler Det-i Kpakta hkimiyetlerini tam olarak gerekletirdikleri gibi, Timurlularn Mvernnehrdeki i anlamazlklarna mdahale edebilecek lde kuvvetlerini arttrmlard. Ebul-Hayr Hann 1468deki lmnden sonra zbekler dalma srecine girmiler, torunu Muhammed iban Han onlar toplamaya muvaffak olamad gibi, kendisi de Mvernnehre g ederek siyasi ve asker faaliyetlerini burada srdrmtr.
Det-i Kpak: XI. yzyl ortalarndan XIII. yzyln ilk yarsna kadar olan devredeki Kpak Hanlnn yayld sahay ifade etmektedir. Det-i Kpak, douda rti rmandan balamakta; Bat Sibiryay Hazar Denizinin ve Karadenizin kuzeyindeki bozkrlar iine aldktan sonra Det-i Kpakn batdaki snr Karpat dalarna dayanmaktadr. Det-i Kpak ayrca, gneyde Krm iine alarak, Kuzey Kafkasyadaki Kuban ve Terek rmaklar snr SIRA SZDE olmak zere Hazar Denizine; Aral Glne ve oradan da Seyhun boylarna kadar D uzanmaktayd. N E L M
Mvernnehrde zbekler
iban Muhammed Han ynetiminde zbekler, Mvernnehrde Timurlular ile SIRA SZDE yaptklar mcadeleyi kazanmlar, iban Muhammed Han Timurlularn baehri Herat ele geirerek 27 Mays 1507de hkmdarln ilan etmiti. zbeklerin Mvernnehrde hkimiyet mcadelelerini srdrdkleri devrede randa ah smaD NELM il, Safev Devletini kurmutu. Yeni kurulan bu devletle zbek Hanl arasndaki ilikiler sava ortamna srklenmi, Merv Muharebesinde zbekler yenilgiye uS O R U ramlar ve iban Muhammed Han da bu savata ldrlmt. Balangta eyhlik davas gden smail, randa etrafna ok sayda mritAtoplam, daha DKK T sonra bu gten yararlanarak, eyhlikten ahla gei srecini balatm ve bunda da baarl olmutur. SIRA SZDE 1510-1533 yllar arasndaki devrede Safevlerle Horasann hkimiyeti iin mcadele eden zbeklerdeki en nemli ahs Ubeydullah Sultan olmutu. Daha sonAMALARIMIZ ra Ulu Han olarak da grev yapan Ubeydullahn 1539da lmesinden sonra 1561 ylna kadar istikrarsz bir dnem yaanm, II. Abdullahn gerek babas skender K T P Han (1561-1583), gerekse kendi iktidar (1583-1598) dnemlerindeA gsterdii abalar hanl ileri bir noktaya tamt. karklklar ortadan kaldrlm, geni bir fetih politikas gerekletirilmiti. Bu dnemde Horasann byk ksm, Harezm
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ulu Han: Bir hanlkta birden ok sultan han unvan kullanmaya K T balaynca esas hana A P zaman ierisinde ulu han denmeye balanmtr.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
150
Togay Timurlu: Cengiz Hann en byk olu Cuci Hann on nc olunun ismi Togay Timur olup onun soyundan gelenler Togay Timurlu olarak anlmlardr. Bu hanedan mensuplar Astrahan Hanl yneticilerinden olup Moskova arl Astrahan igal edince Buharaya snmlardr.
ve Buhara onun eline gemi, ancak daha sonra Safev ah I. Abbas (1587-1629) Herat hari Horasan zbeklerden geri almaya muvaffak olmutur. Abdullah Han zamannda Buhara zbek Hanlnn uluslararas alanda nemli siyasi teebbslerde bulunduu, Osmanl Devleti, Rusya ve Babrl devletleri ile ilikilerini younlatrd grlmektedir. Abdullah Han, Sibirya Hanlna da asker yardmnda bulunmutur. II. Abdullahn yerine geen Abdlmminin izledii baskc ynetim sonucunda ldrlmesinden sonra iban Slalesi sona ermi, Ruslarn Astrahan igal etmesi zerine XVI. yzyl ortalarnda ibanlere snan Togay Timurlu slalesi yeleri Buharada duruma el koyarak, iktidar ele geirmilerdir. II. Abdullah SIRA SZDE Han dnemindeki nemli gelimeler nelerdir?
SIRA SZDE
DNELM Astrahan Slalesinin ilk yllarnda baa geen hanlar Safev tehlikesini nlemek ve DNELM Kazaklarla mcadele etmek zorunda kalmlardr. Hanlktaki istikrar mam Kulu S O R zamannda gerekleti. O, merkez bir otorite salam olmasna Han (1611-1641) U S O R Umerkez dnda olan blgelerdeki etkinliinin artmasn engelleramen emirlerin yemedi. mam Kulu Han hem Kazaklarla, hem de Mool asll Kalmuklarla baaDKKAT ryla mcadele K A T ve bu durum onun prestijini arttrd. mar faaliyetlerine nem D K etti verdi, d ilikilerinde de bar bir politika izledi. Bu dnemin nemli hanlarndan biri de SIRA SZDE Han (1645-1681) olmutur. O, Buharada hanlk grevini yAbdlaziz SIRA SZDE rtyorken, kardei Subhan Kulu da Belhi adeta bamsz bir vilayet olarak idare etmekteydi. Abdlaziz Han zamannda Buhara Hanl Hivelilerin ykc saldrlarAMALARIMIZ na urad. AMALARIMIZ Bu saldrlardan blge skntya uramasna ramen, hanln btnl korunabildi. Subhan Kulu (1681-1702) dneminde Hivelilerin aknlar ile mcadeleye devam edilmi, ancak ynetimdeki bozulmalar artmtr. K T A P II. Ubeydullah Hann (1702-1711) baarsz saltanat dneminden sonra yerine K T A P geen Ebul-Feyz Han (1711-1747) zamannda hann otoritesi byk lde azalm, Mangt boyundan atalklar n plana kmtr. Bu dnemde ran hkmdar TELEVZYON Nadir ah T1739da O N Buhara topraklarn igal etmi, onun lmnden sonra da ataELEVZY lklar Ebul-Feyz Han tahtan indirmilerdir. Bu olaydan ksa bir sre sonra Buharada Cengizli olmayan bir hanedan, Mangt Hanedan i bana gemitir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P
Mangt: Trkistandaki kabilelerden biri olup Det-i Kpak Z Y O N T E L E Vsahasndaki paralar Nogay, TELEVZYON Maverannehrdeki paralar Mangt olarak bilinmektedir.
NTERNET NTERNET
TERNET Nadir ahnNTrkistan igali ve etkileri hakknda ayrntl bilgiyi http://www.gefad.gazi.edu.tr/window/dosyapdf/2009/4/30.pdf adresinde bulabilirsiniz.
NTERNET
Mangt Hanedan ve Cengizli Geleneinin Deimesi

Hanedann iktidara getii ilk dnemde Buharada ayaklanmalar ba gstermi ve halkn zerindeki vergi yk de nemli lde artmtr. Tepkilerin younlamas zerine ah Murat (1785-1800) tahta gemi, o emirler ve halkla kurduu diyalog sayesinde lkeyi esenlie karma konusunda nemli admlarn atlmasn salamtr. Onun dnemini Buhara tarihileri adil bir ynetimin gerekletii devre olarak tanmlamlardr. Emir Haydar (1800-1826)n baa gemesi de baz ayaklanmalarn kmasna neden olmusa da, bu ayaklanmalar bastrlabilmitir. O mal durumun dzeltilmesi iin baz tedbirler almt. Haydarn olu ve halefi Nasrullah (1826-1860) zalim bir emirdi. Gcn arttrmak iin topu snfyla desteklenen dzenli bir ordu kurdu. Ancak baarlarnn bir ksm geici oldu. Olu Muzaffereddin ise dier Trkistan Hanlklarndan toprak elde etmek iin mcadeleye giriti, oysa bu esnada Rus istilas balamt. Rusya, Krm Harbinden sonra prestijini d-
8. nite - Trkistan Hanlklar
151
zeltmek ve ekonomik karlar elde etmek iin faaliyet alann Trkistan sahasna kaydrmt. Btn hanlklarn birlemesi halinde bile Rusyann asker varl karsnda Trkistan Hanlklar zayf durumda bulunduklar halde, hanlklar aralarndaki ekimelere dahi son verememilerdi. 1865-1880 arasndaki dnemde Rusya Trkistan topraklarnn btnn kontrol altna alm, 1731den itibaren fiilen yrtt Trkistan igal projesini tamamlamt. Bu erevede Buhara Emirlii 1920ye kadar geen sre iinde Rusya denetiminde varln srdrm, 2 Eyll 1920de Sovyet kuvvetleri Buhara Emirliinin varlna kesin olarak son vermilerdi. Rusyann igali hangi Buhara emiri zamannda balad?
SIRA SZDE
Harezm ve Hive Hanl
SIRA SZDE
Harezm, Ceyhun Irmann dkld Aral glnn gneyinde ve bu nehrin iki tarafnda uzanan arazinin addr. Barthold, Orta Asyadaki Trk lkelerinden en S R U batsnn Harezm olduuna iaret ederek, bu blgenin halknnO zbekler, Trkmenler ve Sartlardan olutuunu ifade eder. Merv Savandan sonra ibanlerin elinden kan ve Safevlerin hkimiyetine giren Harezmde bir sre sonra halk DKKAT ayaklanm ve zbeklerin bir baka kolu olan Yadigarlerden lbars baa geirmi, bylece blgede zbekler tarafndan yeni bir hanlk kurulmutu. Yadigaroullar dneminde hanedan Harezmde etkili SIRA SZDE Berekler, olmutur: Aminekiler, Ebulekler. XVI. yzyl iinde Harezm iki kere Mvernnehr zbeklerinin istilasna uramtr. Ubeydullah ve II. Abdullah Hanlar dnemlerinde gerAMALARIMIZ ekletirilen bu iki igalden de Harezmliler kendilerini kurtarmlar ve yeniden bamszlklarn kazanmlardr. XVII. yzyln banda Harezmde ynetimin banda Arap Muhammed Han bulunmaktayd. Onun zamannda Hive saltanat merkezi K T A P olarak kabul edilmi, hanlk daha sonralar blgeyle ilgili yaplan aratrmalarda bu isimle anlmt. Rus Kazaklar ve Kalmuk saldrlarnn bertaraf edildii bu dnemden sonra, Trkmenlere dayanarak han ilan edilen sfendiyar i anlamazlklar TELEVZYON zmeye almtr. Ondan sonra Ebul-Gazi Bahadr Han 1643 ylnda Hive tahtna gemitir. O, Trkmenlerin devlet iindeki tesirini ortadan kaldrmaya gayret etmi ve ok sert tedbirler almtr. Ebul-Gazi, Buhara Hanlna kar eitli aknlar gerekletirmi, onun bu faaliyetine olu Anua (1663-1687) dneminde de devam NTERNET SIRA SZDE edilmitir. Anua Handan sonra yerine geen hanlar dneminde inaklar n plana gemilerdir. XVIII. yzylda 1715-1728 yllar arasnda bata bulunan ir Gazi dnemi olduka nemlidir. irgazi muktedir bir han olarak Trkmenler M KarakalD N E L ve paklar itaat altna ald gibi, Mehedi ele geirmi ve 1716da Aleksandr Bekovi erkasskiy kumandasndaki Rus keif kolunun bertaraf edilmesini de salamtr. S O SIRA R U 1728-1740 yllar arasnda II. lbars Han tahtta bulunmu, Nadir ahSZDE ile arasnn bozulmas zerine 1740 ylnda blgeye sefer dzenleyen Nadir ahn ordusu ile lbars Hann ordusu arasnda yaplan savata lbars Han ldrlm,K Yadigarler sDD K N E L M A T lalesi sona ermitir. Kongrat boyundan naklar bu devreden itibaren hanlk ynetimine el koymular, 1804de naklardan ltzer Han, Hivede gelenein tersine SIRAO SZDE S R U Cengizli olmayan ilk han olarak Hive tahtna gemitir. Hivede Cengizli olmayan birinin hanlk iddias byk tepkiye nedenDolmu, ama ltzer AMALARIMIZ KKAT bunu aarak kendisine destek olacak insan gcn elde etmeyi baarmtr. Hive Hanlnda Cengizli gelenein deiimi hakknda ayrntl bilgiyi M. P K T A Bilal elikin, Cengizli Hkimiyet Anlayn Deitirme Giriimleri: Kongrat Hive Hanl rnei adl makalesinde bulabilirsiniz. AMALARIMIZ
TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Barthold: Tam ad Wilhelm Barthold veya VasiliyR U S O Vladimirovi Bartholddur. 1869-1930 yllar arasnda yaam olup Trk tarihi D K aratrmaclarnn enK A T nemlilerinden biridir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O SZDE SIRA R U

Kongrat: Cengiz Han ve soyuna en ok kz veren kabile olup bu ailenin A T DKK DNELM dnrdrler. 1804 ylnda bu kabilenin lideri Harezmde kendisini SZDE SIRA han ilan etmitir. S O R U
AMALARIMIZ DKKAT SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
152
Rusyann Hive Hanl topraklarn igal ettii devreye kadar geen sre iinde hanlar Karakalpaklar ve Trkmenleri itaat altna almaya almlar, Karakalpaklarn bir blm de ilerideki srete Buhara Hanlna g etmek zorunda kalmlardr. Muhammed Emin Han (1845-1855) zamannda Horasan ve Merve aknlar gerekletirilmi, Hivede iskn faaliyetlerine nem verilmiti. Rusyann igali ncesinde Hivede 1856-1865 yllar arasnda Seyyid Muhammed Hann iktidarda bulunduunu grmekteyiz. Onun zamannda Karakalpaklar ve Trkmenler yenilgiye uratld. Karakalpaklarn bir blm yurtlarn terk ederek Buharaya ya da Ruslarn hkim olduklar topraklara g etmek zorunda kaldlar. II. Muhammed Rahim Han (1865-1910) zamannda ise Rusyann igali balad. Rus igalinin ncesinde Kongratlar ynetimindeki Hivede yaplan birok iyiletirici teebbslere ramen, hanlk hep insan ve kaynak sknts ekmiti. Bunun yannda uzun sren savalar neticesi ekonomik adan skntya dlm, lke topraklar byk lde ekilemez duruma gelmi, hanlk Trkmenler zerindeki hkimiyetini nemli lde yitirmiti. Rusya byle bir ortamda Hive Hanlnn topraklarn igal etmeye balad. Buhara gibi Hive de varln 1920lere kadar Rusyann himayesinde srdrd. Rusya burada Ceyhunun (Amu-Deryann) sa kys boyunca igal ettii topraklar iin bir ynetim oluturdu. Hivenin denetimini salamak iin Rusya Sava Bakanl ile Dileri Bakanl ibirlii yaptlar. Rusya bu blgeden hammadde temin ediyor, buraya mamul maddeler pazarlyordu. Hive hanlar Muhammed Rahim ve ondan sonra baa geen sfendiyar Han zamanlarnda byk vezir Said slm Hoca devlet ynetimine katkda bulundu. Rusyadaki ihtilalden sonra, 1919da Hiveye kendi kaderini tayin hakk verildi. Buna ramen Sovyet Hkmeti 25 Ocak 1920de Hiveyi igal etti. 30 Nisan 1920de Gen Hivelilerin toplad kongre ile hanla son verildi ve 1924 ylna kadar srecek Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Ferganada Hokand Hanl

Fergana Vadisi Trkistann jeopolitik zellikleri ynnden nemini daima korumu olan bir blgesidir. Tienan (Tanr) ve Pamir dalar ile evrili olan bu verimli blgenin bir dier hususiyeti de pek Yolu a iinde yer almasdr. Ferganada zbeklerin Ming boyundan ahruh Biy, adak Hocalarnn blgedeki hkimiyetine son vererek Hokand ehrini kurmutu. Bu hanln kendi varln tam olarak hissettirmesi rdana dneminde oldu. Ynetimin ise sistemli bir ekle dnmesi Narbuta Bey zamannda gereklemi olup kaynaklar ondan han olarak sz etmilerdir. Alim Han zamannda Hokand gelime ve genileme srecine girdi. Emirlerin ynetim zerindeki basklarn nlemeye alan Alim Han, dzenli bir ordu kurmu ve Takenti de topraklarna katmt. Alim Hann yerine mer Han geti. Bu dnemi Fergana tarihileri hanln en gl dnemi olarak gstermilerdir. Hokand Hanlnn topraklar mer Hann olu Muhammed Ali (Madali) zamannda nemli lde geniledi. Hokand Hanl Trkistan hkimiyeti iin mcadele eder konuma gelmiti. Hanln topraklar Kpak bozkrndaki blgeler: Akmescit, Trkistan, Takent, u Vadisi ile Aa li olarak ifade edebileceimiz yerlerdi ki bu blgeler u an Gney Kazakistan ve Kuzey zbekistanda bulunmaktadr. Buradan Pamir blgesine yani imdiki Tacikistan ve Modern Krgzistann byk bir ksmna kadar uzanyordu. Bu geni topraklara ramen hanlkta tam olarak bir istikrar bulunmamaktayd. Muhammed Ali, halkn bir blm ve din adamlaryla iyi geinemiyordu. Onlar da Buhara hanna bavurarak yardm istediler. Topu kuvvetlerinin etkisiyle Buhara ordusu baarl oldu ve Madali ldrld. Bu devre-
153
den itibaren Hokand karklklar iersinde yaad. Buhara ordusunun igaline son verildi ise de i karklklar devam etti. Hudyr Hann iktidarnda da istikrar salanamad. Hudyr Han Rusyann blgedeki ilerleyii srasnda Hokand topraklarnn nce bir blmn Rusyaya terk etti, daha sonra Rusya 1876 ylnda hanln btn topraklarn igal ederek hanla son verdi. Hokand Hanlnn zirve dnemi hangi han zamanndadr?
SIRA SZDE
DOU TRKSTAN HANLIKLARI Yarkend (Saidiye) Hanl
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Bu hanln kurucusu aatay soyundan gelen Sultan Said Han (1514-1533)dr. Said Han, Kagar, Yarkend ve Hotan ehirlerini ele geirerek 1514te hanl kurmutur. Said Han, hanl glendirmek, halkn durumunu iyiletirmek iin baz teDKKAT ebbslerde bulunmu ve reformlar gerekletirmi, kardei Mansur da Mslmanl yaymak iin gayret gstermitir. Sultan Said Hana faaliyetlerinde hem emiri ve SIRA SZDE hem de tarihi olan Haydar Duglat yardmc olmaktayd. Hanln bakenti nce Kagar, sonra Yarkend ehirleri oldu. Bundan dolay bu hanlk Yarkend Hanl olarak da isimlendirilmitir. 1533 ylnda tahta geen Abdrreid birlii salayamaAMALARIMIZ m, Kazaklar ve Krgzlar ile mcadele etmi, bu mcadelelerinde baar elde edememitir. Haydar Duglat onu gvenilmez ve etkiye ak bir han olarak deerlendirmektedir. Olu Abdlkerim zamannda baz zbek ehzadeleriA Kagara kaK T P mlar ve bylece zbekler ile Kagarllar arasndaki mnasebetlerde skntlarla karlalmtr. Yarkend hanlar bir sre sonra Kazaklarn ve Kalmuklarn ba kaldrdklar kuzey Moolistann denetimini de kaybetmilerdi.T E L E V Z Y O Negemenlik Hanln alan sadece Dou Trkistan ile snrl kalmt. Ynetim ise Aksu, Kagar ve Yarkend ile Turfan eklinde blnmt. Kagar birok sebepten dolay en nemli ehir olarak n planda bulunuyordu. pek Yolu zerinde eski bir kesime noktas N ERNET olan Kagar, Mvernnehre bir kpr olduu gibi, blgesel Thkmdarlklarn baehri ve politik anlamda da nem tayan eski bir ehirdi. Bu erevede Hocalar olarak isimlendirilen zmrenin faaliyetleri de byk nem tamaktayd. Said Hann devleti kurmasndan sonra Mvernnehr blgesinden Kagar ve Yarkende din adamlar gelmekteydi. Bu din adamlar nce Said Han etkilemiler, Abdrreid Hann saraynda da herkesin gvenini kazanm olan Mahdum- zam bulunmutu. Mahdum- zam (Ahmed Hoca Kasan) bu blgede hem yneticiler, hem de toplumun dier kesimleri zerinde olduka nemli bir etkiye sahip oldu. Oullar Kagaryada iki hanedan oluturdular. Hoca shakn oullar ile Hoca Kalann oullar arasndaki ekimeyi Hoca shakn taraftarlar kazannca, dier aile Kagara gitmek zorunda kald ve bu ailenin yelerinden Hoca Hidayetullah (Afak-Appak) evresini genileterek, siyasi mcadelelerin iine girdi. Giydikleri kyafetlerden dolay Aktalk ve Karatalk olarak ikiye ayrlan bu din topluluk iinde Appak Hoca Aktalkllar temsil ediyordu. Appak Hoca Budist Kalmuklarn desteini alarak, XVII. ve XVIII. Yzyllar iinde (1678-1755) 77 sene srecek olan Hocalar dnemini balatmtr. Bu dnemde Kalmuklara verilen yllk 3,5 ton gm vergi yznden halk fazlasyla ezilmitir. Kalmuklara kar baarl bir mcadele veren indeki Manu Slalesi, Kalmuklar yenilgiye urattktan sonra Dou Trkistan zerinde tasarrufa balam, 1760 ylndan itibaren Dou Trkistan igal etmitir. Dou Trkistanda in egemenliine kar isyanlar ba gstermi ise de bu ayaklanmalar inliler tarafndan bastrlmt.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kalmuklar: Oyrat veya Cungar diye de T Mool isimlendirilen E L E V Z Y O N topluluudur. Kubilay Hann soyundan gelenler tarafndan ynetildiler. Liderleri tayi unvann NTER tamaktayd.1368deN E T inden karldktan sonra batya yneldiler.
154
SIRA SZDE
Kagar Emirlii
Emirliin kurucusu Yakup Bey 1820 ylnda Takent yaknlarnda Pikentte doD NELM mutur. Siyasi faaliyetlerine Hokandda balayan Yakup Bey, 1853-1863 yllar arasnda Ruslarla mcadelelerde bulunmu, Dou Trkistandan yardm talebi gelince blgeye gnderilmitir. Yakup Beyin liderlik vasflar ve diplomatlk yn onu S O R U ksa zamanda dier yneticilerden ayrm, kuvvetleri ile 1867de Kua, 1869da Korla ve 1871de Turfan ele geirmiti. Onun hedefi Manu kuvvetlerini etkisiz DKKA duruma getirmek, TMslmanlarn gcn birletirmekti. Aksu, Kagar Emirliinin baehri olmu, blgenin stratejik nemi dolaysyla SIRA SZDE ngiltere tarafndan da blgedeki faaliyetler dikkatle izlenmeye balanmtr. ngiltere, Rusya ve inin blgedeki yaylmalarn engellemek ve doal kaynaklar iletmek iin Yakup Beyin devletiyle bir ibirlii yaplabileceini dnmekteydi. BuAMALARIMIZ nun iin blgeye gayri resm temsilci gndermi ve bu temsilci de hanlk ile ilgili olumlu rapor dzenlemitir. Yakup Bey ayrca Osmanl Devleti ile de iyi ilikiler kurulmasna zen gstermi, 1870 ylnda Osmanl Devletinin tabiiyetine girme isK T A P teini iletmitir. Elinin dnnden sonra hutbe Sultan Abdlaziz adna okunmaya balanm, 1875 ylnda Kagara Osmanl Devleti baz asker uzmanlar gndermitir. Kagar Emirlii bylece 40.000 kiiden oluan bir ordu oluturmutur. RusTELEVZYON ya ile olan ilikiler de 1872 ylnda yaplan ticaret anlamasyla iyi bir yola girmi, Rusya Dou Trkistann bamszln tanmak zorunda kalmt. Kagar DevletiE ile EOsmanl Devleti arasndaki ilikiler hakknda daha ayrntl bilgiyi NT RN T http://www.gefad.gazi.edu.tr/window/dosyapdf/2003/2/2003-2-41-60-3nuriyavuz.pdf adresinde bulabilirsiniz. Kagar Emirlii bir sre sonra yeni bir tehlike ile kar karya kalm, banda General Tso Tsung Tangn bulunduu bir in ordusu Dou Trkistan igal etmek zere harekete gemiti. Yakup Bey, lkesi iinde baz gruplarn karlar zedelendii iin i karklklar karmas ve Mslman inlilerin kendilerine yardmc olmamas, zellikle Hotanllarn ikna edilememesi gibi sebeplerden dolay yeterince gl konumda bulunmuyordu. General Tso Tsung Tang nce 1868-1872 yllar arasnda ansiden Kansu blgesine kadar olan kesimde in ynetiminin denetimini tekrar salamak iin gayret gsterdi. Bunda da nemli lde baarl oldu. Onun stratejisi in idaresi altnda bulunan Mslman nfusu ikna etmekti. 1876 ylnda Urumi, inliler tarafndan igal edildi. 1877 Maysnn ortasnda Turfan, inlilerin eline geti. Blgelere gnderilen Trk kumandanlar da inlilere kar iyi savunma yapamyorlard. Bu da inlilerin iini byk lde kolaylatryordu. Ayrca inliler halk arasnda propagandalar yaparak Yakup Beyin gcn byk lde azaltmaya alyorlard. inliler karsnda baarszla urayan Yakup Han kuvvetlerinin durumu, savan ortasnda onun ani lm ile tamamen ktye dnm ve onun lmnden sonra Dou Trkistann ehrinde ayr hkimiyet alanlar tesis eden beyler bu ekilde in istilasnn kolaylamasna zemin hazrlamlardr. 1878de inliler btn Dou Trkistan ele geirdiler. Rusya, inin yaratt fiili durumu St. Petersburg Antlamasyla tanmak zorunda kald. Yakup Beyin milletleraras alanda baarl bir politika izledii, Osmanl Devleti, ngiltere ve Rusya ile nemli mnasebetler kurduu grlmektedir. lkesinde eskiden beri devam eden blnme taleplerinin olmasnn baarsnn devam etmemesinde en nemli faktr olduu kabul edilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
155
XV. yzyln ikinci yarsnda zbeklerden ayrlan bir kolunSIRA SZDE oluturduu Kazak Hanl ksa zamanda Det-i Kpakta varln kabul ettirmi ve hanlk blgedeki dier Bozkr topluluklarna kar etkin bir mcadele ortaya koymutur. XV. yzyDNELM ln sonunda ve XVI. yzyln banda Kazaklarn banda Burunduk Han bulunmaktadr. Kazaklarn ykseli dnemini salayan kimse ise Kasm Han olmutur. O R U Kasm Hann tahtta bulunduu sre ierisinde Kazaklar, Det-i SKpaka hkim olduklar gibi, gl bir ordu da meydana getirmilerdir. Kasm Han, hem iyi bir kumandan, hem de dil bir hkmdard. Eski Trk tresine uyan Kasm THan yeni bir DKKA yasay da yrrle koymutu. Kasm Handan sonra gelen hanlar baarl bir ynetim sergileyemediler. Kasm Hann lmnden sonra, 1538 ylna kadar tahtta SIRA SZDE bulunan Kazak hanlar dneminde Kazaklar g durumlara dmler, bu devreden sonra baa geen Hak Nazar Han, gay Han ve nihayet Tavkel (Tevekkel, Tevekkl) Han zamannda ise hanln toparlanmas sreci yaanm, bunun yannAMALARIMIZ da zbeklerin eitli faaliyetlerine Kazak hanlar da katlmlardr.
K T A P Kazak Hanlnn kurulu sreci ile ilgili daha ayrntl bilgi iin B. Kumekovun Kazak Devletinin Oluumu adl makalesine bakabilirsiniz.
DET- KIPAK VE KAZAK HANLII
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kazaklar XVI. yzyln sonunda ve XVII. yzyln bandaT E L E V Zcorafi sebepbata Y O N ler olmak zere baz nedenlerden dolay kk, orta ve byk cz olmak zere ynetim birimine ayrlmlardr. Bununla birlikte XVII. yzyl ve XVIII. yzyln bir blmnde de Kazaklardaki merkez hanlk gelenei devam etmi ve 1718den NTERNET sonra Kazaklar siyasi birliklerini devam ettirmek hususunda nemli problemlerle SIRA SZDE karlamlardr. XVII. yzyln banda im Hann kesintili geen hkimiyet dneminde Seyhun boyundaki ehirlerin denetiminin Kazaklarda olmasn temin etmek iin baz teebbsler gerekletirilmi, kendisiyle saltanat D N E L M iine gimcadelesi ren Tursun Sultan da Takent, Trkistan, Endican ehirlerine doru yaylma gstermiti. Cihangir Han zamannda Kalmuklarla mcadele edilmi,Oonun 1652 ylnS R U da lmnden sonra yerine Tavke (Tevke, Tavk) Han gemiti. Tavkenin uzun sren hkmdarlk dnemi olmu ve o 1718de lmtr. Tavke Hann ok zeki D K A sayg grdolduu, kendi halkndan olduu gibi evresindeki topluluklardanKda T kaynaklarda belirtilmektedir. Basireti ve adaleti ile tannm olup beyler arasnSIRA SZDE daki anlamazlklara son vermi, Kazaklara bar getiren insan olarak nem kazanmtr. Tavke, ayn zamanda kk boylar da birletirerek Kazaklarn daha fazla blnmelerinin nne gemitir. Tavke Han, btn hayatn Kalmuklarla mcadele ederek AMALARIMIZ Kalmuklageirmiti. rn saldrlarn nlemi olmasna ramen Kalmuk tehlikesini tamamen bertaraf edememitir. im, Cihangir ve Tavke hanlarn sayesinde Kalmuklarn ancak SeyK T A P hun havzasndan daha ileriye gitmelerini engellenmi olmaktayd. Tavke Han, Cedi Carg (Jeti Jarg, Yedi Yarg) ismi verilen Kazak yasalarnn koyucusu olarak da bilinir. Onun zamannda her ordann yaylak, klak ve otlak olmak zere igal TELEVZYON edecei sahalar belirlenmiti. Hayatnn son yllarnda Tavke Hann otoritesi azalmaya balad. Ordalarn bandaki sultanlar da bamsz bir tutum ierisine girdiler. nternet: Tavke Han Dnemi ve Yasalar hakknda daha ayrnt bilgiyi E R N E T N T http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd3/sbd-3-05.pdf adresinde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
156
Resim 8.1 Ablay Hann portresi
Tavke Handan sonra Kazaklar bir arada tutabilecek byk liderler ortaya kmad. nce Kalmuk istilas ve peinden de Kazak topraklarnn Rus igaline uramas yznden Kazaklar yeniden birleik bir Kazak hkimiyeti oluturamadlar. Kazaklarn bir kere daha birliini Ablay gerekletirmi ise de bu durum devamllk kazanmamtr.
Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile likileri

