ALAN BULLOCK

HITLER I STALIN:
YWOTY RWNOLEGE

Ksigozbir DiGG 2010

TOM DRUGI

OD ROKU 1938 DO MIERCI

ROZDZIA TRZYNASTY

Rok 1918 przekrelony

Hitler: 1934-1938 (wiek 44-49 lat) Stalin: 1934-1938 (wiek 54-59 lat) I

Lata 1933 i 1934 stanowiy okres przejciowy w polityce zagranicznej

zarwno nazistowskich Niemiec, jak i Zwizku Radzieckiego, chocia z zupenie rnych powodw. Podstawowym zaoeniem Hitlera byo, e Niemcy musz unika ryzyka wojny, dopki nie odtworz swojej potgi militarnej. Jako byy kombatant we wzruszajcy sposb wypowiada si o okropnociach wojny. Pragnienie pokoju wyraane przez nowy reim stao si gwn nut niemieckiej propagandy, ktrej celem byo wywarcie odpowiedniego wraenia na brytyjskiej i francuskiej opinii publicznej, a take i mniejszych krajw Europy, podczas gdy wdraano programy zbrojeniowe. Hitler ponadto stara si odwie nazistw w Austrii i w Gdasku oraz mniejszoci niemieckie w Czechosowacji i w Polsce od wzbudzania niepokoju poprzez wysuwanie da przyczenia do Rzeszy. Zamiast tego przedstawia silne Niemcy jako obroc cywilizacji europejskiej przed zagroeniem bolszewickim. Jednake gdy naciskano go, aby uczestniczy we wsplnym wysiku majcym na celu wypracowanie gwarancji stabilizacji europejskiej, unika jakichkolwiek zobowiza, ktre krpowayby mu rce. Jedyne porozumienia, jakie by gotw zawiera, to porozumienia bilateralne, jak pakt z Polsk z roku 1934 czy angielskoniemiecki ukad eglugowy z 1935 roku, pozostawiajce mu swobod ich wypowiedzenia, gdy ju nie bd suyy jego celom. Stalin rwnie w latach 1933-1934 przygotowywa si do przewartociowania pogldw na sytuacj midzynarodow i radzieck polityk zagraniczn. Chocia od duszego czasu komunici przedstawiali jako pewnik, e Rosja jest otoczona przez wrogie potgi kapitalistyczne, w rzeczywistoci od zakoczenia wojny domowej i interwencji aliantw Zwizek Radziecki nie by zagroony przez nikogo i pozostawiono mu swobod rozwoju a do pocztku lat trzydziestych. Po nawizaniu stosunkw dyplomatycznych z USA w listopadzie 1933 roku wielkie mocarstwa i wikszo innych pastw uznay rzd radziecki za penoprawny rzd Rosji i nawizay z nim stosunki handlowe. Rzd komunistyczny nie zrezygnowa jednak ze swej roli podpory Kominternu, organizacji oddanej idei wiatowej rewolucji, i stanowio to cigle gwn przeszkod w normalizacji stosunkw. Na VI Kongresie Midzynarodwki Komunistycznej w 1928 roku nastpio ostateczne podporzdkowanie tej

organizacji wadzy radzieckiej, o czym wiadczyo przyjcie wezwania Stalina o skoncentrowany atak na wszystkie partie socjalistyczne. Do lat trzydziestych Stalin zajmowa si gwnie przeprowadzaniem w Rosji swojej wasnej rewolucji. Zwizek Radziecki musia by gotw do obrony. Zadaniem priorytetowym w programie uprzemysowienia stao si stworzenie przemysu zbrojeniowego. Nadrzdnym jednak celem byo unikanie wojny i do lat 1931-1932 jego realizacja nie stanowia powaniejszego problemu. Stosunkowo niewielkie znaczenie, jakie przywizywano do polityki zagranicznej, potwierdza fakt, e ani Cziczerin, ani Litwinow, ktry zastpi go na stanowisku ludowego komisarza spraw zagranicznych w 1930 roku, nie byli czonkami Biura Politycznego, lecz tylko Komitetu Centralnego. Reputacja, jak zyska Litwinow za granic jako minister spraw zagranicznych Rosji w latach trzydziestych, bya atutem, ktry Stalin docenia, ale Litwinow nie by twrc polityki radzieckiej, pozostajc oficjalnym rzecznikiem pogldw i decyzji, na ktre mg wywiera pewien wpyw, ale ktre byy podejmowane przez Biuro Polityczne. Gdy Biuro spotykao si w celu omawiania spraw zagranicznych, Litwinow uczestniczy w obradach. Stalin jednak mia inne rda informacji, na przykad NKWD, i mg w kadej chwili interweniowa, a kiedy ju interweniowa, jego zdanie byo decydujce. Radziecka reakcja na pojawienie si agresywnej Japonii cechowaa si t sam zmienn taktyk, jak stosowano pniej w Europie. Najpierw, po zajciu Mandurii w 1931 roku, zaoferowano Japonii pakt o nieagresji i a do 1941 roku prowadzono polityk zaagodzenia (wcznie ze sprzeda kolei wschodniochiskiej). Potem wzmocniono radzieck armi Dalekiego Wschodu dowodzon przez marszaka Blchera oraz zainicjowano w cigu lat trzydziestych szereg potyczek granicznych czsto z udziaem duej liczby wojska w celu przekonania Japoczykw, e podbj radzieckiego Dalekiego Wschodu byby przedsiwziciem bardziej kosztownym ni dalsza ekspansja kosztem Chin. Ostatecznie w 1932 roku wykorzystano komunistw chiskich do wywarcia nacisku na przywdc nacjonalistw Jianga Jieshi (Czang Kajszek), aby opar si japoskiemu wyzwaniu i zgodzi si na wznowienie stosunkw z Rosj, zerwanych w 1928 roku, co uniemoliwiaoby porozumienie midzy Chinami i Japoni skierowane przeciwko ZSRR. Trudniej byo przywdcom rosyjskim okreli, jak powane byo zagroenie wybuchem wojny w Europie i jak mona by mu zapobiec. Ani Wielka Brytania, ani Francja, chocia traktowane jak wrogie potgi kapitalistyczne, nie stanowiy bezporedniego zagroenia. Zagroenia takiego nie stanowiy rwnie Niemcy, najbardziej dotknite kryzysem gospodarczym. Nie zapomniano, oczywicie, o okupacji niemieckiej na wielkich obszarach Rosji w czasie I wojny wiatowej ani te upokorzenia brzeskiego, ale zwizane z tym niepokoje rwnoway fakt, e Niemcy zostay rozbrojone, a w latach dwudziestych oba kraje prowadziy cis wspprac wojskow i gospodarcz. Rozwj narodowego socjalizmu i stay wzrost liczby gosw oddawanych na komunistw zdaway si wiadczy o nadchodzcym

upadku kapitalistycznej demokracji niemieckiej. Hitler, postrzegany z marksistowskiego punktu widzenia jako przykrywka dla interesw bankierw i przemysowcw, nie by z pocztku traktowany powanie. Oficjalne radzieckie stanowisko uznawao, e stworzony przez niego rzd bdzie tylko chwilow przygrywk, stwarzajc niemieckiej klasie pracujcej, zjednoczonej pod przywdztwem komunistw, wyjtkow okazj do przejcia wadzy. Nawet gdy okazao si to zudzeniem, Rosjanie uznali, e trzeba bdzie wielu lat, zanim niemieckie zbrojenia osign poziom pozwalajcy armii na zaatakowanie Rosji. Tymczasem mimo zajadoci, z jak Hitler atakowa komunizm, i mimo incydentw, podczas ktrych poturbowano obywateli radzieckich w Niemczech, Stalin nie waha si utrzymywa przyjaznych stosunkw i wsppracy pomidzy obu pastwami, co byo mile widziane w niemieckich krgach wojskowych i dyplomatycznych. W maju 1933 roku Hitler wci niepokoi si odizolowaniem i saboci Niemiec; w roku 1931 Rosjanie uzyskali zgod na ratyfikacj przeduenia berliskiego traktatu o przyjani i neutralnoci podpisanego w 1926 roku. Nawet po zakoczeniu dugotrwaej wsppracy midzy Reichswehr i Armi Czerwon, w trakcie wymiany wyrazw szacunku, Stalin stwierdzi, a stwierdzenie to przeszo do historii, i nie byo najmniejszego powodu, by fakt, e Niemcy miay rzd faszystowski, mg przeszkodzi obu krajom w utrzymywaniu przyjaznych stosunkw i w wymianie handlowej, tak jak nie przeszkadza on w przypadku Woch. W Berlinie zawsze panoway sprzeczne opinie, szczeglnie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, pomidzy zwolennikami Wschodu, ktrzy zgadzali si z przywdcami wojskowymi i widzieli w zwizkach z Rosj powany atut w realizacji rewizjonistycznych celw niemieckich, a zwolennikami Zachodu, ktrzy uwaali, e najlepiej interesom Niemiec bdzie suy wsppraca z Zachodem. Ambasadorowie niemieccy w Moskwie z okresu weimarskiego: von Brockdorff-Rantzau i jego nastpca von Dirksen, byli gorcymi zwolennikami Wschodu i tradycja ta nie zakoczya si, gdy Hitler zosta kanclerzem. Nadolny, mianowany ambasadorem w Moskwie w listopadzie 1933 roku, by uczniem von Brockdorffa-Rantzaua, a von der Schulenburg, nastpca Nadolnego w latach 1934-1941, mia ostatecznie uczestniczy w negocjacjach zakoczonych podpisaniem paktu nazistowsko-sowieckiego z 1939 roku. Postawa Hitlera jednake, chocia nie bya zdecydowanie nieprzychylna, nie wiadczya o zaangaowaniu. Dopki potga militarna Niemiec nie zostaa odbudowana, Hitler nie mia powodu doprowadza do otwartego zerwania stosunkw z Rosj, a z drugiej strony zezwala na nadmierne ich zacienienie. Stosunki pozostay poprawne, ale wysiki podejmowane przez dyplomatw niemieckich w kierunku ich rozwinicia czy sondy przeprowadzane z Moskwy przez Stalina nie daway wynikw. Wymiana handlowa pomidzy obu krajami bya chaotyczna i utrzymywaa si na znacznie niszym poziomie ni w okresie weimarskim. Stalin nigdy nie straci z pola widzenia podanego celu: osignicia porozumienia z Niemcami, najlepiej w sytuacji skcenia Hitlera z mocarstwami zachodnimi. Radzieckie prby zblienia ponawiano w

Berlinie i poprzez ambasad niemieck w Moskwie. Stalin jednake, chocia cierpliwy i wytrway, nie bardzo liczy na spenienie swych nadziei. Dokonano wic ogromnych wysikw w celu rozbudowy i przezbrojenia armii. W 1933 roku wydatki na Armi Czerwon i marynark osigny 1500 milionw rubli. W 1934 roku Komisariat Obrony otrzyma 5000 milionw rubli. Lata 1934-1935 byy krtkim, szczliwym okresem modernizacji i reorganizacji Armii Czerwonej pod przywdztwem marszaka Tuchaczewskiego. Wrd decyzji, ktre ostatecznie podjto, byo wyodrbnienie frontw dalekowschodniego i zachodniego, ktre mogy dziaa niezalenie od siebie. Zbrojc si, usiowano jednoczenie znale alternatywne, dyplomatyczne podejcie do problemu unikania wojny. Pierwsz wyran tego oznak byo przemwienie Litwinowa wygoszone do Centralnej Egzekutywy Kongresu Rad w kocu 1933 roku. Mona mwi o erach w dyplomacji - powiedzia - a teraz bez wtpienia stoimy u koca jednej ery i na pocztku drugiej. Zaczyna si nowy okres wojen imperialistycznych i Litwinow wskazywa na zamiary Hitlera goszone w Mein Kampf: [...] wyrba sobie ogniem i mieczem drog ekspansji na Wschd [...] i zniewoli narody radzieckie. Wci wierzy w moliwo poprawy stosunkw radziecko-niemieckich, ale Zwizek Radziecki musi powici wicej uwagi cilejszym stosunkom z tymi krajami, ktre, tak jak my, dowodz szczerego pragnienia utrzymania pokoju i s gotowe przeciwstawi si tym, ktrzy pokj ami. Litwinow w swojej mowie informowa o radykalnej zmianie kierunku w polityce zagranicznej. Zmiana ta doprowadzia do przystpienia ZSRR do Ligi Narodw (wrzesie 1934 roku), o ktrej prasa radziecka pisaa wczeniej jako o lidze bandytw, a w ktrej przez nastpne cztery lata Rosja prowadzia polityk kolektywnego bezpieczestwa. Gwnym zwolennikiem i symbolem tego alternatywnego podejcia by sam Litwinow, stary bolszewik, majcy on Angielk, ktrego ydowskie pochodzenie nie pozostawiao wtpliwoci co do jego antynazistowskiej postawy i ktry okaza si na tyle przydatny Stalinowi w Genewie, e przetrwa wszelkie czystki, odzyska dawn pozycj po ataku Hitlera na Rosj i umar mierci naturaln. Oczywistym partnerem dla Zwizku Radzieckiego bya Francja, sojusznik Rosji przed I wojn wiatow. Po wycofaniu si Niemiec z Ligi Narodw (padziernik 1933 roku) i po zawarciu przez Hitlera paktu o nieagresji z Polsk, Louis Barthou, minister spraw zagranicznych Francji (zna Mein Kampf), podj gwatowne wysiki w celu odnowienia francuskiego systemu sojuszw. W trakcie rozmw w Genewie latem 1934 roku Barthou i Litwinow uoyli plany dwch nowych traktatw. Podpisujc traktat lokarneski w 1925 roku, wynegocjowany przez Stresemanna zgodnie z polityk zadouczynienia, ktr Hitler potpia, Niemcy zgodziy si utrzyma swoj granic zachodni z Francj i Belgi zgodnie z traktatem wersalskim wraz ze stref zdemilitaryzowan w Nadrenii. Uzgodnienia te byy gwarantowane przez Wielk Brytani i Wochy. Niemcy nie zgodziy si jednak na podobny traktat, w ktrym byaby zawarta akceptacja ich granicy wschodniej. Pierwszy z projektw

opracowanych przez Barthou i Litwinowa nawizywa do pomysu takiego wschodniego Locarno i proponowa zawarcie paktu o wzajemnej pomocy obejmujcego ZSRR, Niemcy, kraje batyckie, Polsk i Czechosowacj. Rosja przystpiaby do Ligi Narodw, a Niemcy, podobnie jak ZSRR, byyby chronione przed atakiem ze strony ktregokolwiek z ssiadw rwnie wracajc do Ligi Narodw oraz uzyskujc aprobat Francji dla ich programu zbroje. W zamian za to Niemcy i ZSRR musiayby zrezygnowa z wszelkich aktw agresji w Europie Wschodniej, gdy w innym przypadku znalazyby si w stanie konfliktu z koalicj mocarstw, ktre zobowizay si pomaga sobie wzajemnie. Drugim traktatem by oddzielny pakt francusko-radziecki, zgodnie z ktrym Francja zobowizywaa si do udzielania pomocy Zwizkowi Radzieckiemu w razie agresji ze strony sygnatariusza proponowanego paktu wschodniego, a Rosjanie przyjmowali zobowizania wynikajce z oryginalnego traktatu z Locarno w stosunku do Francji. Z punktu widzenia Stalina oba te traktaty daway mu wszystko, czego chcia - powrt Rosji na aren polityki europejskiej, koniec zagroenia izolacj i gwarancje przeciw agresji niemieckiej lub polskiej wraz z odpowiednimi gwarancjami dla obu tych krajw przeciwko atakowi radzieckiemu. Z punktu widzenia Hitlera bya to ostatnia rzecz, ktrej by pragn. Oznaczaoby to rezygnacj z dugoterminowych planw zdobycia przestrzeni yciowej kosztem Rosji i z gry wizaoby mu rce wielostronnym paktem, ktremu by cakowicie przeciwny. Zarwno Niemcy, jak i Polska odrzuciy go w tym samym miesicu, w ktrym Zwizek Radziecki przystpi do Ligi Narodw (wrzesie 1934 roku). Okazuje si, e Barthou oczekiwa, i Niemcy tak wanie postpi, gdy poinformowa gabinet, e bdzie kontynuowa prac nad obydwoma traktatami, nawet gdyby Hitler odmwi przystpienia. W padzierniku 1934 roku Barthou zosta jednak zabity w karecie wraz z odwiedzajcym Pary krlem Jugosawii Aleksandrem I podczas zamachu dokonanego przez chorwackiego terroryst. Tek ministra spraw zagranicznych obj Pierre Laval, jedyny czonek francuskiego gabinetu, ktry by przeciwny tym planom. Laval nie odrzuci otwarcie paktu wschodniego Barthou, ale zupenie go przebudowa. Zamiast prbowa powstrzyma Niemcw, jak pragn tego Barthou, Laval zaczai zabiega o osignicie trwaego porozumienia francusko-niemieckiego. Niemcy nie szczdzili zachty, nie zobowizujc si do niczego, i kontynuujc zbrojenia obserwowali z zadowoleniem, jak propozycja Barthou rozpywa si w niekonkretn dyskusj na temat rozwiza oglnoeuropejskich. Zwodniczo polityki zaagodzenia udowodni plebiscyt w Saarze w styczniu 1935 roku. Mieszkacy Saary mieli do wyboru uni z Niemcami, uni z Francj lub pozostanie pod administracj Ligi. Podczas gdy Hitler skoncentrowa si na odniesieniu zdecydowanego zwycistwa, aby odzyska Saar dla Niemiec, Laval czyni wszystko, aby unikn jakichkolwiek incydentw, w nadziei, e korzystny dla Niemcw wynik gosowania wyeliminuje przeszkody uniemoliwiajce popraw stosunkw francusko-niemieckich w przyszoci. Im wicej Hitler wiedzia o nastawieniu rzdw francuskiego i

brytyjskiego, tym bardziej by przekonany, e chocia niewtpliwie dojdzie do protestw, istnieje bardzo niewielkie ryzyko, e owe rzdy mu si przeciwstawi, jeeli zacznie dziaa bardziej zdecydowanie. Jeszcze przed plebiscytem w Saarze powiedzia zebranym ministrom: Francuzi zaprzepacili okazj wojny prewencyjnej. Wyjania to rwnie francuskie wysiki w kierunku zblienia. Niemiecka strategia wobec posuni francuskich i brytyjskich potwierdzia si w styczniu 1935 roku. Mona prowadzi negocjacje, ale nie dojdzie do adnego porozumienia ograniczajcego niemieckie zbrojenia lub zobowizujcego Niemcy do daleko idcych ustpstw. Negocjacje zostan po prostu wykorzystane w celu zyskania czasu na dozbrojenie Niemiec. Prawdziwym problemem dla Hitlera byo, czy nie zrobi kroku dalej i przej inicjatyw. Zdobycie w Saarze 90 procent gosw za przyczeniem do Niemiec zostao nagonione przez nazistw jako pierwszy przypadek zerwania pt naoonych przez traktat wersalski. Hitler teraz jednostronnie zerwa znacznie waniejszy zakaz narzucony pokonanym Niemcom. 9 marca 1935 roku Berlin oznajmi, e niemieckie lotnictwo ju istnieje, a w tydzie pniej, po przerwie na przekonanie si, jak to wywoa reakcj, e rzd niemiecki przywraca pobr do wojska w celu stworzenia armii czasu pokoju, skadajcej si z 36 dywizji o cznej sile 550 tysicy ludzi. Odrzucenie znienawidzonego traktatu wersalskiego i odrodzenie si armii niemieckiej, ktre zbiego si z obchodami Dnia Bohaterw, zostao powitane wybuchem patriotycznego entuzjazmu. Tego mona byo oczekiwa. Jak jednak zareaguj Brytyjczycy i Francuzi? Brytyjczycy wystosowali uroczysty protest, a nastpnie zapytali Hitlera, czy byby skonny przyj brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, sir Johna Simona. Francuzi zwrcili si do Ligi Narodw, a potem zwoali konferencj pastw-stron traktatu z Locarno - Wielkiej Brytanii, Woch i Francji - w Stresa. Mwili jednak o poszukiwaniu rodkw osignicia porozumienia i o potrzebie rozadowania napicia. Nie by to jzyk stanowczy, w ktrym za protestami szy czyny. Gdy brytyjski minister spraw zagranicznych i towarzyszcy mu Anthony Eden przybyli do Berlina - co samo w sobie byo triumfem hitlerowskiej dyplomacji - zostali przyjci uprzejmie, ale stwierdzili, e Hitler jest zdecydowany nigdy nie podpisywa paktu o pomocy wzajemnej, ktry obejmowaby Zwizek Radziecki, co stanowio umiejtne wykorzystanie karty antykomunistycznej w celu uniknicia decyzji dotyczcych gwnego problemu. Niemcy - owiadczy - oddaj wielk przysug, zbrojc si, by chroni Europ przed grob komunizmu. W kwietniu trzech sygnatariuszy Locarno spotkao si w Stresa, potpio poczynania Niemiec, potwierdzio swoj wierno zasadom traktatu lokarneskiego i poparcie dla niepodlegoci Austrii. Pniej odbyo si posiedzenie Rady Ligi (zasiad w niej ju Zwizek Radziecki), ktre powoao komitet w celu przeanalizowania, jakie kroki naley podj w wypadku, gdy nastpnym razem jakie pastwo zagrozi pokojowi, uchylajc si od wypeniania swoich zobowiza. Na koniec z wielkiego planu Barthou pozosta jedynie traktat francusko-radziecki, na ktrego podpisanie niechtnie wyrazi zgod Laval 2 maja, czyli w dniu objcia

stanowiska premiera Francji. Chocia okazao si wkrtce, e to, co nazywano frontem Stresa, byo domkiem z kart, Hitler musia wzi pod uwag moliwo, e jednogone potpienie Ligi moe pozostawi Niemcy w izolacji. 21 maja, kiedy to Hitler podpisa ustaw o obronie Rzeszy nadajc mu tytu gwnodowodzcego i upowaniajc go do wypowiadania wojny i ogaszania mobilizacji, wystpi w Reichstagu z mow, ktra wiadczya o jego umiejtnoci czenia arbitralnego jednostronnego dziaania z intuicyjnym rozumieniem tsknoty demokracji zachodnich za pokojem - t sam umiejtno, jak wykaza grajc na niemieckich zudzeniach. Krew rozlana na kontynencie europejskim w cigu ostatnich 300 lat nie pozostaje w adnej proporcji do narodowych rezultatw tych wydarze. W kocu Francja pozostaa Francj, Niemcy Niemcami, Polska Polsk, a Wochy Wochami. To, co dynastyczny egoizm, polityczne pasje i patriotyczna lepota osigny w dziedzinie rzekomo dalekosinych zmian politycznych, wylewajc rzeki krwi w dziedzinie uczu narodowych, zaledwie drasno naskrek narodw [...] Gwnym skutkiem kadej wojny byo zniszczenie kwiatu narodu [...] Niemcy potrzebuj i pragn pokoju. I gdy sysz z ust politykw brytyjskich, e takie zapewnienia nic nie znacz i e jedynym dowodem szczeroci jest podpisanie zbiorowych paktw, musz poprosi pana Edena, aby zapamita [...] e czasami znacznie atwiej jest podpisywa traktaty z zamysem zmiany stanowiska w decydujcej godzinie, ni ogosi przed caym narodem i z penym rozgosem swoje oddanie polityce sucej sprawie pokoju, poniewa odrzuca ona wszystko, co moe prowadzi do wojny Kolektywne bezpieczestwo - wskazywa Hitler - byo ide Wilsona. Jednake wiara Niemiec w idee Wilsona zostaa zniszczona stosunkiem do Niemiec po wojnie. Niemcy pozbawiono rwnoci, potraktowano jak nard o drugorzdnych prawach i zmuszono do zbroje, poniewa inne mocarstwa nie dotrzymay swoich obietnic o rozbrojeniu. Mimo tych dowiadcze Niemcy nadal gotowe s do wsppracy w poszukiwaniu bezpieczestwa. Nie widz jednak celowoci wielostronnych traktatw. Jest to droga do rozprzestrzeniania, a nie ograniczania wojen. Rosja bolszewicka jest pastwem zainteresowanym zniszczeniem niepodlegoci Europy, a narodowosocjalistyczne Niemcy nigdy z tym pastwem nie dojd do porozumienia. Zamiast traktatw wielostronnych Niemcy zaproponoway pakty o nieagresji wszystkim swoim ssiadom. Poprawa stosunkw z Polsk w wyniku takiego paktu dowodzi, jak bardzo mog si one przyczynia do umocnienia pokoju. Hitler popar swoj ofert wielce przekonywajcym pokazem dobrej woli. To, e Niemcy odrzuciy klauzule rozbrojeniowe traktatu wersalskiego, nie oznacza, e nie bd cile przestrzega innych klauzul traktatu, cznie z demilitaryzacj Nadrenii, lub zobowiza wynikajcych z traktatu lokarneskiego. Nie maj zamiaru anektowa Austrii i s gotowe wzmocni traktaty lokarneskie, podpisujc porozumienie dotyczce atakw powietrznych zgodnie z sugestiami brytyjskimi i francuskimi. Hitler pooy szczeglny nacisk na gotowo ograniczenia potgi morskiej Niemiec do 35 procent siy marynarki brytyjskiej. Niemcy s gotowe

zgodzi si na zakaz broni cikiej, takiej jak najcisze czogi i artyleria, i ograniczy wykorzystanie bombowcw i gazw trujcych zgodnie z konwencjami midzynarodowymi. Niemcy s rwnie gotowe przyj oglne limity uzbrojenia pod warunkiem, e bd one obowizywa rwnie inne mocarstwa. Byo to wanie to, co Hitler mia na myli, kiedy po odejciu z Ligi powiedzia Rauschningowi, e teraz bardziej ni kiedykolwiek bdzie przemawia jzykiem Genewy, dodajc: [...] a moi towarzysze partyjni na pewno mnie zrozumiej, gdy bd mwi o powszechnym pokoju, rozbrojeniu i paktach o wzajemnym bezpieczestwie! Nawet Hitler nie mg si spodziewa konkretnej odpowiedzi na swoje przemwienie w czasie krtszym ni trzy tygodnie. W Mein Kampf pooy wielki nacisk na znaczenie sojuszu z Wielk Brytani. Przyszo Niemiec leaa na Wschodzie. Bya to przyszo kontynentalna, Wielka Brytania za stanowia naturalnego sprzymierzeca - potg kolonialn, handlow i morsk - nie majcego interesw na kontynencie europejskim. Brak zrozumienia tej prawdy oraz niemono uniknicia rwnoczesnych sporw z Rosj i Wielk Brytani traktowa jako najwikszy bd rzdu cesarskiego. Hitler ju w listopadzie 1934 roku uzgodni z admiraem Raederem, e niemieckie budownictwo okrtowe w peni wykorzysta zdolnoci produkcyjne stoczni oraz zasoby i surowce. Stworzenie silnej marynarki wojennej trwaoby jednake jeszcze duej ni rozbudowa armii i w tym okresie Hitler widzia korzyci w zapewnieniu sobie przychylnoci brytyjskiej, wyznaczajc puap ustalony arbitralnie na jedn trzeci siy marynarki brytyjskiej. I tak Niemcy nie byyby w stanie osign tego jeszcze przez kilka lat. O proponowanym puapie oraz niemieckim zainteresowaniu negocjacjami w sprawach morskich zakomunikowano Brytyjczykom w listopadzie 1934 roku. Wspomniano o nich rwnie w rozmowach z Simonem i Edenem w marcu. Hitler twierdzi, e uznanie brytyjskiej przewagi na morzu byo ogromnym ustpstwem, i w kocu marca 1935 roku stworzy ambitnemu Ribbentropowi moliwo wynegocjowania porozumienia, jeeli Brytyjczycy przyjm ofert. Rzd brytyjski, nie baczc na wsplne z Francj i Wochami potpienie niemieckich zbroje, nie informujc tych mocarstw o swoich zamiarach, zgodzi si na spotkanie z Ribbentropem 4 czerwca. Nastpnego wieczora Brytyjczycy zaakceptowali w zasadzie nie tylko odbudow niemieckiej floty wojennej, ale take i puap 35 procent, zgodnie z naleganiami Ribbentropa, zanim dojdzie do negocjowania szczegw. W rzeczywistoci Brytyjczycy zgodzili si te na ustalenie poziomu floty okrtw podwodnych zgodnie z niemieckimi wnioskami na 45 procent si brytyjskich, a przecie bya to bro, ktra omal nie spowodowaa ich klski w 1917 roku, a nawet na poziom 100 procent (osignity w 1938 roku), po uzyskaniu ktrego traktat przewidywa wsteczn legitymizacj jego narusze. Dopiero gdy triumf hitlerowskiej dyplomacji bilateralnej sta si faktem dokonanym, Brytyjczycy skonsultowali si z innymi zainteresowanymi mocarstwami. Francuzi byli wciekli i rozczarowani tym, co susznie

uznawali za akt zej woli ze strony sojusznika okresu wojny po wysikach, jakich dokonali w celu skoordynowania negocjacji z Niemcami. Front ze Stresa zaama si, co potwierdzao opini Mussoliniego, a take i Hitlera, o saboci Brytyjczykw i podzielio Francuzw i Brytyjczykw w sytuacji, gdy stanli wobec nowego kryzysu wywoanego planem Mussoliniego planem podboju Etiopii. Na konferencji w Stresa brytyjski premier i minister spraw zagranicznych wiadomie unikali poruszania tematu Etiopii, aby zachowa wsplny front wobec Niemiec. Nawet gdy Mussolini wprowadzi przez dodanie sw w Europie ograniczajcy zwrot do formuy dotyczcej zachowania pokoju, nie zgoszono sprzeciwu i wydaje si, e woski przywdca potraktowa to jako milczc zgod na swoje plany. Laval by gotw pogodzi si z afrykask awantur Mussoliniego, byle nie ryzykowa utraty poparcia Woch przy osigniciu porozumienia z Niemcami i zapobieeniu aneksji Austrii i jak dotd odwoanie si Etiopii do Ligi z marca 1935 roku byo potraktowane w sposb dyskretny. Powana cz brytyjskiej opinii publicznej uwaaa jednak opr wobec Mussoliniego za podstaw systemu bezpieczestwa zbiorowego i gdy Liga spotkaa si we wrzeniu, rzd brytyjski rozwcieczy Mussoliniego i zaskoczy wiat po raz drugi w cigu czterech miesicy, przodujc w domaganiu si, a nastpnie nakadaniu sankcji na Wochy. Posunicie Brytyjczykw mogo by usprawiedliwione pod jednym warunkiem, a mianowicie gdyby udowodnili, e gotowi s popiera sankcje a do granicy wojny, czynic w ten sposb system bezpieczestwa zbiorowego godnym zaufania narzdziem pohamowania agresji czy to ze .strony Woch, czy Niemiec. Wybuch wojny pomidzy Wochami a Etiopi stanowi prb dla intencji brytyjskich i sprawi, e rzd Baldwina poszed na najgorsze rozwizania. Nalegajc na wprowadzenie sankcji, Brytyjczycy wywoali przede wszystkim wrogo Mussoliniego, co pogrzebao wszelkie nadzieje stworzenia jednolitego frontu przeciwko Niemcom, a nastpnie, nie zapewniajc skutecznoci tych sankcji w zwizku z protestami Mussoliniego, zadali ostateczny cios nadziejom wizanym z systemem bezpieczestwa zbiorowego, godzc w autorytet Ligi. Hitler, ktry przez cay okres kryzysu etiopskiego stosowa polityk cisej neutralnoci, szybko dostrzeg korzyci, jakie mg z tego osign. Zaangaowanie mocarstw zachodnich i Woch w rejonie Morza rdziemnego odwrcio uwag od niemieckich zbroje i pooyo kres rnorodnym propozycjom, dotyczcym paktw wielostronnych, bez potrzeby jakichkolwiek dziaa ze strony Niemiec. Gdyby Wochy przegray t prb si, osabioby to ich moliwoci organizowania oporu wobec ambicji niemieckich, dotyczcych Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej z aneksj Austrii wcznie. Gdyby Wochy wygray, Liga zostaaby jeszcze bardziej zdyskredytowana i przestano by wierzy w moliwoci pohamowania dalszych aktw agresji przez Francj i Wielk Brytani. Hitler obawia si jedynie, e caa sprawa moe zosta zaagodzona przez rozwizanie kompromisowe w rodzaju porozumienia Hoare-Laval1. Mussolini w kocu odnis zwycistwo, ale pozosta w
1

Po wezwaniu do jednoci wobec agresji Woch nowo mianowany minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii,

izolacji, skcony z mocarstwami zachodnimi i po raz pierwszy gotw wysucha propozycji niemieckich w sprawie sojuszu. W Mein Kampf Hitler czy Wochy z Wielk Brytani jako dwa kraje, z ktrymi Niemcy winny poszukiwa sojuszw w swej walce o zdobycie przestrzeni yciowej. Do tej pory stay mu na drodze gwarancje Mussoliniego dotyczce niepodlegoci Austrii oraz jego ambicje utworzenia woskiej strefy wpyww w Europie Poudniowo-Wschodniej. Jak sam pniej przyzna, wanie na jesieni 1935 roku w czasie etiopskiego kryzysu powstaa idea utworzenia osi Berlin-Rzym. II Wejcie ZSRR do Ligi Narodw oznaczao koniec izolacji, ktra trwaa od momentu przejcia wadzy przez bolszewikw w 1917 roku i ogoszenia przez nich tajnych porozumie rzdu carskiego z aliantami. Przywdcy rosyjscy potrzebowali jednak czasu, by przyzwyczai si do zmian, jakie zaszy od chwili, gdy po raz pierwszy stworzyli sobie stereotyp Wielkiej Brytanii i Francji jako dwch mocarstw imperialistycznych, ktrych Zwizek Radziecki winien najbardziej si obawia jako dwch najpotniejszych pastw w powojennym wiecie. Trzeba byo niepowodzenia Ligi w kryzysie etiopskim oraz podzielonego i sabego przywdztwa Wielkiej Brytanii i Francji, eby Rosjanie w peni zrozumieli, e to ju nie dwie zachodnie demokracje, ale agresywne mocarstwa Niemcy, Japonia i Wochy, graj pierwsze skrzypce. Pocieszenie stanowi fakt, e mocarstwa kapitalistyczne byy tak podzielone, i rozwiao to dawne obawy komunistw przed ich wsplnym atakiem na Zwizek Radziecki (rozdmuchane na krtko przez utworzenie frontu Stresa). Francusko-radziecki pakt o wzajemnej pomocy, podpisany w kocu, z ociganiem si, przez prawicowy francuski rzd Lavala w maju 1935 roku, mia sam w sobie niewielk warto jako gwarancja radzieckiego bazpieczestwa. W odrnieniu od swojego sawnego poprzednika, sojuszu francusko-rosyjskiego z lat dziewidziesitych ubiegego stulecia, nie obejmowa on konkretnych uzgodnie militarnych, adnych uzgodnie dotyczcych wsppracy sztabw, adnych postanowie co do automatycznego wejcia w ycie. By pakt mg wej w ycie, fakt agresji musia zosta najpierw potwierdzony przez Lig Narodw. Pakt nie przewidywa francuskiej pomocy dla Rosji w wypadku ataku japoskiego, w zwizku za z brakiem wsplnej granicy, ktr Rosja i Niemcy miay w 1914 roku, nie okrela, w jaki sposb Rosja miaaby przyj z pomoc Francji w razie ataku niemieckiego. W telegramie do Moskwy (22 kwietnia 1935) Litwinow przyznawa szczerze: Nie naley wiza adnych powaniejszych nadziei na pomoc wojskow w wypadku wojny. Nasze bezpieczestwo bdzie nadal spoczywa w rkach Armii Czerwonej. Dla nas pakt ten ma gwnie polityczne znaczenie Jak podobny pakt czesko-radziecki podpisany w tym samym miesicu, symbolizowa on powrt Rosji do polityki europejskiej i spowodowa
sir Samuel Hoare, w drodze poufnych negocjacji z Lavalem opracowa plan mediacji, zgodnie z ktrymi Mussolini zatrzymaby wikszo okupowanych terytoriw Etiopii. Gdy sprawa przenikna do prasy, rozgos zmusi obu politykw do zoenia rezygnacji w grudniu 1935 roku.

wizyt premiera kraju, ktry nadal by uwaany za najwiksz potg militarn w Europie, w Moskwie. Stalin pozostawa na tyle pod wraeniem tych wydarze, by w zamian zaoferowa Lavalowi publiczne poparcie budetu obronnego Francji, ktremu Francuska Partia Komunistyczna bya dotd przeciwna. adna ze stron nie traktowaa paktu jako przeszkody w prbach poprawienia stosunkw z Niemcami, chocia kada miaa nadziej, e dla drugiej strony wanie stanie si on tak przeszkod. Po podpisaniu paktu Laval czyni wiele stara, jeszcze w 1935 roku, w celu osignicia porozumienia z Niemcami. Przywdcy radzieccy robili to samo. Wielokrotnie zapewnianie niemieckiego ambasadora w Moskwie, e Rosjanie nie traktowali paktu z Francj jako dokumentu wykluczajcego inne moliwoci. Negocjacje w sprawie nowego traktatu handlowego pomidzy Rosj a Niemcami, prowadzone latem 1935 roku, zdaway si stanowi zachcajcy pocztek. Negocjatorem ze strony radzieckiej by przewodniczcy rosyjskiej misji handlowej w Berlinie, Gruzin Dawid Kandelaki, ktry da do zrozumienia, e jest w bezporednim kontakcie ze Stalinem i cieszy si jego zaufaniem. Schacht, ktry z pocztku okazywa wielk powcigliwo, wystpi w czerwcu 1935 roku z propozycj dziesicioletniego kredytu w wysokoci 500 milionw marek. Bya to suma znacznie wysza ni wczeniej dyskutowana. Rosjanie prbowali wczy do negocjacji handlowych tematy polityczne i gospodarcze, proponujc w grudniu 1935 roku rozszerzenie traktatu berliskiego z roku 1926 o pakt o nieagresji. Propozycje te, chocia powtrzone w 1936 roku, nie wywoay reakcji i negocjacje zakoczyy si rutynowym porozumieniem o handlu i patnociach. Zarwno w przypadku Francji, jak i Rosji sprzeciw pochodzi od samego Hitlera. Chocia by gotw na przeduenie negocjacji, by zyska w ten sposb czas na zbrojenia, nie mia zamiaru krpowa sobie rk adnymi zobowizaniami. W braku lepszych rozwiza Francuzi i Rosjanie ratyfikowali swj pakt w lutym 1936 roku, z czego Hitler skorzysta natychmiast, usprawiedliwiajc kolejne wasne posunicie. Gwnym powodem, dla ktrego Hitler nie chcia nawiza cilejszych stosunkw z Rosjanami, byy korzyci ideologiczne, jakie osiga, przedstawiajc Niemcy w roli obrocy Europy przed komunizmem. Stalin rwnie nie mia najmniejszego zamiaru zrezygnowa z wasnego narzdzia walki politycznej - antyfaszystowskiego frontu ludowego. Bya to nowa linia polityki radzieckiej, do ktrej poszczeglne partie komunistyczne z trudem si dostosowyway i ktra otrzymaa oficjalne bogosawiestwo na kongresie Midzynarodwki Komunistycznej, zwoanym po raz pierwszy od siedmiu lat (Moskwa, lipiec-sierpie 1935). Dymitrow, komunista bugarski aresztowany w zwizku z poarem Reichstagu, ktremu udao si wyprowadzi z rwnowagi Gringa na procesie, zosta wybrany na sekretarza generalnego Midzynarodwki. Stalin udowodni, jak mao liczy si z Midzynarodwk, pozostajc nad Morzem Czarnym i nie pojawiajc si na obradach kongresu przez cae sze tygodni, pozostawiajc Mootowowi i Manuilskiemu uzyskanie zgody delegatw na wszystko, czego od nich zadano. Midzynarodwka

Komunistyczna nie spotkaa si nigdy wicej. Antyfaszystowski front ludowy oraz takie narzdzie polityki, jak rosyjskie poparcie dla bezpieczestwa zbiorowego i dla republikanw w czasie wojny domowej w Hiszpanii, zaskarbiy wicej sympatii i poparcia dla Zwizku Radzieckiego w Europie i Ameryce w latach trzydziestych ni wczeniejsze wezwania do rewolucji wiatowej. Podobnie jak partie komunistyczne In partibus infidelium atutem, ktry Hitler mg wygrywa zgodnie z wasn ocen potrzeb kraju, bya ludno pochodzenia niemieckiego yjca poza terytorium Rzeszy. W oczywisty sposb Hitler by zainteresowany aneksj Austrii. Kluczow posta w tej grze stanowi Mussolini, gdy jego interwencja w 1934 roku uniemoliwia t aneksj. W styczniu 1935 roku Hitler poinformowa grup austriackich przywdcw nazistowskich, e posunicie to bdzie musiao by odoone na trzy do piciu lat, dopki Niemcy si nie uzbroj. Tymczasem Legion Austriacki, skadajcy si z nazistowskich emigrantw, zosta wycofany z Bawarii, prasie niemieckiej zakazano publikowa informacji z Austrii, a nazistom austriackim polecono zachowywa si tak spokojnie, jak to tylko moliwe. Awantura etiopska Woch i spr Mussoliniego z Wielk Brytani i Francj stwarzay obietnic radykalnej zmiany sytuacji. Hitler nie spieszy si. Czeka na rozwj wypadkw w basenie Morza rdziemnego i w Afryce Wschodniej. T sam polityk stosowa wobec Wiednia, upowaniajc von Papena do prowadzenia nieformalnych rozmw z kanclerzem Austrii, Schuschniggiem, w sprawie moliwoci zawarcia porozumienia niemiecko-austriackiego, a nawet do przygotowania projektu takiego porozumienia, opniajc nastpnie kolejne posunicia w oczekiwaniu na wyjanienie si sytuacji w Etiopii. Rnorodno taktyki stosowanej przez Hitlera w rozwizywaniu problemw mniejszoci moe by najlepiej zobrazowana jego postpowaniem w sprawach Tyrolu Poudniowego, Czechosowacji i Polski. Tyrol Poudniowy nalea do Habsburgw od XIV wieku do 1918 roku. Jego przejcie przez Wochy pod koniec wojny wywoywao cig walk niemieckojzycznej mniejszoci i mona byo oczekiwa, e Hitler jako polityk nacjonalistyczny bdzie j popiera. Jednake ju w 1926 roku Hitler zaj przeciwne i wielce niepopularne stanowisko, a mianowicie, e Tyrol Poudniowy musi by zoony na otarzu znacznie waniejszej sprawy - sojuszu niemiecko-woskiego. Aby osign ten cel, gotw by nawet przesiedli niemieck mniejszo gdzie indziej. Wrogo Hitlera wobec Czech wywodzia si jeszcze z jego okresu wiedeskiego. Uwaa Czechosowacj za sztuczny twr i satelit Francji, ktry po podpisaniu traktatu czesko-radzieckiego sta si rosyjskim lotniskowcem w Europie rodkowej. Trzy i p miliona Niemcw byo najwikszym skupiskiem mniejszoci niemieckiej i w 1930 roku stanowio ponad 22 procent ludnoci Czechosowacji. W wyborach przeprowadzonych w maju 1935 roku Partia Niemcw Sudeckich Konrada Henleina, otrzymujca powane sumy z Berlina, zebraa wikszo gosw niemieckich i bya utrzymywana przez Hitlera w gotowoci jako narzdzie zniszczenia w przyszoci pastwa czeskiego od wewntrz. Wysiki

prezydenta Czechosowacji Benea, czynione w latach 1936-1937 w celu osignicia porozumienia bezporednio z Hitlerem, nie doprowadziy do niczego. Hitler mia ujawni swe zamiary, gdy nadejdzie waciwy moment. Do tego czasu nie mia Czechom nic do powiedzenia. Mniejszo niemiecka w Polsce (oprcz Gdaska) liczya nie wicej ni 744.000, czyli 2,3 procent ludnoci. W odrnieniu jednak od Niemcw sudeckich, ktrzy nigdy nie wchodzili w skad cesarstwa niemieckiego, mniejszo niemiecka w Polsce bya jego czci do 1918 roku. W tym przypadku z inicjatywy Hitlera osignito porozumienie z rzdem warszawskim, ktre pozostawao w sprzecznoci z wysuwanymi od duszego czasu przez niemieckich nacjonalistw daniami zwrotu utraconych prowincji. Walka mniejszoci niemieckiej o zachowanie swej pozycji na Grnym lsku, szczeglnie w dziedzinie gospodarczej, oraz cigy nacisk gdaskich nazistw pod przywdztwem agresywnego miejscowego gauleitera Alberta Forstera, domagajcych si przyczenia Gdaska do Rzeszy, wci zaciemniay stosunki polsko-niemieckie. Hitler by jednak zdania, e tego rodzaju problemy nie mog przeszkadza polityce wsppracy z Polakami, ktr sam zainicjowa. Interesy Gdaszczan i mniejszoci niemieckiej musiay zej na drugi plan, przynajmniej na kilka lat, wobec znaczenia, jakie przywizywano do neutralizacji Polski - gwnego sojusznika Francji w Europie Wschodniej, i niedopuszczenia, by Polska wesza do koalicji z Rosj i Francj, gdy koalicja taka mogaby zablokowa drog na wschd, o ktrej Hitler wci myla. Jesieni i zim 1935-1936 caa uwaga skupia si na oddziaywaniu sankcji na Wochy oraz na tym, czy Francuzi i Brytyjczycy obejm sankcjami rwnie rop naftow, co oznaczaoby ostateczne zerwanie z Wochami. Moliwo, e Hitler zechce skorzysta z tego odwrcenia uwagi i przeprowadzi remilitaryzacj Nadrenii, w ktrej traktat wersalski wyklucza obecno oddziaw niemieckich, bya ju przedmiotem rozmw w Paryu i w Londynie. Francuskie dokumenty nie pozostawiaj cienia wtpliwoci, e ani rzd francuski (ktry upad w styczniu 1936 roku i zosta zastpiony przez tymczasow administracj Sarrauta), ani francuscy urzdnicy, ani Sztab Generalny nie byli w stanie przygotowa planu dziaania odpowiedniego w takich okolicznociach. Brytyjczycy nie byli przygotowani lepiej ni Francuzi, by poradzi sobie z podobn sytuacj, i mieli jedynie nadziej, e nic takiego si nie stanie. Jeden patrza na drugiego raczej dla potwierdzenia wasnej saboci ni dla potwierdzenia wasnego zdecydowania i obydwaj byli cakiem zadowoleni. Dla Hitlera najlepszym czasem do dziaania by okres przed rozwizaniem przez Mussoliniego jego problemw. Wobec sankcji dotyczcych dostaw ropy Wochy musiay albo przyzna si do poraki, co byoby zwycistwem Ligi, albo odnie zdecydowane zwycistwo w Afryce, co mogoby otworzy drog do poprawy stosunkw z Wielk Brytani i Francj. Hitler wietnie zdawa sobie spraw, e zajcie strefy zdemilitaryzowanej byoby naruszeniem traktatw lokarneskiego oraz wersalskiego. Z gry wysondowa moliwe reakcje, take reakcj

Mussoliniego jako sygnatariusza traktatu lokarneskiego. Duce nie mia wci pewnoci co do sankcji dotyczcych ropy i obieca, e nie podejmie adnych krokw w wypadku naruszenia traktatu przez Niemcy. Hitler pocz zastanawia si nad moliwymi ustpstwami, jakie miaby do zaoferowania, i wybra spraw, ktr zamierza wykorzysta do usprawiedliwienia swoich dziaa. Bya nim ratyfikacja traktatu francuskoradzieckiego przez francuski parlament 11 lutego. Wiedzia, e krok ten jeszcze bardziej podzieli i spolaryzuje francusk opini publiczn. Rozkazy wydano armii niemieckiej 2 marca i ustalono dat na sobot 7 marca w nadziei uzyskania zwoki w zwizku z weekendem, zanim dojdzie do jakiegokolwiek przeciwdziaania. Niemal rwnoczenie z wiadomoci o okupacji Nadrenii dotary do Londynu i Parya rwnie informacje o nowych daleko idcych niemieckich propozycjach pokojowych. Zamiast odrzuconego traktatu lokarneskiego Hitler proponowa zawarcie traktatu o nieagresji na dwadziecia pi lat z Francj i Belgi, uzupenionego traktatem dotyczcym lotnictwa, do ktrego Brytyjczycy przywizywali tak wielk wag. Nowe porozumienie byoby gwarantowane przez Wielk Brytani i Wochy oraz Holandi, jeeli ta by sobie tego yczya. Nowa strefa zdemilitaryzowana miaaby by wytyczona po obu stronach granicy, stawiajc na rwni Niemcy i Francj. Rwnie swoim wschodnim ssiadom Niemcy oferoway pakty o nieagresji, wzorowane na pakcie z Polsk. Na koniec, po zrwnaniu w prawach, Niemcy zaproponoway powrt do Ligi oraz przedyskutowanie jej zreformowania i moliwoci odzyskania dawnych kolonii. Hitler przyzna pniej: Pierwsze 48 godzin po wejciu do Nadrenii byy najbardziej denerwujce w moim yciu. Gdyby Francuzi wkroczyli wwczas do Nadrenii, musielibymy wycofa si z ogonem midzy nogami, poniewa siy zbrojne, jakimi dysponowalimy, nie wystarczyyby nawet na stawienie skromnego oporu. Wedug zezna generaa Jodla na procesie w Norymberdze siy niemieckie skaday si z jednej dywizji, uzupenionej czterema dywizjami uzbrojonej policji, ju dziaajcymi w strefie zdemilitaryzowanej, ktre po intensywnym przeszkoleniu stay si czterema dywizjami piechoty. Francuzi nadal dysponowali przewag liczebn. Brakowao im jednak woli, a nawet planu operacyjnego na t tak atw do przewidzenia okoliczno. Odbyway si nerwowe konsultacje midzy Paryem i Londynem i protesty, ktrym towarzyszyy jednak wezwania do zachowania rozsdku i spokoju. Ostatecznie - mwiono - Nadrenia jest czci Niemiec. Niemcy nie naruszyli granicy francuskiej, lecz tylko zajli wasne podwrko. Komentarz redakcyjny Timesa ukaza si pod tytuem Szansa odbudowy. W tydzie po zajciu Nadrenii pozostae mocarstwa - sygnatariusze traktatu lokarneskiego - spotkay si w Londynie i przez krtk chwil wydawao si, e ich reakcja bdzie bardziej zdecydowana. Wiadomoci takie dotary do Berlina i niemiecki Sztab Generalny zwrci si do Hitlera za porednictwem von Blomberga o dokonanie jakiego pojednawczego gestu, jak na przykad wycofanie trzech

batalionw, ktre przekroczyy Ren, i zobowizanie do niebudowania umocnie na zachodnim brzegu rzeki. Hitler po namyle odmwi i od tej chwili zawsze zarzuca dowdztwu, e wahao si, podczas gdy on pozosta nieugity. Kilka lat pniej w czasie rozmw po kolacji skada sobie gratulacje: C staoby si 13 marca, gdyby ktokolwiek inny, a nie ja, sta na czele Rzeszy! Kady inny straciby zimn krew. Musiaem kama i wanie mj niewzruszony upr i niezwyka pewno siebie ocaliy nas. Groziem, e jeli napicie nie spadnie, wyl 6 dodatkowych dywizji do Nadrenii, a w rzeczywistoci miaem tylko 4 brygady. Niezalenie od tego, czy cytowane przez Hitlera liczby byy prawdziwe, czy nie, to jego, a nie generaw, determinacja odegraa decydujc rol. Okazao si, e mia racj w dwch najwaniejszych sprawach. Mimo caej gadaniny tylko wojsko niemieckie wyruszyo w pole. Kiedy za propozycje pokojowe speniy ju swoje zadanie, wywoujc zamt w opinii publicznej zarwno w Niemczech, jak i w innych pastwach, Hitler mg si z nich wycofa, z oburzeniem odmawiajc odpowiedzi na kwestionariusz przedoony przez Brytyjczykw. Nim upyn marzec, Hitler rozwiza Reichstag i odwoa si do spoeczestwa. Przywdzia szaty rzecznika pokoju: My wszyscy i wszystkie narody [owiadczy we Wrocawiu] odnosimy wraenie, e stanlimy w punkcie zwrotnym naszego stulecia [...] Nie tylko my, wczorajsi przegrani, ale i zwycizcy mamy wewntrzne przekonanie, e co nie byo tak, jak by powinno, i e ludzi opuci zdrowy rozsdek [...] Narody musz ustali nowe wzajemne stosunki, musi powsta jaki nowy ksztat [...] W tym nowym porzdku, ktry musi by ustanowiony, na czoo wysuwaj si sowa: Rozsdek, Logika, Zrozumienie i Wzajemne Poszanowanie. Ci, ktrzy myl, e nad bram wiodc do tego nowego porzdku bdzie widniao sowo Wersal, popeniaj bd. Byby to nie kamie wgielny nowego porzdku, ale kamie nagrobny. Wyniki wyborw wykazay podejrzan jednomylno: w gosowaniu wzio udzia 99 procent uprawnionych, a 98,8 procent oddao gosy na jedyn list kandydatw, jaka im bya przedstawiona. Nikt jednak nie wtpi, e podobnie jak w wypadku plebiscytu, ktry nastpi pod wycofaniu si z Ligi Narodw w 1933 roku, wikszo Niemcw aprobowaa dziaania Hitlera; wielu ze wzgldu na demonstracj siy Niemiec i prowokacyjne odrzucenie traktatu wersalskiego, a pozostali z ulg, e ich obawy co do moliwoci wybuchu wojny zostay rozwiane przez przywdc, ktry kolejny raz udowodni, e ma racj. Patrzc wstecz moemy oceni, e remilitaryzacja Nadrenii bya w historii punktem zwrotnym, znaczcym upadek powojennego systemu bezpieczestwa. Zejcie do pieka nie byo jednak wcale dramatyczne. Jeszcze w dwa i p roku pniej wrd demokracji zachodnich utrzymywao si zudzenie, e w jaki sposb bdzie mona zadowoli Hitlera, speniajc w celu uniknicia wojny jego dania. Przez chwil po Monachium (padziernik 1938) Chamberlain wierzy, e znalaz klucz do pokoju w deklaracji angielsko-niemieckiej. Dopiero po zajciu Pragi (marzec 1939), czyli w trzy lata po kryzysie nadreskim, zudzenia zostay

rozwiane ostatecznie. Hitler odnis ogromny sukces i by pewien, po trzykrotnym sprawdzeniu stopnia determinacji przywdcw europejskich, e ju nie istnieje niebezpieczestwo wojny prewencyjnej. Potrzebowa jednak wicej czasu na zbrojenia, zanim bdzie gotw podnie stawk w grze. Dopiero w listopadzie 1937 roku przedstawi dowdcom si zbrojnych i Ministerstwu Spraw Zagranicznych swj program ekspansji pod grob uycia siy wraz z planowanym terminarzem. Midzy marcem 1936 roku a listopadem 1937 roku miay miejsce wane wydarzenia - zblienie z Wochami, wybuch wojny domowej w Hiszpanii i stworzenie paktu antykominternowskiego - ale wyjanienie ich przyczyny nastpio dopiero w latach 1938-1939. Historia dyplomacji lat 1936-1937 nie przynosi zatem nic konkretnego. S w niej jedynie sygnay dotyczce przyszoci, ale brakuje wyjanie. Latem 1936 roku Hitler mianowa Ribbentropa ambasadorem w Londynie. Gdyby ten mg powtrzy sukces traktatu morskiego i zawrze sojusz z Wielk Brytani na warunkach niemieckich, nie mgby sprawi Hitlerowi wikszej radoci. Nawet gdy jego misja skoczya si niepowodzeniem i Ribbentrop powrci z przekonaniem, e interesy niemieckie i brytyjskie nie dadz si pogodzi, Hitler nie traci nadziei, e Brytyjczycy zmieni pogldy na temat swych interesw, i przez lata 1936-1937 wyraa zgod na kontynuowanie dyskusji z przerwami, mimo e nie doprowadziy one do adnych konkluzji. Rzd frontu ludowego Leona Bluma we Francji, ktry w 1936 roku zastpi rzd Lavala, podejmowa wielokrotnie pojednawcze kroki wobec Berlina, ale bez skutku. Hitler wola zbija kapita z faktu, e Francja, sojusznik Zwizku Radzieckiego, miaa premiera, ktry by ydem i socjalist, co stanowio dodatkowe argumenty w antykomunistycznej kampanii nasilonej w 1936 roku. Von Papen doprowadzi do zakoczenia negocjacji z Schuschniggiem porozumieniem niemiecko-austriackim z lipca 1936 roku. By to kolejny sukces dyplomacji dwustronnej w porwnaniu z wielostronn. Porozumienie to miao znaczenie nie ze wzgldu na uznanie niepodlegoci Austrii, ktre Hitler uwaa za tymczasowe, ale jako eliminacja przeszkody w zblieniu z Mussolinim oraz uzyskanie ostatecznej zgody tego na uzalenienie Austrii w 1938 roku. W 1931 roku pozycja Francji w Europie bya na tyle silna, e pastwo to mogo zmusi Niemcy do rezygnacji z propozycji utworzenia austriackoniemieckiej unii celnej. W 1938 roku Francuzi, podobnie jak Wosi, nie mieli innego wyjcia, jak tylko zgodzi si na Anschluss i w ukadzie monachijskim wycofa si ze swego sojuszu z Czechami. Proces rozmontowywania francuskiego systemu bezpieczestwa w Europie rodkowej i Wschodniej rozpocz si ju w 1934 roku. By on najpowaniejsz konsekwencj remilitaryzacji Nadrenii, znacznie powaniejsz ni bezporednie zagroenie bezpieczestwa Francji na zachodzie. Gdy Niemcy ufortyfikowali ju Nadreni, Francuzi nie mogli ruszy na pomoc wschodnioeuropejskim sojusznikom, dokonujc inwazji na terytorium niemieckie przez stref zdemilitaryzowan. Fakt, e Francja nie zareagowaa na naruszenie traktatw wersalskiego i lokarneskiego

wysaniem wojska w sytuacji, gdy wci miaa przewag militarn nad Niemcami i gdy Nadrenia bya jeszcze otwarta, spowodowa zmniejszenie zaufania do wiarygodnoci innych zobowiza francuskich w chwili kryzysu. Rzd frontu ludowego Bluma dwukrotnie podj prby odbudowania zaufania wrd sojusznikw Francji. Jedn z nich stanowia poyczka w wysokoci 2 miliardw frankw dla Polski z przeznaczeniem 800 milionw na zakupy francuskiej broni, drug - oferta penego sojuszu obronnego z Ma Entent2. Jedynym warunkiem byo, aby czonkowie zgodzili si pomaga sobie wzajemnie w wypadku ataku kadego innego pastwa, a nie tylko Wgier. Z obu przedsiwzi nic nie wyszo. Z pierwszego poniewa francuski przemys zbrojeniowy nie dostarczy broni, a z drugiego - ze wzgldu na niech Jugosawii do angaowania si w konflikt z Niemcami lub Wochami oraz na naciski brytyjskie na Francj, aby nie podejmowaa powaniejszych zobowiza w Europie Wschodniej, co byo staym elementem stosunkw brytyjskich z Francj w latach trzydziestych. W rezultacie umoliwiono nazistom wykorzystanie przewiadczenia o potdze niemieckiej i saboci mocarstw zachodnich, jakie pozostawia po sobie remilitaryzacja Nadrenii. Ju wtedy, a take i pniej, Hitler gotw by traktowa spraw Gdaska jako test na sprawdzenie, jak daleko moe si posun. W czerwcu 1936 roku gauleiter Forster nasili kampani zastraszenia, by zmusi jeszcze istniejce niezalene partie niemieckie do zaakceptowania Gleichschaltung, i wysun danie usunicia wysokiego komisarza Ligi Seana Lestera. Nie majc poparcia ze strony czonkw Ligi, Lester zrezygnowa. Polacy, chocia nie interesowali si zbytnio prawami Niemcw przeciwstawiajcych si narodowemu socjalizmowi, bardzo interesowali si ochron wasnych praw. Jasno dali do zrozumienia, e nie zgadzaj si na zmian statusu Wolnego Miasta Gdaska pod auspicjami Ligi Narodw, i wyznaczono nowego wysokiego komisarza (Carla Burckhardta), ktrego mogli zaakceptowa i Niemcy, i Polacy. Forsterowi udao si jednak uzyska zgod Hitlera na wprowadzenie zakazu dziaalnoci gdaskich socjalistw i wwczas, pod wpywem odniesionego sukcesu, jakim byo wymuszenie rezygnacji Lestera, poszed o krok za daleko. W przemwieniu wygoszonym do czonkw partii oznajmi, e nowy plan czteroletni oznacza, i Niemcy przygotowuj si do wojny, Hitler wkroczy do Gdaska za kilka miesicy, a Polacy i Liga zostan wyeliminowani. Wywoao to ogromne poruszenie. Niemcy zapewnili jednak Polakw, e bd w dalszym cigu respektowa ich prawa w Gdasku, a Forsterowi nakazano powcigliwo. Nie nadesza jeszcze chwila, eby publicznie dyskutowa na temat dalszych planw Niemiec. Traktat z 1934 roku by nadal przydatny. Hitler jednak na pewno odczuwa zadowolenie na myl, e zmusi Polakw do zastanawiania si, czy Forster przypadkiem nie zdradzi przedwczenie jego prawdziwych zamiarw. Na poudniu Europy niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i
2

Maa Entent zostaa utworzona po zawarciu pokoju w 1919 roku przez Czechosowacj, Rumuni i Jugosawi, aby przeciwstawi si rewizjonistycznym daniom Wgier. Jej czonkowie oczekiwali poparcia od Francji jako gwaranta powojennego porzdku.

Ministerstwo Gospodarki zabiegay o rozwj stosunkw gospodarczych i politycznych z tym regionem, jeszcze zanim Hitler doszed do wadzy. Hitler nie by specjalnie zainteresowany t czci kontynentu. Umowy handlowe z krajami Europy Poudniowo-Wschodniej mogyby jednake wypeni luki w zaopatrzeniu kraju w miso i maso i zapewni dostawy surowcw dla przemysu zbrojeniowego takich, jak boksyty, mied i ropa naftowa. Nie by mu rwnie obojtny fakt, e gdyby Jugosawia, Rumunia oraz Wgry zostay wcignite w orbit Niemiec, osabioby to Ma Entent i uatwio izolacj Czech3. Nowy plan Schachta z 1934 roku zmieni kierunki handlu zagranicznego w drodze umw bilateralnych, ktre miay na celu zbilansowa eksport i import z kadym partnerem handlowym z osobna, poprzez dokonywanie zakupw tylko w krajach, ktre byy skonne nabywa towary niemieckie. Tym sposobem osignito powany wzrost importu z trzech krajw poudniowo-wschodnich. Import misa z Wgier podwoi si w latach 1934-1936, a z Jugosawii wzrs piciokrotnie. Podobnie wzrs import kilku innych surowcw, ktre moga zaoferowa Europa PoudniowoWschodnia. Import ropy z Rumunii wzrs o 50 procent. Jednak w miar jak poprawa sytuacji gospodarczej i zbrojenia poczy oddziaywa na rozwj niemieckiej produkcji przemysowej, coraz trudniej byo zrwnoway rosncy popyt na towary importowane niemieckim eksportem, jakim interesowali si partnerzy. Problem ten pojawi si w caym niemieckim handlu zagranicznym i sta si skadow kryzysu gospodarczego 1936 roku. W jego wyniku powsta plan czteroletni, a Gring zastpi Schachta. Pierwszestwo przyznano zbrojeniom oraz skoncentrowano si na imporcie surowcw i ywnoci koniecznych do utrzymania wysiku zbrojeniowego za kad cen. Niemcy rozwizali ten problem poprzez eksport broni, co byo dobrodziejstwem dla kraju, ktry w celu utrzymania produkcji na moliwie najwyszym poziomie musia utrzymywa stay popyt na bro. W rezultacie wycigali korzyci gospodarcze z zamieszania politycznego, jakie powodowali. Ciekawe, e spord krajw rolniczych Europy Wschodniej jedynie Polska nie daa si wcign w ten system handlu, wolc ograniczy swj eksport do Niemiec i kupowa bro gdzie indziej, by zachowa polityczn niezaleno. III Na londyskiej sesji Rady Ligi zwoanej w celu rozpatrzenia sprawy remilitaryzacji Nadrenii Litwinow stwierdzi, e Niemcy pogwaciy swoje zobowizania i Liga stanie si pomiewiskiem, jeeli nie podejmie jakiego dziaania. Kiedy naleao da odpowied na pytanie: Jakiego dziaania?, Litwinow pozostawi t odpowied sygnatariuszom traktatu lokarneskiego. ZSRR przyczy si do kadego dziaania, jakie wybierze Rada. Nawoywa jednak inne mocarstwa, aby nie day si zwie
3

We wszystkich tych trzech krajach byy niemieckojzyczne mniejszoci, potomkowie osadnikw z wczeniejszych okresw - Sasi w Transylwanii z XIII wieku, Szwabi na Wgrzech i w Jugosawii z XVIII wieku; nie byy one objte hitlerowskimi dugofalowymi planami ekspansji, skierowanymi raczej na wschd i na pnocny wschd, na tereny zastrzeone na krtko traktatem brzeskim z 1918 roku, a nie na poudniowy wschd.

hitlerowskim propozycjom nowych traktatw w chwili, w ktrej zignorowano stare, dodajc ostrzeenie, ktre Majski, ambasador radziecki w Londynie, powtrzy 19 marca: Wiem, e s ludzie, ktrzy sdz, e wojna moe by zlokalizowana. Ludzie ci myl, e na podstawie okrelonych umw wojna, ktra wybuchnie (powiedzmy) na wschodzie lub na poudniowym wschodzie Europy, ominie kraje Europy Zachodniej [...] Jest to zudzenie [...]. Pokj jest niepodzielny. atwo jest twierdzi w wietle pniejszego paktu nazistowskoradzieckiego, e rosyjskiej obrony systemu bezpieczestwa zbiorowego nie naleao bra powanie. To samo mona jednak powiedzie o Wielkiej Brytanii i Francji w wietle ich pniejszego postpowania w sprawach Etiopii i Czechosowacji i ich de do porozumienia z Niemcami. Wszystkie mocarstwa gray po obu stronach siatki. Rosjanie, ktrzy bardziej realistycznie podchodzili do zagroenia stwarzanego przez Hitlera i do niebezpieczestwa wojny ni Brytyjczycy i Francuzi, widzieli oczywiste korzyci w bezpieczestwie zbiorowym. Podchodzili jednak z du ostronoci do odpowiedzi na pytanie, czy mona polega na Brytyjczykach i Francuzach, podobnie jak Brytyjczycy i Francuzi nie byli pewni niezawodnoci Rosjan. Gotowi byli podejmowa te same zobowizania co inne mocarstwa, obawiali si jednak ujawni swoje zamiary, zanim nie uczyni tego inni. Wwczas mogli decydowa, czy przyczy si, czy pozosta na uboczu. Wyjanienie polityki radzieckiej zawarte w wystpieniu Mootowa byo wywaone i pozostawio wszystkie opcje otwarte. ZSRR zdecydowaby si wsppracowa z hitlerowskimi Niemcami pod warunkiem, e Niemcy bd przestrzega ukadw midzynarodowych i na przykad przystpi do Ligi. ZSRR wyraa rwnie gotowo poparcia Francji w przypadku ataku zgodnie z traktatem francusko-radzieckim i w wietle oglnej sytuacji politycznej. Pytania: czy radzieckie zobowizanie udzielenia pomocy Francji w przypadku ataku obejmowao rwnie francusk akcj wojskow wymierzon przeciwko remilitaryzacji Nadrenii, a jeeli tak, to jak ta pomoc miaa wyglda, skoro ZSRR nie mia wsplnej granicy z Niemcami? - byy pytaniami bez odpowiedzi. Na koniec, na wypadek gdyby ktokolwiek sucha go w Berlinie, Mootow doda: W niektrych krgach spoeczestwa radzieckiego istnieje tendencja do zajmowania nieprzejednanej postawy wobec obecnych przywdcw Niemiec, szczeglnie ze wzgldu na wielokrotnie powtarzane wrogie wypowiedzi pod adresem Zwizku Radzieckiego. Dominujc jednak tendencj, i to tendencj ksztatujc polityk rzdu radzieckiego, jest przekonanie, e poprawa radziecko-niemieckich stosunkw jest moliwa. W 1936 roku rozpoczy si w Rosji czystki. Egzekucje, ktre doprowadziy do wyeliminowania prawie caego radzieckiego naczelnego dowdztwa, zaczy si w czerwcu 1937 roku. Poza granicami pocigny one za sob powane zmniejszenie wpywu Zwizku Radzieckiego na sytuacj midzynarodow. Jeeli ta seria coraz bardziej fantastycznych oskare bya prawdziwa, to reim musia by przesiknity zdrad i

podatny na kontrrewolucj, jeeli za nie bya prawdziwa, to jak mona byo powanie traktowa rzd, ktry stawia takie zarzuty swym niedawnym przywdcom politycznym i wojskowym, a nawet tumaczy sprawozdania z procesw na jzyki obce w celu rozpropagowania ich za granic? Opinia o niezawodnoci Rosji jako sojusznika powanie osaba w Paryu, jako przeciwnika - w Berlinie. Moliwo porwnania polityki zagranicznej Hitlera i Stalina w latach 1936-1938 stwarza ich interwencja w hiszpaskiej wojnie domowej. Przed 1936 rokiem aden z nich nie wykazywa wikszego zainteresowania Hiszpani. W lipcu Hitler bawi na festiwalu wagnerowskim w Bayreuth. Wwczas to Hess zaaranowa jego spotkanie z dwoma przybyymi z Maroka Niemcami, lokalnymi dziaaczami nazistowskiej Auslandsorganisation (AO), ktrej udao si stworzy rozleg siatk wrd Niemcw zamieszkujcych Hiszpani. Jeden z nich, Johannes Bernhardt, by przyjacielem Franco, ktry dowodzi wwczas armi hiszpask w Afryce. Przywiz on ze sob list nalegajcy na pilne udzielenie pomocy przy transporcie oddziaw Franco na kontynent. Prawicowy bunt w wojsku wymierzony przeciwko lewicowemu rzdowi republikaskiemu wyonionemu w wyborach, ktre odbyy si w lutym 1936 roku, by bliski zaamania si. Jedyn nadziej buntownikw by Franco i jego oddziay, jednake hiszpaska marynarka wojenna i lotnictwo, opowiadajce si po stronie rzdu, uniemoliwiay mu pokonanie Cieniny Gibraltarskiej. Do tego konieczna byaby pomoc ze strony Niemiec lub Woch, ktre umoliwiyby transport lotniczy. Hitler zlekceway rady Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ktre byo przeciwne angaowaniu si w Hiszpanii. Po konsultacjach z Gringiem, von Blombergiem i admiraem Canarisem, szefem wywiadu si zbrojnych, znajcym dobrze Hiszpani, zdecydowa si udzieli Franco pomocy. Dwa dni pniej samoloty niemieckie rozpoczy operacj przerzutu wojsk i pod koniec pierwszego tygodnia sierpnia pierwszy rzut niewielkiego niemieckiego korpusu ekspedycyjnego ju dziaa w Hiszpanii. Specjalnie powoany sztab w Ministerstwie Wojny w Berlinie oraz gwna kwatera niemiecka w Hiszpanii byy zakonspirowane jako firmy handlowe: Hisma na Pwyspie Iberyjskim, i Rowak - w Niemczech. Nadzoroway ruchy wojsk i dostawy sprztu oraz eksport surowcw do Niemiec w formie zapaty, a take konieczne operacje finansowe. Niemiecka pomoc wojskowa nie dorwnaa jednak nigdy rozmiarom si woskich, ktre liczyy 40 - 50 tysicy ludzi w okresie najwikszego rozwoju w 1937 roku. Jesieni 1936 roku siy niemieckie osigny okoo 10 tysicy ludzi i obejmoway gwnie Legion Condor, najlepsz jednostk lotnicz w Hiszpanii skadajc si z 8 dywizjonw i liczc okoo 5600 ludzi (to wanie Legion Condor zbombardowa baskijskie miasto Guernica). Towarzyszyy mu oddziay przeciwlotnicze, przeciwpancerne i jednostki pancerne. Pocztkowo zakadano, e wojna zakoczy si szybko. Niemcy i Wochy uznay Franco i nacjonalistw jako rzd hiszpaski w listopadzie 1936 roku. Jednake ofensywa Franco, majca na celu zdobycie Madrytu, zaamaa si. Sojusznicy Franco stanli wobec perspektywy przewlekej

wojny, z ktrej ju nie mogli si wycofa bez utraty prestiu. Genera Faupel, niemiecki przedstawiciel przy Franco, nalega na wysanie 3 dywizji niemieckich, jednake na konferencji 21 grudnia Hitler sprzeciwi si angaowaniu tak wielkich si i w trakcie dyskusji ustali wytyczne, ktre miay regulowa polityk niemieck do koca wojny. Wybuch wojny domowej w Hiszpanii tak szybko po zakoczeniu wojny w Etiopii by korzystny dla Hitlera, ktry mg obserwowa, jak inne mocarstwa kontynuoway swoje spory zwizane z problemami basenu Morza rdziemnego, w czasie gdy Niemcy koncentroway si na zbrojeniach. W interesie Niemiec leao nie szybkie zwycistwo Franco, ale aby Europa, a szczeglnie Francja, Wielka Brytania i Wochy, skupiaa swoj uwag na Hiszpanii przez duszy czas. Niemcy musiay jedynie czuwa, aby Franco nie zosta pokonany, ale gwnym ciarem pomocy wojskowej obarczyy Wochy. Im bardziej Wosi angaowali si w interwencj, tym trudniej byo im odbudowywa dobre stosunki z Francj i Wielk Brytani i tym intensywniej musieli kontynuowa proces zblienia z Niemcami, rozpoczty ju podczas wojny w Etiopii. Stalin musia podj znacznie trudniejsz decyzj. Jego pierwsz myl byo pozostawienie kwestii pomocy dla hiszpaskiego rzdu republikaskiego Francji. Ze wzgldu na to, e Francja miaa wspln granic z Hiszpani, odczuaby skutki wojny bardziej ni jakiekolwiek inne mocarstwo. Jednake konflikty spoeczne i polityczne we Francji, zaostrzone jeszcze przez dojcie do wadzy frontu ludowego Bluma, powodoway, e otwarte poparcie dla jednej ze stron stawao si niebezpieczne dla rzdu. Brytyjczycy jak zwykle wywierali nacisk na Francj, aby dziaaa z rozwag, i oba mocarstwa utworzyy Komitet Nieinterwencji. Do organizowania poparcia i zbierania funduszw wrd antyfaszystw i bezpartyjnych sympatykw na caym wiecie zostaa zmobilizowana Midzynarodwka Komunistyczna. Radzieckie zwizki zawodowe przyznay na pocztek du dotacj. Wysanie jednak radzieckiej broni i oddziaw w celu bezporedniej interwencji w wojnie domowej na drugim kocu Europy byo zupenie inn spraw. Stalin musia rozway trzy aspekty: nie miesza Rosji do wojny; nie dziaa w sprzecznoci z Francj i innymi mocarstwami nalecymi do Ligi; nie dopuci do odnowienia si obrazu Zwizku Radzieckiego jako eksportera wiatowej rewolucji. Z drugiej strony trudno byo odmwi poparcia sprawie, ktra szczeglnie pocigaa postpow opini publiczn na caym wiecie, i dopuci do klski rzdu republikaskiego4. W sierpniu Stalin przystpi wraz z innymi mocarstwami, a take z Niemcami i Wochami, do porozumienia o nieinterwencji, ale rwnoczenie ustanowi stosunki dyplomatyczne z hiszpaskim rzdem republikaskim i wysa liczn misj radzieck do Madrytu. AntonowOwsiejenko, ktry dowodzi Czerwon Gwardi w szturmie na Paac Zimowy w 1917 roku, a pniej by czonkiem pierwszego rzdu Lenina,
4

Hugh Thomas zauwaa w swojej pracy na temat hiszpaskiej wojny domowej, e emocje, jakie wzbudzaa, powodoway wraenie, e druga wojna wiatowa bya mniej wanym wydarzeniem ni wojna w Hiszpanii. Ta wojna wygldaa na wojn sprawiedliw w oczach intelektualistw, poniewa brak jej byo rzekomej wulgarnoci konfliktw midzynarodowych.

obj stanowisko konsula generalnego w Barcelonie, twierdzy anarchistw i polityki trockistowskiej, ktr Stalin szczeglnie si interesowa. Oczekujc na sprawdzenie, jak funkcjonuje mechanizm nieinterwencji, poinstruowa Midzynarodwk, eby zrobia krok dalej i nie poprzestajc na pomocy niewojskowej dla Republiki zaja si organizowaniem dostaw broni. We wrzeniu Stalin zgodzi si, aby dwch komunistw hiszpaskich zostao czonkami nowego rzdu utworzonego przez Largo Caballero. Partia hiszpaska ju zacza zgasza pretensje, e Rosja nie udziela jej pomocy. Jednake Togliatti, woski przedstawiciel Midzynarodwki, stwierdzi: Rosja strzee swego bezpieczestwa jak renicy oka. Faszywy krok z jej strony moe naruszy rwnowag si i rozpta wojn w Europie Wschodniej. Rwnie we wrzeniu pojawio si wiele osobistoci rosyjskich i z Midzynarodwki Komunistycznej, a wrd nich Aleksandr Orow, byy szef sekcji ekonomicznej NKWD, ktrego wysano z zadaniem obserwacji dziaalnoci Midzynarodwki i zagranicznych komunistw w Hiszpanii. Stalin jednak wci si waha. Wydaje si, e jego wtpliwoci rozwia francuski komunista Maurice Thorez, jeden z przywdcw Midzynarodwki, ktry odwiedzi Moskw 22 wrzenia i zaproponowa sposb, w jaki mogaby by wysyana pomoc wojskowa do Hiszpanii bez wpltywania w to rzdu i wojsk radzieckich. Thorez zaproponowa, e Midzynarodwka utworzy brygady midzynarodowe skadajce si z ochotnikw, w tym z komunistycznych emigrantw, ktrzy znaleli schronienie w Rosji. Brygady te, dowodzone przez komunistw, byyby gwnym odbiorc pomocy radzieckiej, kierowanej kanaami organizacji, ktr NKWD ju utworzya dla Midzynarodwki. Skaday si one z wielu firm eksportowo-importowych w omiu stolicach europejskich, dobrze usytuowanych (zawsze z przedstawicielem NKWD jako cichym wsplnikiem kontrolujcym patnoci), jeli chodzi o zakupy broni z rnych rde, a w tym i z Niemiec. Stalin by jednak w dalszym cigu ostrony i dugo si targowa. adna bro radziecka nie bya uyta w Hiszpanii, dopki wiksza cz rezerw zota Republiki Hiszpaskiej nie zostaa wysana z Cartageny do Odessy jako patno z gry. Oprcz zota republikanie masowo wysyali do Rosji surowce, podobnie jak nacjonalici do Niemiec. Uwaa si, e cznie w udzielaniu pomocy republikaskiej Hiszpanii uczestniczyo poniej 2000 Rosjan i prawdopodobnie nie wicej ni 500 jednoczenie na stanowiskach sztabowych i instruktorskich. Armia Czerwona, podobnie jak armia niemiecka, bya zainteresowana dziaaniem w warunkach bojowych. Zim 1936-1937 wikszo rosyjskich samolotw w Hiszpanii bya pilotowana przez Rosjan. Atak majcy na celu odrzucenie nacjonalistw od Madrytu, rozpoczty 29 padziernika, otworzyy rosyjskie czogi, prowadzone przez Rosjan pod dowdztwem specjalisty od broni pancernej, generaa Pawowa, i wspierane przez rosyjskie samoloty. Tego samego dnia druga strona rozpocza seri cikich nalotw na stolic, po czci by zaspokoi ciekawo doradcw niemieckich Franco, zainteresowanych reakcj ludnoci cywilnej.

Liczba obcokrajowcw walczcych w brygadach midzynarodowych bya znacznie przesadzona. Ich czn liczebno mona oceni na 40 tysicy, chocia jednoczenie nie byo ich wicej ni 18 tysicy ludzi. Najwiksz grup stanowili Francuzi - okoo 10 tysicy, z ktrych zgino 3 tysice. Drug co do liczebnoci grup stanowili Niemcy i Austriacy - 5 tysicy, z ktrych 2 tysice stracio ycie. Rekrutowani byli przez Midzynarodwk Komunistyczn za porednictwem jej partii czonkowskich. Jedn z osb organizujcych ich przejazd do Hiszpanii z maego paryskiego hoteliku na lewym brzegu Sekwany by Josip Broz, pniejszy marszaek Tito. Tam trafiali pod dowdztwo generaa Klebera. By to wojenny pseudonim Manfreda Sterna, urodzonego na Bukowinie kapitana armii austriackiej, ktry dosta si do niewoli rosyjskiej i przysta do bolszewikw. Pomoc radziecka dla Republiki bya znacznie mniejsza ni pomoc obiecana Franco przez Niemcy i Wochy. Niemniej okazaa si decydujca i zapobiega zwycistwu nacjonalistw w cigu kilku miesicy. Doradcy rosyjscy i brygady midzynarodowe wprowadziy ad i dyscyplin do armii republikaskiej. Brygady te odegray znaczc rol rwnie w bitwach pod Jaram i Guadalajar wiosn 1937 roku. Spadek dostaw radzieckich i organizowanych przez Midzynarodwk Komunistyczn w cigu 1938 roku przypiecztowa los Republiki. Jak wskazywa Raymond Carr: Bdem jest ocenia wielko dostaw [...] W duszym okresie cigo pomocy niemieckiej i woskiej i regularno dostaw osi pozwoliy pokona wszelkie kryzysy armii frankistowskiej, co byo decydujce dla losw wojny. Komitet Nieinterwencji spdzi wikszo czasu na wysuchiwaniu wzajemnych zarzutw zwolennikw obu stron, w ktrych Ribbentrop, Ciano i Majski przecigali si w demonstrowaniu oburzenia wywoanego otwart interwencj drugiej strony. Stalin nigdy nie potwierdzi publicznie, e Rosjanie udzielali pomocy Republice Hiszpaskiej. Ich udzia by jednak odnotowany przez wszystkich korespondentw w tym kraju i pozwala im z satysfakcj opisywa Zwizek Radziecki jako jedyny kraj, ktry powanie potraktowa spraw walki z faszyzmem i pomg demokracji hiszpaskiej. Stanowio to podan zmian stosunku wielu sympatykw sprawy republikaskiej do ZSRR po katastrofalnym wraeniu wywoanym rosyjskimi czystkami. Stalin nalega, aby poparcie Midzynarodwki Komunistycznej dla rzdu republikaskiego byo usprawiedliwiane obiektywn ide antyfaszyzmu jako obrona demokratycznej republiki parlamentarnej, republiki Frontu Ludowego, gwarantujcego prawa i swobody ludu hiszpaskiego [...] w interesie pokoju i we wsplnym interesie caej postpowej ludzkoci. Jest to cytat z rezolucji egzekutywy Midzynarodwki Komunistycznej z grudnia 1936 roku. Tydzie wczeniej Stalin wysa list do premiera Hiszpanii Caballero, podpisany przez Mootowa, Woroszyowa i przez siebie, w ktrym zaleca rzdowi republikaskiemu unikanie radykalizmu spoecznego, pozyskanie poparcia klasy redniej i poszerzenia bazy rzdu, by uniemoliwi wrogom Hiszpanii przedstawiania jej jako republiki komunistycznej.

Fakt, e Zwizek Radziecki by za porednictwem Midzynarodwki Komunistycznej jedynym dostawc broni i sprztu, na ktrym mona byo polega, pozwala Stalinowi wtrca si do polityki hiszpaskiej i prowadzenia wojny. Wykorzystanie tej moliwoci bardziej ni cokolwiek innego splamio dokonania radzieckie i komunistyczne w Hiszpanii i pozostawio gorzkie wspomnienia. Lewica hiszpaska ju dawno podzielia si w wyniku sporw na temat ideologii i polityki. Przywdcy partii komunistycznej akceptowali stanowisko Moskwy co do potrzeby zjednoczenia si w obronie demokratycznej republiki i odoenia rewolucji na potem. Byo jednak wielu oddanych sprawie Hiszpanw, ktrzy nie chcieli czeka i ktrzy zarzucali rzdowi republikaskiemu i komunistom zdrad rewolucji. Anarchici, ktrzy mieli w Hiszpanii wicej zwolennikw ni gdziekolwiek indziej, byli od dawna przeciwnikami ideologicznymi komunistw. By to spr sigajcy korzeniami kontrowersji pomidzy Bakuninem i Marksem w XIX wieku. Inn grup, przeciwko ktrej kierowa si jad stalinowski, bya POUM (Partido Obrero de Unificacion Marxista), niekomunistyczna partia marksistowska, ktr Stalin utosamia z trockizmem i ktra odwaya si zaproponowa, aby Trocki przyjecha do Hiszpanii. POUM krytykowaa procesy moskiewskie i uywajc trockistowskiego jzyka mwia o stalinowskich termidorianach, ktrzy w Rosji ustanowili biurokratyczny reim zatrutego dyktatora. Najwicej zwolennikw POUM miaa w Barcelonie w Katalonii i Stalin postanowi ich zniszczy. Informowa o tym artyku w Prawdzie z 17 listopada 1936 roku: Jeeli chodzi o Kataloni, to rozpoczto ju jej oczyszczanie z trockistw i anarchistw i akcja ta bdzie prowadzona z tak sam energi jak w ZSRR. W maju 1937 roku napicie w Barcelonie osigno szczytowy punkt i spowodowao zamieszki uliczne. Walki pomidzy komunistami i policj a anarchistami i POUM trway cztery dni. Byo 400 zabitych i 1000 rannych. Kryzys majowy spowodowa upadek Caballero, ktry nie chcia stosowa si do linii Moskwy i rozwiza POUM. NKWD, odpowiedzialna tylko przed Stalinem, dziaajc z wasnej inicjatywy, aresztowaa 40 czonkw Komitetu Centralnego POUM, zamordowaa Andresa Nina, jej przywdc i ministra w rzdzie Caballero, i zamaa krgosup opozycji rewolucyjnej w taki sam sposb, jak w Zwizku Radzieckim. Wkrtce potem wielu Rosjan z Hiszpanii, a wrd nich Antonow-Owsiejenko, Berzin, dowdca grupy Armii Czerwonej, i Rosenberg, ambasador i szef misji rosyjskiej, zostali odwoani do Rosji i zginli w czystkach. Po Monachium Stalin uzna, e dalsza pomoc radziecka dla Hiszpanii nie przyniesie adnych korzyci. Brygady midzynarodowe przeprowadziy swoj ostatni akcj 22 wrzenia 1938 roku, a wojna zakoczya si zwycistwem Franco wiosn 1939 roku. Oprcz doradcw rosyjskich, ktrzy zginli w czystkach, wielu nierosyjskich komunistw take cierpiao z powodu udziau w hiszpaskiej wojnie domowej. Pod koniec lat czterdziestych komunici z Europy Wschodniej, bdcy weteranami z brygad midzynarodowych, dostali si w orbit podejrze Stalina. Po procesie i egzekucji Laszl Rajka w 1949 roku prawie wszyscy zostali aresztowani, a wielu rozstrzelano. Sam Rajk, wwczas minister spraw

zagranicznych Wgier, by w czasie wojny w Hiszpanii komisarzem Batalionu Rakosi w XIII Brygadzie Midzynarodowej. Przyzna si, e uda si do Hiszpanii, aby sabotowa skuteczno militarn batalionu i prowadzi propagand trockistowsk. Cie czystek siga a tak daleko w przeszo. IV Chocia w wojnie hiszpaskiej Hitler postawi na zwycizc, a Stalin na pokonanego, jest pewne podobiestwo w ich postawach i dowiadczeniach. W tajnym przegldzie przyszej polityki niemieckiej dokonanym w listopadzie 1937 roku Hitler stwierdzi, e z punktu widzenia Niemiec pene zwycistwo Franco nie byo podane: W naszym interesie leaa kontynuacja wojny i utrzymywanie napicia w basenie Morza rdziemnego. Zarwno Hitler, jak i Stalin cenili sobie zamt wywoany wojn. Hitler, poniewa pozwala Niemcom kontynuowa zbrojenia, Stalin, poniewa wprowadza podziay pomidzy mocarstwami europejskimi i pozwala przeprowadzi czystki bez zagroenia z zewntrz. Kady z nich odnosi korzyci propagandowe z udziau w wojnie. Hitler - ze wzgldu na swoj krucjat antybolszewick, a Stalin ze wzgldu na identyfikacj Rosji z antyfaszyzmem. Zarwno Niemcy, jak i Rosjanie mieli doskona okazj do wyprbowania swego uzbrojenia i do przeszkolenia swoich oficerw i pilotw w warunkach bojowych, chocia Niemcy lepiej wykorzystali zebrane dowiadczenia ni Rosjanie. Obie strony skorzystay rwnie z dostaw hiszpaskich surowcw. Na koniec w obu przypadkach pominito ministerstwa spraw zagranicznych. Pomys przekonania Hitlera do interwencji w Hiszpanii wyszed z partyjnej Auslandsorganisation (AO) i napotka sprzeciw zawodowych dyplomatw. AO zaangaowana bya w sprawy ekonomiczne, podobnie jak Gring - szef planu czteroletniego i gwnodowodzcy wojsk lotniczych, oraz Canaris - szef wywiadu wojskowego. Ribbentrop dziaa w Komitecie Nieinterwencji. Stalin zdecydowa si na wykorzystanie Midzynarodwki Komunistycznej, NKWD i Armii Czerwonej, podczas gdy Litwinow i Majski dziaali gwnie w Komitecie Nieinterwencji i w Lidze Narodw. Uwagi Hitlera o zwycistwie Franco wiadcz o zdolnoci przewidywania. Wszystkie korzyci, jakie osignito, wynikay z przeduenia si wojny. Po odniesieniu zwycistwa Franco okaza si niezwykle zawodnym i wykrtnym sojusznikiem. Najwiksz jednak korzyci dla Hitlera, i to tak, jakiej Stalin nigdy nie osign, byo nawizanie roboczych stosunkw z Wochami, ktre stworzyy podstawy przyszego sojuszu. Jak Hitler przewidywa, ambicje afrykaskie i rdziemnomorskie Mussoliniego doprowadziy go do skcenia z Brytyjczykami i Francuzami i zmusiy do zblienia z Niemcami. Mianowanie przez Mussoliniego swego zicia Ciano na stanowisko ministra spraw zagranicznych Woch dao temu krajowi polityka bardziej przychylnego idei wsppracy z Niemcami ni jego poprzednik. Dyskusje niemiecko-woskie prowadzone latem 1936 roku obejmoway ca gam interesw wsplnych dla obu mocarstw oraz rozbienoci midzy nimi. By

to wstp do wizyty, ktr Ciano zoy w Niemczech w padzierniku, kiedy to Hitler czyni wszystko, aby wywoa dobre wraenie. W czasie tej wizyty ustalono utworzenie wsplnego frontu, ktry Mussolini ochrzci mianem osi Berlin-Rzym. Jej podstaw staa si wsplna niech do Brytyjczykw i wykorzystanie kampanii antykomunistycznej. Za t zason Niemcy i Wochy mogy kontynuowa zbrojenia. Ciano donosi, e w Berchtesgaden Hitler powiedzia mu: W cigu trzech lat Niemcy bd gotowe, w cigu czterech lat bardziej ni gotowe, a jeeli dadz nam pi lat, tym lepiej. W stosunku Woch do Niemiec istnia pewien element braku zaufania i zazdroci, szczeglnie jeeli chodzio o niemieckie zamiary wobec Austrii. Jednake ambicje rdziemnomorskie Mussoliniego, ch znalezienia si wrd wygrywajcych i uczestniczenia w obskubywaniu dekadenckich demokracji, jego niech do Brytyjczykw i Francuzw wywoana sankcjami oraz uraona prno dyktatora o gbokim kompleksie niszoci czyniy oferowane mu przez Hitlera partnerstwo bardziej atrakcyjnym. Sojusz zosta przypiecztowany, gdy Mussolini w nowym, specjalnie zaprojektowanym na t okazj mundurze zoy oficjaln wizyt w Niemczech we wrzeniu 1937 roku. Hitler przyj Duce w Monachium z pomp, w jakiej nazici byli niezrwnani, demonstrujc potg Niemiec - parady, manewry wojskowe, wizyta u Kruppa, a wszystko zakoczone masow demonstracj na cze Mussoliniego w Berlinie. Oczarowao to Duce i pozostawio na nim wraenie, z ktrego nigdy nie mia si otrzsn. Ze strony Mussoliniego byo to fatalne posunicie; rozpoczo ono wyprzeda niezalenoci Woch prowadzc jego reim do katastrofy, a jego samego na szubienic na Piazzale Loreto w Mediolanie. Jednake uczucie przyjani, jakie ywi Hitler wobec Mussoliniego, nie byo udawane. Jak sam Hitler i jak Stalin, o ktrym Hitler wyraa si czasami z podziwem, Mussolini by czowiekiem z ludu, przy ktrym Hitler czu si swobodnie, nie tak jak w obecnoci czonkw tradycyjnych klas rzdzcych, a tym bardziej woskiej rodziny krlewskiej. Mimo pniejszego rozczarowania Hitlera postaw Woch w czasie wojny nigdy nie zdradzi on i nie opuci Mussoliniego, nawet po jego obaleniu. Takiej lojalnoci nie zademonstrowa Stalin ani ktokolwiek inny. Wkrtce po tej wizycie, w listopadzie 1937 roku, zjawi si w Rzymie Ribbentrop, eby skoni Duce do zoenia podpisu pod organizowanym przez siebie paktem antykominternowskim. Ribbentrop ucieszy i uspokoi Mussoliniego informacj, e jego misja w Londynie zakoczya si niepowodzeniem i e interesy niemieckie i brytyjskie s nie do pogodzenia. Rwnie zachwycony by Hitler, kiedy Ribbentrop przekazywa mu uwagi Mussoliniego na temat Austrii. Wedug notatek Ciano Mussolini stwierdzi, e zmczony ju by pilnowaniem niepodlegoci Austrii, szczeglnie e Austria sama ju tego nie chce: Austria jest niemieckim pastwem numer dwa. Nie bdzie moga nic zdziaa bez Niemiec, a tym bardziej przeciwko Niemcom. Interesy Austrii nie s tak istotne, jak byy kilka lat temu, po pierwsze ze wzgldu na to, e rozwj Woch powoduje koncentracj ich interesw w basenie Morza

rdziemnego i w koloniach [...] Najlepszym sposobem jest pozwoli na swobodny rozwj wypadkw. Nie naley zaognia sytuacji [...] Z drugiej strony Francja wie, e gdyby wybuch kryzys wok Austrii, Wochy nie zrobi nic. Powiedziano to rwnie Schuschniggowi w Wenecji. Nie moemy narzuca Austrii niepodlegoci. Mussolini prosi jedynie, eby nie czyniono nic bez wczeniejszej wymiany informacji. Ale nawet i tej proby Hitler nie speni. Niemoliwy do zawarcia okaza si inny sojusz, z jakim Hitler wiza nadzieje w Mein Kampf - sojusz z Wielk Brytani. Nie znaczy to jednak, e strona brytyjska nie podejmowaa prb osignicia porozumienia z Niemcami. W kocu maja 1937 roku Neville Chamberlain zastpi Baldwina na stanowisku premiera. Mia on wielk nadziej - pisa pniej Churchill - e historia zapamita go jako wielkiego twrc pokoju i o to by gotw walczy mimo faktw i wystawia siebie i swj kraj na wielkie ryzyko. Nie ma potrzeby ledzi przebiegu dyskusji, jak Chamberlain zainicjowa z Niemcami, a take wizyty brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Halifaxa w listopadzie 1937 roku. Wane jest jedynie znalezienie przyczyn jego niepowodze. W roku 1937 na pierwszy plan wysuna si sprawa zwrotu kolonii odebranych Niemcom przez aliantw po I wojnie wiatowej. W Niemczech zostaa rozptana propaganda kolonialna podobna do propagandy Flottenverein (Liga Morska) z pocztkw XX wieku. Schacht, na przykad, widzia ekspansj kolonialn jako sposb na rozwizanie problemw gospodarczych Niemiec i jako alternatyw dla hitlerowskich planw podbojw na wschodzie. Hitler nie sprzeciwia si tej agitacji, gdy w ten sposb wywierano presj na Wielk Brytani i Francj. Gotw by zgodzi si na zwrot kolonii pod warunkiem, e byoby to dziaanie jednostronne bez adnych dodatkowych zobowiza. Nie chcia jednak zrezygnowa ze swojej strategii kontynentalnej w zamian za propozycje koncesji gospodarczych lub kolonialnych. Celem brytyjskim byo, o czym Hitler dobrze wiedzia, uczyni z ewentualnego zwrotu kolonii cz globalnego porozumienia, zgodnie z ktrym Niemcy miayby zrezygnowa z planw Hitlera zwizanych z Europ Wschodni, powrci do Ligi i wyrazi zgod na rozwizanie wszystkich problemw w drodze pokojowych negocjacji. Jedynym wynikiem zabiegw brytyjskich byo utwierdzenie Hitlera w przekonaniu, e mimo i Brytyjczycy byli przeciwni ekspansji kontynentalnej Niemiec, nie zaryzykuj wojny, eby jej zapobiec. Nie pozostawi te jednak Niemcom wolnej rki w Europie, a tylko takie rozwizanie interesowao Hitlera. W notatce dla Hitlera (z 2 stycznia 1938 roku) Ribbentrop pisa, e Niemcy powinny porzuci wszelk nadziej osignicia porozumienia z Brytyjczykami, a skoncentrowa si na tworzeniu systemu sojuszw przeciwko nim, poczynajc od ju istniejcego porozumienia z Wochami. Porozumienie z Japoni zaproponowa Ribbentrop po raz pierwszy jako swj prywatny pomys, ktry zrodzi si w wyniku jego rozmw z ambasadorem tego kraju Oshim latem 1935 roku. Zostao ono pomylane jako pakt antykominternowski wymierzony przeciwko Zwizkowi

Radzieckiemu. Sprzeciwiay mu si zdecydowanie niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i armia, ktrym udao si nawiza wieloletnie kontakty z Chinami poprzez doradcw wojskowych, cile wsppracujcych z Czang Kaj-szekiem, i w dziedzinie handlu. Mimo to po roku zwoki Ribbentropowi udao si uzyska zgod Hitlera. Pakt, do ktrego mogy przystpi rwnie i inne mocarstwa, zosta podpisany 25 listopada 1936 roku. Ribbentrop jako jego autor, by z niego szczeglnie dumny. Pakt przewidywa wspprac obu mocarstw w przeciwstawianiu si Midzynarodwce Komunistycznej (zgrabne odwrcenie faktu wykorzystania przez Stalina Midzynarodwki jako przykrywki radzieckiej interwencji w Hiszpanii). Ogoszenie paktu wywoao sensacj. Mimo zaprzecze wszyscy byli przekonani, e pakt zawiera rwnie tajne klauzule. I rzeczywicie zawiera. Strony zobowizyway si nie pomaga Rosji w razie nie sprowokowanego ataku lub groby ataku Zwizku Radzieckiego na strony trzecie. Zobowizanie to byo rwnie zmodyfikowane przez rwnie tajne zastrzeenia. Na podstawie tego porozumienia [strony] mogy dziaa wsplnie; na podstawie zastrzee - kada ze stron moga dziaa oddzielnie. Sta przeszkod w rozwoju wsppracy w ramach paktu bya niezgodno pogldw midzy tymi spord politykw niemieckich, ktrzy uwaali, e w interesie Niemiec ley utrzymanie budowanych przez dwa dziesiciolecia dobrych stosunkw z Chinami, a tymi, ktrzy byli gotowi powici te stosunki w zamian za sojusz z rosnc potg Japonii. Gring, na przykad, ktrego ncia Japonia, zacz si waha, gdy HARPO, niemiecka agencja do spraw handlu z nacjonalistycznymi Chinami, zostaa wyjta spod zarzdu Ministerstwa Wojny i przeniesiona do planu czteroletniego i gdy zda sobie spraw ze znaczenia surowcw (np. wolframu) oraz walut obcych dostarczanych przez Chiny w zamian za sprzt wojenny i przemysowy. Ribbentrop jednak nalega i w listopadzie 1937 roku Mussolini zoy podpis w imieniu Woch pod paktem, okrelajc go jako sojusz krajw agresywnych przeciwko krajom zadowolonym. Wosi cenili sobie ten pakt ze wzgldu na to, e ich zwizek z Japoni mg stanowi przeszkod w realizowaniu francuskich i brytyjskich interesw na Dalekim Wschodzie, a Ribbentrop od tej chwili mwi o swej polityce wiatowego trjkta, piszc w rocznym raporcie dla Hitlera: Anglia widzi obecnie zagroenie dla swych posiadoci w Azji Wschodniej ze strony Japonii, dla swych szlakw eglownych przez Morze rdziemne do Indii ze strony Woch i dla swej ojczyzny, Wysp Brytyjskich, ze strony Niemiec. W rzeczywistoci nigdy nie speniy si ani nadzieje, ani obawy zwizane z paktem antykominternowskim. Jak udowodniy podpisanie paktu nazistowsko-radzieckiego w 1939 roku i japoski atak na Pearl Harbor, adna ze stron nie ujawnia wczeniej partnerom swoich zamiarw. W praktyce bardziej liczya si swoboda kadej ze stron w prowadzeniu dziaa na wasn rk ni moliwo dziaa wsplnych. Znajc t prawd moemy nie doceni znaczenia tego paktu w kocu lat trzydziestych i na pocztku lat czterdziestych, kiedy to zmusza inne mocarstwa do brania pod uwag moliwoci globalnej wsppracy trzech sygnatariuszy,

stanowicej powane zagroenie dla Wielkiej Brytanii i Francji z ich imperiami oraz dla ZSRR. Pakt pomg wzmocni wraenie, e w cigu niespena piciu lat Niemcy stay si najpotniejszym krajem, a Hitler najbardziej skutecznym przywdc w Europie. Skala zbroje niemieckich moga by przesadzona, ale owo wraenie byo dowodem uznania dla pewnoci siebie i siy, jaka emanowaa z pastwa i z jego wodza, w wiecie, w ktrym zaniepokojona opinia publiczna pytaa: co zrobi Niemcy? Kiedy samoloty niemieckie zbombardoway Guernic, a niemieckie okrty ostrzelay Almeir5, ludzie doznali szoku, ale te pozostawali pod wraeniem. Rosja natomiast wydawaa si by odizolowana, a jej przywdcy rozdarciu oskareniami o zdrad i czystkami. W maju 1937 roku Litwinow zoy wizyt w Paryu i namawia Francuzw do zacienienia stosunkw z Armi Czerwon oraz podjcia przewidzianych umow kontaktw technicznych, wci nie nawizanych, mimo e od zawarcia paktu upyny ju dwa lata. Zaraz po jego wyjedzie Francuzi dowiedzieli si, e prawie caa struktura dowdztwa Armii Czerwonej zostaa zniszczona na rozkaz Stalina. W marcu 1938 roku ambasador USA w Moskwie przekaza pogld Litwinowa, e Francja nie ma zaufania do Zwizku Radzieckiego, a Zwizek Radziecki nie ma zaufania do Francji. Pakt antykominternowski zdawa si by miar strat Stalina w porwnaniu z sukcesami Hitlera. Kiedy jednak pakt zosta wystawiony na prb, nie doprowadzi do oczekiwanego ujednolicenia polityki japoskiej i niemieckiej, stajc si przyczyn jednego z wielu rozczarowa, jakich dozna jego twrca - Ribbentrop, i jednego z niewielu sukcesw polityki zagranicznej Stalina. Przez prawie dziesi lat, podczas ktrych Japoczycy zdobyli Manduri, stosunki pomidzy Rosj a Czang Kaj-szekiem byy napite ze wzgldu na represje wobec komunistw chiskich w 1928 roku. W 1936 roku Rosjan zaniepokoia wiadomo o negocjacjach rozejmowych pomidzy Chiczykami a Japoczykami. Ewentualny rozejm pozwoliby Japonii skupi ca uwag na sondowaniu sabych punktw radzieckiego systemu bezpieczestwa na Dalekim Wschodzie, podczas gdy Czang Kajszek zajby si zniszczeniem komunistycznej twierdzy w pnocnozachodnich Chinach, ktra powstaa w wyniku dugiego marszu. Prby przekonania Czang Kaj-szeka, aby zamiast tego przyczy si do Rosjan i stworzy wsplny front przeciwko Japonii, zostay odrzucone i generalissimus ju wyznaczy oddziay, ktre miay wzi udzia w ataku na wewntrznego wroga. Ich dowdca jednak, byy dyktator wojskowy Mandurii, Czang HsuehLing, nie zgodzi si na ten plan. Gdy Czang Kaj-szek odwiedzi w grudniu 1936 roku jego baz i stara si przekona dowdc do swoich planw, Ling uwizi go. By to tak zwany incydent Sian. W czasie negocjacji, ktre prowadzono, Zhou Enlaiowi (Czou En-laj), prawej rce przywdcy komunistw Mao Zedonga (Mao Tse-tung), udao si przekona Czang Kaj-szeka do zmiany polityki i poczenia si z komunistami przeciwko Japonii.
5

W maju 1937 roku po ataku hiszpaskich republikanw na Deutschland, w ktrym zgino 31 marynarzy.

Nie czekajc, a nowy sojusz okrzepnie, Japoczycy zaatakowali 7 lipca 1937 roku i pomimo niemieckich prb mediacji pomidzy Nankinem a Tokio zim 1937-1938 Japonia coraz bardziej angaowaa si w pokonanie i obalenie Czang Kaj-szeka. Niemcy wskazywali swoim japoskim sojusznikom z paktu antykominternowskiego, e wznowienie konfliktu sprzyja, zamiast przeszkadza, rozprzestrzenianiu si komunizmu. W sierpniu Rosjanie podpisali pakt o nieagresji i przyjani z Czang Kajszekiem i zaczli mu udostpnia radzieck bro, kredyty i instruktorw, chocia nigdy na du skal. Korzyci dla Stalina byo nie tylko uzyskanie nowego punktu zaczepienia w Chinach po klsce 1928 roku, ale take odwrcenie uwagi japoskiej od rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Zagroenie wojn z Japoni nigdy nie ustao a do czasu Pearl Harbor, ale bezporednie niebezpieczestwo, ktre wydawao si niezmiernie bliskie w latach trzydziestych w zwizku z seri incydentw granicznych, zostao powanie zredukowane. Gwn trosk Hitlera w polityce zagranicznej lat 1936-1937 byo zyskanie dla Niemiec czasu i swobody w dziedzinie zbroje. Jednake w ostatnich miesicach 1937 roku nastpia jakby zmiana strategii - zaczto wykorzystywa militarny rozwj Niemiec i grob uycia siy do podbudowania bardziej agresywnej postawy demonstrowanej w stosunkach midzynarodowych. To z kolei pomogo wytworzy wrd pozostaych mocarstw wraenie, e Niemcy znacznie szybciej ni inne kraje krocz w kierunku mobilizacji gospodarki i si zbrojnych do wojny. Zasadno tego wraenia zostaa tak naprawd podwaona dopiero po 1945 roku. W rzeczywistoci Niemcy zaczli przestawia swoj gospodark na cakowicie wojenn i wciga w produkcj zbrojeniow szerokie, dotd nie wykorzystane zaplecze przemysowe, nie wczeniej ni w pocztkach 1942 roku, co pozwolio im w latach 1943-1944, to jest w okresie, kiedy angielskie i amerykaskie bombardowania osigny najwiksze nasilenie, uzyska maksymaln wydajno. Wskanik produkcji zbrojeniowej w latach 1942-1944 jest zaskakujcy: stycze-luty 1942 - 100 lipiec 1942 - 153 lipiec 1943 - 229 lipiec 1944 - 322 Liczby te, ujawnione po wojnie, zaskoczyy Amerykanw i Brytyjczykw. Jedynym wyjanieniem moe tu by stwierdzenie, e wiat pozwoli si oszuka niemieckiej propagandzie, ktra w kocu lat trzydziestych tworzya mit niemieckiej potgi militarnej, co przydawao ostroci hitlerowskiej dyplomacji. W ten sam sposb i z podobn skutecznoci wykorzystano propagand wwczas, gdy dziaania wojenne ju si rozpoczy: aby sza w parze z Blitzkriegiem, siejc panik i defetyzm. Jest to jednak zbyt proste wyjanienie. Nawet jeeli wemiemy pod uwag wszelkie moliwe poprawki w celu wyeliminowania zawyonych szacunkw dokonanych pod dziaaniem niemieckiej propagandy, osignicia byy i tak powane. W cigu szeciu i p lat niemieckie siy zbrojne rozbudowano z armii liczcej 100 tysicy ludzi i bez si

powietrznych (7 dywizji), przewidzianej traktatem wersalskim, do 2750 tysicy ludzi zmobilizowanych jesieni 1939 i zorganizowanych w 103 dywizjach, w tym co najmniej 6 pancernych i 4 zmotoryzowanych. W tym samym czasie stworzone od zera lotnictwo miao ju 4000 nowoczesnych samolotw bojowych, z czego 90 procent pozostawao w gotowoci bojowej. Bd, jaki popeniy pozostae mocarstwa, polega nie tyle na przecenianiu gotowoci Niemiec do wojny w 1939 roku, ile na niezrozumieniu charakteru tej gotowoci. Zakadano, e mobilizacji militarnej odpowiada ten sam stopie mobilizacji gospodarczej. Nie uchwycono rnicy pomidzy zbrojeniami wszerz (ktrych dokonali Niemcy), a zbrojeniami w gb (ktre niechtnie rozpoczli Brytyjczycy w 1938 roku niesusznie zakadajc, e Niemcy robi to samo). Niemcy skoncentrowali si na utrzymywaniu stosunkowo wysokiego poziomu uzbrojenia w celu zaspokojenia biecych potrzeb si zbrojnych, czemu czsto towarzyszy niebezpiecznie niski poziom zapasw broni, amunicji i paliw, i nie prbowali, tak jak zaczli robi to Brytyjczycy, inwestowa w nowe zakady i przeprowadza reorganizacji przemysu, aby uzyska trwa produkcj masow, konieczn w przypadku przeduajcej si wojny. Z I wojny wiatowej wycignito wniosek, e Niemcy musz unika dugotrwaej wojny, ktra ujawni braki zaopatrzenia w podstawowe surowce strategiczne (wszystkie oprcz wgla) i niemono wyywienia wasnej ludnoci, co byoby rwnoznaczne z zagroeniem ekonomiczn blokad aliantw. Hitler, pragnc unikn pata wojny pozycyjnej, zdecydowa si na koncepcj Blitzkriegu - wojny byskawicznej, wymierzonej przeciwko jednemu odizolowanemu przeciwnikowi, poraonemu pierwszym uderzeniem skoncentrowanych si wykonanym z zaskoczenia i prowadzcym do szybkiego zwycistwa. Nietrudno zrozumie atrakcyjno Blitzkriegu dla Hitlera. Krtkie, skoncentrowane uderzenie, a nawet seria takich kampanii w latach 19391941 moga by przeprowadzona bez przestawiania caej gospodarki na produkcj wojenn, bez nadmiernej konsumpcji rzadkich surowcw oraz bez zbyt wielkich ofiar ze strony ludnoci cywilnej, co byo istotn spraw dla reimu, zawsze zwracajcego uwag na opini publiczn. Co by si jednak stao, gdyby Niemcy zostay wpltane wbrew swojej woli w przeduajc si wojn? Jedynym czowiekiem stawiajcym to pytanie by pukownik (pniej genera) Georg Thomas, ktry odgrywa gwn rol w planowaniu zbroje i w 1939 roku zosta szefem sztabu ekonomicznego w Ministerstwie Wojny, a wreszcie awansowa do OKW Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych, jako szef Zarzdu Gospodarki Wojennej i Zbrojeniowej (zwanego WiRuAmt). To wanie Thomas dokona po raz pierwszy rozrnienia pomidzy zbrojeniami wszerz i w gb, twierdzc w 1936 roku, e niezrozumienie potrzeby tych ostatnich i zaniechanie odpowiednich przygotowa gospodarczych we waciwym czasie osabio, pomimo wyjtkowej mobilizacji wojskowej i doskonaych dziaa w polu, znaczenie zwycistw odniesionych przez armi niemieck w I wojnie

wiatowej. Thomas twierdzi dalej, e Hitler popenia ten sam bd. Za to, e mia racj, zosta zwolniony ze stanowiska w 1943 roku. Bezporednio po klsce Niemiec pisa: Mog jedynie powtrzy, e w tak zwanym pastwie przywdczym Hitlera w sprawach gospodarczych zupenie brakowao przywdztwa i nastpowao niezmierne wzmoenie wysikw skierowanych w przeciwne strony. Dziao si tak, poniewa Hitler nie dostrzega potrzeby zdecydowanego planowania dugoterminowego, Gring zupenie nie zna si na ekonomii, a odpowiedzialni fachowcy nie mieli uprawnie wykonawczych. Badania historyczne prowadzone po wojnie potwierdziy pogldy Thomasa i udowodniy jasno, e dowdcy wojskowi ponosili tak sam odpowiedzialno za niedocignicia programu, jak Hitler i Gring. Program zbroje z zamiarem rozbudowy armii na stopie pokojowej by przyjty ju w 1932 roku, zanim Hitler doszed do wadzy. Nie powsta jednak odpowiedni program zaopatrzenia dla znacznie wikszej armii czynnej. Cel ustalony ostatecznie przez Hitlera, czyli armia znacznie wiksza ni ta, z ktr Niemcy wyruszyy na wojn z Francj, Rosj i Wielk Brytani w 1941 roku, zosta osignity we wczeniej ustalonym terminie w padzierniku 1939 roku. Nadal jednak nie byo odpowiedniego dugoterminowego programu gospodarczego umoliwiajcego utrzymanie takiej armii. Mimo ogromnych sum wydanych na program zbrojeniowy (w 1938 roku wydatki te byy wiksze ni ponoszone przez jakiekolwiek inne mocarstwo), sigajcych 52 procent wydatkw rzdowych i 17 procent produktu narodowego brutto, nie powsta aden spjny oglnonarodowy program, ktry powizaby tempo i zakres programu zbrojeniowego z moliwociami gospodarczymi Niemiec i ustali priorytety pomidzy poszczeglnymi rodzajami broni. Zamiast tego kady z rodzajw broni formuowa i stara si osign wasne cele, nie liczc si z celami innych i zabiegajc o przyznanie koniecznych rodkw inwestycyjnych i surowcw, ktrych tak Niemcom brakowao. Naleao oczekiwa, e Gring, jako najwyszy urzdnik odpowiedzialny za gospodark, bdzie nalega na wprowadzenie koordynacji. Ten jednak, jako gwnodowodzcy Luftwaffe, stara si jej zapobiec. Koordynacja pomidzy rnymi rodzajami broni jest problemem, ktry drczy kady rzd i ktry niewiele rzdw byo w stanie rozwiza w sposb zadowalajcy. W latach trzydziestych i czterdziestych do powszechnie panowao moe nieco naiwne przekonanie, e z problemem tym dyktatury radziy sobie lepiej ni demokracje. W wypadku Hitlera rzecz miaa si akurat odwrotnie. Nic tak jasno nie pokazuje, e nie potrafi si wywiza z administracyjnych obowizkw dyktatora. W odrnieniu od codziennych spraw zwizanych z rzdzeniem, ktrymi si nie interesowa, powodzenie zbroje stanowio najwaniejsz cz jego programu. Pasjonowa si technologi wojskow. Natychmiast poj koncepcj samodzielnego dziaania dywizji pancernej wysuwan przez Guderiana i udzieli jej penego poparcia. Mwi si rwnie, e to Hitler

zaproponowa przebudow armaty przeciwlotniczej 88 mm na armat czogow i przeciwpancern, ktra staa si jedn z najlepszych broni okresu wojny. Jeeli gdziekolwiek, to wanie tu mona byo oczekiwa, e obejmie przywdztwo, poniewa jako jedyny mia prawo rozdawa kuksace i wymusi spjny oglny plan podziau surowcw i produkcji. Zamiast tego gospodarka z jej rywalizacj o surowce, wykwalifikowan si robocz i rodki finansowe pomidzy sektorami wojskowymi i cywilnymi i bez jasnego podziau kompetencji i egzekwowania priorytetw staa si uderzajcym przykadem dyktatorskiej anarchii i chaosu administracyjnego, charakteryzujcego tak wychwalane przywdztwo. Twierdzc, e chciaby podejmowa moliwie jak najmniej decyzji, Hitler zepchn ca odpowiedzialno za gospodark wojenn na Gringa. Gring jednak by ostatni osob, ktra moga nadrobi niedocignicia Hitlera. Zarwno Hitler, jak i sam Gring uwaali, e jego ignorancja w dziedzinie ekonomii i brak dowiadczenia w pracy w przemyle byy atutami w deniu do stworzenia gospodarki alternatywnej. Hitler niezmordowanie powtarza, e do pokonania trudnoci gospodarczych niezbdna bya wola. Jeeli wol mierzy ambicjami, to Gring mia jej mnstwo. Pragnc zdoby tak polityczn pozycj, ktra stawiaaby go na drugim miejscu po Hitlerze, podejmowa si zada, ktrych nie by w stanie wykona, a wtedy, aby mc si obroni, nalega na monopolizacj procesu decyzyjnego, nie majc odpowiednich kompetencji do przeprowadzenia oceny. Aby zachowa sw dobr opini u Hitlera, by gotw ogranicza dopyw informacji, przeinacza dane dotyczce poziomw produkcji w Niemczech i w krajach nieprzyjacielskich. Za tym przykadem poszli wkrtce jego podwadni. Wskazywano ju na stanowisko Gringa jako gwnodowodzcego Luftwaffe i nieproporcjonalne iloci zasobw, jakich domaga si dla tej formacji, jako na gwne przeszkody w koordynacji gospodarki wojennej. Mona jednak byo oczekiwa, e zagwarantuje sukces zbroje przynajmniej w lotnictwie. Stao si co wrcz przeciwnego; niepowodzenie w tej dziedzinie stao si najjaskrawszym przykadem nieskutecznoci Gringa. Obawiajc si ludzi z wiksz wiedz i dowiadczeniem, Gring dobiera sobie zastpcw, ktrych mg zdominowa lub ktrzy nie mogli zdemaskowa jego ignorancji. Faktem jest, e niespenienie nadziei Hitlera zwizanych z planem czteroletnim i nastpnym programem miao gbsze przyczyny ni osobista niekompetencja Gringa. By to gwnie problem strukturalny. Biurokracja wojskowa tracia ogromnie duo czasu na przeciwstawianie si daniom innych sfer gospodarki, dotyczcych surowcw, siy roboczej i innych zasobw, oraz na promowanie wasnych potrzeb. W 1941 roku administracja pochona 60 procent wydatkw armii, a jedynie 8 procent budetu wojskowego w 1940 roku byo wydatkowane na zakup broni. Hitler nie mia ochoty interweniowa w celu opanowania tej sytuacji, podobnie jak nie chcia miesza si w zgubn rywalizacj wewntrz administracji cywilnej. Niezalenie od wszystkiego, cigle rosnca armia urzdnikw tak wojskowych, jak i cywilnych rekrutowaa si spord czonkw partii.

Zarwno armia, jak i lotnictwo pogardzay produkcj seryjn i byy jej przeciwne. Podobnie rzecz si miaa z moliwoci wymiany i standaryzacj czci. Preferowano mae warsztaty zatrudniajce wysoko kwalifikowany personel, ktry mg reagowa szybko na zmiany modelu. Nawet gdy w czasie wojny produkowano wiksz liczb samolotw, utrzymywa si zwyczaj produkcji jednostkowej. Przytoczmy tu jeden z wielu przykadw. Projekt redniego bombowca Junkers Ju 88 przewidywa uycie 4000 rnego rodzaju rub i nitw. Samoloty nitowane byy rcznie, mimo e istniay nowoczesne urzdzenia do tego celu. Nie byy jednak wykorzystywane. Takie konserwatywne podejcie powodowao straty surowca i robocizny. Sama partia nazistowska, podobnie jak siy zbrojne, hamowaa zmierzajce do racjonalizacji poczynania, ktre naleao podj znacznie wczeniej. Gauleiterzy uwaali si za stranikw ycia gospodarczego w swoich rejonach i sprzeciwiali si wszelkim posuniciom, majcym na celu wiksz koncentracj produkcji wojennej, co mogoby oznacza, e ich okrg bdzie poszkodowany. Idc za przykadem Hitlera, szefowie partii uparcie przeciwstawiali si wszelkim ograniczeniom w dziedzinie przedsiwzi budowlanych, ktre Thomas krytykowa za marnotrawienie potrzebnych zasobw. Rwnie gono przeciwstawiali si ograniczeniom produkcji dbr konsumpcyjnych, racjonowaniu ywnoci, przymusowej pracy i wszystkiemu, co zagraao obnieniem stopy yciowej ludnoci cywilnej. Gdy Wielka Brytania zacza zatrudnia kobiety przy produkcji amunicji, a w kocu wcza je do wysiku wojennego, Hitler osobicie zabroni tej praktyki w Niemczech i dwa i p miliona kobiet, ktre mogy otrzyma powoania do wojska, pozostawao w domach a do koca wojny. Plan czteroletni i Hermann Gring Reichswerke byy traktowane przez Hitlera jako odpowied nazistw na postaw k przemysowych, przekonanych, e zbrojenia niemieckie mog si odby wycznie z ich udziaem. W rezultacie oznaczao to koniec sojuszu z establishmentem gospodarczym Poza kilku godnymi uwagi wyjtkami, jak Carl Krauch i I. G. Farben, wiodcy niemieccy przemysowcy zostali wyczeni z planowania i przeprowadzania niemieckiego programu zbroje. Wielu z nazistw, ktrych Gring zatrudni przy tworzeniu Reichswerke, wywodzio si z antykapitalistycznego skrzyda partii, faworyzowao mae przedsibiorstwa i byo przeciwnikami wielkich korporacji. Wielkie firmy dostaway oczywicie kontrakty, z ktrych si wywizyway, ale dowiadczenie kierownicze i wiedz techniczn ludzi odpowiedzialnych za jeden z najwikszych systemw przemysowych wiata w duym stopniu ignorowano. Ignorancja i arogancja demonstrowane przez Gringa i now elit nie wywary na nich wraenia i wikszo wycofaa si do swoich fabryk i biur. Robili to, o co ich proszono. Nie majc adnych bodcw skaniajcych ich do innowacyjnoci i racjonalizacji, dbali jedynie o interesy swoich firm i cignli due zyski z nieefektywnej administracji. Jak wiele niemiecki wysiek wojenny straci w wyniku tej sytuacji, mona byo oceni, gdy Hitler zmusi si wreszcie do pominicia Gringa zim 1941-1942 roku i pozwoli najpierw Todtowi, a pniej Speerowi

przej odpowiedzialno za rozwj i produkcj broni. Zmieniajc oficjalne stanowisko, zaczli wprowadza system nazwany przez Todta samoodpowiedzialnoci przemysu zbrojeniowego, polegajcy na wciganiu przemysowcw, czsto jako przewodniczcych, do pracy komitetw powoanych do racjonalizacji i poprawy produkcji w kadym sektorze przemysu. Dopiero ta zmiana polityki oraz zrozumienie przez samych Niemcw istniejcych zagroe spowodoway, e zmobilizowano wreszcie gospodark do osigania celw wojennych i produkcja zacza gwatownie wzrasta. Miao to miejsce po niepowodzeniu Blitzkriegu w Rosji - zbyt pno, eby wpyn na wynik wojny. Gdyby konieczne kroki zostay poczynione wczeniej - skomentowa pniej Speer - w poowie 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakoway Rosj, Hitler mgby z atwoci poprowadzi armi wyekwipowan dwukrotnie lepiej, ni bya. Niezalenie od jego saboci, naley jednak pamita take o bardzo konkretnych osigniciach niemieckiego programu zbroje. Prawdziwym sprawdzianem kadego programu zbrojeniowego jest efektywno militarna i tylko armie niewielu krajw zademonstroway tak efektywno, jak Niemcy w latach 1939-1940. Na te sukcesy zoyy si take inne elementy poza odrodzon potg militarn Niemiec, a szczeglnie te czynniki polityczne i psychologiczne, ktrymi Hitler posugiwa si z mistrzostwem dorwnujcym jego niedocigniciom w sferze gospodarczej. Jednake moliwo korzystania z okazji, jakie udao mu si stworzy, zaleaa od skutecznoci instrumentu, bdcego dzieem niemieckich wojskowych, oraz od ich umiejtnoci posugiwania si nim. Rezultatem tego by nieprzerwany acuch sukcesw, rozpoczynajcy si od okupacji Austrii w lutym 1938 roku, a koczcy si kontratakiem rosyjskim na przedpolach Moskwy w grudniu 1941, jedyn klsk za w tym okresie bya klska Luftwaffe w bitwie o Wielk Brytani. Porwnanie ze zbrojeniami innych mocarstw europejskich w latach trzydziestych potwierdza, e niezalenie od niedocigni, ktre dadz o sobie zna w przyszoci, zbrojenia niemieckie zapewniy Rzeszy pocztkow przewag. Hitler zdawa sobie spraw, e zostanie ona zniwelowana, gdy inni zaczn przyspiesza, ale tymczasem gotw by wykorzysta j jako stawk w grze, stawk, ktra moga mie decydujce znaczenie, zanim to przyspieszenie nastpi. Najbardziej interesujce s porwnania z Rosj. Zwizek Radziecki by militarnie znacznie sabszy w kocu lat trzydziestych ni cztery czy pi lat wczeniej. W pocztkach lat trzydziestych Rosjanie budowali wicej samolotw i czogw ni ktrekolwiek inne mocarstwo. Chocia wydatki na zbrojenia spady podczas pierwszego planu picioletniego, ulegy znacznemu zwikszeniu w drugim planie (z 1,42 miliarda rubli w 1933 roku do 23,2 miliarda w 1938 roku). Objty planem program rozwoju przemysu kad szczeglny nacisk na samowystarczalno przemysu zbrojeniowego i na tworzenie nowych zakadw zbrojeniowych w strefie Uralu, poza zasigiem Niemcw i Japoczykw. Lata 1934-1935 byy dla Armii Czerwonej okresem pomylnym. Po kryzysie mandurskim i dojciu Hitlera do wadzy Stalin zgodzi si zwikszy jej liczebno z 600 tysicy do 940 tysicy w 1934 roku i do 1,3

miliona w 1935 roku. Armia bya wspierana przez dwukrotnie liczniejsz milicj, chocia jej warto bojowa budzia wtpliwoci. Oficerowie pod kierunkiem grupy skupionej wok Tuchaczewskiego studiowali i prowadzili zaarte spory na temat nowych idei teoretykw zachodnich dotyczcych przyszej wojny, opracowywali te wasne teorie dotyczce zmechanizowanych formacji, wojny chemicznej, wspdziaania pomidzy siami ldowymi i powietrznymi, wykorzystania wojsk spadochronowych oraz tworzenia niezalenych formacji bombowych. Bya to sia, ktra w poowie lat trzydziestych moga si zmierzy z Wehrmachtem, sia oparta na rosyjskim przemyle zbrojeniowym, prawie cakowitej samowystarczalnoci w dziedzinie surowcw i najwikszych rezerwach ludzkich na wiecie. Uwaga, jak Hitler powici Rosji w memorandum z lipca 1936 roku na temat planu czteroletniego, wiadczy o tym, jak powanie traktowa tak moliwo. Marksizm poprzez swoje zwycistwo w Rosji stworzy sobie potn machin uderzeniow dla dziaa w przyszoci [...]. Zasoby militarne tej agresywnej potgi rosn szybko z roku na rok. Wystarczy porwna dzisiejsz Armi Czerwon z ocenami wojskowych sprzed dziesiciu, pitnastu lat, aby zrozumie, jakie zagroenie stwarza ten rozwj. Zastanowi si naley nad skutkami dalszego rozwoju w cigu dziesiciu, pitnastu czy dwudziestu lat, i oceni, jakie warunki bd wwczas panowa [...] Wobec koniecznoci zapobieenia temu niebezpieczestwu wszystkie inne sprawy musz si cofn na drugi plan jako znacznie mniej wane [...] Zakres rozbudowy naszych rodkw militarnych nigdy nie bdzie zbyt duy ani zbyt szybki. Powanym bdem byoby uwierzy, e spraw t mona porwna z innymi istotnymi potrzebami. W swoim memorandum Hitler ca argumentacj na rzecz zbroje i mobilizacji gospodarczej w Niemczech podbudowa tez o sile militarnej Zwizku Radzieckiego. Przedstawia j jako zagroenie dla cywilizacji europejskiej, ktremu jedynie Niemcy mog si przeciwstawi. Z drugiej strony powanie liczy si z tym, e potna Rosja bdzie stanowi przeszkod w jego planach zdobycia przestrzeni yciowej na wschodzie. Dokonana przez Hitlera w 1936 roku ocena Armii Czerwonej stawia w nowym wietle niezwyk decyzj Stalina o wyeliminowaniu caego dowdztwa naczelnego i poowy korpusu oficerskiego w latach 1937-1938. Decyzja ta bya wyranie podjta bez liczenia si z jej midzynarodowymi konsekwencjami. Konsekwencje te naley mierzy nie tylko sigajc wielu tysicy liczb dowiadczonych oficerw, ktrzy zostali wyeliminowani. By to rwnie druzgoccy cios zadany jakoci radzieckiego dowodzenia. Pierwszymi ofiarami czystek stali si ci, ktrzy najprdzej chonli nowe idee, budzc w ten sposb podejrzenia Stalina. Ich usunicie pozostawio siy zbrojne w rkach dowdcw, ktrych Paul Kennedy scharakteryzowa tak: politycznie bezpieczni, ale intelektualnie zapnieni. Stalin nadal przekazywa armii rodki w celu jej rozbudowy i przezbrojenia, podwyszajc wydatki wojskowe z 16,5 procent budetu w 1937 roku do 32,6 procent w 1940 roku. Z wyjtkiem Szaposznikowa,

ktry zosta mianowany szefem Sztabu Generalnego w maju 1937 roku, nowe dowdztwo charakteryzowao si albo przecitnoci, albo brakiem dowiadczenia (John Erickson). Potwierdzaj to bdy w ocenie dowiadcze zebranych w czasie wojny domowej w Hiszpanii, ktre doprowadziy do rozwizania 7 korpusw zmechanizowanych oraz do utraty przez Zwizek Radziecki czoowej roli w dziedzinie strategicznego lotnictwa bombowego. Obnienie potencjau radzieckich si zbrojnych przez Stalina wywaro wpyw na polityk obu dyktatorw. Stalin zrozumia, do czego oczywicie nigdy si nie przyzna, e potrzeba mu bdzie wicej czasu - tak duo, jak tylko uda mu si zapewni - aby przywrci armi do poprzedniego stanu i aby zwikszone inwestycje zaczy przynosi rezultaty w postaci zwikszonej efektywnoci militarnej. Stao si to gwnym czynnikiem ksztatujcym polityk zagraniczn Stalina w latach 1938-1939 i przyczynio si do wyboru paktu nazistowsko-radzieckiego jako najlepszego rodka zyskania na czasie. Hitler zareagowa inaczej. Kiedy zwraca si do niemieckich dowdcw wojskowych na tajnym spotkaniu w listopadzie 1937 roku, zupenie znikn nacisk, jaki kad na rozwj radzieckich si zbrojnych w swoim memorandum z lipca 1936 roku. Jedyna wzmianka na temat Rosji pada w zwizku z moliwym niemieckim atakiem na Czechosowacj: Rosyjskiej interwencji wojskowej musimy przeciwstawi szybko naszych operacji; bardzo wtpliwe natomiast jest, czy tak interwencj naley traktowa jako realn wobec postawy Japonii. Zmiana oceny radzieckich si zbrojnych bya bezporednim wynikiem wraenia, jakie wywara na Hitlerze czystka dokonana przez Stalina w kierownictwie Armii Czerwonej. Taka ocena, potwierdzona sabymi wynikami Rosjan w zimowej wojnie z Finlandi w latach 1939-1940, odegraa gwn rol w bdnych kalkulacjach, na ktrych Hitler opar swe plany zniszczenia Armii Czerwonej w trakcie jednej kampanii po inwazji 1941 roku. W zwizku z tym nie przewidziano moliwoci przeduenia si kampanii na okres zimowy, odrzucono ewentualne wykorzystanie niezadowolenia wywoanego reimem stalinowskim na Ukrainie i w innych czciach okupowanego terytorium rosyjskiego. Ten bd okaza si dla Hitlera i dla armii niemieckiej nie do odrobienia. V Program armii niemieckiej z sierpnia 1936 roku oznacza wyrane przejcie od zbroje defensywnych do zdecydowanie ofensywnych. Zosta on jednak opracowany i zaakceptowany przez dowdcw wojskowych, ktrzy nie wiedzieli, kiedy i w jakich warunkach maj by uyte siy, ktrymi dowodzili. Ostateczna dyrektywa nie wysza poza zawarte w pierwszym zdaniu stwierdzenie o charakterze oglnym: Zgodnie z opini Fhrera potna armia ma by stworzona w moliwie jak najkrtszym czasie. W listopadzie 1937 roku Hitler by gotw przynajmniej czciowo ujawni swe przemylenia. 5 listopada zwoa zamknite zebranie w Kancelarii Rzeszy, na ktre wezwa trzech generaw, dowdcw wojsk:

ldowych (von Fritscha), marynarki wojennej (Raedera) i lotnictwa (Gringa), ministra obrony (von Blomberga) i ministra spraw zagranicznych (von Neuratha). Jedyn osob, ktra poza Hitlerem uczestniczya jeszcze w tym spotkaniu, by pukownik Hossbach, adiutant, sporzdzajcy notatki z dyskusji. Oficjalnym powodem spotkania bya konieczno podjcia decyzji w sprawie przydziaw stali, poniewa marynarka wojenna zadaa dodatkowych jej iloci w celu zakoczenia programw budowy. Byo jednak od razu jasne, e Hitler mia znacznie szersze plany. Specjalnie podkreli znaczenie spotkania. Stwierdza, e: Jego wypowied bya skutkiem gbokich rozwaa i dowiadcze zebranych w cigu czterech i p roku sprawowania wadzy. Chcia wyjani swoje podstawowe idee dotyczce moliwoci rozwoju stanowiska Niemiec w dziedzinie spraw zagranicznych oraz zwizane z nim potrzeby. Prosi, aby byy traktowane jako jego ostatnia wola i testament na wypadek jego mierci. Hitler rozpocz od ponownego przedstawienia swego pogldu, e zwikszony udzia w handlu wiatowym nie moe rozwiza problemw Niemiec. By rwnie sceptyczny, i to bardziej zdecydowanie ni w memorandum na temat planu czteroletniego sprzed osiemnastu miesicy, w sprawie samowystarczalnoci i w sprawie kolonii. Najwaniejszy, jego zdaniem, problem polega na tym, e rasowa wsplnota 85 milionw Niemcw cierpi z powodu faktu, e jest bardziej stoczona na obecnych terytoriach ni inne narody (co zakadao prawo do wikszej przestrzeni yciowej), oraz e w wyniku stuleci rozwoju historycznego nie zaistnia skutek polityczny w sensie terytorialnym, odpowiadajcy temu rasowemu rdzeniowi niemieckiemu - charakterystyczne dla Hitlera sformuowanie oznaczajce, e zjednoczenie Niemcw i stworzenie Wielkiej Rzeszy pozostao jeszcze do osignicia. Jedynym lekarstwem, i to lekarstwem, ktre moe wydawa si wizjonerskie, jest zdobycie wikszej przestrzeni yciowej - zadanie, ktre w kadym stuleciu byo rdem tworzenia si pastw i wdrwki ludw. Naley przystpi do rozwizywania tego problemu natychmiast, a dodatkowego Lebensraumu naley poszukiwa w Europie, a nie za morzami. Nigdy nie byo terytoriw bez waciciela i teraz te nie ma... Problem Niemiec moe by rozwizany jedynie przy uyciu siy, a to zawsze nosio w sobie okrelone ryzyko. Jeeli bdzie y, to jego niezachwianym postanowieniem jest rozwiza problem przestrzeni dla Niemiec najpniej w latach 1943-1945. Rozwizanie osignite w ten sposb musi wystarczy na jedno, dwa pokolenia. To, co okae si konieczne pniej, naley pozostawi do rozwizania nastpnym generacjom. Dat pozwala ustali stosunek pomidzy postpem zbroje niemieckich i zbroje innych krajw. Po 1943-1945 roku relatywna przewaga zbroje niemieckich zacznie male; sprzt niemiecki stanie si przestarzay, a inne narody, ktre pniej rozpoczy zbrojenia, zyskaj przewag. Pierwszym celem okrelonym przez Hitlera byo rwnoczesne obalenie

Czechosowacji i Austrii, aby wyeliminowa zagroenie ze skrzyda na wypadek dziaa przeciwko Zachodowi. Ponadto przyczenie dwch rodkowoeuropejskich pastw do Niemiec oznaczaoby stworzenie krtszych i lepszych granic, daoby ludzi do sformowania 12 nowych dywizji i ywnoci dla 5-6 milionw ludzi przy zaoeniu, e naley si liczy z przymusow emigracj 2 milionw ludzi z Czechosowacji i miliona ludzi z Austrii. W adnym momencie Hitler nie nawiza do wyzwolenia Niemcw sudeckich od nieznonych przeladowa czeskich, ktrymi usprawiedliwia swe dziaania w dobie kryzysu czeskiego w 1938 roku. Mwi jedynie o obaleniu Czechosowacji jako pastwa i zmiadeniu Czechw. Hitler jednak nie wybiega zbyt daleko w przyszo. Prawie nie wspomnia o Europie Wschodniej, gdzie mia by zdobyty Lebensraum, o Rosji i Polsce, a ograniczy si jedynie do fazy wstpnej, do koniecznoci dziaania, ktra moe zaistnie przed latami 1943-1945, oraz dwch powodowanych nienawici przeciwnikw, Wielkiej Brytanii i Francji [...], ktrzy s przeciwni wszelkiemu wzmocnieniu pozycji Niemiec w Europie czy gdzie indziej. Moliwo dziaania dostrzega w dwch przypadkach: jeeli konflikty wewntrzne we Francji osign wymiar wojny domowej i Francja nie bdzie w stanie prowadzi wojny lub gdy Francja zaangauje si w wojn z innym krajem i nie bdzie moga wystpi przeciw Niemcom. Jeeli zaistniaaby ktra z wymienionych sytuacji, trzeba korzysta z okazji i obali Austri i Czechosowacj. Hitler ocenia t drug moliwo jako bardziej prawdopodobn . Jego zdaniem wizaa si ona z napiciami w basenie Morza rdziemnego i moga mie miejsce ju nawet w 1938 roku, zwaszcza gdy Mussolini pozostanie na Balearach i wda si w wojn z Francj i Wielk Brytani. Daoby to Niemcom wspania okazj do ataku na Czechosowacj... z byskawiczn szybkoci. Polityka niemiecka polegaaby zatem na przeciganiu wojny hiszpaskiej i zachcaniu Woch do permanentnej okupacji Balearw. Nie byo to zaskoczeniem dla uczestnikw spotkania. aden z nich nie sprzeciwia si aneksji Austrii i zniszczeniu Czechosowacji jako celom polityki Niemiec. Nie kwestionowali oni rwnie wyraonej przez Hitlera oceny, e jeeli dziaania niemieckie bd skuteczne i zostan szybko zakoczone, ryzyko interwencji wojskowej ze strony Rosji lub Polski nie powinno by brane powanie pod uwag. Hitler wyrazi jednak pogld, e prawie na pewno Wielka Brytania, a moe te i Francja, ju po cichu spisay Czechw na straty i kontynuowa: Problemy Imperium i perspektywa ponownego zapltania si w przeduajc si wojn w Europie s dla Wielkiej Brytanii gwnymi powodami przemawiajcymi przeciwko uczestniczeniu w wojnie z Niemcami [...] Atak Francji bez pomocy brytyjskiej i z perspektyw zatrzymania na naszych zachodnich umocnieniach jest mao prawdopodobny Przed spotkaniem Hitler powiedzia Gringowi, e zamierza podpali ogie pod von Blombergiem i von Fritschem, poniewa by niezadowolony z postpu zbroje. Udao mu si. Obydwaj generaowie zareagowali gwatownie i twierdzili, e bdem byoby zakada, i Wielka Brytania i

Francja bd staray si unikn angaowania si w konflikty, jakie Niemcy mog wywoa w Europie rodkowej, i e Niemcy mog stan wobec wojny powszechnej, do ktrej nie s jeszcze przygotowane. Aby uzasadni swoje wtpliwoci, wskazywali na nie ukoczone jeszcze fortyfikacje na zachodzie, potg militarn Francji oraz si czeskich umocnie. Von Neurath podzieli si swoimi wtpliwociami co do moliwoci wojny pomidzy mocarstwami zachodnimi a Wochami w basenie Morza rdziemnego, na ktr, jak si zdawao, liczy Hitler. Raeder nie mwi nic. Interesowa si przydziaem stali dla marynarki wojennej. Problem ten pojawi si w drugiej czci spotkania i Raeder dosta, czego chcia. Hitler pozostawi prowadzenie dyskusji na temat ryzyka gwnie Gringowi; staa si ona gwatowna i zakoczya bez konkluzji. Cztery dni pniej von Fritsch poprosi o kolejne spotkanie i ponownie przedstawi swe zastrzeenia. Von Neurath rwnie prosi o spotkanie z Hitlerem, aby odwie go od wybranego kierunku, ale Hitler by ju powanie zirytowany i wyjecha nagle z Berlina do Berchtesgaden. Minister spraw zagranicznych mg si z nim spotka dopiero w poowie stycznia, ale wtedy decyzje ju zapady. Spotkanie z 5 listopada nie stanowio punktu zwrotnego, ktry by o czym przesdza. Nie podjto adnych decyzji. Hitler zachowa waciw sobie elastyczno. Akcja przeciw Austrii przeprowadzona pi miesicy pniej bya pospieszn improwizacj, a kryzys czeski nie rozwin si tak, jak Hitler przewidywa. Znaczenie spotkania nie wynikao z podjtych decyzji, ale z faktu, e Hitler zwoa je wanie w tym czasie, na tym, co na spotkaniu powiedzia, i na wnioskach, jakie z niego wycign. Tydzie po objciu urzdu w 1933 roku Hitler powiedzia czonkom rzdu, e w cigu najbliszych czterech czy piciu lat zbrojenia i powikszenie si zbrojnych naley uzna za priorytetowe. Przedstawione to byo oczywicie jako cz programu nacjonalistycznego, zmierzajcego do przekrelenia postanowie z Wersalu. Dopiero na pierwszym spotkaniu z generalicj Hitler wspomnia mimochodem o moliwoci uycia odbudowanej ju potgi militarnej do zdobycia Lebensraumu na wschodzie i jego bezlitosnej germanizacji. Nie precyzujc swych celw, Hitler uzyska maksymalne poparcie zbroje ze strony armii, administracji i k przemysowych. Obecnie nadszed jednak czas, kiedy Hitler by gotw wyj poza oglniki, takie jak odbudowa niemieckiej pozycji militarnej jako wielkiego mocarstwa, i przyj bardziej radykaln i agresywn polityk. Znaczenie, jakie Hitler przywizywa do spotkania z 5 listopada, pozwala przypuszcza, e traktowa je jako test, czy przywdcy wojskowi i minister spraw zagranicznych gotowi s pj za nim. W pierwszej czci swojej wypowiedzi Hitler twierdzi, e kroki ku osigniciu odlegego celu rozwizania niemieckiego problemu przestrzeni yciowej bd musiay by podjte w latach 1943-1945. Powiedzia jasno, e bdzie si to wizao z uyciem siy, nie sprecyzowa jednak, co miao oznacza zdobycie przestrzeni yciowej w Europie Wschodniej i w Rosji, ograniczajc si do wstpnego stadium - poprawy

niemieckiej sytuacji militarnej i gospodarczej poprzez aneksj Austrii i Czechosowacji. Moliwo taka od lat bya powszednim tematem dyskusji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i w wojsku i ani obydwaj generaowie, ani von Neurath nie mogli czu si zaskoczeni i w zasadzie nie wyraali sprzeciwu, gdy zaczto mwi o wczeniu tych krajw do Wielkiej Rzeszy Niemieckiej. Sprzeciwiali si jedynie lekcewaeniu ryzyka przez Hitlera. To mu wystarczao. Gdyby zawahali si przed postawieniem nawet tego pierwszego kroku, Hitler nie szukaby dodatkowych dowodw na to, e z takimi ludmi nie moe liczy na prowadzenie wielkiej gry, ktra w jego przekonaniu bya konieczna do zapewnienia przyszoci Niemiec. Wszelka rozsdna krytyka zawsze gniewaa go i w cigu nastpnych dni Hitler nabra przekonania, e ludzie ci musz odej i e moe podj ryzyko ich usunicia. Zima 1937-1938 oznaczaa zarwno pocztek, jak i koniec. Pocztkiem nie bya zmiana w planach Hitlera, poniewa plany te nie ulegy zmianie, ale rnica w ocenie ryzyka, na jakie mg sobie obecnie pozwoli. W cigu pierwszych piciu lat sprawowania urzdu Hitler by ostrony. Polega na swoich umiejtnociach polityka, odnoszc wiele sukcesw dyplomatycznych nawet bez demonstracji siy (z wyjtkiem remilitaryzacji Nadrenii). Jesieni 1937 roku zbrojenia niemieckie stay si jawne, a Hitler, ktrego pewno siebie rosa w miar kolejnych sukcesw, gotw by przej do drugiego etapu: od odrzucenia ogranicze naoonych przez traktat wersalski do tworzenia Wielkich Niemiec, co ostatecznie otwierao drog na wschd. By gotw podj wiksze ryzyko, jakie wizao si z grob uycia siy i rzeczywistym jej uyciem, majc wci nadziej odniesienia maksymalnych korzyci drog dyplomatyczn bez rozpoczynania wojny. Ta sama zima oznaczaa rwnie koniec. By to koniec - wraz z odrzuceniem drugiej rewolucji w 1934 roku - przymierza z tradycyjnymi elitami na odnowionych warunkach. Przymierze spenio swoje zadanie w sferze gospodarczej i ciche porozumienie, na ktrym byo oparte, zostao ju odrzucone wraz z wprowadzeniem planu czteroletniego i zastpieniem Schachta przez Gringa. Hitler nie chcia rozsta si z Schachtem zupenie, ale 8 grudnia ostatecznie przyj jego rezygnacj ze stanowiska ministra gospodarki. Nie doszo do otwartego zerwania. Schacht nie zosta zwolniony i w celu zachowania pozorw Hitler nalega, aby pozosta ministrem bez teki oraz prezesem Banku Rzeszy. Nie aresztowano go i nie rozstrzelano, jak by si to zdarzyo w Rosji. Pozwolono mu si wycofa w prywatno. Jego nastpc na stanowisku ministra gospodarki zosta Walther Funk, dziennikarz specjalizujcy si w sprawach gospodarki, ktry kiedy peni funkcj cznika pomidzy Hitlerem a koami gospodarczymi. Sposb, w jaki zosta mianowany, pokazuje, jak niewiele wadzy mg oczekiwa. Pewnego wieczoru Hitler spotka go w operze. W czasie przerwy wzi go na stron i powiedzia, e musi zaj miejsce Schachta, a po instrukcje ma si uda do Gringa. Ministerstwo przekazano mu dopiero w lutym 1938 roku; do tego czasu, pozbawione caej gry, byo w peni

podporzdkowane Gringowi jako penomocnikowi do spraw planu czteroletniego. Pozostaway jeszcze dwie gwne instytucje pastwowe, ktre musiay zosta gleichgeschaltet (objte koordynacj): Ministerstwo Spraw Zagranicznych i armia. Obie byy twierdzami konserwatyzmu klas wyszych, ktrego Hitler tak nie lubi. Z pocztku przyj, e wsppraca z nimi jest dla niego niezbdna. Wkrtce jednak zacz traktowa ich polityczne i spoeczne tradycje jako zbyt sztywne i zbyt zapatrzone w przeszo, by przekn na wp rewolucyjne, na wp gangsterskie metody, jakimi zamierza prowadzi polityk zagraniczn. Zarwno von Neurath, jak von Blomberg, mianowani na swoje stanowiska przez von Hindenburga, mieli dziaa na Wilhelmstrasse jako hamulce nazistowskiej popdliwoci. Von Neurath wci zachowa do niezalenoci, by sprzeciwi si Hitlerowi na spotkaniu 5 listopada. W Ribbentropie Hitler mia potencjalnego ministra spraw zagranicznych, gotowego do rozpoczcia nazifikacji suby zagranicznej. Hitler zapewni von Neuratha, ktry obchodzi 2 lutego 1938 roku swoje szedziesite pite urodziny, e pozostanie na stanowisku, ale w dwa dni pniej, 4 lutego, odwoa go. Do innych zmian w dyplomacji przeprowadzonych w tym samym okresie naleao odwoanie von Papena z Wiednia. Podobnie jak Schacht, von Neurath nie zosta zwolniony. W pocztkach 1938 roku mianowano go prezesem nowo powstaej Tajnej Rady, ktra nigdy si nie zebraa. W 1939 roku zosta pierwszym protektorem Czech i Moraw, a wreszcie trafi na aw oskaronych w Norymberdze. Najbardziej skomplikowane byy jednak stosunki z armi, a to na skutek jej wyjtkowej tradycji i niezalenej pozycji w pastwie. Hitler pogodzi si z tym w latach 1933-1934, kiedy jej milczce poparcie stanowio decydujcy czynnik w jego dojciu do wadzy i utrzymaniu jej. Blisze stosunki jednak dawno ju nadwtliy przesadny szacunek, jaki Hitler odczuwa dawniej wobec generaw. W odrnieniu od Stalina Hitler nie prbowa przeprowadzi czystki w dowdztwie naczelnym. Pniej mia tego aowa, ale nie podziela paranoidalnej podejrzliwoci Stalina wobec armii jako potencjalnego orodka opozycji i w dalszym cigu uwaa, e odegra istotn rol w realizacji jego planw zdobycia terytoriw si. By zdecydowany jednak skoczy raz na zawsze z pretensjami naczelnego dowdztwa do wygaszania niezalenych pogldw, jak to czynili von Fritsch i von Blomberg. Wiele, zdawaoby si, nie zwizanych ze sob wydarze uatwio mu to zadanie. Puapk zastawili Gring i Himmler. Von Blomberg by wdowcem i chcia si oeni po raz wtry, i to z dam niepewnego pochodzenia i z przeszoci. Zdawa sobie spraw, jaki szok wywoa to wrd korpusu oficerskiego, ktry mia okrelone pogldy na temat pochodzenia spoecznego ony feldmarszaka, rwnoczenie ministra wojny. Bdem byo, e poradzi si Gringa, ktry nie tylko zachca go, ale nawet pomg wysa niewygodnego rywala do Ameryki Poudniowej. Kiedy doszo do cichego lubu 12 stycznia 1938 roku, Hitler i Gring byli wiadkami na uroczystoci.