Osmanl Devleti, zellikle Yavuz Sultan Selimin ran politikas ve blgeye olan yakn ilgisi ile XVI. yzyln bandan itibaren Trkistan meseleleriyle yakndan ilgilenmitir. likilerde belirleyici faktr Safevi Devleti olmutur. Osmanl Devleti, SaSIRA SZDE fevilerle sorun yaadnda Trkistan Hanlklarna daha fazla ilgi gstermi olup Trkistan Hanlklar da skntya dtklerinde Osmanl Devletine bavurmulardr. Hanlklar hac yolunun gvensizlii ve bu yolun kapatlmas gibi Moskova ile DNELM yaadklar problemler konusunda Osmanl Devletine ikyetlerini iletmiler, Osmanl hkmdarlar da problemlerin zm iin gerekli teebbslerde bulunmuS O R U lardr. Rusyann Trkistan igalinde ise Osmanl Devleti mesafenin uzak ve siyasi durumun uygun olmamas sebebiyle hanlklara yardmda bulunamamtr. OsmanDKKAT l Devleti Trkistanda birlik iinde hareket eden hanlklar grmek istemi ve onlarn aralarndaki anlamazlklarda taraf tutmak yerine Trkistan Hanlklarnn kenSIRA SZDE di aralarnda ibirliini gelitirmelerini tavsiye etmitir. Hacca giden Trkistanllarn ihtiyalarn gidermek ve Trkistanla ilikileri daha da younlatrmak maksadyla Osmanl Devletinin yaplmasna n ayak olduu zbek tekkeleri ilikilerde AMALARIMIZ byk nem tamtr.
K T A P Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile mnasebetleri hakknda daha ayrntl bilgi iin Mehmet Alpargunun Osmanl Devletinin Trkistan Politikas isimli makalesine bakabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
157
Harita 8.1 XVIII ve XIX. Yzyllarda Trkistan Hanlklar; Kaynak: B. Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara: 2004.
DEVLET TEKLATI VE KLTR Nfus, Yerleme ve ehir

XVI. yzyln banda zbeklerin Det-i Kpak terk ederek Mvernnehr topraklarna yerlemesi ile zbeklerin hayat tarzlarnda nemli deiiklikler meydana geldi. Siyasi ve idari deimenin yannda ekonomik durum ve buna bal olan birok unsur da deiime urad. Bu deime zbeklerde nceki durumdan daha farkl bir yapnn ortaya kmasna neden oldu. Onlar, Det-i Kpakta bozkr yaay tarzna uygun bir biimde yaarlarken, Mvernnehrde nce yar yerleik bir hayata intibak ettiler, bir ksm ise daha sonralar eitli yerleim birimlerinin daimi sakinleri oldular.
Resim 8.2 Trkistanda Kullanlan Tama Arac
158
zbeklerin Mvernnehr topraklarna ynelmeleri siyasi ve asker dncelerin yannda iktisadi ynden de onlar asndan iyi sonular ortaya karmtr. Yerleik hayatn btn zellikle rmak sularndan yararlanmaya dayanan ve yapma sistemle oluturulmu ve sulama kanallar yolu ile dzenlenen tarma dayand. Bozkrda kalan Kazaklarda ise krsal ekonomi ger hayatn iinde yer almaktadr. Bu trl bir yaay iinde gerler srekli bir eve sahip olmamlardr. Yurt terimi gerler iin ev anlamna gelmektedir. Gerlik kurallarnn iledii Det-i Kpakn byk blmnde ve Gobi lnde ehirleme gereklememitir. zbeklerle Kazaklar ayn kkenden gelmi olmalarna ramen, zamanla zbek ve Kazaklarn devlet yaplar olduka farkllam ve kltrel farklar da XVII. yzylda daha belirgin bir hale gelmiti. Buhara Hanl kesin snrlara sahip bir hanlk deildi. Hkmdarlarn baarlarna gre snrlar genileyip, azalabilirdi. Birbirine yakn yllar itibariyle hanlkla ilgili bilgiler veren seyyahlar snrlar konusunda elikili ifadeler kullanmlardr. Hanikoffa gre, 1843te hanln kuzeyde Bukan Dalar, douda Aktav, Karatav ve ehr-i Sebz dalar ile gney batda Belh ile snrlarn izmek mmkn olmaktadr. Batda Hive topraklar snr olarak kabul edilirdi. Hanln XIX. yzylda nfusunun 2,5 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. Harezm blgesi Mvernnehr ve rann verimsiz bozkrlar ve llerinden ayr olup her zaman komularndan soyutlanm bir durumda bulunmutur. Blge, l ile ayrlm iki blmden oluur: Nfusun ana eleri; zbeklerin yannda yerleik yerli Sartlar ve birok yar yerleik, yerleik Trkmen kabileleri, Kara Kalpaklar ve bunlara ilaveten baz Kazak topluluklardr. XIX. yzylda Hive Hanlndaki nfusun 700.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir. Hokand Hanlnda Fergana vadisinde nfusun 750.000 kiisi yaamaktayd. Hanln nfusu byk ounlukla zbekler, Tacikler, Krgzlar ve Kazaklardan oluuyordu. zbekler, Babr zamannda Trke konutuu ifade edilen halktan, Tacikler ise Farsa konuan insanlardan oluuyordu. XVI. yzyl bandan itibaren Krgz ve Kazak gibi Trk topluluklar da blgede grndler. Yerleim birimlerinin durumuna gelince, baz aratrmaclar Trkistan ehrini temel ehir fonksiyonlaryla rlm youn tarmsal bir yerleme yeri olarak kabul etmeye ynelik bir tutum sergilerler. Kasabalar byklklerine gre, birok mahalleden olumaktadr. Klaklar da birok mntkay kapsayabilmektedir. ehir blgelerinde mahalleler duvarla evrili, bir ya da iki kaps olan yerleim yerleriydi. Gndzleri bu kaplardan girilirdi. Gece boyunca kaplar kapal olurdu ki, bu durum ehrin korunmasn ve insanlarn gvenlik iinde olmasn salayan bir mekanizma oluturmaktayd. Her mahallenin kendi camisi, mezarl ve ortak alanlar mevcuttu. Genellikle temel slami bilgilerin aktarld ve davran eitiminin verildii bir mahalle mektebi vard. Takent ve Buhara gibi ehirlerde medreseler bulunurdu. Mahallelerde aksakallar nemli iler yaparlard. Ortak meknlardan sz edecek olursak hamam, hastane ve ayhaneleri belirtmemiz mmkndr. Dou Trkistanda ise gvenlik sebebiyle ehirler byk surlarn arkasnda korunmaya alnmt. Yarkend ehrinin alt kapsndan her biri, iki yannda birer burla korunuyordu ve surlarn altm, yetmi metre gerisindeydi. Bylelikle ehre bu geilerden birinden girmeye alan dmanlar daha kapya ulamadan ok yamuruna tutuluyorlard. Yaknlardan geen bir rman suyunu kanallar aarak ehre getirmilerdi.
159
Hanlk ve Saray Tekilat

Tarih sre iindeki deiiklikler gz nnde tutulduu takdirde, Buharada balangta han sonralar emir dediimiz en yksek dereceli kimse bata bulunmaktayd. Bu grev sahibine Hivede ve Kazaklarda han, Hokandda nce bey, daha sonra han, Dou Trkistanda han ve daha sonraki dnemde emir unvanlar verilmekteydi. zbek slalelerinin erkek yeleri sultan olarak adlandrlmaktayd. Bu sultanlar kurultayda bir araya geliyorlar, hanln genel siyaseti hakknda karar veriyorlard. Yeni fethedilen topraklar zaferin kazanlmasna katkda bulunan sultanlar ve onlarn yaknlarna kurultayda verilmekteydi. Bunlar da elde ettikleri blgenin zenginlii lsnde gl duruma geebiliyorlard. Bylece merkeze kar deta yar bamsz bir konuma da gemi oluyorlard. Kazaklarda ise han seimi sultanlarn toplantsnda kararlatrlmaktayd. Beyler senede bir kere hann liderliini tasdik etmek, ona tavsiyede bulunmak ve onun emirlerini dinlemek iin toplanrlard. Hanlk yetkisi kiiye verilirdi. Beyler sultanlar seiyorlar, sultanlar da belirli bir blgeyi denetim altnda tutma grevini stleniyorlar ve han seiyorlard. zbekler hanlarndan dil olmasn, lkenin korunmas ve fetih yoluyla topraklarnn geniletilmesini bekledikleri gibi, onlara gre han gl, cesur ve cmert de olmalyd. Han ise halkn kendisine artsz itaatini istemekte ve grevlerini unutmamalar gerektiini onlara bildirmektedir. Saray grevlilerinden bahsedersek, Buharada Astrahan ve Mangt ynetimleri dnemlerinde saray brokrasisi olduka karmak bir ekil almt. Trkistan Hanlklarnda mahrem aa seviyedeki saray memurlarnn genel unvanyd. Bunlar eitli zel grevlere sahipti. Saray iinde sekin bir yere sahip olan eik aas ba hkmdarn saray iindeki korunmasndan sorumluydu. igavulun grevi yabanc elilerin ve hann nemli misafirlerinin huzura karlmasyd. naklar Buharada emir olmayan kiilerin isteklerini hana iletirler, aldklar cevab kiilere ulatrrlard. Astrahanllar dneminde inaklar inaat ilerinin de mesuliyetini tayorlard. Dier makam sahipleri gibi onlarn da orduda grevleri bulunmaktayd. Mihteri Kalan grevindeki kiiler Buharada farkl dnemlerde farkl ileri gerekletirdiler: vergi toplama; vergilerin harcama kalemlerine gre planlanmas; han ailesinin harcamalar iin kaynak temin etmek ve sarayn ihtiyacn salamak gibi grevleri yrttler. Saray kadrosundaki ve ordudaki grevlilerden biri de ehrelerdi. Bunlar maiyet grevlileriydi. Bunlara ilave olarak seremoni ilerini yapan udayc, genel ktip olarak mn ve ktphaneciyi de sayabiliriz.
Ynetim Sistemi
zbek Hanlklar monarik bir sisteme sahipti. zbek kabile aristokrasisinin sosyal stats bir ekilde daha yksekti. zbek kkenli olmayan kiiler yneticiye kiisel bir sadakatle bal olmalar halinde ynetimde kilit rollerde yer almaktaydlar. Hanlklar arasnda en tannan ve en zengin olan Buhara Hanlyd. lke byk lde zerklie sahip olan ve vergi toplayan valileri (hkimleri) olan vilayetlere ayrlmt. Belh vilayeti bamsz bir blge olarak kabul ediliyordu. Genellikle bu ehrin ynetimi tahtn vrisine braklmaktayd. Burada merkez ynetimdeki rneine benzeyen bir yaplanma mevcuttu. Hokand Hanlnda Kpaklar ve Krgzlar gibi gebe gruplar sadece orduda deil ayn zamanda da merkez ynetimde nemli rol oynamaktayd. arasnda en k olan Hive Hanl ayn zamanda da en merkez olanyd: tara valilerine (merkezden uzaktaki valilere) kstl oto-
160
rite verilmiti ve vergiler merkez ynetim tarafndan grevlendirilen kiiler tarafndan ylda bir ya da iki kez toplanmaktayd. Harezmdeki kabile nfusu tara valilerinin yetki alannda deillerdi. Bu nfus kendi zerk yneticileri tarafndan idare edilmekteydi. Buharada kobegi, divan beyi ve bey gibi yksek devlet memurlar dorudan Emire kar sorumluydular. En yksek hukuki otorite olan Emir, zina, hrszlk, kervan soygunu gibi sular bizzat kendisi yarglard. yeleri han tarafndan atanan nemsiz bir danma kurulu vard. Hivede de danma meclisi statsnde bir organ oluturulmutu. Bu meclis Ebul-Gazi tarafndan meydana getirilmiti. Hanlklarda din adamlarnn da zellikle baz hanlar dneminde ynetim zerinde byk etkisi bulunmaktayd. Trkistan hanlklarnda idari grevlerin tanmlarnda sreklilik mevcut deildi. Zaman iinde makamlarn fonksiyonlar ve nem sralar deimekteydi. Baz dnemlerde hanlklarn ok nemli makam olarak kabul edilen bir grev, bir sonraki devrede alt seviyede bir grev olarak karmza kmaktadr. dari grevlilerin yaptklar iin dnda asker ykmllklerinin de bulunduu grlmektedir. zellikle Buhara Hanlnda izlenen bir baka husus da bir makama ait olmas gereken bir grevin, bir baka makamn da grev alan iinde grnmesidir. Hkmdarlar ok nemli grevleri bir kiinin grev alanna sokmaktan ekiniyorlard. Bu durum hanlkta istikrarszlk yaratyordu. Buhara Hanlndaki vilayetlerin her biri bir hkim (vali) tarafndan ynetiliyordu. Vilayetler de tmenlere blnyordu. Kagarya, idari bakmdan on byk ana blge ve ok sayda kk blgeye ayrlmaktayd. Her bir blgenin yneticisine bey, toksaba, pansat veya yzba denilmekte olup, bunlar Emire balydlar. Ynetim grevindeki makam sahiplerine gelince, atalk nemli bir makam olarak ortaya kmaktadr. Buharada XVIII. yzyln balarna kadar byk atalk, kdemli emir ve birinci vezir olarak grev yapmaktayd. Atalk unvannn en gelimi hali Kagar Emirliinde kendisini gstermi olup hanln banda bulunan Yakup Beyin unvan atalkt. Kobegi, XVII. yzyl ile XIX. yzyl arasnda Trkistan hanlklarnda yksek rtbeli memurlara verilen unvandr. Buharada kobegiliin ykselii Astrahan slalesinin k dnemi ile balamaktadr. Hivede ise kobegi zbek soylular arasndan atanyordu. Asker ilerden sorumlu olan kobegi XIX. yzylda hanln ynetiminde mihter ile birlikte nemli derecede etkili olmu; zbek, Karakalpak ve Trkmenlerin youn olarak yaad hanln kuzeyinden sorumlu olmutur. Kobegi hanla beraber savalara katld gibi, asker birliklerin durumundan da sorumlu olmaktayd. Askerlerin tefti edilmesi, hanln nfus saym, vergi ve sava tazminat gibi baz iler de kendilerine verilmitir. Mrifin grevleri arasnda, hkmdarn yapt ihsanlar kaydetmek, defterlerde vergi kaytlar, hara (arazi vergisi) gibi kaytlar tutmak; mir-eb gece gvenliini salamak, dadhah halktan gelen ikyetleri almakla grevliydi. Mirahur rtbesi de ok nemliydi. Bu grevde olan sadece hkmdarn deil, tm devletin atlar ve yk hayvanlarndan sorumluydu. Adli yapya gelince, balangta eyhlislam n planda iken, daha sonra onun yerini kad-kalan (ba yarg) ald. Bu kii emir tarafndan seiliyordu. Kazasker ordu hkimi olup, mftler de fetva vermekteydiler. Halkn olumsuz davranlarn izlemek ve cezalandrmak da ba reise ait bir grevdi.
SIRA SZDE
Kobeginin grevleri nelerdir? SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
161
SIRA SZDE
Askeri Yap
SIRA SZDE
Tarihlerinin byk ksmnda srekli sava ortam iinde olan Trkistan HanlklaD rnda asker faaliyetler kendisini gnlk hayatn iinde devaml N E L M hissettirisurette yordu. Bu bakmdan her ocuk kk yalardan itibaren asker bir eitimden geS R U iyordu. zbeklerde ordu, merkezdeki hann, sultanlarn ve balO beylerin kuvvetlerinden olumaktayd. Orduda svari ve piyade snflar bulunmakta, askerlerin ok, kl, mzrak, topuz gibi silahlara sahip bulunduklar grlmektedir. DKKAT zbeklerde ateli silahlar da bulunmaktayd. Bunu zellikle erken zamanlarda minyatrlerden tespit etmek imknmz bulunmaktadr. Anadolulu olan tfeki ve SIRA SZDE topu ustalarnn XVI. yzylda Orta Asya lkelerinde grev yaptklarn da bilmekteyiz. Bu ustalarn bir ksm tfeki ustas vazifesini yerine getirirken, dier bir blm ise topu ve taktiki olarak grev yapmaktaydlar. zbekler savalarda XVI. AMALARIMIZ yzylda tolgama (evirme) eklindeki bir sava taktii uyguluyorlard. Trkistan Hanlklarnda askeri sistem iin daha ayrntl bilgi iinK MehmetP Alpargunun T A Trkistan Hanlklar isimli kitap blmne bakabilirsiniz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ktisadi ve Mali Durum
Buharada tarmsal retim yapay sulama sistemine bal olarak yrtlmekteydi. Harezmde Trkmenler, Det-i Kpakta Kazaklar hayvanclkla urayorlard. Buday Buharann tahl rnlerinin arasnda en nemlisidir. Arpa, pirin, susam, NTERNET dar blgede yetitirildii gibi pamuk yetitiricilii de tarmsal retimde ok nemli bir yer tutmutur. Rusya zellikle igalden sonra blgeden nemli lde pamuk temin etmitir. Kagar Emirliinde da halkn byk bir ounluu tarmla urayor, buday, arpa, pirin ve pamuk ziraat gerekletiriliyordu. Sebzecilik hem Buharada, hem de Harezmde yaplyordu. Meyvecilik de Buharada ok gelimiti. Hokandda ise XIX. yzylda buday, pirin, susam, pamuk, arpa, yulaf, msr, kenevir, keten ve dier rnler yetitirilirdi. Pamuk ekimi 1876da Rusyann blgeyi igalinden sonra byk lde geniledi. nk Rus tekstil endstrisi bunu gerektiriyordu. Harezmde ipekilik Buharaya gre daha fazla gelimiti. Kazaklarda ise ekonominin temeli hayvan yetitiriciliine dayanmaktayd. Bu erevede at yetitirilmesine ve kkba hayvancla nem verilmekteydi. Esnaflk ve zanaatkrlk Buhara Hanlnn ekonomisinde nemli rol oynamaktayd. Usta-rak ilikisi iinde zanaatkr yetitirilmesine nem verilmi, raklarn haklarnn korunmas iin ustayla aralarnda mukavele dzenlenmitir. Hokand ehrinde kumalk n plana kmt. Ayrca bu hanlkta mlekilik, bronz su srahileri, gm bilezikler retilirdi. Kagar blgesinde baz mallardaki retim de n plana kmt. Pamuklu ve ipekli dokuma, ayakkab imalat, halclk bunlar arasnda gsterilebilir. Metal ileri de bu blgedeki ura konularnn banda gelmekteydi.
SIRA SZDE Buharada Rus igalinden sonra pamuk retimindeki art neye balayabiliriz?
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Mal duruma gelince, Buhara ve Hivede mal sistemin temelini toprak vergisi DNELM oluturmaktayd. Buradan temin edilen vergi, hara ve r olarak alnrd. Hayvanlardan alnan vergi de nemliydi. Bunun dnda eitli vergi ve ykmllkler S R U de bulunmaktayd. Zaman zaman hanlklarn mali durumu ktO olduunda yeni vergiler de talep ediliyordu. XVII. yzylda Moskoval elilerin belirttiine gre
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
162
hanlk hazinesine, elde edilen vergi gelirlerinden pak az girmekteydi. Vergi giriinin nemli bir blm hanlk hazinesinin aleyhine dorudan beylerin ve brokrasinin temsilcilerinin elinde kalyordu. Devlet harcamalar ancak darphaneden ve ticari harlardan salanan gelirle karlanmaktayd. Hkmdarlarn kullanm iin bu gelirler esas tutulmakta olup han denekleri bu gelir kaleminden demekteydi. Kagarda ise dier vergilerin yannda ticari vergiler nem tamakta olup ithal edilen mallar iin hanlk krkta bir vergi almaktadr. Ticari hayat Trkistan iin byk nem arz etmektedir. Bu erevede Buhara ticaretin nemli merkezlerinden birini oluturuyordu. Buhara ksmen in, Rusya ve Hindistan arasndaki byk ticaret yollarnn zerinde bulunmasndan, ksmen de Buharallarn ticarete olan ilgisinden dolay eski zamanlardan itibaren ticari bir merkez hviyetindeydi. Buharal tacirler in, ran, Hindistan, Moskova ve Sibiryadan mal alp baz devletlere mal sattklar gibi, Harezm, Kagar ve Det-i Kpaka da mal gnderiyorlard. Buharallar Osmanl Devletine baz pahal baharatlar, boyalar, porselen ve in ile Hindistandan temin ettikleri deerli talar satyorlard. Ayrca batya ham ipek, tbbi bitkiler de buradan Osmanl Devleti yoluyla gnderilmekteydi. Kazaklar ve hanlktaki tacirler arasnda zaman zaman ortaya kan siyasi istikrarszla ramen canl bir ticaret hayat bulunmaktayd. Kazak atlar, et ve deri, baz krk eitleri Kazaklardan temin ediliyordu. Kazaklar, Buharadan duruma bal olarak, un ve tahl, ipek giyim, hazr elbiseler, mcevher, kl ve kalkan alyorlard. Nadiren de ateli silahlar onlara satlyordu. Kagarya ile ticaret Buharallarn denetiminde bulunuyordu. Trkistan Hanlklarnda ok sayda kervansaray bulunmaktayd. ran ve Moskova ile de ticaret yaplyordu. Kervanlarla yaplan ticaret yeniada alternatif ticaret yollar bulunmasna ramen varln uzun sre devam ettirmi, Rusyann 1880-1906 yllar arasnda Trkistan arazisi zerinde gerekletirdii ana demiryolu a ile tamaclk bu alana kaymtr.
Eitim, Kltr ve Sanat

XV. yzylda Timurlu Rnesans denilen parlak dnemden sonra bilim ve eitim hayat durgun bir ortam iine girdi. Bu durum Trkistan Hanlklarnn varln devam ettirdii srecin byk bir blmnde devam etti. Eitim, mektep ve medrese olarak iki dereceli okul sisteminden olumaktayd. Buhara zellikle dini bilimlerin eitimin yapld nemli bir merkez konumundayd. Trkistan hanlar eitli yerlerde medreseler yaptrdlar, eitim ve retim hayatna katkda bulundular. Vakf sistemi eitimi destekliyordu. Bununla birlikte pozitif bilimler asndan nemli gelimeler salanamad. Matematik ve astronomi XV. yzyldaki canllnda deildi. Tp alannda baz eserler kaleme alnd; XVI. yzylda Sultan Ali ila, Muhammed Yusuf gz hastalklar ve anatomi ile ilgili eserler yazdlar. XVII. yzylda da Subhan Kulu Han bu alanda eser yazm olup darifa da ina ettirmiti. Edebiyat almalarna gelince, Trkistan Hanlklarnda halk arasnda ifah edebiyatn nemli bir rol bulunmaktayd. zbek, Kazak ve Krgz destanlar eitli sanatkrlar tarafndan nesilden nesle aktarlmlardr. Mvernnehr sahasnda XVI. yzylda Muhammed iban Han bir divan ile eitim ve din konularnda eserler kaleme alm, Ubeydullah Han da eitli ilim dallarnda sz sahibi olmu, airlii ile de n plana kmt. XVII. yzylda Buhara Hanl snrlar iinde nemli airler yetimitir. Bunlar arasnda Turd, Baba Rahim, Mereb, Suf Allahyar gibi airlere rastlanmaktadr. Harezmdeki edebiyatlara ise XVIII. yzylda bir divan ve felsef destan bize ulaan Niatiy, Yusuf ve Zleyh isimli mesnevisi olan Andelib, Divn- Revnak sahibi Revnak rnek olarak gsterilebilir. Hanlar arasnda da
163
edebiyatla ilgilenen simalar bulunmaktadr. Feruz mahlasyla yazan Hive han II. Muhammed Rahim Han, XIX. yzylda iyi bir air ve besteci olarak karmza kmaktadr. Hokandda da nemli airler yetiti. Bunlar arasnda realist sanat anlayna sahip olan Mahmuru, air ve destan yazar olan evkiy Namagiyi, hicviyeler yazan Pesendiyi zikretmek mmkndr. Bunlarn yannda mer Han ve kars Nadire de iyi airler arasnda saylmaktadr. Kazandklar baarlarn gelecek nesiller tarafndan da bilinmesi iin Trkistan hanlar tarihi tevik etmilerdir. XVI. yzylda zbeklerde Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannme-i Buhara; Vasf, Bedyil-Vekyi; Hafz Tan, erefnme-i ahiyi kaleme almlardr. Harezmde temi Hac tarihi yazlm olup, XVII. yzylda ise bu blgede Ebul-Gazi Bahadr Hann ecere-i Trk alannda ok nemli bir eser olarak ortaya kmtr. Bunlara sonraki dnemde Munis, Ageh, Beyan gibi tarihileri ilave etmek gerekmektedir. XVII. yzylda yedi cilt halinde hazrlanan Buharada Mahmud b. Valinin eseri Bahrl Esrar fi Menakbl-Ahyar dneminin tarihini aydnlatmtr. erafeddin Alm b. Nureddinin Tarih-i Rakimsi ise Baki Muhammed dnemi ile ilgili bilgiler vermektedir. Ayrca tarihiler arasnda Yusuf Mn ile Hac Mir Muhammed Salimi saymak mmkndr. Gzel sanatlar ile ilgili olarak Buharada hat sanat alannda ok gzel rnekler bulunmaktayd. mar faaliyetleri iinde Buharada nemli eserler meydana getirilmi olup ehir yeni surlarla evrilmitir. XVI. yzylda inileri ile ssl Byk Cami mimari adan nemlidir. Yine Mir Arap Medresesi bu yzyln nemli bir eseridir. Gzde olan yaplardan iki medreseden birisi Ko Medrese, dieri ise Kkelda Medresesidir. XVII. yzylda Semerkandda emirlerden Yalangtu Biy tarafndan Registanda yaptrlan iki medrese nemlidir. Hive Buhara gibi ok zengin bir mimariye sahip deildir. Hivede Cuma Camisi, Allah Kulu Han Medresesi gibi eserler mimariye rnek olarak gsterilebilir
164
zet
A M A
zbeklerin Mvernnehrdeki hkimiyetleri srasnda meydana gelen balca olaylar aklamak. zbekler XVI. yzylda Mvernnehre gelerek burada hkimiyet kurdular. Buhara ve Hive hanlklarn oluturdular. XVIII. yzylda ise Ferganada kurulan Hokand Hanl da zbekler tarafndan meydana getirildi. Buhara Hanl randa bulunan Safev Devleti ile XVI. yzyl boyunca Horasan iin mcadele etti. Bunun yannda Kazaklarla da eitli savalar yapt. XVII. yzylda Hive Hanlnn hcumlarna kar Buhara hanlar Mvernnehri savunmak zorunda kaldlar. XVIII. yzylda kabilelerin merkez otoriteye kar kmas ve hanlarn yetersizlikleri sonucunda Astrahan Slalesi Mvernnehrde etkili olamad. Bu erevede ran Hkmdar Nadir ah Mvernnehri igal etti. ran ordusunun ekilmesinden sonra Mangt slalesi baa geerek yeni bir dnem balatt. Bu slale i karklklar nleyebildiyse de, ada anlamda hanln gelimesine katkda bulunamad. zbek Hanlklarnn Rus igaline giri srecini deerlendirmek. XIX. yzyl hanlklarn Rus igaline girdii yzyl oldu. zbek Hanlklar askeri ynden Rusyann igalini nleyecek durumda deillerdi. Bunun yannda hanlklar kendi aralarnda skntlar yayorlar, uzun sre devam eden muharebelerle asker ve ekonomik durumlarn skntya sokuyorlard. Rusya ise Krm Savandan sonra prestij kaybetmi ve ekonomik olarak da zellikle Trkistandan pamuk temin etmek iin harekete gemiti. Sistemli bir igal faaliyeti sonunda Hokand Hanl tamamen ortadan kaldrlm, Hive ve Buharann kk birer hanlk olarak yaamasna izin verilmiti. Kagar Emirlii dneminde meydana gelen balca gelimeleri aklamak. Emirliin kurucusu Yakup Bey, Hokandda siyasi almalarn srdrrken, Kagar ve evresinden yardm talep edilince blgeye gelmi, ksa zamanda etkin bir ynetim ortaya koyarak inlilere kar gl bir direni sergilemitir. Emirliin
kurulmasndan sonra ngiltere de blgedeki karlar sebebiyle Yakup Beyin faaliyetlerini desteklemitir. Ayrca Osmanl Devleti ile bu emirlik arasnda yakn ilikiler kurulmutur. Kagar Emirlii, Osmanl Devletine balln ilan etmi ve Osmanl Devleti de bu emirlie silah yardmnda bulunmutur. Ancak emirlikteki i karklklar ve Yakup Beyin lmyle devlet dalm ve blge inin eline gemitir. Kazak Hanlnda Tavke Han dneminin nemini deerlendirmek. Kazak Hanl XV. yzylda ortaya km, ksa zamanda Det-i Kpakn en etkin siyasi ve asker gc haline gelmi, Seyhun boyundaki ehirler iir Buhara ile nemli mcadelelerde bulunmutur. Hanlk kuruluundan bir mddet sonra orduya ayrlmtr.Tavke Han XVII. yzyln sonunda Kazaklarn bana geen nemli bir handr. Uzun sren hanlk dnemi boyunca evresinde sayg uyandran, halknn karlarn koruyan ve onlar bar iinde yaatmaya alan Tavke Han, Kalmuklarn saldrlarnn devam ettii bir dnem olduu iin ncelikle bu hcumlarn nlenmesine alm, ancak Kalmuk tehlikesi tamamen ortadan kaldrlamamt. Tavke Han sivil alanda da nemli bir faaliyetin iine girmi ve Yedi Yargy hazrlatarak yrrle koydurtmutur. Onun zaman ordalarn hareket alanlarnn belirlendii ve bylece anlamazlklarn azald bir dnem olarak gzkmektedir. zbek Hanlklarnda ynetim sistemini aklamak. Monarik bir dzen iinde ynetilen hanlklarda zbek kabile aristokrasisin sosyal statsnn yksek olduu grlmektedir. Buhara Hanl vilayetlere ayrlmt. Hive Hanlnda daha merkeziyeti bir ynetim anlay gelimi olup vergiler merkez ynetim tarafndan toplanmaktayd. Buharada yksek devlet memurlar hana (sonra emir) kar dorudan sorumluydular. yeleri han tarafndan atanan nemsiz bir danma kurulu mevcuttu. Bunun benzeri bir kurul da Hivede bulunuyordu. Din adamlarnn ynetim zerinde nemli etkisi vard.
A M A
A M A
A M A
A M A
165
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki hanlardan hangisi zamannda zbekler bir ulus halinde gl bir konuma gelmilerdir? a. Ebul-Hayr b. Muhammed iban c. mam-Kulu d. Ebul Feyz e. Ebul-Gazi Bahadr Han 2. Aadakilerden hangisi II. Abdullah Han dnemi gelimelerinden biri deildir? a. karklklar ortadan kaldrlmtr. b. Kapsaml bir fetih siyaseti izlenmitir. c. Harezm ele geirilmitir. d. Horasann bir ksm kaybedilmitir. e. Det-i Kpak fethedilmitir. 3. Ceyhun Nehrinin dkld Aral Glnn gneyinde ve bu nehrin iki tarafnda uzanan blgenin ad aadakilerden hangisidir? a. Mvernnehr b. Harezm c. Fergana d. Kagarya e. Det-i Kpak 4. Trkistan Hanlklarnn Rus igaline direnememelerinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. in ile dlen ihtilaf b. Hanlklarn Rusyaya ok yakn olmas c. Hanlklarn ortak hareket edememeleri d. Hanlklarn sava olmayp daha ok ticaretle megul olmalar e. Osmanl Devletinin hanlklar srekli savaa tevik etmesi 5. I. Nadir ahn Trkistan stilas II. erkaskiy Seferi III. Dou Trkistanda Hocalar dneminin balamas Yukardaki gelimelerin kronolojik sras aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. I-II-III b. I-III-II c. II-I-III d. II-III-I e. III-II-I 6. Aadaki makam-grev eletirmelerden hangisi yanltr? a. Hakim-eyalet valisi b. Kobegi-yksek ordu komutan c. Mrif-deftere vergi kayd yapma d. Dadhah-devletin atlarndan sorumlu e. Mireb-gece gvenliinden sorumlu 7. Aadakilerden hangisi Trkistan Hanlklarnn iktisadi hayatna ilikin bir zellik deildir? a. Harezmde Trkmenlerin, Det-i Kpakta Kazaklarn hayvanclkla uramas. b. Kagar halknn byk ounluunun tarmla uramas. c. Buhara ve Harezmde sebzecilik yaplmas. d. Hokandda buday, pirin susam vb. rnler yetitirilmesi. e. Kazaklarda tarmn bata gelen geim kayna olmas. 8. Trkistan Hanlklarnda ticaretin gelimesinin en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Ticaret yollarnn zerinde olmas b. Osmanl Devletinin teviki c. Rusyann bu yndeki ynlendirmesi d. inin ncelik imkan sunmas e. ngilterenin tevikleri 9. Aadaki hkmdar ve dneminde meydana gelen gelimeler ile ilgili elemelerden hangisi yanltr? a. mam Kulu Han - Kazak ve Kalmuklara kar mcadele etti. b. Abdlaziz Han - Hive Hanlnn saldrlaryla urat. c. II. Ubeydullah Han - Nadir ahn istilas gerekleti. d. Subhan-Kulu Han - Hive Hanlnn saldrlar devam etti. e. Ebul-Feyz Han - Mangt boyundan atalklar ne plana kt. 10. Hivede Yadigaroullar Hanedannn sona ermesinin en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Nadir ahn istilas b. Rus istilas c. in istilas d. Buhara Hanlnn istilas e. Kagar Hanlnn istilas
166
Okuma Paras
Bir Seyyahn Gzyle XIX. Yzylda Hokand Bir asrdan daha eski olmayan Hokand modern bir ehirdi. Dolaysyla, geni caddeleri vard ve pek ok Asya ehrinden daha feraht. ekil itibariyle hemen hemen kare idi ve bana sylendiine gre 500 camisi vard ve her cami muhitine ortalama otuz hane dt iin 75.000 kiilik bir nfus ortaya kyordu. Nitekim halkn ounluunun ehir duvarlarnn i tarafnda yayor olmasna ramen, bu bana iyi bir tahmin gibi geliyor. Kervansarayn damndan sadece nmzde uzanan tm ehri deil, hanl da grebiliyorduk. Hemen nmzde arnn kerpiten dz dam vard ve bir ucundan dier ucuna kolay bir gezintiye izin veren birok caddeyi de kaplyordu. Sol yannda krmzmtrak kurun tulalardan ina edilmi, ykseke yuvarlak ekilli tavan ve Kurandan ayetler ieren mavi ve beyaz duvar inilerinin kaplad geni silmeleriyle bir grup cami ve medrese vardr. ehri ayran kk derenin zerinde gz alc kemeriyle tuladan Ki-kupriuk kprs bulunur. Sol tarafta yeni ina edilmi olduundan mavi, sar ve yeil renkte canl inilerinin tm parlakl ile ldayan, giri kapsnn ssledii hann saraynn gzel bir n cephesi vardr. Etrafmzda her yerde bol imenlerin az ok rtt ve ba ve bahelerin tm ihtiamn evreleyen kerpi damlar uzanyordu. Zeminin dz oluu yznden ehir Takentin canl pitoresk grntsne sahip deildir. Fakat bu kusuru muhteem da manzaras ile telafi edilmitir. Bat ve gneybat ynnde Hocent yaknlarndaki alak tepeler ve kuzeyde atkal (akal ?) dalar vardr. Dou ve gneyde hanln tam snrnda ise karla kapl grkemli Alay sradalar uzanr. Kk, fakat ekici Fergana vadisinin ortasnda olduumuzu fark ettik ve birka kadem ykseklikte olmamza ramen ona hayat veren nehir olan Sir Deryay grebiliyorduk. ehirde at srtnda dolarken hemen hemen tamam ilgin olan ehrin ou yerini grmeye muvaffak oldum. Buna ramen scak yznden at srmek zellikle rahatsz edici idi. Zira pazar kapandnda akam saat yediden itibaren evde bulunmaya mecburduk. Dolaysyla tabii olarak gnn bo vakitlerini telef etmitik. Kaynak: Eugene Schuyler, Trkistan Bat Trkistan Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notlar, ev. Firdevs etin ve Halil etin, stanbul, s. 346-347