Wkrtce potem ujawniono, e ona feldmarszaka bya notowana przez policj za prostytucj i skazana za pozowanie do zdj pornograficznych. Von Blomberg nie cieszy si popularnoci wrd oficerw, ktrzy nie lubili go za zbytni ulego wobec Hitlera. Przy poparciu Gringa, ktry dziaa jako porednik, von Fritsch zwrci si z prob o spotkanie z Hitlerem i przedstawi protest armii: von Blomberg musi odej! Hitler stwarza wraenie, e zosta wystrychnity na dudka, i chtnie przyj protest. Powsta problem, kto ma zastpi von Blomberga na stanowisku ministra wojny i gwnodowodzcego si zbrojnych. Von Fritsch by oczywistym kandydatem, jednak sprzeciwiao si temu wiele wpywowych osb. Jedn z nich by Gring, ktry sam chcia zaj to stanowisko, i jest cakiem prawdopodobne, e specjalnie odgrywa podwjn rol, aby osign cel. Himmler widzia w von Fritschu osob, ktra uniemoliwia mu rozcignicie wpyww SS na armi. Hitler wreszcie traktowa von Fritscha jako uosobienie tych wszystkich cech korpusu oficerskiego, ktrych nie znosi, a ponadto nigdy nie przebaczy mu jego stanowiska na spotkaniu w Hossbach. Aby pozby si rywala, Himmler i Gring, ktrzy dziaali wsplnie podobnie jak w przypadku eliminacji Rhma, przedstawili kolejne policyjne dossier oraz wiadka w celu poparcia zarzutu, e von Fritsch winien by praktyk homoseksualnych. Zanim udowodniono, e osoba, ktrej dotyczyo dossier, nie bya von Fritschem, ale emerytowanym oficerem kawalerii Frischem (fakt, o ktrym Gestapo wiedziao przez cay czas), pomwienie owo spenio swoje zadanie. Niezalenie od tego, jaka bya rola Hitlera w tym spisku, jeeli w ogle jakkolwiek rol odgrywa, wykaza on duy talent w obrceniu go na swoj korzy. Nastpc von Blomberga nie mg by kto, kto reprezentowaby pogldy wojskowych pozostajce w opozycji do pogldw Hitlera. Hitler jako nastpca von Hindenburga by ju najwyszym dowdc. Obecnie przej po von Blombergu bezporednie dowodzenie Wehrmachtem (czyli caymi siami zbrojnymi, to jest wojskami ldowymi, marynark wojenn i lotnictwem), likwidujc rwnoczenie stanowisko ministra wojny. Dawne biuro do spraw Wehrmachtu w Ministerstwie Wojny stao si Naczelnym Dowdztwem Si Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht - OKW), ktre dziaao jako wojskowy sztab Hitlera w odrnieniu od konkurencyjnego Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych (Oberkommando des Heeres - OKH), bdcego tradycyjnie ciaem doradczym wadcw Prus i Niemiec. Nie oznaczao to jednak, e Hitler mia zamiar pozwoli OKW odziedziczy niezalen pozycj i presti, jakim cieszyy si najwysze dowdztwo i Sztab Generalny wojsk ldowych. Stao si to jasne, gdy na szefa OKW mianowa generaa Wilhelma Keitla, czowieka, ktry okaza si zupenie niezdolny do przeciwstawienia mu si. Gdy spytano von Blomberga o Keitla jako kandydata na to stanowisko, ten odpowiedzia: Och, Keitel nie wchodzi w rachub. To tylko czowiek, ktry prowadzi moje biuro. Na to Hitler odpowiedzia: Wanie takiego szukam. Genera Warlimont, ktry suy w OKW od wrzenia 1939 do wrzenia 1944, zapisa w swoich pamitnikach: W naturze Hitlera leao pracowa

w baaganie i by niechtny jakiejkolwiek instytucjonalizacji. Hitler wykorzysta swoje nowe stanowisko oraz OKW jako sposb na wprowadzenie do sfery militarnej podziau wadzy i rozproszenie dziaa na wszystkich niszych szczeblach, tak jak ju to uczyni w sferze polityki i gospodarki. W generale von Brauchitschu Hitler znalaz czowieka, ktrego korpus oficerski mg zaakceptowa jako nastpc von Fritscha na stanowisku gwnodowodzcego armii. Potwierdzi w ten sposb, e potrafi dobiera ludzi, ktrzy nie bd sprawiali mu kopotw swoj niezalenoci. Skorzysta te z okazji, by wysa szesnastu starszych generaw na emerytur i przenie czterdziestu czterech dalszych na inne stanowiska. Aby pocieszy Gringa, ktry dozna rozczarowania, Hitler mianowa go marszakiem polnym, co poechtao jego prno, gdy obecnie by wyszy stopniem od dowdcw armii i marynarki wojennej, oraz uczynio ze najwyszego stopniem oficera niemieckiego, bez przydzielania mu dodatkowych obowizkw do licznych funkcji, jakie ju peni. Zmiany te Hitler przedstawi rzdowi 4 lutego 1938 roku na posiedzeniu, ktre miao si okaza ostatnim posiedzeniem tego ciaa w Trzeciej Rzeszy. Za jednym pocigniciem usun nieliczne istniejce jeszcze przeszkody w uzyskaniu penej swobody dziaania, zastpujc von Blomberga, von Fritscha, von Neuratha i Schachta postaciami bardziej mu odpowiadajcymi - Keitlem, von Brauchitschem, Ribbentropem i Gringiem, i zwikszajc zakres wasnej wadzy poprzez przejcie bezporedniej kontroli nad siami zbrojnymi. Na pocieszenie dla korpusu oficerskiego Hitler zgodzi si, aby dochodzenie w sprawie von Fritscha prowadzi sd wojskowy. Sd przywrci von Fritschowi dobre imi, nie przywrcono mu jednak stanowiska. Jak Schacht wycofa si wic w ycie prywatne, zachowujc jedynie dowdztwo swego dawnego puku. Zanim sd ogosi werdykt, Austria bya ju zaanektowana, a reim nie do podwaenia. Von Fritsch pogodzi si z sytuacj. Byy ambasador von Hassell, ktry w tym samym czasie utraci stanowisko w Rzymie, zapisa w swoim pamitniku wypowied byego gwnodowodzcego: Ten Hitler sta si przeznaczeniem Niemiec na dobre i na ze. Jeeli teraz runie w przepa (w co Fritsch wierzy), pocignie nas wszystkich za sob. Nic nie moemy zrobi. Sprawa von Fritscha zostaa wkrtce zapomniana w euforii wywoanej Anschlussem. Oznaczaa ona koniec pierwszego etapu rewolucji hitlerowskiej i kres nadziei konserwatystw, e Hitlera mona powstrzyma. Oznaczaa ona rwnie pocztek nowego etapu nazistowskiej rewolucji, etapu prowadzcego do wojny.

ROZDZIA CZTERNASTY

Pakt nazistowsko-radziecki
Hitler: 1938-1939 (wiek 48-50 lat) Stalin: 1938-1939 (wiek 58-59 lat) I

Ci, ktrzy ledzili sytuacj midzynarodow, ju pod koniec 1937 roku

nie mieli wtpliwoci, e Niemcy s bliskie podjcia dziaa majcych na celu pooenie kresu niepodlegoci Austrii. Pozostao jedno tylko pytanie: kiedy i w jaki sposb. Podejmowane przez nazistw prby wykorzystania w tym celu ustpstw osignitych w drodze porozumienia z lipca 1936 roku zakoczyy si niepowodzeniem. Jednoczenie kanclerz Austrii Schuschnigg zdawa sobie spraw, e pozycja midzynarodowa Austrii jest saba i e jeeli nie powiedzie mu si normalizacja stosunkw z Niemcami, przyszo jego kraju bdzie coraz bardziej zagroona. W roku 1937 kanclerz uczyni swoim powiernikiem Arthura Seyss-Inquarta, prawnika o pogldach prawicowych, ale bez powiza politycznych. Przy jego pomocy opracowa tajny zestaw ustpstw i mia nadziej, e pozwol one osabi nacisk wywierany przez Niemcy. Przewidywano zwikszenie udziau narodowych socjalistw w rzdzie austriackim oraz mianowanie Seyss-Inquarta na stanowisko ministra spraw wewntrznych. Schuschnigg zamierza przedstawi to jako fakty dokonane na spotkaniu z Hitlerem zorganizowanym przez von Papena. Nie wiedzia jednak, e Seyss-Inquart przekaza wszystkie szczegy propozycji Hitlerowi, pozbawiajc Schuschnigga swobody manewru w czasie jego wizyty w Berchtesgaden. By to klucz do spotkania, ktre odbyo si w willi Hitlera, Berghofie, na szczycie Obersalzbergu 12 lutego 1938 roku. Hitler, poinformowany ju o ustpstwach, na jakie gotw by pj Schuschnigg, mg sformuowa je w postaci ultimatum, ktre ma by przyjte natychmiast pod grob uycia siy. Hitler zaprosi kanclerza do swego gabinetu i przerywajc jego uwagi na temat wspaniaego widoku na granic niemiecko-austriack, wygosi tyrad potpiajc polityk Austrii. Austria bya odosobniona - stwierdzi Hitler. Ani Francja, ani Wielka Brytania, ani Wochy nie kiwn palcem, eby j ocali. A obecnie jego cierpliwo bya na wyczerpaniu: Niech pan to przemyli, panie Schuschnigg, niech pan to dobrze przemyli. Mog czeka tylko do popoudnia. Dobrze pan zrobi, jeeli pan dosownie potraktuje moje owiadczenie. Nie lubi mydli oczu. Caa moja przeszo o tym wiadczy. W czasie lunchu Hitler by troskliwym gospodarzem, ale atmosfer zagroenia podtrzymywaa obecno trzech generaw, ktrzy mieli by

odpowiedzialni za dziaania przeciwko Austrii. Dopiero pnym popoudniem Ribbentrop i von Papen przedstawili Schuschniggowi list da Hitlera. Z gorycz stwierdzi on, e stanowiy rozszerzenie zmian, jakie ju uzgodni z Seyss-Inquartem. Obejmoway pen swobod dziaa dla austriackich nazistw, zagwarantowan przez oddanie kontroli nad policj Seyss-Inquartowi, oraz amnesti dla wszystkich uwizionych nazistw. Stao si jasne, e ambitny Seyss-Inquart odgrywa podwjn rol, zyskujc w ten sposb akceptacj Berlina jako potencjalny nastpca Schuschnigga. Na stanowisko ministra wojny zamierzano mianowa kolejnego sympatyka nazistw, Glaise-Horstenaua (mia on zapewni wymian oficerw i cis wspprac pomidzy obydwiema armiami), trzecim za niemieckim kandydatem mia by minister finansw; szo o przeprowadzenie asymilacji obu systemw gospodarczych. Dano Austriakom trzy dni na wprowadzenie w ycie caego programu. Hitler nie zgodzi si na zmian ani jednego sowa: Podpisze pan to w tej formie i wypeni moje dania w cigu trzech dni. W przeciwnym razie rozka maszerowa na Austri. Kiedy Schuschnigg wyjani, e chocia gotw jest podpisa, nie moe zapewni ratyfikacji, Hitler wyprosi go z pokoju i posa po generaa Keitla. Kiedy Keitel wszed pospiesznie do pokoju - wedug von Papena, ktry by przy tym obecny - Hitler umiechn si i powiedzia: Nie mam adnych rozkazw. Chciaem tylko, eby pan tu by. Po pgodzinnej przerwie, w czasie ktrej austriacki sekretarz stanu Schmidt stwierdzi, e nie byby zaskoczony, gdyby zostali natychmiast aresztowani, Hitler wezwa ich z powrotem i powiedzia: Postanowiem zmieni zamiary. Po raz pierwszy w yciu. Ostrzegam jednak, to jest paska ostatnia szansa. Daj panu dodatkowe trzy dni, zanim porozumienie wejdzie w ycie. Gdy ju Schuschnigg podpisa, Hitler uspokoi si, ale kiedy poprosi, aby komunikat zawiera potwierdzenie porozumienia z 1936 roku wraz z gwarancjami niepodlegoci Austrii, Hitler odmwi: Ale nie! Najpierw musi pan wypeni warunki naszego nowego porozumienia. Z uwag, jakie Hitler wygosi do grupy czoowych austriackich nazistw 26 lutego, wynika, e niewtpliwie mia nadziej, i groba uycia siy wystarczy. Kontynuowano demonstracyjne przygotowania militarne w celu podtrzymania nacisku, ale Schuschnigg zgodnie z umow ogosi powszechn amnesti dla wszystkich nazistw (wraz ze skazanymi za morderstwo Dollfussa) i obieca reorganizacj gabinetu z Seyss-Inquartem jako ministrem spraw wewntrznych. Jednake kiedy Seyss-Inquart zacz dziaa coraz bardziej samodzielnie na podstawie rozkazw z Berlina, a nazici w sposb coraz bardziej otwarty podkrelali, e przejm wadz w cigu kilku tygodni, Schuschnigg zmieni zdanie i zamiast utraci niepodlego Austrii nic nie czynic, wola stawi opr. Ogosi plebiscyt, w ktrym Austriacy mieli owiadczy, czy opowiadaj si za Austri, ktra jest wolna i niezalena, niemiecka i chrzecijaska. Kiedy austriacki attache wojskowy zapozna Mussoliniego z planem Schuschnigga, Mussolini skomentowa: Ta bomba wybuchnie wam w rkach. Hitler by szczeglnie poirytowany wykorzystaniem przez

Schuschnigga jego ulubionego narzdzia, jakim by plebiscyt. Naleao mu zapobiec za wszelk cen. Nie istniay adne szczegowe plany wojskowe okupacji Austrii. Zostay stworzone naprdce. 10 marca Hitler wyda dwa rozkazy. Nazici austriaccy mieli wyj na ulice. Seyss-Inquart otrzyma polecenie przedstawienia ultimatum. Kiedy Schuschnigg odwoa plebiscyt, bojc si rozlewu krwi, zadano jego rezygnacji i mianowania Seyss-Inquarta kanclerzem. Schuschnigg zoy urzd, ale prezydent Miklas w przekonaniu, e Hitler blefuje, odmwi mianowania Seyss-Inquarta. Nadal pragnc unikn bezporedniego uycia siy i zachowa pozory legalnoci dziaania, Hitler zwleka z wydaniem rozkazu do marszu, czekajc take na odpowied od Mussoliniego, do ktrego wysa pilne osobiste przesanie poprzez specjalnego wysannika, ksicia Filipa Heskiego. Gring znalaz wyjcie z sytuacji, wskazujc, e chocia Schuchnigg zrezygnowa, Seyss-Inquart pozosta na stanowisku i by wadny dziaa w imieniu rzdu. Po podyktowaniu telegramu z prob o niemieck interwencj wojskow w celu przywrcenia porzdku, ktry Seyss-Inquart mia wysa, Gring doda: Nie musi nawet wysya tego telegramu. Wystarczy, e powie: zgoda. Kiedy Seyss-Inquart zacz robi trudnoci, Wilhelm Keppler, przedstawiciel Hitlera w Wiedniu, zadzwoni do Berlina i sam da oczekiwan odpowied: Powiedzcie marszakowi, e Seyss-Inquart si zgadza. Ze wzgldu na awari telefonw rozmowy z Wiedniem musiay odbywa si z centrali Kancelarii Rzeszy. Naoczny wiadek, genera Grolmann, tak opowiada: Byo ju ciemno, kiedy wezwano Hitlera do kabiny telefonicznej. Widziaem, jak Gring wcisn si tam z nim razem. Kiedy wyszli i wracali do pokoju, Gring mwi co do Hitlera w podnieceniu. Hitler z pocztku sucha Gringa w zamyleniu, nagle klepn si po udzie, podnis gow i powiedzia: Ruszamy. Gring wybieg pospiesznie i natychmiast posypay si rozkazy. Rozkaz Hitlera wydany 11 marca o godzinie 20.45 poleca niemieckim siom zbrojnym wkroczenie do Austrii nastpnego dnia o wicie. Tu po pnocy, wobec rozwrzeszczanych tumw wypeniajcych ulice i wobec groby nazistowskiego puczu, Miklas skapitulowa i mianowa SeyssInquarta kanclerzem. Pierwszym przedsiwziciem nowego kanclerza bya zakoczona niepowodzeniem prba powstrzymania wojsk niemieckich. Hitler by ju pewien, e armia nie napotka oporu. Otrzyma rwnie wiadomo od Mussoliniego, ktrej oczekiwa. Kiedy ksi Filip zadzwoni z Rzymu o godzinie 22.30 z wiadomoci, e Duce w bardzo przychylny sposb wyrazi zgod na dziaania Hitlera, ten prawie nie mg znale sw wdzicznoci. HITLER: Prosz powiedzie Mussoliniemu, e nigdy mu tego nie zapomn. Nigdy, nigdy, nigdy, niezalenie od tego, co by si miao sta [...] Jak tylko sprawa austriacka bdzie zaatwiona, bd gotw i z nim na dobre i na ze, niezalenie od tego, co by si miao sta. KSI HESKI: Tak, mein Fhrer. HITLER: Niech pan posucha! Zawr kade porozumienie. Nie obawiam

si ju tej strasznej sytuacji, jaka powstaaby, gdyby zaistnia konflikt midzy nami. Moe mu pan powiedzie, e bardzo mu dzikuj. Nigdy, nigdy tego nie zapomn. Gring zaatwi inn spraw, ktra niepokoia Hitlera. Na spotkaniu z czeskim ministrem zapewni go, e wydarzenia w Austrii w adnym stopniu nie wpyn na niemieckie stosunki z Czechosowacj: Daj panu sowo honoru, e Czechosowacja moe nie obawia si niczego ze strony Rzeszy. Poprosi w zamian o zapewnienie, e Czechosowacja nie przeprowadzi mobilizacji, co po konsultacjach z Prag minister obieca. Gring za powtrzy swoje zapewnienia tym razem w imieniu niemieckiego rzdu. Proklamacja niemiecka, ogoszona w chwili gdy 8 armia wkraczaa do Austrii, mwia o ucisku i baaganie, jakie znosia ludno austriacka, i pochwalaa decyzj Hitlera wyzwolenia swojej ojczyzny i przyjcia z pomoc w potrzebie bratniemu narodowi niemieckiemu Austrii. W Linzu, gdzie Hitler kiedy chodzi do szkoy, powitay go rozentuzjazmowane tumy, gdy skada wieniec na grobie rodzicw. Wzruszony serdecznym przyjciem Hitler zrezygnowa z ustanowienia satelickiego rzdu pod kierownictwem Seyss-Inqurta i zdecydowa si wcieli Austri bezporednio do Rzeszy. By to jego cel, ktry sobie wyznaczy na pierwszej stronie Mein Kampf czternacie lat wczeniej. Decyzja ta bya bezdyskusyjna i po pospiesznym posiedzeniu gabinetu Seyss-Inquart powrci do Linzu z ju przyjt ustaw. Jej pierwszy artyku brzmia: Austria jest prowincj Rzeszy Niemieckiej. Tej samej nocy rozpoczy si aresztowania. W samym Wiedniu zatrzymano 76 tysicy osb. W lad za niemieck armi przybyy oddziay policji i SS z trupi gwk, liczce 40 tysicy ludzi, ktre rozpoczy systematyczne przeladowania 300 tysicy ydw austriackich. Eichmann, sdzony pniej w Izraelu i skazany na mier za rol, jak odegra w procesie zagady ydw, zaoy swe biuro w dawnym paacu Rothschildw i jesieni donis o wypdzeniu 45 tysicy ydw, ktrzy pacili wielkie sumy za przywilej emigracji. Kiedy miejscowi nazici z Legionu Austriackiego uzyskali swobod dziaania, dali upust nagromadzonym uczuciom zazdroci, zoci i chci zemsty. Traktowanie licznej spoecznoci ydowskiej w Wiedniu byo przedsmakiem niepohamowanej dzikoci, jaka rozptaa si podczas Kristallnacht w Berlinie i w innych miastach niemieckich w cigu roku. Zbieray si tumy, by bawi si widokiem sprztania, kiedy to zmuszano ydw, take w podeszym wieku, do cierania, czsto goymi rkami lub szczoteczkami do zbw, hase, ktre pozostay po nieudanym plebiscycie Schuschnigga. Angielski dziennikarz opisywa jedn z takich Reibpartein: Esamani wlekli starszego ydowskiego robotnika i jego on wrd wiwatujcego tumu. zy pyny po policzkach starej kobiety [...] Widziaem, jak starzec, ktrego trzymaa pod rami, usiowa gadzi jej do. Praca dla ydw, nareszcie praca dla ydw - wy tum. Dzikujemy naszemu Fhrerowi, e znalaz prac dla ydw. Carl Zuckmayer, niemiecki dramaturg, ktry przebywa w tym okresie w

Wiedniu, pisa: wiat podziemny otwar swe wrota i wyzwoli swe najnisze, najbardziej odraajce i plugawe duchy. Miasto przemienio si w mar nocn pdzla Hieronima Boscha, a powietrze wypenia nieustajcy, dziki, histeryczny wrzask wydobywajcy si z mskich i kobiecych garde [...] w dzikim, wypenionym nienawici triumfie. Austria miaa w kocu swj plebiscyt. Hitler rozwiza Reichstag i wyznaczy nowe wybory na 10 kwietnia. Zamierzano czy je z plebiscytem przeprowadzanym w caych Niemczech, obejmujcych obecnie i Austri. Anschluss stanowi spenienie snu o Wielkich Niemczech, snu starszego ni traktat wersalski, ktry uniemoliwi jego spenienie, a nawet starszy ni zjednoczenie Niemiec, z ktrego Bismarck celowo wyczy Austri. Wraz z rozpadem Cesarstwa Habsburgw pod koniec wojny wielu Austriakw zaczo dostrzega w tej unii jedyn szans dla kraju, ktry pozbawiony swych nieniemieckich obszarw dawnego imperium zdawa si by zawieszony w prni. Jeeli miao nastpi rozczarowanie - Wiede sta si gbok prowincj i nawet nazici austriaccy skaryli si na bezwstydny rabunek kraju - nie byo wtpliwoci co do prawdziwego entuzjazmu, z jakim z pocztku powitano Anschluss po obu stronach granicy. Popularno Hitlera osigna szczyt, ktry ju nigdy nie mia si powtrzy - przede wszystkim dlatego, e nasz Fhrer osign to bez rozlewu krwi. Dla samego Hitlera, dla ktrego Wiede by miastem, gdzie przeywa niepowodzenia i upokorzenia, powrt w roli spadkobiercy Habsburgw sta si najwspanialsz godzin ycia. W trakcie kampanii przedwyborczej podrowa od kraca po kraniec Niemiec. Ogromne rzesze wyraay aplauz wobec wydarzenia, ktre uznawano za triumf narodowy. Ostatnie dziesi dni powici Austrii, a ca imprez zakoczya demonstracja w Wiedniu. Gdy sta na wprost wiwatujcego tumu, uwierzy w sw misj jako czowieka opatrznociowego: Wierz, e wol bo byo wysa tego modzieca std do Rzeszy, pozwoli mu dorosn, podnie go do roli przywdcy narodu, aby mu umoliwi poprowadzenie swej ojczyzny do Rzeszy. II 13 marca, w dniu, w ktrym Hitler witowa triumfalny powrt do Linzu i aneksj Austrii, Stalin obchodzi triumf innego rodzaju. 13 marca zakoczy si ostatni moskiewski proces i dokonano egzekucji niemal wszystkich (z wyjtkiem jednego) pozostaych czonkw leninowskiego Biura Politycznego: Bucharina, Rykowa i Krestinskiego6. Uderzajca staa si rnica priorytetw obu tych ludzi. Nawet wrd najwikszych czystek Stalin nie mg jednak zlekceway faktu zniknicia z mapy jednego pastwa i oczywistego zagroenia drugiego. W razie gdyby Czechosowacja zostaa rwnie wchonita, rwnowaga si w Europie ulegaby zasadniczej zmianie i siy niemieckie znalazyby si w bezporedniej bliskoci granicy radzieckiej.
6

Jedynie Trocki przey; wyrok mierci na niego zosta wykonany nieformalnie poprzez morderstwo w 1940 roku.

Litwinow ostrzeg Komitet Centralny: Aneksja Austrii jest najwaniejszym wydarzeniem od czasu wojny wiatowej i stanowi potencjalnie najwiksze niebezpieczestwo nie tylko dla naszego Zwizku. Litwinow mg jednak tylko zaproponowa konsultacje z innymi mocarstwami na temat najlepszego sposobu powstrzymania dalszych aktw agresji: Jutro moe by za pno, ale dzisiaj jest jeszcze czas, eby wszystkie pastwa, a szczeglnie wielkie mocarstwa, zajy zdecydowane i jednoznaczne stanowisko. Litwinow nawizywa przede wszystkim do Czechosowacji, z ktr Rosja i Francja byy zwizane traktatem i miay obowizek udzielenia pomocy na wypadek ataku. Gdy zapytano go, w jaki sposb Rosja udzieli pomocy, nie majc wsplnej granicy ani z Czechosowacj, ani z Niemcami, Litwinow odpar, e sposb si znajdzie i zostanie stworzony jaki korytarz. W rzeczywistoci, jak prywatnie powiedzia ambasadorowi amerykaskiemu, ani Francuzi, ani Rosjanie nie ufali sobie wzajemnie i za prawdopodobne uwaa, e Czesi si zaami. Kiedy Brytyjczycy i inni odmwili uczestnictwa w spotkaniu, Litwinow nie wyrazi zaskoczenia, wspominajc ministrowi wgierskiemu, e nie ywi wikszych nadziei na pozytywn odpowied i nie przygotowa adnego specjalnego planu. Rosjanie mogli rzeczywicie wierzy, e udzielenie Czechosowacji wystarczajco pewnych gwarancji przez Brytyjczykw, Francuzw i przez ZSRR mogoby zatrzyma Hitlera. Stalin lepiej ni przywdcy brytyjscy i francuscy rozumia, e Hitler zmierza ku wojnie, o ile nie zostanie powstrzymany, e we wsplnym interesie leao zapobieenie wojnie i e jeeli mocarstwa dziaayby razem, mogyby zmusi Hitlera do wycofania si. Odpowied mocarstw zachodnich wiadczya o tym, e byy jeszcze bardzo dalekie od zrozumienia problemu w takim stopniu, w jakim rozumia go Stalin. Francuzi nie odpowiedzieli wcale. Brytyjczycy uznali propozycj Litwinowa za niewaciw, gdy ewentualna konferencja podzieliaby Europ na dwa obozy i sugerowaa, e Niemcy uznaje si za agresora. Potwierdzio to sceptycyzm Rosjan, e mocarstwa nie podchodz powanie do bezpieczestwa zbiorowego i w tym przypadku propozycja Litwinowa zwalnia rzd radziecki od odpowiedzialnoci za niepowodzenie. Polecono ambasadorowi rosyjskiemu, aby powiadomi prezydenta Benea, e Zwizek Radziecki jest gotw podj kroki konieczne do zagwarantowania bezpieczestwa Czechosowacji pod warunkiem, e Francuzi bd rwnie gotowi do dziaania. Ironia caej sprawy polegaa na tym, e to wanie Bene w okresie podpisywania traktatu radzieckoczeskiego zasugerowa, i wzajemna pomoc uwarunkowana jest wypenieniem przez Francuzw zobowiza wobec zaatakowanej strony. Nalega na to rozwizanie, by mie pewno, e rzd czechosowacki nie zostanie wcignity w wojn po stronie ZSRR bez udziau Francuzw. Przez cay szeciomiesiczny okres trwania kryzysu czeskiego punkt ten sta si spraw kluczow dla rosyjskiej interwencji po stronie Czechosowacji. Hitler nienawidzi Czechw jeszcze od czasw wiedeskich, kiedy to uformowa swj stereotyp Czecha, podobnie jak yda. W przypadku Czechw byli to sowiascy Untermenschen (podludzie), ktrzy podwaali

przywdztwo Niemcw w monarchii habsburskiej. Utworzone po wojnie pastwo czechosowackie, ktre szyderczo nazywa sztucznym tworem procesu pokojowego, byo symbolem Wersalu - demokratycznym, zdecydowanym zwolennikiem Ligi Narodw i sojusznikiem Francji i Rosji. Czeski czworokt7 stanowi naturaln pozycj obronn, ktr Bismarck nazywa kluczem do panowania nad Europ rodkow, i pooony by o nieca godzin lotu od Berlina i innych niemieckich orodkw przemysowych. Armia czeska, sia wysokiej klasy, wyposaona przez sawne zakady zbrojeniowe Skoda i usadowiona w przygranicznych umocnieniach, porwnywalnych z francusk lini Maginota, bya czynnikiem, ktry musi zosta wyeliminowany, by Niemcy zgodnie z planami Hitlera mogy ruszy na wschd. Niezalenie od korzyci strategicznych cenne dla niemieckich zbroje byoby zdobycie sprztu wojskowego i zakadw Skoda. Saboci, ktr Hitler mia nadziej wykorzysta, by wielonarodowy charakter pastwa, w ktrym rzdzcy Czesi stanowili zaledwie nieco ponad poow ludnoci, a reszta, szczeglnie Niemcy sudeccy (stanowicy ponad 22 procent) i Sowacy (prawie 18 procent), wykazywaa oznaki niezadowolenia. W 1935 roku rzd Niemiec rozpocz subsydiowanie Partii Niemcw Sudeckich Konrada Henleina w celu uzyskania przez ni dominujcej pozycji wrd spoecznoci posugujcej si jzykiem niemieckim, ktra moga by wykorzystana, gdy przyjdzie odpowiednia pora. Przewaga Hitlera podczas kryzysu czeskiego, od marca 1938 roku do marca 1939 roku, polegaa na tym, e inicjatywa znajdowaa si w jego rku z wyjtkiem kilku dni maja i wrzenia 1938 roku. W obu przypadkach jednak szybko t inicjatyw odzyskiwa. Przewaga jego wynikaa z czterech powodw, ktre mona streci w nastpujcy sposb. Po pierwsze, jako jedyny z uczestnikw gry mia jasno sprecyzowany cel - zniszczenie pastwa czechosowackiego. Po drugie, potrafi zamaskowa swj prawdziwy cel kampani propagandow, koncentrujc uwag na niesprawiedliwoci - prawdziwej, przesadzonej lub zmylonej, jaka spotykaa Niemcw sudeckich, przedstawiajc si jako obroca praw mniejszoci, a nie jako agresor atakujcy pastwo czeskie. Gdy dania w sprawie Sudetw zostay zaspokojone, mg powtrzy strategi pitej kolumny, odpowiadajc na prob nacjonalistw sowackich o ochron przed czeskim uciskiem. Po trzecie, rozumia motywacje i obawy innych rzdw znacznie lepiej, ni te rzdy potrafiy przenikn jego motywy, a to dziki intuicji wspomaganej Gringowskim Forschungsamt (biurem podsuchu telefonicznego), ktry przechwytywa i rozszyfrowywa rozmowy prowadzone pomidzy rzdami brytyjskim, francuskim i czeskim oraz pomidzy tymi rzdami a ich ambasadami w Berlinie i w Pradze. Po czwarte, by przekonany, e rzdy brytyjski i francuski nie chciay ryzykowa wojny w zwizku z daniami Niemcw sudeckich, a nastpnie Sowakw zabiegajcych o rwne prawa i samostanowienie. By
7

Granice Czech i Moraw z Niemcami i Austri stanowiy czworokt przecinajcy tereny grskie. Od nazwy pasma grskiego w pnocnych Czechach i Morawach - Sudetw, mniejszo mwica po niemiecku w okrgu przygranicznym przyja nazw Niemcw sudeckich.

przekonany, e najwyej bd groziy interwencj, i wierzy, e zaskoczenie i szybko dziaania umoliwi Niemcom przedstawienie faktw dokonanych, zanim groby zmieni si w czyn. Podstawowe zasady strategii zostay wypracowane w trakcie serii spotka z Henleinem w Berlinie w dniach 28 lutego - 9 marca, zaledwie w dwa tygodnie po Anschlussie. Zadaniem Henleina byo wysuwanie da, ktrych rzd czechosowacki nie by w stanie speni. Henlein przedstawi spraw Hitlerowi w nastpujcych sowach: Musimy zawsze da tyle, e nigdy nie bdziemy usatysfakcjonowani. Henlein ogosi swj omiopunktowy program autonomii Sudetw w przemwieniu wygoszonym w Karlovych Varach (Karlsbad) 24 kwietnia. W powizaniu ze stopniowo narastajcymi organizowanymi zamieszkami w rejonie sudeckim i nazistowsk propagand, pync z zewntrz, mia on stanowi pretekst dla niemieckiej interwencji. Atak na Czechosowacj znalaz si w planach armii niemieckiej jeszcze przed 1938 rokiem, ale dopiero 21 kwietnia Hitler wyda dyspozycje Keitlowi, jako szefowi OKW, do opracowania dyrektyw operacyjnych przewidujcych uderzenie z zaskoczenia w celu przeamania czeskich umocnie granicznych i odniesienia decydujcego zwycistwa w cigu czterech dni, zanim inne mocarstwa zd interweniowa. Nie okrelono daty ataku i projekt przedstawiony ostatecznie Hitlerowi 20 maja rozpoczyna si od sw Hitlera wygoszonych na odprawie z Keitlem: Naszym celem nie jest zdruzgotanie Czechosowacji w wyniku dziaa wojskowych w najbliszej przyszoci bez prowokacji, chyba e nieunikniony rozwj sytuacji politycznej w Czechosowacji zmusi nas do tego lub gdy wydarzenia polityczne w Europie stworz szczeglnie dogodn okazje, ktra mogaby nigdy si nie powtrzy. Dziaania bd rozpoczte albo: (a) po okresie narastajcych nieporozumie dyplomatycznych i napi zwizanych z przygotowaniami wojskowymi, ktre bd wykorzystane tak, eby odpowiedzialno za wybuch wojny przerzuci na nieprzyjaciela, (b) poprzez byskawiczne dziaanie bdce rezultatem powanego incydentu, ktry bdzie stanowi dla Niemiec nieznon prowokacj i ktry przynajmniej w oczach czci wiatowej opinii publicznej bdzie stanowi moralne usprawiedliwienie podjcia dziaa wojskowych. Przypadek (b) jest dogodniejszy zarwno z wojskowego, jak i politycznego punktu widzenia. Dyrektywa dowodzi, e Hitler liczy na dziaania zarwno ze strony Polakw, jak i Wgrw, dcych do odniesienia korzyci z rozpadu Czechosowacji poprzez wysunicie roszcze terytorialnych. Nastpnego dnia po rozmowie z Keitlem Hitler wezwa wgierskiego posa w Berlinie, Sztjaya, i powiedzia mu, e w wypadku podziau pastwa czeskiego Niemcy nie interesowayby si Sowacj i Wgry mogy same zdecydowa, czy odzyska terytoria utracone po I wojnie wiatowej, a w tym miejsce koronacji krlw wgierskich, Bratysaw (Preszburg). Sytuacja Polakw, ktrych stosunki z Czechami byy ze, ale ktrzy byli rwnie sojusznikami Francji, wydawaa si by bardziej delikatna. Hitler nie prbowa wywiera na nich nacisku, by jednak pewien, e gdy przyjdzie czas, Polacy nie bd

potrzebowali zachty, by zaj Cieszyn i inne rejony przygraniczne, stanowice przedmiot sporu midzy nimi i Czechami. Pozostawali jeszcze Wosi. Chocia Mussolini wyrazi zgod na zajcie Austrii, by w dalszym cigu bardzo wyczulony na fakt, e jego poparcie mogoby by uznane za rzecz oczywist jako partnera w osi Berlin-Rzym. Wprawdzie porozumienie angielsko-woskie, podpisane w 1938 roku, nie miao wikszego praktycznego znaczenia, stanowio podkrelenie niezalenoci Woch i Hitler rozumia, e nie by to czas odpowiedni do zawarcia formalnego sojuszu wojskowego midzy obu krajami. Nie mona byo rwnie wymaga od Duce niczego wicej ni przychylnej neutralnoci wobec niemieckiego ataku na Czechw. Okazja, by odbudowa zaufanie Mussoliniego, nadarzya si, gdy Hitler przyby do Rzymu, rewizytujc Duce po jego wizycie w 1937 roku w Niemczech. Cztery specjalne pocigi ledwie wystarczyy, eby pomieci wszystkich gauleiterw i innych nazistowskich czonkw orszaku, ktrzy chcieli uczestniczy na koszt Wochw w spodziewanych galach, przyjciach i bankietach. Nic tak nie przemawiao do rynsztokowej elity nazistowskich Niemiec, jak bezpatna wycieczka za Alpy. Wieli cae wagony specjalnych uniformw. Wosi komentowali, e czego podobnego nie widziano od czasu najazdw barbarzycw. Wizyta owa rzucia interesujce wiato na Hitlera jako czowieka. Obchody czterdziestej dziewitej rocznicy jego urodzin pozwoliy mu zda sobie spraw z wasnej miertelnoci oraz z faktu, e pozostao mu ju niewiele lat ycia, ktre mogo by w dodatku w kadej chwili przerwane kul zamachowca, moe nawet we Woszech. Podr z Berlina spdzi na ukadaniu testamentu i porzdkowaniu spraw. Poza zapisami dla krewnych wszystkie swoje rzeczy osobiste, Berghof, meble i obrazy pozostawi partii. Kiedy orszak wyruszy z rzymskiego dworca, milion Wochw ustawio si wzdu trasy, by go powita. Wrd nich bya Ewa Braun, podrujca incognito na koszt Hitlera. Staa jednak daleko i dopiero kiedy unis j zaprzyjaniony Woch, moga zobaczy swego przyjaciela przejedajcego w karecie woskiego monarchy. Hitlerowi wcale nie pochlebiao traktowanie go jako gocia krla Woch oraz wyznaczenie mu paacu krlewskiego na rezydencje. Przeciwnie, by wcieky i nie ukrywa swego zniecierpliwienia protokoem i ceremoniaem, ktre uznawa za przestarzae bzdury, oraz gono stwierdzi, e powinien by podejmowany przez Mussoliniego. Niemniej niespeniony artysta, jaki w nim tkwi, by urzeczony widokami Rzymu i Florencji i na oficjalnym bankiecie w Paacu Weneckim zapewni gospodarzy, e nie ma zamiaru upomina si o Tyrol Poudniowy: Jest moj niezachwian wol i moim testamentem dla narodu niemieckiego, aby granic alpejsk wzniesion midzy nami przez natur traktowa jako nienaruszaln. Pod koniec kwietnia obradowali w Londynie ministrowie francuski i brytyjski. Obie strony robiy wszystko, eby przekona Hitlera, i wywieraj presj na Czechw, by zawarli ugod z Henleinem. Hitler by zachwycony. Oto przyjaciele Czechosowacji wykonywali robot za niego. Sytuacja jednak zmienia si nagle, gdy rzd czeski, zaniepokojony doniesieniami o koncentracji oddziaw niemieckich w rejonach

przygranicznych, ogosi czciow mobilizacj. Wielka Brytania i Francja natychmiast wysay do Berlina ostrzeenia, e wszelkie agresywne kroki Niemiec wobec Czechosowacji oznaczayby grob wojny powszechnej. Wiadomo ta wywara na Hitlerze takie samo wraenie, jak wiadomo, e Schuschnigg zamierza przeprowadzi plebiscyt. Czu, e zaczyna przegrywa w swojej wasnej grze i e w tej wojnie nerww sta si ofiar ataku wyprzedzajcego. Jest bardzo prawdopodobne, e posunicie rzdu czeskiego wywoane byo autentycznym zaniepokojeniem, a nie wynikao z kalkulacji, ale dla Hitlera byo ono zaskoczeniem. Chocia pracowa nad planami wyeliminowania Czechosowacji, adna data nie bya jeszcze ustalona i wszystko znajdowao si dopiero w stadium przygotowawczym. Niezalenie od tego, jak dalece mu to nie odpowiadao, i niezalenie od tego, w jak furi wprawiao go, gdy prasa zachodnia podawaa, e jest zmuszony si wycofa, Hitler nie mia wyboru i musia zgodzi si na to, by niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaprzeczyo doniesieniom o ruchach wojsk oraz jakimkolwiek agresywnym zamiarom wobec Czechosowacji. W rzeczywistoci, kiedy ju rozwiay si obawy przed natychmiastowym wybuchem wojny, kryzys majowy nie przynis zmiany sytuacji. Mocarstwa nie wystosoway ostrzee pod adresem Niemiec, wznowiy natomiast naciski na Czechosowacj i Hitler mg znw przechwyci inicjatyw. Opanowawszy swj gniew, zwoa spotkanie przywdcw wojskowych i politycznych na 28 maja i przedstawi im poprawion wersj swoich wypowiedzi ze spotkania w Hossbach, ktre odbyo si w listopadzie. Korzystajc z odrcznych notatek i posugujc si map rozoon na stole w ogrodzie zimowym Kancelarii, powtrzy sw znan ju tez o potrzebie zabezpieczenia przyszoci Niemiec i zdobycia przestrzeni yciowej na wschodzie. Wielka Brytania i Francja bd si przeciwstawiay Niemcom i w razie wojny, ktrej celem bdzie rozszerzenie niemieckiego wybrzea poprzez zajcie Holandii, Czechosowacja bdzie stanowi zagroenie niemieckiego zaplecza. To zagroenie trzeba usun przede wszystkim i nie ma lepszej okazji do dziaania ni obecna. Wielka Brytania i Francja nie chc wojny i nie s do niej przygotowane. Rosja nie bdzie uczestniczy. Wgry przycz si do Niemcw. Polska nie przeciwstawi si w obawie przed Rosj. Wosi nie s zainteresowani. Hitler poda dwa powody, dla ktrych nie naley reagowa na czesk prowokacj: armia niemiecka nie jest jeszcze przygotowana do przeamania czeskich fortyfikacji, a niemieckie fortyfikacje na zachodzie nie s na tyle rozbudowane, eby powstrzyma Francuzw. Naleao take przygotowa psychicznie nard niemiecki do wojny. Zadania te miay by wykonane w cigu kilku miesicy. Do tego czasu adne prowokacje nie zmusz mnie do zmiany postawy. Hitler powtrzy zdanie, ktre miao sta si now preambu do projektu dyrektywy opracowanej przez Keitla, zaaprobowanej 30 maja: Jest moj niezomn decyzj zmiady Czechosowacj w drodze dziaa wojennych w najbliszej przyszoci. Do zada przywdztwa politycznego naley oczekiwa odpowiedniej chwili lub j spowodowa. W pimie przewodnim, do ktrego Keitel doczy

dyrektyw do naczelnego dowdztwa, doda, e jej wykonanie musi by zapewnione najpniej do l padziernika 1938 roku. Hitler starannie dystansowa si od niespokojnych i bezowocnych dziaa dyplomatycznych, ktre nastpiy w cigu trzech miesicy po kryzysie majowym. Oficjalne niemieckie stanowisko w tej sprawie uznawao, i by to spr pomidzy Parti Niemcw Sudeckich a rzdem czeskim, za ktry rzd niemiecki nie przyjmowa odpowiedzialnoci. Czytajc przechwycone depesze, Hitler zauway z zadowoleniem, e rzd brytyjski i francuski zdaj si podziela ten pogld i wznowiy nacisk na Czechw, eby osignli porozumienie. Wysano nawet lorda Runcimana jako mediatora. Dziaalno dyplomatyczna Niemiec ograniczaa si do uwanej obserwacji stosunkw z Wochami i Polsk bez zapoznawania ich z intencjami Hitlera oraz do wywierania nacisku na Wgry, eby wziy udzia w rozbiorze Czechosowacji. Pozwolioby to Wgrom odzyska terytoria na Sowacji, utracone po zawarciu pokoju, oraz osign wspln granic z Polsk, co byo mile widziane zarwno przez Warszaw, jak i przez Budapeszt. Wgrzy pragnli tego. Obawiali si jednak wybuchu wojny powszechnej, w ktrej Niemcy zostayby znowu pokonane, a Wgry zdruzgotane bez moliwoci odbudowy. Zaproszenie wgierskiego regenta admiraa Horthyego i premiera Imredy do Niemiec w sierpniu jedynie unaocznio dylemat, ktrego Wgrzy nie byli w stanie rozwiza. Wyjaniajc plan zniszczenia Czechosowacji, Hitler zaoferowa Wgrom Sowacj i najbardziej na wschd wysunit cz kraju, Ru Zakarpack8, ktre utracili na mocy traktatu pokojowego, pod warunkiem, e bd skonni uczestniczy w ataku od samego pocztku. Jeeli strac t okazj, ca Sowacj moe zagarn Polska. Kto chce uczestniczy w posiku, musi pomc w gotowaniu. Wgrzy nie dali si skusi lub, jak powiedzia Hitler, nie zdali egzaminu woli. Prawdziwy problem Hitlera tkwi tam, gdzie mona si byo go najmniej spodziewa, a mianowicie dotyczy dowdcw wojskowych, ktrym stworzy moliwo odbudowy niemieckiej potgi militarnej. Usunicie von Blomberga i von Fritscha nie zaatwio niczego, a utworzenie OKW jeszcze zaostrzyo spraw. Keitel i Jodl ju utosamili si z Hitlerem i nie przyjmowali adnych uwag krytycznych na jego temat. Pogbiao to tylko pogard, jak ywili wobec nich czonkowie najbardziej prestiowej instytucji niemieckiej, Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych, ktrzy czuli, e zostali pozbawieni tradycyjnej roli doradcw gowy pastwa. W cigu piciu lat swego urzdowania szef Sztabu Generalnego wojsk ldowych (OKH), genera Ludwig Beck, spotka si bezporednio z Hitlerem w celu omwienia spraw oficjalnych zaledwie dwukrotnie. Beck by ostrony z natury. Stosowa si do maksymy swego sawnego poprzednika, von Moltkego: Erst wagen, dann wagen, czyli: najpierw przemyl, potem dziaaj. Ju w 1935 roku przeciwstawi si propozycji najbardziej pronazistowskiego wwczas generaa von Reichenaua, eby przygotowa plan wyprzedzajcego ataku na Czechosowacj.
8

Ru Zakarpack, ktra naleaa do Korony Wgierskiej, od stuleci zwana te bya Ukrain Zakarpack, a wikszo jej mieszkacw - Rusini, bya spokrewniona z Ukraicami.

Argumentowa, e spowodowaoby to zacienienie wizw pomidzy Wielk Brytani i Francj w sojuszu przeciwko Niemcom, podobnie jak miao to miejsce z atakami von Schlieffena na Belgi w 1914 roku. Beck prbowa odwoa operacje wojskowe przeciwko Austrii i kilkakrotnie latem 1938 roku zaznacza swj sprzeciw w stosunku do planowanego przez Hitlera ataku na Czechosowacj, twierdzc, i rozwinie si on w wojn powszechn, ktra zakoczy si klsk Niemiec. W maju, czerwcu i lipcu skierowa do von Brauchitscha, gwnodowodzcego armi, cztery memoranda i nie poprzestajc na tym co najmniej trzykrotnie w cigu lipca usiowa skoni von Brauchitscha do zorganizowania zbiorowego oporu generaw, nalegajc, aby przekaza Hitlerowi, e Niemcy nie s przygotowane do wojny i przywdcy wojskowi nie mog przyj odpowiedzialnoci za tego rodzaju awantury. Von Brauchitsch nie zgodzi si postpi zgodnie z yczeniem Becka, zwoa jednak w sierpniu spotkanie wyszych dowdcw. Na spotkaniu von Brauchitsch odczyta jedn z wersji dokumentu Becka, wycigajc wniosek, e nie warto ryzykowa istnienia narodu w zamian za wejcie w posiadanie rejonu sudeckiego. Gwnodowodzcy zakoczy apelem do generaw, by wpynli na Hitlera i zapoznali go z pogldami, jakie zostay im przedstawione. Dyskusja wykazaa, e wikszo obecnych bya zdania, i spoeczestwo, w tym i onierze, jest przeciwko wojnie i chocia armia moga prawdopodobnie pokona Czechw, nie bya na tyle silna, by stan wobec wojny powszechnej. Gdy jeden z generaw, von Busch, zauway, e wojskowi nie powinni miesza si w sprawy polityczne, Beck argumentowa, i tradycyjnym pogldem na temat roli Sztabu Generalnego byo, e wszyscy wyszkoleni oficerowie sztabowi powinni by w stanie podejmowa waciwe decyzje w dziedzinie polityczno-wojskowej. Tego wanie postulatu niezalenoci Hitler nie tolerowa, podobnie zreszt jak Stalin. Ale, spodziewajc si w cigu kilku najbliszych tygodni operacji wojskowych, od ktrych zaleaa jego przyszo, Hitler nie mg pj za przykadem Stalina i zrobi czystki w dowdztwie armii. Odrzuci wszystkie uwagi, na ktre von Brauchitsch si zdoby, ale sprawy na tym nie zakoczy. Jego pierwszym posuniciem byo zaproszenie nie najwyszych dowdcw, ale szefw sztabw na obiad w Berghofie. Nastpnie przedstawi polityczne i militarne zaoenia swoich planw. Tym razem jednak magia nie zadziaaa, a rzadka w ustach Hitlera zachta do dyskutowania jego pogldw okazaa si pniej klsk. Szef sztabu grupy armii rozmieszczonej na zachodzie otwarcie stwierdzi, e zgodnie z pogldem jego dowdcy, generaa Adama, oraz zgodnie z jego wasnym pogldem, umocnienia na granicy z Francj mog by utrzymane najwyej przez trzy tygodnie. Nastpia gwatowna scena, w czasie ktrej Hitler potpi tego rodzaju defetyzm i krzycza: Zapewniam pana, generale, e ta pozycja bdzie utrzymana nie tylko przez trzy tygodnie, ale przez trzy lata. Ten, kto nie utrzyma tych umocnie, jest ajdakiem. Obecny wwczas Jodl zrozumia, e spotkanie to nie rozwiao wtpliwoci w umysach suchaczy, i zapisa w swym pamitniku: Brak im ducha, poniewa nie do koca wierz w geniusz Fhrera.

Pi dni pniej Hitler zaprosi wszystkich wyszych generaw na pokazy w szkole artylerii w Jterborg, gdzie zbudowano repliki czeskich umocnie. Przeprowadzono atak piechoty i przygotowanie artyleryjskie. Skala zniszcze, jakich dokonano, przyniosa zawd. Hitler jednak, wspierajc si o betonowe umocnienia, oznajmi, e jest zaskoczony wielkoci zniszcze. Wrd baaganu, jaki nastpi, Hitler przemawia przez dziewidziesit minut, przedstawiajc swoje plany jako kulminacj krucjaty, ktr rozpocz zakadajc parti nazistowsk: Niezalenie od rozwoju sytuacji Czechosowacja musi by wyeliminowana przede wszystkim [...] Wielce si obawiam, e co mi si moe przydarzy, zanim uda mi si wprowadzi konieczne decyzje w ycie [...] W yciu politycznym naley wierzy w bogini fortuny. Spotkanie z ni zdarza si tylko raz i wtedy naley j chwyta, gdy drugi raz si to nie zdarzy. Przedstawienie to powtrzy Hitler 17 sierpnia w Dbernitz wobec generaw. Nastpnego dnia Beck zoy rezygnacj i zada, aby von Brauchitsch uczyni to samo. Gwnodowodzcy armii odmwi. Jak von Hassell, byy ambasador w Rzymie i przyszy spiskowiec, zanotowa w swoim pamitniku: Brauchitsch poprawia konierzyk i mwi: Jestem onierzem i moim obowizkiem jest sucha. Gdy Beck nalega, Hitler przyj jego rezygnacj, poleci jednak ze wzgldw polityki zagranicznej, aby nie rozgasza tego ani w armii, ani publicznie. Beck zgodzi si, powodowany w dobie kryzysu lojalnoci wobec kraju. Raport Gringa i Todta po wizytacji umocnie na granicy zachodniej w czerwcu uzmysowi Hitlerowi, e istniao niebezpieczestwo, i fortyfikacje nie bd gotowe w wyznaczonym na jesie terminie. Od czasu remilitaryzacji Nadrenii w marcu 1936 roku udao si armii zakoczy budow jedynie 640 bunkrw i planowano dodatkowych 1360 do zbudowania w 1938 roku. Hitler zada 12 tysicy i przygotowa memorandum na temat konstrukcji umocnie i psychiki onierza piechoty na podstawie swych dowiadcze z lat 1914-1918, w ktrym wyszydza ignorancj inynierw wojskowych w dziedzinie nowoczesnych technologii i aktualnych potrzeb. Poleci, aby wszystkie inne prace budowlane zostay wstrzymane i by w razie potrzeby ludzi i sprzt, przeniesiono do budowy umocnie granicy zachodniej. Nie usatysfakcjonowany dokonanymi zmianami technicznymi bunkrw, Hitler decydowa o miejscu budowy kadego z nich i zarzdzi, e oddawano je w tempie 70 dziennie. Decydowa rwnie o rozmieszczeniu cikiej broni. Nie jestemy w stanie stwierdzi, jaki wpyw wywara interwencja Hitlera, podkreli on jednak i rozpowszechni wiadomo koniecznoci przyspieszenia prac. Genera Frster, inspektor do spraw umocnie, ktremu dostao si od Hitlera, wygosi pniej znamienn uwag: Fhrer interesowa si sprawami wielkimi, a take i najdrobniejszymi szczegami. Sprawy porednie nie interesoway go. Nie zauway tego, e wikszo decyzji dotyczya wanie spraw porednich. W ostatnim tygodniu sierpnia Hitler przeprowadzi dwudniow inspekcj umocnie granicy zachodniej. Genera Adam, dowdca frontu zachodniego, przedstawi opini, e jedynie jedna trzecia umocnie bdzie

gotowa przed nadejciem mrozw, a jeeli na wschodzie wybuchn walki, to mocarstwa zachodnie wyrusz w pole. Twierdzenie Hitlera, e Niemcy bd miay na froncie zachodnim 2000 czogw i doskonae miny przeciwczogowe, nie wywaro na nim wikszego wraenia. Adam wskaza, e kada dywizja bdzie musiaa utrzyma odcinek frontu szerokoci 20 kilometrw w fazie pocztkowej i gdy armia bdzie koncentrowa si na przeamywaniu umocnie czeskich, nie bdzie dysponowa adnymi rezerwami. Odpowied Hitlera brzmiaa: Nie odwoam ataku na Czechosowacj. Koczc inspekcj, Hitler pogratulowa osigni wszystkim zainteresowanym; stwierdzi, e oddziay niemieckie nigdy nie bd usunite z zachodnich fortyfikacji, i powtrzy w obecnoci Adama: Tylko ajdak nie utrzymaby tego frontu. Genera zosta pniej pozbawiony dowdztwa i przeniesiony w stan spoczynku. III Pewno siebie i determinacja Hitlera, jakie wykaza tego lata, wywary wraenie na wszystkich, ktrzy go spotkali. Nikt nie by jednak pewien, na ile mwi serio, a na ile blefowa, gdy twierdzi, e ma zamiar zniszczy Czechosowacj si. Hitlerowi wanie na tym zaleao. Kiedy zamiast Becka na stanowisko szefa sztabu wojsk ldowych zosta mianowany genera Halder, Hitler powiedzia mu: Nigdy nie bdzie pan zna moich prawdziwych intencji. Nawet moi najblisi koledzy, ktrzy s przekonani, e je znaj, nie poznaj ich nigdy. Hitler mg to rwnie powiedzie o sobie. By pewien, e chcia wyeliminowa Czechosowacj, ale jak, kiedy, w jednym czy dwch etapach, poprzez uycie siy czy poprzez grob jej uycia - o tym zamierza decydowa dopiero w ostatniej chwili. Pozostawiajc otwarte opcje, zachowywa maksymaln elastyczno, co pozwalao mu podejmowa wiksze ryzyko, gdy mia zawsze moliwo odwrotu. Utrzymywanie ludzi w niepewnoci, w tym najbliszych wsppracownikw, nawet Gringa i generaw oraz Brytyjczykw, Francuzw i Czechw, pogbiao wtpliwoci i utrudniao podjcie decyzji, co robi, eby go pohamowa lub powstrzyma. Niestosowanie si do konwencjonalnych zasad, ktre stwarzao tyle problemw w administracji i gospodarce, byo atutem w wojnie psychologicznej, w ktrej Hitler osign mistrzostwo. Nigdy nie powiedzia nic, nawet wtedy, gdy wydawao si, e straci panowanie nad sob, bez oceny wraenia, jakie jego wypowied wywrze na obecnych i na tych, ktrym zostanie powtrzona. Pewnego razu, 2 lipca, kiedy Ribbentrop jad obiad z Hitlerem w Monachium, powiadomiono ich o przybyciu posa brytyjskiego. Hitler zerwa si i powiedzia Gott im Himmel! Jeszcze go nie wpuszczajcie. Jestem wci w dobrym humorze. Nastpnie, w obecnoci personelu, zacz zmienia nastrj, a twarz mu pociemniaa, oddech sta si ciki, a oczy zamglone. Jego spotkanie z Anglikiem byo tak burzliwe, e siedzcy przy stole mogli wszystko usysze przez zamknite drzwi. Po spotkaniu Hitler wrci, ocierajc czoo. Panowie - powiedzia ze miechem -

potrzebuj herbaty. Wydaje mi si, e jestem wcieky. Rozptana zostaa radiowa i prasowa kampania propagandy i zastraszania, ktra nasilaa si bd saba w zalenoci od sprawozda, jakie Hitler otrzymywa na temat reakcji w Pradze, Londynie i Paryu (wraz z podsuchem telefonicznym). Wikszo obserwatorw bya przekonana - a Hitler nie czyni nic, eby zmieni ich opini - e spotkanie partyjne w Norymberdze zaplanowane na drugi tydzie wrzenia bdzie oznacza w stosunkach niemiecko-czeskich szczyt kryzysu wok problemu sudeckiego. W regionie Sudetw w cigu lata nie byo wikszych incydentw, a negocjacje pomidzy Niemcami sudeckimi i Prag, szczeglnie po przybyciu brytyjskiej misji mediacyjnej pod kierownictwem lorda Runcimana, rozbudziy nadzieje, e samostanowienie okrgu sudeckiego wystarczy, by Czechosowacja dostaa si pod kontrol Niemiec bez wojny. Na takie stanowisko Hitler zareagowa gniewnym spojrzeniem, a 26 sierpnia poleci Karlowi Hermannowi Frankowi, zastpcy Henleina, aby przygotowa i sprowokowa szereg incydentw, ktre stanowiyby pretekst do niemieckiej interwencji. Gdy Henlein z opnieniem zda sobie spraw, e Niemcy sudeccy byli tylko pionkami w znacznie powaniejszej grze, zacz rwnie twierdzi, e rozwizanie polityczne daoby Niemcom sudeckim samostanowienie. Hitler jednak by nieugity i wci planowa dziaania wojenne. W doskonaym nastroju egna Henleina w Berghofie 2 wrzenia sowami: Niech yje wojna nawet gdyby trwaa osiem lat! Hitler sam pewnie nie mgby okreli, czy miao to zachci Niemcw sudeckich, czy wywrze wraenie na Czechach. 5 wrzenia Bene uczyni krok, do ktrego od duszego czasu skaniali go Francuzi i Anglicy - zaprosi do siebie przywdcw Niemcw sudeckich z pen list da, ktre przyrzek speni niezalenie od ich charakteru. Odebrao to sens argumentowi, e caa sprawa dotyczy przeladowa Niemcw sudeckich. eby pokry wraenie poraki, sprowokowano nowe incydenty w Morawskiej Ostrawie, tworzc w ten sposb pretekst do zerwania rozmw w Pradze. Hitler poinformowa ju armi, e do poudnia 27 wrzenia ustali dat i godzin ataku na Czechosowacj. Zaistniaa jednak rozbieno zda pomidzy Hitlerem a dowdztwem naczelnym na temat, jak ten atak winien by przeprowadzony. Sztab Generalny chcia Czechosowacj przeci na p jednoczesnym atakiem z pnocy i poudnia, oddzielajc Czechy i Morawy od Sowacji. Wedug Hitlera by to plan konwencjonalny i podrcznikowy, dokadnie taki, jakiego spodziewaa si armia czeska. Hitler da celu politycznego zdobycia czeskiej stolicy, Pragi, atakiem z zaskoczenia, przez umocnienia graniczne, zmasowan si czogw. Kiedy odkry, e von Brauchitsch i Halder (nastpca Becka na stanowisku szefa Sztabu Generalnego) zignorowali jego yczenia i wydali rozkazy zgodne z ich pierwotnym planem, wezwa ich oraz Keitla do Norymbergi. Ktnia trwaa do wczesnych godzin porannych. Hitler utrzymywa, e niezalenie od swych zalet plan przygotowany przez armi ignorowa polityczn potrzeb osignicia szybkiego rezultatu nokautujcym ciosem. Kiedy generaowie nie chcieli ustpi, Hitler wyda im rozkaz zastosowania

si do jego polece. Halder wzruszy ramionami, ale gwnodowodzcy von Brauchitsch zaskoczy wszystkich obecnych zwrotem o sto osiemdziesit stopni i wylewn deklaracj lojalnoci. Zastanawiajc si nad t sytuacj, Jodl zanotowa w pamitniku: To ten sam problem, co w 1914 roku. W armii jest tylko jeden niezdyscyplinowany element - generaowie. Z ostatnich analiz wynika, e powodem jest ich arogancja. Nie charakteryzuje ich ani ufno, ani dyscyplina, poniewa nie widz geniuszu Fhrera. Wynika to bez wtpienia z faktu, e wci patrz na niego jak na kaprala z I wojny wiatowej, a nie jak na najwikszego polityka od czasw Bismarcka. Komentarz Hitlera skierowany do Keitla brzmia: Szkoda, e nie mog przydzieli po jednej armii moim gauleiterom - to s ludzie z biglem i wierz we mnie. Przeciwstawiajc si planom Hitlera i zwracajc si do innych generaw o poparcie, Beck stara si wystpowa na gruncie profesjonalnym, a nie politycznym. Byli jednak inni oficerowie gotowi pj dalej i przygotowa zamach stanu, jeeli Hitler nalegaby na atak na Czechosowacj. Orodkiem konspiracji by Zarzd Wywiadu OKW (Abwehrabteilung, w skrcie Abwehra), a jej gwnym motorem pukownik Hans Oster. Wrd osb wtajemniczonych i gotowych odegra rol polityczn, jeeli zamach stanu si uda, znajdowali si Schacht i Karl Goerdeler, byy burmistrz Lipska i komisarz Rzeszy do spraw cen przez ostatnie trzy lata. W kocu sierpnia i w pocztkach wrzenia aktywnie zaangaowany w konspiracj by rwnie Halder, ale konspiratorzy przekonali si, e po zrobieniu pierwszego kroku nigdy nie mg zdecydowa si na drugi i sprawi im tak samo wielkie rozczarowanie jak von Brauchitsch. Pierwszym zadaniem spiskowcw byo znale generaa dysponujcego oddziaami i gotowego dziaa. Znaleli go. By to genera von Witzleben, dowodzcy III korpusem z siedzib w Berlinie, ktry wraz z Erichem von Brockdorff-Ahlefeldem, dowdc garnizonu poczdamskiego, Helldorfem, szefem berliskiej policji, i jego zastpc, Fritzem von der Schulenburgiem, podj si zaj dzielnic rzdow w Berlinie i uwizi Hitlera oraz moliwie wielu przywdcw nazistowskich. Genera Hpner, dowdca dywizji pancernej w Turyngii, gotw by zablokowa wszelkie dziaania SS, zmierzajce do ich ocalenia. Po aresztowaniu Hitler mia by ogoszony psychicznie chorym lub postawiony przed sdem, a po krtkim okresie rzdw wojskowych zamierzano wprowadzi konstytucj cywiln. Istniaa jednak jeszcze inna, wewntrzna grupa konspiratorw, kierowana przez majora Heinza, ktry mia dowodzi grup dwudziestu do trzydziestu oficerw eskortujcych von Witzlebena w czasie ataku na Kancelari Rzeszy. Grupa ta planowaa zastrzeli Hitlera w trakcie ataku9. Zamach stanu mia by dokonany w okresie pomidzy wydaniem ostatecznego rozkazu ataku na Czechosowacj a pierwsz wymian ognia. Konspiratorzy polegali na Halderze, ktry mia zawiadomi ich w odpowiednim czasie o wydaniu tego rozkazu. Za podstawowy warunek sukcesu i zyskania poparcia armii uznawano jednoznaczne zobowizanie
9 Oster, Goerdeler, von Witzleben, von der Schulenburg, Hpner i Helldorf oraz Heinz pozostali w konspiracji. Stracono ich po zamachu na Hitlera w lipcu 1944 roku.

si rzdw Wielkiej Brytanii i Francji do wypowiedzenia wojny, jeeli Czechosowacja zostanie zaatakowana. Ewald von Kleist-Schmenzin, szlachcic i waciciel ziemski, potomek sawnego poety von Kleista, wyrazi ochot udania si do Londynu i przedstawienia sprawy Brytyjczykom w poowie sierpnia. Spotka si tam z Vansittartem, podsekretarzem stanu w Foreign Office, oraz z lordem Lloydem, obracajcym si w koach zblionych do Chamberlaina, a take z Churchillem, ktry by wwczas w opozycji i wywar na nim gbokie wraenie. Sprawozdania na temat jego wypowiedzi byy przedstawione Chamberlainowi i lordowi Halifaxowi, ministrowi spraw zagranicznych. Premier jednak przeprowadzi paralel pomidzy spiskowcami niemieckimi a jakobinami, ktrzy usiowali przekona Ludwika XIV, e jeli zajby wystarczajco gron postaw, byliby w stanie obali Wilhelma Oraskiego. Uzna, e gdyby powtrzy ostrzeenie, jakie przekaza Hitlerowi w maju, szans uniknicia wojny raczej zmniejszyyby si ni zwikszyy. Popar go sir Nevile Henderson, ambasador brytyjski w Berlinie, ktry nalega, aby nie czyniono nic, co mogoby sprowokowa Hitlera. Kolejne wrzeniowe apele konspiratorw nie wpyny na zmian stanowiska Chamberlaina. Napicie narastao stopniowo, w miar jak norymberski zlot partii zblia si do swej ostatniej nocy 12 wrzenia. Kilkaset tysicy czonkw partii wypenio ogromny stadion, by wysucha Hitlera, ktry sta samotnie w blasku reflektorw i czeka, a ryk Sieg Heil! Sieg Heil! ucichnie. Zacz mwi o walce partii w pocztkach jej istnienia, by nagle przej do gniewnej tyrady skierowanej przeciwko Beneowi i Czechom. Kad obelg tum kwitowa aprobujcym wrzaskiem. Hitler jednak pomimo gronego tonu nie sprecyzowa adnych da. Domaga si jedynie sprawiedliwoci dla Niemcw sudeckich. Nie wskaza rwnie, jaki kierunek dziaania zamierza podj, gdyby jego dania nie zostay zaspokojone. Mowa ta zostaa odebrana jako sygna do powstania w regionie sudeckim. Zgino kilka osb. Czesi jednak zachowali spokj, ogosili stan wyjtkowy i stumili powstanie. Prasa nazistowska ogosia, e MORDERCZY CZESKI TERROR JEST BLISKI ANARCHII, a Henlein wraz z kilku tysicami swoich zwolennikw uciek przez granic. Hitler poleci, aby uformowa z nich Freikorps. Powiedzia rwnie jednak przywdcom sudeckim, e musz si powstrzyma. Czas jeszcze nie dojrza. Chamberlain wpad na pomys, by uda si do Niemiec i podj prb zapobieenia wojnie w drodze bezporednich rozmw z Hitlerem. W 1938 roku pomys ten by znacznie bardziej zaskakujcy ni obecnie. Poechtao to prno Hitlera. Ich bin von Himmel gefallen (Spadem z nieba) owiadczy, zgadzajc si na spotkanie z brytyjskim premierem, nie proponujc jednak wyjazdu z Berghofu i spotkania go w poowie drogi. Po kilkugodzinnej, pierwszej w yciu podry samolotem Chamberlain spotka si 15 wrzenia z Hitlerem w tym samym gabinecie, w ktrym wczeniej przyjmowany by Schuschnigg. Podejmowane przez Chamberlaina prby przedyskutowania sposobw

rozwizania problemu sudeckiego poprzez przesiedlenia i zmiany granic spotkay si ze stwierdzeniem Hitlera, e wszystko to akademickie rozwaania; spraw naley zaatwi natychmiast [...] Jestem gotw zaryzykowa raczej wojn wiatow, ni dopuci, eby ta sprawa si przecigaa. Gdy Chamberlain zapyta wwczas, po co zatem Hitler zgodzi si na jego wizyt w Niemczech, skoro ju i tak wybra wojn, Hitler odpar, e wojny mona unikn, jeeli zostaaby przyjta zasada samostanowienia. Widzc w tym jak szans, Chamberlain stwierdzi, i on osobicie mgby si na to zgodzi i byby skonny poszukiwa porozumienia co do przekazania terytoriw, gdyby Hitler podj kroki w celu uspokojenia sytuacji. Na dwa tygodnie przed zamierzon dat rozkazu do wymarszu Hitler nie widzia przeszkd, eby premier brytyjski sprbowa dziaa. Chamberlain nie zdawa sobie z tego sprawy i pozostajc pod wraeniem, e Hitler jest gotw rozpocz atak natychmiast, powrci do domu przekonany, e gdyby udao mu si doprowadzi do porozumienia, mona bdzie unikn wojny cakowicie. Po wyjedzie premiera brytyjskiego Hitler zrelacjonowa rozmowy Ribbentropowi i von Weizsackerowi. Wedug notatek tego ostatniego Hitler by bardzo zadowolony, i udao mu si sprowokowa Chamberlaina do dziaania w kierunku cesji Sudetw na rzecz Niemiec: Jeeli Czesi to odrzuc, droga dla inwazji niemieckiej bdzie otwarta, jeeli za ustpi, kolej na Czechosowacj przyjdzie pniej, na przykad na wiosn. S pewne korzyci pynce z polubownego zaatwienia sprawy Niemcw sudeckich. Fhrer opowiedzia nastpnie [...] o drobnych sztuczkach, blagach i pogrkach, jakimi zapdzi swego przeciwnika do naronika. Moliwo interwencji Zwizku Radzieckiego podczas przeduajcego si kryzysu czeskiego bya ograniczona tym, e od Czechosowacji oddzielay go Polska i Rumunia, a adne z tych pastw nie chciao dopuci, by wojska rosyjskie przeszy przez ich terytoria. Nawet jednak gdyby droga bya otwarta, Francuzi musieliby przedtem przekona Stalina, e s gotowi honorowa swe zobowizania traktatowe i zrobi co wicej dla Czechw, ni poprze jego dziaania. Rzeczywicie w interesie Rosji bardziej leao, by Wielka Brytania i Francja stany po stronie Czech i powstrzymay Hitlera, ni by uagodziy go, zwracajc jego uwag na wschd jako kierunek dalszej ekspansji. W miar jak mijao lato, wzrasta sceptycyzm. W wanym przemwieniu wygoszonym w Leningradzie pod koniec czerwca, ktre ambasada niemiecka ocenia jako wytyczn dla polityki rosyjskiej, Litwinow podj na nowo krytyk mocarstw zachodnich. Bez jednego wystrzau Niemcy prawie cakowicie anuloway rezultaty, o jakie mocarstwa zachodnie walczyy podczas wojny wiatowej. Caa dyplomacja mocarstw zachodnich w cigu ostatnich piciu lat ograniczaa si do unikania oporu wobec agresywnych dziaa Niemiec, do zgadzania si na zaspokajanie da, a nawet kaprysw, obawiajc si spowodowania nawet najmniejszego niezadowolenia. Kiedy jednak Litwinw doszed do przedstawienia planw Zwizku Radzieckiego, nie mia nic do powiedzenia: Starannie unikamy udzielania czechosowackiemu rzdowi

jakichkolwiek rad, o ktre nas nie prosz... Rzd radziecki unikn przynajmniej odpowiedzialnoci za dalszy rozwj wypadkw. Zwizek Radziecki nie zabiega o nic dla siebie, nie pragnie wywiera na nikogo nacisku jako partner i sojusznik, a jedynie zgadza si na zbiorow wspprac. Przyjmowano wwczas, i w dalszym cigu si przyjmuje, e gwnym czynnikiem determinujcym postaw Rosji byy skutki czystek w radzieckich siach zbrojnych. Jest faktem, e cikie walki z Japoczykami latem 1938 roku z uyciem dziesitkw tysicy onierzy, samolotw i armat zakoczyy si zwycistwem rosyjskim. Tego lata nastpia jednak kolejna czystka na Dalekim Wschodzie. Tym razem dotkna grup oficerw, przy pomocy ktrych marszaek Blucher zapewni radzieck przewag w cigych starciach z Japoczykami. Front Czerwonego Sztandaru, ktry rozsawi Blucher, rozsypa si, a sam marszaek zosta zdjty ze stanowiska, aresztowany i odesany do Moskwy. W zwizku z tym zwycistwo na Dalekim Wschodzie nie zataro wywoanego w Paryu, Londynie, a take i w Berlinie wraenia, e po czystkach armia rosyjska nie moga by uznawana za skuteczn si militarn. Wedug prezydenta Benea nie prowadzono adnych powaniejszych rozmw wojskowych pomidzy Czechami i Rosjanami, podobnie jak midzy Czechami i Francuzami. Jednake ksika opublikowana przez profesora Rzeszewskiego z Instytutu Historii wiatowej w Moskwie w 1989 roku, w ktrej profesor twierdzi, e opiera si na materiaach rdowych, podaje t wersj w wtpliwo. Zgodnie z jego informacjami, mimo ocigania si rzdu czeskiego, przyj on w kocu w sierpniu 1938 roku radzieckie zaproszenie dla generaa Fajfra, dowdcy czeskich si powietrznych. Cytuje nastpnie sprawozdanie generaa Fajfra, twierdzc, e zostao osignite porozumienie, zgodnie z ktrym Zwizek Radziecki udzieli pilnej pomocy, wysyajc 700 myliwcw pod warunkiem, e przygotujemy odpowiednie lotniska i zapewnimy ochron przeciwlotnicz. W 1938 roku radzieckie siy powietrzne byy wci najwiksze na wiecie, a dotarcie do Czechosowacji wymagaoby jedynie krtkiego przelotu nad Rumuni lub Polsk. Istniej doniesienia, e kierownik francuskiej misji w Bukareszcie zosta poinformowany przez rzd rumuski, i przymknie oczy na przeloty radzieckich samolotw nad terytorium rumuskim pod warunkiem, e nie bd schodzi poniej 3000 metrw, co i tak pozostawao poza zasigiem rumuskich armat przeciwlotniczych. Jest faktem, e w pocztkach wrzenia radziecki ambasador w Londynie, Majski, powiedzia Churchillowi (a ten przekaza t informacj ministrowi spraw zagranicznych), e Zwizek Radziecki uyje siy, jeeli Niemcy zaatakuj Czechosowacj. 21 wrzenia Litwinow owiadczy w Genewie, e trzy dni wczeniej Czesi po raz pierwszy zwrcili si do rzdu radzieckiego z pytaniem, czy udzieli pomocy, jeeli uczyni to Francja, i otrzymali wyran odpowied pozytywn. Czy zapewnienia te jednak byy wypenione konkretn treci? Czciow odpowiedzi, ktr ju poznano, byo ostrzeenie Rosjan wobec Polski, eby nie zajmowaa si czeskiego terytorium. Jeeli tak si stanie,

ZSRR wypowie pakt o nieagresji z Polsk. Francuski ambasador w Moskwie donosi, e zastpca komisarza do spraw zagranicznych Potiomkin wydawa si by rozczarowany, gdy Czechosowacja przyja polskie dania, uniemoliwiajc tym samym radzieck interwencj. Jeeli wierzy byemu szefowi Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, marszakowi Zacharowowi, Rosjanie byli gotowi do wywarcia nacisku na znacznie wiksz skal. W 1938 roku Zacharow wchodzi w skad personelu Szaposznikowa, wczesnego rosyjskiego szefa Sztabu Generalnego. W ksice napisanej w 1969 roku, ale opublikowanej dopiero po dwudziestu latach, Zacharow twierdzi, e w odpowiedzi udzielonej Beneowi stwierdzono jasno, i Rosjanie przyjd na pomoc Czechosowacji niezalenie od dziaa Francji, i szczegowo charakteryzuje siy zmobilizowane do poparcia gwarancji. Radziecka mobilizacja rozpocza si rozkazami wydanymi kijowskiemu okrgowi wojskowemu 21 wrzenia o godzinie 18.00, aby rozmieci w pobliu polskiej granicy siy odpowiadajce 10 dywizjom (przytoczone s szczegy) pod dowdztwem marszaka Timoszenki. Przez reszt wrzenia wydano rozkazy innym okrgom wojskowym pooonym na zachd od Uralu, ktre postawiy w stan gotowoci bojowej cznie 60 dywizji piechoty i 16 dywizji kawalerii, 3 korpusy pancerne, 22 samodzielne brygady pancerne i 17 brygad lotniczych. Powoano ponadto 330 tysicy rezerwistw oraz zatrzymano w wojsku dziesitki tysicy onierzy, ktrzy winni by zwolnieni do cywila. Depesz, ktrej tre ujawniono w Moskwie w 1958 roku, informowano 25 wrzenia francuskie koa wojskowe o postpach mobilizacji. Informacje te byy powtrzone francuskiemu attache wojskowemu w Moskwie 28 wrzenia. Nie wiadomo natomiast, czy wojskowi francuscy przekazywali dalej otrzymane informacje, czy rzdy francuski i brytyjski byy wiadome krokw podjtych przez Rosjan, a jeeli tak, czy traktoway te doniesienia powanie, czy te wolay je ignorowa. IV Po powrocie z Berchtesgaden 16 wrzenia Chamberlain zaj si opracowaniem planu, majcego na celu zaspokojenie da Hitlera. Polega on na wyodrbnieniu z terytorium Czechosowacji wszystkich okrgw zamieszkaych w ponad 50 procentach przez ludno niemieck oraz okrgw, w ktrych znajdoway si fortyfikacje przygraniczne. Propozycje te zostay przedstawione w Pradze 19 wrzenia. W zamian za ich akceptacj oferowano midzynarodowe gwarancje dla reszty terytorium. Wanie po tych propozycjach Bene zwrci si ze swoim pytaniem do Moskwy. Mona z duym prawdopodobiestwem zakada, e pod wpywem zachcajcej odpowiedzi, jak otrzyma, wysa formaln odmow na propozycje francusko-angielskie, ktra dotara do Londynu 20 wrzenia wieczorem. Po wznowieniu naciskw brytyjskich i francuskich posowie tych krajw zbudzili Benea w rodku nocy - rzd czechosowacki 21 wrzenia o godzinie 17.00 udzieli odpowiedzi, e z alem przyjmuje propozycje brytyjskie i francuskie.

W zwizku z tym, gdy Chamberlain spotka si powtrnie z Hitlerem w Godesbergu nad Renem, mg przekaza mu z satysfakcj, e Czesi wyrazili zgod na angielsko-francuski plan przekazania regionu sudeckiego Niemcom. Ku zaskoczeniu i oburzeniu Anglika Hitler odpowiedzia, e takie rozwizanie nie jest ju wystarczajce. Sudety musz by zajte przez oddziay niemieckie natychmiast, przebieg granicy za zostanie ustalony pniej w wyniku plebiscytu. Dziaania Freikorpsu w rejonie Sudetw (kierowane przez Hitlera) daway mu podstawy do twierdzenia, e warunki w Czechosowacji s tak ze, i armia niemiecka musi ruszy bezzwocznie. Szalejc z wciekoci, Hitler stwierdzi, e nie ma ju czasu na dyskusje na tematy komisji, procentw, praw wasnoci, uchodcw i tak dalej. Najpierw okupacja Sudetw - natychmiast, nastpnie zajcie kilku dodatkowych terytoriw po uwzgldnieniu wynikw plebiscytu. Model austriacki jest tu dobrym przykadem. Pozostawao te zaspokojenie da wgierskich i polskich. Wszystko, co Chamberlainowi udao si uzyska po dodatkowym dniu strawionym na wymianie not i kliwych argumentw, bya mapa wraz z memorandum, wyliczajcym nowe dania Hitlera bez adnych modyfikacji. dania te Chamberlain podj si przesa do Pragi bez komentarza. Ewakuacja Czechw z terytorium przeznaczonego do przekazania miaa rozpocz si 26 wrzenia i zakoczy w cigu czterech dni. W ostatnim momencie, z aktorskim wyczuciem dramaturgii chwili, Hitler przeduy zabaw, owiadczajc: Pjd na ustpstwo, eby zrobi panu przyjemno, panie Chamberlain. Jest pan jednym z nielicznej grupy osb, dla ktrych co podobnego zrobiem. Jeeli panu miaoby to uatwi zadanie, to zgodz si na l padziernika jako dat ewakuacji. Chamberlain wspomina, i mia uczucie, e pomidzy nim a Fhrerem nawizao si zaufanie i po powrocie poinformowa rzd, i jest pewien, e pan Hitler nie zwodziby celowo czowieka, ktrego szanowa i z ktrym prowadzi negocjacje. Rzd brytyjski jednak nie chcia duej pozwala Hitlerowi wodzi si za nos. W porozumieniu z Francuzami zadecydowano nie wywiera ju presji na Czechw, jeeli ci odrzuc dania Hitlera. Wydano owiadczenie, e jeeli Czechosowacja zostanie zaatakowana, Francja bdzie zobowizana udzieli jej pomocy, Wielka Brytania i Rosja za stan po jej stronie. Przesanie od Chamberlaina zawierajce to stanowisko, ale zawierajce te i stwierdzenie, e problem mona rozwiza w drodze negocjacji, wprawio Hitlera w taki wybuch gniewu, e tylko z trudnoci wyperswadowano mu, aby pozosta w pokoju i wysucha przesania do koca. Przerywa jednak cigle czytanie, wykrzykujc, e Niemcy s traktowani gorzej ni czarnuchy i gorzej ni Turcy. Jeeli Francja i Anglia zdecyduj si zaatakowa, niech atakuj. Nic go to nie obchodzi. Konspiratorzy planujcy obalenie Hitlera wpadli w rozpacz na wie o niespodziewanej wizycie Chamberlaina w Berchtesgaden. Gdy napicie zaczo ponownie wzrasta po drugiej wizycie w Godesbergu, ich nadzieje odyy. Plany wdarcia si do Kancelarii Rzeszy i ujcia Hitlera zostay zatwierdzone, a grupa uderzeniowa postawiona w stan gotowoci. W dwa tygodnie po przemwieniu w Norymberdze, 26 wrzenia, Hitler

przemawia ponownie w berliskim Sportpalast. Przemwienie byo utrzymane w tym samym maniakalnym stylu, w jakim tego samego dnia przemawia odbierajc przesanie Chamberlaina. Mwic z przesad na temat tysicy mordowanych Niemcw i setek tysicy wygnanych zada, aby Bene przyj warunki z Godesbergu: Moja cierpliwo jest na wyczerpaniu... Decyzja naley obecnie do pana Benea: pokj lub wojna. Albo przyjmie t ofert i odda nam Niemcw, albo sami sobie wolno wywalczymy. Teraz niech pan Bene dokona wyboru. William Shirer, ktry siedzia na balkonie tu nad Hitlerem, zanotowa w swym pamitniku, e po raz pierwszy przez cae lata obserwacji wydao mu si, i Hitler zupenie utraci panowanie nad sob. Gdy Goebbels wykrzykn: Jedno jest pewne, rok 1918 nigdy si nie powtrzy!, Hitler zerwa si i z wielkim zamachem uderzy pici w st, krzyczc: Ja!, i osun si na krzeso wyczerpany. Hitler jednake nie zatrzasn jeszcze drzwi. Nawet w najwikszym uniesieniu w Sportpalast nie zrezygnowa z alternatywy zaproponowanej w Godesbergu i aby zachci zwolennikw pokoju, owiadczy, e Sudety to jego ostatnie roszczenie terytorialne w Europie. Na przyjcie postawionych warunkw Hitler da Czechom czas do 28 wrzenia do godziny 14.00, a 27 wrzenia wysa Keitlowi instrukcje przesunicia wojsk pierwszorzutowych tak, aby mc zaatakowa 30 wrzenia. Von Weizsacker i inni, ktrzy pozostawali w bliskich kontaktach z Fherem, nie przypuszczali, e blefowa, a dalsze postpowanie Hitlera potwierdzio ich przekonanie. Nie naley jednak z tego wnioskowa, e Hitler chcia wojny, gdy byoby to mieszanie rnych znacze tego sowa. Pragn rozbicia czechosowackiego pastwa w drodze operacji wojskowej, eby ostrzela now armi niemieck i przygotowa psychicznie nard do uycia siy w wojnach w przyszoci. Ograniczona wojna z odizolowan i sabsz Czechosowacj to byo co innego, a powtrzenie wojny 1914-1918 - co innego. Hitler zakada, e Wielka Brytania i Francja nie rozpoczn wojny powszechnej wskutek odmowy Czech udzielenia Niemcom sudeckim prawa do samostanowienia. Chocia z pewnoci siebie mwi, e nie ma to dla niego znaczenia, a do chwili wydania rozkazu do ataku prowadzi negocjacje na swoich warunkach i traktowa je jako alternatyw i rodek do zniszczenia pastwa czeskiego w dwch etapach. Aby podtrzyma negocjacje oraz osabi stanowisko Chamberlaina, wieczorem dnia 27 wrzenia, czyli na mniej ni dwadziecia cztery godziny przed terminem ultimatum, Hitler siad i napisa odpowied na list Chamberlaina, ktry wywoa jego gniew dzie wczeniej. Pozostawiam paskiej decyzji - pisa - czy uwaa pan za celowe kontynuowanie wysikw [...] zmierzajcych do skonienia w ostatniej chwili rzdu w Pradze do rozsdku. Chocia Rosjanie informowali wojskowych francuskich o przygotowaniu do mobilizacji, uczynili to dopiero 25 wrzenia, czyli o dzie pniej, ni Francuzi sami ogosili czciow mobilizacj. Pozwala to przypuszcza, e Stalin nie chcia zosta sam, jako jedyny, ktry by

gotw do dziaania. Gdy ju stao si jasne, e i Brytyjczycy, i Francuzi woleli osign porozumienie z Hitlerem, ni organizowa opr, Stalin take mia powody po temu, aby t spraw przemilcze i nie przekrela swoich szans na ugod z Hitlerem poprzez zwracanie uwagi na przygotowania poczynione przez Armi Czerwon. Oczywicie pojawia si tu pytanie, jak stanowioby to rnice nie tylko dla Francuzw i Brytyjczykw, ale te dla Hitlera i dla opozycji w armii niemieckiej, gdyby wwczas wiedzieli o przygotowaniach Stalina. Jeeli informacje Zacharowa s prawdziwe i gdyby Rosja, Francja i Wielka Brytania dziaay wsplnie, 51 dywizji niemieckich (z ktrych jedynie 3 byy pancerne) stanoby wobec perspektywy wojny nie na dwch, a na trzech frontach, przeciwko 38 dobrze wyposaonym dywizjom czeskim, 65 dywizjom francuskim i 90 dywizjom rosyjskim, nawet gdyby te ostatnie nie byy tej samej klasy co pozostae. Na ile przeoczono tu szans, ktra moga zmieni bieg historii? Nawet gdyby pojawio si wicej dowodw potwierdzajcych dane Zacharowa, pytanie to, podobnie jak i wiele innych zaczynajcych si od gdyby, nie moe wyj poza sfer rozwaa teoretycznych. Zostawiajc jednak te rozwaania na boku, stwierdzamy, i faktem jest, e gdy nadesza chwila rozstrzygni, 28 wrzenia, Hitler cofn si przed ryzykiem wojny powszechnej i wybra negocjacje. Jest moliwe, e zawsze chcia tak postpi, stawiajc wygrowane warunki i wykorzystujc strach przed wojn. Jest jednak bardziej prawdopodobne, e rezerwowa sobie moliwo wyboru i zwleka z decyzj do ostatniej chwili. Wydaje si, e na decyzj Hitlera zoyo si kilka czynnikw. Jednym z nich byy pogldy dowdztwa armii, ktre twierdzio, e Niemcy nie byy do silne, eby prowadzi wojn na dwch frontach, nie mwic ju o trzech. Hitler mg odrzuci ten argument jako defetyzm, ale ten sam argument mg zosta wzmocniony ostrzeeniem francusko-brytyjskim, ktre oznaczao, e sytuacja wanie tak si rozwinie. Dwch innych gwnodowodzcych - Gring i Raeder - popierao stanowisko armii. Drugim czynnikiem bya reakcja ludnoci Berlina, ktr Hitler mg obserwowa w czasie defilady wojskowej, jak poleci zorganizowa w dzie po przemwieniu w Sportpalast. Mimo wysikw prasy i radia zmierzajcych do rozbudzenia gorczki wojennej dywizja pancerna maszerujc ulicami Berlina spotkaa si z prawie zupen obojtnoci ze strony tumw, ktre rozbiegy si w pogoni za wieczornymi pocigami i autobusami. Trzecim czynnikiem, o ktrym Hitler sam wspomnia Gringowi, bya wiadomo, e armia francuska i Royal Navy przeprowadzaj mobilizacj. Na koniec, moe decydujcym czynnikiem bya interwencja Mussoliniego. Na wniosek strony woskiej Ciano i Ribbentrop mieli spotka si 29 wrzenia z zamiarem skoordynowania politycznej strategii obu pastw w przypadku wojny. Gdy jednak Chamberlain i Roosevelt zwrcili si z apelem do Mussoliniego, aby przekona Hitlera, eby odoy mobilizacj i zgodzi si na konferencj, Duce okaza si tak samo zainteresowany unikniciem wojny, jak wszyscy pozostali, poniewa Wochy nie byy do niej przygotowane. Naga zmiana stanowiska przez

Mussoliniego zaskoczya Hitlera w poudnie 28 wrzenia - w momencie, kiedy znajdowa si pod siln presj ze strony k dyplomatycznych i wojskowych, aby nie pogra Europy w wojnie. Mussolini donosi, e nowa propozycja Chamberlaina oznacza tak wspaniae zwycistwo, i nie warto wywoywa wojny, eby zdoby co wicej. Chamberlain by gotw uda si do Niemiec po raz trzeci i proponowa konferencj czterech mocarstw. Jeeli Hitler si zgodzi, Czesi bd musieli zaakceptowa rozwizanie przyjte przez cztery mocarstwa. Nikt nie proponowa, by wczy Rosjan do rozmw. Zostali cakowicie zignorowani. Obaj dyktatorzy spotkali si wczeniej, 29 wrzenia. Hitler uspokoi si dopiero wtedy, kiedy po dugich naleganiach ustalili, e wojna powszechna z Wielk Brytani i Francj musi wybuchn jeszcze za ich ycia, aby obydwaj mogli przewodzi swoim narodom. Mussolini uspokoi go zapewnieniami, e gdyby konferencja zaamaa si, Wochy bd popiera Niemcy. Gdy doczyli do nich Chamberlain i Daladier, Hitler nie pozostawi wtpliwoci na temat tego, czego oczekiwa od konferencji: W swojej mowie wygoszonej w Sportpalast zadeklarowa, e w kadym przypadku wyruszy w pole l padziernika. Otrzyma odpowied, e dziaanie to bdzie uznane za przemoc. Powstao zatem zadanie pozbawienia tego dziaania charakteru przemocy. Dziaanie jednak musi by podjte natychmiast. Mussolini odgrywa gwn rol na konferencji choby dlatego, e by jedynym jej uczestnikiem, ktry zna jzyki swoich partnerw. Przedstawi rwnie memorandum, ktre stao si podstaw ukadu monachijskiego. Byo ono przygotowane dzie wczeniej przez von Neuratha, Gringa i von Weizsackera, aby ubiec Ribbentropa, ktrego Gring oskara o ch wcignicia Niemiec w wojn. Prby Chamberlaina i Daladiera, zmierzajce do zapewnienia uczestnictwa przedstawiciela Czechosowacji, spotkay si z kategoryczn odmow Hitlera. Albo problem istnia pomidzy Niemcami i Czechosowacj i wwczas mg by rozwizany si w cigu dwch tygodni, albo nalea do wielkich mocarstw i wwczas one przejmoway odpowiedzialno i narzucay rozwizanie Czechom. Konferencja zostaa zwoana tak pospiesznie, e brakowao jej wszelkiej organizacji. Nie robiono stenogramu i cigle zdarzay si przerwy. W kocu jednak osignito porozumienie rano 30 wrzenia. Obaj dyktatorzy pozostawili Brytyjczykom i Francuzom zadanie powiadomienia Czechw o dokonanym rozbiorze ich kraju. l padziernika, jak Hitler obiecywa i da, oddziay niemieckie zajy Sudety. Ukad monachijski da Hitlerowi w zasadzie wszystko, czego da w Godesbergu. Wszelkie modyfikacje, jakie chciay wprowadzi mocarstwa zachodnie, zostay odrzucone na posiedzeniach midzynarodowej komisji, ktrej powierzono wprowadzenie w ycie ukadu i w ktrej przedstawiciele niemieccy stale zajmowali agresywne stanowisko. adnego plebiscytu nigdy nie przeprowadzono, a granice wytyczono, kierujc si wzgldami strategicznymi, nie za etnicznymi. Na terenach scedowanych Niemcom pozostao 800 tysicy Czechw. Wraz z 38 tysicami kilometrw kwadratowych terytorium Czesi utracili system granicznych fortyfikacji,

ktre wywary wielkie wraenie na niemieckich generaach w czasie inspekcji. Bene uda si na emigracj, a nowy rzd czeski czyni wszystko, eby przypodoba si Niemcom. Bezskutecznie, poniewa Niemcy wysuwali wci nowe dania, a Hitler odmwi udzielenia gwarancji przyobiecanych w Monachium okrojonemu pastwu. Czesi zmuszeni byli scedowa okrg cieszyski Polsce i pogodzi si z utrat powanych terenw Sowacji na rzecz Wgier. Ribbentrop i Ciano spotkali si w Wiedniu, aby prowadzi arbitra pomidzy Sowakami a Wgrami, przygotowujc pierwsze z porozumie wiedeskich w listopadzie 1938 roku. Ulga, jaka nastpia po zwycistwie bez wojny - drugim w cigu szeciu miesicy - podniosa presti Hitlera w Niemczech na niespotykane wyyny. By to kolejny triumf jego niekonwencjonalnych metod walki politycznej podobnych do taktyki legalnoci, jak stosowa przy dojciu do wadzy. Zakadano powszechnie, zarwno w Niemczech, jak i za granic, e Hitler blefowa przez cay czas i zawsze myla o jakim Monachium. Pogld ten wiadczy o wyszoci ocen dokonywanych przez Hitlera i doprowadzi do wyciszenia krytyki, szczeglnie wrd wojskowych, ktrzy twierdzili, e nie bra pod uwag ryzyka wojny powszechnej. Bya to rwnie klska konspiratorw, planujcych uj, a nawet zabi, Hitlera, ktra spowodowaa, e ziemia zacza usuwa si im spod stp. Twierdzenie, i gdyby nie to, e Wielka Brytania i Francja nie sprzeciwiy si Hitlerowi w 1938 roku, armia obaliaby go i nie doszoby do wojny, jest trudne do udowodnienia. Wikszo historykw spoza Niemiec, ktrzy zbadali materia dowodowy, pozostaa sceptyczna. Nie wtpili w odwag spiskowcw, ale w szans ich sukcesu i w moliwo uzyskania poparcia wystarczajcego do obalenia reimu, nawet gdyby Hitler wyda rozkaz ataku. Nie ma jednak wtpliwoci co do tego, e wszelkie szans, jakie mieli, zostay zrujnowane wysunit przez Chamberlaina i Daladiera propozycj cesji rejonu Sudetw bez wojny. Hitler napawa si widokiem zwycizcw z 1918 roku, spieszcych przez Europ do miasta, w ktrym zacz sw karier jako nieznany agitator, aby pozna warunki, na jakich zechce przyj poddanie si Czechw. Radosne podniecenie szybko jednak zastpi gniew, gdy przekona si, i Monachium udowodnio, e gdyby nie sucha generaw i dyplomatw, a wytrwa przy swoich pierwotnych zamiarach, miaby swoj krtk wojn i wymazaby Czechosowacj z mapy bez interwencji ze strony Wielkiej Brytanii i Francji. W ostatnich dniach ycia, zastanawiajc si w berliskim bunkrze nad przyczynami klski w lutym 1945 roku, znalaz bd, jaki popeni by w roku 1938: Powinnimy byli zacz wojn w 1938 roku. Chocia nie bylimy w peni przygotowani, bylimy przygotowani lepiej ni nieprzyjaciel. Wrzesie 1938 stanowi najdogodniejszy termin. A jakie mielimy wtedy moliwoci ograniczenia konfliktu Przez krtk chwil po Monachium Hitler myla nad moliwoci ostatecznego rozprawienia si z Czechami jeszcze tej jesieni. Po zastanowieniu postanowi jednak poczeka do wiosny 1939 roku. Tymczasem ci w Europie Zachodniej, ktrzy udzili si, e teraz, gdy Hitler

zaspokoi swe ostatnie roszczenie terytorialne w Europie, reim narodowosocjalistyczny w Niemczech uspokoi si, otrzymali w listopadzie tak niepokojcy dowd jego prawdziwej natury, jaki czystki w Zwizku Radzieckim day lewicy. Swoboda, jak cieszyli si austriaccy nazici przeladujcy ydw po Anschlussie, wzbudzia wrd kadry i szeregowych nazistw w Niemczech pragnienie, by mie te same moliwoci nie tylko wyadowania swojej nienawici, ale rwnie obowienia si, jak Austriacy, na wywaszczeniach wasnoci ydowskiej. Ograniczenia, jakie ju znosili ydzi niemieccy, nie obejmoway jeszcze ich systematycznego wykluczania ze sfery ycia gospodarczego. Partia zacza obecnie nalega na wprowadzenie tego systemu w Niemczech, podobnie jak w Austrii. Byy jednak rnice zda na temat sposobu jego wprowadzenia. Arianizacja gospodarki (eufemizm okrelenia rabunek ydw) albo moga by przeprowadzona w sposb systematyczny przez pastwo, co, jak chcia Gring, pozwolioby przechwyci zyski z tej operacji, albo moga dokona si spontanicznie, jak w Austrii, za porednictwem partii, a nie pastwa, co oznaczaoby wielkie zyski dla czonkw partii stanowice rekompensat za ich dugoletni sub. W cigu 1938 roku Gring jako komisarz planu czteroletniego wyda trzy dekrety wymagajce, aby kady yd zarejestrowa swj majtek w celu zapewnienia, e majtek ten bdzie wykorzystywany w sposb zharmonizowany z wymogami gospodarki niemieckiej. Gdy zakoczy si kryzys czeski, cay ten proces uleg przyspieszeniu. Na konferencji na temat planu czteroletniego (14 padziernika) Gring wzywa, by problem ydowski zosta zaatwiony energicznie i pilnie: ydw naley wypdzi z gospodarki. W stworzonej w ten sposb atmosferze wyczekiwania wystarczy jedynie jaki incydent, by spowodowa wybuch. Incydentem tym byo zabjstwo niemieckiego dyplomaty von Ratha w Paryu 7 listopada. Strzay zostay oddane przez siedemnastoletniego yda Herschela Grunspana w desperackim akcie protestu wobec deportowania bez uprzedzenia jego rodzicw i okoo 50 tysicy innych polskich ydw do Polski przez Gestapo. Czyn Grunspana zosta natychmiast wykorzystany przez Goebbelsa do stworzenia atmosfery kryzysu i napicia. W dyrektywie wystosowanej do wszystkich niemieckich gazet zaleca wydawcom dopilnowa, by wiadomoci o zamachu zdominoway pierwsz stron. Komentarze musz wskazywa, e zamach ten bdzie mia bardzo powane konsekwencje dla ludnoci ydowskiej. 7 listopada przypada rocznica puczu z 1923 roku i w chwili kiedy prasa niemiecka pena bya zdecydowanych da natychmiastowego rozprawienia si z ydami, weterani partii nazistowskiej i SA zebrali si w Monachium. Spotka takich Hitler nigdy nie opuszcza. W sporze na temat odpowiedzialnoci osobistej Hitlera za zagad ydw moe okaza si znaczce jego postpowanie w tym okresie. Wiadomo, e von Rath zmar, otrzyma Hitler wwczas, gdy przyby do staromiejskiego ratusza. Zgodnie z relacjami osoby, ktra towarzyszya mu tego wieczoru, wywaro to na nim silne wraenie. Nie wygosi jednak przemwienia, poniewa

nigdy na tym spotkaniu nie przemawia. Zauwaono tylko, e przeprowadzi powan dyskusj z Goebbelsem. Wkrtce po tym Hitler opuci zebranie i Goebbels przemawia zamiast niego. Wedug Otto Dietricha, szefa prasowego Hitlera, uzgodni on z Gobbelsem, co powinno by powiedziane, i wyszed, gdy jako gowa pastwa nie mg by obciony odpowiedzialnoci za to, co nastpio. Syszano, e gdy wychodzi, powiedzia: Trzeba pozwoli SA na zabaw. Przemwienie Goebbelsa zostao przyjte przez suchaczy jako pomienne wezwanie do dziaania, byo to jednak sprytnie zakamuflowane. Goebbels rozpocz od wzmianki o demonstracjach antyydowskich, ktre miay miejsce ju wczeniej i doprowadziy do niszczenia ydowskich sklepw i synagog. Fhrer - cign Goebbels - zadecydowa, e takie demonstracje nie bd przygotowywane ani organizowane przez parti, ale jeeli zdarz si spontanicznie, partia nie bdzie si im przeciwstawia. W opracowanym pniej raporcie sdu partyjnego, ktremu polecono zbada ekscesy, jakie miay miejsce podczas rozruchw, przewodniczcy przedstawi pogld sdu, e: Ustnie przekazana instrukcja ministra propagandy Rzeszy zostaa prawdopodobnie zrozumiana przez przywdcw partii, e nie powinna ona na zewntrz wystpowa jako organizator demonstracji, faktycznie natomiast miaa je organizowa i przeprowadza. Skoro tylko Goebbels wygosi przemwienie i zebranie dobiego koca, gauleiterzy i inni przywdcy pospieszyli przekaza instrukcje do swoich okrgw. Czonkw SA nie trzeba byo namawia. Skorzystali z okazji, eby jeszcze raz przey upojne czasy 1933-1934, kiedy dano im swobod na ulicach, zanim odrzucono drug rewolucj i zanim SA stracio na znaczeniu w 1934 roku. W cigu jednej rozpasanej nocy, wypenionej przeraeniem, SA wrcio do dawnej wietnoci. Podczas gdy policja staa z boku, unikajc interweniowania, spalono 200 synagog, zrabowano i zniszczono 7500 ydowskich sklepw i zakadw i zamordowano 91 ydw. SS, ktre z pocztku nie byo w to zamieszane, skoncentrowao si na aresztowaniu 26 tysicy lepiej sytuowanych ydw i wysyaniu ich do obozw koncentracyjnych, gdzie postpowano z nimi w bardziej perfidny sposb. Wiadomoci o pogromie wywoay wrzenie w caym wiecie zachodnim. Wobec tego przejawu barbarzystwa Zachd straci wiele ze swej dobrej woli, ktr jeszcze mia wobec Niemiec. Jeszcze bardziej uderzajca bya dezaprobata wikszoci Niemcw (co do tego wszystkie raporty s zgodne), szczeglnie z powodu baaganu, gwatw, zniszcze mienia oraz szkd dla dobrego imienia Niemiec za granic. Nastpia gwatowna wymiana oskare pomidzy przywdcami nazistowskimi. Gring zaatakowa Goebbelsa za straty gospodarcze spowodowane sprowokowanymi przez niego zniszczeniami, a Himmler za utrudnienie prowadzonej przez SS polityki eliminacji ydw przez przymusow emigracj. Hitler pozosta w cieniu. Zgodzi si z daniem Gringa, eby ataki tego rodzaju wicej si nie powtarzay, nie odci si jednak od Goebbelsa ani nie potpi ekscesw. Nalega, by rozwizanie ekonomiczne zostao

przeprowadzone do koca, ale jego realizacj powierzy Gringowi, komisarzowi planu czteroletniego, jako pierwszy obiekt arianizacji wskazujc domy handlowe bdce wasnoci ydowsk. Skutkiem Kristallnacht10 bya przemiana rozwizania problemu ydowskiego z dziaa ad hoc prowadzonych przez parti na ulicach w systematyczny proces biurokratyczny preferowany przez Gringa i Himmlera i przycigajcy mniej uwagi. 12 listopada Gring zwoa zainteresowanych ministrw i urzdnikw i wyoy im swoj polityk planowego wywaszczania. Demonstracje naleao przerwa. ydzi mieli odda ca swoj wasno pastwu w zamian za rekompensat, ktra powinna by tak niska, jak to tylko moliwe. Administrator wyznaczony przez rzd mia nastpnie sprzeda t wasno aryjskiemu nabywcy po cenie rynkowej, a zysk zatrzymywao pastwo. Gring zdecydowanie odrzuci praktyki stosowane w Austrii. W rozwizaniu problemu ydowskiego nie chodzio o wspomaganie weteranw partii. Gring wiedzia - jak stwierdzi - o szoferach gauleiterw, ktrzy zarobili na tym po p miliona marek. Goebbels zaproponowa naoenie na spoeczno ydowsk grzywny jako rekompensaty za mier von Ratha, ktra pokryaby straty poniesione przez pastwo w wyniku zniszczenia wasnoci ydowskiej 9 listopada. Gringa drani szczeglnie fakt, e niemieckie firmy ubezpieczeniowe bd musiay wypaci odszkodowanie ydowskim wacicielom. Ich przedstawiciel nalega, e odszkodowania musz by w peni wypacone, gdy w przeciwnym razie niemieckie towarzystwa ubezpieczeniowe straciyby wobec wiata sw wiarygodno. Heydrich, szef suby bezpieczestwa (SD), znalaz jednak rozwizanie: wypaci odszkodowania w peni, a nastpnie natychmiast je skonfiskowa. W poczeniu z grzywn ustalon na 1000 milionw marek usatysfakcjonowao to Gringa. To zaatwi spraw. Te winie nie popeni tak szybko kolejnego morderstwa. Musz stwierdzi przy okazji, e nie chciabym by ydem w Niemczech. Oprcz rozwizania wszystkich przedsibiorstw nalecych do ydw i przejcia ich przez Niemcw, Goebbels zaproponowa seri dekretw wykluczajcych ydw z teatrw, kin i z innych instytucji rozrywkowych oraz zebra publicznych. ydom cofnito prawa jazdy, dzieciom ydowskim zabroniono uczszcza do niemieckich szk, zakazano ydom uprawia wolne zawody. Zmuszono ich rwnie do wydania posiadanego zota, srebra i szlachetnych kamieni. Nie byli ponadto objci dziaaniem prawa chronicego dzierawy. Cay ten zbir przepisw mia na celu uniemoliwienie ydom ycia w Niemczech, a SS i Gestapo proponoway rozwizanie: rozbudow stosowanego ju w Austrii programu przyspieszenia emigracji ydw. Dekretem noszcym dat l stycznia 1939 roku ustanowiono Reichszentrale fur die Judische Auswanderung (Centralne Biuro Emigracyjne ydw) w Berlinie i Wiedniu, a pniej w Pradze. Ca operacj kierowa Heydrich. Deportacja bya powizana z wymuszaniem. Bogaci ydzi musieli
10

By to ironiczny eufemizm - krysztaowa noc, a wywodzi si od rozbitych szyb zacielajcych ulice. Nazwy tej czsto uywa si na okrelenie nocnego pogromu 9-10 listopada.

dostarcza waluty obce w celu zapewnienia minimalnych sum wymaganych w przypadku emigracji biedniejszych ydw i wasnej do innych krajw. Pod tym warunkiem zwalniano ich od zesania do obozw koncentracyjnych. Pozostawiona wasno bya konfiskowana. Emigracja wszystkich ydw yjcych w Rzeszy bya opisana w pimie oklnym skierowanym do niemieckich placwek zagranicznych jako ostateczny cel polityki niemieckiej w kwestii ydowskiej. Niech innych krajw do przyjmowania emigrantw uwaano za sukces nazistowskiej polityki eksportu antysemityzmu wraz z ydami. W 1939 roku 78 tysicy ydw wyemigrowao lub zostao deportowanych z Niemiec i Austrii; 38 tysicy z Czechosowacji. Liczba emigrantw spada gwatownie wraz z wybuchem wojny, ale do padziernika 1940 roku, kiedy emigracja ustaa zupenie, SS udao si usun prawie dwie trzecie ydw zamieszkujcych w Rzeszy - okoo 300 tysicy z Niemiec, 130 tysicy z Austrii, 30 tysicy z Czech i Moraw. W wyniku negocjacji pomidzy organizacj Heydricha a organizacjami syjonistycznymi 70 tysicy ydw wyjechao do Palestyny. Tak jak w przypadku ostatecznego rozwizania, prowadzenie polityki Hitler powierza innym. Jednake ani Goebbels noc 9 listopada, ani Gring na konferencji 12 listopada, a take Himmler i Heydrich w 1938 roku i pniej nie odwayliby si podj decyzji w kwestii ydowskiej bez wiedzy i upowanienia Hitlera, ktry nikomu nie ustpowa w nieubaganej nienawici, z jak przeladowa ydw. Od tej chwili rodki stosowane w celu usunicia ydw z ycia Niemiec byy w miar moliwoci okryte tajemnic, jednak nie wychodziy poza wygnanie. Ktokolwiek by jednak przypuszcza, e Hitler nie by osobicie zaangaowany lub przesta przykada do rozwizania kwestii ydowskiej znaczenie, jakie nadawa mu w Mein Kampf, lub e osign granice tego, co gotw by zrobi, powinien by wysucha przemwienia wygoszonego w Reichstagu 30 stycznia w szst rocznic objcia stanowiska kanclerza: Czsto wygaszaem przepowiednie, a ludzie miali si ze mnie. W czasie mojej walki o wadz zawsze najgoniej miali si ydzi, gdy przepowiadaem, e pewnego dnia stan si przywdc pastwa niemieckiego i e wwczas, midzy innymi, znajd rozwizanie kwestii ydowskiej. Dzi wygosz kolejn przepowiedni: jeeli ydowskiej finansjerze midzynarodowej uda si wplta narody w kolejn wojn, jej wynikiem nie bdzie wiatowy bolszewizm, a zatem i zwycistwo judaizmu; bdzie to zniszczenie [Vernichtung] ydw w Europie... Hitler nie wyjani, co rozumia pod sowem Vernichtung. Jednak w rozpamitywaniach, jakie snu w berliskim bunkrze w 1945 roku, wspomina ostrzeenie, jakiego udzieli ydom w przemwieniu wygoszonym w 1939 roku, i z satysfakcj stwierdzi: Powiedziaem im, e gdyby wywoali kolejn wojn, nie bdzie dla nich litoci i e wytpi to robactwo w caej Europie raz na zawsze [...] Przecilimy ydowski wrzd; wiat przyszoci zachowa wobec nas wdziczno na zawsze. rodki uyte przeciwko ydom wiody bezporednio do planw Hitlera

o rozszerzeniu zbroje po Monachium. Zastanawiajc si nad porak w Monachium, Hitler zoy wszystko na karb tego, e Brytyjczycy mieszali si w nieswoje sprawy. Trzeba z tym skoczy raz na zawsze. Celem wczeniej wspomnianej narady, ktra odbya si 14 padziernika, byo ogoszenie przez Gringa nowych zada ustalonych przez Hitlera: podwojenie Luftwaffe, zwikszone dostawy cikich dzia i czogw dla armii, rozwj produkcji substytutw, poprawa cznoci, eksploatacja regionu sudeckiego, praca w przemyle na trzy zmiany i wyeliminowanie nieistotnych wyrobw z produkcji. W razie koniecznoci - powiedzia Gring - bd postpowa brutalnie i do osignicia tych celw przewrc gospodark do gry nogami. Obejmowao to rozwizanie kwestii ydowskiej wszystkimi moliwymi rodkami oraz wyczenie ydw z gospodarki, czyli rozszerzenie arianizacji ju rozpocztej w Austrii. Problem kontrybucji ydowskiej pojawi si znowu, gdy Gring przemawia na pierwszym po krysztaowej nocy posiedzeniu Rady Obrony Rzeszy 18 listopada. Hitler chcia, abym podnis poziom uzbrojenia ze 100 do 300 - powiedzia Gring - jest to gigantyczny program, w porwnaniu z ktrym wczeniejsze osignicia s bez znaczenia. Gring ostrzeg, e potrzebne bd dodatkowe rodki finansowe, i wspomnia o krytycznej sytuacji skarbu Rzeszy. Pewna ulga wyniknie z kontrybucji w wysokoci 1000 milionw marek naoonej na ydw oraz z zyskw, jakie osignie pastwo z arianizacji przedsibiorstw ydowskich. Kopoty finansowe by powane. W styczniu 1939 roku zosta zwolniony ze stanowiska prezesa Reichsbanku Schacht, ktry zaprotestowa przeciwko inflacjogennym metodom proponowanym przez Hitlera w celu sfinansowania zbroje. Niezraony tym Hitler jeszcze w tym samym miesicu zaaprobowa plan Z marynarki wojennej. Jak mwi Donald Watt, miar intencji Hitlera wobec Wielkiej Brytanii zawsze bya jego polityka wobec niemieckiej marynarki wojennej. Po kryzysie z maja 1938 roku poleci admiraowi Raederowi dokona penej rewizji planw budowy okrtw. Polityka anglo-niemieckiego traktatu eglugowego zostaa odrzucona. Fhrer musi zaliczy na stae Wielk Brytani do swych wrogw. Hitler chcia pen flot bojow. W listopadzie wymia skromne dane techniczne dwch nowych (35.000 ton) pancernikw Bismarck i Tirpitz, ktre mia wkrtce zwodowa: dziaa, szybko i opancerzenie byy niewystarczajce. Wbrew zastrzeeniom sztabu marynarki wojennej nalega, aby w nowym planie (plan Z) przewidziano dostaw czterech szybkich pancernikw kieszonkowych do 1943 roku i szeciu wikszych pancernikw (klasy H, 60.000 ton) do 1944 roku: Jeeli mogem zbudowa Trzeci Rzesz przez sze lat, to chyba marynarka wojenna potrafi zbudowa te sze okrtw przez sze lat. By tak zdecydowany stworzy flot zdoln stawi czoo gwnym potgom morskim - Wielkiej Brytanii, Francji i USA, e przyzna pierwszestwo dla planu Z w caym programie zbrojeniowym, take w przydziaach surowcw, stali, pyt pancernych, w stosunku do innych rodzajw wojsk. Jego plany w odniesieniu do Luftwaffe i do armii byy zakrojone na rwnie wielk skal. Domaga si produkcji 20-30 tysicy sztuk samolotw rocznie oraz stworzenia strategicznych si bombowych, bdcych w stanie

zaatakowa Wielk Brytani, Rosj, a nawet USA, w sile 2000 cikich bombowcw w 1944 roku. Sze pancernych i zmotoryzowanych dywizji miao by rozbudowanych do dwudziestu do poowy lat czterdziestych. W tym samym terminie winna by zwikszona mobilno pozostaych jednostek wojskowych poprzez cakowit modernizacj niemieckich kolei. W planach Hitlera byo co wicej ni domieszka megalomanii. Ani plan Z dla marynarki wojennej, ani strategiczne siy bombowe nigdy nie powstay. Nie mogy powsta. dania Hitlera znacznie przekraczay rodki, jakimi dysponoway Niemcy nie tylko w surowcach, ale i w sile roboczej. W lutym 1939 roku biuro zaopatrzenia armii meldowao o braku okoo miliona robotnikw i oceniao, e wykonanie wszystkich programw, jakie Hitler zaaprobowa, wymagaoby powikszenia liczby robotnikw o 870 procent. dania Hitlera zdradzay rwnie wicej ni domieszk amatorszczyzny. Zamroczony wiar w sw siln wol Hitler nie okreli jasno priorytetw, nie chcc, aby jego swoboda dziaania bya w jakikolwiek sposb ograniczona. Nie przyjmowa do wiadomoci a do poowy wojny, e wydawanie rozkazw trzykrotnego czy czterokrotnego zwikszenia produkcji broni nie miao sensu bez skoordynowania rnych programw lub zastanowienia si, jak zorganizowa gospodark, eby je wykona. Nie ustanowi i nie przestrzega spjnego harmonogramu, co powodowao nakadanie si lub zmian kolejnoci poszczeglnych etapw, tak e gwatowny rozwj marynarki wojennej, pocztkowo przewidywany na kocowy etap panowania nad wiatem i niemoliwy do zakoczenia przed 1944 rokiem, otrzyma pierwszestwo przed programem dla wojsk ldowych, ktre miay najpierw podbi kontynentalne imperium na wschodzie. Punkt, w ktrym Hitler wydawa si najbardziej zdecydowany - adnej wojny powszechnej przed rokiem 1943-1945, co dawao do czasu wszystkim trzem rodzajom wojsk na zakoczenie przygotowa - okaza si najbardziej mylcy ze wszystkich. Wojna wybucha przed kocem 1939 roku i staa si wojn wiatow w 1941 roku, obejmujc Wielk Brytani, Rosj, a pod koniec roku take i USA. W latach 1943-1944, kiedy wojna miaa dopiero wybuchn, Niemcy ju j przegray. Jednym ze sposobw zwikszenia zasobw Niemiec byy podboje i aneksje. Austria znw wskazaa drog, dostarczajc tak potrzebn si robocz, surowce, obce waluty i zdolnoci produkcyjne. Okupacja Czech i Moraw w marcu 1939 roku przyniosa dalsze zdobycze gospodarcze. Do l czerwca 40 tysicy wykwalifikowanych robotnikw czeskich zostao skierowanych do pracy w Niemczech, a 3 niemieckie dywizje pancerne prowadzce dziaania we Francji w 1940 roku wyposaone byy w czogi, dziaa i samochody ciarowe, wyprodukowane w czeskich fabrykach. Zajcie Austrii oraz Czech i Moraw pozwolio przywdcom nazistowskim stworzy ekonomicznie i strategicznie zdominowan przez Niemcy Europ rodkow, rozcigajc si od Bakanw po granic rosyjsk. Jeszcze przed wczeniem Czech i Moraw w marcu 1939 roku czeski przemys ciki rozpocz dostawy broni i surowcw. Drog do integracji z gospodark niemieck by plan czteroletni i Hermann Gring

Reichswerke (z wyjtkiem I.G. Farben), a nie niemieckie koa przemysowe. W Austrii zakupiono od kombinatu stalowego Stahlwerke w Zagbiu Ruhry najwiksz firm prywatn Alpin-Montangesellschaft, po czym Gring rocznym nkaniem doprowadzi dawniejszego sojusznika Hitlera, Fritza Thys-sena, do emigracji, co pozwolio zarekwirowa jego zakady przemysowe. Pod pokrywk Dresdner Bank i pastwowej spki holdingowej VIAG przejto kontrol nad 33 innymi wikszymi firmami austriackimi. Jako alternatyw przymusowego wykupu zaproponowano austriackim i czeskim bankom i akcjonariuszom sprzeda ich udziaw na niedogodnych warunkach. Mao kto by w stanie odmwi. Kolejny sposb przejmowania przemysu czeskiego i austriackiego stanowia arianizacja. W regionie sudeckim zostay skonfiskowane i podporzdkowane Hermann Gring Reichswerke due zakady przemysowe, nalece do rodziny Petschek. Nazici ujli w Wiedniu Louisa Rothschilda i trzymali go jako zakadnika, dopki rodzina nie zgodzia si przekaza swoich czeskich i austriackich posiadoci w zamian za jego ycie. Gdy Hitler zastraszaniem zmusza podstarzaego prezydenta Czech Hach do ulegoci przed niemieck inwazj 15 marca, Keitel przerwa rozmow, by poinformowa Hitlera, e najwikszy nalecy do Rothschildw czeski kompleks produkcji wgla, elaza i stali w Vitkovicach znalaz si bezpiecznie w niemieckich rkach. W niemieckiej armii uksztatowaa si bardzo dobra opinia na temat czeskiej broni i dwie najwaniejsze firmy, sawne zakady Skoda w Pradze i Czeskie Zakady Zbrojeniowe, bdce wczeniej czesk wasnoci pastwow, zostay przejte przez Hermann Gring Reichswerke, by pracoway dla Niemiec. Zajcie Austrii i Czechosowacji zacienio rwnie stosunki gospodarcze Niemiec z krajami Europy Poudniowo-Wschodniej Wgrami, Jugosawi i Rumuni. W cigu 1939 roku Wgry i Jugosawia tak zbliyy si do Niemiec, e stay si od nich zalene gospodarczo. Spadek znaczenia Francji w Europie Wschodniej najbardziej dotkn, oprcz Czechosowacji, Rumuni. Gdy tylko podpisano ukad monachijski, ambasador niemiecki w Bukareszcie j nalega, by zwikszono niemieckie zamwienia na rumuskie zboe i rop, tworzc powane zaduenie niemieckie, ktre na stae powizaoby Rumuni z Niemcami. W listopadzie 1938 roku krl Karol zoy wizyt w Niemczech, zabiegajc o popraw stosunkw. Starajc si dowie swej niezalenoci rozkaza po powrocie rozstrzela Codreanu i trzynastu innych przywdcw pronazistowskich elaznej Gwardii. Rumunia jednak nadal chciaa sprzedawa nadwyki zboa, a Niemcy nadal chciay kupowa rumusk rop i negocjacje prowadzone przez Wohltata, specjalnego asystenta Gringa do spraw handlu, doprowadziy do zawarcia traktatu gospodarczego podpisanego 23 marca po nadejciu wiadomoci o zamachu w Pradze i rozpadzie Czechosowacji. W wyniku tego traktatu nastpio cilejsze powizanie gospodarki rumuskiej z Niemcami pomimo brytyjskich, francuskich i duskich udziaw w rumuskim przemyle naftowym. Kade sprawozdanie z niemieckiej penetracji gospodarczej Bakanw

koczyo si stwierdzeniem, e nie jest to sposb na rozwizanie niemieckich problemw ekonomicznych. W 1938 roku handel z Europ Poudniowo-Wschodni stanowi jedynie 11 procent niemieckich obrotw handlowych i chocia wskanik ten wzrasta w miar jak region w uzalenia si gospodarczo i politycznie od Niemiec, to statystyki za rok 1940 (jedyny rok wojny, dla ktrego istniej kompletne dane) wskazuj, e niemiecki import z Europy Zachodniej, a szczeglnie ze Zwizku Radzieckiego, wzrasta znacznie szybciej. Dowiadczenia z lat 1938-1939, zanim si jeszcze rozpocza wojna, udowodniy, e w zasigu niemieckiej ekspansji istniay ogromne rezerwy ywnoci, surowcw i obcej siy roboczej. Stay si one jeszcze bardziej dostpne, gdy ekspansja ta zacza dokonywa si przy uyciu siy pozwalajcej na nieograniczony rabunek i eksploatacj okupowanej Europy od Kanau Angielskiego po Kaukaz. Nikt lepiej od Dawida Kaisera nie podsumowa tej sytuacji: Nalegajc na zbrojenia w celu podbojw, Hitler znalaz si w pooeniu, gdy podboje stay si jedyn drog do zbroje. Jego przekonanie, e Niemcy musz podbi samowystarczalne imperium gospodarcze, a nie polega na handlu midzynarodowym, stao si samospeniajc si przepowiedni. V Hitler mg mwi o poowie lat czterdziestych jako o terminie osignicia szczytu niemieckich zbroje, nie mia jednak zamiaru czeka a do tego czasu z podjciem agresywnej polityki zagranicznej. Ani w naturze Hitlera, ani w naturze reimu nazistowskiego nie leao przeczekiwanie okresu konsolidacji. Do ich przeycia konieczny by cigy dynamizm. Fina kryzysu czeskiego przynis Hitlerowi rosnc pewno siebie i frustracj. Skaniao go to do podniesienia stawki i nierezygnowania z podjtych decyzji. Da wyraz swej determinacji w przemwieniu wygoszonym do 400 niemieckich wydawcw gazet w listopadzie i w trzech przemwieniach do korpusu oficerskiego wygoszonych w nowym roku. Do wydawcw mwi o potrzebie psychologicznej reedukacji narodu niemieckiego i jasnego powiedzenia, e istniej rzeczy, ktre musz by osignite si po latach przemawiania o pokoju. Oficerom owiadczy, i obowizkiem jest korzysta z kadej nadarzajcej si okazji. Podjem si rozwiza problem przestrzeni dla Niemiec. Zapamitajcie to dobrze [...] w momencie kiedy uznam, e bd w stanie osign cel, uderz natychmiast i nie zawaham si przed niczym. Istniao pytanie, gdzie uderzy teraz. W umyle Hitlera nigdy nie powstaa wtpliwo, e dokoczy okupacj Czech i Moraw i wyeliminuje pastwo czeskie tej wiosny. Ale co jeszcze? U pocztku roku Europa snua domysy na ten temat od ataku na Holandi, ktry rzd brytyjski czu si w obowizku potraktowa powanie, po wykorzystanie najbardziej na wschd wysunitej czci Czechosowacji - Rusi Zakarpackiej, jako bazy do stworzenia wolnej Ukrainy. Wrd rozlicznych propozycji podsuwanych mu przez rne grupy

przywdztwa niemieckiego Hitler wydawa si skania do przeciwstawienia si Wielkiej Brytanii i rozprawienia si z Polsk. Kiedy Hitler myla nad wynikami Monachium i zwycistwem, ktre, jak mu si zdawao, tylko pozornie byo jego zwycistwem, jego niech skoncentrowaa si na tradycyjnych pretensjach Wielkiej Brytanii do mieszania si w sprawy kontynentu. Pretensje te musz skoczy si raz na zawsze. Wysa wic Ribbentropa do Rzymu pod koniec padziernika z now propozycj trjstronnego sojuszu wojskowego pomidzy Niemcami, Wochami i Japoni. Wobec faktu, e Rosja pozostanie saba przez wiele lat - argumentowa Ribbentrop - ca nasz energi moemy skierowa przeciwko demokracjom zachodnim. Wydaje si, e proponujc sojusz Hitler nie mia na myli adnego konkretnego celu poza zagroeniem rdziemnomorskim szlakom komunikacyjnym i posiadociom Wielkiej Brytanii i Francji, ktre w latach trzydziestych byy wci potgami kolonialnymi. Stwarzaoby to rwnie moliwo utworzenia drugiego frontu w razie konfliktu z Francj. To powinno wystarczy, aby oba mocarstwa, ktre Hitler uwaa za zniewieciae i pozbawione ju cech, pozwalajcych im dawniej zdoby imperia, zawahay si przed interwencj przy okazji przyszych posuni niemieckich w Europie rodkowej i Wschodniej. Podniesienie kwestii stosunkw niemiecko-polskich miao bardzo szczeglne cele. Po pierwsze, bya to rewizja i bez wtpienia obalenie rezultatw uzgodnie pokojowych po wojnie wiatowej, a po drugie cilejsze zwizanie Polski z Niemcami w celu uchronienia ich przed zagroeniem ze wschodu na wypadek rozpoczcia dziaa wojennych na zachodzie, a rwnoczenie otwarcie historycznej drogi ataku na Rosj, gdy nadejdzie czas rozwizania niemieckiego problemu przestrzeni yciowej. Ze swego punktu widzenia Hitler proponowa Polsce wybr pomidzy przeksztaceniem si w satelit Niemiec i zapewnieniem sobie miejsca w nowej Europie, jak zamierza stworzy, z prawdopodobn rekompensat terenw zwrconych Niemcom ziemiami rosyjskimi, a zniszczeniem pastwa polskiego i przemienieniem jego obywateli w niewolnikw w ramach pierwszego etapu niemieckiej ekspansji na wschd. Z polskiego punktu widzenia cen, jak Polska miaaby zapaci, byaby utrata niezalenoci, nierwnoprawny sojusz, a raczej poddanie si yczeniom Niemiec, koniec sojuszu z Francj i wywoanie wrogoci Zwizku Radzieckiego. Nic z tego nie zostao oficjalnie wypowiedziane, ale nikt w Berlinie, Warszawie czy w Moskwie nie mia trudnoci w zrozumieniu, o co idzie gra. Propozycje, jakie Ribbentrop przedstawi polskiemu ambasadorowi Lipskiemu 24 padziernika 1938 roku, byy ograniczone i sformuowane tak, eby uzyska polsk zgod. Zawieray one nastpujce dania: zwrot Gdaska, eksterytorialna droga i linia kolejowa przez polski korytarz oraz przystpienie Polski do paktu antykominternowskiego. W zamian za to Polska miaa otrzyma specjalne gwarancje w Gdasku, niemieck gwarancj zachodniej granicy oraz przeduenie paktu o nieagresji z 1934 roku. Nie byo mowy o ultimatum. Hitler by gotw powici czas na negocjacje. Wspomniano te o niemieckiej akceptacji granicy polsko-

wgierskiej przy podziale Czechosowacji. eby Polakw nie niepokoi, Niemcy nie dali na razie zwrotu Kajpedy przekazanej aliantom w 1919 roku, a nastpnie zajtej przez Litw w 1923 roku. Negocjacje prowadzono w przyjaznej atmosferze. Polski minister spraw zagranicznych Beck zoy wizyt w Berlinie, a Ribbentrop w styczniu 1939 roku w Warszawie. Usiowano znale kompromis w sprawie Gdaska i korytarza. Punktem, w ktrym utkny rokowania, bya odmowa Polski przystpienia do paktu antykominternowskiego mimo zdecydowanego antykomunizmu i niezbyt przyjaznych stosunkw z Rosj. Krok ten postrzegano jako utrat niezawisoci i pogodzenie si z zalenoci wobec Niemiec. Wydaje si, e po powrocie Ribbentropa z Warszawy Hitler przyj do wiadomoci fakt, e Polacy nie bd negocjowa, chyba pod bezporednim naciskiem, ale wci mia nadziej, e okae si to skuteczne przy wcigniciu Polski w orbit Niemiec bez uciekania si do wojny. Na pocztku lutego 1939 roku Hitler podj decyzj o ostatecznym wyeliminowaniu Czechosowacji. Powane siy - siedem korpusw armii zostay postawione w stan gotowoci, ale Hitler by pewien, e nie bdzie ani oporu, ani interwencji. Rol, jak odegrali Niemcy sudeccy w 1938 roku, tym razem powierzono Sowakom, ktrym przyznano autonomi w ramach federacji trzech pastw (Czech i Moraw, Sowacji i Rusi), w jak przeorganizowano Czechosowacj. Sowacy jednak zamierzali wykorzysta niezaleno na swj wasny sposb i nie mieli ochoty zwraca si do Niemiec o ochron przed Czechami. Ksidz Tiso, twardy i potny jak byk przywdca Sowakw, usunity ze stanowiska przez Czechw, zosta wezwany do Berlina i upomniany przez Hitlera. Odmwi jednak odczytania przez radio owiadczenia o niepodlegoci Sowacji, ktrego tekst przygotowali Niemcy, ani te nie chcia podpisa telegramu, rwnie przygotowanego przez Niemcw, z prob do Fhrera o ochron Sowacji. Po powrocie Tiso do Bratysawy sowackie zgromadzenie narodowe opracowao wasn deklaracj niepodlegoci bez apelu o ochron, ktry mia suy za pretekst do interwencji niemieckiej. Wysiki Niemcw, eby Tiso naprawi niedopatrzenie, pozostay bez rezultatu. Odpowied Hitlera 16 lutego nie miaa adnego zwizku z posaniem Tiso, ale oznaczaa akceptacj apelu Sowakw i informowaa o przybyciu oddziaw niemieckich w celu zagwarantowania nowo wywalczonej niepodlegoci Sowakw. Popiesznie zorganizowana kampania prasowa, zarzucajca Czechom terror wobec Niemcw i Sowakw, nie miaa nic wsplnego z faktami, ale skonia wadze czeskie do zapytania, czy prezydent Hacha moe przyjecha do Berlina na spotkanie z Hitlerem. Hacha nie by politykiem. By przewodniczcym czeskiego sdu najwyszego i zosta gow pastwa kierujc si, poczuciem obowizku. Stary i chory, nie mg podrowa samolotem, ale wyruszy w piciogodzinn podr pocigiem i czeka jeszcze przez cztery godziny, zanim Hitler przyj go o godzinie 1.15. Hacha wiedzia ju, e oddziay niemieckie przekroczyy granic i nic nie moe zapobiec okupacji jego kraju. Stwierdzi, e nie mia podstaw do sprzeciwu wobec tego, co stao si na Sowacji, wygosi jednak ostatni

patetyczny apel, aby pozwolono Czechom zachowa tosamo narodow. Hitler odpar, e atwo mu bdzie przyzna Czechom autonomi i niezalen egzystencj, jeeli nie natknie si na opr. W przeciwnym przypadku dojdzie do walki, w ktrej armia czeska zostanie zniszczona: Wanie dlatego prosi o przyjazd Hachy. Zaproszenie to byo ostatnim dobrym uczynkiem, jaki gotw by zrobi dla narodu czeskiego [...] Moe wizyta Hachy zdoa zapobiec najgorszemu [...] Godziny mijay. O godzinie 6.00 wojsko miao ruszy. Czu si prawie zawstydzony, mwic, e na kady batalion czeski przypada niemiecka dywizja. Gdy Hacha zapyta, co mgby zrobi, Hitler zasugerowa, e mgby zatelefonowa do Pragi. Dalsze rozmowy prowadzono w ssiednim pokoju z udziaem Gringa i Ribbentropa. Kiedy Gring stwierdzi, e przykro by mu byo zbombardowa Prag, Hacha zemdla. Doprowadzony do przytomnoci zastrzykiem zaaplikowanym mu przez lekarza Hitlera, Morella, dodzwoni si wreszcie do Pragi i nalega, eby nie stawiano oporu. Po dalszych naciskach Hacha zaakceptowa ju przygotowany projekt komunikatu, w ktrym owiadczy, e Fhrer przyj prezydenta Czechosowacji na jego yczenie, a prezydent z zaufaniem zoy los narodu czeskiego w rce Fhrera. Hitler ledwie mg si opanowa. Wpad do pokoju sekretarek i zada, eby go ucaoway. Dzieci - owiadczy - to najwikszy dzie w moim yciu. Przejd do historii jako najwikszy z Niemcw. O godzinie 8.00 wyjecha z Berlina, eby dokona wjazdu do Pragi wraz z oddziaami niemieckimi. Kiedy ambasadorzy Francji i Wielkiej Brytanii zoyli swoje protesty w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, wskazano im, e Fhrer dziaa na yczenie czeskiego prezydenta. Taktyka legalnoci znowu zdaa egzamin, jednake po raz ostatni. Hitler spdzi noc 15/16 marca na Hradczanach, w zamku krlw czeskich. Wywieszajc flagi ze swastyk z jego wie wyrwna kolejny historyczny kompleks z czasw monarchii habsburskiej - niech Niemcw z cesarstwa do czeskich parweniuszy, ktrzy domagali si rwnoci. Po raz pierwszy da odpr tym daniom w dzielnicach robotniczych Wiednia trzydzieci lat wczeniej. W swojej proklamacji stwierdzi, e tereny Czech i Moraw naleay od tysica lat do niemieckiej przestrzeni yciowej i teraz zostay przywrcone swojej dawnej, historycznej oprawie. Odpowiednia klauzula tej proklamacji ustanowia Protektorat Czech i Moraw z von Neurathem jako pierwszym protektorem. Tego samego dnia, czyli 16 marca, pojawiy si w Sowacji oddziay niemieckie. W traktacie o ochronie Sowacy dali Niemcom prawo stacjonowania wojsk, obiecali prowadzi polityk zagraniczn w porozumieniu z Niemcami oraz (w tajnym protokole) przyznawali pene prawa do gospodarczej eksploatacji swojego kraju. Prby Rusinw, by pj za przykadem Sowakw - ogosi niepodlego i uzyska gwarancje niemieckie - zakoczyy si rozlewem krwi. Hitlera nie interesowaa niepodlego Rusi Zakarpackiej i zaprosi Wgrw, aby wkroczyli i przejli swoje dawne terytoria. W odrnieniu od Polakw Wgrzy zgodzili si podpisa pakt antykominternowski i wystpi z Ligi Narodw. Ru bya nagrod za przyczenie si do obozu pastw osi.

Polacy, ktrzy odmwili, zostali wyczeni z uczestnictwa w drugim rozbiorze Czechosowacji. Caa ta operacja nie trwaa duej ni trzy dni. Hitler wrci do Wiednia ju 18 marca. Jego kolejne posunicie nastpio jeszcze szybciej. 20 marca przysza kolej na litewskiego ministra spraw zagranicznych Urbsysa, ktry zosta wezwany do Berlina i poddany takiej samej obrbce, jak Tiso i Hacha. Pod grob ataku lotniczego na stolic Litwini podpisali rankiem 23 marca porozumienie, zgodnie z ktrym zwrcono Kajped Niemcom. Hitler dokona ju drugiego triumfalnego wjazdu, zepsutego nieco przez wzburzone morze, ktre przyprawio go o chorob morsk. Od czasu zamachu litewskiego w 1923 roku Kajpeda posiadaa autonomi, zagwarantowan umowami midzynarodowymi. Podobiestwo statusu Kajpedy do sytuacji Gdaska - wolnego miasta pod protektoratem Ligi, nie uszo uwagi Polakw, ktrzy, podobnie jak Czechosowacja po Anschlussie, byli zagroeni od pnocy i od poudnia, gdy garnizony niemieckie pojawiy si w Sowacji. Kiedy jednak Ribbentrop powtrzy dania niemieckie i poinformowa polskiego ambasadora, e zdumienie Hitlera w zwizku ze stanowiskiem jego kraju roso, polski minister spraw zagranicznych, pukownik Beck, odmwi zoenia wizyty w Berlinie. Podczas gdy armia polska powoaa pod bro rezerwistw w celu wzmocnienia ochrony granic, a Beck jasno owiadczy, e Polska bdzie traktowa przewrt proniemiecki w Gdasku jako casus belli, prasa polska, odzwierciedlajc wzburzenie opinii publicznej, ostrzega Niemcw, aby nie mylili Polakw z Czechami. VI Po Monachium rzd radziecki jakby wycofa si w izolacjonizm. Polityka zbiorowego bezpieczestwa, ktr popiera, okazaa si niewypaem i ani Stalin, ani Litwinow nie mieli w zamian nic do zaproponowania. Rosyjskie rda wywiadowcze (w tym wypadku Rudolf von Scheliha, pracownik ambasady niemieckiej w Warszawie) donosiy o daniach Hitlera wobec Polski, ktre Beck utrzymywa w sekrecie. Rosjanie byli gotowi przyj polskie sugestie, uregulowa wzajemne stosunki i wznowi pakt o nieagresji z 1932 roku. Ostatni rzecz, jakiej pragn Stalin, bya kapitulacja zachodniego ssiada i jego wejcie w orbit niemieckich wpyww. Z drugiej strony Rosjanie wyraali gotowo przyjcia sugestii niemieckich, dotyczcych nowego porozumienia handlowego podpisanego w grudniu 1938 roku, i doznali powanego rozczarowania, gdy Niemcy wycofali si z propozycji powizania tego porozumienia z przyznaniem powanego niemieckiego kredytu na zakup broni. Wysiki brytyjskie zmierzajce do poprawy stosunkw brytyjskoradzieckich rozpoczte po Monachium (w pocztkach 1939 roku) spotkay si z chodnym przyjciem, a Stalin w swym przemwieniu na XVIII Zjedzie WKP (b) 10 marca, na pi dni przed okupacj Pragi przez armi niemieck, atakowa raczej Francuzw i Brytyjczykw ni Niemcw. Stalin owiadczy, e rozpocza si nowa wojna imperialistyczna - o

ponowny podzia wiata, stref wpyww i kolonii w drodze dziaa wojskowych. Utworzyy si dwa bloki mocarstw imperialistycznych blok trzech agresywnych pastw zjednoczonych w pakcie antykominternowskim i grupa nieagresywnych pastw, ktrej przewodziy Wielka Brytania i Francja. Faktu, e ta grupa nie przeciwstawia si agresorowi, nie naley przypisywa jej saboci, poniewa bez wtpienia jest ona silniejsza zarwno gospodarczo, jak i militarnie. Jednake Wielka Brytania i Francja [cign Stalin] odrzuciy polityk bezpieczestwa zbiorowego, zbiorowego oporu i przyjy polityk nieinterwencji, neutralnoci... Polityka nieinterwencji za to polityka przymykania oczu na agresj i rozpasanie wojenne. Bya to niebezpieczna gra, ktra sprowadzaa si do: ,,[...] pogrenia si wszystkich pastw w bagnie wojny [...] wzajemnego osabienia si i wyczerpania [...] zachcania Niemcw do marszu na wschd, poprzez obiecywanie im atwych zdobyczy: jak tylko zaczniecie wojn z bolszewikami, wszystko bdzie w porzdku. W Monachium Brytyjczycy i Francuzi oddali Niemcom cz Czechosowacji jako cen za zobowizanie si do podjcia wojny ze Zwizkiem Radzieckim, z ktrego Niemcy nie chc si obecnie wywiza. Jako inne przykady tej samej gry Stalin przytoczy doniesienia prasy zachodniej, jakoby czystki osabiy morale radzieckich si zbrojnych, oraz szum, ktry podnis si wok Rusi Zakarpackiej i niemieckich planw inwazji na Ukrain. Celem tej kampanii prasowej wydaje si by podjudzanie Zwizku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i sprowokowanie konfliktu z Niemcami, do ktrego nie ma adnych podstaw. Stalin wymia tego rodzaju manewry, zapewniajc zjazd, e Zwizek Radziecki pozostanie wierny swojej polityce pokoju opartego na sile. Jej gwn zasad byo by ostronym i nie pozwoli wcign si w konflikt przez podegaczy wojennych, ktrzy przyzwyczajeni s do tego, e inni wybieraj za nich kasztany z ognia. Przemwienie Stalina byo pniej chwalone przez Mootowa i Ribbentropa jako sygna do rozpoczcia rozmw, prowadzcych do paktu nazistowsko-radzieckiego. Nie jest jednak prawd, i miaoby to oznacza, e Stalin zdecydowa o prowadzeniu tego rodzaju polityki ju w marcu. Stalin zawsze widzia korzyci pynce z przywrcenia dobrych stosunkw z Niemcami, jednake zakoczone niepowodzeniem wysiki Rosji (ostatnie to rozmowy handlowo-kredytowe prowadzone zim 1938-1939) powodoway, e dziaa ostronie i ze sceptycznym nastawieniem. Taka opcja zawsze go interesowaa, a jeeli Niemcy bd interpretowa jego uwag, e nie byo podstaw do konfliktu pomidzy obu krajami, jako zaproszenie do wznowienia rozmw, to tym lepiej. Obecnie jednak nie wyzywa losu, wyraajc swe rozczarowanie niepowodzeniem polityki bezpieczestwa zbiorowego, a jedynie czeka na rozwj sytuacji midzynarodowej przed podjciem decyzji co do roli, jak odegra Zwizek Radziecki. Uderzajce w sprawozdaniu Stalina byo to, e powtrzy gboko zakorzenione podejrzenie radzieckie, i Wielka Brytania i Francja pragny wywoa konflikt pomidzy Niemcami a Rosj. W listopadzie 1938 roku,

na przykad, odpowiadajc w tym tonie na raport Suricza, radzieckiego ambasadora w Paryu, Litwinow pisa: Fakt, e Wielka Brytania i Francja chciayby pchn Niemcy do rozpoczcia dziaa przeciwko wschodowi, jest cakiem zrozumiay i dobrze znany [...] Jest rwnie prawd, e woleliby skierowa agresj bezporednio przeciwko nam tak, aby Polska nie bya ni dotknita. Podejrzenie to miao odegra wan rol w zabiegach dyplomatycznych w 1939 roku i sta si dogmatem sucym historykom radzieckim do usprawiedliwienia paktu nazistowsko-radzieckiego. Przyczynio si rwnie do tego, e Stalin nie przygotowa si na atak niemiecki w 1941 roku. Stalin nie musia czeka dugo na dalszy rozwj sytuacji midzynarodowej. Zanim zakoczy si XVIII Zjazd, nadesza wiadomo, e Hitler zaj Czechy i Morawy. Wydarzenie to doprowadzio do tak dramatycznej rewolucji dyplomatycznej, e drug tak trudno znale w nowoytnej historii Europy. To wanie Brytyjczycy j przyspieszyli. Fakt, e Hitler po raz pierwszy bez prowokacji lub negocjacji zaj terytorium zamieszkane nie przez mniejszo niemieck, ale gwnie przez Czechw, wywar gbokie wraenie w Wielkiej Brytanii, gdzie zosta on postrzeony jako sprzeczny z powoaniem si Hitlera na zasad samostanowienia i potrzeb polityki pokojowej. Obserwatorw zagranicznych zdziwia szybko, z jak ten sam rzd brytyjski, ktry doprowadzi do ugody monachijskiej, zmieni kurs nie w kierunku neutralnoci, ale w kierunku aktywnego organizowania si wobec ewentualnego aktu agresji ze strony Niemiec w przyszoci. Dyskusje jednak prowadzce do takiego wanie wniosku miay miejsce ju w lutym w zwizku z moliwoci ataku na Holandi lub Szwajcari. Gwnym problemem byo - jak Brytyjczycy poinformowali Belgw 16 lutego - nie to, ktry kraj mia by z kolei zagroony, ale fakt, e Niemcy usioway zdominowa Europ si. Zwrot w polityce by zatem mniej gwatowny, ni si wydawao, a zmiana pogldw, ktra go spowodowaa, bya udziaem szerokiego przekroju opinii, take we Francji. Chamberlain, ktry zbyt pno zareagowa na t zmian nastawienia, zda sobie spraw, e jego przyszo jako polityka jest zagroona. Zacz w popiechu nadrabia straty swoim przemwieniem wygoszonym w Birmingham 17 marca, ktre, o czym poinformowa swj rzd, traktowa jako wyzwanie dla Niemiec w kwestii, czy chcieli zdominowa Europ si, czy nie. Byo to takie samo sformuowanie jak to, ktrego uyli Brytyjczycy w nieoficjalnych rozmowach z Belgami na temat moliwoci ataku na Holandi miesic wczeniej. Obecnie, powiedzia Chamberlain (opierajc si na raportach, ktre ponownie okazay si niegodne zaufania), zagroona bya Rumunia. Nie prbowa jednak tym razem, jak przez dugi czas czynili to Brytyjczycy, traktowa Europy Zachodniej jako jedynego regionu, ktrego bezpieczestwem interesowaa si Wielka Brytania. Gdziekolwiek pojawiao si zagroenie niemieck inwazj podobn do tej, jaka miaa miejsce w Czechosowacji - czy to w zachodniej, czy wschodniej Europie, czy w gr wchodzia Holandia, czy Rumunia problem by ten sam, a Wielka Brytania nie moga zrobi nic innego, jak

tylko z gry stwierdzi jasno, e podejmie wyzwanie. Naszym nastpnym krokiem - poinformowa Chamberlain swj rzd - bdzie upewnienie si, na jakich przyjaci gotowych przyczy si do nas i przeciwstawi si agresji moemy liczy. Problemy, wobec ktrych stanli Brytyjczycy i Francuzi, obejmoway takie zagadnienia, jak, po pierwsze, w jaki sposb zorganizowa opr przeciwko Hitlerowi, i, po drugie, w jaki sposb przeama brak zaufania ze strony innych pastw, wywoany polityk agodzenia prowadzon od 1935 roku. W cigu kilku nastpnych dni rzdy brytyjski i francuski zwrciy si do szeciu krajw - Rosji, Polski, Jugosawii, Turcji, Grecji i Rumunii, z zapytaniem, czy poparyby publiczne owiadczenie zoone przez Wielk Brytani i Francj, wyraajce zamiar stawienia oporu wszelkim nowym aktom agresji ze strony Niemiec w Europie PoudniowoWschodniej, ktre powinno - ich zdaniem - stanowi wystarczajce odstraszenie. W tym samym czasie Brytyjczycy i Francuzi zerwali rozmowy handlowe prowadzone z Niemcami. Ten nagy powrt sygnatariuszy ugody monachijskiej do zasad bezpieczestwa zbiorowego zaskoczy rzdy, do ktrych si zwrcono. Wszyscy chcieli wiedzie, jakie s zamiary Francuzw i Brytyjczykw. Zarwno krl Karol rumuski, jak i pukownik Beck zdecydowali niezalenie od siebie, e odrzuc kad propozycj, ktra moe sprowokowa Niemcw lub oznacza przyjcie pomocy od Zwizku Radzieckiego. Rosjanie okazali si najbardziej podejrzliwi. Litwinow postawi pytanie, czy Brytyjczycy zamierzaj wplta w co Zwizek Radziecki, sami pozostajc na uboczu. Jak wyjani radziecki ambasador w Londynie Majski, Litwinow, pragnc sprawdzi szczero intencji brytyjskich, zaproponowa natychmiastowe zwoanie konferencji w Bukareszcie z udziaem Polski, Rumunii oraz Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR w celu przedyskutowania wsplnych dziaa. Ku rozczarowaniu Litwinowa Chamberlain odrzuci propozycj konferencji jako przedwczesn i powrci do wasnej idei deklaracji, podpisanej przez Wielk Brytani, Francj, Zwizek Radziecki i Polsk, a zobowizujc te kraje do wzajemnych konsultacji na temat krokw koniecznych do stawienia wsplnego oporu w razie zagroenia niepodlegoci ktregokolwiek z krajw europejskich. Po zastanowieniu trwajcym dzie Rosjanie zgodzili si podpisa deklaracj, jeeli podpisz j Francuzi i Polacy, a byo to dokadnie to, czego Polacy zrobi nie chcieli. Odrzucali oni wszelkie propozycje zwizania si ze Zwizkiem Radzieckim, a szczeglnie w takich dziaaniach, ktre musiay sprowokowa Niemcw. Przez trzy dni, gdy Majski czeka na odpowied, podzielony rzd brytyjski debatowa nad korzyciami pyncymi z poparcia bd polskiego, bd radzieckiego. Chamberlain wykazywa brak zaufania wobec Rosji, twierdzc, e nie Rosja, ktra nie miaa wsplnej granicy z Niemcami, a Polska, ktra miaa wsplne granice z Niemcami i z Rumuni, stanowi klucz do powodzenia caego przedsiwzicia. Podjto w kocu decyzj budowania koalicji w powizaniu z Polsk. Przypuszczano, e zbudowanie koalicji opartej na Zwizku Radzieckim byoby niemoliwe. Zanim jednak decyzja zostaa podjta, napyny

wiadomoci, znowu niedokadne, e niemiecki atak na Polsk ma nastpi w najbliszej przyszoci. W wietle tych informacji Chamberlain i Halifax byli przekonani, e nie mona czeka duej. 31 marca w zatoczonej Izbie Gmin Chamberlain owiadczy, e mimo i konsultacje z innymi rzdami trwaj, to jednak gdyby jakiekolwiek dziaania zagroziy niepodlegoci Polski, a Polacy zdecyduj si stawi opr, Wielka Brytania i Francja udziel im pomocy. Izba powitaa aplauzem t deklaracj, ktra waciwie skadaa w polskie rce decyzj na temat wojny lub pokoju. Po tym owiadczeniu nastpia wizyta pukownika Becka w Londynie, przygotowanie traktatu o sojuszu angielsko-polskim oraz udzielenie brytyjskich gwarancji Rumunii, Grecji i Turcji. Gwarancje brytyjskie zaskoczyy i rozgnieway Hitlera. Nie podziaay jednak odstraszajco. Dzie po ich ogoszeniu przez Chamberlaina Hitler przemawia w Wilhelmshaven z okazji wodowania nowego pancernika Tirpitz: Kiedy ludzie w innych krajach mwi, e si zbroj i bd wci powiksza swoje arsenay, mam im tylko jedno do powiedzenia: Mnie nigdy nie zmczycie. Jestem zdecydowany dalej i t drog [...] Jeeli ktokolwiek rzeczywicie chciaby sprbowa swoich si przeciwko nam, Niemcy s w stanie przyj to wyzwanie w kadej chwili: jestemy gotowi i zdecydowani. Na wypadek gdyby Polska zamierzaa zmieni polityk i przyj gron postaw, Hitler rozkaza rozpocz przygotowania do ataku, ktry zniszczyby polskie siy zbrojnie i nastpi nie pniej ni l wrzenia. Celem politycznym byoby odizolowanie Polski i, o ile to moliwe, ograniczenie wojny tylko do tego pastwa. To, czy bdzie wojna i czy to bdzie wojna ograniczona, zaleaoby od postawy mocarstw zachodnich, ale Hitler dotkn sprawy, ktra miaa si okaza decydujca, gdy nadszed l wrzenia: Izolacja Polski bdzie tym atwiejsza do osignicia nawet ju po wybuchu dziaa zbrojnych, im prdzej osigniemy sukcesy stosujc nage, cikie uderzenia. Poza odizolowaniem nieprzyjaciela Hitler zawsze kad nacisk na jego demoralizacj. Jednym ze sposobw osignicia tego celu byo przekonanie przeciwnika o potdze militarnej Niemiec. Obchody pidziesitej rocznicy urodzin Hitlera z udziaem wszystkich attache wojskowych stworzyy okazj do zademonstrowania pokazu, ktry pojawi si pniej we wszystkich kronikach filmowych na caym wiecie. 20 kwietnia godzina po godzinie sze dywizji - 40 tysicy ludzi i 600 czogw - defilowao przed Hitlerem nowo otwart alej wschd-zachd w centrum Berlina. Innym sposobem wzmagania napicia bya dokonana przez Hitlera w maju inspekcja umocnie na zachodniej granicy, ktrej nazistowska machina propagandowa nadaa wielki rozgos. Przez cae lato Niemcy podtrzymywali wojn nerww poprzez cige doniesienia o remilitaryzacji Gdaska przy uyciu broni przeszmuglowanej przez granic i wiele incydentw, ktre miay zarwno sprowokowa, jak i zastraszy Polakw. W poowie czerwca pojawi si w Gdasku Goebbels i wygosi trzy gwatowne przemwienia, potwierdzajc niemieckie pretensje do Gdaska. Propaganda nazistowska ostrzegaa Polakw, e nie

powinni ufa swemu nowemu sojusznikowi - Wielkiej Brytanii, ktry opuci ich, tak jak opuci Czechw w Monachium. Rwnoczenie radio i prasa rozpowszechniay skierowane pod adresem Francuzw i Brytyjczykw pytanie: Czy Gdask wart jest wojny? Jedn z nauk, jakie Hitler wycign z dowiadcze 1938 roku, byo, e nie naley da si zapa w puapk ugody w zamian za zaspokojenie pozornych da. Oczywistym sposobem uniknicia takiej puapki bya rezygnacja z propozycji wysunitych pod adresem Polakw oraz zalecenie niemieckim dyplomatom, by nie wdawali si w adne negocjacje. Po wydaniu odpowiednich wytycznych przez cae lato Hitler ukazywa si publicznie tak rzadko, jak to tylko byo moliwe; zaszy si w Berghofie na wzgrzu Obersalzberg. Przemone wraenie, jakie wywiera na mnie Hitler - pisa ambasador brytyjski - byo, i jak mistrz szachowy studiowa gr i czeka, a przeciwnik popeni bd, ktry bdzie mg wykorzysta. Ribbentrop wci mia nadziej, e uda mu si skierowa jego twr trjstronne porozumienie pomidzy Niemcami, Japoni i Wochami przeciwko mocarstwom zachodnim i przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Jego wysiki jednak nie byy w stanie pokona rozamu, ktry mia miejsce w Tokio i ktry w kocu pokona jego samego. By to konflikt pomidzy japoskimi wojskami ldowymi, popierajcymi ten sojusz, i marynark wojenn, ktra nie chciaa konfrontacji z Amerykanami i Brytyjczykami. Lepiej powiodo mu si z Wochami. Mussolini by rozgniewany zajciem przez Niemcy Czech i Moraw, o czym poinformowano go zaledwie dzie wczeniej. Przybycie ksicia Filipa Heskiego z kolejnymi podzikowaniami za niewzruszone poparcie Woch tylko troch udobruchao Mussoliniego. Wosi kpiliby ze mnie - owiadczy. - Za kadym razem, kiedy Hitler zdobywa jaki kraj, przysya mi posa. Jednake osobiste zapewnienie Hitlera, e baseny Morza rdziemnego i Adriatyku s stref ekspansji Woch, do ktrej Niemcy miesza si nie bd, oraz rozkazy dla SS o rozpoczciu przesiedle niemieckojzycznej ludnoci z Tyrolu Poudniowego potwierdziy kalkulacje Mussoliniego, e lepiej trzyma si strony wygrywajcej. [...] nie moemy zmienia polityki - powiedzia do Ciano - bo nie jestemy kurwami. Pragnc za wszelk cen udowodni, e rwnie on jest czowiekiem opatrznociowym, Mussolini podj decyzj ataku na Albani i zawiadomi o tym Hitlera dopiero w dniu inwazji (7 kwietnia). Hitler jednak szybko zorientowa si, e akcja ta nie tylko nie umocni niezalenoci Woch, ale zwie je cilej z osi, zaznaczajc dobitniej, podobnie jak wojna w Etiopii i interwencja w Hiszpanii, wsplnot interesw dwch agresywnych pastw wobec obrocw status quo - Wielkiej Brytanii i Francji. Niemcy zaczli obecnie nalega na zawarcie sojuszu wojskowego, ktrego Mussolini dotd unika. Duce, zaniepokojony zamiarami Niemiec wobec Polski, zgodzi si na spotkanie Ciano z Ribbentropem w Mediolanie, ale wyda mu instrukcje, ktre kady nacisk na fakt, e Wochy potrzebuj pokoju jeszcze co najmniej przez trzy lata. Zgodnie z notatkami Ciano Mussolini owiadczy: Niemcy rwnie s przekonane o potrzebie pokoju przez co najmniej cztery lub pi lat.