1. a Yantnz yanl ise, zbeklerin Ortaya k ve ibanler Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mvernnehrde zbekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Harezm ve Hive Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, zbek Hanlklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkistan Hanlklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ynetim Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ktisadi ve Mali Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ktisadi ve Mali Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Harezm ve Hive Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e 3. b 4. c 5. e 6. d 7. e 8. a 9. c
10. a
167

Sra Sizde 1 II. Abdullahn ulu hanl 1583-1598 yllar arasndadr. Onun dneminde i karklklar ortadan kaldrlm, geni bir fetih politikas gerekletirilmiti. Bu dnemde Horasann byk ksm, Harezm ve Buhara fethedilmi, Osmanl Devleti, Rusya ve Babrl Devletleri ile ilikiler kurmutur. Sra Sizde 2 Rus igali, Emir Muzaffereddin zamannda gereklemitir. Sra Sizde 3 Hokand Hanlnn zirve dnemi hkmdar mer Handr. Sra Sizde 4 XVII. yzylda kobegi yksek ordu komutan ve Emirl-mera rtbesine sahipti. Asker ilerden sorumlu olan kobegi XIX. yzylda Hive Hanlnn ynetiminde mihter ile birlikte nemli derecede etkili olmu, zbek, Karakalpak ve Trkmenlerin youn olarak yaad hanln kuzeyinden sorumlu olmutur. Kobegi hanla beraber savalara katld gibi, asker birliklerin durumundan da sorumlu olmaktayd. Askerlerin tefti edilmesi, hanln nfus saym, vergi ve sava tazminat gibi baz iler de sorumluluklar arasndayd. Sra Sizde 5 Buharada pamuk ekimi 1876da Rusyaya katlmasndan sonra byk lde geniledi. nk Rus tekstil ve endstrisi bunu talep ediyordu.
Alpargu, M. (2002). Trkistan Hanlklar, Trkler, VIII, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 557-605. . (2008). Osmanl Devletinin Trkistan Politikas, Trk D Politikas: Osmanl Dnemi, I, editr: M. Bykl, stanbul: Gkkubbe, s. 33-52. . zbekler, TDV slam Ansiklopedisi, XXXIV, s. 119-121. . M. B. elik (2009). Nadir ahn Bat Trkistan Seferi ve Sonular, Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, XXIX, s. 511-530. Andican, A. (2009). Osmanldan Gnmze Trkiye ve Orta Asya, stanbul: Doan Kitap. elik, M. B. (2007). Cengizli Hkimiyet Anlayn Deitirme Giriimleri: Kongrat Hive Hanl rnei, Sakarya niversitesi SBE Akademik ncelemeler Dergisi, II/1, s. 175-187. Hayit, B. (1995). Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Kumekov, B. (2007). Kazak Devletinin Oluumu, Kazakistan Tarihi: Makaleler, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Kurban, . (1995). Dou Trkistan in Sava, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Saray, M. (1997). Dou Trkistan Tarihi, stanbul: Kitabevi. Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul: Enderun Yaynclk.
9
Amalarmz
arlk ynetimi Tatar Uyan Ceditilik Eitim reformu
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tatar Uyann ve sonularn tanmlayabilecek; Ceditilik hareketinin temel zelliklerini aklayabilecek; Azerbaycandaki yenileme hareketinin dinamiklerini belirleyebilecek; Kazak modernlemesinin kendine has zelliklerini tanmlayabilecek; Trkistandaki Cedit hareketini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kadnlarn zgrletirilmesi Kazak modernlemesi Siyasi bilinlenme Milli bilinlenme
indekiler
TATAR UYANII CEDTLK HAREKET KAFKASYADA YENLEME KAZAK MODERNLEMES TRKSTANDA CEDTLK
Orta Asya Trk Tarihi Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri
Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri

TATAR UYANII Tatar Uyannn Kkleri
Mslman halklar iki yz yldan fazla bir zamandan beri Bat medeniyetinin ykselii karsnda kendini yeniden tanmlama ve yaplandrma sreci iindedir. Batya corafi bakmdan yakn olan ve kltrel adan daha fazla temas halinde olan Kazan Tatarlar bu anlamda ilgin bir deneyim yaamlar ve dier slam toplumlarndaki tepkilere benzeyen, fakat onlarnkiyle tam da rtmeyen bir mcadele (veya ba etme) tarz gelitirmilerdir. Kazan ve evresinde din alanda balayan bu uyan, daha sonra sekler bir boyut kazanarak eitim reformu hareketi (Ceditilik) olarak devam etmi, XX. yzyln banda ise siyasi ve milli faaliyetler eklinde geni bir harekete dnmtr. Kafkasyada, Kazakistanda ve Trkistan Hanlklarnda da benzer gelimeler ortaya kmtr. Tatar uyan olarak da bilinen reform hareketi dil-Ural blgesinin en byk ehri olan Kazanda balam ve ok gemeden Rusyada yaayan dier Trk kkenli topluluklar da etkisi altna almtr. Bu uyann niin ncelikle Tatarlar arasnda ortaya ktn anlamak iin onlarn yaad tarih koullara bakmak gerekir. Rus hkimiyetine girmeden nce, dil (Volga) nehri boyunda yaayan bu halk, gelimi bir medeniyet seviyesine sahipti ve daha nce dil Bulgarlar adyla tannyordu. Trk halklar arasnda ok nce yerleik hayata geen ve geimlerini daha ziyade ticaret yoluyla salayan dil Bulgarlarnn, Ruslarla, Hazarlarla ve Harezmdeki Mslman topluluklarla ilikileri vard. X. yzyln banda slam benimseyen dil Bulgarlar, XIII. yzyln ilk yarsnda Mool istilasna maruz kaldlar. Mool istilasnn ilk zamanlarndaki tahripkr etkisi getikten sonra; zamanla Bulgarlarla Kpak unsurlar arasnda bir kaynama hsl oldu. Altn Orda Devletinin asl kitlesini oluturan bu halk, Tatarlar olarak tannd. 240 yl devam eden Altn Orda hkimiyeti, Rus tarihileri tarafndan Tatar boyunduruu olarak nitelendi. Altn Ordann yklmaya yz tutmasyla ortaya kan Kazan Hanl, dil Boyundaki Tatar hkimiyetini XVI. asr ortasna kadar devam ettirdi. 1552de Kazan Hanlnn Rus hkimiyetine dmesi, Tatarlarn kaderini farkl bir ekilde etkiledi. Onlar, Endls Mslmanlarndan sonra Hristiyan bir topluluun istilasna maruz kalan ilk Mslman topluluktu. Kazann d, Astrahan, Sibir, Krm, Kafkasya, Kazak topraklar ve Trkistana kadar uzanacak olan Rus yaylmasnn yolunu at. Bundan sonra Rusya Hazar Denizine indi ve Osmanl
170
Devletiyle snrda oldu. Rus istilasnn ilk iki yz ylnda Tatarlar youn bir baskya ve Hristiyanlatrmaya maruz kaldlar. Hristiyan olanlar vergiden muaf tutulurken, Mslman kalanlarn vergileri katland, camileri ykld. Bu basklar sonucunda yerli halkn nemli bir ksm ehirlerden ekilerek daha cra ve uzak yerlere gittiler. Btn bu bask ve zorlamalar istenen sonucu vermedi; Tatarlardan ok az Hristiyanl benimsedi; byk kitle kendi iine kapand ve uzun yllar gzden uzak ve Ruslardan ayr bir ekilde yaadlar. Kimliklerini korumak iin slama daha sk sarldlar ve muhafazakr bir topluluk haline dntler. II. Katerina (1762-1796) dneminde bask siyaseti terk edildi ve Kazan Tatarlarna kar yumuama siyaseti takip edilmeye baland. Katerina, Tatarlarn cami yapmalarna ilikin kstlamalar kaldrd, hatta Kazanda byke bir cami (Ta Mescit) yaplmasna izin verdi. Yine onun emriyle Ufada Mslman Din daresi (Mftlk) kuruldu (1789). Bir mft (eyhlislam) ve kaddan oluan bu idare, din adamlarn tayin etme ve Mslmanlarn evlenme, boanma ve miras gibi ileriyle uraacakt. Devlete atanan mft, Mslmanlarn en st dzey temsilcisi olarak belirlendi.
Resim 9.1 Kazanda II. Katerinann izniyle ina edilmi olan Ta Mescit (sonraki ismi: Mercan Mescidi). Kaynak: E. Turnerelli, Views of Kazan, London, 1839.
Rusya bu dnemde dar ve tek uluslu bir devlet anlayndan, farkl dinlerden olan tebaay da kapsayan bir imparatorluk olma yoluna girdi. Krm Hanlnn Rusyaya ilhak edilmesi sonucunda lkeye nemli miktarda Mslman nfusun katlmas da bu kararda etkili oldu. Katerina Tatar din adamlarn dinden uzak ve gebe bir hayat sren Kazaklar arasna gndermek suretiyle onlar medeniletirmek ve devlete kaynatrmak istedi. II. Katerina bununla da kalmad; eskiden beri ticarete yatkn bir halk olan Tatarlara ticari haklar tand (1792). Bu imkndan yararlanan Tatar tacirleri, Rusya ile Orta Asya arasndaki ticarete araclk ettiler ve bu sayede nemli bir zenginlik elde ettiler. Tatar ticaret adamlarnn hayr faaliyetleri sayesinde XIX. yzyln banda Tatar din kurumlar ve ulema snf glendi. lim tahsil etmek isteyen Tatar genleri tacirlerle birlikte Buhara medreselerine gidiyor, orann mehur medreselerinde okuduktan sonra tekrar vatanlarna dnerek medreseler kuruyorlard. Ta-
9. nite - Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri
171
tar ulemasnn bu faaliyetleri sonunda, daha nce zorla Hristiyanlatrlm olan Tatarlar (Kreinler) ve pagan inanlara bal komu kavimler (uva, Mordva ve Votyak halklar) arasnda slamlama ve Tatarlama grlmeye balad.
SIRA SZDE II. Katerina zamannda Tatarlara tannan ticari haklar ne gibi gelimelere yol at? SIRA SZDE
1
Rusya Trkleri arasndaL M DNE uyan hareketinin ncelikle Kazan Tatarlar arasnda kmas tarih ve dier S O R U artlara dayanmaktadr. Ticaret yollarnn kesitii Volga boyunda, Hristiyan Ruslarla komuD K K A T olarak yaayan Tatarlarn tarih gemileri dil Bulgarlarna dayanmaktadr. Onlar Trk SIRA SZDE kavimleri iinde ilk defa yerleik hayata geenlerden olup ticarete yatkn bir halkt. 1552de Kazan AMALARIMIZ Hanlnn Rus igaline uramasndan sonra Tatarlar iki yzyl kadar ar basklara uradlar.TXVIII. P K A yzyln sonunda Rusyann yumuama siyaseti sonucunda onlara verdii ticari haklar iyi bir ekilde TELEV kullandlar. TicarettenZ Y O N zenginleen tacirlerin de katksyla XIX. yzyln banda Kazan ve evresinde kltrel bir N T E hareketi canlanma ve uyanR N E T ortaya kt. Yzyln sonunda Krmdaki usl-i cedit hareketiyle birleen bu akm Kafkasya ve Trkistan Trkleri zerinde de etkili oldu.
Rus yetkililer, daha fazla slamlama ve Tatarlamann nne geebilmek iin DNELM tedbirler almaya baladlar. Bu tedbirlerin planlaycs, misyoner ve dou bilimcisi Nikolay . lminski (1822-1891) idi. lminski, 1860larda olduka iyi eitilmi ve S O R U gayretli yerel eitmenlerden bir kadro oluturmak suretiyle, yzeysel bir ekilde Ortodoks Hristiyan olan yerel halklar Kilise iinde muhafaza etmeye ve onlar slamn etkisinden uzak tutmaya alt. lminski, MslmanlarnDgiderek artan tesiKKAT rinden II. Katerinay sorumlu tutuyordu, zira arie Tatarlarn Mslman Din daresi etrafnda rgtlenmelerine imkn salamt. lminski bu messeseyi etkisiz SIRA SZDE klmak iin mmkn olan her eyi yapt; 1884teki Mft tayinine mdahale ederek bu makama en kabiliyetsiz kiinin getirilmesi iin alt. Bir yandan da Rus Ortodoks misyonerler slama kar yayn faaliyetlerini arttrdlar. AMALARIMIZ
Tatarlarda Din Reform Hareketi

slama kar yrtlen propaganda faaliyetleri Tatar ulemas zerinde uyarc etki K T A P yapt ve onlar kar faaliyete sevk etti. Misyonerlerin slamda kadnn aa bir konumda olduu tezini ilemeleri, ulemay bu konuda kar tezler gelitirmeye ve daha faal bir ekilde aba gstermeye yneltiyordu. Misyonerlerin E V Z Y O N T E L oluturduklar hayr kurumlar ve eitim (okul ama, yetimhaneler, hastaneler kurma, kraathaneler ve ktphaneler kurma) faaliyetleri ise yenilik taraftar Tatar ulemasnda hayranlk uyandryor, dndkleri reformlar iin model oluturuyordu. NTERNET XIX. yzylda esas olarak Rusya yoluyla gelen Avrupa medeniyetinin tesirleri, reform yanls ulemann geleneksel inan ve deerleri sorgulamalarna yol at. Ulemann getirdii zm nerileri, byk oranda din renk tamaktayd, zira slam hem inan hem de belli bir kltr biimi olarak Tatarlarn milli kltrlerini korumalarnda byk bir neme sahipti. Rus kltrnn basks karsnda eski tarz direniin yeterli olmadn dnen Tatarlarn says da giderek artyordu. zellikle gen Tatarlar, corafi ve siyasi bakmdan sorunlu olan evrelerini gz nne alarak, dier Mslman toplumlara kyasla daha dikkatli hareket etmeleri gerektiinin farkndaydlar. Saylar olduka az olan reformcu ulema, mevcut din anlaylarn sorgulamak ve hemen her eyi yeniden yaplandrmak gerektii kanaatindeydiler. Tatar ulemasnn din konularda tartmaya yatkn olduu anlalmaktadr. Yaadklar corafyann dier slam blgelerinde olmayan problemleri (gecelerin ok ksa olduu gnlerde yats namaznn klnp klnmayaca, uzun gnlerde orucun nasl tutulmas gerektii gibi) ortaya karmas da onlar arasnda uzun bir tartma ve fikir yrtme becerisinin gelimesine sebep olmutur. Tatarlar arasnda ortaya kan din reform akm ze dn bir zellie sahipti. Bu akmn ncs olarak kabul edilen Abdunnasr Kursav (1771-1812), slam inancnn sonraki dnemlerde yerleen ve slamn zne aykr olan yabanc unsurlardan arndrlp slamn ilk zamanlarndaki sadeliine dndrlmesi gerektii grndeydi. Eitimini Buhara medreselerinde alan Kursav, 1808de Buharada Emirin huzurunda yaplan din bir tartmada serbeste fikrini akladnda, din-
172
Rusya Trklerinde reform hareketi din nitelikli olarak ortaya kt. Din konularda fikir yrtme becerisine sahip olan Tatar ulemas, slam dnyasndan gelen ze dn eilimlerin de etkisiyle reformist bir sylem gelitirdiler. Mslman toplumunun iinde bulunduu kmazdan ve geri kalmlktan kurtulmann arelerini slamn zne dnmede ve yabanc tesirlerden arnmada gryorlard. XIX. yzylda Kursav ve Mercan gibi Tatar din limlerinin nclnde balayan bu hareket sonralar modernist eilimlerle de birleerek Rusyann dier Trk kkenli Mslman topluluklar zerinde etkili oldu. Ancak, hibir yerde Kazandaki kadar gl olmad. Din reformculuk Sovyet dneminin balarna kadar devam etti.
den kmakla sulanarak Emir Haydar tarafndan lme mahkm edildi, ancak Trkmen eyhi Niyaz Kulunun himayesi sayesinde hayatn kurtarabildi. Tarihi yan da olan din limi ihabddin Mercan (1818-1889) de Buhara medreselerinde eitim grd; Kursav gibi o da Mslman toplumlarn geri kalnn temel sebebinin slamn ulema tarafndan yanl yorumlanmasndan kaynaklandn ileri srd. slam limlerinin yakaland taklit hastal yznden Mslmanlarn fikir retemediklerini ve ilm bakmdan durgunluk noktasna geldiklerini savundu. Bu durumdan kurtulmak iin, slamn ilk dnemlerindeki fikir hrriyetine ve itihat serbestliine dnlmesi gerektiini ifade etti. Mercn, ilm gerilii amann ve toplumu deitirmenin en nemli dinamiini medreselerin slah edilmesinde grd ve yzyllardan beri slam dnyasnda tartlmaz bir yeri olan Buhara medreselerindeki eitim sistemini eletirdi. Medreselerde akl yrtme yerine bilineni tekrarlamaya dayanan bir eitim tr hkimdi. Ders kitaplar artk zaman gemi bilgilerle doluydu; matematik, tarih ve corafya gibi ilimler okutulmuyordu. 1870lerden balayarak, Rusya Trkleri modernlikle daha fazla yz yze geldiler. Rus sosyal hayatna karan fakat dine de sk bir ekilde bal olan Tatar tccar, yeni gelimeler karsnda eski tarz slam anlaynn ykledii formllerden sknt duyuyordu. Mercn gibi saygn bir din liminin slamiyet ile modernlii uzlatran yorumlar onlarn hayat tarzlarna uygun dyordu. Mercnnin medreseye ynelik eletirileri zellikle gen ulema zerinde etkili oldu. Onun Buharadaki eski medrese usuln eletiren grleri yaygnlatktan sonra ilim tahsil etmek isteyen genler artk Buhara yerine stanbul ve Msra yneldiler. Mercan sayesinde yaygnlaan din reformculuk akm, Sovyet dneminin ilk yllarna kadar etkinliini srdrd.
CEDTLK HAREKET smail Gaspralnn Reform Program

XIX. yzyln ikinci yarsnda Tatarlar, II. Katerina dnemindeki giriimcilik gcn kaybettiler. Bu dnemde Rus toplumunda nemli iktisadi, siyasi ve sosyal gelimeler yaanrken, Mslman toplumu savunmac bir muhafazakrlkta kald. Rusya Trklerinin kltr ve fikir hayat Trkistandan gelen eski fikirlerin etkisi altndayd; buralarda eskiden beri tannan medreselerin eitim usl yzyllardr pek deimemiti. Ayrca, Rusya Trkleri giderek artan siyasi, ekonomik ve din basklara maruz kaldlar ve durgunluk dnemine girdiler. Rusyann Trkistan ele geirmesi Tatar tccarn olumsuz etkiledi; Orta Asyadaki pazarlar Ruslara da ald. Buralar Rus sanayisinin hammadde kayna ve Rusyadan gelen mamul madde ve tahl iin pazar haline dnmeye balad. Bu ticarette Tatarlar sahip olduklar araclk konumunu kaybetmeye baladlar.
SIRA SZDE
TrkistannSIRA SZDE Ruslar tarafndan igal edilmesi blgedeki Tatar tccarn nasl etkiledi? Durum bu ekilde devam ederse az zaman sonra, Rusya Trkleri ellerindeki saD de nayi ve ticaretiN E L Mkaybedeceklerdi. Krml smail Gaspral (1851-1914), bunu eer biz byle gidecek olursak Rusyadaki Trklerin istikbali karanlktr diyerek dile getiriyordu. U S O R Rusyada farkl adlarla anlan, fakat aslnda ayn soydan gelen Trk topluluklar mevcut ayrlkta devam ederlerse etraflarn kuatan Slav denizi
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
9. nite - Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
173
iinde kaybolma tehlikesiyle kar karya idiler. Ayrlklar ortadan kaldrmak iin S O R U birlikte hareket etmek zorundaydlar. Krmn eski ve soylu bir ailesinden gelen Gaspral, 1883te yaynlad Tercman gazetesi ile Rusya Mslmanlarnn (veya Trklerinin) milli ve fikr uyan DKKAT iin deta bir r at. Rusya Trklerinin dnyevi anlamdaki fikr, kltrel ve siyasi hareketleri onun bu giriimiyle balatlabilir. Gaspral, Rusya Trklerinin milSIRA SZDE li ve din kimliklerinden ayrlmakszn Batllamalar gerektiini savunuyordu. Onun ngrd reform programna gre mektep ve medreseler slah edilmeli, Trk kavimleri arasnda ortak bir edeb dil oluturulmal, kadnlarn eitimlerine AMALARIMIZ erkeklerinki kadar nem verilmeliydi. smail Gaspralnn ngrd reform program hakkndaki ayrntl bilgiyi Yusuf AkuK T A P rann derledii Trk Yl 1928 (Ankara, 2009) adl eserin ilgili ksmnda bulabilirsiniz (s. 355-364).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Usl-i Cedit Mektepleri
TELEVZYON
TELEVZYON
Ceditiler: smail Gaspralnn 1884te at yeni metot (usl-i E R N Eile N T cedit) T retme taraftar olan reformcular, Usl-i Ceditiler veya onun ksaltlm olan Ceditiler olarak anlmlardr. Balangta alfabenin pratik bir ekilde retilmesi esasna dayanan bu giriim daha sonra sosyal hayatn btn alanlarnda reform yaplmas eklinde genilemitir. Krmda balayan Ceditilik hareketi, ksa zamanda dil-Ural blgesine ve Kafkasyaya, XX. yzyln banda ise Trkistana yaylmtr.
Gaspralnn reform yolundaki en nemli giriimi, 1884te at ilk usl-i cedit mektebidir. Onun Krmda Bahesarayda kurduu okulda uygulad kolay okuNTERNET ma yazma metodu (usl-i cedit) giderek yaygnlat ve ksa zamanda Rusyann dier Mslman blgelerine de yayld. Alfabenin retilme metoduyla balayan bu giriim giderek sosyal hayatn tmn iine alan reform akmna dnt. Eitim, din, dil ve kadnlarn durumu konularnda reform yaplmasn savunanlar Ceditiler adyla anlmaya baladlar. Yeniliki hareket, kendi kartn da dourdu. Onlarn bu giriimlerini toplum iin sakncal olarak gren ve deiime kar kanlar Kadimciler (muhafazakrlar veya eskilik taraftarlar) olarak tanndlar. Ulemann nemli bir ksmn oluturan Kadimciler, mektep ve medreselerde eitim reformuna iddetle kar kyorlard. Tiyatro gibi yeni sanat etkinliklerini bozulma olarak alglyor, kadnlarn erkeklerle eitliini kabul etmiyor, kadnlarn okumalarn (onlara sadece ilmihal yeterlidir diyorlard) doru bulmuyorlar, Rusa renilmesine kar kyorlard. Kadimcilerin en tannm olan Veli Molla, Orenburg ehrindeki medresesine hesap ve corafya derslerini bile sokmuyor, modern ilimlerin gereksiz olduunu savunuyor, Mslman genlerde grlen din zayfln sebebini modern ilimleri okumalarna balyordu. Ceditilerle Kadimcilerin tartmalar zaman zaman iddetlenmi, Sovyet dnemine kadar devam etmitir.
Ortak Bir Trk Dili Oluturulmas

Gaspralnn en nemli faaliyetlerinden biri de ortak bir Trk dilinin oluturulmas ynndeki giriimidir. O, stanbul Trkesini, Osmanl ve Tatar leheleri arasnda arac durumda bulunan Krm lehesi temelinde ileyip sadeletirerek btn Trkler iin ortak bir edeb dil haline sokmak dncesindeydi. Trk dili, Arapa ve Farsadan alnan gereksiz szlerden arndrlmal ve halk tarafndan anlalabilecek bir sadelie kavuturulmalyd. Gaspralnn Tercman gazetesi (Bahesaray, 1883-1918) araclyla yaygnlatrd bu dil, Krm, dil-Ural, Kafkasya ve Trkistan aydnlar zerinde etkili oldu. Bu dille yazanlarn oluturduklar geni bir edebiyat ortaya kt. Ortak Trk dili hareketinin aksine gelien dier bir yneli ise yerel dillerin ne karlmas akmyd. Bu eilimin ncs Tatar yazar Kayyum Nasr (1825-1902) idi. Onun saf Tatarca yazma akm bir ksm Tatar aydnlarn etkiledi. Trk toplu-
Kadimciler: Rus hayatnn ve dncesinin youn basks karsnda bu tesirlerden korunmak ve bu ekilde Tatar kltrn muhafaza etmek isteyen kimselerdi. Onlar, Ceditilerin fikirlerini bir yozlama hareketi olarak gryor, onlarn ileri srdkleri itihat dncesinin slamn temellerini ykacandan endie ediyorlard. Kadimciler zellikle krsal alanlarda geni bir halk desteine sahiptiler.
174
luklarnn ayr ayr edeb diller oluturmas eilimi Rus devletinin karlaryla uyum halindeydi. Sovyet devrinde Gaspralnn balatt ortak Trke akm engellenirken, yerel dillerin gelitirilmesi tevik edildi.
Kadnlarn zgrletirilmesi
Ceditilik hareketinin en nemli unsurlarndan biri de kadnlarn zgrletirilmesi ve sosyal hayata dhil edilmesi giriimiydi. Kazan Tatarlar, kadnlarn durumlarn iyiletirme konusunda. XIX. yzyln sonlarndan itibaren nemli admlar attlar; kadnlar artk yzleri ak, serbeste dolaabiliyor, okula gidebiliyor, hastane ve okullarda alabiliyorlard. Avrupada ve Rusyada kadnlarn eritikleri eitim dzeyi ve sosyal hayata serbeste katlmalar Tatar aydnlarn etkiliyordu. Bu duygulara tercman olan Gaspralya gre, Mslman toplumun ilerlemesi iin, kadnlarn eitim ve retimine erkeklerinki kadar dikkat etmek gerekiyordu. Eer kadnlarn anlay seviyesi erkeklerinkinden aa kalrsa toplum devam edemezdi; onlarn haklarn ve milli gelimeye yapacaklar katklar inkr etmek, milletin ilerlemesi iin gerekli insan kaynann yarsn yok saymak demekti. Kadnlarn katlSIRA SZDE m olmakszn slam toplumunun Bat toplumlar seviyesine gelmesi ok g, hatta imknszd. smail Gaspralnn kz efika Hanmn editrlnde kan ve Rusya TrkleDNELM rinin ilk kadn dergisi olan lem-i Nisvnla (Bahesaray, 1906-10) birlikte, kadnlar da yayn hayatna aktif bir ekilde katlmaya ve kendi dncelerini ifade etmeS Bundan sonra kan Sym Bike (Kazan, 1913-18) adl kadn dergiye baladlar. O R U si, kadnlarn toplumdaki durumunu ve roln tartyor, ocuklar iyi bir ekilde yetitirme ve eitme konusunda kadnlar aydnlatmay amalyordu. Rusya TrkD KKAT lerinin 1906 ylnda gerekletirdikleri kongrelerde ve zellikle 1917deki byk kongrede kadn meselesi youn bir ekilde tartld. Bu tartmalardan, Rusyal SIRA SZDE Mslman kadnlarn, din sylemi bir yana brakarak evrensel haklar balamnda haklarn kazanmak yolunu tercih ettikleri, kadnlarn bizzat bu tartmalara katlarak statlerinin ykseltilmesi ve toplumda daha etkili konuma gelebilme mcadeAMALARIMIZ lesi verdikleri grlmektedir. Rusya Trklerinin A1905-17 yllar arasnda gerekletirdikleri toplantlardaki tartmalaK T P rn ayrnts iin Nadir Devletin Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (Ankara, 1999) adl kitabna bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Milli ve Siyasi Bilinlenme

Ceditiliin en nemli katklarndan biri de milli ve siyasi bilinlenmeye zemin hazrlamasdr. Basn ve yayn ilerindeki ilerlemeler, Trkiye ile olan kltrel ilikiN ER lerin artmas Tve N E T okullarnda okuyanlarn oalmas gibi gelimeler XX. yzyRus ln banda Rusya Trkleri arasnda milli ve siyasi bilinlenmeyi glendirdi. Rusya Mslmanlar arasnda soy bilinci (Trklk duygusu) giderek daha fazla n plana kt ve Rusya Mslmanlar yerine Rusya Trkleri tanmlamas daha fazla yaygnlk kazand. 1905 Devrimi ile Rusyada iki yl kadar srecek olan bir zgrlk ortam ortaya kt. Dier halklar gibi, Rusya Trkleri de aktif kltrel ve siyasi faaliyetlere giritiler. Siyasi faaliyetlerin rgtleyicisi olarak ne kan Abdrreid brahim (1857-1944), Rus liberal aydnlarnn faaliyetlerini izleyerek Rusya Mslmanlarnn ihtiyalarna uygun talepleri tespit etmeye alt. Tatar ileri gelenleriyle Azeri entelektellerini bir toplantda buluturdu. Toplantda Snn-i farkllnn or-
TELEVZYON
NTERNET
175
Ceditilerin en ok zerinde durduklar mesele, eitim sisteminin modernletirilmesiydi. Basn ve yayn yoluyla bu konudaki grlerini yayarak bir ekol haline dntrdler. Ceditilerin dier hedefi, Rusyada farkl isimlerle anlan, fakat ayn soydan gelen Trk kkenli topluluklarn dil bakmndan yaknlatrlmasyd. Bu giriim belli dzeyde baarl olduysa da, bu durum Rusyann iine gelmediinden, yerel lehelerin canlandrlmas ve farkllklarn arttrlmas eilimi tevik edildi. Cediti aydnlar Mslman kadnlara reva grlen duruma son verilmesi ve onlarn erkeklerle eit haklara sahip olmalar konusunda da aba gsterdiler. 1905 Rus Devriminin salad zgrlk ortamndan faydalanarak btn Rusya Mslmanlar (veya Trkleri) olarak bir araya geldiler ve ilk defa sorunlarn tartarak zm araylar gelitirdiler. Milli bilinlenmeyle birlikte siyasi bakmdan da rgtlendiler.
tadan kaldrlmas ve Rusya Mslmanlarnn tek bir din idare altnda toplanmas kararlatrld. Austos 1905te Rusyal Trk aydnlar ilk defa bir araya gelerek bir kongre gerekletirdiler ve burada Rusya Mslmanlar ttifak adnda bir siyasi parti kurmay kararlatrdlar. Parti, Rusya Mslmanlarnn siyasi, sosyal ve eitimle ilgili reformlar gerekletirmek iin birlikte hareket etmelerini ngryordu. Bu reformlar gerekletirmek iin liberal Ruslarla ibirliine gidilmeli, Mslmanlar Ruslarla eit haklar elde etmeye almal, hkmetin koyduu snrlamalarn kaldrlmas iin bar yolla mcadele verilmeliydi. Ayrca, eitimin yaygnlatrlmas iin okullar, okuma odalar almal, kitap, gazete ve dergiler yaynlanmalyd. kinci Kongrede (Petersburg, Ocak 1906) Mslman kadnn oy kullanmasnn slama uygun olup olmad tartld. Katlanlarn ou, zellikle ulem, bunu onaylamasa da, kadnlarn oy kullanmasnn slama aykr olmad ve hatta gerekli olduu kabul edildi. nc Kongrede (Nijni-Novgorod, Austos 1906) Mslman Din daresinde esasl bir slahat yaplmas kararlatrld: Halk mfty bizzat kendisi semeli, imam, mezzin ve mderrislerin tayini, mektep ve medreselerin idaresi Din dare elinde olmalyd. 1906 ylnda, Rusya Trkleri arasnda mevcut olan Cediti ve Kadimci gruplarna yeni bir akm daha eklendi. Bu, Ayaz shak (1878-1954) ve arkadalarnn balatt inklp ve sosyalist eilimli Taclar hareketiydi. Ta Yoldz gazetesi etrafnda rgtlenen genlerden oluan bu grup, arlk ynetimini ihtilal ile devirmek yanlsyd. Bu genler, ulemaya kar aktan aa muhalefete giriyor, onlarn grlerini ve yaantlarn acmaszca eletiriyorlard. Talar, btn milletlerin ve halklarn, kadnlarla erkeklerin eit haklara ve zgrlklere sahip olmas gerektiini savunuyor, Rusya Mslmanlar iin din ve milli zerklik talep ediyorlard. 1907 yl ortalarndan itibaren Rusyada balayan basklar sonucunda faaliyet alan darlat. Rusya yeniden mutlakiyet rejimine yneldi. Parlamento datld, seim kanunu muhalifler ve Rus olmayan topluluklar aleyhine deitirildi, basna kstlamalar getirdi. nklp ve milliyeti aydnlar baskya ve takibata maruz kaldlar. 1908de Osmanl bakentinde ortaya kan Jn Trk Devrimi Rusyal Trk aydnlar stanbula ekti. Bu dnemde stanbul, Rusya ve Trkistandan gelen aydnlarn kblesi oldu. Osmanl ve Rusya Trkleri arasndaki youn fikir alverii ve kltrel yaknln artmas bu dnemde gerekleti. Kazanl, Krml, Kafkasyal ve Trkistanl aydnlar Osmanl siyasi ve kltr hayatnda nemli roller oynadlar. 1917 ubat Devrimi Rusya Trkleri iin yeni mitleri ortaya kard. arlk rejiminin devrildii bu inklp gnlerinde Rusyann her tarafndan yola kan Mslman vekiller ortak taleplerini dile getirmek zere bir araya geldiler. Rusya Trklerinin o zamana kadar gerekletirdii bu en byk kongrede (Moskova, 1-11 Mays) mektep-medreselerin ve Din darenin slah, kadn-erkek eitlii, kadnlarn eitimine nem verilmesi ve sosyal hayata katlmalarnn gereklilii gibi konular tartld. Toplantnn en nemli meselelerinden biri ne tr bir zerklik talep edilmesi noktasndayd. Kazan Tatarlar ve Kuzey Kafkasyallar demokratik bir Rusya iinde kltrel zerklikten yana bir tavr ortaya koydular. Kazan Tatarlarndan Ayaz shak ve Sadri Maksud Rusyann niter bir devlet olmas grndeydiler; Rusya slamlarnn ancak Kazan Tatarlarnn rehberlii altnda din ve dillerinin muhafazasna nem vererek yaayabileceini savundular. Bu yzden, Azerbaycanl, Trkistanl, Krml, Kazak ve Bakurtlarn toprakl zerklik yanls hareketlerine kar var
1917de Rusya Trkleri zerklik talep edecek dzeyde bir siyasi bilince eritiler. Ancak, bunun ne tr bir zerklik olmas gerektii konusu onlar iki farkl kampa ayrd. Btn Rusya Mslmanlar Kongresinde Tatarlarn ou ve Kuzey Kafkasyallar niter bir Rusya iinde Mslman cemaatin kltrel zerkliini savundular. Azerbaycanllar, Krmllar, Bakurtlar ve Trkistanllar ise federal bir Rusya iince ulusal (etnik ve blgesel) zerklikten yana tavr koydular. Yaplan oylamada ikinci grubun gr kabul edildi ve Rusyann federal temellere dayanan demokratik bir cumhuriyet olmas fikri benimsendi.
176
gleriyle kar ktlar. Sonuta, toprakl zerklikten yana olanlar Tatarlarn savunduu talepleri reddettiler ve bylelikle Rusya Trkleri arasnda nemli bir ayrlk ortaya kt; bundan sonra her bir grup kendi kaderini belirleme yoluna gitti. 1905-17 arasnda yaplan faaliyetlerin sonucuna bakldnda, Rusya Trklerinin arlk ynetimine sadk bir tebaa olmak durumundan zerklik iddia edecek bir noktaya geldiler. Rusyann Mslman Trk aydnlar tarihlerinde ilk defa olarak bir araya gelerek ortak bir siyasi liderlik oluturdular; Ortak Trk dili oluturma ve kadn haklar konusunda nemli ilerlemeler saladlar.
KAFKASYADA YENLEME Kafkasyada Rus Yaylmas ve Etkileri

Rusyann Kafkasyaya olan ilgisi ar Petro zamanna kadar uzanr. 1722 tarihinde Ruslar Hazarn batsn ve gney kylarn ele geirdilerse de, bu yaylma giriimi 1735te ran hkmdar Nadir ahn baarl ilerleyii sayesinde bertaraf edildi. 1785te Rusya yeni bir giriimde bulunarak Krm ve Kuban aras blgeyi ele geirdi. Grc krallklarnn birbiri arkasndan Rusya himayesini kabul etmesiyle Rus hkimiyeti, ran himayesinde varln srdren Kafkasya hanlklarna (Kuba, Derbent, eki, Gence, Erivan, irvan, Bak, Karaba ve Nahcivan hanlklar) kadar dayand. Bu istilann nndeki en byk sorun ran engeliydi. XIX. yzyln ilk on yl bu hanlklar zerindeki hkimiyet mcadelesiyle geti. 1812de Rusyann galip geldii sava sonunda imzalanan Glistan Antlamasyla, ran ah Karaba, eki, Kuba ve Derbent hanlklar zerindeki hkimiyetinden vazgemek zorunda kald. Bundan on drt yl kadar sonra, rann kaybettii topraklar geri alma teebbs baarszlkla sonuland. 1828de yaplan Trkmenay Antlamasyla Erivan ve Nahcivan hanlklar ile Ordubad blgesi Rusyaya brakld. Antlamadan ksa bir sre sonra balayan Osmanl-Rus sava Osmanllarn yenilgisi ve 1829 Edirne Antlamasyla son buldu. Bylece Ruslar Karadenizin dou kysn da ele geirerek blgedeki hkimiyetlerini perinlediler. Rus yaylmas blgenin etnik ve demografik yapsn deitirdi. Aras nehrinin kuzeyinde yer alan Trk halkna irvanllar deniliyordu ve bunlarn ounluu Snni mezhebine mensuptular. Rus istilas sonunda bunlardan bir ksm Osmanl topraklarna g etti; bylelikle blgedeki Ermenilerin oran artt. arn emriyle Erivan ve Nahcivan Hanlklar topraklarnda bir Ermeni oblast (blgesi) kuruldu. 1860larda Rusyann Dastan ele geirmesiyle Osmanl devletine yaplan gler sonunda Snni nfus nemli oranda azald. Rusya blgedeki etnik ve mezhepsel farkllklar ustalkla kullanmakta, Snni halkn kard isyanlar i milislerden oluturduu glerin yardmyla bastrmaktayd. Hanlklar ortadan kaldrlp yerine Rus idari sistemi yerletirildi. 1820lerde Azerbaycan topraklarnda Rus vilayetleri (Bak, Derbend, eki, Karaba, irvan, Tali) kuruldu. 1841de alnan yeni bir kararla hanlk ynetiminin son kalntlar da ortadan kaldrld. Daha nce aa ve beylere verilen toprak balar yeni getirilen Rus gmenlere datld. Ancak bu karar memnuniyetsizliklere ve isyanlara sebep oldu. Bunun zerine, 1845te yeni bir dzenlemeye gidilerek Kafkasya Genel Valilii oluturuldu ve yerel sekinlerle ibirlii siyaseti izlenmeye baland. Bundan bir yl sonra, aalar ve beyler dvoryan (orta halli toprak sahibi) snf statsne ykseltildi. Ayrca, aa ve bey ocuklarna sivil idari grevlerde memur olma imkn saland.
177
1865te lml politika terk edilerek Ruslatrma ve merkezileme siyaseti izlenmeye baland. Yerel personel brokrasinin en alt katmanlarna itilerek nemli mevkilere Rus kkenliler yerletirildi. ehir yerel ynetimlerinde Mslman halk nfus oranlarnn olduka altnda temsil edildi. Yzyln sonuna doru Rus gmenlerin yerletirilmesine devam edildi. lkenin en iyi topraklar yeni gelenlere verildi. Bu durum, Rus kart duygular glendirdi. dari dzenlemelerin olumlu yan Azerbaycanda i birlii glendirmesiydi. Hanlklarn ilga edilerek Elizavetpol (Gence) ve Bak Gubernatrl (Valilii) ad altnda iki vilayetin kurulmas yerel blnml ortadan kaldrd ve Azerbaycan anayurdu denilebilecek bir lkenin ekirdeini oluturdu.
Azerbaycanda Deime ve Dnm

Azerbaycandaki deime ve dnm XIX. yzyln banda Ruslarn Azerbaycana nfuz etmesiyle yakndan alakaldr. Ynetimin blge hammaddelerini alp yerine Rus mallarn srmesi, Azerbaycann geleneksel iktisad sistemini ve feodal yapsn deitirdi. 1859da Bak ve civarnda petrol rafinerileri kurulmas ile petrol retiminde byk bir art oldu; Bakye yabanc sermaye girdi. Demiryollar ve limanlarn yaplmas ve zellikle Bakdeki petrol ocaklarnn iletilmesi, blge nfusunu arttrd. Rus mallarn satarak zenginleen bir tcir snf ortaya kt. Aa, bey ve tcir snfnn ocuklar Rus okullarnda okuyarak Avrupa fikirlerinden haberdar oldular. Bylece XIX. yzyln ikinci yarsnda Bat kltr geleneinde yetien bir aydn snf ortaya kt. Ancak geni halk kitlesi hl i ulemann tesiri altndayd. Ulema snf geni halk kitlesinin ve eski gelenee sadk beyler ve hanlarn desteine sahipti. Bu dnemin fikir hayatna Batdaki gelimeler dorultusunda toplumu deitirmeye alan yeniliki aydnlarla geleneki ulema arasndaki mcadeleler damgasn vurdu. Azerbaycanda aydnlanma hareketini ortaya karan etkenler nelerdir? SZDE SIRA Yenilikilerle gelenekiler arasndaki tartmalarn en nemlisi, eitim kurumlaDNE M r hakkndayd. arlk ynetiminin eitim siyaseti ile yenilikilerin L fikirleri belli noktalarda rtyordu. Ynetim Rusay yaygnlatrmay planlyordu. Yeniliki aydnlar da Rusa renmenin gerekli olduu grndeydiler; SRusa renmenin O R U Mslmanlarn modern meslekler edinmelerini kolaylatracan ve onlarn d dnyadan haberdar olmalarn salayacan dnyorlard. Geleneki ulema ise DKKAT yenilik taraftarlarn Ruslamaya alet olmakla suluyordu. Ayrca, yenilik taraftarlarnn klasik ran edebiyat yerine Trkeye arlk vermeleri de ran kkenli AzerSIRA SZDE baycanl ilerin tepkisine yol ayordu. Azerbaycandaki aydnlanma hareketi genellikle Mirza Fethali Ahundzde (Ahundov, 1812-1878) ile balatlr. Ahundzde, Azer toplumunun hasta ve aksak AMALARIMIZ ynlerini, cahil mollalar, ok evliliin zararlarn, ranl devlet adamlarnn cizliklerini ve cimri tccar tiplerini mizah bir dille eletiren komediler yazd. Okuma yazma bilmeyen halka fikirlerini anlatmada tiyatroyu en iyi K T Aolarak grd. vasta P Ahundzde slam ncesi ran kltrn vmesine ve ranl kimliine ramen, ana dili olan Azer dilini canlandrmaya alt; yazd eserlerle modern Azer edebiyatnn temellerini att. TELEVZYON Azerbaycan halknn ranla olan ban krmak iin ar hkmeti zellikle 1840-1850lerde yerel kltr canlandrma ve yerel dilde edebiyat tevik etme ynnde bir siyaset izledi. II. Aleksandr (1855-81) zamannda ise bunun yerini
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
178
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ruslatrma siyaseti ald. Ancak milli edebiyatn gelimesi durmad, ikinci nesil aydnlarda (1870lerde) daha ciddi ve gl bir ekilde ortaya kt. Bu neslin nemli bir kesimi Snni kkenliydi ve Osmanllarn Tanzimat (1856-76) hareketinden etkilenmilerdi. Azerbaycan Rusya ilerine balayan demiryolunun yaplmas, bu sayede ticari ve fikr alveriin artmas, petrol sanayisindeki ilerlemeler gibi gelimeler Azerbaycan Bat kltrne yaklatrd. Eitim, basn ve tiyatro alanlarnda petrol zengini yerli zenginlerin (zellikle Zeynelabidin Tagiyevin) yaptklar hayr faaliyetleri de bu gelimelere nemli katklar salad; gazetecilik ve tiyatronun gelimesine vesile oldu. Gazete ve dergiler, milli dilin gelimesi iin nemli vasta olmalarnn yan sra, siyasi ve sosyal reformlar iin de bir ekol vazifesi grd. Rusya Trkleri arasnda ilk gazete olan Ekinci (1875-77) Moskova niversitesinde okuyan ve oradaki Halklk (Narodnik) hareketinden etkilenmi olan Hasan Bey Zerdab (1837-1907) tarafndan karld. Krml smail Gaspralnn at usl-i ceditSIRA SZDE ve yine onun kard Tercman gazetesi de Azerbaycan ayokullar dnlarn etkiledi, Trk kavimleri arasnda birlik ve dayanma fikirlerini yayd. Bu fikirlerden etkilenen milliyeti aydnlarn youn kltr faaliyetleri, XX. yzyln baDNELM nda Azerbaycan Trkleri arasnda siyasi bilincin gelimesini hazrlad. Rusyadaki inklp ve sosyalist fikirlerden etkilenen baz Azerbaycan genleri, S O U 1904te HimmetRadl sosyalist bir grup oluturdular. Bunlar, eitimin yaygnlatrlmasn, milli dilde eitim yaplmasn ve alma artlarnn iyiletirilmesini savunuyorlar ve Bakdeki Mslman iiler arasnda destek buluyorlard. Bu arada, baz gen ayD KKAT dnlar Trklk fikrini ilemekte, Trk kavimleri arasnda dil birlii salanmasn savunmaktaydlar. Trklk akm zellikle Trkiyedeki 1908 Merutiyet DevriSIRA SZDE minden sonra g kazand. 1905-1920 arasnda Azerbaycanda kltrel alanda nemli admlar atld ve lkenin nderliini stlenecek bir aydn snf olutu. Mehmed Emin Resulzade, Hseyinzade Ali ve Ahmed Aaolu gibi Azer aydnlar TrkiyedeAMALARIMIZ ki Trklk fikrinin gelimesinde de nemli katklarda bulundular. Azerbaycandaki yenileme olgusu hakknda byk lde Tadeusz Swietochowskinin K T A P Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan, 1905-1920 (stanbul, 1988) adl kitaptan yararlandk. Bu kitabn ilk iki blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. T E L E V Z Y O N
K T A P
TELEVZYON
KAZAK MODERNLEMES
NTERNET
Kazaklarn Bat kltrne almas Rus tesiri sayesinde olmutur. arlk rejiminin N ERNET Kazakistana Tsrgn gnderdii Rus entelektelinin bunda nemli bir pay vardr. Srgnlerden birou Kazak halkna sempati beslemi, onlarn kltrne ilgi duymu ve Kazak dncesini etkilemilerdir. Kazakistanda alan Rus okullar da Kazak aydnlarnn yetimesinde etkili olmutur. XVIII. yzyln sonunda Orenburg ve Omskta alan Rus okullar tercman yetitirmeyi amalyordu. Bunlara XIX. yzyln ilk yarsnda Omsk, Orenburg ve Sibiryada alan asker okullar eklendi. Bu okullarda okuyan rencilerin kk bir ksmn varlkl ailelerden gelen Kazak ocuklar oluturuyordu. Bu genler Rus okullarnda eitim grdkten sonra, tercmanlk ve retmenlik gibi grevlerle hkmet hizmetine giriyorlard.
179
arlk hkmeti yksek asker rtbeler ve maa vermek suretiyle kendisine balad Kazak aristokrasisi yelerinin ocuklarn Rus okullarnda okutmalar iin tevik ediyordu. Rus eitimi Kazak hayatnda nemli deiikliklere sebep oldu. Soylu kiilikleri sebebiyle zaten halk kitlesinden uzak olan bu genler, aldklar Rus eitimi ile halktan iyice koptular. Bu yeni nesil, kendi yerli kltrlerini, hatta bazlar ana dillerini bile iyi bilmiyorlard. Bat tarz eitim alan bu aydnlar, iinden ktklar Kazak toplumunun deer ve alkanlklarn modern bir toplum srecine geite engel olarak gryorlard.
Resim 9.2 okan Velihanov ve F. M. Dostoyevski (1859da Semipalatinskte). Kazak aydn . Velihanov, Rusyann en nemli yazar ve dnrleriyle dost olmutur. Tannm romanc Dostoyevski onun yakn arkadayd. Bu iki dostun birbiriyle olan mektuplamalar vardr. Dostoyevski onun zerinde nemli bir etki brakmtr; ayn zamanda eserlerini yazarken birok konuda Velihanova danmtr. Kaynak: . Strelkova, okan, Almat, 1985.
Rus muhitinde yetien aydnlarn tipik rnei Kazak okan Velihanovdur (1837?-1865). O, gebe Trklerin Avrupa medeniyetiyle temasa gelmesi sonucu ortaya kan dehann mthi bir numunesidir. Velihanovun fikr oluumu, Rus liberalleri ve Rus-Alman Doubilimcileri muhitinde geliti. 1853te Omsktaki asker okulu bitirdikten sonra Sibirya ktasnda grev ald. Grevi icab Kazaklar arasnda dolarken Kazak folkloruna ait bilgileri toplad ve yaynlad. Velihanov Avrupa medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Ruslar o medeniyetin taycs olarak grd. Kazaklar din adamlarnn (mollalarn) etkisinden kurtarp medeniyetin kucana atmak iin samimiyetle alt, fakat hayatnn son yllarnda hayal krklna urad. Velihanov Ruslara sempati duymakla beraber, iindeki Kazaklk duygusunu daima korumutur. Rus ordusuyla birlikte Evliyaataya girerken Ruslarn bir Kazak kadnn ldrmelerine tahamml edememi, asker niformasn kararak bozkra ekilmi, bundan sonra kendi soydalar arasnda yaam ve gen yata lmtr. Dzensiz ve ksa hayatna ok eser sdrmtr. Onun ilm almalar modern Kazak kltrnn gelimesine ve Kazak yazl edebiyatnn olumasna nemli katklar salamtr. (Togan, s. 543-50). XIX. yzyln ikinci yarsnda bu yabanclam aydn grubu ile geni halk kitlesi arasndaki kopukluk, daha lml bir aydn grubu tarafndan giderilmeye balan-
180
d. Bat ve Kazak kltrlerini sentez etmeye alan bu grubun en tipik rnei bray Altnsarndr (1841-1887). Rus-Kazak retmen okulunu bitiren Altnsarn iyi bir pedagogdu ve Kazaklar aydnlatmay kendine grev bilmiti. 1887de kadnlarn eitim grmesi iin giriim yaptysa da hkmetten destek grmedi. Bat kltrn benimsemekle birlikte Kazak kltrn de muhafaza etmeye alan dier bir Kazak aydn Abay Kunanbayevdir (1854-1904). Soylu bir aileden geliyordu. Rus dnrlerinden etkilenmi olmakla birlikte slam kltrne de ina idi. Ruslarn baskc politikalarna kar kt. Aydnlatmac abalar Ruslarn houna gitmedii gibi kendi halkndan da takdir grmedi. XIX. yzyln sonuna doru Kazak aydnlar arasnda milliyetilik eilimi kendini gstermeye balad. Rus ve Bat dncesi karsnda teslimiyeti bir tavr sergileyen Batclardan farkl olarak, Kazak milliyetileri daha ziyade aatay edebiyatna ve geleneksel Kazak folkloruna ilgi duyuyor, Rus kltrnn etkisinden uzak durmaya alyorlard. Bu kesimin en tannmlar Alihan Bukeyhanul (18691932), Ahmed Baytursunov (1873-1937), Mir Cakb Devletuli (1885-1937) ve Magcan Cumabayuli (Cumabayev, 1876-1938) idi. 1905te Rus olmayan milliyetler zerindeki snrlamalarn kaldrlmasyla milliyeti eilim daha belirgin bir ekilde kendini ifade etme imknn buldu. Bu arada Batclar ile milliyetiler arasndaki ayrlk da artt. 1917 Ekim Devrimi olduunda Batclar devrimin baz ksmlarn kabul ederlerken, milliyetiler bunun halkn milli geleneklerine ters dtn syleyerek yeni rejime pheyle yaklatlar. Sonu olarak, XIX. yzylda ve XX. yzyln balarnda Rus ve onunla birlikle Bat dncesi Kazakistana girmi, Kazak dncesinde yeni akmlarn olumasna sebep olmutur. Kazak halknn byk ounluu geleneksel hayatna devam ederken ok kk bir aydn grubu Kazak yazl edebiyatnn temellerini atmlardr. Rus yazl edebiyatndan gl bir ekilde etkilenen Kazak aydnlar Kazak szl edebiyat geleneine dayanan yeni bir edebiyat oluturmay baarmlardr.
TRKSTANDA CEDTLK arlk Ynetimi ve Etkileri

Pugaev syan: XVII. yzylda Rusya hl Ortaa kltr ve tesiri altndayd. iktisad bakmdan Bat Avrupann gerisindeydi. Merkez otorite, asilzade ve beylerin siyasi haklarn zorla ellerinden almak suretiyle kendisini glendirdi. Alnan haklarn karlnda asilzadelere topraklar verildi ve kyller zerindeki haklar arttrld. Bylelikle, 1649da toprak klelii (serflik) yasal bir kurum haline geldi. XVIII. yzylda en yksek noktaya ulaan kleletirme sreci, kyl isyanlarna sebep oldu. Bunlar iinde en tannmlar Stenka Razin (1667-71) ve Pugaevin nclk ettii (1773-75) isyanlardr.
Rusya, Byk Petro (1689-1725) zamanndan beri Trkistanla ilgilenmekteydi. XVIII. yzyln banda Ruslar, Kazak ve Kalmklara kar rti nehri boyunca karakollar ve dayanak noktalar ina ettiler. Mool kkenli Kalmklarn basksndan bunalan Kazaklarn Kk Ordas 1734te Rus himayesini kabul etti. Ruslar, Ural nehri boyunca yeni kaleler ina edip buralara Rus Kazaklarn yerletirdiler; Ural, Orenburg ve Sibirde Rus Kazaklarnn asker birlikleri olutu. 1740-42 senelerinde Kk Czn dousundaki bozkrlarda yaayan Orta Cz de Rus himayesine girdi. Rus ynetiminde geen yz yl iinde Kazaklar arasnda honutsuzluklar ve ayaklanmalar ba gsterdi. Rus kuvvetleri bunlar iddetli bir ekilde bastrd ve isyanclar cezalandrd. Bakurtlar Pugaev syanna da (Salavat Yulay bakanlnda) gl bir ekilde katldlar. Ruslarn Orenburg ve Yayk taraflarndaki topraklar Kazaklarn ellerinden almalar huzursuzluu arttrd ve isyanlara sebep oldu. Bunlar iinde en nemlisi 1838 ylnda ba gsteren Kine Sar Sultan adndaki bir Kazak liderliindeki isyan hareketidir. On yl kadar mcadele veren Kine Sar 1845te Ruslara yenilerek Yedisuya ekildi, bundan iki sene sonra Krgzlar tarafndan ldrld. 1854te Ruslar Almat nehri zerinde Vernoye adnda tahkimli bir mevki ina ederek Yedisu blgesinde hkimiyetlerini kurdular. Bylelikle XIX.
181
yzyln ortalarnda Issk Glden Srderya nehrine kadar olan Kazak-Krgz bozkrlar tamamen Ruslarn eline geti. XIX. yzylda Orta Asya, gneydeki ngilizlerle kuzeydeki Ruslar arasnda bir rekabet sahas oldu. ngilizlerin gneyden Trkistana yaklamalarndan endielenen Ruslar, 1839da Hiveyi ele geirmek niyetiyle harekete getilerse de, bu giriim baarszlkla sonuland. Ruslar bu arada Orta Asya hanlar ile iyi mnasebet kurmaya alyorlard. 1841de mehur Dou bilimcisi N. V. Hanikovun da katld bir heyet Buhara Hanlna gnderildi. 1847de Ruslarn Raim tahkimli mevkiini yapmalaryla ilikiler yeniden gerginleti. Ruslar 1853te Akmesciti, 1860ta Pikek (Bikek) ve Tokmak, 1864te ise Trkistan, imkent ve Evliya-Ata ehirlerini ele geirdiler. 1865te Trkistann byk ehirlerinden Takent, 1868de Trkistann dier byk ehri olan Semerkand Ruslar eline geince Buhara Han Rus himayesini kabul etmek zorunda kald. Rusyann hzl ilerlemesi karsnda tutunamayacan anlayan Hokand Han da Ruslarla bir antlama yapmak zorunda kald (1868). Hokand han grnte bamsz olmakla birlikte Rus nfzu altna girdi. Bundan sekiz yl sonra (1876) Rusya Hokandda kan bir karkl bahane ederek hanl tamamen igal etti ve burada Fergana adnda bir eyalet oluturdu. 1873te Rus generali P. von Kaufman Hive Hanlna doru harekete geti ve ksa sren bir direniten sonra buray ele geirdi (1873). Ruslar 1879da Teke Trkmenlerinin elindeki Gktepeyi ele geirmeye giritilerse de, burada epeyce kayp vererek ekilmek zorunda kaldlar. 1880-81 yllarnda Ruslar Gktepeye kar yeniden saldrya getiler; epey bir kayp verdikten sonra buray ele geirebildiler. Ksa bir sre sonra Akabad ehri de Ruslar eline geti. 1884te Mervin dmesiyle Trkistan tamamen Ruslar tarafndan igal edilmi oldu. Trkistanda Rus yaylmasna kar en byk direni nerede olmu ve nasl gelimitir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
ResimD9.3 N E L M Hive Han ve maiyeti (XIX. O R U S yzyl sonu, . Voljinski).