Kiedy Ciano zatelefonowa z doniesieniem, e rozmowy rozwijaj si dobrze, Mussolini, ktry dziaa pod wpywem chwili, poleci mu oznajmi, e Wochy i Niemcy zawary sojusz. Ribbentrop wolaby poczeka na Japoni, ale Hitler chcia skorzysta z okazji stworzonej przez nag zmian stanowiska Mussoliniego i Ribbentrop musia wyrazi zgod. Ustalajc warunki sojuszu, Hitler zobowiza oba kraje do natychmiastowego udzielenia sobie pomocy przy uyciu wszystkich si, gdyby ktry z krajw zosta wpltany w wojn, i do zawarcia rozejmu jedynie w penym porozumieniu z drugim krajem. By przekonany, e wynikiem tego traktatu (Pakt Stalowy podpisany w Berlinie 22 maja) bdzie izolacja Polski poprzez osabienie brytyjskiej i francuskiej woli udzielenia jej pomocy. Gwarancje brytyjskie dla Polski wywoay tyle samo niezadowolenia w Moskwie, co w Berlinie. Chocia Brytyjczycy byli zaangaowani w negocjacje z Rosjanami na temat zapobieenia agresji w Europie Wschodniej, nie informowali ich o nagej zmianie planw i decyzji ogoszenia jednostronnej deklaracji. Litwinow mg odnie wraenie, e wiadomo ta osabia jego wasn pozycj. Nie przyj do widomoci wyjanienia ambasadora brytyjskiego, oznajmiajc, e jego wysiki zmierzajce do nawizania wsppracy anglo-radzieckiej zostay odrzucone i e rzd radziecki ma dosy i od tej chwili bdzie si trzyma na uboczu, nie podejmujc adnych zobowiza. Pomijajc wszake cios, jaki zadano pozycji Litwinowa wobec Biura Politycznego, brytyjskie zaangaowanie si w pomoc dla Polski nie tylko wcigno Rosjan ponownie w gr dyplomatyczn, wykluczenie z ktrej tak bardzo ich zabolao, ale po raz pierwszy postawio ich w korzystnej sytuacji wobec obu stron. Latem 1939 roku nie Berlin ani Pary, ale Moskwa staa si orodkiem dyplomacji europejskiej, gdzie Brytyjczycy i Francuzi rywalizowali z Niemcami o aski Stalina. Przez pi miesicy od kwietnia do sierpnia Brytyjczycy i Francuzi kontynuowali wysiki, zmierzajce do zawarcia porozumienia ze Zwizkiem Radzieckim. Pomimo wielu wtpliwoci prowadzono t dziaalno z trzech powodw. Po pierwsze, wkrtce uwiadomiono sobie, e gdyby Polska zostaa zaatakowana, bez wsppracy rosyjskiej byoby niemoliwe wprowadzenie w ycie gwarancji udzielonych Polsce i zapewnienie Polakom wikszej ni symboliczna pomoc. Po drugie, opinia publiczna, szczeglnie w Wielkiej Brytanii, widziaa w porozumieniu z Rosj rodek powstrzymania Hitlera oraz sprawdzian, czy rzd Chamberlaina rzeczywicie odrzuci polityk agodzenia. Po trzecie, by to najlepszy sposb zapobieenia porozumieniu midzy Niemcami a Rosj. Ten sam sposb mylenia doprowadzi Hitlera do pojmowania paktu ze Stalinem jako najlepszej metody odizolowania Polski oraz udaremnienia brytyjsko-francuskich prb zorganizowania oporu wobec jego planw. Z mocarstwa, ktre byo ignorowane w kalkulacjach innych mocarstw europejskich od 1933 roku, Stalin uczyni Rosj arbitrem midzy nimi. W rozszyfrowaniu kart, jakimi gray inne mocarstwa podczas negocjacji, pomogy Stalinowi dobrze rozmieszczone wtyczki, a wrd nich von Scheliha w ambasadzie niemieckiej w Warszawie, Richard Sorge, tokijski

korespondent Volkischer Beobachter, bliski przyjaciel niemieckiego ambasadora generaa Otta i zaufanego wsppracownika japoskiego premiera, i John Herbert King z departamentu cznoci brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. King nie tylko udostpni Rosjanom wgld w brytyjskie karty uyte w rozgrywce, ale take umoliwi NKWD przekazywanie wybranych tajnych materiaw brytyjskich niemieckiej ambasadzie w Londynie, eby wygrywa na niemieckich obawach11. Negocjacje brytyjsko-radzieckie rozpoczte w marcu nabray innego tonu w maju, kiedy Litwinowa zastpi zwolennik twardej linii Mootow, a Brytyjczycy i Francuzi zostali postawieni wobec dania penego sojuszu militarnego, co oznaczao krok dalej, ni Brytyjczycy gotowi byli pj, i wizao si z gwarancjami, ktre, zdaniem brytyjskim, zaniepokoiyby i zostayby odrzucone przez pastwa Europy Wschodniej od Batyku po Morze Czarne, a pastwa te Brytyjczycy mieli wanie chroni. Po trzech miesicach sporw, podczas ktrych brytyjska niech dorwnywaa radzieckiej podejrzliwoci, osignito porozumienie co do zweryfikowanego tekstu porozumienia, uznanego przez Mootowa za zadowalajce i o ktrym William Strang z brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych pisa pniej, e aden tak wszechstronny dokument nie zosta dotd wynegocjowany ze Zwizkiem Radzieckim. Mootow natychmiast wezwa do rozpoczcia negocjacji wojskowych w Moskwie. Zanim si jednak rozpoczy, zaczo nabiera ksztatu alternatywne porozumienie radzieckie z Niemcami. Gra na wyczekiwanie prowadzona przez Hitlera daa jak dotd mieszane rezultaty. Pakt Stalowy, uznany za triumf, straci na znaczeniu, poniewa nie udao si Ribbentropowi przeksztaci go w sojusz trjstronny z udziaem Japoczykw. W dziedzinie gospodarki drog rozmw zapewniono Rzeszy tak wane zaopatrzenie w rud elaza ze Szwecji, w rop i zboe z Rumunii, w chrom z Turcji i w mied z Jugosawii. Ale aden z krajw Europy Wschodniej z wyjtkiem Bugarii nie by gotw zwiza si politycznie z obozem osi tak cile, jak Hitler by sobie tego yczy. Wgry, tradycyjny przyjaciel Polski, przyniosy rozczarowanie. aden z tych krajw, z wyjtkiem moe Turcji, nie by gotw przyczy si do przeciwnego obozu. W rejonie batyckim Litwa scedowaa Kajped pod presj, ale nie zgodzia si na propozycj przejcia dawnej stolicy litewskiej, Wilna, w zamian za udzia w ataku na Polsk. Jedynie otwa i Estonia, ktre (wraz z Finlandi) odrzuciy gwarancje Zwizku Radzieckiego, zaakceptoway pakty o nieagresji z Niemcami. Po ich zawarciu nastpia wizyta generaa Haldera, ktry przeprowadzi inspekcj fortyfikacji na granicy fisko-radzieckiej i odwiedzi kraje batyckie, co wzmogo niepokj Stalina obawiajcego si moliwoci ataku na Leningrad. Na zachodzie mieszanina zapewnie i grb gwarantowaa neutralno Belgii, ale pomimo mnstwa pogosek zdecydowanie Wielkiej Brytanii i Francji nie osabo. Tym razem Chamberlain nie proponowa przybycia do Berghofu, Polacy si nie zaamali a angielsko-francuskoradzieckie rozmowy w Moskwie trway.
Donald Watt, ktry bada dziaalno Kinga, donosi, e czasami mijao zaledwie pi godzin pomidzy nadejciem depeszy do Ministerstwa Spraw Zagranicznych a wysaniem innej depeszy z niemieckiej ambasady w Londynie do Berlina, zawierajcej streszczenie tej pierwszej.
11

Pozostawa jeszcze jeden kierunek, ale Hitler wci waha si, czy w nim pj. Nie potrzebowa niczyjej pomocy, by stwierdzi, e jeeli istniaa cz szachownicy, gdzie ruch gocem mg przynie decydujce skutki, to byo to jakie porozumienie ze Stalinem. Bez poparcia Rosji, jedynego mocarstwa, ktre z uwagi na pooenie geograficzne byo w stanie dziaa w Europie rodkowej, gwarancje brytyjsko-francuskie traciy na wartoci. Francja i Wielka Brytania mogy zaatakowa Niemcy od zachodu. Nie przeszkodzioby to jednak Niemcom zaj Polski, co stawiaoby mocarstwa zachodnie przed faktem dokonanym, wobec ktrego kontynuacja wojny byaby bezcelowa. Czy Niemcy mogy uczyni co, co byoby w stanie przeszkodzi rozmowom w Moskwie? A jeszcze lepiej, czy istniaa moliwo zastpienia porozumienia rosyjsko-francusko-brytyjskiego porozumieniem rosyjsko-niemieckim, ktre zagwarantowaoby rosyjsk neutralno na wypadek wojny, byoby najlepszym sposobem izolacji Polski i zachwiaoby determinacj mocarstw zachodnich? Podstawa porozumienia bya oczywista. W dalszej perspektywie, skoro Hitler nalega na poszukiwanie przestrzeni yciowej na wschodzie, wojna z Rosj bya nieunikniona. Na krtk met jednak - przed rozprawieniem si z Polsk i wyeliminowaniem zagroenia interwencj brytyjsko-francusk konflikt z Rosj by ostatni rzecz, ktrej pragn. Z punktu widzenia Stalina priorytetem byo uniknicie lub odoenie starcia z Niemcami przynajmniej na tak dugo, jak dugo istniao zagroenie wojn z Japoni, czyli na dwa fronty. W braku alternatywy Stalin popiera rne przedsiwzicia z dziedziny bezpieczestwa zbiorowego. Cierpia jednak na chroniczny brak zaufania do mocarstw zachodnich, podejrzewajc je o ch wpltania Zwizku Radzieckiego w konflikt z Niemcami w celu osabienia obu reimw. Wobec waha, jakie zwaszcza Brytyjczycy okazywali w trakcie ostatnich negocjacji, jego wtpliwoci si nie rozwiay. Podczas gdy Chamberlain by gotw zoy trzy wizyty w Niemczech w 1938 roku, aden minister brytyjski nie zaproponowa udziau w rozmowach moskiewskich, chocia Rosjanie wyranie zapraszali ministra spraw zagranicznych lorda Halifaxa. Poirytowanie i brak zaufania na Kremlu, wywoane postaw Brytyjczykw, wyrazi danow w opublikowanym pod koniec czerwca w Prawdzie artykule pod tytuem: RZDY BRYTYJSKI I FRANCUSKI NIE CHC RWNOPRAWNEGO UKADU Z ZSRR. To, czego chc, to traktat, zgodnie z ktrym ZSRR odegraby rol robotnika najemnego nioscego ciar zobowiza na swych barkach. aden szanujcy si kraj nie zaakceptowaby takiego traktatu, chyba eby chcia sta si zabawk w rkach ludzi przyzwyczajonych, e inni wycigaj za nich kasztany z ognia. Artyku danowa mona byo zrozumie dwojako (co bez wtpienia byo jego celem) - jako presj na Londyn i Pary lub jako zaproszenie dla Berlina. Wkrtce po tym wznowiono rozmowy angielsko-francuskoradzieckie, ale prawdopodobnie dlatego, e nie byo innej alternatywy. Gdyby zaistniaa alternatywa pozwalajca Rosjanom unikn udziau w koalicji, ktry w razie wojny oznaczaby przyjcie na siebie najciszych walk, a zamiast tego obserwowa, jak Niemcy i mocarstwa zachodnie

niszcz si nawzajem, czy nie byaby ona bardziej atrakcyjna? Doniesienia Sorgego z Tokio jasno uzmysowiy Stalinowi, e powodem, dla ktrego Japoczycy nie przyczyli si do sojuszu wojskowego z Niemcami, byo przekonanie, e Hitler i Ribbentrop s znacznie bardziej zainteresowani zapewnieniem sobie pomocy Tokio w walce z Wielk Brytani i Francj ni ze Zwizkiem Radzieckim. Jeeli Zwizek Radziecki mgby pozosta neutralny w wojnie pomidzy Niemcami a mocarstwami zachodnimi, pozwolioby to Stalinowi przynajmniej zyska na czasie i prawdopodobnie odnie dziki temu korzyci terytorialne i strategiczne w Europie Wschodniej. Suyoby to wzmocnieniu Zwizku Radzieckiego w oczekiwaniu na dzie, w ktrym Hitler byby gotw wcieli w ycie swoje plany wobec Rosji. Byo to usprawiedliwienie paktu, ktre Stalin wykorzysta w swoim przemwieniu radiowym 3 lipca 1941 roku ju po ataku Niemiec na Zwizek Radziecki. Przeszkody dla obu stron byy te same: kracowy brak zaufania, z jakim si nawzajem traktoway, i publiczne zobowizania przyjte przeciwko drugiej stronie. Hitler przez dwadziecia lat robi z antybolszewizmu gwny motyw swojej propagandy. Wraz z antysemityzmem, z ktrego goszeniem identyfikowano karier Hitlera, by to drugi podstawowy element jego ideologii, wicy si ponadto z kwesti zdobycia przestrzeni yciowej na wschodzie kosztem Rosji. Po stronie Stalina przeszkodami takimi byy krucjata antyfaszystowska oraz rola, jak odgrywa Zwizek Radziecki w Kominternie, przewodzc walce z faszyzmem, dziki czemu odnosi sukcesy w mobilizowaniu postpowej opinii publicznej na caym wiecie. Obydwaj musieli rozway, jak takie porozumienie oraz zwizane z nim odrzucenie goszonych dotychczas zasad zaszkodzi ich reputacji i w jakim stopniu koszt takiego porozumienia zrwnowaony zostanie korzyciami osignitymi w praktyce. Czy, gdy minie pierwsze wraenie, wikszo nie bdzie raczej podziwia przebiegoci obu politykw, ktra pozwolia im skoni partnera do podpisu, ni niepokoi si ich brakiem konsekwencji? Nard rosyjski bdzie z pewnoci wdziczny Stalinowi za uniknicie wojny, a Midzynarodwka Komunistyczna zrozumie potrzeb posuni taktycznych w obronie ojczyzny klasy robotniczej, ktre nie byy bardziej kompromitujce w oczach zagorzaych komunistw ni wczeniejsze ataki na socjalistw jako faszystw spoecznych. Niemcy z pewnoci bd pozostawa pod wraeniem mdroci, z jak Hitler odsun grob powstania koalicji antyniemieckiej, podwaajc znaczenie gwarancji udzielonych przez mocarstwa zachodnie i izolujc Polsk. W przypadku Hitlera byo to posunicie taktyczne kompromitujce go w oczach nazistowskich Altkampfer nie bardziej ni jzyk Genewy, ktrego uy do wprowadzania w bd zaniepokojonej Europy w poowie lat trzydziestych. VII Niewiele korzyci wyniknie z zastanawiania si, czy to Rosjanie, czy Niemcy uczynili pierwszy krok. Obie strony prowadziy sonda i wymieniay sugestie, poczynajc od wiosny 1939 roku. Zastpienie

Litwinowa przez Mootowa12 zostao odebrane przez Hitlera jako znaczcy sygna, gdy posta Litwinowa kojarzya si z polityk bezpieczestwa zbiorowego. 20 maja polecono niemieckiemu ambasadorowi w Moskwie, by zasugerowa moliwo wznowienia rozmw gospodarczych zerwanych w pocztkach 1939 roku. Odpowied Stalina przekazana przez Mootowa zdradzaa zarwno podejrzliwo, jak i ostrono: Zwizek Radziecki byby zainteresowany rozmowami handlowymi jedynie w przypadku, gdyby wczeniej zostaa ustalona baza polityczna. Gdy poproszono o wyjanienie, Mootow powiedzia jedynie, e baza polityczna to temat, nad ktrym oba rzdy powinny si zastanowi. Hitler jednak rwnie by ostrony i zamiast kontynuowa rozmowy, wycofa si. Podejrzewa, e gotowo strony niemieckiej moe by wykorzystana przez Stalina do pozytywnego zakoczenia rozmw angielsko-radzieckich, co stanowioby dla Hitlera upokarzajc porak, ktra, jak to sformuowa von Weizsacker mogaby wywoa wybuch szyderczego miechu. Podejmowane w czerwcu prby wznowienia rozmw nie przyniosy adnych rezultatw. Kolejny gest ze strony Rosjan 18 lipca doczeka si jednak odzewu. Rosjanie powiadomili, e jeeli kilka punktw zostanie wyjanionych, perspektywy ju przedstawionego porozumienia gospodarczego byyby do przyjcia i traktat mgby zosta podpisany. 21 lipca oznajmiono o podjciu rozmw handlowych w Moskwie, a nastpnego dnia von Weizsacker depeszowa do Moskwy do niemieckiego ambasadora: O ile chodzi o czysto polityczny aspekt naszych rozmw z Rosjanami, traktujemy okres wyczekiwania (narzucony przez Hitlera 30 czerwca) jako zakoczony. Hitler pragn obecnie zawarcia porozumienia tak szybko, jak to tylko moliwe. Ambasador mia teraz znw podj wtek. Czas zaczyna Niemcw popdza. Wojsko uwaao 25 sierpnia za ostatni bezpieczn dat ataku na Polsk, zanim wrzeniowe deszcze uniemoliwi Blitzkrieg. Termin ten by oddalony o nieco ponad miesic. Hitler wci utrzymywa, e Wielka Brytania i Francja nie podejm interwencji, ale wiele zaleao od tego, czy bd, czy nie bd miay poparcia radzieckiego. Jeeli chcia zapewni sobie rosyjsk neutralno, oferujc Stalinowi bardziej atrakcyjn alternatyw ni Brytyjczycy i Francuzi, musia dziaa szybko, zanim projekt traktatu uzgodniony z nimi w Moskwie 23 lipca przemieni si w pakt militarny. 26 lipca Karl Schnurre, gwny negocjator gospodarczy po stronie niemieckiej, zaprosi Astachowa, rosyjskiego charge daffairs, i Babarina, szefa rosyjskiej misji handlowej, na obiad w berliskiej restauracji. Poinstruowany przez Ribbentropa nie szed okrnymi drogami, ale zapyta swych goci bezporednio: C Anglia moga zaoferowa Rosji? W najlepszym przypadku udzia w wojnie europejskiej i wrogo Niemiec. Co my natomiast moglimy zaoferowa? Neutralno i pozostanie poza konfliktem europejskim i jeeli Moskwa by sobie tego yczya, niemiecko-rosyjskie porozumienie w sprawach interesujcych obie strony i z korzyci dla nich.
12

Mootow by ministrem spraw zagranicznych od 1939 do 1949 roku. Peni t funkcj oprcz stanowiska radzieckiego premiera (przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych), ktre piastowa od 1930 roku do maja 1941 roku, kiedy zosta wicepremierem, podczas gdy urzd premiera obj Stalin.

Nie byo takiego problemu w stosunkach pomidzy obu krajami od Batyku po Morze Czarne czy na Dalekim Wschodzie, ktry nie mgby by rozwizany... Kiedy Astachow zauway, e chocia zblienie moe by interesujce dla obu krajw, wymaga jednak czasu, Schnurre mia gotow odpowied: moliwo taka zostanie zaprzepaszczona w chwili, gdy Zwizek Radziecki podpisze porozumienie z Wielk Brytani. Podkreli z naciskiem, e polityka niemiecka bya skierowana przeciwko Wielkiej Brytanii, a nie przeciwko Rosji, dodajc, e mimo rnic ideologicznych Niemcy i Zwizek Radziecki miay jeden wsplny cel: przeciwstawienie si demokracjom kapitalistycznym. Astachow obieca przekaza do Moskwy tre rozmowy, zadajc jeszcze tylko jedno pytanie: Gdyby wysoko postawiona osobisto radziecka omawiaa te sprawy z wysoko postawion osobistoci niemieck, to czy osobisto ta wyraziaby te same pogldy?. Tak, na pewno - odpar Schnurre z pewnoci siebie. Zorganizowanie takiego spotkania stao si gwnym celem dyplomacji niemieckiej. Po dugim wahaniu Hitler zacz si spieszy. Powiedzia Ribbentropowi, e pragnie podpisa pakt ze Stalinem, i to w cigu czternastu dni. Ambasador niemiecki von der Schulenburg otrzyma polecenie moliwie jak najszybszego spotkania si z Mootowem. Tymczasem, w ramach przygotowa do dziaa wojennych, wznowiono antypolsk kampani prasow i wszczto spr z Polakami na temat dziaalnoci suby celnej w Gdasku. Rosjanie jednak nie spieszyli si. W czasie spotkania z von der Schulenburgiem Mootow wykaza zainteresowanie, nalega jednak, by rozmowy prowadzono etapami. Dopiero 12 sierpnia, czyli ponad dwa tygodnie po berliskim obiedzie, Mootow zgodzi si na rozpoczcie rozmw. Ribbentrop odpar, e normalne kanay dyplomatyczne s zbyt powolne i e jest gotw przyjecha do Moskwy osobicie. Jedynym warunkiem przyjazdu bya gwarancja spotkania ze Stalinem, tak by mg przekaza mu pogldy Hitlera bezporednio. Mootow, w dalszym cigu nie spieszc si, zauway w rozmowie z von der Schulenburgiem, e wizyta taka wymaga odpowiednich przygotowa gwarantujcych, i taka wymiana pogldw prowadzi do rezultatw. Czy Niemcy byli, na przykad, gotowi wywrze nacisk na Japoczykw i przekona ich, aby przybrali inn postaw wobec Rosji? Czy chcieliby zawrze pakt o nieagresji? Czy zgodziliby si na wspln gwarancj dla pastw batyckich? Wszystkie tego rodzaju sprawy musz by konkretnie przedyskutowane. Hitler, ktry zdawa sobie spraw od pocztku, e do porozumienia musi doj kosztem Polski lub innego pastwa, przyj warunki Mootowa bez zastrzee, a Ribbentrop doda, e gotw jest uda si do Moskwy natychmiast, jeszcze przed kocem tygodnia, ze wszystkimi uprawnieniami do podpisania traktatu. Kiedy von der Schulenburgowi udao si w kocu, po dalszej zwoce, spotka z Mootowem, ten ostatni zaznaczy, e Stalin ledzi przebieg rozmw z wielkim zainteresowaniem i zgadza si z ich kierunkiem. Nastpnie odczyta dusze owiadczenie, w ktrym wytykano

Niemcom wrogie dziaania w przeszoci, a szczeglnie pakt antykominternowski. To tylko z winy Niemcw Zwizek Radziecki by zmuszony dokonywa prb organizacji frontu defensywnego w obawie przed agresj niemieck. Jednake jeeli rzd niemiecki rzeczywicie dokonuje zmiany polityki i pragnie utrzymywa przyjazne stosunki ze Zwizkiem Radzieckim, rzd Zwizku Radzieckiego gotw by podj podobne kroki. Trzeba dokona powanych i praktycznych posuni. Po pierwsze, naley zawrze ukad handlowy, ktry trwa w zawieszeniu przez kilka miesicy. Nastpnie bdzie mona przej do paktu o nieagresji. Ten z kolei musi by uzupeniony specjalnym protokoem, okrelajcym interesy ukadajcych si stron odnonie do rnych zagadnie polityki midzynarodowej. Kiedy von der Schulenburg zada pytanie na temat proponowanej wizyty Ribbentropa, Mootow odpar, e rzd radziecki jest usatysfakcjonowany t propozycj. wiadczya o powanym podejciu Niemiec, co jaskrawo kontrastowao z postaw Brytyjczykw, ktrzy przysali jedynie urzdnikw niszego szczebla. Zwizek Radziecki wolaby jednak unikn komentarzy zwizanych z tego rodzaju wizytami i wykona praktyczn prac bez wikszego rozgosu. Jeeli Niemcy chcieliby rozpocz rozmowy, mogliby przygotowa projekt paktu wraz ze wspomnianym protokoem. Taktyka Mootowa wywoaa gniew Ribbentropa. Zada, aby von der Schulenburg natychmiast ponownie spotka si z Mootowem i poinformowa go, e polityka zagraniczna Niemiec osigna historyczny punkt zwrotny, oraz by nalega na udzielenie odpowiedzi. Nie tylko Ribbentrop, ale rwnie i Hitler odczuwa napicie, co zaczo wywiera na negatywny wpyw. Otoczenie obawiao si o jego zdrowie. Szuka uspokojenia, wydajc rozkazy (sobota, 19 sierpnia) dla 21 okrtw podwodnych i 2 pancernikw kieszonkowych: Deutschland i Graf Spee, do zajcia stanowisk bojowych na Atlantyku w gotowoci do ataku na eglug brytyjsk. Byo to jednak tylko odwrcenie uwagi od gwnego problemu, jaki go zaprzta: czy uda si skoni Rosjan do podpisania ukadu we waciwym czasie? Pierwsze spotkanie von der Schulenburga z Mootowem 19 sierpnia nie dawao podstaw do wikszych nadziei. Ribbentrop dostarczy ambasadorowi projekt tekstu ukadu. Nie wywaro to jednak na Mootowie wikszego wraenia. Nie by to radziecki sposb dziaania. Lepiej byoby, gdyby Niemcy wykorzystali jako wzr jeden z paktw zawartych przez Zwizek Radziecki z innymi krajami - Polsk lub krajami batyckimi. A co z tajnym protokoem? Zwizek Radziecki oczekiwa, e Niemcy szczegowo okrel, co ma si w nim znale. Ambasador spdzi ca godzin, przekonujc Mootowa, aby poda dat wizyty Ribbentropa. Bezskutecznie. Dopiero gdy zostanie podpisane porozumienie gospodarcze, bdzie mona przej do sprawy paktu i protokou. Ledwie jednak von der Schulenburg powrci do ambasady, otrzyma ponowne wezwanie na Kreml do Mootowa, gdzie mia si stawi w cigu godziny. Okazao si, e radziecki premier jest co najmniej tak przystpny, jak zimny i formalny by godzin wczeniej. Mootow powiadomi

ambasadora, e zoy sprawozdanie rzdowi radzieckiemu i otrzyma polecenie przekazania radzieckiego projektu paktu, co te uczyni. Zapyta, czy porozumienie gospodarcze moe by podpisane dnia nastpnego (w niedziel 20 sierpnia). Ribbentrop mgby przyjecha do Moskwy 26 lub 27 sierpnia. Gauss, ekspert do spraw traktatw niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w czasie procesu w Norymberdze opisywa, jak zosta wezwany do gabinetu Hitlera w Berghofie i zasta go tam wraz z Ribbentropem pochylonych nad dalekopisem, wystukujcym wiadomo od von der Schulenburga. Gauss wspomina, e Hitler podnis rce do gry w triumfalnym gecie i zacz si mia. Przez reszt nocy niespokojnie chodzi po caym domu, czekajc na pene sprawozdanie ambasadora. Wczenie rano dowiedzia si, e szef radzieckiej misji handlowej na polecenie Moskwy skontaktowa si ze Schnurrem pnym wieczorem w sobot i nalega na natychmiastowe podpisanie traktatu - o drugiej nad ranem 20 sierpnia. Jednake najwczeniejszy termin wizyty Ribbentropa w Moskwie i podpisanie paktu wci by ustalony na 27 sierpnia, a bya to data zbyt pna w stosunku do harmonogramu Hitlera (o czym Stalin musia wiedzie), gdy wypadaa nastpnego dnia po terminie ataku armii niemieckiej na Polsk. Sprawozdanie ambasadora dotaro dopiero o godzinie 7.00, ju po tym, jak wyczerpany Hitler poszed spa. Jedynym powodem tak nagej zmiany stanowiska radzieckiego bya, wedug von der Schulenburga, osobista interwencja Stalina. Jednak nie by w stanie jej wytumaczy. Po poudniu 20 sierpnia Hitler mia chwil natchnienia i natychmiast siad, by napisa osobicie list do Stalina (Pan Stalin, Moskwa), akceptujcy radziecki projekt paktu. Jestem przekonany, e tre protokou uzupeniajcego, ktrego yczy sobie Zwizek Radziecki, moe by uzgodniona w moliwie najkrtszym czasie, jeeli odpowiedzialny niemiecki m stanu osobicie przyjechaby do Moskwy na negocjacje [...] Proponuj zatem ponownie, aby przyj Pan mojego ministra spraw zagranicznych 22 lub najpniej 23 sierpnia. Bdzie mia wszelkie penomocnictwa do opracowania i podpisania paktu oraz protokou [...] Bd wdziczny za szybk odpowied. Adolf Hitler. List Hitlera zaatwi spraw, odrzucajc pozory, e naleao prowadzi rozmowy z Mootowem jako szefem rzdu radzieckiego, i trafi bezporednio do prawdziwego rda wadzy. Fakt, e Hitler by gotw rzuci na szal swj presti bez wczeniejszego upewnienia si, czy Stalin udzieli odpowiedzi, przekona sekretarza generalnego, e Hitler dziaa powanie. W poniedziaek rano von der Schulenburg przesa telegraficznie odpowied Stalina: Do Kanclerza Rzeszy Niemieckiej Pana A. Hitlera Dzikuj za Paski list. Mam nadziej, e niemiecko-radziecki pakt o nieagresji bdzie oznacza punkt zwrotny na drodze ku poprawie stosunkw politycznych midzy naszymi krajami [...] Rzd radziecki upowani mnie do poinformowania Pana, e zgadza si na przyjazd Pana v. Ribbentropa do Moskwy w dniu 23 sierpnia.

J. Stalin. Hitler ju akceptowa rosyjski projekt paktu. Rosjanie dodali jednak postscriptum, uzaleniajce wano paktu od rwnoczesnego podpisania protokou specjalnego, obejmujcego sprawy bdce przedmiotem ich zainteresowania. Ribbentrop mia uda si do Moskwy, aby zakoczy targi. Hitler nie czyni adnych trudnoci z podpisaniem penomocnictw. Jak i inne porozumienia, i to mogo by pniej odrzucone, gdy ju przestanie by przydatne. Najwaniejszy by dla niego podpis Stalina pod paktem, ktry oznacza neutralno Rosji, kres zagroenia paktem anglofrancusko-rosyjskim, uniemoliwiajcym realizacj niemieckich zamiarw w Europie Wschodniej, oraz izolacj Polski. Hitler nie podzieli si natychmiast ze swym otoczeniem wiadomoci otrzyman od Stalina. Speer, ktry by wtedy obecny, wspomina, e: Przebieg j oczyma, poczerwienia, chwil patrzy nieruchomym wzrokiem przed siebie, potem uderzy w st, a zadwiczao szko, i wykrzykn wrzaskliwym gosem: Mam ich! Mam ich! Natychmiast jednak opanowa si; nikt nie mia zapyta, co si stao, kolacja trwaa dalej. Jak dotd dokumentacja strony rosyjskiej dotyczca rokowa jest znacznie mniej kompletna ni niemiecka. Wiadomo jednak do, aby okreli taktyk stosowan przez Stalina. Kiedy Ribbentrop zaproponowa przyjazd do Moskwy, Stalin znalaz si w pooeniu, jakiego pragn. Mia dwie konkurencyjne propozycje obu stron i mg wybiera. Po wykluczeniu Rosji z ukadu monachijskiego bya to godna uwagi zmiana sytuacji. Opniajc przybycie Ribbentropa i ostateczne podpisanie paktu, dopki protok nie zostanie uzgodniony, mg wykorzysta niepokj Hitlera i dziaa tak, aby osign maksymalne korzyci i nabra pewnoci, e w ostatniej chwili nie nastpi kolejne Monachium, pozbawiajce w pakt wszelkiej wartoci. Radzieckie negocjacje z Brytyjczykami i Francuzami prowadzone byy od marca. Przez cay czas, mimo wyranego zaproszenia rosyjskiego dla ministra spraw zagranicznych, rzd brytyjski nie uwaa za celowe wysanie ministra do Moskwy. Podobnie Francuzi nie wczyli szefa sztabu ani gwnych dowdcw do misji wojskowej wysanej w celu podtrzymania rozmw, kiedy ju porozumienie co do formuy politycznej zostao osignite. Skompletowanie grupy zajo im prawie dwa tygodnie. Wysali j nie samolotem ani szybkim okrtem wojennym, ale powolnym statkiem pasaerskim, ktrego podr do Leningradu trwaa pi dni. Po zawiniciu do portu 10 sierpnia byo ju zbyt pno, eby zdy na nocny pocig do Moskwy. Gdy ju rozmowy wojskowe si rozpoczy, posuyy jedynie ujawnieniu przepaci istniejcej midzy stronami. Rosjanie pod przewodnictwem Woroszyowa chcieli pozna siy brytyjskie i francuskie oraz ich plany wojny z Niemcami. Brytyjczycy i Francuzi w dalszym cigu rozumowali kategoriami odstraszania, a nie operacyjnymi, i zastanawiali si, jak unikn wojny, a nie jak j wygra. Aby sprawdzi, na ile powanie podchodz do rozmw, Woroszyow zapyta, czy Polska zgodzi si na wkroczenie oddziaw radzieckich w celu przeciwstawienia si Niemcom.

Mimo silnych naciskw strony francuskiej nic nie mogo skoni Polakw do zgody. Czy musimy zatem - spyta Woroszyow - prosi o prawo walki ze wsplnym wrogiem? Delegacje spotkay si po raz ostatni 21 sierpnia bez rezultatu. Przyjazd Ribbentropa ogoszono nastpnego dnia. Fakt, e rzdy brytyjski i francuski nie dooyy wikszych stara w celu zapewnienia sobie sojuszu z Rosj, susznie by ostro krytykowany w owym czasie, a take i pniej, przez wszystkich piszcych o przyczynach wojny. Brak popiechu w negocjacjach potwierdza jedynie podejrzenia Stalina, e prawdziwym celem byo porozumienie z Niemcami, kolejne Monachium, ktre mona bdzie osign dziki grobie porozumienia z Rosj. Mimo zamtu, jakie powodoway nieoficjalne zabiegi zmierzajce do nawizania rozmw z Hitlerem, nie ma dowodw na to, e taki by zamiar rzdu brytyjskiego lub Hitlera, jest natomiast wiele dowodw na to, e gdyby doszo do jakiego porozumienia, brytyjska opinia publiczna odrzuciaby je. Jednake ani rzd brytyjski, ani francuski nie pogodziy si jeszcze z myl, e wojna jest nieunikniona. Wci miay nadziej zatrzyma Hitlera i nie zastanawiay si powaniej nad tym, co zrobi, jeeli Hitlera zatrzyma si nie da. Jeeli Rosjanie kontynuowali negocjacje pomimo wyranego braku entuzjazmu ze strony mocarstw zachodnich i podejrze Stalina, to tylko po to, eby uzyska konkurencyjn ofert ze strony Niemiec oraz uzyska zabezpieczenie, gdyby takiej oferty nie byo. Decydujcym elementem, skaniajcym Stalina do wyboru propozycji niemieckiej, byo co, czemu Brytyjczycy i Francuzi nigdy nie mogliby sprosta niezalenie od tego, kogo wysaliby do Moskwy i jak szybko ich przedstawiciel by si tam pojawi. By to udzia nie w obronie niezbyt wdzicznej Europy Wschodniej, ale w jej podziale w zamian za to, e Rosja bdzie staa na uboczu, a nie za to, e wemie udzia w wojnie, ktra mogaby wybuchn. Skoro tylko stao si jasne, e wanie to Hitler ma do zaoferowania, Stalin osobicie przej spraw negocjacji. Spotkanie na Kremlu odbyo si w godzin po przybyciu Ribbentropa. Jedyn czci paktu, ktra zwrcia uwag Stalina, bya preambua pena napuszonych zwrotw na temat przyjani radziecko-niemieckiej, dodana przez Ribbentropa. Dla Stalina byo to zbyt wiele. Po szeciu latach wzajemnego oblewania si pomyjami - stwierdzi - nie mona oczekiwa, aby nasze narody uwierzyy, e wszystko zostao zapomniane i przebaczone. Opinia publiczna w Rosji, a niewtpliwie take w Niemczech, powinna by stopniowo przygotowywana do przyjcia takiej zmiany. Najbardziej interesowa Stalina protok specjalny. W przypadku terytorialnej i politycznej transformacji Europy Wschodniej Niemcy proponowali podzieli Polsk na niemieck i rosyjsk strefy interesw wzdu Narwi, Wisy i Sanu. Problem, czy w interesie obu stron leao utrzymanie niepodlegego pastwa polskiego i jak miay przebiega jego granice, mia by rozstrzygnity pniej. Jeeli chodzi o kraje batyckie, Niemcy proponowali pozostawi Finlandi i Estoni w radzieckiej sferze zainteresowa, zachowa dla siebie Litw powikszon o rejon Wilna oraz podzieli otw wzdu Dwiny. Stalin chcia jednak caej otwy. Ribbentrop depeszowa do Hitlera, a ten po zajrzeniu do atlasu wyrazi zgod. W Europie Poudniowo-Wschodniej strona radziecka wyraaa

zainteresowanie Besarabi, podczas gdy Niemcy zgaszali brak zainteresowania caym regionem. W ten sposb za stoem konferencyjnym uzgodniono czwarty rozbir Polski, zanim jeszcze pady pierwsze strzay. Stalin odzyska te czci Biaorusi i Ukrainy, ktre Polska zaja w 1920 roku, oraz zdoby rozleg poa etnicznych terenw polskich i trzy z czterech krajw batyckich utraconych w 1917 roku. Wyeliminowa w ten sposb zagroenie Leningradu, ktre zakcao mu spokj, a take odzyska Besarabi utracon na rzecz Rumunii w 1918 roku13. Gdy przygotowywano teksty do podpisu, Stalin zachci Ribbentropa do duszej rozmowy na temat polityki zagranicznej. Obydwaj wymienili sarkastyczne uwagi na temat Wielkiej Brytanii i Ribbentrop zapewni Stalina, e pakt antykominternowski by waciwie wymierzony przeciwko demokracjom zachodnim, a nie przeciwko Rosji, cytujc powtarzany w Berlinie art, e Stalin jeszcze przystpi do paktu antykominternowskiego. Gdy podano szampana, Stalin zaproponowa toast na cze Hitlera: Wiem, jak bardzo nard niemiecki kocha swojego Fhrera, chciabym zatem wypi za jego zdrowie. Ribbentrop powrci do Berlina w stanie podniecenia. By przekonany, e przywiz porozumienie, pozwalajce Hitlerowi zada Polakom cios, z ktrego si nie podnios. Aby zawrze to porozumienie, gotw by powici pakt antykominternowski, ktrego by autorem, zaryzykowa niech Japoczykw i Wochw i udzieli daleko idcych koncesji Zwizkowi Radzieckiemu w Europie Wschodniej. Nie bya to jednak zbyt wygrowana cena tak decydujcego pocignicia, ktre za jednym zamachem przekrelao pakt francusko-radziecki z 1935 roku, negocjacje z Anglikami i Francuzami prowadzone w Moskwie oraz, o czym Ribbentrop by cakowicie przekonany, brytyjskie i francuskie gwarancje dla Polski. Hitler powita go jak drugiego Bismarcka. Minister spraw zagranicznych nie mia sw na temat przyjcia zgotowanego delegacji niemieckiej w Moskwie. Czu si zupenie jak w domu, zupenie jak wrd starych towarzyszy partyjnych. Hitler interesowa si szczeglnie zdjciami z tego historycznego wydarzenia. Nalega, by jego osobisty fotograf, Hoffmann, pojecha z Ribbentropem, a przed wyjazdem poleci mu, aby zdoby zblienie ucha Stalina. Wierzy, e pomoe to stwierdzi, czy Stalin ma domieszk krwi ydowskiej, czy jego uszy miay patki wronite i ydowskie, czy oddzielne i aryjskie. Z ulg stwierdzi, e Stalin wyszed obronn rk z tej prby i nie by ydem. Stalin rwnie by zadowolony z wyniku, chocia wyraa to w bardziej powcigliwy sposb. Gdyby wszystko poszo dobrze, mg oczekiwa, e oba obozy imperialistyczne, o ktrych wspomina w swoim przemwieniu w marcu, to jest Niemcy i Wochy z jednej i demokracje zachodnie z drugiej strony, zaangauj si w wojn, podczas gdy Rosja bdzie staa na uboczu i zyska powane zdobycze terytorialne bez ryzyka i kosztw. Jego zadowolenie zostao powanie umocnione wiadomociami
13 Istnienie tajnego protokou, o ktrym od dawna wiedziano na Zachodzie ze zdobytych dokumentw niemieckich, zostao potwierdzone przez Zwizek Radziecki dopiero pidziesit lat pniej, w 1989 roku.

napywajcymi z Dalekiego Wschodu. adne z mocarstw nie byo tak gboko uraone i upokorzone paktem nazistowsko-radzieckim jak Japonia. Wedle zasad japoskiego kodeksu postpowania Tokio zostao zdradzone i zniesawione przez swego sojusznika z paktu antykominternowskiego. Rzd japoski poda si do dymisji na znak protestu. Upokorzenie dyplomatyczne, jakie spotkao Japoczykw ze strony Niemcw, naoyo si na upokorzenie militarne ze strony Rosjan. Po lipcowym japoskim oskrzydleniu nad Chachyn-goem (spornej strefie na pograniczu radziecko-mandurskim) Rosjanie przypucili sw ofensyw, tym razem pod dowdztwem generaa Gieorgija ukowa, ktry unikn czystek dziki protekcji Timoszenki, a jego sukces w tej ofensywie sta si podstaw byskotliwej kariery. Pod koniec sierpnia ukow zapewni Stalinowi decydujce zwycistwo nad Armi Kwantusk, ktrej dowdztwo stao po stronie japoskiej frakcji walczcej o zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami. Ta podwjna klska Japonii zakoczya walki na Dalekim Wschodzie. 15 wrzenia zawarto formalne porozumienie ze Zwizkiem Radzieckim. Wraz z paktem nazistowsko-radzieckim pooyo ono kres zagroeniu wojn na obu frontach, na wschodzie i na zachodzie. VIII 23 sierpnia, jeszcze zanim Ribbentrop i Stalin podpisali pakt, Hitler powiedzia, e atak na Polsk powinien rozpocz si jak planowano, to jest rano 26 sierpnia. Dzie wczeniej, 22 sierpnia, spotka si z okoo pidziesicioma dowdcami armii, marynarki wojennej, lotnictwa i SS, ktrych wezwano do Berghofu, aby zapoznali si z jego planami. Zacz od wyjanienia, e chcia najpierw zaatakowa Zachd, ale stao si jasne, e gdyby tak postpi, Polska uderzyaby na Niemcy od tyu. Konflikt z Polsk by prdzej czy pniej nieunikniony. Lepiej zaatwi to od razu. Najpierw dwa aspekty osobiste: moja osobowo i osobowo Mussoliniego. Wszystko zaley ode mnie, od mojego istnienia ze wzgldu na mj talent polityczny. Prawdopodobnie nikt ju tak nie bdzie si cieszy zaufaniem caego narodu niemieckiego jak ja. Prawdopodobnie nigdy nie bdzie ju czowieka o tak wielkim autorytecie jak ja. Moje istnienie jest zatem czynnikiem o ogromnej wartoci. To samo mona byo powiedzie o Mussolinim: bez niego nie mona by liczy na lojalno Woch. Nam atwo jest podejmowa decyzje. Nie mamy nic do stracenia, a wszystko do zyskania. Nasza sytuacja gospodarcza jest taka, e nie bdziemy mogli utrzyma si duej ni kilka lat. Gring moe to potwierdzi. Nie mamy innego wyboru. Musimy dziaa. Nasi przeciwnicy bd ryzykowa wiele, a zdoby mog jedynie mao. Stawka brytyjska w wojnie jest niezmiernie wysoka. Nasi przeciwnicy maj przywdcw, ktrych poziom jest niszy ni redni. Nie nale do rasy panw. Nie s ludmi czynu. Nikt nie wie, jak dugo bd y. Obecnie mam pidziesit lat i jestem u szczytu wadzy. Lepiej eby wojna zacza si teraz ni za pi lat, kiedy i Mussolini i ja bdziemy starsi! Hitler powtrzy pogld, e szans na interwencj brytyjsk i francusk

byy niewielkie i naley podj ryzyko. Nieprzyjaciel mia inn nadziej, a mianowicie e Rosja po podboju Polski stanie si naszym wrogiem. Nieprzyjaciel nie wzi pod uwag mojej determinacji [...] Dzisiejsze owiadczenie o pakcie o nieagresji z Rosj byo jak wybuch bomby [...] Pojutrze Ribbentrop zawrze ten pakt. Konsekwencji nie mona przewidzie [...] Nie musimy obawia si blokady. Ze wschodu dostaniemy zboe, bydo, wgiel, ow i cynk. Jest to ambitny cel wymagajcy wielkich wysikw. Obawiam si jedynie, by w ostatniej chwili jaka winia nie przedstawia planu mediacji. Cele polityczne id dalej. Zrobilimy pierwszy krok w kierunku przeamania hegemonii Anglii. Teraz, kiedy zakoczyem ju przygotowania polityczne, droga dla onierzy stoi otworem. Po obiedzie dowdcy przedstawili swoje plany operacyjne. Kocowe uwagi Hitlera miay na celu podniesienie ducha bojowego. Nie wolno si cofa przed niczym. Nieugity, niezachwiany sposb postpowania, szczeglnie ze strony przeoonych [...] Dugi okres pokoju nie przyniesie nam nic dobrego [...] Zniszczenie Polski jest najwaniejsz spraw, nawet gdyby dziaania wojenne rozpoczy si i na zachodzie [...] Dostarcz powodw propagandowych do rozpoczcia wojny. Niewane, czy bd godne zaufania, czy nie. Nikt zwycizcy nie bdzie si pyta, czy mwi prawd. W rozpoczynaniu i prowadzeniu wojny nie liczy si suszno, ale zwycistwo. Bdcie bez litoci. Dziaajcie brutalnie. 80 milionw ludzi musi uzyska to, co im si naley. Musimy zabezpieczy ich egzystencj. Najwiksza surowo [...] Jakiekolwiek niepowodzenie bdzie wynikiem saboci przywdcw. Celem jest cakowite zniszczenie Polski. Szybko jest najwaniejsza. Pocig a do zupenego unicestwienia. Naley wtpi, czy udao si Hitlerowi przekona wielu ze swych suchaczy, e Wielka Brytania i Francja nie bd interweniowa, ale fakt, e atak by skierowany przeciwko Polsce, tradycyjnemu wrogowi Prus, nacisk, jaki Hitler pooy na Blitzkrieg, a przede wszystkim pakt z Rosj przekonay wikszo do jego wywodw. Starsze pokolenie generaw byo zadowolone, e Hitler powrci do wsppracy z Rosj, ktra stanowia podstaw doktryny von Seeckta, pierwszego szefa nowej armii po 1918 roku. Modsi generaowie byli zachwyceni, e bd mieli szans pokaza, co potrafi, w walce z nieprzyjacielem, z ktrym - byli pewni zwyci. Skoro tylko Hitler dowiedzia si, i pakt zosta podpisany, wyda wstpny rozkaz, e Fall Weiss ma rozpocz si w sobot 26 sierpnia o godzinie 4.30 rano. Zaleci rwnie, aby Senat Gdaski mianowa gauleitera Forstera gow pastwa, co stanowio bezporednie wyzwanie dla Polakw i Ligi Narodw. By przekonany, e kiedy Brytyjczycy i Francuzi przetrawi wiadomo z Moskwy, porzuc wszelk myl o interwencji. Opublikowane w Londynie owiadczenie, e niezalenie od charakteru paktu niemiecko-radzieckiego rzd brytyjski jest zdecydowany wypeni swe zobowizania wobec Polski, nie wpyno na zmian stanowiska Hitlera. Kiedy ambasador brytyjski wrczy mu osobiste pismo

Chamberlaina zawierajce informacj o owiadczeniu, Hitler wpad we wcieko, a gdy Henderson wyszed, wybuchn miechem: Chamberlain nie przetrzyma tej rozmowy! Jego gabinet upadnie dzi wieczorem. Hitler pogodzi si z faktem, e pakt z Moskw bdzie kosztowa go poparcie Japonii. Zaleao mu jednak na tym, by nie utraci poparcia Mussoliniego. W dzie po powrocie Ribbentropa przygotowa osobiste pismo do Duce, tak jak to czyni po innych swoich posuniciach, aby wyjani, dlaczego nie mona byo wczeniej przeprowadzi konsultacji z sojusznikiem, i przekona go, e porozumienie z Rosj stworzyo zupenie now sytuacj, ktr naley traktowa jako prawdopodobnie najwiksze osignicie osi. Bez wyranego stwierdzenia, e wojna jest bliska, doda, e wobec nieznonych prowokacji ze strony Polakw nikt nie moe przewidzie, co si stanie w najbliszym czasie... Mog zapewni Pana, Duce, e w podobnej sytuacji Wochy miayby moje pene zrozumienia i w kadym podobnym przypadku moe Pan by pewien mojego stanowiska. Tego samego ranka (25 sierpnia), kiedy uczyni spniony krok w celu uzyskania poparcia Mussoliniego, Hitler dowiedzia si, e rzd brytyjski nie tylko nie upad, ale e Chamberlain podtrzyma w parlamencie brytyjskie zobowizania wobec Polski. Chocia najpniejszym terminem przekazania zakodowanego sygnau wysyajcego oddziay niemieckie do akcji o godzinie 4.30 nastpnego ranka bya godzina 14.00, zapewni przesunicie tego terminu o jedn godzin, czynic dalsze wysiki w celu zmylenia i podzielenia Brytyjczykw. Wezwa brytyjskiego ambasadora na godzin 13.30, a gdy Henderson przyby, powiedzia mu, e jest pod gbokim wraenie m przemwienia Chamberlaina, i wyrazi wielki al, e obecna postawa rzdu brytyjskiego musi doprowadzi do wojny powszechnej. Po przemyleniu caej sprawy jeszcze raz pragn dokona wobec Anglii tak samo decydujcego kroku, jakiego dokona wobec Rosji i w wyniku ktrego osignito najnowszy pakt. Niemcy byy zdecydowane pooy kres macedoskim warunkom panujcym na wschodniej granicy, ale w interesie adnego z mocarstw nie leao, aby Niemcy i Anglia wday si w wojn, ktra bdzie bardziej krwawa ni wojna 1914-1918. Kiedy ju problem polski zostanie rozwizany - cign - [...] jestem gotw zwrci si do Anglii jeszcze raz z hojn i szerok ofert [...] Jestem czowiekiem wielkich decyzji i w tym przypadku rwnie bd zdolny do podjcia wielkich dziaa. Akceptuj istnienie Imperium Brytyjskiego i jestem gotw osobicie zobowiza si, e przyczyni si do jego dalszego istnienia i do tego celu uy rwnie si Rzeszy Niemieckiej. Zwrci si do rzdu brytyjskiego z konkretnymi propozycjami natychmiast po rozwizaniu problemu polskiego. Jeeli jego propozycje zostan odrzucone, bdzie wojna. Jak gdyby chcc podkreli podobiestwo pomidzy porozumieniem, jakie zapewnio neutralno Rosji, Hitler postawi do dyspozycji Hendersona w celu przewiezienia propozycji ten sam samolot, ktry zawiz Ribbentropa do Moskwy. Gdy ambasador wyszed, Hitler wezwa Keitla i o godzinie 15.00 wyda rozkazy piciu niemieckim armiom rozmieszczonym wzdu granic Polski

do ataku nazajutrz rano. Jednake cztery godziny pniej Hitler skontaktowa si telefonicznie z Keitlem i zapyta, czy rozkaz ataku moe by odwoany. Gdy von Brauchitsch przyzna, e moe, we wszystkie strony rozesano pospieszne rozkazy i atak zosta zatrzymany na czas, co byo wyczynem organizacyjnym. Kalkulacje popsuy Hitlerowi dwie wiadomoci. Pierwsza z Londynu, e Brytyjczycy i Polacy podpisali traktat o wzajemnej pomocy, druga od Mussoliniego, e Wochy nie byy jeszcze gotowe do uczestnictwa w wojnie z Wielk Brytani i Francj. Latem Mussoliniego drczy coraz wikszy niepokj. Obawia si Hitlera i jego posuni. Midzy 10 i 12 sierpnia Ciano odwiedzi Ribbentropa i Hitlera w Bawarii w nadziei, e czego si dowie. Wrci z przewiadczeniem, e szykowali si do zmiadenia Polski i e Wochy nie mog si da wcign w t wojn za adn cen. Dwa tygodnie zajo przekonywanie Mussoliniego, ktry obawia si, co powie wiat, jeeliby zdradzi o po caej swej fanfaronadzie na temat stalowego paktu, oraz konsekwencji niedotrzymania zobowiza. Wiadomo o pakcie z Rosj zrobia na nim wielkie wraenie. Byo to pocignicie, ktre sam by chtnie wykona, ale ktre nie rozwizywao jego problemw. Nota, ktr Mussolini przekaza 25 sierpnia Hitlerowi, moga by uznana, jak mia nadziej, za kompromis. Gdyby wojna ograniczya si do Niemiec i Polski, Wochy udzieliyby kadej pomocy, o jak by je poproszono. Gdyby si tak jednak nie stao, Wochy nie podejm adnych krokw o charakterze wojennym. Duce broni swego stanowiska, twierdzc, e we wszystkich dyskusjach z Hitlerem zakadano wojn dopiero po 1942 roku i do tego czasu Wochy byyby gotowe. Dziaania, ktre Wochy mogyby ewentualnie podj, zaleay od dostaw duej iloci broni i surowcw. Keitel stwierdzi pniej, e nigdy jeszcze nie widzia Hitlera w takim stanie. Obie te wiadomoci razem postawiy pod znakiem zapytania dwa gwne punkty jego kalkulacji. Spodziewa si, e Wielka Brytania nie bdzie walczy, a obecnie wygldao na to, e jednak bdzie. Oczekiwa rwnie, e Mussolini bdzie walczy, a obecnie okazao si, e nie bdzie. Szczeglnie ciko dotkna go dezercja Mussoliniego. Zaledwie trzy dni wczeniej chwali stao Mussoliniego przed swymi generaami i podawa j jako jeden z istotnych czynnikw przemawiajcych za wojn w 1939 roku, a nie pniej. Teraz, jak natychmiast zauway, Wosi zachowuj si zupenie jak w 1914 roku. Ponadto jeeli Duce zdoby si na ostateczne przyznanie, e Wochy nie s gotowe do wojny, to zrobi to dlatego, i by przekonany, e Hitler si myli i e wojna nie bdzie ograniczona, a Wielka Brytania i Francja na pewno podejm interwencj. Hitler potrzebowa czasu, eby doj do siebie po tym szoku. Wszystkie relacje z tego okresu s zgodne, e w ostatnich dniach sierpnia wykazywa oznaki napicia. Nie mg spa, podlega nagym zmianom nastroju i wygasza gwatowne wypowiedzi graniczce z histeri. To samo niespokojne zachowanie charakteryzowao inne okresy kryzysowe. Pozostawa pod presj nie tylko ze strony innych rzdw, ale take ze strony wasnych wsppracownikw, na przykad Gringa, a teraz i Mussoliniego, aby nie ryzykowa wojny z Wielk Brytani i Francj i zgodzi si na kolejne rozwizanie w rodzaju Monachium. W tym stanie

napicia i w takich okolicznociach niespodziewane niepowodzenie, jakim byy dla niego te dwie wiadomoci, mogo wytrci go z rwnowagi, prowadzc do dugich okresw milczenia, przerywanych gwatownymi oskareniami o zdrad i pogrkami. Walczc z wtpliwociami, jakie wywoyway napywajce informacje, wiadomie lub niewiadomie wykorzystywa swj temperament i dziki silnej woli odzyskiwa pewno siebie. By to ten sam proces, jaki rozwin, by panowa nad tumem suchaczy. Charakterystyczne, e chtnie siga do katalogu prowokacji i okruciestw popenianych przez Czechw rok wczeniej, a obecnie przez Polakw, a wszystkie te dane byy przesadzone (na przykad wiadomoci o kastracji) lub zmylone i wygaszane gosem przechodzcym we wrzask. Rwnie charakterystyczne byo to, e gdy zwraca si do konkretnych osb, natychmiast powraca do normalnego stylu rozmowy. Odoenie ataku na Polsk wcale nie oznaczao, e Hitler ze zrezygnowa. Zadecydowa jednak, e potrzebuje wicej czasu - tych szeciu dni, ktrych brakowao do pocztkowo wyznaczonego terminu l wrzenia, eby upewni si co do izolacji Polski. Aby osign ten cel, musia znale sposb, aby odwie mocarstwa zachodnie od realizacji podjtych zobowiza. Zacz od prb prowadzcych do ograniczenia zagroenia spowodowanego otwartym odstpstwem Woch. Zapewni Mussoliniego, e rozumie powody jego decyzji, odradza mu natomiast stanowczo wystpowania w roli mediatora, poniewa Niemcy nie byy zainteresowane rozstrzygniciem w drodze negocjacji. Wane byo, aby wiat nie wiedzia, jakie stanowisko zamierzaj zaj Wochy. Dziki temu Brytyjczycy i Francuzi zostaliby zmuszeni do utrzymywania znaczcych si na Morzu rdziemnym. Wosi byli tak zaniepokojeni moliwoci uderzenia mocarstw zachodnich na ich kraj, podczas gdy Niemcy zaatakuj Polsk, e pod koniec 31 sierpnia Ciano z premedytacj doprowadzi do przecieku informacji, e Wochy pozostan neutralne. Hitler by jednak przekonany, e kluczem do sprawy jest Londyn i e Francja pjdzie za przykadem brytyjskim, pozostawiona za sama sobie walczy nie bdzie. Jak dotd z Londynu nie nadesza adna odpowied na propozycj gwarancji dla Imperium Brytyjskiego, ale w wyniku nieoficjalnych kontaktw nawizanych przez Gringa z Brytyjczykami za porednictwem szwedzkiego przemysowca, a jego starego przyjaciela Birgera Dahlerusa, pojawia si nowa, niespodziewana moliwo. Sugestia, aby marszaek Rzeszy zoy sekretn wizyt w Chequers 23 sierpnia, zostaa odrzucona przez Hitlera, ale 25 sierpnia Hitler zgodzi si, aby Gring wysa tam Birgera Dahlerusa. Dahlerus otrzyma od Gringa instrukcje, aby zapyta, czy Wielka Brytania bdzie zalecaa Polsce rozpoczcie bezporednich negocjacji z Niemcami. Dahlerus powrci do Niemiec wieczorem 26 sierpnia z pismem lorda Halifaxa, w ktrym, w bardzo oglny sposb, potwierdzono brytyjskie pragnienie pokojowego rozwizania sporu pomidzy Niemcami a Polsk. Chocia Halifax scharakteryzowa tre listu jako banaln, Gring uzna, e przesanie byo wystarczajco wane, by zabra Dahlerusa do Berlina, postawi na nogi Kancelari Rzeszy, ktra o tej porze tona ju w ciemnociach, oraz

wycign Hitlera z ka, eby wysucha sprawozdania Szweda. Ignorujc pismo przywiezione przez Dahlerusa, Hitler strawi wiele czasu na dotarcie do sedna sprawy. Przez prawie p godziny wypytywa Szweda o wizyt w Anglii. Dopiero pniej powrci do biecej sytuacji, wpadajc w sza i owiadczajc, e wysa swoj ostatni ofert do Wielkiej Brytanii, i przechwalajc si potg militarn, jak stworzy, nie spotykan w historii Niemiec. Kiedy Dahlerus mg wreszcie zacz opowiada o swojej ostatniej wizycie w Londynie, mwi spokojnie, eby nie zirytowa go niepotrzebnie, poniewa jego rwnowaga psychiczna bya wyranie zachwiana: Hitler sucha, nie przerywajc mi [...] ale nagle zerwa si, sta si niezmiernie podniecony i podenerwowany, zacz chodzi tam i z powrotem i mwi jakby do siebie, e Niemcy s niezwycione [...] Nagle zatrzyma si i sta na rodku pokoju, wpatrzony w przestrze. Gos mia bekotliwy i zachowywa si jak osoba zupenie nienormalna. Mwi urywanymi zdaniami. Jeeli bdzie wojna, bd budowa okrty podwodne, bd budowa okrty podwodne, okrty podwodne, okrty podwodne. Jego gos stawa si coraz mniej wyrany i w kocu nic nie mona byo zrozumie. Wreszcie opanowa si, podnis gos, jakby zwraca si do wielkiej widowni i wrzasn: Bd budowa samoloty, bd budowa samoloty, samoloty, samoloty i zniszcz moich wrogw. Wyglda bardziej na zjaw z bani, a nie na normaln osob. Patrzyem na niego ze zdumieniem, a nastpnie odwrciem si, eby zobaczy, jak reaguje Gring. Ten jednak nawet nie drgn. Hitler jednak nie straci zdolnoci kalkulacji politycznej. Wraz z Gringiem i Dahlerusem uoy now szeciopunktow propozycj, ktrej Szwedowi nie pozwolono zanotowa, ale ktr zgodzi si zabra natychmiast do Londynu. Obejmowaa ona pakt niemiecko-brytyjski. Wielka Brytania miaa pomc Niemcom w uzyskaniu Gdaska, a Polska w zamian otrzyma wolny port w Gdasku i korytarz do Gdyni. Niemcy miay gwarantowa granice Polski, Polska za udzieli gwarancji mniejszoci niemieckiej. Dawne kolonie niemieckie winny by zwrcone, a Niemcy miay udzieli gwarancji Imperium Brytyjskiemu. Kiedy Dahlerus przekaza wiadomo (w niedziel 27 sierpnia), Chamberlain i Halifax przyjli j ze sceptycyzmem. Nie mogli jednak zignorowa postpu, jaki stanowia w porwnaniu z wczeniejsz propozycj przywiezion przez Hendersona. Wynikao z niej bowiem, e Hitler gotw by negocjowa z Polsk za porednictwem Brytyjczykw i zgodzi si na pokojowe rozwizanie. Ich odpowied, ktr Dahlerus zabra do Berlina, brzmiaa, e Brytyjczycy byli w zasadzie gotowi osign porozumienie z Niemcami, ale podtrzymywali gwarancje udzielone Polsce. Zalecili bezporednie negocjacje pomidzy Niemcami a Polsk w sprawie granic i mniejszoci, zakadajc, e wyniki tych negocjacji bd musiay by gwarantowane przez wszystkie mocarstwa europejskie, a nie tylko przez Niemcy. Odmwili zwrotu kolonii pod grob wojny, ale nie zamknli sprawy i zdecydowanie odrzucili propozycj gwarancji dla Imperium Brytyjskiego.

Ku zaskoczeniu Dahlerusa i Gringa Hitler przyj warunki brytyjskie. Gring, wygldajcy na wielce uradowanego, powiedzia Szwedowi, i jeeli oficjalna odpowied brytyjska przedstawiona przez Hendersona bdzie si zgadza z jego raportem, nie ma powodu, eby porozumienie nie mogo by osignite. W sprawozdaniu telefonicznym przekazanym do Londynu (rankiem 28 sierpnia) Dahlerus wyjani, i Hitler podejrzewa, e Polacy bd starali si unikn negocjacji. Halifax, dziaajc na tej podstawie, uzyska zgod rzdu polskiego na natychmiastowe rozpoczcie negocjacji z Niemcami, co wczy do oficjalnej odpowiedzi brytyjskiej, ktr Henderson wrczy Hitlerowi 28 sierpnia wieczorem. Nastpnym krokiem - stwierdzili Brytyjczycy - bdzie rozpoczcie rozmw midzy rzdami niemieckim i polskim. Polacy zgodzili si. A czy zgodz si Niemcy? Hitler przyrzek odpowiedzie dnia nastpnego, to jest 29 sierpnia. Nota brytyjska i przyjcie jej przez Hitlera rozbudziy nadziej, e wojny da si unikn, take i w innych stolicach. To jednak wcale nie byo zamiarem Hitlera. Powrcia mu pewno siebie; znowu znalaz si na fali. Gr, ktr prowadzi, moe wyjani rozmowa telefoniczna, przeprowadzona przez generaa von Brauchitscha z Halderem, szefem Sztabu Generalnego, po rozmowie z Hitlerem po poudniu 28 sierpnia, czyli przed spotkaniem z Hendersonem. Notatki Haldera z tej rozmowy s nastpujce: 1. Termin rozpoczcia natarcia l .9. 2. Fhrer zawiadomi natychmiast, jeli zapadnie decyzja o wstrzymaniu uderzenia. 3. Fhrer zawiadomi natychmiast, jeli dalsza zwoka okae si konieczna. 4. Zamiar - zepchn Polsk na niekorzystn pozycj do rokowa, aby doj do zasadniczego rozwizania (Henderson). Fhrer jest bardzo spokojny i skupiony [...] Wedug pewnych pogosek Anglia wydaje si by skonna przyj jak istotn propozycj [...] Kalkulacja: damy Gdaska, korytarza i referendum [...] Anglia by moe przyjmie te dania. Polska prawdopodobnie nie. Tendencja: doprowadzi do radykalnego rozwizania z Angli. Nota, ktr zoy Henderson, wietnie pasowaa do tego planu. Hitler by zaskoczony, ale rwnie i zachwycony, e Polacy s gotowi rozpocz rozmowy. Znalaz si w tej chwili w tej samej sytuacji, w jakiej by rok wczeniej w Godesbergu, kiedy to Chamberlain przyby poinformowa, e Czesi przyjli dania Hitlera, a Hitler powiedzia mu, e to ju nie wystarcza. Niebezpieczestwem, jakiego Hitler musia si obecnie wystrzega, byo uwikanie si w akceptacj kolejnego Monachium. By przekonany, e wiedzia, jak temu zaradzi: Dzi wieczorem - powiedzia do swego otoczenia po wyjciu Hendersona - zgotuj Polakom co diabelskiego, czym si udawi. Pocigaa go nawet idea midzynarodowych gwarancji: To mi si podoba. Od tej chwili bd dziaa tylko na bazie midzynarodowej. Wejd oddziay midzynarodowe, a wrd nich Rosjanie! Polacy nigdy si na to nie zgodz.

Musimy obecnie przygotowa dla Brytyjczykw albo dla Polakw dokument, ktry musi by mistrzowskim pocigniciem dyplomatycznym. Chc przemyle go dzisiejszej nocy, poniewa najlepsze pomysy mam pomidzy pit a szst rano. Gdy Gring zaleca ostrono: Musimy przesta gra va banque, Hitler odpar: Cae ycie graem va banque. Zapiski Haldera z 29 sierpnia daj pogld, jak to taktyk wymyli Hitler w cigu nocy: Hitler ma nadziej, e wbije klin midzy Angli, Francj i Polsk. Dzisiaj Polacy poinstruowani przez Anglikw maj przyby na danie niemieckie do Berlina. Fhrer chce ich przyj jutro. Myl przewodnia: przedstawi tylko demograficzne i demokratyczne dania. 30.8. Polacy w Berlinie. 31.8. Zerwanie. 1.9. Zastosowanie siy [...] Gdy Henderson powrci po niemieck odpowied wieczorem 29 sierpnia, zasta Hitlera w nastroju cakowicie odmiennym ni dnia poprzedniego. Wcieka si na Polakw za barbarzyskie akty zego traktowania mniejszoci niemieckiej, ktre byy nie do zniesienia dla wielkiego mocarstwa. Brytyjczycy moe nadal wierz, e tak gbokie rnice mog by wyeliminowane w drodze bezporednich negocjacji. Rzd niemiecki niestety ju temu nie wierzy. Hitler stwierdzi jednak, e chocia Niemcy sceptycznie odnosz si do propozycji brytyjskiej, przyjmuj j i rozpoczn bezporednie negocjacje jako dowd szczerych zamiarw nawizania trwaej przyjani z Wielk Brytani. Chciaby wprowadzi jednak dwa zastrzeenia. Po pierwsze, jeeli miayby nastpi uzgodnienia terytorialne z Polsk, rzd niemiecki nie moe ju udzieli gwarancji bez powizania z nimi Zwizku Radzieckiego. Po drugie, brytyjska oferta przyjazdu do Berlina polskiego emisariusza wyposaonego we wszelkie penomocnictwa bdzie przyjta pod warunkiem, e przyjedzie on 30 sierpnia, to jest nastpnego dnia. Henderson oceni t odpowied jako nic innego jak ultimatum. Zarzut ten Hitler odrzuci z takim samym oburzeniem jak w Godesbergu rok wczeniej i spotkanie zakoczyo si wrd wrzaskw. Tym razem Brytyjczycy nie wpadli w puapk i odmwili wywierania nacisku na Polakw, aby wysali penomocnika do Berlina w cigu dwudziestu czterech godzin. Hitler wci dysponowa jeszcze jedn kart. Obieca, e Niemcy przygotuj na pimie propozycje rozwizania problemu polskiego i udostpni je Brytyjczykom. Niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych spdzio 30 sierpnia na przygotowywaniu szesnastopunktowej propozycji, ktra bya na tyle umiarkowana, e von Weizsacker opisuje j w swoim pamitniku jako pierwszy konstruktywny pomys od miesicy, dodajc jednak: ale tylko na pokaz?. Hitler potwierdzi to pniej w obecnoci swego tumacza Paula-Ottona Schmidta: Potrzebowaem alibi, szczeglnie wobec narodu niemieckiego. Musiaem wykaza, e uczyniem wszystko, aby utrzyma pokj. To

wyjania moj hojn ofert rozwizania problemu Gdaska i korytarza. Potwierdzio to zachowanie Ribbentropa, gdy Henderson przyby o pnocy zoy kolejn not brytyjsk, wyjaniajc, e byo rzecz nierozsdn oczekiwa przybycia penomocnika w tak krtkim terminie, i zawierajc pytanie, czemu propozycje nie mogy by przekazane zwyk drog polskiemu ambasadorowi w Berlinie. Hitler zna ju tre odpowiedzi brytyjskiej, ktra zostaa przesana mu wczeniej, i poleci Ribbentropowi spotka si z brytyjskim ambasadorem. Spotkanie to przeszo do historii ze wzgldu na gniewn wymian zda. Obydwaj panowie zrywali si i krzyczeli na siebie i wygldao na to, e moe doj do rkoczynw. Kiedy Henderson poprosi o niemieckie propozycje, Ribbentrop odczyta je po niemiecku tak szybko, e ambasador nie mg ich zrozumie. Gdy poprosi o kopi, Ribbentrop odmwi. Termin pojawienia si polskiego negocjatora min. aden Polak si nie zjawi, a zatem propozycje stay si histori. Fhrer zabroni mu je przekazywa. Wiele niespokojnych rozmw telefonicznych przeprowadzono midzy rnymi stolicami, w tym z Rzymem, przez cay nastpny dzie, 31 sierpnia, i nawet ju po ataku na Polsk. Nic jednak nie mogy one zmieni. Hitler nie by ju tym zainteresowany. Wykorzysta ograniczony czas, jakim dysponowa, do stworzenia sobie alibi. Zajmowanie si duej tymi sprawami oznaczaoby zbyt wielkie ryzyko: mgby straci moliwo wydania rozkazu do ataku, o ktry chodzio mu od samego pocztku. W dalszym cigu ywi nadziej, e Brytyjczycy i Francuzi nie bd interweniowa lub e jeeli podejm interwencj, uczyni to w sposb symboliczny. Przypuszczenie to okazao si suszne. Von Brauchitschowi powiedzia, e nie cofnie si, nawet gdyby miao to oznacza wojn na dwch frontach. O godzinie 12.40 wyda dyrektyw nr l dotyczc prowadzenia wojny, ktra rozpoczynaa si od sw: Obecnie kiedy wyczerpano wszystkie rodki polityczne majce na celu zakoczenie w drodze pokojowej nieznonej sytuacji panujcej na wschodniej granicy Niemiec, podjem decyzj osignicia rozwizania si. Wane jest, aby odpowiedzialno za rozpoczcie dziaa wojennych na zachodzie spada cakowicie na Wielk Brytani i Francj. Jeeli zaatakuj, naley utrzyma pozycje, ale Wehrmacht musi ograniczy si do dziaa obronnych. Armia niemiecka wykorzystaa dodatkowy czas na zakoczenie mobilizacji 2 milionw onierzy. Konieczny incydent zosta zorganizowany przez SS, ktre zaaranowao rzekomy atak polski na radiostacj w przygranicznym miecie Gliwice, gdzie brao udzia dwunastu czy trzynastu przestpcw przebranych w polskie mundury, ktrych zastrzelono i pozostawiono na miejscu, eby przedstawiciele prasy mogli ich sfotografowa. Przez ca noc oddziay niemieckie, dywizja za dywizj, posuway si ku granicy polskiej i o wicie l wrzenia, to jest w dniu, ktry wyznaczy Hitler w swojej dyrektywie z pocztkw kwietnia, rozpocz si atak. W Berlinie nie byo adnych scen entuzjazmu, jakie Hitler pamita

sprzed dwudziestu piciu laty z okazji wypowiedzenia wojny. Kiedy przyjeda do Reichstagu, eby przemwi do narodu niemieckiego, ulice byy bardziej puste ni zwykle. Nie byo to jedno z jego najlepszych przemwie. Ca win za niemono osignicia pokojowego rozwizania zrzuci na Polakw - przez cae dwa dni siedziaem wraz z rzdem i czekaem, a rzd polski pofatyguje si wysa penomocnika. To Polacy zaczli wojn, rozpoczynajc atak i zmuszajc nas do kontrataku. Zaprzeczy istnieniu jakichkolwiek sporw z Wielk Brytani i Francj, podkrelajc z naciskiem, e pragnie pokojowego rozwizania wszelkich kontrowersji pomidzy nimi a Niemcami. Dahlerus, ktry spotka si z nim pniej, twierdzi, e by zdenerwowany i wytrcony z rwnowagi i jeszcze raz doprowadzi si do histerycznego wybuchu: Jeeli Anglia chce walczy przez rok, bd walczy przez rok; jeeli Anglia chce walczy przez dwa lata, bd walczy przez dwa lata... Wreszcie wrzasn: A jeli bdzie konieczne, bd walczy przez dziesi lat. Wymachiwa pici i schyli si tak nisko, e nieomal dotkn podogi. W rzeczywistoci Hitler wci nie by przekonany, czy Brytyjczycy lub Francuzi bd interweniowa i ich dwudniowa zwoka w wypowiedzeniu wojny, w czasie ktrej Mussolini czyni ostatnie prby zorganizowania konferencji na wzr Monachium, nadaa barwy jego nadziejom. Kiedy Henderson przyby przedstawi brytyjskie ultimatum 3 wrzenia, Ribbentrop by zajty, ale wysa tumacza Schmidta, aby je odebra. Kiedy Schmidt przynis dokument do Kancelarii Rzeszy i przetumaczy go, zapada kompletna cisza. Hitler siedzia nieruchomo, patrzc przed siebie. Nie by ani zakopotany, ani wcieky. Siedzia cicho i bez ruchu. Po duszej chwili zwrci si do Ribbentropa [...] Co teraz? - zapyta z dzikim wyrazem twarzy, jak gdyby sugerowa, e minister spraw zagranicznych wprowadzi go w bd co do prawdopodobnej reakcji Anglii. Ribbentrop odpar, e obecnie bdzie mona spodziewa si ultimatum francuskiego. Jedyny komentarz wygosi Gring: Jeeli przegramy t wojn, to niech Bg nam pomoe.

ROZDZIA PITNASTY

Wojna Hitlera
Hitler: 1939-1941 (wiek 50-52 lata) Stalin: 1939-1941 (wiek 59-62 lata) I

Dla Hitlera i Stalina lata 1934-1939 oznaczaj okrelony etap ich

kariery. Rozpocz si on od przeciwstawienia si wyzwaniu, ktre kady uznawa 2a zagroenie. W przypadku Hitlera zabjstwo Rhma wyeliminowao niebezpieczestwo przedwczesnego wejcia w drug, bardziej radykaln rewolucj, ktra moga kosztowa go utrat poparcia armii i innych tradycyjnych elit. Zabjstwo Kirowa wyeliminowao czowieka, w ktrym Stalin widzia potencjalnego przywdc ruchu zmierzajcego do powstrzymania dalszej radykalizacji i ktry mg zdoby poparcie nowej elity radzieckiej, zainteresowanej wikszym bezpieczestwem. Hitler otwarcie ogosi mier Rhma i rozpraw z SA jako dziaanie pastwa, w ktrym sam wystpowa jako najwyszy sdzia narodu niemieckiego. Stalin, ukrywajc jak zwykle swoj rol, zaleci, aby pogrzeb Kirowa odby si z honorami pastwowymi, na ktrym wystpi jako jeden z gwnych aobnikw. Wykorzysta nastpnie dochodzenie w sprawie morderstwa, na ktre patrzy przez palce, o ile sam go nie zaplanowa, jako wymwk do rozpoczcia polowania na czarownice, ktre oczycio parti, armi i inne elity radzieckie ze wszystkich, kogo podejrzewano o takie same niezalene pogldy jak Kirowa. Pod koniec tego etapu obydwaj osignli wyjtkow pozycj, ktra wykluczaa jakichkolwiek rywali i jakkolwiek opozycj. Drogi, jakimi j osignli, byy jednake cakowicie rne. Na XVIII Zjedzie WKP (b), ktry odby si w marcu 1939 roku, Stalin mg uzna, e rewolucja, ktr rozpocz w Rosji pomidzy pidziesitym a szedziesitym rokiem swojego ycia, zostaa zakoczona. Jej gwn cech charakterystyczn byo stawianie znaku rwnoci pomidzy budow socjalizmu a budow wszechpotnego pastwa. Bya to prba powrotu do wczeniejszego okresu historii Rosji i obrazu dwojakiej Rosji, o ktrym stale wspominali pisarze dziewitnastowieczni, jak Aleksander Hercen. By to obraz przeciwstawiany scentralizowanej, autokratycznej wadzy carskiej, dzielcy Rosj na oficjaln - z jednej strony, i nieoficjaln, czyli spoeczestwo lub nard, z drugiej. Historyk rosyjski W.O. Kluczewski rwnie zwrci uwag na ten kontrast, podsumowujc polityk carw w XVI-XIX wieku w uderzajcym zdaniu: Wykorzystujc zasoby kraju

wzmacniali jedynie wadz pastwa bez umacniania pewnoci siebie narodu... Pastwo tuczyo si, ludzie za chudli. Podczas gdy Lenin widzia w rewolucji 1917 roku gwatowne zerwanie z przeszoci Rosji, Stalin (ktry mia rwnie zakaza uywania sowa bolszewik) dostrzega w swojej rewolucji kontynuacj historycznych tradycji Rosji carskiej. On sam przesun si rwnoczenie z pozycji primus inter pares w kolektywnym kierownictwie na tak autokratyczne pozycje, jakimi cieszyli si jego poprzednicy z rodziny carskiej. Upominajc si o spadek po carach nie chcia jednak rezygnowa ze spadku rewolucyjnego. Pastwo stalinowskie charakteryzowao poczenie tych dwch tradycji: ideologicznej: marksistowsko-leninowskiej, i historycznej: rosyjskiej, zmienionych odpowiednio przez osobowo Stalina. Hercen wywodzi rozdarcie midzy dwiema Rosjami z czasw Piotra Wielkiego i rewolucyjnych zmian, ktre Piotr wymusi na narodzie rosyjskim, traktujc go jak mieszkacw podbitego kraju. Stalin fascynowa si Piotrem Wielkim. Jego zainteresowanie t postaci sigao jeszcze lat dwudziestych. Kiedy sztuka teatralna Aleksieja Tostoja o Piotrze Wielkim zostaa brutalnie potraktowana przez postpowych krytykw, Stalin interweniowa i pozwoli autorowi zmieni j, dodajc waciw historyczn ocen epoki Piotra. Tostoj wspomina pniej: Jzef Wissarionowicz [Stalin] zapozna si z naszymi planami, zaakceptowa je i da zalecenia, na ktrych opieralimy si w naszej pracy... Epoka Piotra I bya jedn z najwspanialszych stronic w historii narodu rosyjskiego. Trzeba byo przeprowadzi zdecydowan rewolucje w caym yciu kraju, aby podnie Rosj do poziomu reprezentowanego przez kulturalnie rozwinite kraje Europy, i Piotr to osign. Epoka Piotra i nasza s ze sob powizane wybuchem siy, eksplozj ludzkiej energii i potgi, majcej na celu wyzwolenie spod obcej dominacji. Zachcony przez Stalina, Tostoj napisa wielk powie historyczn Piotr I, rozwijajc t myl. Rozpoczcie pracy nad powieci zbiego si z rozpoczciem planu picioletniego. Dla mnie praca nad Piotrem I bya przede wszystkim zapoznaniem si z owymi czasami rozumianymi w sposb marksistowski, lub, jak to uj Tostoj bdc mniej ostrony: Ojciec narodu rewidowa histori Rosji. Piotr Wielki sta si bez mojej wiedzy carem proletariackim i prototypem naszego Jzefa! Wszyscy jestemy sugami pastwa powiedzia w 1941 roku Malenkow na konferencji partyjnej. Dla takiego stanowiska rwnie mona byo znale odniesienia we wczeniejszej historii Rosji. Innym wadc Rosji, ktrego Stalin promowa do roli bohatera w swojej wizji historii Rosji, by pierwszy, ktry nada sobie tytu cara w szesnastym wieku, Iwan IV (znany jako Iwan Grony). Pomijajc okruciestwa i tortury, jakie stosowa Iwan wobec swych przeciwnikw, Stalin ocenia likwidacj dziedzicznej arystokracji-bojarw, ktrzy chcieli ograniczy jego autokratyczn wadz, jako postpow. Efektem reform Iwana bya zmiana statusu arystokracji rosyjskiej z klasy rzdzcej w klas suebn, ktrej znaczenie zaleao od wypeniania obowizkw wobec pastwa.

Piotr Wielki jeszcze ugruntowa t sytuacj, ustanawiajc tabel obejmujc czternacie szczebli w hierarchii wojskowej i cywilnej, uzaleniajc tytu arystokratyczny od osignitego szczebla, osignicie za tego szczebla od penionej funkcji. W kocu lat trzydziestych i w latach czterdziestych Stalin postpi podobnie, ustanawiajc zblion tabel wraz z odpowiednimi uniformami i insygniami. Mona te inaczej spojrze na stalinowskie prby identyfikacji z rosyjskimi tradycjami historycznymi, koncentrujc si na moliwoci odwoania si do rosyjskiego nacjonalizmu. Takie odwoanie przyszo Stalinowi w sposb naturalny. By Gruzinem, ktry dobrowolnie utosami si z Rosj i ktrego demonstracyjne obnoszenie si z wielkoruskim szowinizmem w dziaaniach wewntrznych otworzyo Leninowi oczy na fakt, e Stalin nie nadawa si na stanowisko sekretarza generalnego. Przyjty przez niego slogan socjalizmu w jednym kraju wyraa jego dum i dum wielu przedstawicieli modej generacji w partii z przeznaczenia Rosji, ktre, jak twierdzi, bdzie spenione pod jego przywdztwem. Sentyment i wyrachowanie dyktoway to samo. Poczenie marksistowskiej wizji z zakorzenionymi w narodzie rosyjskim uczuciami nacjonalistycznymi i patriotycznymi miao stworzy szersze i silniejsze powizania emocjonalne, ni mogaby wytworzy sama ideologia. Ju w czerwcu 1934 roku Prawda uderzya w now nut: Za ojczyzn, [...] ktra moe tylko rozpali pomie bohaterstwa, pomie twrczej inicjatywy we wszystkich dziedzinach, we wszystkich aspektach naszego bogatego, rnorodnego ycia [...] Obrona ojczyzny jest najwyszym prawem... Dla ojczyzny, dla jej honoru, chway i dobrobytu! Powodem, dla ktrego Stalin wezwa Kirowa, aby spdzi lato 1934 roku w Soczi, byo opracowanie wraz z nim i ze danowem wytycznych do zmian w podrcznikach historii. Opublikowane w 1936 roku Uwagi dotyczce konspektu podrcznika historii ZSRR spowodoway gwatowny zwrot w radzieckiej historiografii: reim radziecki sta si stranikiem interesw i tradycji narodowych. Nowa historia gloryfikowaa wielkich ludzi carskiej przeszoci Rosji - Piotra Wielkiego, Suworowa, Kutuzowa, ktrych wkad w budow pastwa, zwycistwa militarne i podboje przyczyniy si do stworzenia nowoczesnej Rosji. Akcentowano tradycje autokratyczne oraz despotyzm, dziki ktrym moliwe byy tak bohaterskie osignicia, jak odparcie Francuzw w 1812 roku oraz innych najedcw, nie za liberalne reformy wprowadzane po 1860 roku, ustanawiajc tym samym naturalny zwizek pomidzy nowym patriotyzmem a kultem Stalina. Dopiero wobec niezbitych dowodw w postaci wierszy, artykuw w prasie, telegramw z gratulacjami, fotografii, posgw, rzeb i obrazw, nieskoczonej liczby dedykacji, nazywania miast, szk, kochozw, fabryk, elektrowni, najwyszego szczytu na Kaukazie (Pik Stalina) w celu uhonorowania czowieka, ktrego uniwersalnego geniuszu, odwagi, zdolnoci przewidywania, powicenia i mdroci ani jzyk rosyjski, ani aden jzyk nie byy w stanie wyrazi, mona zrozumie skal, na jak uprawiano kult Stalina, oraz rozmiary schlebiania i paszczenia si. e

wszystko byo wymysem, podobnie jak bosko cesarzy rzymskich, jest rzecz oczywist, nie wyczerpuje to jednak znaczenia owego kultu. Stanowi on podwiadomy, jeeli nie wiadomy zwizek - zarwno dla samego Stalina, jak i dla zwykych Rosjan - pomidzy dobrotliw postaci z Kremla i carami, ktrzy tam rzdzili wczeniej jako ojcowie narodu. Identyfikacja ta rozbudzia dawny mit, e gdyby ojczulek wiedzia..., nie dopuciby do za i cierpie narodu, tak jak uczyni to kadc kres ekscesom, za ktre odpowiedzialny by nie on, ale Jeow ze znienawidzonego NKWD. Stalinowski system rzdw, jaki wyoni si w kocu lat trzydziestych i zosta wznowiony po 1945 roku, stanowi konsolidacj metod, ktrymi Stalin przeprowadzi swoj rewolucj od gry. Jej charakterystycznymi cechami byy: koncentracja caej inicjatywy i wadzy w pastwie identyfikowanym z niezmiernie rozbudowan i hierarchiczn biurokracj, cigy rozwj przymusu stosowanego przez tajn policj i kontrolowanych przez ni obozw pracy, eliminacja wszelkiej potencjalnej opozycji, odizolowanie ludnoci od reszty wiata poprzez zastosowanie wczesnej wersji elaznej kurtyny, monopol agitacji i propagandy oraz wzajemne odizolowanie od siebie jednostek ze wzgldu na obaw i system zinstytucjonalizowanej wzajemnej podejrzliwoci. W systemie tym partia komunistyczna nie bya ju si kierownicz i napdow jak w latach dwudziestych i w czasie pierwszego etapu stalinowskiej rewolucji. Mimo to miaa jednak wci rol do odegrania, szczeglnie w dziedzinie agitacji i propagandy, podobn do roli NKWD w dziedzinie kontroli i represji. Nastpczyni dawnej partii rzdzcej staa si jedn, chocia nominalnie i tradycyjnie najwaniejsz, z wielkich organizacji dziaajcych jak pasy transmisyjne autokratycznego rzdu. Paradoksem byo, e lokalni szefowie partii dziaajcy z dala od orodka wadzy w Moskwie w dalszym cigu cieszyli si pewnym autorytetem, ale zawsze pod warunkiem, e wspdziaali z lokalnym szefem NKWD, organizacji, ktrej Stalin poleci poskromi parti, zanim dokona czystek w samej NKWD. Komitet Centralny i Biuro Polityczne zachoway swj presti, nie byy ju jednak tymi ciaami, gdzie prowadzono prawdziwe dyskusje na konkretne tematy. Przed mierci Lenina stary bolszewik Sapronow (zlikwidowany w 1937 roku) postawi mu pytanie: Kto bdzie mianowa Komitet Centralny? Moe do tego nie dojdzie, ale gdyby do tego doszo, przegralibymy rewolucj. Komitet sta si formalnym zebraniem grup rzdzcych, do ktrego pragn by mianowany kady robicy karier aparatczyk. Znacznie waniejszy od KC by jego Sekretariat, ktry stanowi agencj wykonawcz stalinowskiego sztabu kontrolowan od 1922 roku przez sekretarza generalnego i odpowiedzialn za nomenklatur, czyli list oficjalnych stanowisk obsadzonych przez centrum. W ten sposb Rosja Radziecka bya rzdzona a do lat siedemdziesitych. Sektor specjalny Sekretariatu dziaa jako osobista kancelaria Stalina, kierowana przez trzymajcego si w cieniu Poskriebyszewa. Kiedy Stalin pozby si ju wszystkich czonkw Biura Politycznego, ktrzy wykazywali choby najmniejsze oznaki samodzielnoci, ci, ktrzy

pozostali, mogli si czu bardziej bezpiecznie na zajmowanych stanowiskach. Wrd jedenastu czonkw Politbiura, bdcych jego najbliszymi wsppracownikami we wczesnych latach pidziesitych, znajdowao si siedmiu, ktrzy byli ludmi Stalina przez dwadziecia pi lub trzydzieci lat (Mootow, Woroszyow, Kaganowicz, Andrejew, Malenkow, Mikojan i Szwernik), dalszych trzech objo swoje stanowiska we wczesnych latach trzydziestych (Beria, Chruszczow i Buganin), a tylko jedna osoba (Kosygin) zaja stanowisko podczas II wojny wiatowej. Biuro Polityczne nie dziaao ju jednak jako ciao kolegialne, a stanowio raczej zbir adiutantw Stalina, majcych swoj sfer poparcia i klientw w Komitecie Centralnym. Mootow, na przykad, by przewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych, przed ktr odpowiaday wszystkie wszechzwizkowe ministerstwa i Komisja Planowania. Woroszyow by ludowym komisarzem do spraw obrony i odpowiada za siy zbrojne. Beria by szefem NKWD. Wszyscy jednak zdawali sobie spraw, e ich egzystencja zaleaa od zachowania przychylnoci Stalina i za wszelk cen starali si t przychylno zachowa. Chruszczow wspomina, e Buganin zwierzy mu si kiedy: Zdarzao si, e czowiek by zaproszony do Stalina jako przyjaciel. A gdy si siedzi u niego, to si nie wie, czy wyle ci do domu, czy do wizienia. To, e Stalin pozostawi tych ludzi na stanowiskach, nie byo wynikiem sympatii, ale takiej racjonalnej kalkulacji politycznej, jak mg przeprowadzi szef mafii. Kiedy ju zasia w nich strach jak kady gangsterski boss, demonstrujc zdolno zabijania, potrafi zrozumie, e ludzi, ktrzy dostarczali mu informacji i wykonywali jego rozkazy, naley obdarza w granicach rozsdku dalszymi askami, gdy mogliby doj do wniosku, e ryzyko zwizane ze zdrad jest mniejsze ni niebezpieczestwa wynikajce z dalszej suby. Nie naley jednak posuwa analogii zbyt daleko. Niedugo przed mierci Stalin planowa kolejn czystk i wedug wszelkiego prawdopodobiestwa objaby ona Mootowa, Mikojana i Poskriebyszewa, ktrzy ju wypadli z ask. Zaskakujc rzecz jest, e wikszo jednak przetrwaa. Konsolidacja rewolucji i wzmocnienie pastwa kosztem spoeczestwa utrwaliy odwrt od eksperymentalizmu lat dwudziestych na rzecz konserwatyzmu lat trzydziestych. Wida to byo w szkolnictwie i w dziedzinie prawa. Postpowe nurty w owiacie, zorientowane na rozwj dziecka, zostay zastpione nawrotem dyscypliny, wzmocnieniem autorytetu nauczyciela i skoncentrowaniem uwagi na nauczaniu podstawowym przedmiotw niezbdnych w spoeczestwie przemysowym. Towarzyszyo im pooenie nacisku na porzdek i posuszestwo, zachcanie do wprowadzenia autorytarnych stosunkw rodzinnych i zniechcanie do rozwodw. Filozofia prawa lat dwudziestych gosia, e prawo byo wytworem klasowego systemu spoecznego, ktry zniknie wraz z nastaniem socjalizmu. W miar zbliania si spoeczestwa radzieckiego do komunizmu przestpstwa bd zanika, a prawo zostanie zastpione systemem administracyjnym, opartym na zasadach spoecznych, a nie prawnych. W latach trzydziestych pogldy takie uznano za herezj, a

Wyszyski sformuowa now teori prawa, ktra miaa je zastpi. Prawo - wyjania - musi odzwierciedla wol klasy panujcej, popart si. W pastwie socjalistycznym odzwierciedlao ono wol proletariatu i zamiast zanika, byo wyrazem woli caego narodu, popartej si pastwa. Uznanie trwaoci systemu prawnego i pastwa przez Wyszyskiego byo zgodne z twierdzeniem Stalina z pocztkw lat trzydziestych, i dialektyka marksistowska wymagaa najwikszego rozwoju potgi pastwa w celu przygotowania warunkw do zaniknicia potgi pastwa. Stalin powrci do tego tematu na XVIII Zjedzie WKP (b) w 1939 roku. Zadawane s czasami pytania - zauway - dlaczego nie pomoemy socjalistycznemu pastwu znikn. Odpowiada na to, e wyznawana wczeniej teoria Engelsa, i nastpi to w sposb naturalny, kiedy ju znikn antagonistyczne klasy, wymaga dzi modyfikacji. Wynika to z faktu, e na obecnym etapie, kiedy w Zwizku Radzieckim zbudowano socjalizm i wyeliminowano wyzysk i wrogo klasow, pastwo bdzie musiao istnie - nawet gdy ZSRR przejdzie od socjalizmu do komunizmu - tak dugo, jak bdzie sta wobec okrenia kapitalistycznego. W nowych warunkach naley opni ograniczenie wadzy pastwa, dopki rewolucja nie zatriumfuje na caym wiecie. Tego rodzaju problemy ideologiczne wraz z problemami historycznymi, filozoficznymi i spoecznymi Stalin rozwiza raz na zawsze, do koca swego ycia, zarwno dla narodu rosyjskiego, jak i dla komunistycznych wiernych za granic, publikujc w 1938 roku Krtki kurs... Jeden z jego rozdziaw w owym czasie uznano za napisany przez Stalina osobicie. By to rozdzia 4 - Materializm dialektyczny i historyczny. Komitet Centralny w rezolucji ogoszonej w zwizku z publikacj Krtkiego kursu... podkrela, e publikacja ta, ukazujc histori partii, ma pooy take kres niebezpiecznemu rozdarciu... pomidzy marksizmem i leninizmem, ktre pojawio si w ostatnich latach i w wyniku tego leninizmu nauczano jako czego odrbnego od marksizmu. W 1938 roku leninizm znaczy tyle co stalinizm, nawet jeeli nikt nie mia tego powiedzie. Celem Stalina byo przedstawienie takiej wersji, w ktrej rnice zostay zamazane, potwierdzona za identyczno ideologiczna pomidzy stalinowsk wersj leninizmu - socjalizmu w jednym kraju. Walka klasowa stawaa si tym bardziej zaarta, im bardziej przyblia si socjalizm. W ten sposb zanikanie pastwa oddalao si w nieokrelon przyszo. Wzorujc si na dziele O problemach leninizmu, ktre spenio swoje zadanie, Stalin nada rozdziaowi 4 charakter uproszczonego katechizmu marksistowskiego przedstawionego w punktach i atwego do przyswojenia. Krtki kurs... sta si podstaw radzieckiego nauczania na wszystkich szczeblach, poczynajc od wyszych klas szk rednich. Stworzono zupenie nowy system szk partyjnych, gdzie Krtki kurs... by gwnym, jeeli nie jedynym tekstem, jaki studioway kolejne generacje czonkw partii, i zastpujcym wszystkie inne teksty na temat ideologii i historii Zwizku Radzieckiego. Komunistyczna ideologia staa si tym, co powiedzia Stalin, e powiedzieli Marks i Lenin. Jak pisa Leonard Schapiro:

Nikt nie rozumia lepiej ni Stalin, e prawdziwym celem propagandy nie jest ani przekonywa, ani tumaczy, ale stworzy jednolity wzr wypowiedzi publicznych, w ktrych kady lad nieortodoksyjnej myli ujawnia si jak uderzajcy dysonans. Ideologia nawet po przeksztaceniu jej przez Stalina pozostawiaa gbok przepa pomidzy jego twierdzeniem, e Zwizek Radziecki stanowi urzeczywistnienie marksistowskiego socjalizmu, i yciem codziennym w Rosji w latach 1939-1941, jakiego dowiadczy nard rosyjski. Reim nie troszczy si jednak o to, w co ludzie wierzyli, ale o to, co mwili. Leszek Koakowski, bdcy niegdy filozofem marksistowskim, czerpa ze swych dowiadcze ycia pod wadz komunistyczn, kiedy pisa: Ludzie, ktrzy sami nie dojadali i yli w niedostatku najbardziej elementarnym, powtarzali na zebraniach oficjalne kamstwa o dobrobycie sowieckiego ludu i w jaki osobliwy sposb sami na wp w nie wierzyli. [...] Poniewa wiadomo byo, e prawda jest partyjna, kamstwo rzeczywicie stawao si prawd, nawet jeli przeczyo to najbardziej oczywistemu dowiadczeniu. To ycie w podwjnej rzeczywistoci byo jednym z najosobliwszych osigni stalinowskiego systemu. II W tym samym okresie 1934-1939 priorytety Hitlera byy zupenie inne ni Stalina - polityka zagraniczna i zbrojenia, a nie problemy wewntrzne. Jeeli Stalin w latach 1938-1939 musia powica coraz wiksz uwag polityce zagranicznej i obronie, to nie ze wzgldu na wasne ambicje ekspansjonistyczne i pragnienie rozprzestrzeniania rewolucji, ale dlatego, e sukcesy Hitlera zagraay osigniciom Stalina wewntrz Zwizku Radzieckiego. Zagroenie to stao si wyrane i dotaro do wschodnich granic Rosji w postaci paktu antykominternowskiego. Wskazywano, e program polityki zagranicznej wyoony przez Hitlera w obu tomach Mein Kampf nie moe by traktowany powanie jako wytyczne dla praktyki uwieczonej paktem z Rosj Radzieck mocarstwem, ktre pragn zniszczy, i wojn z Wielk Brytani mocarstwem, w ktrym poszukiwa sojusznika. Twierdzenie takie byoby jednak zignorowaniem rnicy pomidzy ostatecznym celem, jaki stawia sobie Hitler: utworzeniem rasistowskiego imperium na wschodzie, a taktyk suc jego osigniciu. Cel ten nigdy si nie zmieni. Mona raczej mwi o kombinacji niezmiennoci celu, nawet po podpisaniu paktu nazistowsko-radzieckiego, z niezwyk elastycznoci taktyki, ktra zoya si na sukces Hitlera. Na krtko przed odlotem Ribbentropa do Moskwy Hitler powiedzia 11 sierpnia 1939 roku Carlowi Burckhardtowi, komisarzowi Ligi Narodw w Gdasku: Wszystko, czego si podejmuj, jest skierowane przeciwko Rosjanom. Jeeli Zachd jest zbyt gupi i lepy, eby to zrozumie, bd musia osign porozumienie z Rosjanami, pobi Zachd i wwczas, po jego klsce, zwrci si ca si przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Potrzebuj Ukrainy, eby nas nie mona byo zagodzi, jak to miao

miejsce w czasie ostatniej wojny. Pierwsze posunicie Hitlera: wycofanie si z konferencji rozbrojeniowej i z Ligi, okazao si jednym z wielu w prowadzonej przez niego grze; po kadym nastpnym ruchu sukcesy i brak oporu zachcay go, by siga dalej, podejmowa wiksze ryzyko i skraca przerwy pomidzy kolejnymi zagrywkami. Krzywa stale rosa - od zapowiedzi poboru w Nadrenii poprzez Austri, Monachium, Prag i Polsk. Chocia Hitler przesadza, mwic do wyszych oficerw Wehrmachtu w lutym 1939 roku, e wszystkie jego decyzje w dziedzinie polityki zagranicznej podjte od 1933 roku stanowi wprowadzanie w ycie ju wczeniej istniejcego planu, mia pewne podstawy, by twierdzi, e wszystkie nasze dziaania w 1938 roku stanowi jedynie logiczn konsekwencj decyzji, ktre zaczto realizowa w roku 1933. Patrzc wstecz od 1939 roku mona dostrzec, e kolejne stadia jego polityki zagranicznej nastpoway zgodnie z logiczn lini rozwoju, chocia ich kolejno bya wynikiem okolicznoci. Jest absolutn prawd, e Hitler korzysta ze saboci i bdw innych mocarstw. To wanie Hitler je dostrzega i wiedzia, jak je wykorzysta, podczas gdy od czasu Nadrenii eksperci - czy to w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, czy w dowdztwie armii, a nawet Gring w latach 1938-1939, zalecali ostrono i nie mogli uwierzy, e Hitler mia racj, gdy przewidywa, e Francja i Wielka Brytania nie bd interweniowa, a jeeli bd, zabraknie im woli i przywdcw, by interweniowa skutecznie. Jedyny bd, do ktrego Hitler si przyzna i ktrego gorzko aowa to byo Monachium, kiedy posucha zwolennikw kompromisu. Intuicyjne wyczucie saboci mocarstw zachodnich, jakie demonstrowa Hitler, potwierdza fakt, i wykorzystywa on odraz, ktr w spoeczestwach zachodnich budzia perspektywa nowej wojny oraz pewne oznaki wyrzutw sumienia, szczeglnie w Wielkiej Brytanii, wynikajce z potraktowania Niemiec po 1918 roku. Kademu posuniciu wymierzonemu przeciwko postanowieniom traktatu wersalskiego towarzyszyy wzruszajce zapewnienia o pragnieniu pokoju; posunicia owe usprawiedliwiane byy powoywaniem si na ustalenia wanie tego traktatu (odmowa prawa do samostanowienia Niemcom austriackim i mniejszociom niemieckim w Czechosowacji i w Polsce oraz krzywdzce ograniczenia nakadane na Niemcy w dziedzinie prawa do samoobrony, podczas gdy inne mocarstwa nie przejawiay najmniejszych oznak gotowoci do rozbrojenia). Niektre zdobycze, jak odzyskanie suwerennoci militarnej oraz moliwo zbroje, mogy by osignite przez kady rzd niemiecki w latach trzydziestych, poniewa reparacje zakoczyy si, zanim Hitler doszed do wadzy. W miar jednak jak stawki w grze rosy, poczynajc od pocztku 1938 roku stawao si wtpliwe, czy jakikolwiek inny przywdca z tego okresu - Brning, von Schleicher, Gring, Strasser, Schacht czy Hugenberg, miaby do odwagi i umiejtnoci, by przeprowadzi Anschluss, zaanektowa Sudety, Czechy i Morawy, odzyska tereny utracone na rzecz Polski oraz umoliwi armii przeprowadzenie programu

zbroje na tak skal, jak uczyni to Hitler. Od koca 1937 roku Hitler wykazywa rosnce zniecierpliwienie. W tym samym czasie rosy jego pewno siebie i pogarda dla przeciwnikw. Rozumia, e wygranie przez Niemcy pierwszej rundy w programie zbroje nie wystarczy na dugo i inne mocarstwa rwnie zaczn si zbroi. By przekonany, e jeeli nie dokona si przeom, kiedy jest wci u szczytu potgi, nikt, kto po nim nastpi, nie bdzie dysponowa t sam kombinacj woli i geniuszu, jak on posiada. To wskazuje nam drug rnic pomidzy nim a Stalinem. W 1939 roku przywdca rosyjski, ktry by o dziesi lat starszy, zakoczy sw rewolucj, druga rewolucja Hitlera natomiast, odoona w 1934 roku na pniej, nadal oczekiwaa realizacji. Czas, jaki upyn pomidzy rokiem 1934 a 1939, pooy pod ni podwaliny. W latach 1938-1939 nastpio przyspieszenie kroku, a obecnie, w sierpniu 1939 roku, Hitler by gotw dokona przeomu. Hitler nigdy nie mia wtpliwoci, e rasistowskie imperium, ktre miao stanowi ukoronowanie jego rewolucji, a bdce odpowiednikiem stalinowskiej kolektywizacji i industrializacji, musi zosta zdobyte si. Zdawa sobie jednak rwnie spraw, e bdzie musia pokona powszechn niech narodu niemieckiego do zaangaowania si w kolejn wojn, ktra, jak pokaza rok 1918, moe doprowadzi do klski. Sukcesy w dziedzinie polityki zagranicznej, jakie osign bez wojny, zwikszyy jeszcze t niech. Nard niemiecki przyzwyczai si oczekiwa dalszych bezkrwawych zwycistw, jak w przypadku Austrii i Czechosowacji. Pomaga to wyjani opr Hitlera wobec propozycji kolejnego Monachium jako sposobu rozwizania sporu z Polsk. Jeeli Polacy nie zaakceptuj jego da, tym razem rozwizanie musi by narzucone w drodze wojny. Zadanie, jakie postawi przed nazistowskimi specjalistami od propagandy w listopadzie 1938 roku, brzmiao: Przedstawia narodowi niemieckiemu wydarzenia dyplomatyczne w takim wietle, by wewntrzny gos narodu zacz wzywa do uycia siy... Niemiecki duch walki musi by rozpalony na nowo, a trucizna pacyfizmu wyeliminowana. Nic nie dziaaoby w tej sytuacji tak skutecznie, jak sama wojna. Hitler nigdy nie przesta powtarza, e lata spdzone na froncie w 1914-1918 byy jego najwikszym przeyciem, zahartoway jego wol i uczyniy ze mczyzn. Kiedy ju uda mu si przekona nard niemiecki na podstawie dowiadcze, e wojna pod jego dowdztwem prowadzi do zwycistwa, a z armi i lotnictwem wyszkolonymi nie do walki w okopach, jak podczas I wojny wiatowej, ale do wojny byskawicznej, gdzie walka jest intensywna, ale krtkotrwaa, a sukces gwarantowany, bdzie mg doprowadzi do tego, e poziom mentalnego i duchowego (geistig) uzbrojenia Niemiec zrwna si z poziomem zbroje materialnych. Nie moe by lepszej okazji do osignicia tego celu ni wojna z Polsk, w ktrej istniao due prawdopodobiestwo zwycistwa Niemiec. Dla wykorzystania tej okazji Hitler gotw by zaryzykowa wypowiedzenie wojny przez Wielk Brytani i Francj, bdc przekonanym, e skoczy si tylko na tym. Wrzesie 1939 roku by progiem midzy pokojem a wojn, na ktry czeka, nie mogc okreli dokadnego terminu od chwili, gdy

powiedzia rzdowi 8 lutego 1933 roku, czyli nieco ponad tydzie od przejcia wadzy, e nastpne pi lat bdzie musiao by powicone na uczynienie Niemcw ponownie zdolnymi do noszenia broni [Wiederwehrhaftmachung]. To musi by myl przewodni zawsze i wszdzie. Pomidzy obu dyktatorami istniaa rwnie wielka rnica stylu. Wynikao to po czci z rnic temperamentu. Stalin by bardziej powcigliwy, Hitler bardziej byskotliwy i zmienny. Stalin dziaa w cieniu, Hitler dziaa najlepiej, znajdujc si w centrum uwagi. Stalin by bardziej wyrachowany, Hitler by graczem. Gruzin by un homme de gouvernement, dowiadczonym administratorem zmuszajcym si do regularnej pracy, Austriak by artyst-politykiem, nienawidzcym rutyny i unikajcym wszelkich decyzji poza tymi najwaniejszymi. Rnice midzy nimi wynikay rwnie z okolicznoci. Hitler nie ufa nikomu, podobnie jak Stalin, by jednak mniej podejrzliwy i (jeszcze przed popenieniem najwikszych zbrodni) czu si bardziej bezpieczny w 1939 roku ni Stalin mg si czu po zlikwidowaniu 40 tysicy ludzi, wrd nich wielu znajomych, na ktrych wyroki sam podpisa, i setek tysicy innych rozstrzelanych i zesanych do obozw. Atmosfera na Kremlu bya cika od strachu i podejrze; zemsty w przypadku Stalina i obawy przed jego przyszymi zbrodniami w przypadku reszty. Styl by rny, ale istota wadzy, jak posiadali, pozostawaa ta sama; wadza osobista zwizana z czowiekiem, a nie ze stanowiskiem. Czsto popenia si bd, zakadajc, e Hitler i Stalin decydowali o wszystkim, a nastpnie twierdzc, e w nowoczesnym duym pastwie byo to niemoliwe. Nie ma tu sprzecznoci. Osobiste rzdzenie oznaczao, e obydwaj mogli decydowa nie o wszystkim, poniewa byo to oczywicie niemoliwe, ale o tym, o czym chcieli, e mogli podejmowa decyzje nie konsultujc si z nikim, nie szukajc niczyjej akceptacji i nie tumaczc si przed nikim, e nie byo konkurencyjnych orodkw wadzy, nie istniaa skuteczna opozycja, e nie ograniczao ich prawo i nie miay na nich wpywu apele do sumienia, uczu czy litoci. Na koniec, kady mia instrumenty specjalnie stworzone do wykonywania swych arbitralnych decyzji, ponoszce odpowiedzialno tylko przed nimi i majce uprawnienia do uycia siy w koniecznym zakresie wraz z zadawaniem tortur i mierci bez liczenia si z prawem i sdami, w postaci NKWD oraz SS i Gestapo. Bya to imponujca lista uprawnie. W wikszoci przypadkw wystarczya jednak wiadomo, e obydwaj posiadali tak wadz i mog jej uy w sposb trudny do przewidzenia, arbitralnie, i w zwizku z tym z tych uprawnie nie trzeba byo korzysta. W wikszoci ci, ktrzy otrzymywali rozkazy, chtnie je wykonywali. Naley tu wspomnie jeszcze o jednej sprawie. Efektywno rzdw autokratycznych, czsto ograniczana brakiem krytycyzmu, zaley od efektywnoci i niezawodnoci sub wywiadowczych bdcych w dyspozycji rzdzcego. Bya to kolejna konieczna funkcja NKWD i SS uzupeniana z innych rde, jak Forschungsamt Gringa i suby wywiadowcze si zbrojnych.

W latach 1938-1939 Hitler pod dwoma wzgldami znajdowa si w korzystniejszej sytuacji. Mg czu si bezpieczniej ni Stalin, ktry wanie zakoczy okres wielkich czystek. Jako uznany wdz, Fhrer, nie musia kamuflowa swojej roli. Chocia kult jednostki w coraz wikszym stopniu prezentowa Stalina jako przywdc o nadludzkich zdolnociach, konieczne byo - jeeli mia on nadal nawizywa do tradycji marksistowsko-leninowskich i carskich - podtrzymywanie fikcji, e taki stosunek do niego wynika z niezwykego szacunku dla czowieka, ktry by nim zakopotany, gdy sam pochodzi z ludu i nie pragn niczego wicej, jak tylko suy masom i partii jako jej sekretarz generalny. Osignicia Stalina przechodziy do legendy, wychwalane w kady moliwy sposb przez propagand i sztuk, ale jego wadza pozostawaa w ukryciu nazywaa si najwysze wadze radzieckie. By to sekret tym wikszy, e znany kademu i na kadym stanowisku, ale o ktrym nie mwio si publicznie. Wadza Hitlera musiaa by wci jeszcze wyprbowywana i sprawdzana w takim samym stopniu, w jakim zostaa sprawdzona wadza Stalina, ale to mogo nastpi dopiero po wybuchu wojny. Ju latem 1939 roku jednake pakt nazistowsko-radziecki ujawni ten sam wzr autokratycznej wadzy. By to przykad tym bardziej uderzajcy, e pokaza obu korzystajcych ze swej wadzy i jeden jedyny raz dziaajcych wsplnie. Kady z nich mg udowodni korzyci pynce z tego paktu. W przypadku Hitlera bya to moliwo zaatakowania Polski i, o ile to byo konieczne, rwnie mocarstw zachodnich bez obawy interwencji radzieckiej. W przypadku Stalina byo to uwolnienie si od obawy wcignicia w wojn z Niemcami, do ktrej Rosja nie bya dobrze przygotowana, obietnica poowy Polski i przyznanie przez Niemcy, e kraje batyckie i Finlandia le w radzieckiej strefie wpyww. Usprawiedliwienie postpowania racj stanu (szczeglnie e nie mona byo wspomina o tajnym protokole) stwarzao jednak trudnoci dla obydwu reimw, z ktrych kady suy wasnym pryncypiom ideologicznym i potpia drugi reim jako ucielenienie wszystkiego, czemu si przeciwstawia. Rezygnacja z antybolszewickiej krucjaty w obronie Europy z jednej strony oraz z sojuszu wszystkich si postpowych na rzecz bezpieczestwa zbiorowego przeciwko faszyzmowi z drugiej, a nastpnie podpisanie paktu o nieagresji, ktry faktycznie dawa Niemcom woln rk w uderzeniu na Polsk, musiao wywoa szok wrd wielu, ktrzy powanie brali wczeniejsze wypowiedzi przywdcw. Tak gwatowna zmiana frontu moga by dokonana jedynie przez dwch ludzi, ktrzy nie odpowiadali przed nikim, a tylko przed sob, ktrzy nie musieli poddawa propozycji pod debat lub obawia si opozycji wewntrz wasnej partii i ktrzy mogli podyktowa sposb, w jaki ich dziaania miay by przedstawione ich wasnym narodom i wiatu. Nie ma wtpliwoci, e obydwaj przedyskutowali pakt i protok z dwoma lub trzema wsppracownikami, ale dopiero gdy Hitler wysa osobiste pismo do Stalina, znikny przeszkody, a osobista odpowied Stalina dopenia ukadu. Podzia Polski dokonany zosta w jeszcze prostszy sposb. Kiedy

Stalin zaproponowa inn granic pomidzy dwiema strefami okupacyjnymi, Ribbentrop musia przerwa negocjacje i uzyska telefonicznie zgod Hitlera. W ten sposb zadecydowali o losie kraju, ktry wci utrzymywa stosunki pokojowe z obydwiema stronami. III Wieczorem 3 wrzenia Hitler wyjecha z Berlina na Pomorze swoim pocigiem specjalnym, ktrego budow zakoczono w sierpniu. Pocig, ktry, co zaskakujce, nazwano Amerika, skada si z lokomotywy i pitnastu wagonw i suy jako ruchoma kwatera gwna, z ktrej Hitler mg udawa si co rano samochodem na lini frontu. Gdziekolwiek si pojawi, cign si za nim cay orszak, ktry zachowywa si jak dwr krlewski. Przepychano si, by znale si jak najbliej Fhrera i uwieczni si z nim na zdjciu. Byy kapral, ktry w przemwieniu w Reichstagu nazwa si pierwszym onierzem Rzeszy Niemieckiej, jeszcze raz zaoy dobrze znany mundur feldgrau, stwierdzajc, e nie zdejmie go, dopki zwycistwo nie bdzie zapewnione lub gdy nie przeyj ostatecznego rezultatu. Widoki i odgosy pola walki podnosiy go na duchu. Nareszcie mia wojn, o ktrej myla od chwili dojcia do wadzy. Patrzy, jak nowa armia niemiecka, ktrej by obecnie wodzem, zdobywa ziemie poznask i lsk, dawniej nalece do Niemiec i bdce ostatnimi terytoriami utraconymi po I wojnie wiatowej, jakie jeszcze nie zostay przywrcone Vaterlandowi. Gdy armia posuwaa si w gb Polski, zacz wraz z Himmlerem planowa pierwszy etap tworzenia imperium na wschodzie. Hitler zaryzykowa, pozostawiajc front zachodni bez czogw i samolotw i z zapasem amunicji tylko na trzy dni, aby ca si skoncentrowa na Blitzkriegu przeciwko Polsce. Chocia polska armia walczya z tak sam odwag, jak pniej zademonstrowali polscy piloci w bitwie o Wielk Brytani, zostaa pokonana gwatownoci niemieckiego ataku. Wynik by przesdzony po tygodniu, a caa kampania zakoczya si po trzech. Hitler dokona triumfalnego wjazdu do Gdaska 19 wrzenia, a Warszaw zmuszono bombardowaniami do poddania si 28 wrzenia. Rzd polski by ju wtedy za granic. Jak Hitler przepowiedzia, Francuzi i Brytyjczycy, na ktrych gwarancjach Polacy budowali tak wielkie nadzieje, nie uczynili nic, eby przyj im z pomoc. Zosta zwycizc w grze, pozostawiajc na zachodzie 33 dywizje (z tego 25 drugiej klasy lub gorsze), by stawiay czoo siom francuskim dysponujcym 70 dywizjami, 3000 czogw i przewag w powietrzu. Francuzi nie uczynili nic, eby rozpocz dziaania, a Brytyjczycy poprzestali na zrzucaniu przez RAF ulotek na niemieckie miasta. wiat by zaskoczony sukcesem nowego stylu prowadzenia wojny, ktry kosztowa Niemcy tylko 11 tysicy zabitych i 30 tysicy rannych przy zajmowaniu poowy Polski, co porwnywano z ogromnymi stratami poniesionymi w czasie wojny pozycyjnej wiatach 1914-1918. Nigdzie nie wywoao to tak wielkiego wraenia jak w Moskwie, gdzie nie spodziewano si a tak szybkiego rozstrzygnicia. Ju 8 wrzenia

Ribbentrop zacz nalega, aby Rosjanie zajli cz Polski przewidzian w tajnym protokole. eby przygotowa nard rosyjski, Stalin pospiesznie rozpocz kampani propagandow, ktra, zastpujc Biaorusinami i Ukraicami volksdeutschw, powtrzya wczeniejsze oskarenia propagandy niemieckiej o niewaciwym traktowaniu mniejszoci przez Polakw, pogwaceniach granicy i prowokacjach. 17 wrzenia Armia Czerwona przekroczya polsk granic i w czasie krtszym ni tydzie zaja wschodni poow Polski, kosztem 737 zabitych i prawie 2000 rannych. Czwarty rozbir Polski pozwoli Rosjanom odzyska dawniejsze tereny rosyjskie zaanektowane przez Polakw w 1920 roku. Usprawiedliwiajc to, co mona byo uzna za nie usprawiedliwion agresj przeciwko pokonanemu pastwu, komunikat wydany w Moskwie gosi: Rzd radziecki nie moe by obojtny wobec faktu, e spokrewnione narody ukraiski i biaoruski yjce na terytorium Polski pozostay bezbronne na asce losu. Tak dobrze utrzymano tajemnic protokou i tak mao Hitler ufa swym generaom, e nawet szefowie jego wasnego sztabu - OKW, byli zaskoczeni. Kiedy genera Jodl otrzyma wiadomo o posuwaniu si Armii Czerwonej, zapyta ze zdumieniem: Przeciwko komu? W niektrych miejscach oddziay niemieckie byy ju 200 kilometrw poza uzgodnion lini demarkacyjn, o ktrej nigdy nie poinformowano najwyszego dowdztwa, i musiay pospiesznie si wycofa. Obecnie oba mocarstwa okupacyjne musiay spieszy si, aby osign porozumienie co do dokadnego podziau Polski. Hitler, cieszc si nadal swoim triumfem, by gotw pozostawi spraw Ribbentropowi, ale Stalin zdecydowa si skorzysta z okazji, aby przenegocjowa sierpniowy podzia z korzyci dla Rosji, i zaprosi niemieckiego ministra spraw zagranicznych do Moskwy. Kiedy Ribbentrop przyby tam 27 wrzenia, musia prowadzi rozmowy nie z Mootowem, ale ze Stalinem. Stalin jasno sprecyzowa swoje dania. Chcia Litwy, ktr Niemcy dotd uwaali za lec w ich strefie wpyww. Ribbentrop ju nawet obieca Litwinom ich pradawn stolic - Wilno, zajt przez Polakw w 1919 roku. Dowiedzia si jednak, e wojska radzieckie ju do Wilna wkroczyy. Dla Rosjan zajcie Litwy oznaczao zamknicie korytarza batyckiego wiodcego do Leningradu, do ktrego przywizywali wielkie znaczenie. Stalin uwaa, e gdyby zada Litwy w sierpniu, Hitler prawie na pewno by odmwi. Zamiast tego przy wstpnym podziale Polski zapewni sobie poza Biaorusi i Zachodni Ukrain du cz centralnej Polski. Obecnie by gotw scedowa t cz kraju zamieszkan przez Polakw Niemcom w zamian za Litw, cofajc lini podziau midzy dwiema strefami okupacyjnymi z Wisy do Bugu. Kiedy Ribbentrop chcia zapewni sobie okrgi wydobycia ropy wok Drohobycza i Borysawia, Stalin mia ju gotow odpowied: bya to cz Ukrainy, nard ukraiski uwaa j za swoj, a on nie mg go zawie. W zamian za to proponowa ca roczn produkcj szybw wynoszc 300 tysicy ton (za dostawy wgla i rur stalowych) oraz pewne koncesje terytorialne w postaci terenw pooonych pomidzy Prusami Wschodnimi a Litw, zwanymi trjktem suwalskim.

Kontrargumenty Ribbentropa nie wywary na Stalinie adnego wraenia i nieszczsny minister spraw zagranicznych mg odpowiedzie tylko, e musi skonsultowa si z Hitlerem. Apelujc do jego prnoci, Stalin wyda na Kremlu na cze Ribbentropa uroczysty obiad, ktry swoim przepychem przypomina gocinno carsk. Po obiedzie, gdy delegacj niemieck zawieziono do Teatru Bolszoj na Jezioro abdzie, Mootow przyj Karla Seltera, ministra spraw zagranicznych Estonii, ktrego wezwano do Moskwy, aby udzieli odpowiedzi na rosyjsk propozycj sojuszu wojskowego. Mootow doda, e gdyby Estoczycy nie zgodzili si na propozycj, Zwizek Radziecki bdzie chroni swe bezpieczestwo w inny sposb i bez estoskiej zgody. Selter dowiedziawszy si, e garnizon radziecki, ktry mia stacjonowa w jego kraju, bdzie liczy 35 tysicy, zaprotestowa wskazujc, e bdzie liczniejszy ni caa armia estoska. Dyskusja wci trwaa, kiedy do pokoju wszed Stalin i zapyta, na czym polega problem. Gdy poinformowano go, e chodzi o wielko garnizonu, Stalin upomnia swego ministra spraw zagranicznych: Dobrze, dobrze, Mootow. Jestecie zbyt ostrzy wobec naszych przyjaci 14. Stalin zaproponowa obnienie siy do nie wicej ni 25 tysicy ludzi. Jego zrozumienie wywaro tak wielki wpyw na obecnych Estoczykw, e traktat zosta podpisany, zanim Ribbentrop i reszta delegacji niemieckiej wrcili z teatru. Gdy Niemcy znowu podjli rozmowy z Rosjanami, Ribbentrop, siedzcy przy biurku Mootowa, odebra dugo oczekiwany telefon od Hitlera w sprawie Litwy. Byo oczywiste, e Hitler mia zastrzeenia, ale zgodzi si w kocu na proponowan zmian, poniewa, jak przekaza Ribbentrop, pragn ustanowi trwae i bliskie stosunki. Lakoniczny komentarz Stalina brzmia: Hitler zna si na swojej robocie. W cigu kilku tygodni, jakie nastpiy po niemieckim zwycistwie nad Polsk, zaszy trzy wydarzenia, ktre miay zdominowa lata czterdzieste. Byy to: przerodzenie si pojedynczej kampanii w wojn powszechn, pojawienie si pierwszych etapw nowego, hitlerowskiego porzdku w Europie oraz pierwszych oznak nowego porzdku stalinowskiego. Jak tylko stao si jasne, e Polacy zostali pokonani, Hitler podj decyzj, co robi dalej. 28 wrzenia w Moskwie ogoszono wsplny komunikat po podpisaniu zweryfikowanego porozumienia na temat podziau Polski. W komunikacie tym Ribbentrop i Mootow stwierdzili, e: Po ostatecznym rozwizaniu problemw wynikajcych z upadku Pastwa Polskiego [...] w interesie wszystkich narodw ley pooenie kresu wojnie midzy Niemcami z jednej strony, a Angli i Francj z drugiej. Ten sam pogld, powtarzany przez niemieck pras i radio, znalaz aprobat w spoeczestwie niemieckim i wrd dowdcw wojskowych, ktrzy zawsze byli przeciwni wojnie z mocarstwami zachodnimi. Mussolini rwnie pragn pokoju, choby po to, eby zachowa twarz. Hitler da wyraz tym nadziejom w przemwieniu wygoszonym w Reichstagu 6 padziernika. Napawa si osignitym triumfem - W caej historii trudno znale podobne osignicie militarne, i szydzi z Polakw i ich przywdcw. Cieszy si odzyskaniem utraconych terenw wschodnich, co uzna za kulminacj swej polityki wyzwalania Niemiec z

pt naoonych traktatem wersalskim. Ta ostatnia rewizja granic moga by rwnie osignita w drodze pokojowej. Ostatni rzecz, jakiej kiedykolwiek pragn, by spr z Francj i Wielk Brytani: Niemcy nie maj adnych dalszych roszcze wobec Francji i adne roszczenia nie bd wysunite... Nie mniej wysikw powiciem rwnie w celu nawizania przyjani angielsko-niemieckiej... Dlaczego mielibymy prowadzi wojn na zachodzie? eby odbudowa Polsk? Polska traktatu wersalskiego ju nigdy nie powstanie. Zagwarantowane to zostao przez dwa najwiksze pastwa wiata. Hitler pooy wielki nacisk na nowe stosunki Niemiec z Rosj. By to punkt zwrotny w niemieckiej polityce. Odrzuci jako fantazje sugestie dotyczce prb ustanowienia dominacji niemieckiej na Ukrainie lub gdziekolwiek indziej na wschodzie. Niemcy i Rosja jasno okreliy swoje strefy zainteresowa i tam, gdzie nie udao si to Lidze Narodw, wyeliminoway przynajmniej cz problemw, ktre mogy doprowadzi do konfliktu europejskiego. Stwierdzi jasno, e reorganizacja Europy rodkowej jest tematem, w ktrym nie pozwoli na adne prby krytyki, osdzania czy odrzucania moich dziaa z midzynarodowego punktu widzenia. Jednake przysze bezpieczestwo i pokj w Europie bd musiay by osignite pewnego dnia na konferencji midzynarodowej. Jeeli te problemy maj by prdzej czy pniej rozwizane, rozsdne bdzie zaj si nimi, zanim miliony ludzi zostan niepotrzebnie wysane na mier... Kontynuacja obecnej sytuacji na zachodzie jest nie do pomylenia. Kady dzie pocignie wkrtce za sob rosnc liczb ofiar... Pewnego dnia znw granica midzy Francj a Niemcami stanie si faktem, ale zamiast kwitncych miast bd ruiny i nie koczce si groby... Jeli jednak opinia pana Churchilla i jego zwolennikw przeway, to owiadczenie bdzie moim ostatnim. Bdziemy wwczas walczy i ju nigdy w historii Niemiec nie powtrzy si listopad 1918 roku. Prasa niemiecka natychmiast rozkrzyczaa si nagwkami: Propozycja pokojowa Hitlera. adnych zamiarw wojennych wobec Francji i Wielkiej Brytanii. Ograniczenie zbroje. Propozycja konferencji. Byo to mistrzowskie pocignicie propagandowe, nie dao natomiast odpowiedzi na adne pytanie, jeli potraktowa je jako powan propozycj pokojow. Przemwienie nie zawierao ani jednego konkretnego postulatu poza domniemaniem, e za podstaw wszelkich rozmw naley przyj uznanie niemieckich podbojw. Odpowied anglofrancuska nie pozostawia adnej wtpliwoci co do tego, e kraje te nie s przygotowane, by rozpatrywa spraw pokoju na warunkach, ktre, jak to przedstawi Chamberlain w Izbie Gmin, zaczynay si od rozgrzeszenia agresora. Dzie pniej, 13 padziernika, oficjalne owiadczenie niemieckie stwierdzio, e Chamberlain odrzuci ofert pokojow i wybra wojn. Hitler raz jeszcze stworzy sobie alibi. Hitler ju wczeniej stwierdzi jasno wobec Keitla i wyszych dowdcw (27 wrzenia), e planowa rozpocz ofensyw na zachodzie, jak tylko stanie si oczywiste, e nie ma szans na osignicie porozumienia z mocarstwami zachodnimi. Ciano, ktry odwiedzi go l padziernika, prbujc kolejny raz stwierdzi, jakie Hitler mia zamiary, zauway

rnic w porwnaniu do ostatniego spotkania, kiedy to przyjecha w podobnym celu w pocztkach sierpnia. W Salzburgu - zanotowa w swym pamitniku - czu byo walk wewntrzn tego czowieka, ktry postanowi dziaa, lecz wtpi jeszcze o swych rodkach i trafnoci oblicze. Obecnie wyglda zupenie inaczej. Prba, ktr wieo przeby, daa mu wicej pewnoci siebie. Ciano wierzy, e gdyby Hitler mg da swojemu narodowi trway pokj po wielkim zwycistwie, to moe to by go pocigno. Gdyby jednak dla osignicia pokoju mia ponie ofiary, nawet najmniejsze, w postaci oddania tego, co uwaa za suszne owoce zwycistwa, tysic razy bardziej wolaby walczy. Jednym z objaww wzrastajcej pewnoci siebie Hitlera by sposb, w jaki podj decyzj o kontynuacji wojny. Z nikim si nie konsultowa. Ani z OKH, dowdztwem armii i tradycyjnym doradc przywdcw politycznych w sprawach strategii i wojskowych aspektw polityki, ani z personelem swego wasnego OKW, z ktrego nie mia zamiaru zrobi prawdziwego, zjednoczonego najwyszego dowdztwa si zbrojnych, jak to zakadaa nazwa. Hitler traktowa OKW wraz z jego niewielkim personelem kierowanym przez Keitla i Jodla jak swe wasne biuro wojskowe, znacznie za wiksze OKH jako organ wykonawczy, ktry przetwarza jego intuicyjne decyzje w rozkazy. To musia pozostawi fachowcom. Utrzymywa jednak OKH na dystans i nie pozwala ani gwnodowodzcemu, ani szefowi sztabu narusza swojej niezalenoci, ktr mia zamiar utrzyma zarwno w dziedzinie wojny, jak i polityki. Ani Keitel, szef OKW, ani gwnodowodzcy von Brauchitsch nigdy nie byli pewni, e wiedz, co Fhrer ma na myli, i czsto musieli polega na wiadomociach o rozwoju sytuacji dochodzcych do nich drog poredni. Warlimont, ktry nalea do personelu OKW, doszed do wniosku, e postpowanie Hitlera byo jeszcze jednym przykadem jego nieomylnego instynktu w zakresie podziau wadzy i zachowania swobody w podejmowaniu arbitralnych decyzji. Byo to take jednak przyznanie ze strony Hitlera, e dowdztwo armii nie miao zaufania do jego przywdztwa i nie wierzyo, e Niemcy wygraj wojn z Francj i Wielk Brytani, lub, jak to ujmowa, byo skaone duchem defetyzmu. Usiujc przekona von Brauchitscha i Haldera podczas oczekiwania na odpowied na propozycj pokojow, Hitler podyktowa 9 padziernika dugie memorandum, od pocztku do koca jego wasne dzieo (podobnie jak dokument na temat planu czteroletniego z 1936 roku), w ktrym wyoy swoje pogldy na temat natychmiastowej ofensywy na zachodzie. Prdzej czy pniej - twierdzi - nard niemiecki bdzie musia stan wobec koniecznoci walki z mocarstwami zachodnimi, ktre znowu zdecydoway si uniemoliwi umocnienie si pozycji Niemiec w Europie. Obecnie jest najdogodniejszy czas po temu. Sukces kampanii polskiej i porozumienie z Rosj oznaczaj, e Niemcy mog stawi czoo mocarstwom zachodnim przy uyciu wszystkich swych si z wyjtkiem nielicznych oddziaw pozostawionych do ochrony wschodu. Nie byo niebezpieczestwa wojny na dwch frontach. Nie istnia jednak aden traktat, ktry zagwarantowaby, e si ono nie pojawi i e Rosja pozostanie neutralna.

To samo dotyczyo niemieckiej przewagi w uzbrojeniu. Hitler rozumia, e z kadym miesicem przewaga ta topniaa. Im duej Niemcy czekali, tym wiksze byo niebezpieczestwo, e Brytyjczycy i Francuzi rozpoczn ofensyw, zajm Holandi i zagro Zagbiu Ruhry, gdzie bio serce niemieckiej gospodarki. Niemcy musz ich wyprzedzi. Zwycistwo w Polsce dao im psychologiczn przewag. Nie wolno traci rozpdu. Klucz do sukcesu stanowi improwizacja a do koca. Armia musi by przygotowana do prowadzenia, o ile to bdzie konieczne, rwnie kampanii zimowej, a to jest do osignicia, jeeli uyje swych si pancernych i zmechanizowanych do prowadzenia otwartych dziaa. Nie mog zagubi si wrd nie koczcych si rzdw budynkw w miastach belgijskich. Musz przetoczy si przez Holandi, Belgi i Luksemburg i zniszczy przeciwnika, zanim zdy utworzy spjn lini frontu. Jeeli za chodzi o termin ataku, to aden nie bdzie zbyt wczesny. Argumenty Hitlera nie przekonay generaw. Opozycja nie ograniczaa si tylko do OKH. Wszyscy trzej dowdcy grup armii na zachodzie - von Rundstedt, von Bock i von Leeb, ktrzy mogliby ponosi odpowiedzialno za przeprowadzenie ataku, opowiedzieli si przeciwko niemu, utrzymujc, e siy niemieckie byy niewystarczajce i istniao ryzyko klski. Jedynym wynikiem protestw byo wzmocnienie determinacji Hitlera i 19 padziernika wydano pierwsz dyrektyw dotyczc Fall Gelb, czyli ataku na zachodzie wykonanego przy uyciu 75 dywizji. Otwarty rozdwik midzy przywdcami wojskowymi a Hitlerem rozbudzi nadzieje grupy opozycyjnej, ktra utworzya si jeszcze przed Monachium, e moe uda si przekona armi, by dokonaa zamachu stanu. Beck, Goerdeler i von Hassell oraz Oster i von Dohnanyi z Abwehry OKW znw uaktywnili si, zachcajc generaw, by uyli swego autorytetu i si, ktrymi tylko oni dysponowali, do obalenia reimu. Odgrzebano pochodzce z 1938 roku plany ataku na Kancelari Rzeszy i pochwycenia przywdcw nazistowskich. Centrum konspiracji staa si gwna kwatera armii pod Berlinem, Zossen. Von Brauchitsch oraz Halder, ktrzy zdawali sobie z tego spraw, obiecali podj ostateczn decyzj 5 listopada po powrocie z inspekcji frontu zachodniego. Jednake kiedy von Brauchitsch spotka si z Hitlerem 5 listopada i jeszcze raz przedstawi obiekcje armii, Hitler wpad we wcieko, odmwi wysuchania choby jeszcze jednego sowa i wyda ostateczny rozkaz kontynuacji przygotowa i rozpoczcia ataku za tydzie o wicie 12 listopada. Von Brauchitsch ugi si przed gniewem Hitlera, a fakt, e Hitler wspomnia co o duchu Zossen, pozwoli Halderowi przypuszcza, e podejrzewa spisek. Szef sztabu armii poleci zniszczy wszelkie dowody i szans sukcesu, jeeli takie byy, zostay zaprzepaszczone. Ironiczn wymow ma fakt, e podczas gdy onierze wci si wahali, bliszy zabicia Hitlera ni ktokolwiek inny przed 20 lipca 1944 roku by Georg Elser, dziaajcy w pojedynk niemiecki rzemielnik. Udao mu si spdzi, pozostajc nie zauwaonym, trzydzieci czy trzydzieci pi nocy w piwiarni w Monachium, gdzie Hitler regularnie obchodzi rocznic listopadowego puczu z 1923 roku. Po wydreniu jednej z kamiennych

kolumn umieci w niej potny adunek wybuchowy podczony do mechanizmu zegarowego, wyciszonego warstw korka. Hitler zazwyczaj zaczyna o godzinie 20.30 przemwienie, ktre trwao do godziny 22.00. Wybuch nastpi o godzinie 21.20 powodujc zawalenie si czci stropu, zabijajc osiem i ranic szedziesit osb. Jedynie to, e noc bya mglista i Hitler zdecydowa si wyj wczeniej ni zwykle, o godzinie 21.10, ocalio mu ycie. Elsera aresztowano tego samego wieczora, ale wszelkie usiowania powizania go z jakkolwiek sieci zagranicznego wywiadu spezy na niczym. Elser stwierdzi, e od jesieni 1938 roku Hitler prowadzi Niemcy do wojny i trzeba go powstrzyma. To wanie chcia uczyni. Po nie koczcych si przesuchaniach skazano go na mier, ale wyrok wykonano dopiero w ostatnich dniach wojny. Hitler dowiedzia si o swym ocaleniu, gdy jego pocig zatrzyma si w Norymberdze. Z wielkim podnieceniem owiadczy: Teraz jestem zadowolony. Fakt, e wyszedem wczeniej ni zwykle, dowodzi, i Opatrzno chce, abym osign swj cel! Dat ofensywy zmieniano w listopadzie kilkakrotnie ze wzgldu na nieodpowiedni pogod, ale Hitler nie zgodzi si na osabienie gotowoci armii. 23 listopada wezwa stu wyszych oficerw wszystkich rodzajw broni do Kancelarii Rzeszy, by wysuchali dwugodzinnego przemwienia. Powtrzy w nim argumenty, ktrych wczeniej uy w swym memorandum. Analizujc wasn karier od 1919 roku, zauway, jak niewiele ludzi wierzyo w jego sukces, ale Opatrzno miaa ostatnie sowo. Wrd czynnikw, ktre pozwalay mu wierzy, e nie bdzie lepszej okazji ni obecnie, Hitler wymieni fakt, e po raz pierwszy od czasu, gdy Bismarck zbudowa cesarstwo niemieckie, Niemcy nie musiay obawia si wojny na dwa fronty: Jako ostatni czynnik musz z ca skromnoci wymieni moj osob, ktra jest niezastpiona. Nie mog mnie zastpi ani wojskowi, ani cywile. Prb zabjstwa nie wykluczam. Jestem przekonany o moich zdolnociach intelektualnych i podejmowania decyzji... Jest to kombinacja si, ktra nie moe by bardziej korzystna... Owiadczajc, e jego decyzja o moliwie najwczeniejszym ataku na Francj i Angli pozostaje niezmienna, odrzuci wtpliwoci, jakie budzia neutralno Holandii, stwierdzajc, e nie ma to znaczenia. Nikt tego nie bdzie kwestionowa po naszym zwycistwie. Hitler zawsze odgrywa jak specjaln rol i to spotkanie zaaranowa tak, aby wywrze na swych dowdcach wraenie natchnionego przywdcy. Wzywajc swych suchaczy, aby dawali przykad fanatycznej jednoci nie bdzie niepowodze, jeeli przywdcy zawsze bd mieli t odwag, jak musi mie strzelec, koczy w podniosym nastroju: Nie cofn si przed niczym i zniszcz kadego, kto mi si przeciwstawi... Tylko ten, kto walczy z przeznaczeniem, moe mie intuicj. Nawet w obecnej sytuacji widz dziaanie Opatrznoci. Jeeli wyjdziemy z tej walki zwycisko, a wyjdziemy, nasze czasy przejd do historii narodu. Wytrwam lub padn w tej walce. Nigdy jednak nie przeyj klski mego narodu. adnej kapitulacji przed siami zewntrznymi,

adnej rewolucji wewntrznej. Nadchodzce lata miay pokaza, e nie bya to tylko pusta retoryka. Jak to czsto miao miejsce w przypadku Hitlera, zaskoczenie wywouje dosowno znaczenia, jakie nadawa nawet najbardziej przesadnym owiadczeniom. Tymczasem by w peni zaangaowany w ofensyw na zachodzie. Po przemwieniu z 23 listopada von Brauchitsch zoy rezygnacj. Hitler jej jednak nie przyj. Wdz naczelny musi spenia swj obowizek jak kady onierz. Doda, e nie by niewiadomy ducha Zossen, ktry przewaa w armii. Bdzie on wypleniony. Dalsze opnienie inwazji spowodowaa szczeglnie surowa zima. Ostatni rozkaz w aktach ustala dzie inwazji na 20 stycznia. Hitler odoy jednak Fall Gelb do maja. Do tego czasu dostarczy kolejny przekonywajcy dowd swojej umiejtnoci stawiania wszystkiego na jedn kart, do popadania w panik, kiedy wszystko wydawao si i le, a mimo to - wygrywania. IV Traktowanie okupowanej Polski w latach 1939-1941 ilustruje praktyczn zbieno obu reimw, ktre utrzymyway, e ideologicznie znajduj si na przeciwnych biegunach. Hitler pocztkowo zastanawia si nad pozostawieniem kadubowego pastwa polskiego w nadziei, e Wielka Brytania i Francja dadz si przekona i przyjm tego rodzaju rozwizanie pokojowe, wycofujc si z dalszego prowadzenia wojny. Zrezygnowano z tego pomysu po odrzuceniu oferty pokojowej i wybrano inne rozwizanie. We wschodniej Polsce Rosja zaja 200 tysicy kilometrw kwadratowych terenw zamieszkanych przez 13 milionw ludzi, z ktrych okoo jedn trzeci stanowili Ukraicy, jedn trzeci Polacy, a pozostaa jedna trzecia skadaa si z ydw, Biaorusw i kilku innych mniejszych grup. W pnocno-zachodniej Polsce Niemcy odzyskay dawniejsze pruskie terytoria z Gdaskiem, Poznaniem, Prusami Zachodnimi oraz du cze lska. Jednake terytorium, ktre Hitler zaanektowa, wszystkiego 93 tysice kilometrw kwadratowych, byo wicej ni dwukrotnie wiksze od terytorium utraconego po traktacie wersalskim. Zamieszkiwao je prawie 10 milionw ludzi, prawie wycznie Polacy. Pozostaa cz rodkowa, zajmujca 101 tysicy kilometrw kwadratowych z miastami Warszaw, Lublinem i Krakowem, okupowana bya przez Niemcw, ale nie zostaa przyczona do Rzeszy. Uczyniono z niej terytorium podporzdkowane z ludnoci liczc 11 milionw, wrd ktrej przewaali Polacy, a du grup mniejszociow stanowili ydzi. Nazwano je Generalnym Gubernatorstwem, a jego gubernatorem zosta mianowany Hans Frank, doradca prawny Hitlera i minister Rzeszy. Cele Stalina i Hitlera byy bardzo rne. Celem Niemcw byo zniszczenie pokonanego narodu i pozostawienie jedynie masy niewolniczej - siy roboczej. Rosjanie za (jak twierdzili) chcieli uwolni uciskane masy, a w rzeczywistoci sprowadzi je do warunkw, w jakich yo spoeczestwo radzieckie. Oba programy jednak miay ten sam cel

pierwszoplanowy. Byo nim zniszczenie porzdku spoecznego, jaki istnia w Polsce przed 1939 rokiem. Oba korzystay z takich samych narzdzi - SS i NKWD, oraz z dziaaczy partii nazistowskiej i komunistycznej sprowadzonych z zewntrz. Obie stosoway takie same metody. Trudno negowa niedocignicia Polski przedwojennej, ale istniao tam uporzdkowane spoeczestwo. Klska i okupacja w powanym stopniu naruszay jego podstawy. Miast pozwoli na odzyskanie rwnowagi, dziaania obu mocarstw okupacyjnych zmierzay do wprowadzenia zamtu, braku bezpieczestwa, dezorientacji, do wywrcenia normalnego wiata do gry nogami. Rozmylnie stworzono prnie, w ktrej znikao wszystko, co znane, i miliony ludzi stwierdzao, e s wystawieni na ryzyko, nadzy, pozbawieni ochrony prawa i wadz, oderwani od rodzin, pozbawieni miejsca w spoeczestwie, bez poczucia tosamoci. W tej sytuacji niektrzy podnieli gowy. W strefie niemieckiej bya to dawna niemiecka mniejszo. W strefie radzieckiej znaleli si take ambitni, gotowi suy nowym panom, szczeglnie gdy znaleli si w uprzywilejowanej sytuacji ze wzgldu na to, e dawniej byli ofiarami niechci ze wzgldu na przynaleno do mniejszoci (Ukraicy, ydzi), konkretnej klasy spoecznej lub wizieni. W obu strefach jednake wikszo bya zszokowana i ya w strachu przed gwatem, wysiedleniem, aresztowaniem lub deportacj. By to konieczny wstp do nowego porzdku, ktry kade z mocarstw zamierzao wprowadzi. Tak jak wschodnia poowa Polski bya pierwszym obcym krajem, ktremu Stalin narzuci spoeczn i polityczn rewolucj typu stalinowskiego, jak mia pniej wyeksportowa do Europy Wschodniej i rodkowej, jej cz zachodnia staa si pierwszym rejonem, gdzie Hitler realizowa zasady rasowe, ktre stanowiy podstaw imperium, o jakim marzy i ktre zamierza rozszerzy podbojami a po Ural. Nikt nie mg lepiej wykona tego zadania ni Himmler i 7 padziernika zosta mianowany na stanowisko Komisarza Rzeszy do Spraw Umocnienia Niemczyzny (Reichskommissar fur die Festigung deutscher Volkstums). Ze stanowiskiem tym wizay si nieograniczone kompetencje terytorialne. Czowiek, bdcy szefem policji Hitlera, ktry zbudowa SS i zorganizowa masowe morderstwa na nie spotykan wczeniej skal, by najlepszym przykadem trwaego wraenia, jakie Hannah Arendt wyniosa z odbywajcego si ju po wojnie procesu Eichmanna - o banalnoci za. Nie by on wcale besti w ludzkim ciele. Stanowi uosobienie przecitnoci. Wszyscy, ktrzy si z nim zetknli, opisywali go jako posta bezbarwn i niesta, w binoklach i z cofnitym podbrdkiem, ktr wietnie charakteryzowao powiedzenie Speera: p nauczyciel, p wariat. Himmlera fascynoway rnorodne niezwyke wierzenia od naturalnego leczenia i zioolecznictwa (w kadym obozie koncentracyjnym musia by ogrd zielarski) po napisy runiczne i pomiary czaszek w poszukiwaniu typu czysto aryjskiego. Ilustracj innej jego idee fixe bya kampania na rzecz wprowadzenia zakazu polowa, poniewa kade zwierz ma prawo y. W pocztkach swej kariery zosta cakowicie zauroczony przez Hitlera, uwaajc go za proroka i geniusza, ktrego porwnywa do wielkich