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
182
Sart: Sovyet dneminden nce, Trkistanda yerleik halka verilen isimdi. Bu tabir etnik bir tanmlama olmayp, daha ziyade sosyal, iktisadi ve kltrel bir kategoriyi ifade etmede kullanlyordu. Sovyet rejimi Sart tabirini kmseyici bir anlam tad gerekesiyle kullanmdan kaldrmtr.
Ruslarn Trkistan igalinden sonra Orta Asyann grnts hzla deimeye balad. Demir yollarnn denmesine 1880de, imdiki Trkmenistandan baland: Krasnovodsk (Kzlsu) hatt ina edildi. Zamanla bu hat Amuderya kysna, oradan da Takente ulat. 1900-1905 arasnda Takent-Orenburg hatt yapld ve bundan sonra yeni hatlar ina edilerek devam etti. Demir yollarnn ina edilmesi, yeni usulde nakliyat ve ticaret, telgraf, posta tekilat, bankalarn oluturulmas gibi gelimeler geleneksel yapy etkiledi. Kervan yollar eski nemini kaybetti. Ulam vastalarnn gelimesi, ayr kmeler halinde yaayan Trk topluluklar arasndaki mesafeleri ksaltarak aralarndaki ilikileri arttrd. Artk, Kazandan Takente on gnde, Orenburgdan Bakye drt gnde, Kagardan stanbula haftada gidilebiliyordu. Trk kmeleri arasndaki ticari ilikiler artyor ve faal bir fikir alverii oluyordu. Trkistanda yeni ehir hayat da geliiyordu. Orenburg, Orsk, Troysk ve Semi Palat ehirlerine Ruslarla birlikte Kazan Tatarlar da gelip yerleiyor, buralarda Mslman mahalleleri oluturuyorlard. Kazaklar da bu ehirlerin etrafna kadar gelip pazarlarda alveri yapyorlar, fakat onlar Tatarlar gibi yerleme eilimi gstermiyorlard. Kazaklar, sadece Semi Palat yaknnda yeni bir ehir oluturdular (Ala). Onlar daha ok Temir-Uyl, Karkal, Turgay ve rgz ehirlerinde yerletiler. Ruslar, eski ehirlerin yannda yerleiyor, kendi mahallelerini oluturuyorlard. Trkistan halknn yeni hayata katlm pek aktif deildi. Yerli halktan sadece baz hkmet kurumlarnda, bankalarda ve ticari messeselerde tercman olarak alanlar vard. Ruslar bu katlmn artmasna yardmc oldular ve yerel aristokrasiyi kendi taraflarna ekerek onlar araclyla halk etkilemek yoluna gittiler. Bunun nemli sonularndan biri yerli aydn aristokrasisinin gelimesi oldu. Bu snf Kazak ve Bakurt kkenli ordu subaylar ile Kazak sultanlar oluturuyordu. Bunlar modern eitimin yerlemesinde aktif rol oynadlar. Ruslar, Orta Asyann yerleik halknn, yani Sartlarn meden bir unsur olmalar sebebiyle gebe Kazak-Krgzlara gre daha abuk Avrupa medeniyetini benimseyeceini zannediyorlard. Ancak, olaylar bunun tersini gstermitir. Sartlarn (zellikle Taciklerin) banazlk derecesinde eski ran-slam kltrnn etkisi altnda olmalar onlarn modernlie gemelerinde bir engel oluturuyordu. Kazak-Krgzlar ve zbeklerin ehirli olmayan kesimi Avrupa medeniyetine daha kolay uyum salyorlard. (Togan, s. 272-275.) Rus igali Kazak lkesinde byk bir dnme sebep oldu. Rus gmenlerin getirilmesiyle blgenin nfus yaps nemli lde deitirildi. Ancak, Rus smrge siyaseti Kazak-Krgzlarn kendi topraklar zerinde yerleik hayata gemelerini istemiyor, onlar verimsiz topraklara ve llere sryordu. Daha nce biraz ekincilikle ve hayvanclkla geinen Kazak-Krgzlarn topraklar Rus gmenler tarafndan igal edilip llere atldktan sonra yaylak ve klak yollar kesildi ve artk tamamen hayvanclkla yetinmek zorunda kaldlar, ala mahkm edildiler. Bu durum dayanlmaz hle gelip isyan ettiklerinde, kyma ve srgnlere uratldlar. Bu isyanlar srasnda Kazanl ve Takentli Mslman tacirler halk arasnda dolap Rus yanls propaganda yapyorlard. Tatar tacirleri Kazaklara yksek fiyatla mallar satyor, borlandryor, paralar denmediinde Rus yetkililerin desteini alyorlard. Rus igalinden sonra, Kazakistanda Rus ehirleri ina edildi, Kazaklar ihtiyalarn aracsz olarak Ruslardan almaya baladlar. Bunun sonucunda Kazanl tacirlerin ii bozuldu. Yine ayn dneminde, bir ksm Tatar mollalarnn davranlar yerel halkta honutsuzluk yaratyordu. Din dareye bal olan ukazl (resmi belgeli) Tatar molla-
183
lar Kazaklar arasnda Rus memuru gibi davranmakta ve her hareketlerinde Rus kuvvetine dayanmaktaydlar. Mslman halkn doum, evlenme ve boanma ilerini nfus defterlerine kaydeden bu mollalar Kazak halkn Ak Padiah dedikleri Rus arna sadk bir tebaa olmaya davet ediyorlar ve slam dininin ull-emre (yneticilere) itaat etmeyi emrettiini telkin ediyorlard. okan Velihanov gibi Kazak aydnlar bu mollalar iddetle eletirmilerdir. XIX. yzylda ortaya kan Kazak isyanlar srasnda Tatar mollalarSIRA SZDE ve tacirlerinin rollerini deerlendiriniz. Rus ynetiminin Trkistan halk zerindeki etkileri balangta yzeysel dzeyde kald; fikir alannda pek genileme olmad. Modern metotlar kullanmalarna O R U ramen Trkistanllarn ou ruhen mutaassp kaldlar. ki ve Selence gibi eyler SIRAolanlar tccarlardaha kolay etkisini gsteriyordu. Ruslarla en ok temas halinde SZDE d. Para ve mevki-makam gibi eylerle daha fazla ilgili olan Takent Atccarnn oDKK T u Rus taraftaryd. DNELM Rusya, nceki yzyllarda Tatarlara uygulad bask siyasetinin aksine, TrkisSIRA SZDE tanda ince bir siyaset izliyordu. Rus yetkililer, siyasetleri gerei halkn din inanS O R U larna sayg gsteriyorlard. Rus generali ernayev 1865te yaynlad bir emirnamede eriata uymayan Mslmanlarn cezalandrlacan ilan etmiti. AMALARIMIZ Trkistanllar iinde Avrupa fikirleriyle tananlar, ounlukla K K A T D Ruslarla yaknlaan varlkl ailelerden geliyorlard. Onlar bulunduklar ehrin modern kesiminde yer alan Rus mahallesinde yaayabiliyor, evlerini Avrupa tarznda Adeyebiliyor, K T P SIRA SZDE atl arabaya binebiliyor, ocuklarn Rus okullarnda okutabiliyorlard. Bunlar arasnda Rusyann Avrupa ksmna, hatta Bat Avrupaya seyahat edenler vard. Ancak, bunlar toplam nfusun ok kk bir ksmn oluturuyordu. Z Y O N halk kitAMALARIMIZ T E L E V Geni lesi hl eskiden olduu gibi yaamaya devam ediyordu.
K Rus igalinden sonra Trkistandaki gelimeler hakknda byk lde TZ.AV.PTogann BuNTERNET gnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi (stanbul, 1981) adl eserinden yararlandk. Bu kitabn Mstemleke Olan Trkistanda Siyasi Hayat (s. 239-378) adl blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. TELEVZYON
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ DKKAT K T A P SIRA SZDE
AMALARIMIZ TELEVZYON
K T A P NTERNET TELEVZYON
Trkistanda Cedit Hareketi

Trkistandaki Ceditilik veya reform hareketi, XIX. yzyln sonu, XX. yzyln baNTERNET nda ortaya kt. Daha ziyade Krm ve Kazandan gelen etkiler sayesinde geliti. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas, ulamn kolaylamas sonucu slam dnyas ve Rusyann dier merkezleriyle olan ilikilerin artmas, Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan (stanbul, Suriye, Msr ve Hindistandan) gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirlerin gelimesinde etkili oldular. 1905 Rus ve 1908 Osmanl Merutiyet hareketleri ile Hindistanda smrgecilie kar mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin olumasnda nemli tesirler icra ettiler. Btn bu tesirlerin yannda, Rus igali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi gelimeler de Trkistanda yenilik ve deiim fikrinin ekillenmesinde nemli bir rol oynad.
Trkistandaki Ceditilik hareketi biraz daha ge olarak, 1890larda balam, Buharadaki koyu muhafazakrlk sebebiyle ar ve NTERNET zahmetli bir ekilde ilerlemitir. Hive hanlar genel olarak yenilik konusunda daha esnektiler. Yzyllardan beri slami ilimlere merkezlik yapan ve mehur medreseleriyle tannan Buhara lkesi Timur zamanndan sonra gerilemeye balam, XIX. yzylda ise bir taassup ocana dnmt. Bu yzden, buradaki yenileme abalar byk bir direnile karlamtr. Buna ramen, Krm, Kazan ve Osmanl aydnlarndan etkilenen Trkistan aydnlar XX. yzyln ilk eyreinde eitim, basn ve yayn alanlarnda, vatan, hrriyet ve merutiyet gibi kavramlarn yerlemesinde ve siyasi modernleme bakmndan nemli katklarda bulundular.
184
Harita 9..1 XIX. yzylda Orta Asya Kaynak: D. R. Brower; E. Lazerini, Russias Orient, Bloomington, 1997.
Trkistandaki Cedit hareketinin en tannm simas Mahmud Hoca Behbddir (1874-1919). Semerkandl bir molla ailesine mensup olan Behbud, Buhara medreselerinde eitim grd. Kendi gayretleriyle Rusa rendi. Cehletin zararlarn konu alan dram trndeki eserini (Pederk, 1912) yazd. 1913-15 arasnda yine dergisini ve daha sonra Semerkandda Sd-y Trkistan gazetesini kard. 1917 ubat devriminden sonra siyasi faaliyetlerde bulundu. 1916-19 yllar arasnda Trkistann bamszl ynnde alt ve Basmaclk hareketini destekledi. 1919da, Kar ehrinde, Emir yanllar tarafndan talanarak ldrld. Eserlerini tamamen slam dnyasndaki bunalm zerinde younlatran ve Buhara Hanlnn gerilik sebeplerini aratran dier bir aydn, Abdurrauf Ftrattr (1880-1938). Ona gre, slam toplumlarnda grlen geriliin sebeplerinden biri ulemnn durumu idi. Ftrat, Mnzara adl mehur eserinde hocalarn rencilerden rvet almasn eletirirken limin bozulmas, lemin bozulmasdr szn hatrlatr. Ulemann dnyadan habersiz olduunu, medresede ok zamanda (yaklak 20 yl) az ve faydasz eylerin retildiini, Arapann bile doru drst retilmediini, medreselerde ikinin ve ahlakszln yaygnlatn ifade eder. Eski ve yeni tarz okullar karlatrarak Cedit mekteplerinin faydalarn ve zelliklerini anlatr. Kazan Tatarlarnn giriimiyle 1897de Endican ve Semerkandda, 1898de Tokmakta usl-i cedit mektepleri ald. Bunu Trkistann yerlisi olan insanlarn atklar okullar takip etti. 1901de ise ilk defa olarak bir zbek (Mnevver Kar) Takent ehrinde yeni usulde bir mektep at. Bu okullarn eriata aykr olduklarn syleyen mutaassp ulemann tesirinde kalan Buhara Emiri, 1909da usl-i cedit okullarn kapatt.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Trkistanda Cedit hareketi ne zaman ve hangi tesirler altnda ortaya kmtr?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
185
Trkistan Ceditilerinin fikr ve siyasi oluumunda Osmanl tesirleri de grlmektedir. XX. yzyl banda ve zellikle 1908 Jn Trk Devriminden sonra i bana gelen ttihat ve Terakki Partisi, Trkistan genleri zerinde nemli etkiler yapt. Abdurrauf Ftrat, Mukimiddin ve Osman Hoca gibi tannm zbek air ve yazarlar stanbulda bulunduklar srada Jn Trk liderleriyle bulutular ve buradaki yeni fikirlerden etkilendiler. Gen Trklerin Sultan Abdlhamid ynetimine kar verdikleri mcadeleden esinlenerek, Buhara ve Hivede benzer bir devrimi gerekletirmeyi hedeflediler. stanbulda bulunduktan sonra memleketlerine dnen Trkistanl aydnlar orada 1909da Gen Buharallar adnda gizli bir rgt kurdular. Yine ayn ylda stanbuldaki bir grup Trkistanl gen, Buhara rencilerine yurt d eitimi salamay amalayan tekilatlar oluturarak Trkistanl rencileri tahsil iin stanbula gnderdiler. Hive Hanlndaki reform yanls genler ise Gen Hiveliler adnda bir araya gelerek rgtlendiler. Buharal Cediti nderlerden Abdurrauf Ftrat stanbuldaki eitimi srasnda Osmanllardaki reform fikirlerinden etkilenerek eserler yazd; vatan, hrriyet ve merutiyet gibi Trkistanl aydnlarn henz yabanc olduklar kavramlar dile getirdi. Buhara ynetimini eletiren ve vakit geirmeksizin reformlar yaplmasn talep eden yazlar yazd. zellikle 1908-14 yllar arasnda stanbul, Trk dnyasnn cazibe merkezi haline geldi. Kuzeyde ise Kazan ehri, Rusyada yaayan Trk kkenli topluluklar iin bir ilim, kltr ve sanat merkezi durumuna eriti. Rusya Trklerinin fikir hareketleri Kazanda meydana geliyor ve sonra Trkistana, Kazakistana ve Dou Trkistana kadar yaylyordu. Ancak, I. Dnya Sava ve savatan sonra ortaya kan gelimeler her iki merkezi de olumsuz etkiledi. stanbul, hzla Trk dnyasnn merkezi olma zelliini kaybetmeye balad. Osmanl Devleti malup olduktan ve ttihat ve Terakki tasfiye edildikten sonra Trk dnyas aydnlarnn dayanacak hibir destei kalmad. stanbul matbuat artk ilm, edeb ve siyasi hareketlere rehberlik etmekten uzakt. Yeni kurulan Sovyet ynetiminde de artlar olumsuza doru evrildi. Kazandaki okullar, matbaalar, medreseler ve kitap irketleri ortadan kaldrld; Kazann Trkistanla olan ticareti tamamen kesildi, iktisad gc yok edildi. Bilim ve kltr kurumlarnn faaliyet alan yeni oluturulan zerk Tataristanla snrland.
186
zet
A M A
Tatar Uyann ve sonularn tanmlamak. Tatar uyannn kkleri XIX. yzyln balarna kadar uzanr. Rus istilasnn ilk iki yz ylnda ar basklara maruz kalan Tatarlar, kimliklerini korumak iin slama daha sk sarldlar ve muhafazakr bir topluluk haline dntler. II. Katerina (1762-96) dneminde salanan ticari haklardan yararlan Tatar tacirleri zenginletiler ve reform yanls ulemann abalarna katk saladlar. Batya corafi bakmdan yakn olan ve kltrel adan daha fazla temas halinde olan Kazan Tatarlar dier slam toplumlarndaki tepkilere benzeyen, fakat onlarnkiyle tam da rtmeyen bir mcadele tarz gelitirdiler. Hareketin en tannm simalar ulemadan Abdnnasr Kursav (1771-1812), tarihi ve din limi ihabddin Mercan (1818-1889) ve onlarn takipileri olan gen ulema nesli ve aydnlar grubudur. Din alanda balayan ve ze dn bir zellik tayan bu uyan, daha sonra sekler bir boyut kazanarak eitim kampanyas (Ceditilik) eklinde devam etti. XX. yzyln banda ise siyasi ve milli faaliyetler eklinde geni bir harekete dnt. Ceditilik hareketinin temel zelliklerini aklamak. Krml pedagog ve gazeteci Gaspral, 1883te yaynlad Tercman gazetesi ile Rusya Trklerinin milli ve fikr uyan iin bir r at. Ona gre, Rusya Trklerini saran sorunlarn alabilmesi iin, mektep ve medreseler slah edilmeli, Trk kavimleri arasnda ortak bir edeb dil oluturulmal, kadnlarn eitimlerine erkeklerinki kadar nem verilmeliydi. Gaspralnn reform yolundaki en nemli giriimi, 1884te Krmda at ilk usl-i cedit mektebidir. Onun kurduu okulda uygulad kolay okuma yazma metodu (usl-i cedit) ksa zamanda Rusyann Mslman blgelerinin her tarafna yayld. Alfabenin retilme metoduyla balayan bu giriim giderek sosyal hayatn tmn iine alan reform hareketine dnt. Eitim, din, dil ve kadnlarn durumu konularnda reform yaplmasn savunanlar Ceditiler adyla anlmaya baladlar. Onlarn bu gi-
riimlerini toplum iin sakncal olarak gren ve deiime kar kanlar Kadimciler olarak tanndlar. Ceditiliin en nemli katklarndan biri de milli ve siyasi bilinlenmeye zemin hazrlamasdr. Ceditilerin 1905-17 arasnda yaptklar faaliyetler sonucunda Rusya Trkleri arlk ynetimine sadk bir tebaa olmak durumundan zerklik iddia eden bir noktaya geldiler. Azerbaycandaki yenileme hareketinin dinamiklerini belirlemek. Azerbaycandaki deime ve dnm XIX. yzyln banda Ruslarn Azerbaycana nfuz etmesiyle balad. Rus ynetiminin uygulamalar Azerbaycann geleneksel iktisad sistemini ve feodal yapsn deitirdi. Ulamn kolaylamas ve bu sayede ticari ve fikr alveriin artmas gibi gelimeler Azerbaycan Bat kltrne yaklatrd. Eitim, basn ve tiyatro alanlarnda petrol zengini yerli zenginlerin yaptklar hayr faaliyetleri de bu gelimelere nemli katklar salad; zellikle gazetecilik ve tiyatronun gelimesine vesile oldu. Gazete ve dergiler, milli dilin gelimesi iin nemli vasta olmalarnn yan sra, siyasi ve sosyal reformlar iin de bir ekol vazifesi grdler. Azer aydnlanmasnn nclerinden Mirza Fethali Ahundzde (1812-1878) Azer dilini canlandrmaya alt. Yazd tiyatro ve komedi eserleriyle modern Azer edebiyatnn temellerini att. Milli edebiyatn gelimesi ikinci nesil aydnlarda (1870lerde) daha ciddi ve gl bir ekilde ortaya kt. Gaspralnn Tercman gazetesi de Azerbaycan aydnlarn etkiledi; Trk topluluklar arasnda birlik ve dayanma fikirlerini yayd. Aydnlarn youn kltr faaliyetleri, XX. yzyln banda Azerbaycan Trkleri arasnda siyasi bilincin gelimesini hazrlad. 1905-20 yllar arasnda Azerbaycanda kltrel alanda nemli admlar atld ve lkenin nderliini stlenecek bir aydn snf olutu.
A M A
A M A
187
A M A
Kazak modernlemesinin kendine has zelliklerini belirlemek. Kazaklarn Bat kltrne almas Rus tesirleri sayesinde oldu. arlk rejiminin Kazakistana srgn gnderdii Rus entelektelleri ve Kazakistanda alan Rus okullar Kazak aydnlarnn yetimesinde etkili oldular. Saylar az da olsa, Rus okullarnda okuyan Kazak aristokrasisinin ocuklar Kazak modernlemesinde nclk rol oynadlar. Rus muhitinde yetien aydnlarn tipik rnei olan okan Velihanov (1837?-1865), Bat medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Ruslar o medeniyetin taycs olarak grd. Kazaklar din adamlarnn etkisinden kurtarp medeniyetin kucana atmak iin samimiyetle alt, fakat hayatnn son yllarnda hayal krklna urad. Onun ilm almalar modern Kazak kltrnn gelimesine ve Kazak yazl edebiyatnn olumasna nemli katklar salad. XIX. yzyln ikinci yarsnda daha lml bir aydn grubu Bat ve Kazak kltrlerini sentez etmeye altlar. Bunlarn en tannmlar bray Altnsarn (18411887) ve Abay Kunanbayevdir (1854-1904). XIX. yzyln sonuna doru Kazak aydnlar arasnda milliyetilik eilimi kendini gsterdi. Rus ve Bat dncesi karsnda teslimiyeti bir tavr sergileyen Batclardan farkl olarak, Kazak milliyetileri daha ziyade aatay edebiyatna ve geleneksel Kazak folkloruna ilgi duydular, Rus kltrnn etkisinden uzak kalmaya altlar. Bu kesimin en tannmlar Alihan Bukeyhanul (18691932), Ahmed Baytursunov (1873-1937), Mir Cakb Devletuli (1885-1937) ve Magcan Cumabayuli (Cumabayev, 1876-1938) idi. Kazak halknn byk ounluu geleneksel hayatna devam ederken ok kk bir aydn grubu Kazak yazl edebiyatnn temellerini attlar. Rus yazl edebiyatndan gl bir ekilde etkilenen Kazak aydnlar Kazak szl edebiyat geleneine dayanan yeni bir edebiyat oluturmay baardlar.
A M A
Trkistandaki Cedit hareketini tanmlayabilmek. Trkistandaki Ceditilik veya reform hareketi, slam dnyasndaki durgunlua ve geleneksel medrese ruhuna kar bir tepki hareketi olarak dodu. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas, ulamn kolaylamas sonucu slam dnyas ve Rusyann dier merkezleriyle olan ilikilerin artmas, Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirlerin gelimesinde etkili oldu. Rus, ran ve Osmanl Merutiyet hareketleri ile Hindistanda smrgecilie kar mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin olumasnda nemli tesirler icra etti. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Rus igali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi gelimeler de Trkistan genlerinde yenilik ve deiim bilincinin ekillenmesinde nemli bir rol oynad. Trkistandaki Cedit hareketinin en tannm simalar Mahmud Hoca Behbd (1874-1919) ve Abdurrauf Ftrattr (1880-1938). Trkistan Ceditilerinin fikr ve siyasi oluumunda Osmanl tesirleri de grlmektedir. Trkistanl Ceditiler Gen Trklerin Sultan Abdlhamid ynetimine kar verdikleri mcadeleden esinlenerek, Buhara ve Hivede benzer bir devrimi gerekletirmeyi hedeflediler.
188
Kendimizi Snayalm
1. 1870lerde Ortodoks Misyonerlerin slama kar yrttkleri propagandann sonularyla ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Ulemay kar tezler gelitirmeye yneltti. b. Ulemadan bazlar, eletirileri ciddiye aldlar. c. Tatar Ulemas zerinde uyarc etki yapt. d. Tatar Ulemas arasnda ylgnlk yaratt. e. Ulemay dnmeye ve fikir retmeye sevk etti. 2. Tatar reformcusu ihabddin Mercanye gre aadakilerden hangisi Mslman toplumlarn geri kallarnn temel sebebidir? a. slamn ulema tarafndan yanl yorumlanmas b. Mslmanlarn teknik bakmdan geri kalmalar c. Avrupadaki gelimelerden habersiz kalnmas d. pek Yolunun tl kalmas sonucu Trkistanllarn d dnyadan soyutlanmalar e. Medreselerde yeterli bilim adamnn olmamas 3. Aadakilerden hangisi arlk Dneminde Azerbaycandaki gelimelerden biri deildir? a. Hanlklarn snrlar yeniden belirlenmesi b. arlk ynetimi blge hammaddelerini alp yerine Rus mallarnn srlmesi c. Azerbaycann geleneksel iktisad sisteminin deimesi d. Azerbaycann feodal yapsnn deimesi e. Azerbaycann nfusunun artmas 4. Aadakilerden hangisi Azerbaycanda arlk Ynetiminin uygulamalarndan biri deildir? a. Demir yollarnn yaplmas b. Ticari alveriin kstlanmas c. rann kltrel etkisini krmak iin yerel kltrn canlandrlmas d. Limanlarn yaplmas e. Bakdeki petrol ocaklarnn iletilmesi 5. Tatar uyannn temel zellii, aadakilerden hangisidir? a. slam dnyasndaki dier hareketlere benzememesi b. Krm ve evresinde ortaya km olmas c. Gebe bir gelenekten gelen Tatarlar arasnda km olmas d. Misyoner lminskinin tesiri altnda gelimi olmas e. Din reform eklinde balam olmas 6. Kafkasyadaki Rus yaylmasnn sonularyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hanlklar ilga edilip yerine Rus idari sistemi yerletirildi. b. Rus yaylmas blgenin etnik ve nfus yapsn deitirdi. c. Blge Mslmanlarndan bir ksm Osmanl Devletine g etti. d. Azerbaycan birok paraya blnd. e. Blgeye Rus gmenler getirildi. 7. Aadakilerden hangisi milli ve siyasi bilinlenmeyi glendiren etkenlerden biridir? a. Din bilincin ne kmas b. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas c. Ulemann Cediti ve Kadimci eklinde iki ayr kampa blnmesi d. Rusyann niter bir devlet olmas talebi e. arlk ynetimine sadk bir tebaa olunmas gayretleri 8. Kazaklarn 1734 ve 1740-42 tarihlerinde Rus himayesini kabul etmesinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. arlk ynetiminin cazibesi b. Rus asker gc karsnda Kazaklarn direnememesi c. Dier Trk topluluklarnn da Rus hkimiyetini benimsemi olmalar d. Kalmk basksnn verdii skntlar e. ngilizlerin, gneyden Trkistana yaklamalar 9. arlk ynetiminin Kazak-Krgzlarn yerleik hayata gemesini istememesinin sebebi ne olabilir? a. Ynetimin onlar iin hayvancln daha uygun olduunu dnmesi b. Rus smrge siyasetinin iine gelmemesi c. Kazak-Krgzlarn henz yerleik hayat iin hazr olmamalar d. Kazak-Krgzlarn sklkla isyan etmeleri e. Kazak topraklarnn yerleime uygun olmamas 10. Aadakilerden hangisi Trkistanda siyasi bilincin olumasnda etkili olmamtr? a. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas b. Ulamn kolaylamas sonucu slam Dnyas ile ilikilerin artmas c. slam Dnyasndan gelen tesirler d. Hindistandan gelen smrgecilie kar mcadele fikrinin etkileri e. Medrese eitiminin bozulmas
189

1. c 2. a 3. a 4. b 5. e 6. d 7. b 8. d 9. b 10. e Yantnz yanl ise, Tatarlarda Din Reform Hareketi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tatarlarda Din Reform Hareketi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Azerbaycanda Deime ve Dnm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Azerbaycanda Deime ve Dnm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tatarlarda Din Reform Hareketi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kafkasyada Rus yaylmas ve Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Milli ve Siyasi Bilinlenme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkistanda Ceditilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkistanda Ceditilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkistanda Ceditilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Azerbaycan Rusya ilerine balayan demir yolunun ina edilmesi, bu sayede ticari ve fikri alveriin artmas, petrol sanayisindeki ilerlemeler gibi gelimeler Azerbaycan Bat kltrne yaklatrd. Azer petrol zenginlerinin eitim, basn ve tiyatro alanlarnda verdikleri destekler de aydnlanmaya nemli katklar salad; zellikle gazetecilik ve tiyatronun gelimesine vesile oldu. Gazete ve dergiler, mill dilin gelimesi iin nemli vasta olmalarnn yan sra, siyas ve sosyal reformlar iin de bir ekol ilevi grdler. Sra Sizde 4 Rus asker gcnn Trkistanda karlat en byk direni Trkmenistanda oldu. Teke Trkmenlerinin 1879-81 yllar arasnda verdikleri destans mcadele btn dnya kamuoyuna tarafndan duyuldu. Batl muhabirler ve yazarlar bu konuda eserler kaleme aldlar. Ruslar Trkistanda en byk kayplar burada verdiler. Ancak, Trkmen direniiler Ruslarn teknik stnl karsnda daha fazla dayanamadlar. Akabadn ardndan, 1884te Mervin de Ruslar eline dmesiyle Trkistan tamamen Rus hkimiyetine girmi oldu. Sra Sizde 5 Tatar mollalar (din adamlar) II. Katerinann izniyle kurulan Mslman Din daresine balydlar. Gebe Kazaklar slamlatrmak suretiyle medeniletirmek ve bylelikle onlar Rus Devletine kaynatrmak amacyla Kazak bozkrlarnda grevlendirilmilerdi. Maalarn devletten alan bu mollalar doal olarak ara itaat edilmesi gerektiini telkin ediyorlar ve slam kurallarn bu ynde yorumluyorlard. Doum, lm ve evlenme gibi olaylarn deftere kaydedilmesi ii de onlara verilmiti. Bu grevleri yaparken Rus glerinden yardm almalar ve bazen hakszla varan arlklar Kazak halk arasnda honutsuzlua sebep oluyordu. Ayn ekilde, Tatar tacirlerinin Kazaklar arasnda ticaret yaptklar srada braktklar olumsuz izlenimler de halkn onlardan soumasna yol ayordu. Trkistan hanlklarnn Ruslar tarafndan igal edilmesinden sonra Rus tacirlerinin Orta Asya pazarna girmesiyle Tatar tacirlerinin ileri bozuldu.