doktorw Kocioa, a ktrego pseudonaukowe teorie rasowe przyjmowa jak objawienie czystej prawdy. Wolny od emocji, czy uzalenienie od Hitlera, ktre uwalniao go od wszelkich rozterek moralnych, ze zdolnociami administracyjnymi, ambicj i z penym oddaniem swym obowizkom. Nic nie wskazuje na to, e potworno faktu zorganizowania eksterminacji kilku milionw ludzi wywara na nim jakiekolwiek wraenie czy choby wzbudzia refleksj. Carl Burckhardt stwierdzi, e Himmler wyda mu si bardziej zowieszczy ni sam Hitler ze wzgldu na zakres skoncentrowanej sualczoci, ze wzgldu na pewien rodzaj wskiej skrupulatnoci i nieludzk metodyczno przypominajc automat. Himmler dostrzeg, e w Polsce SS bdzie moga odegra t rol, jak dla niej wyznaczy. By przecie tak samo zafascynowany pseudomistycyzmem, jak teoriami pseudonaukowymi, i wyobraa sobie SS jako co wicej ni niemiecki odpowiednik NKWD - jako zakon oddanych towarzyszy gotowych broni witego Graala niemieckiej krwi. Jego kodeks honorowy wzmocniony przez ceremonia inicjacji, testy i rytua wymaga nie kwestionowanego posuszestwa w subie ideau, ideau surowoci (by surowym wobec siebie i innych, zadawa mier i j przyjmowa). Esesmani byli dumni, e potrafili stumi wszelkie ludzkie uczucia, niezalenie od tego, co polecono im robi - od masakrowania kobiet i dzieci po samobjcze ataki w czasie walk. Przygotowujc SS do zwikszonych zada po wybuchu wojny, Himmler poczy policj bezpieczestwa (Sicherheitspolizei - Sipo) i sub bezpieczestwa (Sicherheitsdienst - SD). Ta pierwsza, w skad ktrej wchodziy tajna policja polityczna - Gestapo, oraz policja kryminalna, podlegaa wczeniej wadzom pastwowym, druga za bya organizacj nalec do partii i obejmowaa rwnie suby wywiadowcze. Od l padziernika obie organizacje zostay podporzdkowane Gwnemu Urzdowi Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt - RSHA), gdzie Heydrich peni funkcj szefa policji bezpieczestwa i SD. Inne departamenty SS, na przykad Gwny Urzd Rasowy i Osiedleczy (Rasse und Siedlungs-Hauptamt) rwnie byy zaangaowane w plan Himmlera nowego nazistowskiego porzdku na wschodzie, ale grupy operacyjne (Einsatzgruppen), ktre miay wkracza na zajte terytoria w lad za armi, byy podporzdkowane Heydrichowi z tytuu jego nowego stanowiska i skaday si z policji i SD. Zimny, zdolny i ambitny Heydrich odnosi si sceptycznie do wszystkiego z wyjtkiem swej obsesyjnej pogoni za wadz. Niektrzy nazici dostrzegali w nim ewentualnego nastpc Hitlera. Sam Hitler zwa go czowiekiem o elaznym sercu. Bya to posta jakby ywcem wyjta z woskiego Quattrocento, ktra stanowia niezbdne uzupenienie drobnomieszczaskiego romantyzmu Himmlera. Kiedy jeszcze w Polsce trway walki, rozpoczo dziaalno pi Einsatzgruppen - grupy operacyjne. Ich zadaniem byo zgromadzi wszystkich Polakw zamieszkujcych tereny wczone do Rzeszy i wysiedli ich przymusowo do Generalnego Gubernatorstwa, z ktrego zamierzano uczyni wielkie rasowe mietnisko. Znajdujcy si wrd nich ydzi (1,9 miliona) mieli by skoncentrowani w niewielkiej liczbie miast,

gwnie w Warszawie, i umieszczeni w gettach. Oddzieln grup SS skierowano do prowadzenia systematycznych egzekucji ydw w rejonie Katowic na lsku. Zamierzenia dugofalowe ujte zostay w dekrecie Hitlera, stanowicym instrukcj dla Himmlera. Ubrane we frazeologi biurokratyczn, nie daway wyobraenia o potwornych konsekwencjach, do jakich miay prowadzi, w tym o ludobjstwie. Do obowizkw Reichsfhrera SS nalee bdzie zgodnie z moimi instrukcjami; (I) dokonywa repatriacji osb rasy i narodowoci niemieckiej zamieszkujcych obecnie za granic, ktre uznane zostan za odpowiednie do staego powrotu do Rzeszy; (II) wyeliminowa szkodliwy wpyw tych czci ludnoci obcego pochodzenia, ktry stanowi zagroenie dla Rzeszy i spoecznoci niemieckiej; (III) stworzy nowe rejony osadnictwa niemieckiego przez przemieszczenie ludnoci, a szczeglnie poprzez przydziay ziemi dla osb rasy i narodowoci niemieckiej z zagranicy. W jzyku Hitlera germanizacja Europy Wschodniej oznaczaa wypdzenie miejscowej ludnoci sowiaskiej i osiedlenie tam Niemcw i rodzin pochodzenia niemieckiego. Hitler mia nadziej, e proces ten rozpocznie si w chwili wkroczenia armii niemieckiej do Czech i na Morawy w marcu 1939 roku. W tym czasie wspomina o deportacji 6 milionw Czechw, a Himmler zaproponowa Niemcw z Tyrolu Poudniowego jako pierwszych osadnikw. Przekonano jednake Hitlera, e wkad czeskiego przemysu do niemieckiej gospodarki wojennej jest tak wielki, e program germanizacji winien by odoony. Teraz otwieray si moliwoci w Polsce i osadnicy, ktrych Himmler zamierza zachci propozycj nowego ycia i hojnego wyposaenia, mogli obecnie wywodzi si z volksdeutschw, czyli etnicznych mniejszoci niemieckich z krajw batyckich, wschodniej Polski zajtej przez Zwizek Radziecki, Rumunii, Jugosawii i Sowacji. Wielu z nich, podobnie jak ich przodkowie, yo na tych terenach od stuleci, ale czy chcieli tego, czy nie, mieli by oderwani od korzeni, aby doczy si do rasowo czystej ludnoci Rzeszy, ktr Hitler i Himmler uwaali za podstawowe rdo potgi Niemiec. Himmler natkn si na powan opozycj ze strony gauleiterw Prus Zachodnich i Wschodnich (Forstera i Kocha), ktrzy byli zdecydowani broni swych posiadoci przed ingerencj ze strony SS, ze strony Gringa, ktry w ramach planu czteroletniego pragn zachowa kontrol nad nieruchomociami miejskimi i przemysowymi w Polsce, ze strony Darrego, ktry chcia zarzdza zarekwirowanymi polskimi majtkami ziemskimi, i wreszcie ze strony Hansa Franka, ktry uwaa, e masa polskich i ydowskich przesiedlecw stoczonych w Generalnym Gubernatorstwie tworzya sytuacj ywnociow nie do przyjcia. Jednake do poowy 1941 roku Gwny Urzd Rasowy i Osiedleczy przesiedli 200 tysicy Niemcw, ktrzy przejli 10 procent (2,3 miliona akrw) polskich ziem uprawnych i 20 procent z 60 tysicy skonfiskowanych polskich firm. Rwnolegle z t akcj by prowadzony program SS odzyskania krwi

niemieckiej, ktra zbyt atwo moga zosta rozcieczona poprzez mieszane maestwa z przedstawicielami niszych ras. Himmler uwaa, e mona by co zrobi, aby odzyska j dla narodu niemieckiego, nawet jeeli pyna w polskich yach. SS i nawet sam Himmler spdzili wiele czasu na wyborze dzieci, ktre, jak twierdzili, uznali na podstawie wyranych cech rasowych jako nalece do pierwszej klasy rasowej. Zaangaowa SS Lebensborn (rdo ycia), powoan w 1936 roku do opieki nad nielubnymi dziemi niemieckimi dobrej rasy, szczeglnie dziemi spodzonymi przez tych, ktrych Gring nazywa ogierami SS. Himmler wykorzysta obecnie domy opieki Lebensbornu i umieci w nich tysice polskich dzieci, ktre odebrano rodzicom w celu wychowania ich na Niemcw i przywrcenia ich narodowi. Dalsze plany Himmlera co do Wschodu zostay przedstawione w tajnym memorandum z maja 1940 roku, czyli na wicej ni rok przed atakiem na Rosj. Akceptowane przez Hitlera, memorandum to zakadao rozbicie dawnego pastwa polskiego i jego rnych ras (Polacy, Ukraicy, Biaorusini, ydzi) na moliwie najwiksz liczb czci i segmentw [...], a rasowo wartociowe elementy winny by oddzielone od motochu, ktry wyginie. W cigu dziesiciu lat ludno Generalnego Gubernatorstwa zostanie zredukowana do resztek istot niszej jakoci... siy roboczej pozbawionej przywdcw, corocznie dostarczajcej Niemcom robotnikw sezonowych oraz do przedsiwzi specjalnych. W cigu duszego okresu ydzi zostan cakowicie wyeliminowani w drodze deportacji do Afryki lub innej kolonii, podczas gdy ludno wschodnia (Rosjanie, Ukraicy oraz Polacy) powinna by przesiedlona bardziej na wschd i przesta istnie jako grupy rasowe. Warstwy wyksztacone zostan wyeliminowane, a dzieci z nich pochodzce poddane dokadnej weryfikacji. Rasowo wartociowe winny by poddane germanizacji, a reszt naley pozbawi wszelkiego wyksztacenia wcznie z nauk czytania. Jesieni 1939 roku zostaa zastosowana w Niemczech oraz w Polsce jeszcze jedna forma polityki prowadzonej wedle zasad biologicznych eliminacja wszystkich psychicznie chorych i inwalidw, zarwno dzieci, jak i dorosych. Praktyka ta ju zostaa wprowadzona w obozach koncentracyjnych. Rozpocza si te rywalizacja o stanowisko odpowiedzialnego za realizacj tego programu. Wygra je Philip Bouhler, szef kancelarii Fhrera i autorytet partyjny, ktry chtnie korzysta z kadej okazji, eby powikszy swoje wpywy. Podczas pobytu w hotelu Casino w Sopocie w pobliu Gdaska pod koniec kampanii polskiej Hitler podpisa rozkaz zwikszajcy zakres przedsiwzicia: Reichsleiter Bouhler i dr Brandt [osobisty chirurg Hitlera] bd ponosi pen odpowiedzialno za poszerzenie uprawnie pewnych okrelonych lekarzy tak, aby mogli zada wszystkim, ktrzy wedug wszelkich ludzkich norm s nieuleczalnie chorzy, zbawcz mier po szczeglnie krytycznej ocenie ich stanu zdrowia. (podpisano) Adolf Hitler Hitler z rozmysem antydatowa dekret, nadajc mu dat l wrzenia 1939 - pierwszego dnia wojny, jakby pragnc zasugerowa, e po przekroczeniu

pewnego progu wiele rzeczy, ktre niepolitycznie byo wprowadza w czasie pokoju, stao si moliwe. Polskie obawy co do tego, co si stanie po rozbiorze radzieckoniemieckim z ich krajem, okazay si bardziej ni usprawiedliwione. adnego kraju nie spotkay wiksze nieszczcia, w adnym kraju nie byo wikszych zniszcze oraz strat w ludziach ni w Polsce. Dane dotyczce tego ostatniego zjawiska mog by mylce, poniewa 3 miliony obywateli polskich pochodzenia ydowskiego mog by zaliczone do dwch rnych kategorii: albo do grupy 6 milionw obywateli polskich, ktrzy utracili ycie w czasie wojny, albo do grupy 6 milionw ydw, ktrzy zginli w procesie zagady ydw Europejskich, pochodzcych nie tylko z Polski, ale take z Rosji i innych krajw. Jeeli zaliczymy ich do Polakw, wwczas Polska staje si krajem, ktry utraci najwikszy odsetek ludnoci - 17,2 procent, czyli wicej ni jakikolwiek inny kraj podczas II wojny wiatowej. Okoo jednej trzeciej oglnych strat poniesiono podczas dwudziestu jeden miesicy, kiedy kraj by pod okupacj nazistowsk i radzieck. We wschodniej Polsce Rosjanie, wprowadzajc model radziecki, znieli wasno prywatn, znacjonalizowali przemys i handel, rozpoczli kolektywizacj gospodarstw rolnych i wprowadzili system jednopartyjny. Po wyborach, w ktrych gosowano na jedn list podyktowan przez wadze okupacyjne, rady uchwaliy z wielk radoci i zapaem politycznym petycje o przyczenie do Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej lub do Biaoruskiej SRR. Petycje zostay zaatwione pozytywnie. Oficerowie polityczni towarzyszcy Armii Czerwonej zachcali Ukraicw i biedniejszych chopw do atakw na polskich wacicieli ziemskich, kuakw i policjantw i do zemsty za zo, ktre cierpieli, oraz za ale, ktre nagromadziy si podczas dwudziestu lat polskich rzdw. Jedna z ulotek gosia Poliakam, panam i sobakam - sobaczaja smiert. Podwjne znaczenie sowa pan - mczyzna i waciciel, posiadacz, przyczynio si do ukucia jeszcze podczas wojny 1920 roku zwrotu polskije pany, czcego wezwanie do emancypacji klasowej i wyzwolenia narodowego. Ukraicy i Biaorusini chtnie zareagowali na te wezwania, formujc si w grupy, ktre mordoway polskich wacicieli ziemskich i chopw, czsto wczeniej ich torturujc. Grupy te czsto uznawane byy przez Rosjan za lokaln milicj. Inne grupy organizoway pogromy ydw. Apele kierowane do Armii Czerwonej o ograniczenie tych ekscesw byy ignorowane lub traktowane jako nieunikniony atrybut rewolucji, ktr armia popieraa. Podczas gdy wschodnia Polska bya uwaana za jeden z najbardziej zacofanych i biednych rejonw Europy Wschodniej, dla Rosjan wydawaa si krain obfitoci. Najpierw wic Armia Czerwona, a nastpnie tysice radzieckich urzdnikw, ktrzy napynli w lad za armi wraz z rodzinami, rabowali gospodarstwa rolne i oczyszczali sklepy ze wszystkiego. Kady dom i mieszkanie w miastach i na wsi byy przeszukiwane, czemu towarzyszy rabunek na wielk skal. Materialnie

wschodnia Polska zostaa szybko sprowadzona do poziomu ekonomicznego Zwizku Radzieckiego. Pomijajc spraw ydowsk, SS i NKWD byy zgodne w kwestii priorytetw co do obiektw przeznaczonych do eliminacji. Rnie nazywane w dokumentach - polska inteligencja, polska elita, bya klasa rzdzca, kapitalici, waciciele ziemscy, urzdnicy, sdziowie i oficerowie, intelektualici, nauczyciele, ksia i arystokracja, czyli przywdztwo polityczne narodu, czy to na szczeblu lokalnym, czy oglnokrajowym, miao zosta zniszczone w pierwszej kolejnoci. Byo to obcinanie gowy spoeczestwu, jak powiedzia genera Anders, polski oficer zwolniony z obozu na Syberii po ataku Niemiec na Rosj w 1941 roku, ktremu powierzono zorganizowanie z niedobitkw polskiej armii. NKWD, opierajc si na dowiadczeniach ostatnich czystek radzieckich, stosowao w Polsce t sam procedur: areszt - przesuchanie - tortury wizienie - egzekucja. Nie tylko zachcano do denuncjacji, wprost ich si domagano. Aresztowani w rodku nocy byli czsto zmuszani do przyznania si do przestpstw, ktrych nie popenili, i udzielania informacji, ktrych nie posiadali. Gdy odmawiali wsppracy, byli bici i torturowani. Nie ma danych obrazujcych liczb aresztowanych, wiadomo jednak, e przeprowadzono siedem akcji masowych aresztowa, e wizienia byy przepenione, a panujce w nich warunki nie do zniesienia. Rosyjskie powiedzenie, ktre stao si popularne rwnie w Polsce, dzielio ca ludno na trzy grupy: tych, ktrzy siedzieli, tych, ktrzy siedz, i tych, ktrzy bd siedzie. NKWD niechtnie rozstawao si ze swymi winiami. Kiedy armia niemiecka zaatakowaa Rosj w czerwcu 1941 roku, wszyscy winiowie, z nielicznymi tylko wyjtkami, zostali wywiezieni z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi na wschd albo zabici lub te wywiezieni i zabici pniej. Stwierdzono, e co najmniej w 25 wizieniach dokonano egzekucji na winiach przed wkroczeniem Niemcw. Wielu deportowanych nie przeyo podry ze wzgldu na wielkie odlegoci do obozw na Syberii. Wepchnici do zatoczonych i nie ogrzewanych wagonw bydlcych, podobnie jak wczeniejsze ofiary rozprawy z kuakami, wyruszali w podr, ktra moga trwa trzy, cztery lub wicej tygodni. Genera Anders, ktry w 1941 roku zbiera tych, co przeyli, do polskiego wojska, oceni, e z 1,5 miliona deportowanych Polakw prawie poowa zmara. Najbardziej znany przypadek dotyczy 15 tysicy polskich oficerw, w wikszoci oficerw rezerwy, przedstawicieli rnych zawodw, ktrzy byli rozmieszczeni w trzech rnych obozach w zachodniej Rosji we wrzeniu 1939 roku. Do maja 1940 roku mogli komunikowa si z rodzinami, ale pniej ju nikt nie widzia ich ywych. W kwietniu 1943 roku Niemcy w jednym z obozw nad Dnieprem w pobliu Smoleska odkopali 4000 zwok. Wikszo miaa rce zwizane z tyu i zostaa zabita strzaem w ty gowy. Nazici twierdzili, e zostali zabici przez Rosjan, Rosjanie, e przez nazistw. Dopiero w 1989 roku wadze radzieckie przyznay, e to Rosjanie byli odpowiedzialni za egzekucj wszystkich 15 tysicy.

Kiedy Stalin domaga si, a nastpnie zaj wschodni Polsk, celem jego byo uczynienie z niej centralnej czci szerokiego pasa terytorium obronnego, majcego chroni przed inwazj z zachodu, a rozcigajcego si od Finlandii po Morze Czarne. Podczas gdy Armia Czerwona wkraczaa do Polski, Stalin wymusi na krajach batyckich traktaty, pozwalajce zakada bazy na ich terytoriach. Nastpnie jednak natrafi na opr. Trzy tygodnie sporw z Mootowem w Moskwie nie wystarczyy, aby przekona tureckiego ministra spraw zagranicznych do zawarcia traktatu, zgodnie z ktrym zamknito by Morze Czarne dla okrtw wojennych innych mocarstw. Mootow trafi na rwnego sobie w uporze. Zamiast tego traktatu Turcy podpisali pakt o wzajemnej pomocy z Wielk Brytani i Francj, a nie z ZSRR. Znacznie powaniejsze konsekwencje przynioso zaamanie si rozmw z Finami. Zaanektowani przez Rosj carsk w 1809 roku jako Wielkie Ksistwo Finlandii, Finowie proklamowali niepodlego w grudniu 1917 roku i zapewnili sobie jej uznanie osobicie przez Stalina jako przedstawiciela rzdu bolszewickiego. W czasie wojny domowej w Rosji komunici fiscy przy pomocy bolszewickiej zajli wikszo poudniowej Finlandii, ale zostali usunici przez biaych wspieranych przez Niemcw. W sytuacji kiedy bolszewicy znajdowali si w trudnej sytuacji, musieli zaakceptowa warunki pokojowe uzgodnione w Tartu (Dorpat). Finowie postawili twarde dania. Zajli Petsamo z cennymi zoami niklu, nie zamarzajcy port Pieczenga na pnocy oraz kilka wysp w Zatoce Fiskiej, kontrolujcych szlaki wiodce do Piotrogrodu i rosyjskiej bazy marynarki wojennej w Kronsztadzie. Granica rosyjsko-fiska zostaa przesunita tak, e Finlandia zyskaa wiksz cz Przesmyku Karelskiego, a granica znalaza si w odlegoci okoo 28 kilometrw od drugiego co do wielkoci miasta Rosji, ktre wkrtce zyskao nazw Leningrad. Delegacja radziecka protestowaa przeciwko utracie Karelii, musiaa jednak zoy podpis. W kwietniu 1938 roku, zaniepokojony moliwoci niemieckiego ataku na Rosj, a obawiajc si jak zwykle o bezpieczestwo Leningradu, Stalin podnis spraw ponownie. Po bezskutecznym odwoaniu si do Hitlera, ktry uzna Finlandi oraz kraje batyckie za radzieck stref wpyww, Finowie zgodzili si wysa przedstawiciela. Wybrali szedziesiciodziewicioletniego fiskiego ambasadora w Sztokholmie, Paasikivi, czowieka, ktry kierowa fisk delegacj na rokowania w Tartu w 1920 roku. Propozycja, ktr Stalin zoy Finom 12 padziernika, obejmowaa odsunicie istniejcej granicy radziecko-fiskiej na Przesmyku Karelskim o dalsze 40 kilometrw od Leningradu, a w celu zapewnienia lepszej ochrony miasta od ataku ze strony morza, przejcie przez Zwizek Radziecki wszystkich wysp w Zatoce Fiskiej i wynajcie portu w Hanko na potrzeby bazy marynarki wojennej. Na pnocy proponowa cesj Pwyspu Rybackiego, ktry zagraa szlakom wiodcym do Murmaska, jedynego nie zamarzajcego portu radzieckiego po stronie zachodniej. W zamian za to Rosjanie proponowali dwukrotnie wikszy teren przylegajcy do Finlandii rodkowej, gdzie przewenie kraju pomidzy granic rosyjsk a Zatok Botnick stwarzao niebezpieczestwo przepoowienia kraju przez

nieprzyjaciela. W trakcie negocjacji, ktre trway do 8 listopada, Stalin stara si okaza umiarkowanie i agodzi swe dania, ale z nich nie rezygnowa. Zarwno marszaek Mannerheim, bohater wczeniejszej wojny fisko-radzieckiej, jak i Paasikivi byli zwolennikami osignicia porozumienia z Rosjanami. Rzd fiski jednake, cieszc si penym poparciem opinii publicznej, odmwi, uwaajc, e gdy Rosjanie raz wsun stop midzy drzwi, to w kocu je wywa. Stalin by zaskoczony nieprzejednanym stanowiskiem Finw. Wydaje si, e waha si, zanim zaakceptowa pogld twardogowych kierowanych przez danowa, szefa partii z Leningradu, i nie naley traci czasu i si zdoby to, co potrzebne. W kocu zgodzi si pod warunkiem, e zostan wykorzystane jedynie oddziay z leningradzkiego okrgu wojskowego. Wojna zimowa rozpocza si 30 listopada, l grudnia utworzono ludowy rzd Finlandii kierowany przez starego fiskiego komunist Kuusinena, przebywajcego na emigracji w Moskwie. Rzd ten zosta natychmiast uznany przez ZSRR. Woroszyow, komisarz do spraw obrony, zapewnia, e radzieckie czogi typu Stalin bd w Helsinkach w cigu szeciu dni. Armia fiska jednake lepiej bya przygotowana do ostrej zimy ni Rosjanie. Lepiej uzbrojona i oparta o umocnienia linii Mannerheima, nie tylko zatrzymaa, ale rwnie zadaa cikie straty 7 armii Mierieckowa. Due siy, skierowane do rodkowej Finlandii, zostay otoczone przez Finw w biaych kombinezonach ochronnych i wietnie poruszajcych si na nartach, ktrzy atakujc z lasw rozbili je na strzpy. Jeden z radzieckich generaw podsumowa niepowodzenie Rosjan jednym zdaniem: Zdobylimy akurat tyle terytorium fiskiego, eby pochowa naszych zabitych. Na rozkaz Hitlera wstrzymano sprzeda broni do Finlandii i obiecano zaopatrzenie dla radzieckich okrtw podwodnych, blokujcych porty fiskie. Jednake Brytyjczycy i Francuzi, ktrzy nie zrobili nic, eby pomc Polsce, zaczli entuzjastycznie popiera maleki nard, ktry broni si tak dzielnie. Zbierano pienidze na sfinansowanie wysyki ochotnikw, a rzdy brytyjski i francuski dyskutoway plany pomocy. Brytyjczycy mieli rwnie nadziej, e przy okazji uda si im odci dostawy rudy elaza do Niemiec. Utrata twarzy i niepopularno wojny wrd Rosjan, szczeglnie po ujawnieniu strat, zmusiy Stalina do interwencji. Dowdc si radzieckich w Finlandii mianowa Timoszenk, ktry wywodzi si z tej samej l Armii Konnej z Carycyna, w ktrej suyli take Woroszyow i Budionny, ale ktry odby szkolenie dla wyszych dowdcw i uzyska stopie generaa jeszcze przed czystkami. Obecnie uruchomiono wszystkie zasoby Armii Czerwonej. 15 stycznia 1940 roku artyleria radziecka rozpocza ciki ostrza linii Mannerheima, ktry trwa szesnacie dni. Prawie tysic czogw i 140 tysicy onierzy rzucono do ataku na wskim froncie. Jednak nawet wtedy Finowie wytrwali jeszcze przez dwa tygodnie. Dopiero 17 lutego Rosjanie przerwali front. Armia fiska nie miaa ju rezerw, eby zastpi wyczerpanych onierzy. 22 lutego Mannerheim musia wycofa swe siy na nowe pozycje. Doniesienia, e Brytyjczycy i Francuzi zamierzaj interweniowa,

podsycay niepokj Stalina, i to, co zaczo si jako konflikt lokalny, moe przerodzi si w wojn powszechn, ktra wci jeszcze tylko si tlia. Przeamanie radzieckie nie okazao si decydujce. Wystarczyo jednak Stalinowi do wznowienia negocjacji bez utraty twarzy. W dniu, w ktrym Finowie rozpoczli odwrt, Stalin przekaza Helsinkom konkretne dania. Finowie nie udzielili odpowiedzi od razu, majc nadziej, e Szwedzi i Norwegowie wyra zgod na przemarsz wojsk brytyjskofrancuskich. Dopiero 6 marca zdecydowali si wysa delegacj do Moskwy. W trzy dni pniej Wielka Brytania i Francja wysay wiadomo, e gotowe s wojska i samoloty do walki z armi radzieck, jeeli Finowie o to poprosz. Do tego czasu jednak Finowie zaszli ju zbyt daleko, eby si wycofa. Ponowienie oferty odrzuconej przez Finw w padzierniku nie wchodzio w gr. Nowe warunki obejmoway przekazanie caego Przesmyku Karelskiego z drugim co do wielkoci miastem Yiipuri oraz pnocno-wschodniego brzegu jeziora adoga. Przekazane miay by rwnie batycki port Hanko i Pwysep Rybacki na pnocy wraz z dodatkowymi terenami w rodkowej Finlandii. Oznaczao to utrat 57 tysicy kilometrw kwadratowych. Nie byo moliwoci negocjacji. Finowie musieli albo przyj warunki bez zmian, albo dalej walczy. Wkrtce po pnocy 11 marca podpisali ukad i wojna zimowa zakoczya si dnia nastpnego. Straty fiskie osigny 25 tysicy zabitych i 55 tysicy rannych przy ludnoci liczcej niecae 5 milionw. Nigdy nie opublikowano strat radzieckich. Byy z pewnoci wiksze ni fiskie. Mannerheim ocenia je na 200 tysicy zabitych. Stalin nie przejmowa si stratami siy ywej ani wtedy, ani pniej. Rosjan nigdy to nie niepokoio. Prawdziw szkod, z ktrej Stalin musia zdawa sobie spraw, by spadek prestiu Armii Czerwonej jako siy militarnej. Niemiecki Sztab Generalny dokadnie zbada rosyjsk taktyk podczas wojny zimowej i zakoczy swj raport konkluzj: masa radziecka nie stanowi przeciwnika dla armii i sprawnego dowdztwa. Tu Hitler by gotw zgodzi si z opini sztabu. Pokrywaa si z jego pogldem, e adna sowiaska formacja bojowa nie bya w stanie sprosta rasowo wyszym Niemcom. Nic bardziej nie umocnio go w przekonaniu, jakie mia w 1941 roku, e uda mu si pokona Rosjan w trakcie jednej kampanii, jak ich dziaania przeciwko Finom. Stalin moe i mia zudzenia co do trwaoci paktu nazistowskoradzieckiego, nigdy natomiast nie mia zudze co do ostatecznej intencji Hitlera - ataku na Zwizek Radziecki. Na razie jednak w interesie obu stron leao, aby obietnice wsppracy byy dotrzymane. Pakt pozwoli Hitlerowi doprowadzi do klski Polski i rozpocz wprowadzanie nowego porzdku, co gwarantowaa neutralno radziecka. Neutralno ta pozwolia mu odby jeszcze dwie kampanie - zaj Dani i Norwegi, i przeprowadzi wielk ofensyw na zachodzie bez zagroenia wojn na dwch frontach. Stalinowi pakt ten pozwoli utrzyma Zwizek Radziecki poza orbit wojny i przynajmniej odwlec grob niemieckiego ataku, dajc mu dodatkowy czas na rozbudow zdolnoci obronnych i wzmocnienie gospodarki. Umoliwi mu rwnie stworzenie strefy bezpieczestwa w

Europie Wschodniej, poczynajc od wschodniej Polski, a w cigu roku rozcign j na cay pas terytorium, sigajcy od Finlandii po Morze Czarne, o cznej powierzchni 732 tysicy kilometrw kwadratowych, czyli wikszej o jedn czwart od powierzchni Francji. Oba kraje dostarczay przykadw korzyci - poza niemieck neutralnoci w czasie wojny fiskiej - jakie pyn ze wsppracy. W padzierniku 1939 roku Rosjanie zezwolili niemieckiej marynarce wojennej na korzystanie z nie zamarzajcego portu Teriberka na wschd od Murmaska jako bazy naprawczo-zaopatrzeniowej dla okrtw nawodnych i podwodnych dziaajcych na Pnocnym Atlantyku. Aby zadokumentowa wspprac pomidzy NKWD oraz SS i Gestapo, NKWD wybrao okoo 500 niemieckich komunistw i byych komunistw przetrzymywanych w radzieckich obozach pracy jako element spoecznie niebezpieczny i po kilku tygodniach specjalnego odywiania i opieki lekarskiej oraz po przydzieleniu nowej odziey przekazao ich Gestapo. Wszyscy trafili do nazistowskich wizie i obozw koncentracyjnych. Wrd nich bya Margarete Buber-Neumann, dawna komunistka oraz wdowa po byym zaufanym Stalina, Heinzu Neumanie, ktry pad ofiar czystek w 1937 roku. Po szeciu miesicach w wizieniu Gestapo zostaa przeniesiona do kobiecego obozu koncentracyjnego w Ravensbrck, z ktrego wysza jako jedyna osoba ocalaa rwnoczenie z obozw stalinowskich i hitlerowskich. Niemniej jednak najwaniejsz dziedzin wsppracy nazistowskoradzieckiej bya gospodarka. W wyniku tej wsppracy Hitler mg pokona blokad brytyjsk, sprowadzajc ywno i surowce z i przez Rosj, Stalin za w zamian zyska maszyny, bro i sprzt z Niemiec. Sam pakt by poprzedzony traktatem handlowym i kredytowym podpisanym w Berlinie i uzupenionym uzgodnieniami o rosncych obrotach handlowych. Inicjatywa tych uzupenie wysza od Niemcw i Karl Schnurre, ktry wynegocjowa traktat i uzupenienia, przedstawi niemieckie zapotrzebowanie, ktre wzroso z pocztkowych 70 milionw do 1400 milionw marek. Zanim porozumienie osignito, Rosjanie zadali przyjcia przez Niemcw radzieckiej delegacji skadajcej si z szedziesiciu specjalistw, ktrzy cay listopad spdzili na zwiedzaniu fabryk, stacji dowiadczalnych i baz. Niemcy byli poirytowani tym, co uwaali za oficjalne szpiegostwo, i jeszcze bardziej zaskoczeni, gdy dowiedzieli si, o co Rosjanie zabiegali. Oryginalne porozumienie przewidywao, e Niemcy dostarcz towary przemysowe i sprzt w zamian za surowce. Lista radziecka skadaa si niemal cakowicie ze sprztu wojskowego i obejmowaa nie tylko najnowsze samoloty, dziaa i okrty wchodzce w skad wyposaenia armii, ale rwnie i te, ktre nie wyszy ze stadium prb. Ich czna warto przekraczaa miliard marek. Na koniec Rosjanie zadali zakoczenia dostaw przed kocem 1940 roku. Termin ten w aden sposb nie da si pogodzi z niemieckimi planami dziaa wojennych na ten rok. Niemcy protestowali utrzymujc, e jeeli rzd radziecki (pojcie, pod ktrym obie strony rozumiay Stalina) nie zmieni swojego zapotrzebowania, caa transakcja upadnie. Odpowied Mikojana udzielona

19 grudnia brzmiaa: Rzd radziecki uwaa, e jedynie pene wykonanie zamwienia bdzie mona uzna za ekwiwalent dostaw surowcw, ktre w obecnych warunkach s nie do uzyskania przez Niemcy na rynku wiatowym. Niemcy prowadziy wojn i, jak Stalin wietnie wiedzia, stay przed alternatyw wojny na wyczerpanie i blokady, do ktrej nie byy przygotowane, lub osignicia szybkiego zwycistwa jeszcze w 1940 roku, zanim zaczn traci korzyci wynikajce z ich wczeniejszych zbroje. W obu przypadkach Hitler nie mia silnej pozycji przetargowej w porwnaniu ze Stalinem, ktry mg pozwoli sobie na czekanie. Argumenty i apele strony niemieckiej wysuwane w cigu grudnia i stycznia nie przynosiy adnych rezultatw, a zrozpaczony Ribbentrop napisa 3 lutego osobiste pismo do Stalina, przenoszc argumentacj z paszczyzny gospodarczej na polityczn, a mianowicie, e rzd radziecki przyrzek gotowo gospodarczego wsparcia Niemiec podczas wojny, do ktrej zostay zmuszone, i rwnoczenie przypominajc Stalinowi, e znaczca zaliczk Zwizek Radziecki otrzyma w postaci swych dawnych terenw w Polsce i w krajach batyckich dziki wysikom Wehrmachtu. Po trzydniowym milczeniu Stalin wezwa niemieckich negocjatorw na Kreml o pierwszej w nocy 7 lutego i powiadomi ich, e list Ribbentropa zmieni wszystko i bdzie mona negocjowa nowy traktat. Kiedy go wreszcie podpisano 11 lutego, lista materiaw wojennych, jakie Niemcy mieli dostarczy, nadal obejmowaa czterdzieci dwie ciasno zadrukowane strony, na ktrych wymieniono prototypy wszystkich najnowszych niemieckich samolotw, okrty wojenne i kompletne instalacje do wci tajnych procesw chemicznych i metalurgicznych oraz wgiel. W zamian za to Zwizek Radziecki zobowiza si dostarczy milion ton zb paszowych, 900 tysicy ton ropy, p miliona ton fosforytw, p miliona ton rudy elaza, 100 tysicy ton rudy chromu i wiele innych surowcw. Nie mniejsze znaczenie miao przyznane prawo do dokonania zakupw innych surowcw w Rumunii, Iranie, Afganistanie i na Dalekim Wschodzie i transportowania ich drog ldow przez tereny rosyjskie do Niemiec, co pozwolio omin blokad i (jak uj to Schnurre) stworzy dla nas szeroko otwarte drzwi na wschd. Nastpnie jednak stanowisko radzieckie, tak nagle, jak wczeniej ulego zagodzeniu, usztywnio si. W cigu marca Rosjanie wstrzymali dostawy zb i ropy twierdzc, e Niemcy nie wywizali si z dostaw wgla oraz nie dostarczyli adnego z obiecanych samolotw. Usiujc odzyska zaufanie, Hitler podpisa dekret przyznajcy pierwszestwo dostawom broni do ZSRR nawet kosztem dostaw dla Wehrmachtu. 9 kwietnia Mootow niespodziewanie okaza si tak otwarty, jak wczeniej Mikojan by nieprzystpny. Zawieszenie dostaw zb i ropy wyjani - nastpio na skutek nadgorliwoci podrzdnych organizacji. Von der Schulenburg by zdania, e Stalin doskonale wiedzia o przygotowaniach brytyjskich do zajcia Norwegii i w zwizku z tym ogranicza wspprac z Niemcami do minimum, eby nie dawa aliantom pretekstu do ataku na Rosj. O wicie 9 kwietnia jednak, w dniu, w ktrym Mootow wezwa von der Schulenburga na rozmow, siy niemieckie

wyldoway w Norwegii, wyprzedzajc aliantw i usuwajc zagroenie, ktrego obawia si Stalin. Im bardziej Hitler angaowa si w dziaania wojenne przeciwko Wielkiej Brytanii i Francji i im bardziej by zajty w Skandynawii i na zachodzie, nie majc moliwoci zwrcenia oczu na wschd, tym bardziej Stalin by zadowolony i tym bardziej gotw udzieli Niemcom gospodarczego wsparcia w prowadzeniu wojny. V Wojna fiska zwrcia uwag zarwno Winstona Churchilla (Pierwszy Lord Admiralicji), jak i admiraa Raedera (gwnodowodzcy niemieckiej marynarki wojennej) na moliwo okupowania Norwegii przez Brytyjczykw. Jeeli udaoby si im zaj i utrzyma norweskie porty Narwik i Bergen, Royal Navy mogaby przeci jedyny wolny od lodw szlak transportowy tak wanej dla niemieckiej gospodarki szwedzkiej rudy elaza, uniemoliwi uywanie norweskiego pasa wd przybrzenych o dugoci 1600 kilometrw przez niemieckie okrty podwodne i nawodne i prawdopodobnie umoliwi niesienie pomocy Finlandii. Podczas gdy Churchill wci poszukiwa usprawiedliwienia dla ewentualnego naruszenia neutralnoci Norwegii, a Raeder sposobu wyprzedzenia go w tym posuniciu, istniejce w tym wzgldzie moliwoci wskaza incydent z Altmarkiem. Altmark by niemieckim statkiem pomocniczym, ktry przej na pokad 300 winiw brytyjskich z dziewiciu statkw zatopionych przez niemiecki pancernik kieszonkowy Graf Spee na Poudniowym Atlantyku. W lutym 1940 roku z jecami ukrytymi pod pokadem Altmark zmierza do kraju, korzystajc z ochrony wd terytorialnych neutralnej Norwegii. Twierdzc, e Norwegowie nie zapobiegli naruszeniu swej neutralnoci, lekka flotylla brytyjska z niszczycielem Cossack zatrzymaa go i uwolnia jecw. Dwa miesice wczeniej Raeder uzmysowi Hitlerowi znaczenie Norwegii na tyle, e ten zleci personelowi OKW przestudiowanie, jak form moe przybra niemiecka interwencja w tym kraju. Wszelkie wtpliwoci, jakie mg ywi Hitler, zostay rozwiane przechwyceniem Altmarka. Obecnie zada wyznaczenia dowdcy operacji. Sposb, w jaki Hitler zaplanowa i pokierowa t ekspedycj, rzuca wiato z jednej strony na jego niezorganizowany sposb dziaania, z drugiej za na elementy kalkulacji i emocji, jakie si w owym dziaaniu przejawiay. Pragnc za wszelk cen mie decydujcy gos w sprawach wojny, podobnie jak w polityce, i chcc unikn skrpowania ustalon procedur, z rozmysem j pomija, wykorzystujc swj zmys radzenia sobie w nieoczekiwanych sytuacjach, ktry tak dobrze mu suy w polityce. Jego spory z dowdztwem armii w sprawie ataku na Polsk, a potem opr dowdztwa wobec inwazji na zachodzie, przekonay go, e gdyby pozwoli biurokracji, tym razem w postaci tysicosobowego Sztabu Generalnego, decydowa, jak ma by prowadzona kampania norweska, jej krytyczne podejcie i naturalne pragnienie zabezpieczenia si przed klsk pozbawiyby ca operacj elementu zaskoczenia, od ktrego, jego zdaniem, zalea sukces.

Bya to operacja trudna nawet dla najbardziej dowiadczonego dowdcy, wymagajca rozwizania jednego z najtrudniejszych zada, a mianowicie osignicia koordynacji dziaa wszystkich trzech rodzajw broni. Sztab Generalny nie dokona wczeniejszych studiw, na ktrych mona by si oprze, i nawet trudno byo o mapy. Nie powstrzymany trudnociami, Hitler od pocztku pomin dowdztwo wojsk ldowych - OKH. Poleci Keitlowi, Jodlowi i swemu niewielkiemu OKW poczyni konieczne przygotowania i ponad gowami dowdcy wojsk ldowych i szefa sztabu (ktrzy dowiedzieli si o decyzji otwarcia nowego teatru dziaa z drugiej rki) wybra dywizje najbardziej nadajce si do wypenienia zadania. Genera von Falkenhorst, ktrego wybrano na dowdc (znowu bez porozumienia z OKH), by wwczas nawet nie dowdc Grupy Armii, a tylko korpusu. W cigu omiu dni przedstawi jednak miay plan, ktry poza inwazj na Norwegi przewidywa okupacj Danii. Hitler zaakceptowa go l marca. Dziki lepszym subom wywiadowczym Niemcy wiedzieli, e Brytyjczycy rwnie przygotowywali si do okupacji Norwegii, podczas gdy w Wielkiej Brytanii nie zdawano sobie sprawy, e Niemcy przygotowuj si do tego, by pokona Brytyjczykw ju na starcie i znale si w Norwegii wczeniej. Tym bardziej nie spodziewano si, e Niemcy rzuc wyzwanie brytyjskiej marynarce i zajm gwne norweskie porty od strony morza wcznie z Narwikiem, ktry lea tak daleko na pnocy, e gdy zaczy napywa pierwsze doniesienia, uznano, i pomylono go z portem Larwik w pobliu Oslo. W rzeczywistoci przez cay tydzie przed atakiem, ktry rozpocz si 9 kwietnia, niemieckie okrty wojenne i statki, wyadowane wojskiem i sprztem, artyleri i zaopatrzeniem, egloway wzdu wybrzea norweskiego rozcignite na przestrzeni kilkuset mil nie zauwaone przez Royal Navy. Dodatkowym elementem cakowitego zaskoczenia, osignitego przez Niemcw, byo zajcie norweskich lotnisk przez spadochroniarzy mimo burzy i nieycy. Tego rodzaju operacj przeprowadzono po raz pierwszy. Noc z 6 na 7 kwietnia prawie caa flota niemiecka wysza w morze z tysicami onierzy piechoty na pokadach. Bya to rozgrywka wymagajca silnych nerww. Gdyby chocia jeden z okrtw zosta zatopiony, a Norwegowie i Brytyjczycy zaalarmowani, cae przedsiwzicie mogo zakoczy si niepowodzeniem. W rzeczywistoci jeden z okrtw zosta zatopiony i z morza wyowiono onierzy w charakterystycznych mundurach feldgrau. Ani jednak Norwegowie, ani Brytyjczycy zajci minowaniem wd norweskich nie odczytali tego sygnau prawidowo. Szczcie, ktre, jak wierzy Hitler, sprzyja odwanym, nie opucio go i teraz. O wicie 9 kwietnia zgodnie z planem siy niemieckie zajy porty Narwik, Trondheim i Bergen, a wczesnym wieczorem von Falkenhorst owiadczy, e Norwegia wcznie ze stolic Oslo oraz Dania zostay zajte zgodnie z instrukcj. Koszty kampanii norweskiej poniesione przez niemieck marynark wojenn byy wysokie. W bitwie morskiej stoczonej w fiordzie pod Narwikiem 9 niszczycieli zostao zatopionych (poowa wszystkich niszczycieli, jakimi dysponowa Raeder). Rwnie kilka krownikw

zostao zatopionych lub uszkodzonych. Hitler przey wwczas nerwowe zaamanie, ktre zawsze wystpowao po posuniciach, ktre podejmowa z odwag hazardzisty. Ldowanie aliantw w Norwegii w poowie kwietnia bardzo nim wstrzsno. By przekonany, e Brytyjczycy zajm Narwik, a znajdujce si tam wojska niemieckie pod dowdztwem generaa Dietla bd musiay si podda. Wydaje si, e Hitler osign dno wyczerpania nerwowego, popadajc w okresy ponurego milczenia przerywane wybuchami podniecenia. Podczas okresw milczenia siedzia zgarbiony w kcie ze wzrokiem utkwionym przed siebie. W swoich notatkach pod dat 14 kwietnia Jodl zanotowa: Histeria jest przeraajca, pod dat 17 kwietnia za: Najdrobniejsza za wiadomo powoduje, e Fhrer obawia si najgorszego. W pewnej chwili Jodl, stukajc palcami w blat stou, by zmuszony napomnie Hitlera: Mein Fhrer, w czasie kadej wojny s chwile, kiedy wdz naczelny musi opanowa nerwy! Dopiero w ostatnim tygodniu kwietnia Hitler odzyska spokj i uzna, nie przyznajc si do tego, e Jodl mia racj, twierdzc, i Narwik moe si utrzyma i e Brytyjczycy maj wiksze trudnoci ni Niemcy. Wreszcie 30 kwietnia Jodl mg go poinformowa, e nawizano czno pomidzy Oslo i Trondheim. Hitler nie posiada si z radoci. Musiaem siedzie obok niego przy obiedzie. Brytyjczycy nigdy nie odzyskali inicjatywy, ktr daa Niemcom taktyka zaskoczenia. Oddziay francuskie, polskie oraz brytyjskie wyldoway w trzech punktach, ale musiano je wycofa w cigu maja. Ostatnia grupa brytyjska zaja wprawdzie Narwik 28 maja, ale zostaa wycofana ju 9 czerwca, zabierajc ze sob krla Norwegii i tracc w czasie odwrotu lotniskowiec Glorious. Kiedy kampania norweska zakoczya si w czerwcu, Hitler obj kontrol nad caym krajem a do koca wojny, ustanawiajc reim okupacyjny z marionetkowym ministrem-prezydentem Vidkunem Quislingiem, nadzorowanym przez komisarza Rzeszy Josefa Terbovena, byego urzdnika bankowego i nazistowskiego gauleitera Essen. Zagwarantowano w ten sposb dostawy szwedzkiej rudy elaza, a niemiecka marynarka wojenna zyskaa norweskie bazy, z ktrych moga kontrolowa ruch na pnocnym Atlantyku oraz, pniej, prowadzi dziaania przeciwko brytyjskim konwojom do radzieckiego portu w Murmasku. Jednake ju w czerwcu 1940 roku zapomniano o kampanii norweskiej, gdy przysonio j znacznie wiksze zwycistwo nad siami francuskimi i brytyjskimi na zachodzie. Na szczcie dla Hitlera jego wczeniejsza idea rozpoczcia ofensywy na zachodzie jesieni nie zostaa zrealizowana. Plan opracowany przez OKH pod jego naciskiem w padzierniku 1939 roku przewidywa, e gwny kierunek natarcia poprowadzonego przez Grup Armii B (von Bock) prawym skrzydem bdzie wid przez Liege i Namur w kierunku Kanau Angielskiego, podczas gdy Grupa Armii A (von Rundstedt) utrzyma rodkow cz frontu na wprost Ardenw, a Grupa Armii C (von Leeb) na lewym skrzydle bdzie blokowaa lini Maginota. Jak Hitler wskazywa, byo to powtrzenie planu Schlieffena z 1914 roku, i twierdzi, e taka operacja dwa razy uda si nie moe. Dowdztwo francuskie oczekiwao,

e taki wanie plan zastosuj Niemcy i w maju 1940 roku przygotowywao si, by temu przeciwdziaa poprzez wkroczenie od poudnia do Belgii. Nawet gdyby Niemcom udao si ich odepchn, zbliyoby to jedynie aliantw do ich umocnie i baz zaopatrzeniowych. Na podstawie wasnych dowiadcze zebranych w czasie walk we Flandrii Hitler twierdzi, e teren, na ktry trafi Grupa Armii B von Bocka, bdzie poprzecinany niezliczonymi kanaami i rzeczukami, co zatrzyma siy pancerne, od dziaania ktrych zaleao przerwanie frontu. Ncia go natomiast idea wyprowadzenia gwnego uderzenia bardziej na poudnie w kierunku pnocno-zachodnim wzdu rzeki Sommy. W ten sposb posuwajce si do Belgii siy aliantw zostayby zaatakowane od tyu i przyparte do wybrzea Kanau. Nie nalega jednak na t koncepcj, pragn bowiem rozpocz ofensyw tak szybko, jak to tylko moliwe. Pod koniec stycznia 1940 roku, kiedy Hitler odoy ofensyw do wiosny, jego adiutant pukownik Schmundt przywiz z inspekcji frontu zachodniego wiadomo, e genera von Manstein, szef sztabu Grupy Armii A von Rundstedta, mia ten sam pomys co Hitler. Pracujc wraz z generaem Guderianem, gwnym ekspertem od broni pancernej, von Manstein upewni si, e zalesione wzgrza Ardenw nie bd, jak powszechnie uwaano, przeszkod dla czogw pod warunkiem, e zostan one uyte w odpowiedniej sile. Gdyby plan von Mansteina zosta zaakceptowany, oznaczaoby to zdewaluowanie pracy ju wykonywanej przez Sztab Generalny. Z tego wanie powodu plan zosta przyjty nieprzychylnie, a jego autor otrzyma dowdztwo korpusu piechoty na tyach. Chocia von Manstein mia odegra jedynie drugoplanow rol w realizacji wasnego planu, udao mu si przedstawi go Hitlerowi w rozmowie 17 lutego, dostarczajc Fhrerowi tego, czego brakowao mu w planie OKH, a mianowicie elementu zaskoczenia. Oglnie uwaano zarwno we francuskim, jak i niemieckim dowdztwie, e Ardeny nie nadaj si do dziaa broni pancernej. W zwizku z tym byo prawdopodobne, e rejon ten bdzie sabo broniony. Gdyby niemieckie czogi przedary si przez wzgrza, otwaryby si przed nimi rwniny pnocnej Francji, wietnie nadajce si do szybkiego marszu. Pozwolioby to Niemcom przeci linie komunikacyjne si alianckich, posuwajcych si w gb Belgii, i zapdzi je w puapk, gdzie zostayby przyparte do belgijskiego wybrzea. Hitlera nie trzeba byo duej przekonywa. Nastpnego dnia posa po von Brauchitscha i Haldera i poleci zastpi ich plan planem von Mansteina. Wydany on zosta jako nowa dyrektywa dotyczca ataku na zachodzie 24 lutego. Na pocztku maja 1940 roku wszystkie siy brytyjskie z wyjtkiem 12 tysicy bronicych Narwiku na dalekiej pnocy zostay wycofane z Norwegii. Oburzenie opinii publicznej z powodu poraki, jak odnieli Brytyjczycy mimo przewagi na morzu, ktr si tak pysznili, doprowadzio do upadku rzdu Chamberlaina. 10 maja na stanowisku premiera zastpi go Churchill. Tego samego dnia niemiecka armia i lotnictwo rozpoczy spnion ofensyw Hitlera na zachodzie. Dziki paktowi ze Stalinem liczba dywizji, ktre w innej sytuacji

musiayby pozosta na wchodzie, zmalaa z 50-60 do 8 i Niemcy mogli uy 141 dywizji na zachodzie przeciwko siom alianckim liczcym cznie 144 dywizje, wrd ktrych byy 104 francuskie, 10 brytyjskich, pozostae za belgijskie i holenderskie. Alianci mieli wicej czogw, Niemcy wicej samolotw. Liczebnie zatem siy obu stron byy mniej wicej rwne. Wyrana przewaga Niemcw zaznaczya si, po pierwsze, w jednolitym dowdztwie, po drugie, w umiejtnym wykorzystaniu 10 dywizji pancernych (z ktrych 3 byy wyposaone w czeskie czogi), po trzecie, w zdobytej przewadze powietrznej i nowatorskim uyciu wojsk spadochronowych, wreszcie w jakoci dowodzenia i wysokim morale demonstrowanym na wszystkich szczeblach. Sytuacja rozwijaa si zgodnie z nowym planem niemieckim i Grupa Armii B von Bocka doprowadzia do kapitulacji Holandii w cigu piciu dni. System obrony Belgii i Holandii zosta przerwany przy uyciu wietnie wyszkolonych oddziaw spadochronowych i desantu szybowcowego, ktre przechwyciy kluczowe mosty na Mozie i Kanale Alberta, zanim zostay zniszczone. Hitler sam zaplanowa operacj, ktra zakoczya si zdobyciem synnej belgijskiej twierdzy Eben Emael, a polegajcej na wysadzeniu na jej dachu stu onierzy wojsk inynieryjnych, wyposaonych w potne rodki wybuchowe, z ktrych niemiecka propaganda zrobia jedn z nowych tajnych broni Hitlera. Gwne uderzenie jednak, ktre cakowicie zaskoczyo aliantw, miao miejsce w Ardenach. 44 dywizje i wikszo czogw skoncentrowano w Grupie Armii A pod dowdztwem von Rundstedta. 12 maja kolumny pancerne przeszy przez wzgrza i przekroczyy granic francusk, 13 maja przekroczyy Moz. 14 maja otworzyy szerok na 80 kilometrw wyrw midzy dwiema gwnymi armiami francuskimi i w cigu pierwszego tygodnia posuny si o 320 kilometrw do przodu. O sukcesie zadecydowao bardzo skuteczne wsparcie z powietrza. Lotnictwo francuskie zostao pokonane. RAF utraci poow ze swych 200 bombowcw, jakimi dysponowa we Francji. Bya to najwysza stopa strat, jak kiedykolwiek zanotowano. P miliona uchodcw zakorkowao drogi, stajc si atwym celem dla siejcych postrach bombowcw nurkujcych, wyposaonych w specjalne syreny, eby wraenie byo jeszcze wiksze. 20 maja niemieckie linie rozcigay si od granicy Niemiec do wybrzea Kanau Angielskiego, odcinajc siy brytyjskie i francuskie w Belgii od ich baz we Francji. Szybko ataku zaskoczya rwnie generaw niemieckich, ktrych zdania co do dalszego postpowania byy podzielone. Nie mogli uwierzy, e sawna, o wielkich tradycjach armia francuska zostaa tak atwo pokonana i niepokoili si istnieniem duych si francuskich na poudniowym skrzydle. Niepokoi si rwnie Hitler, ktry ju zaczyna odczuwa lk przed swym wasnym sukcesem i zacz oskara dowdztwo o zniszczenie caej kampanii przez zbyt szybkie postpy. Raz przynajmniej von Brauchitsch i Halder, a nie Hitler byli za odwanym dziaaniem i nalegali, aby pozwoli oddziaom pancernym na bezzwoczny atak w celu okrenia oddziaw alianckich na pnocy, podczas gdy

opracowywane bd plany ataku ku poudniowi. Von Rundstedt dowodzcy Grup Armii A zatrzyma czogi 23 maja, eby da im czas na odpoczynek i pozwoli na przegrupowanie. Hitler popar jego decyzj wbrew von Brauchitschowi i Halderowi i stworzy Gringowi okazj udowodnienia, e Luftwaffe moga zniszczy otoczone oddziay alianckie bez pomocy wojsk ldowych, o ktre Gring si dopomina. Po wojnie powsta spr, kto ponosi odpowiedzialno za t decyzj. Generaowie skadali ca win na Hitlera. Wany wydaje si jednak by fakt, e dopiero 26 maja zdano sobie spraw, e Brytyjczycy zamierzali skorzysta z portu w Dunkierce, jedynego, jaki im pozosta, do ewakuacji korpusu ekspedycyjnego drog morsk. Hitler uruchomi wwczas bro pancern, ale zwoka pozwolia Brytyjczykom okopa si i utrzyma port i plae przez wystarczajco dugi czas (do 4 czerwca), co umoliwio wycofanie 340 tysicy onierzy (w tym 139 tysicy francuskich) przerzuconych przez flotyll jednostek pywajcych wszelkiego rodzaju w ramach niezwykej improwizowanej operacji. Znaczenie ewakuacji Dunkierki stao si jasne dopiero pniej, kiedy Hitler zda sobie spraw, e Brytyjczycy bd kontynuowa wojn. W owym czasie uznano armi brytyjsk za pokonan i uwaga Niemcw skupia si na zbliajcej si bitwie o Francj. Bitwa ta rozpocza si 5 czerwca i znowu Hitler i dowdztwo armii mieli rne opinie na temat jej prowadzenia. Halder trzyma si klasycznej doktryny, zgodnie z ktr naleao skoncentrowa si na zniszczeniu si nieprzyjaciela, Hitler za chcia przede wszystkim zaj lotaryskie zagbie przemysowe, eby pozbawi Francj jej przemysu obronnego. Prawda bya taka, e wybr celu nie mia wikszego znaczenia, gdy pomimo dalszego oporu pojedynczych jednostek wojskowych rzd francuski i dowdztwo byy na krawdzi upadku. Niemcy dotarli do Sekwany w cigu trzech dni i weszli do Parya opuszczonego przez rzd ju 14 czerwca. Nastpnie armie niemieckie rozszerzyy front, kierujc zmechanizowane dywizje ku dolinie Rodanu, wybrzeu Morza rdziemnego i granicy hiszpaskiej. 16 czerwca 85-letni marszaek Petain zastpi Reynauda na stanowisku premiera i nastpnego dnia wystpi o zawieszenie broni. Prby kontynuowania wojny spoza Francji nic nie day, 22 czerwca zawieszenie broni zostao podpisane i kampani na zachodzie zakoczono. To, czego nie udao si osign armii cesarskiej przez ponad cztery lata wyczerpujcej wojny przy stracie 1,8 miliona zabitych, armie Hitlera osigny w sze tygodni kosztem 27 tysicy zabitych. VI Skoro tylko Hitler dowiedzia si, e Francuzi prosz o zawieszenie broni, wyjecha na spotkanie z Mussolinim w dniach 18-19 czerwca w Monachium. Niepopularny w obu krajach okrzyczany pakt stalowy okaza si, jak dotd, struktur z tektury. 20 listopada 1939 Ciano zanotowa w swym pamitniku: Myl, e Hitler prowadzi wojn, i, co gorsza, moe j wygra, jest dla Mussoliniego nie do zniesienia. Duce by szczeglnie wyprowadzony z rwnowagi porozumieniem

Hitlera ze Stalinem i wynikajcym ze rozbiorem Polski. Na pocztku 1940 roku wyla swe ale na papier w licie do Hitlera. By to moment jego najwikszej niezalenoci od sojusznika. W licie tym wyrazi swe gbokie przekonanie, e nawet przy pomocy Woch Hitler nie zdoa pokona Francji i Wielkiej Brytanii. USA nigdy na to nie pozwoli. Mussolini nalega na zaprzyjanionego dyktatora, aby poszuka kompromisu opartego na odtworzeniu pastwa polskiego. Przeciwstawiajc si z wasnych powodw rozszerzeniu wojny na zachodzie wzywa Hitlera, aby zawrci z drogi i poszukiwa przestrzeni yciowej dla Niemiec na wschodzie. Jest faktem - pisa - e w Polsce i w krajach batyckich to wanie Rosja wyniosa najwiksze korzyci z wojny bez jednego wystrzau. Ja, ktry urodziem si rewolucjonist i nigdy si nie zmieniem, twierdz, e nie mona powica trwaych zasad rewolucji na rzecz potrzeb taktycznych przejciowej fazy polityki. Jestem przekonany, e nie moe Pan odrzuci antybolszewickiego i antysemickiego sztandaru, ktry nis Pan przez dwadziecia lat. Odpowied na ten list zaja Hitlerowi dwa miesice. Kiedy wreszcie nadesza dostarczona przez Ribbentropa 10 marca, umiejtnie odwoywaa si do ambicji Mussoliniego, ktry pragn odegra historyczn rol: Jestem przekonamy, Duce, e prdzej czy pniej los zmusi nas do walki rami przy ramieniu. Mussolini poczu si mile poechtany i chocia narzeka, gdy zaproponowano dat spotkania z Hitlerem na przeczy Brenner - Ci Niemcy s nieznoni, nie pozwalaj odetchn ani zastanowi si - jednak na spotkanie pojecha. Ciano zanotowa w swoim pamitniku, e Mussolini wci mia nadziej przekona Hitlera, aby porzuci ide ofensywy na zachodzie, ale doda ponuro: [...] Duce podlega fascynujcym wpywom Hitlera, tym silniejszym, e wpywy te zgadzaj si z duchem jego intymnej natury: z czynem. Fhrer zdoa uzyska od Duce daleko wicej ni Ribbentrop. Wynik spotkania (18 marca) by dokadnie taki, jaki przewidywa Ciano. Mussolini nie mg prawie nic powiedzie, gdy Hitler zala go potokiem sw. Tych kilka minut, jakie mu zostay na odpowied, wykorzysta na potwierdzenie swego zamiaru uczestniczenia w wojnie po stronie Niemiec. W drodze powrotnej do Rzymu narzeka, e Hitler zdominowa rozmow, ale spotykajc si z nim twarz w twarz nie by w stanie ukry swej skwapliwej ulegoci ani obawy, e ominie go podzia upw. Hitler nic nie powiedzia Mussoliniemu o swym zamiarze ataku na Norwegi. Nie przekaza mu rwnie wczeniejszej informacji o ataku na zachodzie. Znalaz jednak czas, gdy ju kampania si rozpocza, by napisa kilka listw do Duce, w ktrych szydzi ze saboci Francuzw i Brytyjczykw, tak podsuwajc przynt, e Mussolini w kocu zebra si na odwag i zdoby si na wypowiedzenie wojny, ale nie przed 10 czerwca, kiedy ju byo prawie po wszystkim. Kiedy Hitler dowiedzia si, e Wosi czekali do nastpnego dnia, eby zbombardowa Malt, wykrzykn: Wszystko bym zrobi odwrotnie. To musi by ostatnie wypowiedzenie wojny w historii. Nigdy nie mylaem, e Duce jest tak prymitywny. Nigdy w yciu nie podpisz wypowiedzenia wojny. Zawsze najpierw uderz.

Kiedy po tydzie trwajcej kampanii, w ktrej armia woska niczym si nie wykazaa i nie przyczynia si do klski Francji, przyszo do ustalania warunkw zawieszenia broni, Mussolini okaza si zachanny. Zada cesji Korsyki, Nicei i francuskiego imperium w Afryce Pnocnej oraz Malty, Egiptu i Sudanu od Brytyjczykw. Hitler uda si na specjalne spotkanie z Mussolinim, eby poskromi jego apetyty. Charakterystyczne byo, e Hitler nie zapyta ani OKW, ani OKH o rad w sprawie warunkw zawieszenia broni. Sam podj decyzj i zaj stanowisko, ktre zaskoczyo zarwno wojskowych woskich, jak i niemieckich. Chocia Hitler zadba o to, by odtworzy sytuacj z 1918 roku, sprowadzajc stary drewniany wagon restauracyjny, w ktrym Foch podyktowa warunki w lesie Compiegne, oraz zapraszajc przedstawicieli wiatowej prasy, to jednak jego dania wobec Francji rniy si bardzo od da stawianych wobec Niemcw w 1918 roku. Nie wprowadzono nic, co mogoby skoni Francuzw do kontynuowania wojny z terenu Afryki Pnocnej lub zachci potn francusk flot, ktra bya poza zasigiem Niemcw, do poczenia si z Brytyjczykami. Hitler mia nadziej, e Brytyjczycy pod wraeniem wykazanego przeze umiarkowania powanie zastanowi si nad niemieck ofert pokojow. Okupacja Francji ograniczaa si do pnocnej czci kraju i pasa przybrzenego na zachodzie, pozostawiajc dwie pite kraju pod administracj Petaina o ograniczonej niezalenoci ze stolic w Vichy. Pozwolono Francuzom zatrzyma imperium kolonialne i przekonano Mussoliniego do powstrzymania si od wszelkich da terytorialnych do czasu traktatu pokojowego. Ku wielkiemu rozczarowaniu Mussoliniego wszelkie dania odnonie do francuskiej floty wojennej zostay oddalone. Francuzi mieli zatrzyma cz okrtw koniecznych do ochrony kolonii, reszta za miaa by unieruchomiona. W dzie po rewanu za upokorzenie z 1918 roku i po uzyskaniu zgody Francuzw na warunki zawieszenia broni Hitler speni swoje dawne marzenia o tym, eby zwiedzi Pary i jego pomniki. Nikt przed nim nie czy rl zdobywcy i turysty. Po przyjedzie o szstej rano wszed na szczyt wiey Eiffla, sta z odkryt gow przed grobem Napoleona w paacu Inwalidw i cieszy si, mogc zademonstrowa sw wiedz na temat wymiarw budynku opery. O dziewitej ju wyjecha i tego samego wieczora poleci towarzyszcemu mu Speerowi przygotowa dekret dotyczcy przebudowy Berlina. Stolica Rzeszy winna przewyszy wietnoci inne miasta, take i Pary, i prace musz by zakoczone do 1950 roku. Upadek Francji oznacza szczyt kariery Hitlera. Przy kadym posuniciu dokonanym w latach 1933-1939 za ostronoci przemawia zawsze argument: mog interweniowa Francuzi. Kady starszy oficer armii niemieckiej suy w czasie I wojny wiatowej i bdc pod wraeniem klski Niemiec, traktatu wersalskiego, ktry Francja narzucia Niemcom, i systemu sojuszw, ktry zbudowaa pniej, nadal wierzyli, e jest czoow potg militarn Europy z wielkimi tradycjami, z ktr aden inny nard nie moe si rwna. Hitler za uparcie twierdzi, e Francuzi nie stanowili ju tej siy co dawniej, e brakuje im przywdcw i woli walki.

Generaowie mu nie wierzyli. Nawet kiedy Francuzi nie zareagowali na remilitaryzacj Nadrenii, a po Anschlussie (ktremu sprzeciwili si w 1931 roku) ograniczyli si jedynie do protestw i opucili swoich najsilniejszych sojusznikw - Czechw, niemiecki Sztab Generalny wierzy, e jeeli Niemcy zaatakuj Polsk, armia francuska przedrze si przez umocnienia na zachodzie i zajmie Ruhr, jak to zrobia w 1923 roku. Hitler nie tylko udowodni, e nie mieli racji, ale rwnie wbrew radom fachowcw twierdzi, e Niemcy powinny przej inicjatyw i zaatakowa Francj. I wtedy w cigu szeciu tygodni zada Francji najwiksz klsk, jak poniosa w dugiej historii swych wojen. Trudno jest opisa wraenie, jakie wywoa w owym czasie upadek Francji, i nie powinno dziwi, e tak wielki triumf uderzy Hitlerowi do gowy. Od tej chwili by przekonany, e jest nie tylko geniuszem politycznym, ale i militarnym, rwnym nie tylko Bismarckowi, ale take von Moltkemu i Fryderykowi Wielkiemu, z ktrym najczciej si identyfikowa, tak jak Stalin identyfikowa si z Piotrem Wielkim. Hitler nie by pozbawiony talentw militarnych. Jeeli okrela si go jako amatora bez fachowego wyksztacenia wojskowego, to samo mona powiedzie o Stalinie i Churchillu. Dugoletnie zainteresowania spowodoway, e wiele czyta na temat historii i sztuki wojennej i mia wyjtkow pami do szczegw. Von Manstein, ktry bardzo krytycznie odnosi si do Hitlera jako stratega, pisa po wojnie, e jego pami do szczegw bya zdumiewajca w zakresie problemw techniki i uzbrojenia, dodajc: Szczeglnie lubi korzysta ze swych umiejtnoci, kiedy pragn zmieni temat, ktry mu niezbyt odpowiada. Jodl w swoich notatkach, podyktowanych w oczekiwaniu na proces w Norymberdze, cytowa przykady osobistych inicjatyw Hitlera w dziedzinie uzbrojenia, jak zastpienie armat przeciwpancernych 37 i 50 mm znacznie potniejszymi armatami 75 mm i jego naciski w kierunku zastpienia krtkolufowych armat montowanych w niemieckich czogach dugolufowymi armatami 75 i 88 mm. Doda rwnie, e to z inicjatywy Hitlera opracowano nowe modele czogw Pantera, Tygrys i Tygrys II. Wszystkie te interwencje przyczyniy si powanie do sukcesw niemieckich wojsk pancernych. Niezalenie od tych znaczcych bezporednich inicjatyw przejawiane przez Hitlera zrozumienie dla rewolucji technologicznej w dziedzinie militarnej pozwolio mu zrozumie ide niezalenego uycia si pancernych, ktre stao si kluczem do Blitzkriegu. Jego poparcie dla tej powanej innowacji strategicznej okazao si decydujce dla sukcesw wojsk niemieckich w latach 1939-1941 i wysuno go daleko przed wszystkich innych przywdcw, w tym Stalina, a take pozwolio mu wyprzedzi fachowe teorie innych armii. Jako dowdca Hitler bolenie odczuwa fakt, e nigdy nie dowodzi nawet kompani. Poniewa kad nacisk na si woli jako decydujcy czynnik w wojnie i w polityce, traci z pola widzenia wymogi organizacyjne i czynnik czasu niezbdne do przemieszczenia duych jednostek oraz konieczno poprawek, ktrych naleao dokona z uwagi na rnego rodzaju nieprzewidziane okolicznoci. Genera Warlimont, obserwujcy go z bliska w latach 1939-1940, by przekonany, e to brak

dowiadczenia w dowodzeniu czyni go podatnym na wpadanie w panik, gdy nie byo wiadomoci na temat postpu operacji lub gdy dochodzio do niepowodze. Przy prowadzeniu dziaa okazywa si tak nerwowy i niezdecydowany, jak miay by przy ich planowaniu. Hitlerowi jako strategowi nigdy nie brakowao wyobrani - ani w polityce, ani w wojnie. Dowodzi tego jego cige poszukiwanie sposobw zaskoczenia nieprzyjaciela. Von Manstein by gotw przyzna, e Hitler mia nosa do moliwoci operacyjnych. Dowodzi tego fakt, i nalega na objcie dziaaniami przeciwko Norwegii rwnie Narwiku na dalekiej pnocy, a take na skoncentrowanie ataku na zachodzie na rodkowej czci frontu, ktr to moliwo on i von Manstein zauwayli niezalenie od siebie jako zaskakujce posunicie, w wyniku ktrego mona bdzie przerwa lini frontu. Temperament Hitlera-samouka jednak zawsze przeszkadza mu pracowa w zespole lub przyjmowa rady od ekspertw. Kiedy analizowa rne otwierajce si przed nim moliwoci, czyni to zawsze sam, a decyzje opiera na intuicji i nie zmienia ich nawet po przedyskutowaniu. Nie ufa krytyce, analizom i obiektywizmowi ze wzgldu na to, e ograniczay znaczenie woli. Jodl, szef wydziau operacyjnego OKW, jedyny z generaw, ktry by najbliej ustanowienia roboczych stosunkw z Hitlerem, zapisa w swych notatkach z Norymbergi, e postaw Hitlera determinoway jego dowiadczenia zebrane w drodze do wadzy: By przekonany, e gdyby nauczy si myle, jak myla oficer Sztabu Generalnego, na kadym kroku musiaby zatrzymywa si i dopuszcza niemono uczynienia nastpnego kroku. Wynikaoby z tego, e nigdy nawet by nie prbowa zdoby wadzy, poniewa opierajc si na obiektywnych kalkulacjach, doszedby przede wszystkim do wniosku, e nie ma adnej perspektywy sukcesu... Fhrer uwaa, e w kierowaniu wojskiem, podobnie jak polityk, naley stawia sobie cele, ktre obiektywni eksperci uznaliby za niedocige. Czyni to jednak z rozmysem, przekonany, e bieg wydarze wyprzedzi te skromne kalkulacje. Hitler chtnie widzia sztab, ktry przeksztaca jego pomysy w rozkazy, nie pozwala mu jednak odgrywa roli, ktr dotd odgrywa niemiecki Sztab Generalny, opracowujc strategi. Prby przeforsowania innych propozycji koczyy si tylko wybuchami gniewu. Jodl twierdzi dalej, e to pocztkowe sukcesy w kampaniach z lat 1939 i 1940 przekonay Hitlera, e to on, a nie sztab by realist i e to on przewidzia rozwj wypadkw dokadniej, poniewa wzi pod uwag aspekty niepoliczalne. Od tego czasu - stwierdzi Jodl - Hitler by przekonany o swej nieomylnoci w sferze wojny i polityki i od swego sztabu nie wymaga niczego wicej ponad pomoc techniczn konieczn do wprowadzenia w ycie jego decyzji i sprawnego funkcjonowania machiny wojennej wykonujcej te decyzje. Tak dugo, jak dugo wojna sza dobrze, sytuacja ta powodowaa jedynie napicia i frustracje wrd personelu. Kiedy jednak Hitler straci dobr pass i wojna zacza i le, odrzucenie przez niego rad, na przykad w przypadku Stalingradu i koniecznoci strategicznego odwrotu na froncie wschodnim, zakoczya si katastrof.