Sra Sizde 1 Tatarlar ticarete yatkn bir topluluktu; dil Bulgarlar zamanndan beri onlarn ticaretle uratklar bilinmektedir. Rus hkimiyetine girdikten sonra bu alanda kstlamalara maruz kalmlard. II. Katerinann salad ticar imtiyazlar sayesinde Orta Asya pazarlarna, hatta ine kadar uzanan bir corafyada ticaret yaptlar; Rusya ile Trkistan arasndaki ticarette arac roln stlendiler. Bu sayede zenginletiler. Onlarn hayr faaliyetleri ve eitim kurumlarna verdikleri destek sebebiyle dil-Ural blgesinde ortaya kan uyan hareketine nemli bir katk saladlar. Sra Sizde 2 Ruslarn Trkistan igal etmeleri Tatar tacirlerini olumsuz etkiledi. Daha nce bu pazara giremeyen Rus tacirleri iin artk engel kalmad. Bylelikle, Tatarlar Trkistan ile olan ticaretteki arac olma konumunu kaybettiler. Orta Asya Rus sanayisinin hammadde kayna haline geldi; ayn zamanda Rusyada retilen mallar ve tahl iin Pazar olmaya balad.
190
Sra Sizde 6 Trkistanda Cedit hareketi XIX. yzyln sonu, XX. yzyln banda ortaya km, daha ziyade Krm ve Kazandan gelen etkiler sayesinde gelimitir. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas, Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirlerin gelimesinde etkili oldular. 1905-1908 yllar arasnda Rus, ran ve Osmanl Merutiyet hareketleri ile Hindistanda smrgecilie kar mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin olumasna zemin hazrlad. Ayrca, Rus igali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi gelimeler de Trkistanda yenilik fikrinin olgunlamasna katk salad.
Bacon, E. E. (tarihsiz). Esir Orta Asya, ev: T. Say, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser (zgn ad: Central Asians under Russian Rule, New York, 1966). Devlet, N. (1999) Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi (1905-1917), Ankara: Trk Tarih Kurumu. Erahin, S. (2000). Ftrat: Buharada Cedidcilik-Eitim Reformu. Mnazara ve Hind Seyyahnn Kssas, Ankara: Kltr Bakanl. Kanldere, A. (2005). Kadimle Cedid Arasnda Musa Crullah: Hayat, Eserleri, Fikirleri, stanbul: Dergh Yaynlar. Krml, H. (1996). Krm Tatarlarnda Mill Kimlik ve Mill Hareketler (1905-1916), Ankara: Trk Tarih Kurumu. Kprl, M. F. (1942). Azer, slam Ansiklopedisi, II, stanbul: Maarif Matbaas, s. 118-151. ______. (1945). aatay Edebiyat, slam Ansiklopedisi, III, stanbul: Maarif Matbaas, s. 270-323. Kurat, A. N. (1966). Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, XXIV/3-4 (Temmuz-Aralk), s. 95-194. Swietochowski, T. (1988). Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, ev: N. Mert, stanbul: Balam Yaynlar. Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul: Enderun.
10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Orta Asya Sovyetletirme Kltr deiimi Basmaclk
ORTA ASYA TRK TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Orta Asya Trkleri ile olan ortak ve farkl noktalar belirleyebilecek; Sovyetlerin ilk dneminde Trk blgelerindeki gelimeleri tanmlayabilecek; Sovyetlerin Trk topluluklarn dntrme projesini aklayabilecek; Trk Cumhuriyetlerindeki Sovyet mirasnn izlerini tanmlayabileceksiniz.
Kolektifletirme Ruslatrma Leheletirme Kadnn zgrletirilmesi
indekiler
TRKYE VE ORTA ASYA BOLEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928 SOVYETLETRME SYASET BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET MRASI
Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya
Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya

TRKYE VE ORTA ASYA
Uzun yllar arlk ve Sovyet egemenliinde yaayan Trkistanllarn benliklerinde oluan farkll anlamak iin, onlarn bu sre iinde muhatap olduklar tesirleri iyi bilmek gerekir. Trkiye ve Orta Asya Trklerinin tarih ve dil ortaklklarnn yannda, zaman iinde oluan kltr farkllklarn da doru alglamak icap eder. Dolaysyla, bu nitede Trkistann etnik yaplanmas, lisan durumu ve tarih geliimi ana hatlaryla ele alnacak, Sovyet dneminin etkileri incelenecektir. Orta Asyann alglanmasndaki temel sorun, bu konudaki duygusal yaklamlardr. 1991 ncesinde Orta Asyann Trk insanna kapal olmas sebebiyle bu konudaki bilgilerin ou gerei yanstmyordu. Trk aratrmaclarn eski Sovyetler Birliinde yazlan eserlere ulamas imknsz gibiydi. Hereyden nce dil engeli vard; eserlerin ou Rusa ve yerel dillerde yazlmlard. Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde Trkiyeye gelen iyi yetimi Rusyal Trk aydnlar ve bilim adamlar nesli (Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Zeki Velidi Togan, Akdes Nimet Kurat) bu dnyadan gtkten sonra Trkistan hakkndaki bilgilerimiz gerilemeye ve giderek bir efsane halini almaya balad. Sovyetler daldktan ve Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn kazandktan sonra onlarn bamszln tanyan ilk devlet Trkiye oldu. Cumhuriyetler bu nemli giriimi unutmadlar. Trkiyenin bu cesur davrannda uzun yllardan beri Orta Asya halkna duyulan sevgi ve zlemin rol bykt. Maalesef, daha sonraki giriimlere de bu duygusal yaklam damgasn vurdu. Onlarn kltrel alt yapsn ve mevcut durumunu anlamadan atlan admlar yznden giriimler kalc olamamaktadr. Orta Asya halklarnn 75 yl boyunca g kullanlarak tbi tutulduklar asimilasyonu grmezden gelemeyiz; Sovyet dneminin ayrtrc siyaseti onlar zerinde etkili olmutur. Sovyetletirme srasnda Trkiye zellikle olumsuz tantlmaktayd. O gnleri yaayan zbek, Kazak, Krgz ve Trkmenler bunun canl tanklardr. Trkiyeye kar en ufak bir ilgi ve sempati bile Pan-Trkist damgas yemelerine sebep olabiliyordu. urasn kabul etmek gerekir ki, arlk Rusyas ve Sovyet dnemlerinde Trkistanllar Ruslarla baz ortak alkanlklar edindiler; bilim dili olarak Rusay tandlar ve ilmi eserlerini bu dille yazdlar. Ruslarn elence ve merasimlerini bir dereceye kadar benimsediler; onlarla aralarnda belli bir kltr ortakl peyda oldu. Sovyetletirme politikalarnn etkisiyle, her bir boy farkl milliyet bilinci ve edebi dil geTrkistan: Trkili anlamna gelen Farsa bir kelimedir. Gk-Trkler VI. yzylda Amuderyaya kadar ilerlemilerdi. Dolaysyla, Sasanler zamannda Trk lkesi Amuderyann kuzeyinde balyordu. VIII. yzylda Arap fetihleri yznden Trkler Srderya nehrinin kuzeyine ekildiler. Bu yzden Arap corafyaclar iin Trkistan lkesi Maverannehrin kuzey taraflaryd. Siyasi bir birim olarak Trkistan ad ilk kez Orta Asyay ele geiren Ruslar tarafndan kullanld. 1867de baehri Takent olan Trkistan Genel Valilii kuruldu. imdiki Kazakistan ve zbekistan topraklarnn bir ksm ile 1898den sonra Hazar tesi blgesi (Trkmenistan) buraya dhil edildi. 1917 Devriminden sonra, Valiliin snrlar biraz daraltlarak Trkistan zerk Cumhuriyeti kuruldu. 1924te milliyet esasna gre blme siyasetinin uygulanmasndan sonra Trkistan kelimesi terk edildi ve Orta Asya tabiri kullanlr oldu (Barthold, s. 140-142).
194
Orta Asya: 1885te Orta Asyadaki Rus igali tamamlandktan sonra bu blge Rus kaynaklarnda Trkistan veya Rus Trkistan olarak anlmaya balad. 1917 Devriminden ve zellikle 1924teki milli cumhuriyetlerin kurulmasndan sonra, Sovyet yaznnda Orta Asya tabiri kullanlr oldu. stelik Kazakistan bunun dnda tutuldu. Birok Batl yazar da bunu benimsedi. Ancak, Trkler ve baz Batl yazarlar Orta Asya denildiinde, Bat Trkistan (zbekistan, Kazakistan, Trkmenistan, Krgzistan ve Tacikistan Cumhuriyetlerinin kaplad alan), Dou Trkistan (indeki Uygur zerk Cumhuriyeti), Afganistann kuzeyi ve rann Horasan blgesini kastetmektedirler. Kltrel ve tarih balar sebebiyle Tatar-Bakurt blgesini ve Azerbaycan da bu tanma dhil edenler vardr. Orta Asya, kltr ve tarih asndan bir Trk-Fars uygarlk alandr. Corafi bakmdan kuzeyi bozkrlarla kapldr; gney taraf ise ller ve bozkrlar da iermekle birlikte, daha ziyade yerleik alanlardan olumaktadr.
litirdi. zbek, Kazak, Trkmen ve Krgz adlarn milli kimlik olarak benimsediler. Trk kelimesi onlar iin Trkiye Trklerini ifade etmektedir. Bununla beraber Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn da bilincindedirler. Dier yandan, Trkiye Trkleri de deiti. Avrupa kltryle olan yaknlama, dil ve kltr alanlarnda gerekletirilen reformlar sonucunda Trk toplumu XX. yzyln bana gre olduka farkl bir noktadadr. Btn bunlar Trkiye ve Orta Asya Trkleri arasnda ok eskiye dayanan kltrel ortaklklarn kaybolduu anlamna gelmez. Bunun en basit kant, Orta Asyadan Trkiyeye gelen rencilerin ksa bir srede aksansz bir ekilde Trke konuuyor olmalardr; onlarn ounu Trk rencilerden ayrt etmek zordur. Trkiyeden Orta Asyaya giden Trkler de ok ksa denebilecek bir sre iinde yerel dile uyum salamaktadrlar. Halbuki o lkelerde yllarca yaam olan Ruslar ve dier halklar, yerel dilleri konuamamaktadrlar. Trkiye ile Orta Asya Trkleri arasndaki uzaklk derece derecedir. Trk topluluklar iinde dil bakmndan bize en yakn olanlar, Ouz lehesi ile konuan Orta Asya Trkmenleridir. zbek lehesi ara konumdadr; Trkiye Trkleri onlar anlamakta fazla zorlanmazlar. Ancak, Kpak lehesiyle konuan Kazaklar, Krgzlar, Karakalpaklar (ayn zamanda Orta dil sahasnda yaayan Bakurtlar ve Kazan Tatarlarn) anlamak iin daha fazla aba sarf etmek gerekir. Orta Asya Trklerinin kltrel alt yapsn anlamak iin imdi de Sovyet dneminde onlarn kltrlerinin nasl ekillendiine bakalm. Trk dilli halklar tabiri neyi ima etmektedir? SIRA SZDE
D NELM arlk rejiminitasfiye eden 1917 ubat Devrimi, umut, hrriyet ve demokrasi araylar dnemi oldu. nceki nitede de bahsettiimiz zere, Rusya Trkleri bu dS O R U nemde nemli kongreler gerekletirdiler, gelecein nasl ekillendirilmesi gerektiini tarttlar, siyasi partiler oluturdular. Kazan Tatarlarnn oluturduu ttifak Partisi zaten mevcuttu. Kazaklar Ala-Orda, Krm Tatarlar Milli Frka adnda parDKKAT tiler kurdular. Azerbaycan Trkleri sosyalist (Himmet) ve Trk (Msavat) eilimli iki ayr parti tekil ettiler. Hive ve Buhara Hanlklarnda rgtlenen Gen HiveSIRA SZDE liler ve Gen Buharallar gizli faaliyetler yrtyorlard. Btn bu gruplarn ortak yan Rusya Mslmanlarnn sorunlarna zm aramalar ve Trk topluluklar arasnda dayanma taraftar olmalaryd. AMALARIMIZ Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk uygulamas, dil-Uralda oldu. Bu blgede yaayan Tatar ve Bakurtlar hayat tarzlar farkllk gsterse de, ayn tarih ve kltrelTmiras paylayorlard. 1918de Beyaz Rus ordularnn basks altnK A P dayken, Bolevik liderler bir Tatar-Bakurt Cumhuriyeti oluturma fikrini kabul etmilerdi. Ama Beyazlar yendikten sonra Sovyet liderleri tavrlarn deitirip dilUral blgesinde kurulacak byk bir devlet yerine, Bakurdistan ve Tataristan ekTELEV ZYON linde iki kk cumhuriyet oluturarak, Trk topluluklar arasnda ilk blnmeyi gerekletirdiler (1919da Bakurt, 1920de ise Tatar zerk Cumhuriyetleri kuruldu). Tatarlarn nemli bir ksm Bakurdistan iinde brakld. Rusyadaki MslNTERNET man Trk topluluklarnn liderliini yapm olan Tatarlar bylece kk bir topluluk konumuna indirildiler. Rusya Trkleri arasnda ilk bamszlk hareketi Azerbaycanda gerekleti. 1918 Maysnda Azerbaycanllar bamszlklarn ilan ettiler. Bak ehri Boleviklerin ve Ermeni Tanaklarn denetiminde olduu iin Gence ehri bakent olarak
SIRA SZDE
DNELM S O R U
BOLEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10. nite - Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya
195
belirlendi. Trkistanda 1917 sonunda Hokand merkezli zerk bir cumhuriyet ilan edildi. Bakurdistanda Zeki Velidi nderliinde bir Bakurt Cumhuriyeti, Kazakistanda ise Ala-Orda Hkmeti kuruldu. Bu giriimler bir sre sonra Bolevik gleri tarafndan datldlar. SIRA SZDE Trkistanllarn gznde igalci konuma dmek istemeyen Lenin, daha yumuak bir siyaset izlemeye karar verdi. Nisan 1918de Moskovann direktifiyle Trkistan zerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin bakentiTakentti ve RusD NELM ya Federal Sovyet Cumhuriyetine balyd. Trkistan adyla kurulmu ilk cumhuriyet olan bu lke 1924 Ekim ayna kadar devam etti. Sovyet rejimi bu tarihten sonS O R U ra Trkistan fikrini yok etmek iin urat. Trkistan zerk Sovyet Cumhuriyeti, btn Trkistan deil, Kazakistann gneyi, zbeDKKAT kistann kuzeyi ve bugnk Krgzistan ve Trkmenistan topraklarn kapsyordu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Harita 10.1
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1920-24 yllar arasnda AMALARIMIZ Trkistann idari yaps. Haritada Krgzistan olarak gsterilen yer aslnda Kazakistandr. K T A P XX. yzyln ba Rus kaynaklarnda Kazaklar Krgz olarak gemekte, Krgzlar ise Kara TELEVZYON Krgz olarak bilinmekteydi. Haritada Trkistan .S.S.C. olarak grlen blge, 1917 DevrimindenEsonra NT RNET Trkistan Genel Valiliinin yerine kuruldu. 1920de ise Buhara ve Hive Hanlklar ortadan kaldrlarak yerlerine Buhara Halk Cumhuriyeti ve Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Buhara ve Hive Hanlklar Bolevik Devriminden sonra bir sre varln devam ettirdi. Hive Ceditileri XIX. yzyln sonundan beri hanlkta etkiliydiler. Nispeten ileri grl olan Hive hanlar Ceditilerin faaliyetlerine engel olmadlar. 1919da Yomut Trkmen kabilesinin reisi Cneyt Han, Hive hann tahttan indirerek yerine Abdullah Han geirdi. Cneyt Han ile tamam zbeklerden oluan Hiveli Ceditiler arasnda ekimeler yaand. 1920de Kzl Ordu birlikleri Hiveyi igal etti. Hanlk sistemi kaldrlarak yerine Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu. Hkmet yeleri Gen Hivelilerden (Ceditilerden) oluuyordu. Sovyet Rusya, Harezmin bamszln tand. Ancak, bir taraftan da buradaki Sovyet temsilcilii vastasyla Komnist bir rgtlenme oluturmaya alt; bunda da baarl oldu. 1921de Komnist grubun yardmyla devlet bakan ve dier Ceditiler tutukland. Bylece Harezm Cumhuriyeti Komnistle-
1924ten sonra Stalinin talimatyla Orta Asya cumhuriyetleri yeniden ekillendirildi. cumhuriyet (Trkistan zerk Cumhuriyeti, Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetleri) ortadan kaldrld. Blge etnik temellere gre yeniden dzenlenerek zbekistan ve Trkmenistan Cumhuriyetleri ile zbekistana bal Tacikistan zerk Cumhuriyeti kuruldu. Bunun yannda, Rusyaya bal Krgzistan (aslnda Kazakistan) ve KaraKrgzistan zerk Cumhuriyetleri ile Karakalpakistan zerk Blgesi yaratld.
196
rin denetimine geti. 1924te ise Sovyet Rusya, Harezm Halk Cumhuriyetine son verdi. Harezm topraklarnn byk bir ksm zbekistana, geri kalan Trkmenistana baland. Buharann kaderi de Hivenin durumuna benzer bir seyir takip etti. 1920 yl Eyll aynda Kzl Ordu birlikleri Buhara Hanln igal etti. Emir lkeyi terk edip Afganistana snd. teden beri Emire kar mcadele eden Buhara Ceditileri, bu durumdan yararlanarak Buharada milli bir cumhuriyet kurmak iin harekete getiler. Sovyetlerle ibirlii yaparak Buhara Halk Cumhuriyetini kurdular. 4 Mart 1921de Sovyet Rusya ile bir antlama yapld. Buna gre Sovyetler Buharann yeni statsn tand ve bamszln onaylad; Buhara Cumhuriyeti para basma hakkna sahip olacak, ancak askeri g Ruslarn elinde olacakt. Buhara Cumhuriyetinin ilk yapt ilerden biri Farsa yerine zbekeyi resmi dil olarak kabul etmek oldu. lkenin dou ksmnda bulunan Basmac unsurlar Afganistandaki Emir Alim Hann talimatlar dorultusunda yeni cumhuriyete kar cephe aldlar. Ceditiler, kendilerine yakn grdkleri Basmac liderlerle grerek onlar milli amalar konusunda ikna etmeye ve yeni cumhuriyete destek salamaya altrlar. Bir taraftan da Bolevik basks karsnda belli bir zerklii korumak iin uratlar. Ancak, cumhuriyet giderek Ruslarn denetimine girdi ve 1924 ylnda datld; Buhara Halk Cumhuriyetinin topraklar yeni kurulan zbekistan, Trkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetleri arasnda paylatrld.
Resim 10.1 Buhara Halk Cumhuriyetinin nceki ve sonraki bayra. 1920-22 yllarnda kullanlan nceki bayran zerinde Arap harfleri ve yeil-krmz zemin zerinde sar ay-yldz vard. zerinde Rus harfleri ve yldzn iinde orak eki bulunan bayrak ise Cumhuriyetin iyice Boleviklerin denetimine gemesinden sonra (1923) kabul edilen bayraktr. Kaynak: T. Kocaolu, Trkistanda Yenilik Hareketleri ve htilaller, Haarlem, 2001.
1929 ylna kadar zbekistana bal zerk bir cumhuriyet olan Tacikistan, bu tarihte Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statsne ykseltildi. 1936da cumhuriyetlere son ekli verildi: Karakalpakistan zbekistana baland. Kazakistan ve Krgzistan zerk statden cumhuriyet statsne ykseltildi. Bir zaman Kazakistana bakentlik de yapm olan Orenburg, Kazakistandan alnarak Rusya Federasyonuna aktarld. Bylece Orta Asyann blmlenmesi Sovyet dnemindeki son halini alm oldu.
SIRA SZDE DNELM

DNELM S O R U
10. nite - Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya S O R U DKKAT
SIRA SZDE DNELM

DNELM S O R U S O R U DKKAT
197
Trkmenistan sklkla Trkistanla kartrlmaktadr. Trkmenistan,DTrkistan corafyaKKAT SIRA SZDE sndaki cumhuriyetlerden biridir. ok yaplan yanllardan biri de Tacikistann Trk cumhuriyetlerinden zannedilmesidir. Tacikler, Trk halklaryla uzun sre ok yakn kltr SIRA SZDE ve tarihi paylam olmakla beraber, ran bir dil olan Tacike konumakta ve kendilerini AMALARIMIZ Trk halklarndan farkl grmektedirler.
AMALARIMIZ
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON
Sovyetler Birliinin dil-Uralda, Kafkasyada ve Trkistanda yaylma siyaseti, Komnist K T A P htill ve Trk halklar hakkndaki ayrntl bilgiyi Trkler ansiklopedisinin (Ankara, 2002) XVIII. cildinin ilgili blmnde (s. 741-905) bulabilirsiniz. K T A P
Sovyetlere Kar Direni: Basmaclk Hareketi
TELEVZYON
TELEVZYON Trkistanda Sovyet Kzl Ordusunun saldrlar ve Bolevikler tarafndan daNTERNET yatlan reformlar Basmaclk olarak bilinen bir isyan hareketinin ortaya kNTERNET masna sebep oldu. Basmac tabiri, baskn yapan, ekya anlamnda olup Ruslar tarafndan olumsuz anlamda kullanlm, fakat daha sonra yaygnlk kazanarak zamanla harekete sempati duyanlar arasnda da benimsenmitir. Tacik, zbek, Trkmen ve Krgz gruplarndan taraftar toplayan bu ayaklanma, 4 ubat 1918de Rus Kzl Ordusunun Hokand gn kuattktan sonra, ehir surlarndan ieri girerek ok sayda insan ldrmesi zerine ehrin ileri gelenlerinin kamasyla balad. Sovyetlerin Hive ve Buharay ilhak etmesinden sonra, orada da Basmaclk balad. Sovyet hkimiyeti Takent ehri ile snrland; kyler ve kasabalar isyanclara sempati duyuyordu. ehirli aydnlar (Ceditiler) nceleri Basmac hareketine pek yanaamyorlard; nk o vakitlerde Basmac kumandanlar (Korbalar), Buhara Emirinin ve onun destekisi olan eskilik taraftar ulemann nfuzu altndaydlar. 1921de Emirin Afganistana kamasyla bu durum deimeye balad; Basmac hareketinin nderliini elde etmek iin aydnlarn giriimleri artt ve giderek Basmaclk milli bir hareket nitelii kazand. syanc zbek, Kazak ve Trkmen kylsyle ehirli gen aydnlar arasnda uyum hli ortaya kt. Basmaclk, modern sava yntemlerinden haberi olmayan Trkistanl kyllerin bildikleri eski usl etecilikten ibaretti; egdm ve merkezi kumandadan yoksundu. Kk gruplar arasndaki dmanlklar, taraf deitirmeler, zaman zaman Boleviklerle ibirlii gibi durumlar hareketi zayflatyordu. Basmac liderler arasn-
Resim 10.2
TELEVZYON
NTER zbek Basmac N E T (1919). Sol kolundaki ay-yldz NTERNET dikkati ekmektedir.
Kaynak: http://dic.academic. ru/dic.nsf/ruwiki/1 06418
198
Basmaclk: Trkistanda Sovyet rejiminin dayatmalarna kar 1918de balayp 1930larn balarna kadar devam eden isyan ve direni hareketidir. Kzl Ordunun Hokandda ok sayda Trkistanly ldrmesi zerine patlak verdi. Sovyetlerin Hive ve Buharay ilhak etmesinden sonra oralarda da Basmaclk balad. 1921de Emirin Buharay terk etmesinden sonra ehirli aydnlar (Ceditiler) de Basmaclara katld. Bu sralarda harekete katlan Enver Paa, dank ve ete harbi eklinde sren mcadeleyi modern bir ekilde rgtlemeye alt. Onun ehit dmesinden sonra hareket biraz zayflasa da devam etti. Sovyet rejiminin verdii geici tavizler hareketi zayflatt. Bundan sonra direni dalk kesimlerle snrl kald.
da ok cesur, iyi ahlak sahibi, iyi eitim alm, etrafta ne olup bittiini aratran kimseler olduu gibi, ahsi karlarn nde tutan, bozgun dnemlerinde Boleviklerle anlaan, zayf ahsiyetli kimseler de vard. Basmaclar birou zbeklerin deiik kabilelerine (Nayman, Lakay, Trk, aatay) mensuptu. Tacik, Trkmen ve Karakalpak airetlerine mensup olanlar da vard. 1921 ylnda, Kafkasya ve Moskovada bir takm grmelerden sonra Trkistana gelen Enver Paa, Basmac hareketini modern bir ekilde rgtlemeye alt. Corafi bakmdan engebeli olan Dou Buhara taraflarnda mcadele verdi. Feyzbd, Klb, Belcuvn mntkalar Enver Paann karargh oldu. Enver Paa, Sovyet hkmetine bir nota gndererek Kzl Ordunun lkeyi terk etmesini istedi. 1921 yl sonunda Buhara Cumhurbakan olan Osman Hoca Kzl Orduyu lkeden karma giriiminde bulunduysa da, ilerin yolunda gitmemesi yznden Afganistana snmak zorunda kald. Bundan bir yl kadar sonra Enver Paa Belcivanda Rus gleri tarafndan ehit edildi. Paann lm Basmaclar arasnda byk bir znt ve aknlk yaratt ise de, hareket devam etti. Hac Sami Beyin nderliinde Basmaclar yeniden rgtlediler. Hac Sami Bey Kzl Orduya kar iki yl kadar mcadele ettikten sonra Afganistana snd. Sovyet rejimi isyan bastrabilmek iin bir takm geici tavizler verdi. 1922de vakf mallarn iade etti. er mahkemelerin tekrar yrrle girmesine, Kuran okullarnn yeniden almasna izin verdi. Bylelikle Basmaclara olan halk desteini zayflatt. Bu tedbirlerin etkisi sonucunda direni daha ok dalk blgelerle snrl kald. Basmacln zayflamasyla birlikte blgede Sovyetletirme program uyguland. Vakf mallar azaltld, er mahkemeler kapatld. 1927de balatlan kolektifletirme ile birlikte Basmaclk yeniden g kazandysa da, bu durum uzun srmedi. Sovyetler artk ilk yllarda olduu gibi Trkistanllar vaatlerle oyalamaya gerek grmyordu. Camiler ve Kuran okullar tamamen kapatld, din adamlar tutukland. 1931de Tacikistandaki direni krld ve hareketin liderlerinden Lakay brahim yakaland. Trkistanda Bolevik hkimiyetinin kurulmasndan beri Trkmen isyan devam etmekteydi. Trkmenlerin Yomut kabilesi reisi Cneyd Han, ynetimindeki Basmaclarla 1924te Hiveyi ele geirdi ve 1927ye kadar mcadele etti. Bu yln Eyll aynda Sovyet hkmetiyle bar yaparak silahlarn teslim etti. Sovyet hkmeti Cneyd Hann kabilesi ve silah arkadalar arasna ayrlk sokmaya ve tahriklerde bulunmaya devam etti. Bunun zerine Cneyd Han llere kaarak Ahmed Bek ve altay Batr etelerine katld. Bundan sonra Trkmen isyan ciddi bir ekil ald. Cneyd Hann eteleri Trkmenistann Taavuz vilayetinde faaliyetlere giritiler. Taavuz blgesi topraklarnn sular zbekistana bal Hive taraflarndan geliyordu. Hanlk ynetimi zamannda Trkmenlerle zbeklerin atmalar hep bu su meselesinden ortaya kyordu. Bolevikler bu geleneksel atmay krklediler ve zbeklerle Trkmenleri birbirine kar kkrttlar. Bu yolla bir tala iki ku vurmak istiyorlard. Bunlardan birincisi Cneyd Han ortadan kaldrmakt. kincisi ise, Taavuz ve Khne rgen civarndaki Trkmenleri yok ederek buralara Rus gmenler yerletirmek iin arazi hazrlamakt. Cneyd Han ete savan 1929 ylna kadar srdrd. Trkmenistandaki direni de krldktan sonra, Sovyet ynetimine kar ayaklanma son buldu.
199
Sultan Galiyev ve Milli Komnistler

Sovyet rejiminin ilk on ylnda yerel g, daha nce Ceditilerin safnda olup Devrimden sonra Bolevikler safna geen fakat gemiinden tamamen kopmam olan Tatar komnistlerinin elindeydi. Tatar milli komnizminin lideri ve en zgn dnr Mir Said Sultan Galiyev Komnist Partisi hiyerarisinde en st dzeye ykselebilen Mslman temsilciydi. Sultan Galiyev ve arkadalar, smrge basksna maruz kalmalar dolaysyla btn Mslmanlar ve proleterleri bir millet olarak gryor, ezilmi halklarn dinini temsil eden slama saldrmay doru bulmuyorlard. Milli komnistler Marksizm ve slamn ilkelerinden bazlarnn uyuabileceine dikkat ekiyorlard; slamda kolektivizm, eitilik, alkanlk ve zekt gibi ilerici bir vergi sisteminin olduuna iaret ediyorlard. Onlara gre Mslmanlarn asl SIRA SZDE zaaf, siyasi ve iktisadi gerilikten kaynaklanyordu. Bu gerilik din kart propaganda ile deil, Mslmanlar siyasi, iktisadi ve kltrel kurumlarn liderliine ekmekle alabilirdi. Mslman kitleler kendilerine has zerk bir komnist hareket D NELM iinde bir araya gelerek mcadele vermeliydi. Din kart propaganda ile uraanlarn zellikle Hristiyan misyoner gemie sahip Ruslardan olumas da Tatarlarn S O R U dikkatinden kamyor, arlk ve Bolevik siyasetleri arasndaki paralellii gryorlard. Sultan Galiyev, 1923te burjuva milliyetisi olmakla sulandD veKtutukland. Bu K AT ilk tutuklan ile 1928deki tutuklanp partiden ihra edilii arasndaki dnemde de faaliyetlerini gizlice srdren Sultan Galiyev, yeni tezleriyle milliyeti komnistleSIRA SZDE ri rgtlemeye devam etti. Orta dil, Azerbaycan, Dastan, Kuzey Kafkasya ve Trkistan iine alan bamsz bir Turan devletinin kurulmasn ngryordu. BuAMALARIMIZ nu kendi birliine ak bir tehdit olarak gren Moskova, 10 yl iinde Sultan Galiyevi ve dier Tatar milli komnistlerini ortadan kaldrd.
K T A P Sultan Galiev zerine temel kitap, A. Bennigsen ve C. Lemercier-Quelquejaynin Sultan Galiyev ve Sovyetler Birliinde Milli Komnizm (Ankara, 1995) adl eseridir.
Resim 10.2 Sultan Galiev (1892-1940). Onun ban ektii milli komnizm hareketi, sadece Rusya Trkleri ile snrl kalmayp nc Dnyadaki milli kurtulu hareketlerinin birouna da esin kayna oldu. Kaynak: A. Bennigsen; S. E. Wimbush, Muslim National Communism in the Soviet Union, Chicago, 1979.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Yerel aydnlarn yok edilmesine 1923te Kazak Ala-Orda TPartisininNyelerinin ELEVZYO tasfiyesiyle devam edildi. Onlar Rus gmenlerinin yerletirilmesine iddetle muhalefet ediyor, Kazaklarn elinden alnan topraklarn geri verilmesinde srar ediyorlard. Krm zerk Sovyet Cumhuriyetinin reisi olan Veli brahimov ve arkadalaNTE NET r, Komnizmi hakkyla uygulamadklar gibi, Tatarlarn karlarnRkollayp gzetmekteydiler. Fakir ve topraksz Tatarlara toprak datmas, yurt dnda yaayan Tatar gmenlerini Krma getirerek yerletirmesi ve Moskovann gmen yerle-
TELEVZYON
NTERNET
200
Veli brahimov (18??-1928): Fakir bir zanaatkrn olu olup, Tercman gazetesinde matbaa iilii yapt. Gaspralnn yolunu takip etti. 1917den sonra Milli Frkann sol kanadnn nderiydi. Krmda Beyaz Rus glerinin igali srasnda Bolevik direniinin rgtleyicilerinden olan brahimov, 1920den sonra Krm zerk Sovyet Cumhuriyetinin bakan oldu. Tatar milli karlarn gzeten bir siyaset izledi. Tatar milli okullar, ilm enstitleri, mzeleri, ktphaneleri ve tiyatrolarn yeniden at. Krm Tatar dili, tarihi ve kltr konusuna nem verdi. Btn bunlar Stalinin gznden kamad. 1928de milliyeti sapma ile sulanarak tutukland ve kuruna dizildi.
tirme ynndeki talimatna kar direnmesi, Veli brahimovun sonunu hazrlad. Veli brahimov ve yardmcs Baydarl Mustafa burjuva milliyetilii ve kar devrimcilikle sulanarak 1928 yl Ocak aynda tutuklandlar ve Mays aynda kuruna dizildiler. Onlarla ilgili grlen 3500 kii bu kymdan etkilendi; bunlardan bazlar idam edildi, bazlar hapse veya srgne gnderildi. Bylelikle, eitimlerini Devrim ncesinde alm olan Tatar aydnlar tamamen tasfiye edilmi oldu. 1937-38 yllarnda siyasi basklar had safhaya ulat; birok aydn geceleri evlerinden alnarak gtrld; bunlardan birounun kbetinin ne olduu ok sonralar anlald. zbekistanda parti yneticileri olan Feyzulla Hocaev, Ekmel kramov, tannm yazarlardan Abdurrauf Ftrat, Abdlhamit Sleyman olpan ve daha birok aydn tutukland, kuruna dizildi veya srgn edildiler. Kazaklardan Ahmet Baytursunov ve Turar Rsklov kayboldular.
SOVYETLETRME SYASET
Bolevikler iktidara geldiklerinde, Kuzey Trkistan (Kazak bozkrlar) 200 senedir, gney Trkistan ise 50-60 yldr Rus (arlk) idaresindeydi. Trkistan iin asl tehlike Sovyet dneminde ortaya kt. Sovyetler Birlii ideolojik bir devletti ve bu yzden egemenlii altndaki toplumu dntrmek iin radikal giriimler balatt. Alfabe deiiklikleri, Trk leheleri zerinde yaplan planlamalar, ulusal blmleme siyaseti, Rus gmenler yerletirilerek blgenin toplumsal yapsnn deitirilmesi gibi projeler byk bir kararllkla uyguland. Geleneksel yapy deitirmek iin, dine kar youn bir kampanya yrtld, kadnn toplum hayatna katlmas saland, zoraki kolektifletirme uyguland, eitim faaliyetlerine byk nem verildi ve Rus dili yaygnlatrld.
Sovyetlerin Milliyetler Politikas

1924te Milliyetler Komiseri olan Stalinin talimatyla Trkistandaki mevcut cumhuriyetler ortadan kaldrld ve etnik esasa dayal yeni cumhuriyetler yaratld. Sovyetlerin siyasetine gre, nce etnik milli kimlikler oluturulacak, daha sonra bunlar yeni Sovyet nsan kimlii (homo sovieticus) iinde eritilecekti. Ama, kk kabile cumhuriyetleri oluturmak suretiyle Trkistan birlii tehlikesini ortadan kaldrmakt. Bir kabile temsilcisinin dier kabileye ait bir yerde grlmesi, o kabilenin istila politikas ve emperyalizmi eklinde gsterildi. Bu yzden, Takent ve civarnda yerlemi olan Kazak-Krgz ve Tatarlarn byk bir ounluu bu blgeleri terk etmek zorunda brakldlar. arlk ynetimi zamannda Kazak-Krgz, zbek, Trkmen ve Taciklerin birbiriyle ilikileri dier millete olan mnasebet gibi deildi; ehirli ve kyl arasndaki farklar gibiydi. Boleviklerin ulus yaratma abalar sonunda Trkistanda 6-7 millet ortaya kt. Eskiden milliyet atmalar yalnz Ruslarla Trkistanllar arasnda oluyordu; Boleviklerin uyguladklar siyaset sonunda Trk boylar arasnda da gerginlikler ortaya kmaya, birbirlerine kar nefret duygusu artmaya balad. Sovyet ynetimi dalarda bulunan Tcik unsurunu ovalara yerletirdi ve bunlar pamuk ekmee mecbur etti. Ovalarda bulunan zbeklerin elinde bulunan toprak ve su, pamuk ekmek artyla bunlara verildi. Gney Klb ve Aral havzalarna ve dier pamukuluk mntkalarna Mminbd, Garm ve Feyzbd taraflarndan binlerce Tcik gmen yerletirildi. Dou Buhara Tcik milletine baland. Burada Boleviklerin uyguladklar siyaset zbeklerle Tcikler arasna ayrlk ve dmanlk sokmak oldu.
Trk Dilli Halklar: Rusada eski Sovyetler Birliinin Trk kkenli halklar iin Trk dilli halklar tabiri kullanlmaktadr. Bu tabirin siyasi bir misyon tad aktr; Trk dilli halklar denilerek Trkler arasndaki yaknln ortak bir dile sahip olmaktan ileri gitmedii vurgulanmak istenmektedir.
201
Cumhuriyetlerin snrlar belirlenirken bunlarn etnik yaps deil, Sovyetlerin stratejik hesaplar gz nne alnd. Snrlar sanki ileride ortaya kabilecek atmalara zemin hazrlamak zere izilmi gibidir. Fergana vadisinde ve baka yerlerde snrlar birbiri iine gemekte, her bir cumhuriyet iinde dierine ait adacklar eklinde blgeler bulunmaktadr. Ortaya kacak atmada bavurulacak hakem Moskova olacaktr.
Kazakistana Rus Gmenlerin Yerletirilmesi

arlk dneminde balayan Rus gmeni gnderme ii, Sovyet dneminde byk bir hz kazand. 50 yllk arlk dneminde zbek vilayetlerine toplam 250 bin kadar Rus gmeni sevk edilmi iken, Sovyet ynetimi sadece 4 yl iinde bu saydan daha fazla Rus gmenini blgeye yerletirdi. Trkistan bir srgn yeri olarak grldnden, sulular buraya gnderiliyordu. Kazakistann en verimli alanlar Rus gmenler tarafndan igal ediliyor, Kazak-Krgzlar ise kum llerine kovuluyordu. zellikle 1920de Kazak-Krgz blgesine ok sayda gmen gnderildi. Devrimin ilk gnlerinden beri Rus komnistleri ile Kazak-Krgz komnistleri arasnda bu mesele zerinde tartmalar vard. Kazak-Krgzlarn haklarn savunan yerli komnistler Rus gmenlere kar kyorlard. Sovyet ynetimi 1928 yl banda g kanunlar ilan etti. Gler Trkistanl aydnlar son derece rahatsz ediyor ve endieye sevk ediyordu. Ge raz olmayan Kazak komnistler milliyeti ve Ala Ordac olmakla sulanyorlar, bunlarn karsna Rus taraftarlar karlyordu. Btn bu gler sonunda lkenin nfus yaps deiti; Kazaklarn oran azalrken Ruslarn says artt.
Sovyetlerin ktisat Siyaseti

ktisadi durum da Trkistanllar aleyhine deiiyordu. arlk ynetimi Trkistann yerli sermayesinin serbest bir ekilde gelimesinin yollarn kapattysa da, hi olmazsa yerli tacirlerin Rus mallarn satarak bir miktar sermaye toplanmalarna imkn brakmt. Bolevikler, bu imkn da onlarn ellerinden ald; yerli ticarethanelerin yerlerine Moskova kendi kooperatiflerini yerletirerek ticaretin kontroln btnyle ele geirdi. Moskovann pamuk talebini karlayabilmek iin, zbekistann tarm alanlar pamuk ekimine hasredildi. Bunun sonucunda Trkistanllar ekmek ve buday konusunda tamamen Rusyaya baml hle geldiler. Trkistanllarn yetitirecei pamua karlk olarak buday gya Rusya verecekti. Rusya bunu vermedii takdirde 1918deki gibi alk durumunun ortaya kmas ve milyonlarca insann lmesi kanlmazd. Yerli sanayi ve bez dokuma ileri durduundan, Trkistanllar, pamuk ektii halde bundan elbise dikip giyemiyordu; bu konuda da Moskova fabrikalarna baml hle gelmilerdi. Aral Gln besleyen nehirlerin sularnn ar kullanlmas sonucunda gl kurumaya balad ve bu da byk bir evre felaketine sebep oldu. 1918-19 yllarnda Bolevikler kylerde kolhoz (kolektif iftlik) usuln yaygnlatrmaya altlar; zel ve kk iftliklere kar mcadele balattlar. Kolektifletirme uygulamas 1921de alk felaketine yol at. Bunun zerine Bolevikler bu siyasetten geici olarak vazgetiler. lke iktisadi bakmdan toparlanncaya kadar kapitalist iletmelerin, zel iftliklerin devamna izin verdiler. Hkmet kolhozlara byk miktarda yardm etmee devam etti. Buna ramen yldan yla kolhozlar dalmakta, zel iftlikler ise gelimekteydi.
Kolhoz: Rusada kolektif iftlik anlamna gelmektedir. Kolhozlar Sovyetler Birlii zamannda tarm ve hayvanclkla uraan birliklerdi. Kolhozlar 2000li yllara kadar devam etmitir. Ayrca, devlet eliyle iletilen sovhozlar (devlet iftlikleri) da vard.
202
1928de bu geici dneme son verildi; zel iftlikler zorla kolektif hle getirildi. Devletin hayvanlara el koymaya kalkmas zerine, gebeler hayvanlarn devlete teslim etmektense kesmeyi tercih ettiler. Bunun sonucunda ortaya kan alk yllarnda Kazakistanda 1 milyondan fazla insan yaamn yitirdi; Kazaklarn bir ksm indeki Dou Trkistan blgesine gmek zorunda kald.
Din Kartl ve Ateizm

Din konusunda Sovyet idaresinin henz zayf olduu ilk dnemde yerel Mslmanlarn desteini kazanmak iin geici baz tavizler verildi. 1923 ylnda toplanan Komnist Partisi Kongresinde, din kart propagandaya dair ilkeler kabul edilerek kararnameye baland. Bu tr propagandalar, parti tekilatlar rehberliinde, okullar ve okuma evlerinde yaplacakt. Bunlar yaplrken inanllarn din duygularnn tahkir edilmemesi zellikle vurguland. 1924 ylnda din zerindeki kontrol sklatrmak amacyla baz zorluklar karld. Camileri kullanmak iin yirmi kiinin bir araya gelip bir mukavele imzalamas gerekiyordu. Bolevikler camilerden vergi alyorlard. Buralar sradan birer ticarethane olarak kabul ediyor, oralarda bir takm kimseler bir araya geliyor, isterse manev olsun bir kar salamak iin alyorlar, o halde devlete vergi vermeleri gerekir diyorlard. 1925 ylndan itibaren Sovyetler btn dinlere kar sistemli bir kampanya balatt. Bu kampanyada, din insanlarn dnyay doru olarak grmesini engelleyen bir gz ba olarak sunuldu. slam dininin tccar ve sermaye snfnn dini olduunu iddia edildi. 1928den sonra dine kar iddetli bir faaliyete giriildi; dinin tamamen ortadan kaldrlmas iin bata Sovyet Gvenlik rgt (GPU) olmak zere, btn devlet cihazlar ve parti kurumlar seferber edildi. Din adamlar sistematik bir ekilde takip edildi. 1929-30 yllarnda birok din adam Ural ve Sibirya blgelerindeki toplama kamplarna srgne gnderildi. Ky imamlar kulaklar snfna dhil edildiler; topraklarna ve mallarna el konulup aileleriyle birlikte srldler. Allahszlar derneklerinin says artt. Medreseler din kart mzelere dntrld, camilerin says hzla azaltld, vakf mallarna el konularak din adamlar nemli bir gelirden yoksun brakld.
SIRA SZDE Sovyetlerin din siyaseti nasl ekillendi?
Kulak: Sovyetler Birliinde, zengin, kapitalist iftiler iin kullanlan aalayc bir tabirdir. Gerekte ise, rejime muhalif olan btn kyller iin kullanlmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
II. Dnya Savann balamas zerine Sovyetler, Mslmanlara kar yumuama siyasetiD N E L M balad. 1941de Ufa, Buynaksk (Dastanda), Bak ve Taizlemeye kent ehirlerinde drt ayr Mftlk (Din dare) kuruldu. Bylece hem MslmanS R U larn bir paraO gnln almak, hem de din ilerini devletin kontrolnde toplamak amac gdld; zira Mftlk hkmet ve KGB tarafndan ynlendiriliyordu.
DKKAT
Kadn Dntrme Siyaseti

Sovyetlerin ncelik verdii eitli sosyal amalardan biri de kadnn aile basksnSIRA SZDE dan kurtarlmas ve sosyal hayata aktif bir ekilde katlmasyd. Rejim, kadnn i gcnden yararlanmak istiyor, bunun iin onu geleneksel balardan koparmay amalyordu. Bunun iin, kadnn serbest bir hle gelmesi gerekiyordu. Kadn evAMALARIMIZ de kapal kald mddete gelenekselliin srdrcs olacak, yeni yetiecek nesiller de bundan etkilenecekti. Kadn dntrmek amacyla bir dizi giriimler yapld. Evlilik ya on sekize K T A P karld, ok evlilik ve balk paras alnmas yasakland. zel kadn birlikleri kuTELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
203
rularak kadnlar kolhozlarda altrlmaya baland. Kz ocuklarnn okutulmas zorunlu hle getirildi. Dier yandan, byk aileler paralanarak akrabalk balar zayflatlmaya alld. Geleneksel ev tiplerinin tersine, pencereleri da bakan binalarn yaplmas tevik edildi. Sadece kadnlarn katld trenler yerine, erkeklerin de katld karma trenler zendirildi. Kadnn zerindeki yk azaltmak iin kreler ald. zbek ve Tacikler arasnda kklemi, eski ran kltr gelenei hkimdi. Bu kltr nceki yzyllardaki dinamizm ve reticiliini kaybetmi, donmu ve khnelemi ve taassup derecesinde bir muhafazakrlk alar hle gelmiti. Bu yzden, kadn dntrme giriimleri zbek ve Tacikler arasnda byk bir direnile karlat. Mesela, kz ocuklarnn okutulmasna kar diren gsteriyorlard. Buna karlk, gebe gelenekten gelen Kazak ve Krgz kadn yeni gelimelere daha kolay uyum salyordu. 1927de ateli mitingler dzenlenerek kadnlara araflarn atma trenleri yaptrld; pee yrtma kampanyas balatld. Buhara muhafazakrlnn merkezi olan Kermine mntkasndaki Kadnlar Kolunun giriimiyle yaplan bir toplantda hanmlar: yaasn hr arkn hr kadnlar! diye barmlar ve peelerini atmlard. Kadn Hareketi tekilatnn faaliyetleri sonucunda, 1927 ylnda bir ay iinde 60 bin kadn peelerini atmt. Bu kampanyaya baz tepkiler oldu; Dou Buharada Lakay kasabasnda Kadn Hareketi derneinin faal yelerinden bazlar ldrld.
Sovyetlerin Dil Siyaseti

Sovyet rejimi, Trk topluluklarnn Arap alfabesinden Latine geirilmesini ok nemli gryordu. Bu konu Komnist Partisinin Rusya Trklerine kar uygulad politikann merkezine oturdu. Lenin bizzat bu konuya nem verdi. Douda komnizmin yaylmasna engel olan eski medeniyetleri kertmek iin en nemli aracn alfabe siyaseti olacan dnyordu. ktisadi durumu bozuk olmasna ramen Sovyet devleti Latin projesine cmerte para destei veriyordu. Sovyet rejimi Trk topluluklar iin Latin alfabesini tartmaya atnda Rusyal Trk aydnlarn ou bu giriime kar ktlar. Komnist ideolojiyi benimseyenler bile (mesela, Tatar limcan brahimov) byle bir deiikliin ok zararl sonulara yol aacan ileri srdler. Latin alfabesi kartlar Sovyetlerin ve proletaryann dmanlar olarak grlyor, devrim-kart damgas yiyordu. Sovyet rejimi Latincilii benimsetmek iin baz milliyeti unsurlar da yanlarna ekerek, kongreler dzenleyerek halk kilesini etkilemeye alt. 1926 ylndan sonra Sovyet hkmeti Latin politikasn daha sert bir ekilde uygulamaya balad. Sovyet ruhuyla yorulmu yeni edebiyatn oluturulabilmesi iin eski medeniyete ait edebi rneklerin yaynlanmasna son verilmesine, bunun yerine Tolstoy ve Maksim Gorki gibi Rus yazarlarn eserlerinin tercme edilerek Latin harfleriyle baslmasna karar verildi. 1928de Trkistan dillerinin yazlmasnda Latin alfabesi resmen kabul edildi. Bu srada Trkiyenin de Latin alfabesini benimsemesi Sovyet liderlerini endieye sevk etti; Latin alfabesi sayesinde Trkler arasnda ortak edebiyat geliebilir, Trkistanllar Sovyetlerden uzaklaarak Trkiyeye yaklaabilirdi. Bu olas tehlike Sovyet politikaclarnn ve dilcilerinin dikkatlerini Trkistann edebi diline evirdi. Latin alfabesi, leheler arasndaki farklar briz hle getirmek iin kullanld. Sovyet rejimi, Trk topluluklarnn bir dil etrafnda birleme abalarn devrim kartl olarak alglyordu. Pan-Trkizm ve Pan-slamizm tehlikelerinin tamamen bertaraf edilebilmesi iin Ruslarn kendi dillerini yaymalar, kk topluluklar bu
Sovyet ynetimi Trk topluluklarnda ortak olan ve onlar Rus tesirlerinden uzak tutan Arap alfabesinin kaldrlmasn ok nemli gryordu. 1928da Trkistan dillerinin yazlmasnda ortak bir Latin harfleri kabul ettirildi. Ayn yl Trkiyenin de Latin harflerini kabul etmesi zerine, Trk topluluklarn Trkiyeden uzak tutmak iin onlarn her birine olabildiince farkl harfli alfabeler belirlendi. Bundan 10 yl kadar sonra, Rusa renmeyi gletirdii gerekesiyle Latin alfabesinden vazgeilip Kiril alfabesi kabul ettirildi. Sovyet dilcileri Kirile geerken de mmkn olduunca farkl alfabeler belirlemeye zen gsterdiler.
204
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
dile ekmeleri gerekiyordu. Proleter kltrnn gelimesi de dil politikasnn kararllkla uygulanmasna balyd. Yeni uluslar oluturmak iin, leheler arasndaki farkllklar arttrma siyaseti izlendi. Farkllk yaratmak iin, nce Kpakaya yakn bir zbek dili zerinde alld. Daha sonra Stalinin emriyle Farsann etkisindeki Takent lehesi temel alnSIRA SZDE d. nk bu lehe, hem Trkmenistan ve Trkiye Trkesine hem de Kazak ve Krgz (Kpak) lehesine uzak bir modeldi. Ayn zamanda, Farsann etkisiyle ses uyumunu kaybetmi tek leheydi. 1937de zbek edebi dili bir daha deitirildi ve DNELM ses uyumunu kaybetmi lehe benimsendi. 1939-40 yllarnda Sovyet hkmeti Latin alfabesi yerine Kiril alfabesini getirdi. S R U Buna gerekeOolarak, rencilerin iki alfabe renmek zahmetinden kurtulacaklar ileri srld. Birbirine yakn azlar farkllatrlmaya alld (Karakalpak ve Kazak azlar D K K A T gibi). Sovyet dilbilimcileri Kirile geerken Trk dillerine olabildiince farkl alfabeler belirlemeye zen gsterdiler. Alfabe deiikliinin bir ilevi de nceki yazl kaynaklara ulamann engellemesiydi. Yeni nesiller sadece izin verilen SIRA SZDE eski metinlere ulaabiliyorlard. Kiril alfabesinin kabul ise Rusa kelimelerin kabuln kolaylatrd. Dil siyaseti, uluslar yaratma srecinin de bir parasyd. Bunun iin yeni lehelerin, alfabelerin ve Sovyet tarih yazmnn ina edilmesi gereAMALARIMIZ kiyordu. Sovyetlerin K siyaseti konusunda Elizabeth Baconn Esir Orta Asya adl eserinden (s. dil T A P 201-213) yararlandk. Bu kitap, Sovyet dneminin yaratt kltr deiimi konusunda temel eserdir.
K T A P
TELEVZYON
Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl

Orta Asyann modern anlamda tarih yazcl Orta Asyada deil, esas olarak Rusyada Rus oryantalistlerin abalar sayesinde ortaya kmtr. arlk Rusyasnn soNTERNET nunda ve Sovyetlerin ilk dneminde verdii eserlerle Orta Asya tarihi aratrmalarnn temellerini atan bilim adam, Alman asll Rus tarihisi V. V. Bartholddur (1869-1930). Ancak, Orta Asyada modern tarihiliin gelimesi asl Sovyet dneminde oldu. 1924te Orta Asya snrlarnn milli esaslara gre ekillendirilmesinden sonra buna uygun olarak milli tarihler yazlmas ihtiyac ortaya kt. Ynetici elit mevcut siyasi snrlarn tarih haklln ispat etmeye ynelen bir tarih yazmn tevik etti. Henz yerel tarihilerin yetimedii bu dnemde bu grev Bartholdda yklendi. Barthold, 1925-29 tarihleri arasnda Tacik, Krgz ve Trkmen halklarnn tarihi konusunda ayr eser yazd. Ancak, Bartholdun yazd eserlerin Marksizmle alakas yoktu ve yeni yaratlan etnik cumhuriyetlerin merulatrlmasna pek katk salamad. 1937-38 yllarnda eitimlerini arlk dneminde alm ve milli duygulara sahip yerel aydnlar tasfiye edildikten sonra, proleter eitim alan gen aydnlar nesli bu grevi stlendiler. Orta Asya tarihi Marksist ideolojik dogmaya uygun olarak yazld. Tarih yazm, insanln evrensel gelimesinin (sosyo-ekonomik ekillenmenin) aamalar, snf mcadelesi, halk ayaklanmalar, ilerici ve gerici gler, ekonomik ilikilerin belirleyici rol gibi konular zerinde temellendirildi, tarih olaylar bu erevede akland. Rus igali, feodal basklardan bunalan geri kalm Trkistanl halklarn meden bakmdan ileri Rusya Devletine gnll katlmlar eklinde yorumland. lgin bir ekilde, yerel aydnlar bu srete aktif bir rol aldlar ve rejimin taleplerine daha fazla ballk sergilediler.
TELEVZYON
NTERNET
205
II. Dnya Sava yllarnda Sovyetler Birliinde tarih yazmnda bir deiiklie gidildi ve halka vatanseverlik ruhu alamak iin gemiteki Rus kahramanlar canlandrld. Savatan sonra bu eilim Orta Asya tarihilerine de yayld. Her bir cumhuriyette gemiten baz ahsiyetler seilerek yceltildi. Trklere, Polonyallara veya Ruslarn geleneksel dman olan baka milletlere kar savam olan kahramanlar tercih edildi. Osmanllara ve Altn Ordaya kar savam olan Timur bir zbek kahraman olarak takdim edildi. Ali ir Neva en byk zbek airi olarak yceltildi. zbek basks yznden XVI. yzyln banda Trkistandan ayrlmak zorunda kalan Babr, zbek kahramanlarndan biri olarak sunuldu. Mevcut snrlar dhilinde milli bir tarih yaratmak iin tarih olaylarn saptrlmas gelenei Sovyetlerin sonuna kadar devam etti. Orta Asyada milli tarihlerin yazlmas hangi sikler altnda ortayaSIRA SZDE kt?
Sovyet sisteminin belli bir istikrara kavumas Hruev (1953-64) ve Brejnev (196482) dnemlerinde oldu. Bu dnemdeki Orta Asya yneticileri Hruev dneminde yetimi, Brejnev dneminde Parti iinde ilerlemilerdi. zbek S O R U (1959-83), Raidov Kazak Kunayev (1959-86), Trkmen Gapurov (1969-86) ve Krgz Usubayev (196185) uzun sre iktidarda kaldlar. Yerel kadrolarn tamam SovyetKsistemine sadk D KAT olup Moskovann talimatlarna harfiyen uymaktaydlar. Stalinin 1953te lmnden sonra ortaya kan iktidar mcadelesini Nikita SIRA SZDE Hruev kazand. Hruev, Sovyetler Birliinde Ruslara gre daha az imkna sahip olan dier milliyetlerin gelimesine yardmc olunmasnn doal bir dev olduu inancndayd. Dolaysyla, onun milliyetler politikas Stalinin baskc politikalaAMALARIMIZ rn tersine evirdi. Hruev, srgne gnderilen milliyetler konusunu cesaretle ele ald ve onlarn ounu aklad. Birok milliyetin srgnden nceki yerlerine dnmelerine izin verdi. Hruev zamannda kltrel adan da bir K T A P rahatlk balad. Milli kltrler ve yerel aydnlar gelime frsat buldu. Ancak, ekonomik sorunlar lkeyi sarmaya devam etti. Hruev, ziraat politikasna arlk verdi. Tahl ekim alanlarnnV geniletilmesini TELE ZYON hedefledi. Kuzey Kafkasya, Bat Sibirya ve Kazakistann kuzeyinde bu ziraat politikasn uygulad. Kazak parti liderlii bu fikirden holanmad, nk cumhuriyetlerinde daha fazla Rus grmek istemiyorlard. Bu yzden Kazak parti liderlii tasN ERNET fiye edildi. Hruevin hmisi olduu Leonid Brejnev parti birinciTsekreterliine getirildi. Binlerce gen komnist ekin ekmek zere Kazakistana akt. 1982de Brejnev ldnde Sovyetlerdeki ekonomik k artk iyice kendini hissettiren bir problem haline dnt. Be Yllk Planlardaki hedeflerin gerisinde kalnd artk gizlenemiyordu. Andropov (1982-1984) ve ernenko (1984-1985) dnemlerinde i ekimeler, yolsuzluklar artt, zgrlkler yeniden kstlanmaya balad. Sovyetler Birliinin her tarafnda kat parti yneticileriyle zgrlklerin geniletilmesini savunan gen partililer arasnda ztlamalar kt. Btn bu memnuniyetsizlikler ortamnda ynetime geen Gorbaov (19851991) perestroyka (yeniden yaplanma) denilen siyasi ve iktisadi bir yeniden yaplanma programn uygulamaya koydu. Buna ilave olarak, glasnost (aklk) politikas ile basna daha fazla ifade hrriyeti verdi. Bu reformlar, uzun zamandr gizlenen devlet srlarnn ve Rus olmayan uluslarda milliyeti duygularn aa kmasna sebep oldu. Aral Glnn sularnn ekilmesi faciasnn Sovyetlerin pamuk retimi hrsndan kaynakland gerei su yzne kt. Arap harflerinden Latin
Stalin Sonras Gelimeler ve Sovyetlerin kE L M DN
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
alfabesine, oradan Kiril harflerine gei ve Rusann yaygnlatrlmas Byk Rus ovenizminin bir paras olarak grld. Ekonomik skntlarn kendini gstermesiyle, Fergana vadisinde karklklar ve etnik atmalar ba gsterdi (1989). 1991 Austosunda, Gorbaov Sovyetler Birliinin cumhuriyetlerine daha geni zerklikler veren bir antlamay imzaladktan iki gn sonra, ordudaki yal generaller ile parti ve KGBnin muhafazakr kanad bir darbe giriiminde bulundu. Rusya Federasyonunun bakan Boris Yeltsinin halk direniini rgtlemesi sonucunda darbe baarszla uratld. Darbeci generaller tutukland ve Gorbaov yeniden lkenin bana geti. Ancak, bundan sonra fiil g Yeltsine ve cumhuriyetlerin bakanlarna geti. Yeltsin 23 Austos 1991de Komnist Partisini yasaklad ve mal varlna el koydu. Bundan bir gn sonra Baltk cumhuriyetlerinin bamszln tand. Ayn gn Ukrayna bamszln ilan etti. 21 Aralkta, Minskte Bamsz Devletler Topluluu eklinde yeni bir rgtlenmeye gidildi ama artk SSCB benzeri bir birlik sz konusu deildi. 30 Austos 1991de Azerbaycan, 31 Austosta Krgzistan, 1 Eyllde zbekistan bamszln ilan etti. Rusya Federasyonuna bal Tataristanda olduka erken bir tarihte milliyeti talepler hz kazand. 30 Austos 1990da Tataristan zerk Cumhuriyetinin Yksek ras bamszln ilan etti ve daha geni bir zerklik talebiyle Tataristan Cumhuriyeti adn ald. Moskovann btn kar kmalarna ramen, 21 Mart 1992de Tataristan parlamentosu bamszlk konusunda referanduma gitti. Oylamaya katlanlarn yzde 61.4 bamszlk ve Rusya Federasyonu ile eit dzeyde iliki kurulmas ynnde oy kulland. Milli derneklerin yrtt faaliyetler, egemenliin alnmasnda byk rol oynad. Fakat Tataristann iktidar evreleri (nomenklatura) milli sreteki inisiyatifi sahiplendi. Rusya, bunalml geen 1991 ve 92 yllarnda istemeyerek tanmak zorunda kald daha geni haklar tekrar almak ve Rusya Federasyonunu niter bir devlete dntrmek iin sistemli bir bask politikas yrtt. Rusya Anayasa Mahkemesi, 2000 ylnda milli cumhuriyetlerin egemen statlerini ortadan kaldrmay ngren bir karar ald. Tataristan 1999da Latin harflerine gemeyi kabul eden bir karar ald ise de, Rusya bu giriimi srncemede brakt.
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET MRASI Kltr Deimeleri

Buraya kadar, Sovyet dneminde toplumu dntrme abalarndan bahsettik. imdi de, bu abalarnn ne derece etkili olduuna, eskiye gre nelerin deiip nelerin devam ettiine bakalm. 75 yl ncesiyle karlatrldnda Orta Asya halklarnn bu sre iinde nemli bir kltr deiimi yaadklar bir gerektir. zbek, Trkmen, Krgz ve Kazak kelimeleri Devrim ncesinde de mevcut olmakla birlikte bugnk anlamda deildi. Bugn artk her bir topluluk bir dierini ayr bir millet gibi grmektedirler. Yeni etnik kimliklerin olumas ve leheler arasndaki farkllklarn sistemletirilmesi siyaseti nemli lde baarl olmutur. Sovyetlerin ilk zamanlarnda birer kabile olan unsurlar, Sovyet kuramclarnn ve etnograflarnn da gayretleri sonucunda artk kendilerine ait etnik bir kltr ve edebi dillere sahiptiler.
207
Harita 10.2
Bamsz ve zerk Trk Cumhuriyetleri. 30 Austos 1991de Azerbaycan, 31 Austosta Krgzistan, 1 Eyllde zbekistan bamszln ilan etti. Kazakistan ise Aralk aynda bamsz oldu. Rusyaya bal zerk bir cumhuriyet olan Tataristan, daha geni zerklik, hatta belli bir dzeyde bamszlk iin 1992de referanduma gitti. Rusya istemeyerek de olsa baz talep ve haklar tanmak zorunda kald. Ancak, Rusya giderek kendisini toparlad ve istemeyerek verdii haklar geersiz klan uygulamalara gitti. Kaynak: B. Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, 2004.
Sovyet dneminde eitim alannda eskisiyle kyaslanamayacak derecede gelimeler gerekleti. Okullama ve okur-yazar oran ok yksektir. Okul ncesi eitim de son derece yaygndr. Ktphane ve kitap says olduka fazladr. Ancak, Sovyet dnemindeki devlet destei olmadndan, yeni baslan kitaplarda ierik ve bask ynnden nemli bir gerileme grlmektedir. Eski Sovyet corafyasnn dier yerlerinde olduu gibi, Orta Asyada da kltr hayat son derece zengindir. Resim, mzik, tiyatro, bale ve dier sanat trlerinde Orta Asya kkenli ok nemli ahsiyetler yetimitir. Halkn azmsanmayacak bir ksm bu sanatlardan zevk almakta ve sosyal etkinliklere katlmaktadr. niversitelerde ve dier kurumlarda zel gnler ve (retim yelerinin baarlarn dllendiren) kutlamalar olduka fazladr; bunlar sosyal hayata bir canllk ve anlam kazandrmaktadr. Orta Asyada kadnlar, arlk dnemiyle kyaslanamayacak derecede hak ve imknlara sahip oldular. Kadnlarn eitimine nem verildi. Sovyet ynetiminin tevikiyle 1930lu yllarda kadnlarn mecliste ve partide temsil edilmeleri nemli lde artt. Ama Moskovann kampanyas ve basks gevedike Mslman kadnlarn temsil oran dt; Mslman kadnlar Avrupal (Rus, Ukraynal) kadnlardan daha dk dzeyde grevler aldlar. Her eye ramen, zbekistanda ve dier cumhuriyetlerde kadnlar hayatn iinde yer almakta ve nemli grevlerde bulunmaktadrlar. Kadnlar, Ortadoudaki toplumlarla kyaslandnda ok daha gvenli ve serbest bir konuma sahiptirler. Bamszlktan sonra Azerbaycan, zbekistan ve Trkmenistan Latin alfabesine gemitir. zbekistandaki gei tedrici olarak yaplmaktadr. Sovyet dilbilimcileri alfabeleri dzenlerken Trk leheleri arasnda ortaklk olmamas iin zel bir aba gstermilerdi. Bamszlktan sonra belirlenen Latin alfabeleri sanki bu yaklam srdrm gibidir. zbekistanda yeni alfabe belirlenirken Trkiyedeki deil, ngilizce alfabeye yakn harfler kabul edilmitir; zbekedeki harfi sh ile,
arlk Rusyas Trkistan ele geirdikten sonra bura halkn dntrme konusunda fazla istekli olmad; klasik smrge rejimi gibi davrand. Sorun kmad srece yerli halkla muhatap olmad. lkenin ham maddelerini alp ilenmi rnleri Trkistana srd. Sovyet rejimi ise ideolojik bir devletti ve toplumu batan ayaa dntrmeyi amalad. Trkistan adn ortadan kaldrarak bunun yerine yapay etnik blmleme siyaseti izledi. Kadnn igcnden faydalanmak ve geleneksel yapsndan koparmak iin kkl bir giriim balatt. Bir taraftan farkllatrlm yerel diller gelitirilirken, dier yandan Rus dili bilim, sanat ve ynetim dili olarak dayatld. Alfabe deiiklikleri, yeni tarih yazm ve dini ortadan kaldrma giriimleriyle Sovyet rejimi nemli bir toplumsal dntrme projesini gerekletirdi.
208
harfi ise ch ile yazlmaktadr. Trkmen alfabesinde ise yerine y harfi benimsenmitir. Rusa, zellikle bakentlerde ve ehir merkezlerinde yaygndr. Zaten Ruslarn en ok bulunduklar yerler de buralardr. 1970li yllarda Rusa bilmek ok nemliydi. Daha sonraki dnemde buna kar bir tepki gelimi olsa da, Rusa her zaman prestijli bir dil olmutur. Deiik etnik gruplar arasndaki iletiim dili hl Rusadr. Yerel diller daha ziyade krsal kesimlerde yaygndr. zellikle ilim ve kltr alanlarnda Rusa bilmeden bir ey yapmak imknsz gibiydi; bu durum bugn de nemli lde geerlidir. Rusa, hl klasik eserlere ulamann ve dnya kltr ile ba kurmann bir aracdr.
Resim 10.4 Sovyet dneminin ilk yllarna kadn zgrln simgeleyen resimlerden biri. Sada, genlerin stndeki eski yazda Yeler Uyumas [Genlik rgt] yazs grlmektedir. Kaynak: A. Bennigsen; S. E. Wimbush, Muslim National Communism in the Soviet Union, Chicago, 1975.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Sovyetlerin toplumu dntrme projesi ne lde baarl oldu?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ar zamannda milli sermayeye dayal milli bir basn mevcuttu. Sovyet dneminde ise sadece devlete bal bir basn vard. Bu basnn masraflar, kd, mrekkebi, S O R U boyas tamamen Moskova tarafndan salanyordu. Dolaysyla, yalnzca Moskova iin ve Moskovann emriyle yazlan eyler baslabiliyordu. Bamszlktan sonra bu durum pekK fazla deimedi. Gazete ve dergi says nfusla karlatrldnda D KAT olduka az olup haftada be gn, bazlar sadece 2 gn yaynlanmaktadr; gazetelerin tiraj olduka dktr; sayfa dzeni, haber veri tarz, unvanlarn saylmas SIRA SZDE Sovyet dnemini andrmaktadr. Televizyonlarn ou devlet kanaldr ve Sovyet dnemindeki gibi resm allar ve kltr-sanat programlaryla doludur. Haberlerde olumsuz hibir ey gemeAMALARIMIZ mekte, her ey tozpembe gsterilmektedir. Sadece sevilmeyen lkeler hakkndaki haberler olumsuzdur; doal afetler, ekonomik krizler, halktaki huzursuzluklar hep bu lkelerde olmaktadr. Halkn nemli bir kesimi haber iin Rusya televizyonlarK T A P n izlemektedir. Kendisini daha hzl bir ekilde dntren Rusya basnnn haberleri daha inandrc bulunmaktadr.
TELEVZYON
Devam DEden M Alkanlklar NEL
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
209
Bugn Orta Asyada geleneksel hayat tarz ve aile yaps nemli lde devam etmektedir. Geleneksel ev mimarisi tamamen kaybolmamtr. Takentin baz mahallelerinde zbek tarz evler bulunmaktadr; tek katl, ie dnk ve kare eklinde olan bu evlerin odalar avluya bakmakta ve ortasnda ay iilip sohbet edilen bir ardak bulunmaktadr. Bu tip evlerde byk aileler oturmaktadr. Ne kadar modernlemi olursa olsun, zbek gelini kaynanasna itaat etmek durumundadr. zbekistandaki gelin selam denilen trensel uygulama bunun sembolik bir gstergesidir. Gelin, eilerek kaynanay selamlar. Bu ayn zamanda kaynanann otoritesine boyun eeceinin bir da vurumudur. Bu tr ailelerde ev hizmetlerinin nemli bir ksm gelinin zerindedir. Her ne kadar Sovyet rejimi erkek egemenliini krma abas gsterdiyse de, erkeklerin ailedeki rolnde pek deiiklik olmama benzemektedir. Sovyet dneminde farkl etnik gruplar arasndaki karma evlilikler zendirilmiti. Bunun etkisiyle azmsanmayacak sayda karma evlilikler olmutu. Komnist partisinde ykselmek ve iyi bir makama yerleebilmek iin Rus ei olmak nemli bir avantaj salyordu. Bugn evlilikler byk lde ayn etnik gruptan ve dinden insanlar arasnda olmaktadr. Kendi milliyetleri dnda evlenme eilimi sadece Rus kadnlarnda vardr. niversitelerde teknik ve itibarl blmlerde okuyan rencilerin nemli bir ksm Ruslardan veya Ruslam ailelerin ocuklarndan olumaktadr. Mesela, 2000li yllarda Kazakistandaki Ahmed Yesevi niversitesinde snflar Rus grubu ve Kazak grubu eklinde ayrlmaktayd. Rus grubunda okuyanlar, Ruslar ve diSIRA SZDE er etnik gruplar ile Ruslam Kazaklardan olumaktayd. Tarih ve edebiyat blmlerinde okuyanlar genellikle krsal kesimden gelen Kazak genleriydi. Son yllarda Rusa retiminde byk bir d vardr. Bu durum, bir taraftan yerelleD NELM meyi glendirirken, bir taraftan da dnya kltrnden habersiz nesiller yetimesi endiesini dourmaktadr. S O R U Bamszlktan sonra yazlan tarih ders kitaplarnda metot olarak Sovyet tarihilii srmekte, olaylar mevcut siyasi atmosfere uygun bir ekilde yorumlanmaktadr. Bununla beraber, kitaplarn ieriinde nemli saylabilecek deiiklikler grlDKKAT mektedir. Rus igali ve Stalin dneminde yaplan zulmler dikkatli (Ruslar rahatsz etmeyecek) bir ekilde eletirilirken Ceditilerin katklarna nemli bir yer aySIRA SZDE rlmaktadr. Sovyet tarih kitabnda ngiliz ajan olarak sunulan Enver Paa, yeni zbek tarih kitaplarnda Buhara toprandan Kzl Ordunun karlmas ve lkenin bamszlna kavumas iin alan Basmac nderlerden biri olarak takdim edilAMALARIMIZ mekte, bu uurda ehit dt belirtilmektedir.
K A P Sovyet dnemi srasnda toplumu dntrme abalar konusundaki Tanalizleri Oliver Royun Yeni Orta Asya (stanbul, 2000) adl kitabnda (s. 87-128) bulabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
210
zet
A M A
Orta Asya Trkleri ile olan ortak ve farkl noktalar belirlemek. Orta Asya Trkleri hakknda bildiklerimiz yetersiz olduu kadar, bir o kadar da yanlglarla doludur. Yalnzca akrabalk duygusuyla yaplan yorumlar ve uygulamalar Trk kkenli topluluklarla olan ilikilerimizin gereki zemine oturmasn geciktirmekte ve yanl anlamalara sebep olmaktadr. Orta Asya halklarnn 75 yl boyunca g kullanlarak tbi tutulduklar asimilasyon grmezden gelinemez; Bu sre iinde Trkistanllar Ruslarla baz ortak alkanlklar edindiler; Rusay bilim dili olarak benimsediler ve ilmi eserlerini bu dilde yazdlar. Dil bakmndan Trk topluluklar iinde bize en yakn olanlar Trkmen, daha sonra zbeklerdir. Kazaklar, Krgzlar, Karakalpaklar ve Orta dil sahasnda yaayan Bakurtlar ve Tatarlarn anlamak daha fazla aba gerektirir. Trk halklarnn her biri kendilerine ait yazl edebiyat gelitirmi olup farkl milliyet bilinlerine sahiptirler. zbek, Kazak, Trkmen ve Krgz adlarn milli kimlik olarak benimsemilerdir. Trk kelimesi onlar iin Trkiye Trklerini ifade etmektedir. Bununla beraber Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn da bilincindedirler. Sovyetlerin ilk dneminde Trk blgelerindeki gelimeleri tanmlamak. Sovyetlerin ulus yaratma faaliyetinin ilk uygulamas, dil-Uralda oldu. Sovyetler, 1919da Bakurdistan, 1920de ise Tataristan zerk Cumhuriyetlerini oluturmak suretiyle ilk blnmeyi gerekletirdi. Sovyetler, 1924ten sonra Trkistan fikrini yok etmek iin urat. Trkistan, Buhara ve Hive Cumhuriyetlerinin yerine zbekistan ve Trkmenistan Cumhuriyetleri, Tacikistan, Krgzistan (Kazakistan) ve Kara-Krgzistan zerk Cumhuriyetleri ile Karakalpakistan zerk Blgesi yaratld. Bolevikler tarafndan dayatlan reformlar sebebiyle ortaya kan Basmac isyan on yldan fazla bir sre devam etti. Sovyet rejimi geici tavizler vererek Basmaclara olan halk desteini zayflatabildi. 1925ten itibaren, blgede Sovyetletirme program uyguland. Vakf mallar azaltld, er mahkemeler kapatld, kolektifletirme uyguland. Sovyet rejiminin ilk on ylnda
yerel gc elinde bulunduran milli komnistler Stalin dneminde burjuva milliyetisi olmakla sulanarak tutuklandlar; birou kuruna dizildi veya srgn edildi. Sovyet dneminde Trk topluluklarn dntrme projesini aklamak. Sovyet rejimi lkede yaayan Trk topluluklarn dntrmek amacyla etkili ve sistemli bir siyaset izledi. 1924ten sonra etnik temele dayanan cumhuriyetler oluturuldu. 1928-39 yllar arasnda Trk topluluklar Arap alfabesinden Latin alfabesine, 1939dan sonra ise Kiril alfabesine geirildiler. Rus gmeni gnderme ii, Sovyet dneminde hz kazand. Sovyetlerin pamuk ihtiyacn karlamak zere, zbekistan topraklar neredeyse tamamen pamuk ekimine hasredildi. Kolektifletirme uygulamas sonucunda ortaya kan alk yllarnda Kazakistanda 1 milyondan fazla insan yaamn yitirdi. Dine kar yrtlen kampanya sonunda medreseler kapatld, camilerin says hzla azaltld, vakf mallarna el konuldu. Sovyetler, kadn dntrme konusunda da radikal giriimlerde bulundu. Trk Cumhuriyetlerindeki Sovyet mirasnn izlerini tanmlamak. 75 yl boyunca devam eden Sovyetletirme siyaseti Trk halklar zerinde derin tesirler brakmtr. Yeni etnik kimliklerin olumasnda ve ayn dil ailesinden gelen leheler arasndaki farkllklarn sistemletirilmesi siyaseti nemli lde baarl olmutur. Sovyetlerin ilk zamanlarnda birer kabile olan unsurlar, artk kendilerine ait etnik bir kltr ve edebi dillere sahiptirler. Eitim alannda eskisiyle kyaslanamayacak derecede gelimeler yaanmtr; okullama oran ok yksektir. Bamszlktan sonra Azerbaycan, zbekistan ve Trkmenistan Latin alfabesine gemitir. Basn alanndaki gelimeler ise olduka snrldr; gazete haberlerinin verili tarz, ierii ve sansr uygulamas Sovyet dnemini andrmaktadr. Televizyonlarn ou devlet kanaldr ve Sovyet dnemindeki gibi programlar resm allarn ve sadece olumlu haberlerin verilmesinden ibarettir. Rusa, bir kltr ve iletiim dili olarak etkinliini belli dzeyde srdrmektedir.
A M A
A M A
A M A
211
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Orta Asya Trklerini farkllatran unsurlardan biri deildir? a. Sovyetlerin ayrtrma siyaseti b. Trkiyenin olumsuz olarak tantlmas c. Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn bilincinde olmalar d. Farkl milliyet bilinleri edinmeleri e. Sovyet dneminde tbi tutulduklar asimilasyon 2. Aadaki Trk topluluklarndan hangisi Kpak lehesi grubundandr? a. zbekler b. Kazaklar c. Uygurlar d. Gagauzlar e. Trkmenler 3. Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk uygulamas aadakilerden hangisinde olmutur? a. dil-Ural blgesinde b. Kafkasyada c. Krmda d. Trkistanda e. Azerbaycanda 4. Aadakilerden hangisi Basmacl zayflatan sebeplerden biri deildir? a. Modern bir ekilde rgtlenmesi b. E gdm ve merkezi kumandadan yoksun olmas c. yelerinden bazlarnn taraf deitirmesi d. Eski usul etecilik metoduyla hareket edilmesi e. Basmaclarn kendi aralarndaki dmanlklar 5. Sovyetlerin Trk halklarna ynelik milliyetler siyasetinin asl hedefi aadakilerden hangisidir? a. Orta Asyadaki kk kabileleri birletirerek daha byke uluslar oluturmak b. Trkistan birlii tehlikesini ortadan kaldrmak c. Trk boylarnn gl bir ekilde ykselmelerini salamak d. Sovyet ideolojisini Orta Asyada yerletirmek e. Halklar arasnda birlikte yaama becerisini gelitirmek 6. Sovyetlerin dil politikas aadakilerden hangisi ile en iyi ifade edilmektedir? a. Leheletirme yoluyla ayrtrma b. Komnist ideolojiyi benimsetme c. Yerel dillerin gelitirilmesi d. Devrim ncesi kltrle ba kurma e. Halkn eitim seviyesini ykseltme 7. II. Dnya Sava sonrasnda Orta Asyada ortaya kan tarih yazcl ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Geleneksel tarih yazclna dnld. b. Eletirel bir tarihilik yaygnlat. c. Yerellii eletiren bir tarih yazcl geliti. d. Kaynaklara dayanan bir tarihilik anlay hkim oldu. e. Tarihteki baz ahsiyetler seilerek yceltildi. 8. Aadakilerden hangisi Sovyetlerin milliyet siyasetinin bir sonucu deildir? a. Ayn dil ailesinden gelen topluluklarn dilleri ayrtrlmtr. b. Her bir topluluk dierini ayr bir millet olarak grmektedir. c. Yeni etnik kimlikler olumutur. d. Yeni edebi diller gelimitir. e. Dildeki Rusa kelimeler tasfiye edilmitir. 9. Sovyet dneminde Rus dilinin konumu hakknda aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Rusa yerel diller karsnda tutunamad. b. Rusa zellikle ehir merkezlerinde yaygnlk kazand. c. Etnik gruplar arasndaki iletiim dili Rusayd. d. Rusa prestijli bir konumdayd. e. Rusa tartmasz bir bilim dili olarak benimsendi. 10. Sovyet sonras geleneksel hayat tarz hakknda aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Geleneksel hayat tamamen ortadan kayboldu. b. Geleneksel ev mimarisi tamamen kaybolmad. c. Aile iinde eski tarz hayattan eser kalmad. d. Erkeklerin aile iindeki rol tamamen deiti. e. Yeni nesil kadnlarn aile balar ortadan kalkt.
212

1. c 2. b 3. a 4. a 5. b 6. a 7. e 8. e Yantnz yanl ise, Trkiye ve Orta Asya ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkiye ve Orta Asya ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bolevik Ynetiminin lk Yllar ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sovyetlere Kar Direni ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sovyetlerin Milliyetler Politikas ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sovyetlerin Dil Siyaseti ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Trk dilli halklar tabiri, Trk topluluklar arasndaki ortakln yalnzca dil ortaklndan ibaret olduunu ima etmektedir. Dolaysyla bu topluluklar arasnda tarih ve kltrel ortaklklar gz ard etme eilimini yanstmaktadr. Sra Sizde 2 Sovyet rejimi ilk zamanlar dine kar nispeten hogrl davrand. Niha hedef dinin ortadan kaldrlmas olmakla beraber, rejimin henz glenmedii bu dnemde halk rktmemek iin tedbirli hareket edildi. 1925 ylndan itibaren btn dinlere kar sistemli bir kampanya yrtld. Din adamlar takip edildi, srgne gnderildi: Camilerin says nemli lde azaltld, vakf mallarna el konuldu. Dier taraftan btn kurumlarda din kart propaganda yaplarak yeni nesillerin dinden uzak yetitirilmesi iin alld. Sra Sizde 3 Sovyet rejimi tarihin yeniden yazlmasn istiyordu. Yeni oluturulan yapay cumhuriyetlere tarihsel meruiyet zemini oluturmak gerekiyordu. Bunun iin tarihiler seferber edildi; mevcut snrlar esas alnmak suretiyle tarih yeniden yorumland. Yeni oluan tarih yazclnda Ruslarn Orta Asyadaki rolleri olumlu olarak yanstld. Her cumhuriyet iin tarihteki baz ahsiyetler seilerek yceltildi. Sra Sizde 4 Yeni uluslar ve edebi diller yaratma siyaseti nemli lde baarl oldu. Sovyet ncesinde Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen kelimeleri vard ama bunlar daha ziyade kyl-ehirli ve kabile yaps gibi sosyal farkllklar ifade ediyordu. Sovyet rejimi bu kimliklerin ayr bir millet gibi alglanmasn yaygnlatrd. Kadnn i gcnden faydalanmak isteyen ve onu geleneksel yapdan koparmak isteyen rejim belki de en byk baary bu alanda elde etti. deolojik amala yaplm olsa da, eitimin yaygnlamas Trkistanllarn da faydasna oldu. ehir dzenlemesi ve sanat alanlarnda da gerek anlamda modernleme Sovyet dneminde oldu. Kltrel anlamda Ruslama olduysa da, geleneksel kimlikler de dnme urayarak varln srdrd.
9. a
10. b
213
Andican, A. (2003). Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi, stanbul: Emre Yaynlar. Bacon, E. E. (tarihsiz). Esir Orta Asya, ev: T. Say, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser (zgn ad: Central Asians under Russian Rule, New York, 1966). Barthold, W. (1997). Trkistan, slam Ansiklopedisi, XII/2, s. 140-142. Bennigsen, A. ve C. Lemercier-Quelquejay. (1995). Sultan Galiyev ve Sovyetler Birliinde Milli Komnizm, ev. B. Tanatar, Ankara: Anahtar Kitaplar. Bregel, Y. (1996). Notes on the Study of Central Asia, Bloomington: Indiana University. Hayit, B. (2004). Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Kanldere, A. (2009). Trkistann Tarih, Kltrel Geliimi ve Rus Tesirleri, Yom: Trk Dnyas Kltr Dergisi, say 15, s. 29-45. Kocaolu, T. (2001). Trkistanda Yenilik Hareketleri ve htilaller: 1900-1924, Haarlem: SOTA. Roy, O. (2000). Yeni Orta Asya, ev. M. Moral, stanbul: Metis Yaynlar. Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul: Enderun Kitabevi. ______. (1969). Htralar, stanbul: Hikmet Gazetecilik Ltd. irketi.

Türk Tarihi Açıköğretim Taşağıl VD

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Tarihi Açıköğretim Taşağıl VD

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ORTA ASYA TRK TARH

Editr Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE

Trk Tarihinin Balangc........................................................

Trk Boylar ............................................................................. 42

Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar...................... 60

Mool stilas Zamannda Trkistan ...................................... 80

94 95 99 100 101 102 102 103

Altn Orda ve Ardl Hanlklar................................................ 104

Timur ve Timurlular ............................................................... 124

Trkistan Hanlklar................................................................. 148

Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri ..................................... 168

Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192

ORTA ASYA TRK TARH

Orta Asya Trk Tarihi

Trk Tarihinin Balangc

Trk Tarihinin Balangc

Orta Asya Trk Tarihi

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

Trkiye ve Trk Yurdu

ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439)

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri

Orta Asya Trk Tarihi

Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap

AK HUNEDEVLET (367-557) TEL VZYON

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

TABGA DEVLET (385-550)

Orta Asya Trk Tarihi

T SIRAV SZDEN ELE ZYO

GK-TRK LDEVLETLER DNE M I. Gk-Trk Devleti (552-582)

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

Orta Asya Trk Tarihi

Dou Gk-Trk Devleti (582-630)

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

Bat Gk-Trk Devleti (582-630)

Orta Asya Trk Tarihi

Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

II. Gk-Trk Devleti (682 -745)

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

Orta Asya Trk Tarihi

Gk-Trklerin Sosyal Yaps

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

SIRAE SZDE NT RNET

SIRA SZDE NTERNET

Orta Asya Trk Tarihi

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

Orta Asya Trk Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Trk Tarihinin Balangc

ORTA ASYA TRK TARH

Orta Asya Trk Tarihi

2. nite - Uygur Kaanl

UYGUR KAANLIININ YKSEL Bayan or Kaan (747-759)

Orta Asya Trk Tarihi

2. nite - Uygur Kaanl

Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul

Orta Asya Trk Tarihi

SIRA nemli Bg Kaann enSZDE zellii nedir?

Tun Baga Tarkan (779-789)

2. nite - Uygur Kaanl