Pocztkowe sukcesy Hitlera wywary podobnie niekorzystny wpyw na jego decyzje w sprawach zbroje i gospodarki wojennej. Zbrojenia Niemiec miay zakoczy si w roku 1943 lub 1944. Plan ich rozwoju oparto na zaoeniu, e wojna powszechna z udziaem wielkich mocarstw, jak Wielka Brytania i Francja, w odrnieniu od ograniczonych operacji takich jak przeciw Czechosowacji i planowana operacja przeciwko Polsce, nie wybuchnie wczeniej ni w poowie lat czterdziestych. Kiedy wbrew oczekiwaniom Hitlera Wielka Brytania i Francja wypowiedziay wojn we wrzeniu 1939 roku, gospodarka niemiecka nie bya w peni gotowa do duszej wojny. Jednym z pierwszych, ktrzy zrozumieli wag tej sytuacji, by dowdca niemieckiej marynarki wojennej, admira Raeder. W notatce sporzdzonej 3 wrzenia 1939 roku wspomnia zapewnienia Hitlera, e wojna z Wielk Brytani i Francj, ktra si wanie zacza, miaa si zdarzy nie wczeniej ni w 1944 roku. W tym czasie Niemcy miayby powan szans zniszczenia floty brytyjskiej, znajdujc w ten sposb ostateczne rozwizanie problemu angielskiego, ktrego dowdztwo marynarki wojennej poszukiwao od czasw admiraa Tirpitza i wycigu zbroje z pierwszych lat dwudziestego wieku. Ta docelowa data - poowa lat czterdziestych - bya jednym z zaoe, na ktrych Hitler opar absolutny priorytet (w stosunku do innych programw zbrojeniowych) planu Z marynarki wojennej wprowadzonego dopiero w styczniu 1939 roku, a ktry anulowa l wrzenia 1939 roku. Obecnie Raeder stwierdza, e niemiecka marynarka wojenna bya na tyle sabsza od brytyjskiej, e moe jedynie pokaza, jak naley ton z godnoci. Kampania norweska miaa wykaza, e pesymizm Raedera by przedwczesny, niezdolno natomiast niemieckiej marynarki wojennej do zapewnienia ochrony inwazji na Wielk Brytani lub skutecznej blokady Wysp Brytyjskich potwierdzia jego oceny. Takie same zaoenia, poczynione przez Gringa, tkwiy u podstaw programu budowy cikiego bombowca (Heinkel 177). Program w, opracowany w 1937 roku, przewidywa wprowadzenie go do suby w 1941 roku oraz stworzenie w ramach Luftwaffe w pocztkach 1943 roku odpowiedniej formacji cikich bombowcw o dalekim zasigu, potrzebnej Niemcom do prowadzenia skutecznej ofensywy powietrznej przeciwko przemysowi brytyjskiemu lub rosyjskiemu. Znajomo tych programw spowodowaa, e osoby zajmujce si zbrojeniami (a wrd nich Gring) bardzo niepokoiy si moliwoci zaangaowania si we wczeniejszy konflikt z takimi mocarstwami, jak Francja czy Wielka Brytania, poniewa Niemcy nie byy odpowiednio przygotowane. Kiedy tak si stao i kiedy oba kraje odrzuciy oferty pokojowe Hitlera, wysunite po zakoczeniu kampanii w Polsce, zaistniaa oczywista konieczno przeanalizowania niespodziewanej zmiany sytuacji, w ktrej znalazy si Niemcy, oraz jej implikacji dla programu zbroje. Rozpatrzmy jeden z przykadw. W listopadzie 1939 roku dwch wybitnych przemysowcw z Zagbia Ruhry, Voegler i Poensgen, zwrcio uwag generaa Thomasa, szefa Biura Gospodarki Wojennej i Uzbrojenia, na niedorzeczno rozbudowywania Reichswerke Hermann

Gring w Salzgitter w celu zwikszenia produkcji stali, poniewa pochonoby to wicej stali ni nowe piece mogyby wyprodukowa do 1943 roku. Thomas, uparty zwolennik filozofii zbroje totalnych, nie potrzebowa dalszych argumentw, ale jego wysiki zmierzajce do przekonania Keitla, szefa OKW, a za jego porednictwem Hitlera, o potrzebie mobilizacji caej gospodarki do produkcji dla wojska, szczeglnie teraz, kiedy dziaania wojenne ju si rozpoczy, nie wywoay wikszego wraenia. Hitler mwi o przestawieniu gospodarki na produkcj wojenn, zakada jednak, e jej dziay cywilne naley, o ile to moliwe oszczdzi. Chocia zrezygnowano z planu Z marynarki wojennej, priorytety, jakie Hitler ustanowi, byy zbyt rozlege, a w 1940 roku poddawane wielokrotnym zmianom, co powodowao, e wdraanie dugich serii produkcyjnych tracio sens. A do zimy 1941/1942 nie udao si w zasadzie opracowa dugofalowego oglnego planu mobilizacji zasobw gospodarczych kraju. Hitler reagowa na biece potrzeby, jak kryzys w dziedzinie zapasw amunicji po kampanii polskiej, i std czste zmiany priorytetw, w miar jak podejmowa i odrzuca rne programy w drugiej poowie 1940 roku. W gospodarce, tak jak w polityce i strategii, wykazywa podobn niech do systematycznego planowania nadzoru i w ogle wszystkiego, co mogo ograniczy mu moliwo intuicyjnych interwencji ad hoc lub byo sprzeczne z jego przekonaniem, e to wola stymulowana konkurencj dawaa najlepsze rezultaty. Powierzenie Gringowi nadzoru nad planem czteroletnim nie byo z tym sprzeczne, gdy mg by pewien, e Gring nigdy nie dopuci do przekazania mu propozycji czy raportu, ktry mgby go zirytowa lub wyprowadzi z rwnowagi. Jeszcze waniejsze byy jednak skutki pocztkowych sukcesw militarnych Niemiec. Hitler bez trudu mg uwierzy, e waciwie nic zego nie dzieje si z gospodark niemieck, skoro jest ona w stanie wyprodukowa uzbrojenie i amunicj, przy uyciu ktrych armie niemieckie zaday Francji klsk niwelujc wszelkie jej osignicia z lat 1914-1918 oraz zajy w 1941 roku Grecj i Jugosawi, a take dotary na odlego 40 kilometrw od Moskwy i Leningradu. Poziom zapasw mg rzeczywicie znajdowa si poniej wskanikw uznanych za konieczne przez Sztab Generalny, podobnie jak poziom ryzyka by wyszy w wojnie byskawicznej, ale przecie liczyy si wyniki, a te byy oszaamiajce. Dopiero kiedy w grudniu 1941 roku zosta zatrzymany marsz w gb Zwizku Radzieckiego, kiedy niszczce skutki rosyjskiej zimy day si odczu zupenie nie przygotowanej armii i lotnictwu i zgasa nadzieja pokonania Rosji w jednej kampanii, Hitler zgodzi si na radykalne zmiany w organizacji gospodarki, na ktre nalega Todt. Zmiany te Todt zacz wprowadza etapami ju wczeniej, pod koniec swej kadencji na stanowisku ministra uzbrojenia (marzec 1940 - stycze 1942), ale ile pozostao jeszcze do zrobienia, stwierdzi dopiero Speer po zbadaniu sytuacji, jak zasta obejmujc to stanowisko w lutym 1942 roku po mierci Todta. W dwa i p roku po wybuchu wojny Speer stwierdzi, e istniao pi najwyszych urzdw Rzeszy sprawujcych niezalen wadz nad

niemieck produkcj wojenn i czsto dziaajcych wbrew sobie. Byy to plan czteroletni (Gring), Biuro Gospodarki Wojennej i Uzbrojenia OKW (genera Thomas), Ministerstwo Gospodarki (Funk), Ministerstwo Pracy (Robert Ley bdcy rwnie przywdc partyjnego Frontu Pracy) i ministerstwo Speera (kierowane dotd przez Todta). Na niszym szczeblu znajdoway si szefostwa zaopatrzenia wojsk ldowych, marynarki wojennej i lotnictwa, dziaajce w duym stopniu na wasn rk, i piciu penomocnikw planu czteroletniego (elazo i stal, budownictwo, przemys chemiczny, przemys maszynowy, energetyka i woda). Na rednich i niszych szczeblach administracji pi najwyszych urzdw Rzeszy miao wasne sieci regionalne i lokalne. Na tych szczeblach spotykano si z oporem wobec mobilizacji gospodarczej ze strony gauleiterw partyjnych, z ktrych wielu byo mianowanych komisarzami obrony Rzeszy, oraz ze strony innych pionw partyjnych, na przykad Frontu Pracy, ktre mogy dotrze do Fhrera, Bormanna i Kancelarii. Na koniec, od pewnego czasu Himmler zacz budowa odrbne imperium gospodarcze SS, prowadzce wasne przedsibiorstwa, ktre nie podlegay adnej zewntrznej kontroli. Kryterium oceny gospodarki wojennej jest ostatecznie nie jej organizacja, ale efektywno. Tak dugo, jak dugo Hitler mg utrzyma formu Blitzkriegu - walczy z kadym nieprzyjacielem oddzielnie, zapewniajc sobie wystarczajc przewag, by osign zwycistwo w jednej kampanii - nawet tak wadliwie zorganizowana machina bya w stanie wytwarza bro potrzebn do osignicia serii zwycistw, szczeglnie gdy opieraa si na dodatkowych zasobach czerpanych ze zdobytych terytoriw i wykorzystywanych z wielk umiejtnoci i wigorem, ktrym, jak wydawao si, adna inna armia nie bya w stanie sprosta. Kiedy jednak posunicia Hitlera wpltay Niemcy w wojn powszechn z Wielk Brytani i jej imperium, Zwizkiem Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi, nie mona ju byo duej ignorowa wycignitych z klski Niemiec w I wojnie wiatowej wnioskw o niemonoci sprostania potdze gospodarczej przeciwnikw. Reformy wprowadzone przez Todta, Milcha i Speera wyzwoliy niezwyky wzrost wydajnoci w gospodarce niemieckiej. Nie mona byo ju jednak nadrobi dwch straconych lat, kiedy to Hitlerowi i Gringowi nie udao si osign penej mobilizacji gospodarki niemieckiej, adekwatnej do zwycistw odnoszonych przez niemieck armi. VII Nikt nie by bardziej zdumiony i zaskoczony zwycistwem niemieckim na Zachodzie ni Stalin. Liczy na zamroenie sytuacji takie jak w 1914 roku lub przynajmniej na kampani, ktra trwaaby rok lub dwa i powanie osabiaby Niemcy, nawet gdyby osigny zwycistwo, co pozwolioby mu zyska na czasie i wzmocni obron Rosji. Zareagowa popiechem przy zabezpieczaniu zdobyczy osignitych na podstawie paktu nazistowsko-radzieckiego. Tajny protok uznawa zainteresowanie rosyjskie (i cakowity brak zainteresowania niemieckiego) odzyskaniem rumuskiej Besarabii. Pod

koniec maja wojska radzieckie zaczy zblia si do granicy tej prowincji i Rumunia podja przygotowania do obrony. Niemcy moe nie byli zainteresowani Besarabi, zaleao im jednak na zapobieeniu wojnie, ktra mogaby zagrozi dostawom ywnoci, drewna, a przede wszystkim dostawom 1,2 miliona ton ropy rocznie uzyskiwanym z Rumunii. Dostawy te znacznie przewyszay dostawy z ZSRR, a ponad poowa tego importu bya patna broni zdobyt w Polsce, a nie w twardej walucie, co podnosio jego atrakcyjno. Rumuni zwrcili si do Niemiec o ochron. Ribbentrop jednak, obawiajc si kopotw ze Stalinem, odpowiedzia (l czerwca) pytaniem, na jakie ustpstwa Rumuni gotowi s pj, by zaspokoi rosyjskie dania dotyczce Besarabii. Rumuni zrozumieli sugesti i zgodzili si na rozpoczcie rozmw ze Zwizkiem Radzieckim. W krajach batyckich, gdzie stacjonoway ju garnizony rosyjskie, Stalin dziaa z mniejsz dbaoci o pozory. 25 maja Mootow wezwa ministra litewskiego i zoy ostry protest w zwizku z prowokacjami wobec onierzy radzieckich. Rozptaa si kampania prasowa; na granicy z krajami batyckimi doszo do caego szeregu incydentw. 15 czerwca incydenty te przemieniy si w inwazj na Litw, ktrej nikt si nie sprzeciwia. Instrukcje rosyjskie przewidyway, e jeeli robotnicy w krajach batyckich wyraziliby pragnienie, by republiki te byy zwane radzieckimi lub socjalistycznymi, towarzysz Stalin stwierdzi, e do takich da nie bdzie mia zastrzee. W przewidywaniu takiego rozwoju sytuacji przygotowano listy nowych ministrw. Stworzono nowe rzdy, ktre przeprowadziy wybory, w ktrych gosowano na listy klasy robotniczej. 21 lipca nowo wybrani posowie we wszystkich trzech krajach ogosili je republikami radzieckimi i zwrcili si z prob o wczenie ich w skad Zwizku Radzieckiego. Rada Najwysza na posiedzeniu w Moskwie 3 sierpnia wyrazia zgod. Armia Czerwona zacza ju wkracza l sierpnia i zajmowanie krajw batyckich zakoczono 6 sierpnia. Znacjonalizowano wszystkie przedsibiorstwa i ca ziemi z wyjtkiem dziaek przyzagrodowych. Pierwsza fala wywzek na Syberi zacza si jeszcze przed wyborami i trwaa a do wkroczenia Niemcw w czerwcu 1941 roku. Na tydzie przed tym wydarzeniem noc z 14 na 15 czerwca 60 tysicy Estoczykw, 34 tysice otyszy i 38 tysicy Litwinw wywieziono w moliwie najdalsze rejony. Podobnie jak w okupowanej Polsce celem tej operacji byo pozbycie si potencjalnych przywdcw opozycji - politykw, przywdcw zwizkowych, intelektualistw, nauczycieli. Zastpili ich Rosjanie, ktrzy przejli ich domy i miejsca pracy, podobnie jak uczynili to volksdeutsche, a wrd nich wielu pochodzcych z krajw batyckich, w czterech polskich prowincjach zaanektowanych przez Niemcy. Hitler nie zrobi nic, eby chroni tradycyjne niemieckie interesy w krajach batyckich poza dopatrzeniem, aby ewakuowano volksdeutschw, ktrzy tam jeszcze zostali. Podobnie jak w wypadku innych terytoriw przejtych przez Zwizek Radziecki na podstawie paktu nazistowskoradzieckiego, uwaa okupacj rosyjsk za przejciow. Do otwartego protestu omale nie doszo w przypadku Rumunii, gdzie

Rosjanie zamierzali okupowa nie tylko Besarabi, ale take ssiedni prowincj Bukowina. Mootow nie chcia ustpi. Bukowina - powiedzia von der Schulenburgowi - bya ostatni brakujc czci zjednoczonej Ukrainy i sprawa ta musi by zaatwiona w tym samym czasie, co sprawa Besarabii. Nastpnego dnia jednak, jako gest wobec Hitlera i na jego prob, Stalin zgodzi si ograniczy radzieck okupacj tylko do pnocnej Bukowiny. Niemcy po cichu wywierali silny nacisk na krla Karola i Rumunw, aby nie przeciwstawiali si utracie jednej trzeciej swego terytorium, a rwnie na Wgry i Bugari, aby nie korzystay z okazji i nie dochodziy wasnych roszcze terytorialnych wobec Rumunii. 28 czerwca Armia Czerwona wkroczya do Rumunii i w ten sposb Stalin zakoczy podboje przewidziane tajnym protokoem, zajmujc cznie 732 tysice kilometrw kwadratowych z 20 milionami mieszkacw prawie bez strat. Wszystkie badania opinii publicznej przeprowadzane latem 1939 roku zarwno przez rne agencje nazistowskie, a take przez emigracyjn Sopade14, byy zgodne, e wojna wzbudzaa niepokj i popularno Hitlera bdzie zaleaa od tego, czy jeszcze raz uda mu si jej unikn. Jednake dziesi miesicy pniej, nie po jednej, ale ju po trzech kampaniach, te same rda byy zgodne, e wiara w Fhrera i zaufanie do niego osigny wysoki jak nigdy poziom. Nie dotyczyo to partii, ktrej dotychczasowe niskie notowania obniyy si jeszcze bardziej ze wzgldu na kontrast pomidzy onierzami frontowymi w mundurach feldgrau, ktry obecnie nosi rwnie Hitler jako pierwszy onierz Rzeszy, i funkcjonariuszami nazistowskimi w brunatnych koszulach, ktrych traktowano jako dekownikw pozostajcych w domu. Natomiast powszechny entuzjazm i poparcie dla Hitlera i dla obrazu wodza, jaki reprezentowa, osigny szczyt latem 1940 roku. Na powszechne nastroje skaday si trzy elementy: patriotyczne uniesienie wywoane triumfami armii niemieckiej, ulga, e udao si unikn przeduajcej si wojny, i gniew na Brytyjczykw, ktrzy jedyni stali na drodze do ostatecznego zwycistwa i pokoju. Odczucia Hitlera byy jednak bardziej skomplikowane, czego dowodem mogy by wahania i frustracje nastpnych szeciu miesicy. On rwnie pragn zakoczenia wojny na zachodzie i nie widzia adnego powodu, dla ktrego Brytyjczycy chcieliby kontynuowa wojn. Jak Hitler wykorzysta pokj, to bya inna sprawa, o ktrej mwi na rne sposoby. Nie podziela jednak nadziei wielu Niemcw, ktrzy chcieli zniszczenia Wielkiej Brytanii, i wielokrotnie powtarza Keitlowi, von Weizsackerowi i wielu innym, e w interesie Niemiec nie ley pokonanie Brytyjczykw i zniszczenie ich imperium, by da w ten sposb Rosjanom, Japoczykom i Amerykanom atw zdobycz. Hitler wplta si w wojn z mocarstwami zachodnimi nie dlatego, e wysuwa wobec nich jakie dania, ale dlatego, e nie chciay da Niemcom wolnej rki w Europie rodkowej i Wschodniej. By to problem lat 1938 i 1939, zwizany z Czechosowacj i Polsk, i nadal pozostawa problemem w 1940 roku. Zawsze ncia go myl wsppracy z Brytyjczykami. Kiedy stracili ostatniego europejskiego sojusznika, a ich armia zostaa przegnana za
14

Biuro zagraniczne socjaldemokratw musiao pospiesznie przenie si z Pragi do Parya.

morze, przecie musieli zrozumie, e nie mogli zapobiec hegemonii Niemiec w Europie i pogodzi si z sytuacj. Anglia musiaaby uzna dominujc pozycj Niemiec w Europie, i zwrci niemieckie kolonie, ale to byo wszystko. Hitler by gotw nie tylko zawrze pokj z Angli, ale i sojusz, o ktrym zawsze myla, i gotw by zagwarantowa dalsze istnienie Imperium Brytyjskiego. Wiadomoci jednak, na ktre Hitler oczekiwa od poowy czerwca, jaki znak z Londynu o gotowoci do rozpoczcia rozmw pokojowych, nie nadchodziy. Prby sondaowe, dokonywane za porednictwem neutralnych kontaktw, nie przynosiy rezultatw. 18 czerwca Churchill przemawiajc w Izbie Gmin zadeklarowa determinacj rzdu, aby dalej walczy niezalenie od przeciwnoci, tak e nawet gdyby Imperium Brytyjskie i Wsplnota miay istnie jeszcze tysic lat, mona bdzie powiedzie: to bya ich najwspanialsza godzina. 3 lipca rzd brytyjski jasno da do zrozumienia, e to nie bya tylko retoryka, rozkazujc Royal Navy zbombardowa i unieruchomi francuskie okrty wojenne w Oranie w pnocnej Afryce. Hitler opni przemwienie, ktre mia wygosi w Reichstagu, eby da Brytyjczykom wicej czasu, ale w dalszym cigu nie byo adnego znaku gotowoci do pokojowych gestw. Wreszcie 19 czerwca zebra si Reichstag w celu spnionego uczczenia zwycistwa. Bya to wielka uroczysto, kolejna triumfalna scena, w czasie ktrej awansowano dwunastu generaw (wrd nich by Keitel i von Brauchitsch - ten ostatni z niechci ze strony Hitlera) do stopni feldmarszakw i stworzono nowy stopie marszaka Rzeszy dla Gringa, ktrego prno zostaa w ten sposb zaspokojona i ktry z tej okazji wystpi w bkitnym przez siebie zaprojektowanym mundurze. Hitler by w szczytowej formie krasomwcy. Promieniowa pewnoci siebie i szydzi z brytyjskich przywdcw. Zakoczy jednak bezporednim apelem do spoeczestwa brytyjskiego: Pan Churchill moe powinien chocia raz uwierzy mi, gdy przepowiadam, e wielkie imperium zostanie zniszczone, imperium, ktrego zniszczy, a nawet ktremu przyczyni szkody nigdy nie chciaem... Obecnie uwaam za swj obowizek zaapelowa raz jeszcze do rozsdku Wielkiej Brytanii. Uwaam, e mog wygosi taki apel, poniewa nie jestem pokonanym i nie prosz o ask, ale zwycizc przemawiajcym w imi rozsdku. Nie widz najmniejszego powodu do kontynuowania wojny. Hitler mia przed sob trzy moliwoci, gdyby Brytyjczycy nie przyjli jego oferty. Po pierwsze, mg dokona inwazji na Zjednoczone Krlestwo, zwyciy i podyktowa warunki tak, jak to uczyni z Francj. Po drugie, zda okrn drog do tego samego celu - zaatakowa Brytyjczykw w basenie Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie przy pomocy Woch, Hiszpanii i Francji Vichy, zagrozi pozycji brytyjskiej na Dalekim Wschodzie przy pomocy Japonii, o ile to moliwe skierowa Rosj na poudnie w kierunku Zatoki Perskiej i Indii i wreszcie zintensyfikowa kampani przeciwko brytyjskiej egludze przy uyciu okrtw podwodnych i lotnictwa. Po trzecie wreszcie, zignorowa Brytyjczykw, zwrci si na wschd i odnie zdecydowane zwycistwo nad Rosj,

zapewniajce dostp do surowcw, co pozwolioby zwyciy pniej Wielk Brytani i, o ile to bdzie konieczne, rwnie Stany Zjednoczone. Ta ostatnia opcja bya waciwie programem pierwotnym, opracowanym dla poowy lat czterdziestych, gdy dugoterminowe plany rozwojowe marynarki wojennej i Luftwaffe dadz owoce. Program ten jednak zosta zakcony w wyniku brytyjskiej interwencji przy okazji kampanii polskiej, ktra bya zamierzona jako konflikt czysto lokalny. Dziki wielkiej apwce zawartej w tajnym protokole przekonano Stalina, eby pozosta neutralny. Brytyjczycy jednak odrzucili oferowane przez Hitlera gwarancje dla Imperium Brytyjskiego, ktre zawierayby dokument podobny do paktu nazistowsko-radzieckiego, i teraz znowu psuli mu strategi eliminowania kadego przeciwnika po kolei, wpltujc go w przewlek wojn powszechn, do ktrej Niemcy nie byy przygotowane, i ktrej chciay unikn lub przynajmniej odoy do czasu, kiedy przygotowane bd. Do lata 1940 roku Hitler nigdy nie zastanawia si powanie, w jaki sposb moe by dokonana inwazja na Wielk Brytani. Pierwszy opracowany plan przewidywa ubezpieczane przez marynark wojenn i Luftwaffe ldowania na odcinku wybrzea od Ramsgate po wysp Wight. Przygotowania do operacji Lew Morski Hitler poleci zakoczy do poowy sierpnia. W armii niemieckiej zapanowa entuzjazm. Hitler jednake, podobnie jak Raeder, zdawa sobie spraw z istniejcych trudnoci. Sabo niemieckiej marynarki wojennej by oczywista. Raeder mg dostarczy rodki transportu jedynie dla 13 spord 40 dywizji, jakie planowano zaangaowa. Koszt kampanii norweskiej - 3 krowniki i 9 niszczycieli zatopionych, 2 krowniki i niszczyciel w dalszym cigu w remoncie powodoway, e Kriegsmarine nie bya w stanie zapewni ldujcym wojskom niezbdnej ochrony. W sierpniu Hitler uzna wysuwane przez marynark wojenn argumenty przeciwko inwazji na pocztkowo planowan skal. Zwrci si wic do Luftwaffe, aby wyeliminowaa RAF i zapewnia przewag w powietrzu, umoliwiajc inwazj na mniejsz skal. Reputacja, jak zyskaa Luftwaffe w czasie wojny domowej w Hiszpanii, w czasie kampanii polskiej i podczas bitwy o Francj, pozwalaa przypuszcza, e ley to w jej moliwociach. 13 sierpnia nalotem 1500 samolotw rozpoczy Niemcy operacj Orze. Po raz pierwszy jednak Luftwaffe spotkaa si z siami powietrznymi, ktre mogy z ni walczy jak rwny z rwnym. RAF mia przewag dysponujc nie tylko jednymi z najlepszych jednosilnikowych samolotw myliwskich na wiecie - Hurricaneami i Spitfireami wyposaonymi w osiem karabinw maszynowych - ale rwnie rewelacyjnym system wczesnego ostrzegania radarem, ktrego dziaalno uzupeniaa sie tysica placwek obsugiwanych przez Korpus Obserwacyjny. Dowdztwo Lotnictwa Myliwskiego RAF (Fighter Command) zmuszone byo do maksymalnego wysiku. By taki moment, e Grupa 11, bronica Londynu i poudniowo-wschodniej Anglii i operujca z siedmiu gwnych lotnisk, dysponowaa zaledwie jednym z piciu lotnisk pierwszej linii. Jednake codziennie (z wyjtkiem tylko jednego dnia) niemieckie straty w

samolotach wszystkich typw przewyszay straty brytyjskie i pod koniec pierwszej fazy bitwy zbliay si do 1000 maszyn, podczas gdy strona brytyjska stracia ich 550. Z takim oporem Luftwaffe nigdy wczeniej si nie zetkna. Niemieckie bombowce kontynuoway nocne naloty na Londyn i inne miasta a do zimy, ale w cigu dnia RAF zachowa przewag powietrzn nad Lufwaffe nad terenem Wielkiej Brytanii, a zatem wstpny warunek inwazji nie zosta speniony. 17 wrzenia Hitler uzna ten fakt i odwoa inwazj bezterminowo. Jak dotd Hitler uwaa, e warunkiem ataku na Rosj jest zabezpieczenie przed interwencj Zachodu. Przypomnia ten warunek, wspomniany po raz pierwszy w Mein Kampf, przemawiajc na spotkaniu wyszych oficerw 22 listopada 1939 roku. Moemy przeciwstawi si Rosji tylko wtedy, kiedy mamy swobod na zachodzie. Teraz jednak, rozczarowany stanowiskiem Wielkiej Brytanii, ktra nie chciaa przyzna, e przegraa wojn, i nie mogc zmusi jej do tego, mia ochot odrzuci ten warunek i postpowa tak, jak gdyby Brytyjczycy byli pokonani, podpierajc si argumentem, e trzymaj si oni tylko dlatego, e licz na Rosj. Na spotkaniu z dowdcami trzech rodzajw broni 31 lipca Hitler owiadczy (co zostao odnotowane przez Haldera): Nadziej Anglii jest Rosja i Ameryka. Jeli run nadzieje na Rosj, odpadnie rwnie Ameryka, poniewa klska Rosji spowoduje niebyway wzrost potgi Japonii we wschodniej Azji. [...] Anglia stawia gwnie na czynnik rosyjski. W Londynie co si wydarzyo! Anglicy, ktrzy byli prawie zupenie zaamani, teraz nagle si znowu wyprostowali. [...] Jednake jeli Rosja zostanie rozbita, Anglia utraci sw ostatni nadziej. Wwczas panami Europy i Bakanw bd Niemcy. Decyzja: W tej konfrontacji Rosja musi by zlikwidowana. Wiosna 1941 r. Im szybciej rozbijemy Rosj, tym lepiej. Operacja bdzie miaa sens tylko wwczas, jeli za jednym zamachem rozbijemy pastwo. Samo zdobycie czci terytorium jest niewystarczajce. [...]. [Pocztek kampanii] - maj 1941 r. Czas jej trwania - pi miesicy. [Najlepiej] ju w tym roku. Jest to jednak niemoliwe, jeli si chce zapewni jednolito operacji. 31 lipca nie podjto ostatecznej decyzji. Hitler gotw by poczeka, eby przekona si, czy inwazja bya moliwa lub czy Brytyjczycy nie ustpi pod grob inwazji. Rozkazano jednake OKW i Sztabowi Generalnemu Haldera, aby niezalenie od siebie przygotoway plany kampanii przeciwko Rosji i ruch oddziaw na wschd rozpocz si ju latem 1940 roku. Odoenie inwazji 12 padziernika (do sprawy inwazji nie powrcono ju nigdy) nie wywaro wpywu na przygotowania do kampanii letnich 1941, ale Hitler stan wobec dylematu, co robi poza kontynuowaniem nalotw bombowych na miasta brytyjskie. Bezczynno oznaczaaby utrat impetu i zmarnowanie uciekajcego czasu, podczas gdy Niemcy nadal posiaday przewag wynikajc z faktu, i wczeniej przystpiy do zbroje. Oczywistym kierunkiem zainteresowania byo Morze rdziemne, gdzie Wielkiej Brytanii zagraao

ewentualne przecicie pocze z terenami ropononymi na Bliskim Wschodzie oraz z Indiami, Australi, Now Zelandi i Dalekim Wschodem, i gdzie Hitler mia potencjalnych sojusznikw w postaci Hiszpanii i Francji Vichy oraz partnera osi - Wochy. Strategia rdziemnomorska bya szczeglnie atrakcyjna dla Raedera. Dla niego i dla niemieckiej marynarki wojennej to Wielka Brytania, a nie Rosja bya gwnym przeciwnikiem i 6 wrzenia zacz nalega, aby Hitler przeanalizowa moliwo zajcia Gibraltaru i Kanau Sueskiego, dwch kluczowych punktw na brytyjskim yciodajnym szlaku, przecinajcym Morze rdziemne, zamiast podejmowa ryzykown bezporedni inwazj na Zjednoczone Krlestwo. Kiedy inwazj odoono, podj swe starania na kolejnym spotkaniu 26 wrzenia, wskazujc, e szlak wiodcy przez Morze rdziemne i kontrola Bliskiego Wschodu to istotne elementy pozycji brytyjskiej jako mocarstwa wiatowego. Wedug opinii Raedera skoncentrowanie si na Bliskim Wschodzie z jednej strony i na Afryce Pnocno-Zachodniej z drugiej nie byo niczym innym, jak tylko odmiennym sposobem prowadzenia wojny, w ktrej Wielka Brytania, a nie Rosja bya gwnym przeciwnikiem. W tym czasie Raeder wierzy, e prawie w poowie przekona Hitlera, ktry obieca przedyskutowa jego propozycje z Mussolinim, i faktycznie w cigu ostatnich czterech miesicy 1940 roku powici wiele czasu planom dotyczcym operacji w basenie Morza rdziemnego. Dopiero pniej stao si jasne, jak przyzna Raeder, e Hitler ju podj decyzj w sprawie inwazji na Rosj, i jego zainteresowanie poudniowym teatrem dziaa wynikao z zaoe zupenie rnych od zaoe przyjmowanych przez sztab niemieckiej marynarki wojennej. Chocia Hitler nigdy powanie nie zastanawia si nad zastpieniem od dawna planowanej ofensywy na wschodzie jak wiksz ofensyw na poudniu, to jednak taka ofensywa miaa swj sens jako tymczasowy ograniczony cel, pozwalajcy zwikszy presj na Wielk Brytani poprzez dodanie do bombardowa lotniczych i wojny podwodnej blokady Morza rdziemnego dla brytyjskiej eglugi. Pozwolioby to rwnie ochroni Afryk Pnocno-Zachodni i wyspy atlantyckie przed zajciem przez Brytyjczykw i Wolnych Francuzw. Oczekiwa, e gwny ciar dziaa na zachodzie Morza rdziemnego przejm Francja i Hiszpania, tak jak spodziewa si, e Wochy zdominuj Afryk Pnocn i wschodni cz Morza rdziemnego. Mniej liczy na to, e Petain i Francja Vichy bd broni swoich interesw w Afryce Pnocno-Zachodniej. Zaangaowanie Niemiec ograniczaoby si do dziaa pomocniczych, udziau oddziaw specjalnych i bombowcw nurkujcych w zdobyciu Gibraltaru i jednej czy dwch dywizji w celu wzmocnienia wojsk woskich i hiszpaskich. Ta sama idea stworzenia koalicji wymierzonej przeciwko Brytyjczykom przywrcia aktualno snom Ribbentropa o wcigniciu do wojny Japonii i Woch. Japoczycy, ktrzy ostro zareagowali na pakt nazistowskoradziecki, dostrzegli obecnie moliwo zagarnicia kolonii francuskich i holenderskich na Dalekim Wschodzie i podobnie jak Mussolini byli gotowi uczestniczy w podziale upw. Trjstronny pakt Ribbentropa zosta ostatecznie podpisany 27 wrzenia 1940 roku i nie by ju skierowany, jak

pakt antykominternowski, przeciwko Rosji Radzieckiej, ale uznawa przywdztwo Niemiec i Woch we wprowadzaniu nowego porzdku w Europie i Japonii we wprowadzaniu nowego porzdku w Azji Wschodniej. W miesic pniej Hitler zoy wizyt w Hiszpanii i we Francji, by sprawdzi, czy da si usun trudnoci i przekona rzdy obu krajw do wspuczestniczenia w realizacji jego planw. Wspomnienie spotkania z Franco, ktre miao miejsce w przygranicznej miejscowoci Hendaye 23 padziernika, nigdy nie przestao drani Hitlera. Zamiast zgodnie z oczekiwaniami ustpi wobec zapewnie o niemieckim zwycistwie i klsce Brytyjczykw, Franco zacz zadawa kopotliwe pytania i wykrci si od jakichkolwiek zobowiza wobec Hitlera oferujcego zawarcie traktatu, ktry wcignby Hiszpani w wojn w styczniu 1941 roku i zapewniby pomoc niemieck podczas zdobywania Gibraltaru. Hitler musia pogodzi si z niepowodzeniem po dziewiciu godzinach rozmw. Jak pniej powiedzia Mussoliniemu, wolaby mie wyrwane trzy lub cztery zby, ni przey to jeszcze raz. Wszystko wskazywao na to, e wizyta Hitlera u 85-letniego Petaina w Montoire bardzo si udaa. Marszaek Francji gotw by przyj zasad wsppracy i zgodzi si, e w interesie Francji, podobnie jak pastw osi, leaa moliwie jak najwczeniejsza klska Wielkiej Brytanii. W zamian za to Hitler przyrzek, e w przypadku strat poniesionych w Afryce Francja otrzyma rekompensat w postaci posiadoci brytyjskich. Wszelkie szczegy musiay by jednak dopracowane i czsto pniej cytowano uwag marszaka Petaina wygoszon do przyjaciela: potrzeba bdzie szeciu miesicy na przedyskutowanie tego programu i dalszych szeciu, by go zapomnie. VIII Cae zadowolenie, jakie Hitler mg odczuwa po uzyskaniu obietnicy francuskiego poparcia przeciwko Anglii, rozwiao si wkrtce w wyniku nieoczekiwanej wiadomoci, ktra dotara do po powrocie do Berlina, e Mussolini ma zaatakowa Grecj. Przed wyjazdem do Hiszpanii Hitler spotka si z Duce na przeczy Brenner. Jego sojusznik by powanie poirytowany niemieckim zainteresowaniem wspprac z Francuzami. Czu, e perspektywa nagrody w postaci powanej czci francuskiego imperium kolonialnego oddala si. Po powrocie do Rzymu napisa do Hitlera list z wymwkami, twierdzc, e Francuzi wyobraaj sobie, e poniewa nie walczyli, nie zostali pokonani. Jednake dopiero kolejny, nie zapowiedziany niemiecki zamach, tym razem na Bakanach, zmusi go do rewanu. Po zajciu Besarabii przez Zwizek Radziecki Hitler obawia si, e Rumunia moe ulec dezintegracji, co zagrozioby bezpieczestwu rde ropy naftowej, od ktrej uzalenione byy Niemcy. Najwiksze niebezpieczestwo stanowiy roszczenia innych ssiadw Rumunii zachconych przykadem Rosji: Bugaria zadaa poudniowej Dobrudy u ujcia Dunaju, a Wgry cesji Transylwanii. Pierwsza sprawa zostaa szybko zaatwiona, druga natomiast urazia dum narodow Rumunw i

grozia wybuchem wojny midzy dwoma pastwami uzalenionymi od Niemiec. Aby zapobiec temu niebezpieczestwu oraz zwizanej z nim moliwoci zagarnicia pl ropononych przez Zwizek Radziecki, Ribbentrop zaprosi obie strony do Wiednia i wraz z Ciano podyktowali drugi ukad wiedeski dzielcy Transylwani midzy oba pastwa (30 sierpnia). W zamian za utracone terytoria Hitler zaoferowa Rumunii gwarancje nowych granic i po cichu rozkaza utrzymywanie w gotowoci 12 dywizji na wypadek koniecznoci podjcia interwencji. Abdykacja krla Karola, stanowica protest wobec ukadu wiedeskiego, pozwolia generaowi Antonescu (ktry podziwia Fhrera) na wprowadzenie dyktatury, przystpienie do osi (23 wrzenia) i na zaproszenie niemieckich oddziaw, ktre gwarantowayby niepodlego Rumunii. Poufne rozkazy wydane przez gwn kwater Hitlera 20 wrzenia zalecay wojskom ldowym i lotnictwu wysanie misji wojskowych do Rumunii w celu organizowania i szkolenia rumuskich si zbrojnych. Ich prawdziwym zadaniem, ktre nie moe sta si oczywiste ani dla Rumunw, ani dla naszych oddziaw, bya ochrona orodkw wydobycia ropy naftowej oraz przygotowania do dziaa z rumuskich baz si niemieckich i rumuskich w przypadku gdy zostaniemy zmuszeni do wojny z Rosj Radzieck. W lad za misjami wojskowymi ruszyy niemieckie oddziay (w tym 13 dywizja pancerna) i Rumunia staa si pastwem satelickim, ktre pozostawao w rkach Hitlera a do koca wojny. Hitler doskonale zdawa sobie spraw, e ambicj Mussoliniego byo uczyni z Bakanw wosk stref wpyww i e kady niemiecki krok w tamtym kierunku budzi jego niepokj i zazdro. Zadba o to, aby Wochy i Niemcy wsplnie uczestniczyy w porozumieniu wiedeskim, i uzna woskie interesy w Jugosawii i Grecji. Rwnoczenie jednak nalega w rozmowach z Ciano, aby wszelkie woskie dziaania w tych krajach zostay opnione, co umoliwioby zapobieenie dalszym komplikacjom na Bakanach. Hitler nie powiedzia jednak nic o krokach podejmowanych w celu zapewnienia sobie kontroli nad Rumuni i gdy Mussolini dowiedzia si w cigu nastpnego tygodnia o wkroczeniu wojsk niemieckich, wybuchn do Ciano: Hitler stawia mnie zawsze wobec faktw dokonanych. Tym razem odpac mu t sam monet. Z pism dowie si, e okupowaem Grecj. Byo to powtrzenie tego samego gestu, jakim byo zajcie Albanii przez Mussoliniego w rewanu za zajcie Pragi przez Hitlera. Tym razem jednak konsekwencje byy znacznie powaniejsze. Czci strategii osi byo, e Wosi wypr Brytyjczykw z Egiptu. Armia woska zwlekaa z przekroczeniem granicy egipskiej i marszaek Badoglio, woski szef sztabu, sprzeciwia si zdecydowanie jakiemukolwiek rozszerzeniu woskiego zaangaowania. Mussolini nie chcia sucha, nalegajc na dokonanie jakiego miaego posunicia, ktre staoby si lekiem na jego okaleczon prno i przywrcio presti Woch. Hitler otrzyma list informujcy go o zamiarach Mussoliniego dopiero po powrocie z Montoire wieczorem 24 padziernika. Niezalenie od tego, czy Duce uda si zaj Grecj, czy nie, dziaanie to musiao wywoa znowu

zamt na caych Bakanach zaraz po tym, jak Hitlerowi udao si opanowa kryzys rumuski. Poza Bugari i Jugosawi, ktre miay zadawnione pretensje terytorialne wobec Grecji, daoby to Rosji kolejny pretekst do interwencji, podczas gdy Brytyjczycy skorzystaliby z tej okazji, eby wyldowa w Grecji i uzyska tam bazy na europejskich wybrzeach Morza rdziemnego. Hitler zdecydowa, e musi skorzysta ze swego specjalnego pocigu i uda si do Florencji w nadziei, e osobisty apel do Mussoliniego spowoduje zmian decyzji. Na dwie godziny jednake przed przyjazdem do Florencji Hitler dowiedzia si, e atak woski wanie si rozpocz, a Duce ju na stacji informowa Fhrera o pierwszych sukcesach. Hitler nie da pozna po sobie, e jest wcieky. Obieca natomiast Mussoliniemu pene poparcie i postawi do jego dyspozycji oddziay spadochronowe, gdyby potrzebowa ich przy inwazji na Kret. Nastpnie zoy dusze sprawozdanie ze swych negocjacji z Franco i Petainem oraz przekaza spnione, ale budujce informacje na temat stosunkw z Rumuni. Ciano odnotowa z ulg, e osignito idealn zgodno pomidzy partnerami z osi we wszystkich sprawach. Zachowano pozory, ale Paul Schmidt, tumacz Hitlera, zanotowa w swoich pamitnikach: Hitler wraca na pnoc tego popoudnia z gorycz w sercu. Ponis trzy poraki - w Hendaye, w Montoire, a teraz we Woszech. W czasie dugich zimowych wieczorw nastpnych czterech lat te dugie, wyczerpujce podre stay si powracajcym tematem gorzkich wyrzutw pod adresem niewdzicznych i niegodnych zaufania przyjaci, partnerw z osi oraz zwodniczych Francuzw. W cigu czterech miesicy po tym, jak zwycistwa na zachodzie uczyniy z Hitlera pana Europy, nic nie szo po jego myli i istniao niebezpieczestwo, e zagubi si w planach na przyszo. Dowdztwo armii zwrcio si o wyjanienie: Jakie s gwne cele, ktrym maj suy przygotowania armii? Jedyne co Hitler mg zrobi, to poda list wszystkich istniejcych moliwoci bez wskazania celw, do ktrych zamierza zda, lub priorytetw, co uczyni w dyrektywie z 12 listopada. Wci mia nadziej, e Francuzi przycz si do wojny z Wielk Brytani w obronie swych kolonii w Afryce, wci wierzy, e bdzie mona przekona Hiszpanw, aby zajli Gibraltar i zamknli Morze rdziemne dla Brytyjczykw. Dywizja pancerna i lotnictwo miay pozostawa w pogotowiu na wypadek, gdyby Wosi potrzebowali wsparcia w Afryce Pnocnej, armia i Luftwaffe musiay poczyni przygotowania do zajcia kontynentalnej Grecji, gdyby nie udao si to Wochom, plany inwazji na Wyspy Brytyjskie mog by podjte znowu wiosn 1941 roku i wszystkie trzy rodzaje broni musz uczyni wszystko, aby si z tych zada wywiza. Najbardziej interesujca w dyrektywie bya sprawa Rosji. Pnym latem i jesieni 1940 roku nastpio wyrane pogorszenie stosunkw niemieckorosyjskich. Obie strony miay powody do narzeka. Hitler starannie unika zaangaowania w wojn rosyjsko-fisk, pod koniec lipca wznowiono dostawy broni do Finlandii, a we wrzeniu podpisano porozumienie zezwalajce na przerzucanie oddziaw niemieckich do Norwegii przez teren Finlandii oraz na stacjonowanie wojsk chronicych tras przerzutow.

Rosjanie uwaali, e posunicia te byy skierowane przeciwko nim i stanowiy naruszenie paktu nazistowsko-radzieckiego. Wraenie to stao si jeszcze wyraniejsze po interwencji Hitlera w Rumunii w reakcji na aneksj Besarabii. Drugie porozumienie wiedeskie, przyznajce Wgrom poow Transylwanii, Bugarii za poudniow Dobrud kosztem Rumunii, dokonane zostao bez konsultacji z Rosj, a po nim strona niemiecka - znw bez konsultacji - udzielia gwarancji dla reszty terytorium Rumunii (ktra moga by jedynie wymierzona przeciwko Rosji) i rozmiecia tam swoje oddziay. Trjstronny pakt Ribbentropa, podpisany przez Niemcy, Wochy i Japonie 27 wrzenia, musia wydawa si podejrzany Stalinowi, ktry zosta o nim poinformowany dopiero w ostatniej chwili. Pakt ten wyranie wyglda na skierowany przeciw Zwizkowi Radzieckiemu, gdy mg stanowi wznowienie zarzuconego paktu antykominternowskiego. W rzeczywistoci Ribbentrop nadal uwaa pakt nazistowsko-radziecki za swe mistrzowskie pocigniecie dyplomatyczne, Wielk Brytani za, ktra go odepchna, za prawdziwego wroga Niemiec. Gdyby to byo moliwe, chtnie wcignby rwnie i Zwizek Radziecki do paktu trjstronnego, tworzc w ten sposb wiatow koalicj zmierzajc do zniszczenia Wielkiej Brytanii i podziau imperium. Bya to czwarta opcja oznaczajca zmian polityki zagranicznej. Miar braku zdecydowania Hitlera co do dalszego kierunku dziaania moe by fakt, e zezwoli Ribbentropowi, aby zaprosi Mootowa na rozmowy do Berlina. W dugim licie, ktry podyktowa Ribbentropowi, ca odpowiedzialnoci za wydarzenia minionego roku, wcznie z dziaaniami Niemiec w Finlandii i Rumunii, obciy Wielk Brytani, ktra dya do komplikowania stosunkw midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim. Okrelajc pakt trjstronny jako antybrytyjski i antyamerykaski, zaprosi Stalina do przyczenia si do trzech mocarstw w celu dokonania podziau wiata. Sucha odpowied Stalina wyranie kontrastowaa z napuszon retoryk Hitlera. Szanowny Panie Ribbentrop, Otrzymaem Paski list. Szczerze dzikuj za zaufanie oraz za pouczajc analiz ostatnich wydarze... Pan Mootow przyznaje, e jest zobowizany zoy Panu rewizyt w Berlinie. Przyjmuj zatem Paskie zaproszenie... Jeeli chodzi o wsplne rozwaenie niektrych problemw z udziaem japoskim i woskim, jestem zdania (nie sprzeciwiajc si w zasadzie tej propozycji), e spraw t naley wczeniej zbada. Z powaaniem J. Stalin W sumie wydaje si bardziej prawdopodobne, e Hitler zgodzi si na zaproszenie Mootowa raczej w celu wysondowania aktualnego stanowiska Rosjan oraz w celu zmylenia ich co do wasnych planw ataku na Rosj ni z zamiarem rzeczywistego przeanalizowania korzyci pyncych z poczenia si z Rosj przeciwko Wielkiej Brytanii, przestrzegajc w ten sposb zasady rozprawiania si z kadym przeciwnikiem z osobna. Dyrektywa sygnowana dat przyjazdu Mootowa do Berlina mwia o

politycznych dyskusjach zmierzajcych do wyjanienia stanowiska Rosji w najbliszym okresie i dodawaa, e niezalenie od wynikw dyskusji wszystkie przygotowania na wschodzie winny by kontynuowane i dalsze dyrektywy nastpi, jak tylko plan operacji bdzie przedstawiony do zatwierdzenia. Kiedy rozpoczy si rozmowy z Mootowem, Hitler stara si skoncentrowa na zagadnieniach najwyszej wagi bez wdawania si w drobiazgi o charakterze przejciowym. Wytyczenie kursu w duszym przedziale czasu byo moliwe jedynie, kiedy takie dwa narody, jak Niemcy i Rosjanie miay u steru ludzi posiadajcych autorytet wystarczajcy do nadania rozwojowi swych krajw okrelonego kierunku. Patrzc w przyszo, Hitler dostrzega potrzeb wyprzedzenia Ameryki, ktrej potga miaa solidniejsze podstawy ni potga innego anglosaskiego mocarstwa - Anglii. Europejskie mocarstwa kontynentalne powinny wsplnie wystpi przeciwko mocarstwom anglosaskim i ustanowi co w rodzaju doktryny Monroego dla caej Europy i Afryki i podzieli midzy siebie kolonie, ktrych kade z nich potrzebowao, ustanawiajc w ten sposb wasne strefy wpyww. Mootow zignorowa podejmowane przez Hitlera prby omamienia go perspektywami zmiany historii wiata i podnis kilka konkretnych spraw zwizanych z biecymi stosunkami niemiecko-rosyjskimi. Co Niemcy robili w Finlandii, ktra zostaa uznana za sfer wpyww rosyjskich? Jakie byo znaczenie paktu trjstronnego? W jaki sposb Niemcy gotowe s respektowa interesy rosyjskie w Bugarii, Rumunii i w Turcji? Jakie byo znaczenie nowego porzdku w Europie i w Azji, o ktrym wspomina Hitler, i jaka byaby w nim rola ZSRR? Hitler zapewni go, e nikt nie mia zamiaru stawia Rosji przed faktami dokonanymi. Prawdziw trudno przedstawiao ustanowienie wsppracy pomidzy Niemcami, Francj i Wochami. Dopiero teraz, kiedy zarysowao si porozumienie midzy tymi krajami, pomyla o moliwoci zwrcenia si do Rosji w celu dokonania pierwszych konkretnych krokw w kierunku nawizania cisej wsppracy nie tylko w odniesieniu do problemw Europy Zachodniej, ktre miayby by rozwizywane przez Niemcy, Wochy i Francj, lecz take w odniesieniu do problemw Azji, ktre gwnie interesoway Rosj i Japoni i w ktrych Niemcy byy gotowe wystpi w roli mediatora. USA nie powinny wtrca si ani do Europy, ani do Afryki, ani do Azji. Nastpnego dnia Hitler prbowa uprzedzi protesty Mootowa stwierdzajc, e to koniecznoci czasu wojny - potrzeba zapewnienia sobie dostaw surowcw - zmusiy Niemcy do interwencji w rejonach, ktre dotychczas nie stanowiy stref ich interesw, jak Finlandia (skd Niemcy potrzeboway niklu i drewna) i Rumunia (gdzie chodzio o zabezpieczenie dostaw ropy naftowej). Znacznie wiksze sukcesy mog by osignite w przyszoci pod warunkiem, e Rosja nie bdzie obecnie poszukiwa sukcesw na terytoriach, gdzie Niemcy widz swoje interesy w przyszoci. Mootow nie dopuci do tego, eby sprawy psujce atmosfer stosunkw niemiecko-rosyjskich byy pozostawione na uboczu i nastpia ostra wymiana zda na temat Finlandii. Hitler zapyta, czy Rosja

przewidywaa kolejn wojn z Finlandi. Wojna w basenie Morza Batyckiego obciyaby powanie wzajemne stosunki. Czego Rosja chciaa jeszcze od Finlandii? Rozwizania na tak sam skal jak w Besarabii - odpar Mootow. Starajc si skierowa dyskusj na znacznie waniejsze zagadnienia Hitler powtrzy, e obie strony zgadzaj si w zasadzie, i Finlandia naleaa do radzieckiej strefy wpyww, i cign dalej: Po zajciu Anglii Imperium Brytyjskie zostanie rozparcelowane jak wielki zbankrutowany majtek ziemski o powierzchni 40 milionw kilometrw kwadratowych. W tym zbankrutowanym majtku znajdzie si dla Rosji dostp do nie zamarzajcego, otwartego oceanu. Jak dotd mniejszo liczca 45 milionw Brytyjczykw rzdzia 600 milionami mieszkacw Imperium Brytyjskiego. Zmiadymy t mniejszo... W tych okolicznociach pojawiaj si na wiecie nowe perspektywy... Udzia Rosji w rozwizywaniu tych problemw bdzie musia by odpowiednio zorganizowany. Wszystkie kraje, ktre mog by zainteresowane podziaem zbankrutowanego majtku, musiayby zapomnie o wzajemnych sprzecznociach i zaj si wycznie parcelacj Imperium Brytyjskiego. Dotyczyo to Niemiec, Francji, Woch, Rosji i Japonii. Mootow odpowiedzia, e wysucha argumentw Fhrera z zainteresowaniem, i zgadza si ze wszystkim, co zrozumia. Najwaniejsz spraw byo wyjanienie problemw wsppracy niemiecko-rosyjskiej. Wochy i Japonia mog doczy pniej. Po obojtnym wysuchaniu kolejnych wizjonerskich wzlotw Hitlera Mootow znowu powrci do punktu wyjcia. Jego nastpne pytanie dotyczyo Bakanw i niemieckich gwarancji dla Rumunii. Gdyby Niemcy nie byy gotowe ich cofn, co powiedziayby na rosyjskie gwarancje dla Bugarii? Hitler natychmiast odpar, e nie sysza, aby Bugaria wystpowaa o tego rodzaju gwarancje. Gdy Mootow naciska go w sprawach Morza Czarnego i Dardaneli, Hitler doda: Gdyby Niemcy szukay rde napicia w stosunkach z Rosj, nie potrzeba by im byo problemu cienin. Schmidt, ktry wystpowa jako tumacz, odnotowa, e nie by wiadkiem tak ostrej wymiany zda od czasu rozmw z Chamberlainem w okresie kryzysu sudeckiego. Franco jedynie rozgniewa Hitlera przez stosowanie unikw, Mootow natomiast odpowiada i kci si. Byo to postpowanie, ktrego Hitler nie mg wybaczy, i nie bra udziau w dalszych rozmowach. Nieoczekiwanie nie zjawi si rwnie na bankiecie, ktry Mootow wyda tego wieczora w ambasadzie rosyjskiej. W poowie kolacji gospodarz i gocie musieli uda si do schronu ze wzgldu na nalot brytyjski. Ribbentrop, z charakterystycznym dla siebie brakiem wyczucia, wybra ten wanie moment, eby przedstawi Mootowowi projekt dokumentu dotyczcego przystpienia Zwizku Radzieckiego do paktu trjstronnego wraz z dwoma tajnymi protokoami podobnymi do protokou zaczonego do paktu nazistowsko-radzieckiego i okrelajcymi obszary zainteresowa czterech mocarstw. Niezalenie od zmian terytorialnych w Europie po zawarciu pokoju aspiracje Niemiec koncentroway si w Afryce rodkowej, Woch w Afryce Pnocnej i

Wschodniej, Japonii w Azji Poudniowo-Wschodniej. Proponowano, aby zainteresowania ZSRR koncentroway si na poudnie od jego terytorium w kierunku Oceanu Indyjskiego. Bya to miaa i zarazem atwa do rozszyfrowania prba odwrcenia uwagi Rosji od jej tradycyjnego obszaru ekspansji - Europy Wschodniej, Bakanw i Morza rdziemnego, gdzie jej interesy cierayby si z interesami Niemiec i Woch - i skierowania jej na Zatok Persk i Ocean Indyjski, gdzie zetknaby si z Brytyjczykami. Aby t propozycj uczyni bardziej atrakcyjn, drugi protok obiecywa wspprac Niemiec i Woch przy zerwaniu tureckich powiza z Zachodem i zastpienia konwencji z Montreux nowym porozumieniem dotyczcym cienin. Jako dodatkow atrakcj Ribbentrop roztacza obiecujc, cho niejasn perspektyw wynegocjowania paktu o nieagresji pomidzy Rosj i Japoni, w ktrym Japoczycy uznaliby Mongoli Zewntrzn i Sinkiang za sfer wpyww radzieckich. Mootow, jak zwykle skwaszony, wymieni list problemw europejskich, ktrymi Rosja wci si interesowaa: przyszo Rumunii i Wgier oraz Turcji i Bugarii, plany osi wobec Jugosawii i Grecji, Polski i krajw batyckich. Podobnie jak Hitler Ribbentrop uczyni ostatni wysiek w celu zwekslowania rozmowy na spraw decydujc - czy Zwizek Radziecki byby gotw wsppracowa przy likwidacji Imperium Brytyjskiego? Gdy Ribbentrop wci utrzymywa, e Wielka Brytania jest skoczona, Mootow udzieli sawnej odpowiedzi: Jeeli tak jest, czemu jestemy w schronie i czyje to bomby spadaj? W ostatnim sowie stwierdzi, e wszystkie te wielkie problemy jutra nie mog by rozwaane w oderwaniu od problemw dnia dzisiejszego i istniejcych porozumie. Mootow, ograniczony instrukcjami, nie by w stanie udzieli odpowiedzi na propozycje, ktrymi Niemcy usiowali go oszoomi. Stalin jednake, kiedy mia czas zapozna si z nimi, dostrzeg korzyci pynce z przystpienia do czterostronnego paktu Ribbentropa. Rosja odniosa wyjtkowe korzyci z uczestnictwa w pierwszym pakcie nazistowskoradzieckim i Stalin by gotw przyj propozycj sfery wpyww koncentrujcej si na poudnie od Baku i Batumi z oglnym kierunkiem na Zatok Persk. Odpowied radziecka wystosowana 25 listopada, czyli w niespena dwa tygodnie po powrocie Mootowa, akceptowaa propozycje Ribbentropa pod warunkiem, e ze swej strony Hitler zgodzi si na pewne warunki. Obejmoway one natychmiastowe wycofanie oddziaw niemieckich z Finlandii oraz traktat rosyjsko-bugarski, ktry wraz z baz nad Bosforem udostpnion przez Turcj zapewniby Rosjanom kontrol nad poczeniem z Morzem rdziemnym. Mimo kilkakrotnych zapyta ze strony Moskwy niemiecka odpowied na rosyjsk not nigdy nie nadesza. Oferta Hitlera miaa na celu odwrcenie uwagi Rosji od Europy. Kiedy stao si jasne, e Stalin nadal upiera si przy uznaniu Finlandii i Bakanw jako lecych w jego sferze wpyww, Hitler zupenie przesta interesowa si dalszymi negocjacjami, ktre mogy z powodzeniem doprowadzi do kompromisu. Dziaajc pod wraeniem wywoanym przez Mootowa, jego upartym dopytywaniem si i

dopominaniem si o prawa radzieckie, Hitler powiedzia Gringowi jeszcze zanim Rosjanie wyjechali z Berlina, e podj decyzj ataku na Zwizek Radziecki wiosn 1941 roku. Gring prbowa zmieni jego decyzj, argumentujc, podobnie jak to czyni Raeder, e naley skoncentrowa si na wyparciu Brytyjczykw z basenu Morza rdziemnego przed uderzeniem na Rosj, dla ktrego najodpowiedniejszym terminem byyby lata 1943-1944. Hitlera jednak nie dao si przekona. Wierzy, e Wielka Brytania nie bya w stanie zaszkodzi Niemcom i mona bdzie rozprawi si z ni po pokonaniu Rosji. Wszelkie istniejce jeszcze wtpliwoci rozwiaa odpowied radziecka i prba stawiania warunkw. 5 grudnia Hitler poleci OKH przyspieszy przygotowania do ataku wiosn. Rozstrzygnicie problemu hegemonii w Europie nastpi w walce przeciwko Rosji. Hitler wci sta przed problemem, jak pokierowa oczekujcymi rozstrzygnicia sprawami w basenie Morza rdziemnego i na Bakanach. Najpilniejszym zagadnieniem stay si konsekwencje le przygotowanego ataku Mussoliniego na Grecj. 7 grudnia Wosi zostali zepchnici przez Grekw na teren Albanii i grozia im cakowita klska, chyba e Niemcy udziel im natychmiastowej pomocy. Kiedy Hitler poprosi o spotkanie z Duce, Mussolini odmwi. Jego armiom w Afryce powodzio si podobnie jak w Grecji. Rozpoczta 9 grudnia bitwa o Sidi Barrani zakoczya si bezadn ucieczk oddziaw Grazianiego, ciganych przez Brytyjczykw w gb Libii. Zagroenie Egiptu przez Wochy przestao istnie. Odmowa Franco zmusia Hitlera do porzucenia idei wsplnego ataku na Gibraltar, czyli na zachodni cz Morza rdziemnego. Stojc wobec takiego kryzysu, Hitler odzyska zdolno zdecydowanego dziaania, ktrej brako mu podczas ostatnich piciu miesicy. 10 grudnia poleci formacjom Luftwaffe przesun si na poudnie Woch i atakowa Aleksandri, Kana Sueski i cienin midzy Sycyli a Afryk. Naleao przyspieszy przygotowania dywizji pancernej do przerzucenia jej do Libii w celu udzielenia wsparcia Wochom. 13 grudnia Hitler wyda dyrektyw nr 20 dotyczc operacji Marica, czyli inwazji na Grecj. Korpus niemiecki mia by sformowany w Rumunii i skada si z maksimum 24 dywizji gotowych do marszu przez Bugari oraz do wkroczenia do Grecji, jak tylko pogoda na to pozwoli, i pozbawienia w ten sposb Brytyjczykw baz, z ktrych mogli atakowa Wochy i Rumuni. Wreszcie 18 grudnia podpisa najbardziej brzemienn w skutki dyrektyw nr 21 dotyczc operacji Barbarossa: Niemieckie siy zbrojne musz by gotowe zmiady Rosj Radzieck w trakcie szybkiej kampanii nawet przed zakoczeniem wojny z Angli... Przygotowania wymagajce wicej czasu musz by rozpoczte ju teraz, o ile jeszcze tego nie uczyniono, tak aby byy zakoczone do 15 maja 1941 [...]. Trzon armii rosyjskiej w zachodniej czci kraju trzeba zniszczy poprzez wysyanie gbokich zagonw pancernych. Naley zapobiega wycofywaniu si jednostek zdolnych do walki w gb terytorium rosyjskiego [...] Ostatecznym celem jest ustanowienie linii obronnej przed atakami z

azjatyckiej czci Rosji wzdu rubiey biegncej od Wogi po Archangielsk. Wwczas ostatni rosyjski okrg przemysowy na Uralu moe by zniszczony przez Luftwaffe. Dyrektywa Barbarossa udzielia odpowiedzi na pytanie, ktrej brako w dyrektywie listopadowej, a mianowicie, ktr z istniejcych opcji naley uzna za priorytetow. Niektre z opcji odrzucono, inne odoono na pniej. Te, ktre pozostay, musiay zosta wpasowane w zarysowane ju ramy. Hitler stawia na to, e wszystkie operacje, jakie mog okaza si konieczne do rozwizania kryzysu bakaskiego i ocalenia Wochw w pnocnej Afryce, bd zakoczone w takim terminie, e wszelkie przygotowania do ataku na Rosj zostan zakoczone przed 15 maja. Jego decyzja pozostaa tajna. Rozpowszechniono jedynie dziewi egzemplarzy dyrektywy, ale przez nastpne pi miesicy wszystko miao by podporzdkowane temu nadrzdnemu celowi.

ROZDZIA SZESNASTY

Nowy porzdek Hitlera

Hitler: 1939-1942 (wiek 50-53 lata) Stalin: 1939-1942 (wiek 59-63 lata) I

Zarwno dla Hitlera, jak i dla Stalina wojna niemiecko-rosyjska bya

najtrudniejsz prb w karierze. Podchodzili jednak do niej w zupenie inny sposb. Chocia Hitler w czasie wzlotw mwi o wiatowej potdze, o wojnie midzykontynentalnej prowadzcej do zamania hegemonii anglosaskiej, to jednak najbardziej konkretnym celem w jego myleniu w kategoriach polityki zagranicznej byo zdobycie przestrzeni yciowej na wschodzie jako lekarstwa na problemy gospodarcze i spoeczne Niemiec. A gdy mwimy o nowych terytoriach w Europie - pisa w Mein Kampf - musimy gwnie myle o Rosji i podlegych jej pastwach przygranicznych. Samo przeznaczenie wydaje si wskazywa nam drog w tym kierunku. W 1936 roku powtarza publicznie: Gdybymy mieli do dyspozycji Ural z jego niewyobraalnym bogactwem surowcw i lasy Syberii i gdyby nie koczce si pszeniczne pola Ukrainy leay na terytorium Niemiec, nasz kraj opywaby we wszystko. Rosja dostarczy nie tylko surowcw, ale i siy roboczej, ktrej Niemcy rwnie potrzeboway. Sowianie - oznajmi Hitler - s mas urodzonych niewolnikw, ktrzy odczuwaj potrzeb pana. Ta rasistowska wersja odmienna od misji cywilizacyjnej Niemiec na wschodzie - bya specjalnym przyczynkiem Hitlera do tradycyjnego tematu Drang nach Osten. Sami niezdolni do utworzenia pastwa - argumentowa Hitler Sowianie zawdziczali utworzenie i utrzymanie pastwa rosyjskiego pierwiastkowi niemieckiemu i klasie rzdzcych. Rewolucja bolszewicka zniszczya je. Ich miejsce zajli ydzi, ktrych Hitler identyfikowa z przywdztwem bolszewickim, i yd nie mg utrzyma spjnoci rosyjskiego pastwa, podobnie jak Rosjanie nie mogli pozby si ydw. To ogromne imperium na wschodzie dojrzao do rozpadu. Koniec ydowskiej dominacji w Rosji bdzie rwnie oznacza koniec Rosji jako pastwa. Decyzja o ataku na Rosj cofna Hitlera do pierwocin ruchu narodowosocjalistycznego z lat dwudziestych. Manewry dyplomatyczne, w ktre zaplta si w celu zapewnienia neutralnoci Rosji podczas wojny przeciwko Polsce i pniej ze wzgldu na potrzeb wyeliminowania zagroenia zachodni interwencj, kiedy zwrci si na wschd, zostay zastpione wyran decyzj signicia bezporednio po gwny cel przy

uyciu jedynego sposobu, w jakim pokada wiar, czyli przy uyciu siy. W licie adresowanym do Mussoliniego w przeddzie inwazji Hitler pisa: I jeszcze jedno, Duce. Od czasu kiedy podjem t decyzj, czuj si duchowo wolny. Partnerstwo ze Zwizkiem Radzieckim [...] wydawao mi si zerwaniem z ca moj natur, moimi pomysami i wczeniejszymi zobowizaniami. Obecnie jestem szczliwy, e pozbyem si tych cierpie psychicznych. Wraz z podjciem decyzji o przeprowadzeniu operacji Barbarossa ideologiczne i strategiczne elementy mylenia Hitlera zbiegy si w jedno. Jego rasistowski Weltanschauung wraz z wiar w wyszo aryjskich Niemcw nad sowiaskimi podludmi, jego antysemityzm i antymarksizm powizay si z krucjat w celu ocalenia Europy przed plag ydowskiego bolszewizmu i zniszczenia jego kolebki w Moskwie, jego poszukiwania przestrzeni yciowej dla przyszego germaskiego Herrenvolku obecnie w sposb naturalny powizay si ze zniszczeniem rosyjskiej siy militarnej jako strategicznym kluczem do hegemonii w Europie i do zdobycia surowcw, ywnoci i niewolniczej siy roboczej, ktrych Niemcy potrzeboway dla pokonania narodw anglosaskich w ostatecznej walce o przywdztwo nad wiatem. To, co powstrzymywao Hitlera od podjcia tego kroku wczeniej, bya potrzeba stworzenia warunkw, ktre wymieni w Mein Kampf jako istotne dla osignicia sukcesu: eliminacja Francji jako potgi militarnej i zawarcie sojuszy z Wochami i Wielk Brytani. Pierwszy i drugi warunek zostay spienione. Z trzecim nie mg sobie poradzi. Zamiast sojuszu proponowa brytyjsk neutralno w zamian za gwarancj dla Imperium Brytyjskiego. Kiedy i to si nie udao, Hitler rozkaza eliminacj Wielkiej Brytanii jako nieprzyjaciela w drodze inwazji, a kiedy trzeba byo i z niej zrezygnowa, usiowa zama brytyjsk wol walki nocnymi bombardowaniami. Znaczenie klski Niemiec w bitwie o Wielk Brytani stao si obecnie jasne. Postawio ono Hitlera wobec koniecznoci dokonania wyboru pomidzy dwiema zupenie rnymi strategiami. Pierwsza polegaa na koncentracji wszystkich si przeciwko Wielkiej Brytanii jako gwnemu nieprzyjacielowi. Obejmowaa strategi rdziemnomorsk proponowan przez Raedera i popieran przez Gringa i oznaczaa odoenie wszelkich myli o ataku na Rosj do czasu wyeliminowania Wielkiej Brytanii. Druga polegaa na odoeniu Wielkiej Brytanii na pniej i skoncentrowaniu wszystkich si na podboju Rosji w cigu jednej kampanii. Oznaczaoby to nie tylko wyeliminowanie Zwizku Radzieckiego jako nieprzyjaciela, ale take zdobycie dla Niemiec zasobw wystarczajcych do zniszczenia wszelkich nadziei brytyjskich na przeciwstawienie si niemieckiej dominacji na kontynencie. Niezalenie od trudnoci ze znalezieniem konkretnego sposobu pokonania Wielkiej Brytanii, porwnywalnego z miadcym uderzeniem planowanym przeciwko Rosji, Hitler zawsze powtarza, e zniszczenie Imperium Brytyjskiego nigdy nie stanowio czci jego programu w odrnieniu od zniszczenia pastwa rosyjskiego. Jeeli jednak miaoby si to sta, to inne mocarstwa, a nie Niemcy odniosyby gwne korzyci. Hitler znalaz wkrtce nowe argumenty usprawiedliwiajce jego

ideologiczn i strategiczn preferencj dla opcji wschodniej. Uwierzy, e nadzieje pokadane w Rosji skaniay Brytyjczykw do dalszego prowadzenia wojny i e wobec moliwoci osignicia tylu korzyci gospodarczych, politycznych i strategicznych w wyniku jednej kampanii przed Niemcami nie byo innej drogi. Jeeli Niemcy nie uderz pierwsi - twierdzi - zanim zbrojenia radzieckie nie zostan ukoczone, reszta Europy stanie wobec groby ataku potnej siy. Argument ten sta si wkrtce usprawiedliwieniem twierdzenia, e Rosjanie ju gromadz siy na granicy w celu dokonania wyprzedzajcego uderzenia. Najwaniejsze byo potwierdzone dowiadczeniami wojny fiskiej przekonanie, e kierownicze koa radzieckie zostay tak osabione w wyniku czystek, i nie bd w stanie wytrzyma skoncentrowanego ataku niemieckiego i zorganizowany opr zaamie si. e bya to fatalna pomyka, okazao si wwczas, gdy niemiecka 6 armia poddaa si pod Stalingradem w lutym 1943 roku. Dzisiaj wydaje si to tak oczywiste, e pomyk t trudno wyjani. W latach 1940-1941 pogld ten jednak by do rozpowszechniony. Niezalenie od tego, jakie zastrzeenia podnosili niemieccy generaowie - lub twierdzili pniej, e takie zastrzeenia mieli - nie zgaszali sprzeciww podobnych do sprzeciww zgaszanych wobec ofensywy na zachodzie. Nawet kiedy Hitler zmieni oryginalny plan OKH, kierujc gwn o ataku niemieckiego na Moskw, ta najbardziej brzemienna w skutki ingerencja zostaa przyjta bez protestu. Poczynajc od lata 1940 roku, Hitler, OK W i OKH zgodnie oceniali trwanie kampanii rosyjskiej na mniej wicej trzy miesice. Oceny Londynu i Waszyngtonu daway nawet mniej czasu. Jak tylko rozpocz si atak, brytyjskie Ministerstwo Wojny ostrzego suby informacyjne BBC, eby nie rozbudzay nadziei, i opr Rosjan bdzie trwa duej ni sze tygodni, a 23 czerwca Frank Knox, sekretarz USA do spraw marynarki wojennej, pisa do Roosevelta: Zgodnie z opiniami, jakie mogem zebra, Hitlerowi potrzeba bdzie od szeciu tygodni do dwch miesicy, eby rozprawi si z Rosj. W odrnieniu od Hitlera, w ktrego wstpio nowe ycie na myl o wyswobodzeniu si z paktu nazistowsko-radzieckiego, Stalin robi wszystko, eby pakt ten utrzyma, uparcie odmawiajc uznania faktw dowodzcych, e Niemcy przygotowuj si do ataku na Rosj. Podczas gdy w 1941 roku pewno siebie Hitlera osigna szczyt, Stalin okazywa coraz mniej pewnoci i grozia mu utrata zdolnoci przywdcy w wikszym stopniu ni kiedykolwiek przedtem w jego karierze. W cigu pierwszych szeciu miesicy 1941 roku prowadzi polityk agodzenia sprzecznoci w stosunkach z Hitlerem i a do momentu niemieckiego ataku 22 czerwca zabrania radzieckim dowdcom podejmowa jakichkolwiek krokw, ktre mogy by uznane przez Niemcw za prowokacj. Zanim jednak przejdziemy do dowodw uzasadniajcych tak ocen postawy Stalina oraz okrelimy jej powody, logicznie bdzie spojrze na przygotowania, jakie strona niemiecka poczynia pomidzy grudniem 1940 roku a czerwcem 1941 roku i na ktre Zwizek Radziecki przygotowa tak niewystarczajc odpowied. W cigu tych szeciu miesicy niemiecki Sztab Generalny zgromadzi

stopniowo przy radzieckiej granicy armi liczc ponad 3 miliony onierzy. Bya to najwiksza sia, jaka kiedykolwiek zostaa uyta w jednej operacji, poniewa obejmowaa nie tylko 17 z 21 dywizji pancernych oraz 13 dywizji zmotoryzowanych, ale rwnie wikszo zaprawionych w boju oddziaw i dowiadczonych dowdcw, ktrych pewno siebie umocnio nieprzerwane pasmo odniesionych w ostatnim okresie sukcesw. Kampania bakaska prowadzona wiosn 1941 roku skomplikowaa i opnia przygotowania, ale jeeli wemiemy pod uwag niewystarczajc sie pocze kolejowych i drogowych w Europie Wschodniej i problemy zwizane z zaopatrzeniem takiej masy ludzi i sprztu, by to popis niemieckiej organizacji. Wszystko jednak oparto na zaoeniu, e nieprzyjaciel musi zosta zniszczony w trakcie jednej kampanii, trwajcej maksimum pi miesicy, zanim rosyjska zima pooy kres wszelkim dziaaniom. Chocia odlegoci byy znacznie wiksze - 965 kilometrw od granicy do Moskwy, 1600 do Rostowa i 2240 do pl ropononych Kaukazu, a drogi znacznie gorsze, planowano w dalszym cigu wojn byskawiczn, tak jak w przypadku ofensywy na zachodzie w maju 1940 roku. Gdyby rozgrywka nie udaa si, wwczas armia niemiecka dziaajca u koca dugich i trudnych szlakw zaopatrzenia znalazaby si w kopotach (powszechnie znanym przykadem jest niedostarczenie ani zimowej odziey, ani rodkw przeciw zamarzaniu silnikw umoliwiajcych stawienie czoa zimie, podczas ktrej temperatura regularnie spadaa do -30C15). Za armi staa gospodarka czerpica zasoby z krajw okupowanych, ktra wci nie bya na tyle zorganizowana, eby sprosta wymogom wojny totalnej proklamowanej przez Hitlera. Mianowanie Fritza Todta na stanowisko ministra uzbrojenia w marcu 1940 roku pooyo podstawy pod pen mobilizacj niemieckich zasobw w dwa lata pniej. Do jesieni 1941 roku bya to jednak tylko jeszcze jedna organizacja, konkurujca z innymi; ich spory uniemoliwiay stworzenie oglnego planu dugoterminowego. Przykadem tu moe by produkcja amunicji dla armii. W drugim i trzecim kwartale 1940 roku po objciu stanowiska przez Todta produkcja ta wzrosa o 60-90 procent w porwnaniu z poziomem z 1939 roku. Jeszcze szybciej wzrosa produkcja samolotw i czogw. Jednake w czwartym kwartale 1940 roku spada produkcja amunicji. Spadek ten utrzymywa si przez pierwsze sze miesicy 1941 roku i w czwartym kwartale tego roku produkcja amunicji nawet spada poniej poziomu z 1939 roku. Dziao si tak pomimo rozkazw Hitlera wydanych 28 wrzenia 1940 roku, ktrymi zmieni priorytety z produkcji barek desantowych i bombowcw na produkcje amunicji oraz produkcj zwizan z innymi potrzebami armii wynikajcymi z przygotowa do ataku na Rosje. Jeszcze bardziej uderzajcy by spadek produkcji samolotw mimo przyznanych priorytetw. O tym, jak nietrafnie Hitler przewidzia poziom strat w kampanii rosyjskiej, wiadczy fakt, e na dzie przed inwazj, 21 czerwca 1941,
15 W sierpniu 1941 roku propozycja Goebbelsa zorganizowania oglnonarodowej zbirki cieplej odziey zostaa odrzucona przez dowdztwo armii.

zmieniajc decyzj z wrzenia przyzna priorytet produkcji samolotw, czogw i okrtw podwodnych kosztem produkcji broni i amunicji dla armii. W dwa miesice pniej wobec zbliajcego si zwycistwa nad Rosj rozkaza zmniejszenie si zbrojnych i zgodnie z zasadami Blitzkriegu poleci, by ju nie zwiksza dostaw surowcw i siy roboczej dla przemysu zbrojeniowego oraz jego zdolnoci produkcyjnych. Nie podjto adnych postanowie ani w dziedzinie przygotowa wojskowych, ani gospodarczych na wypadek, gdyby zakadane postpy lub cele najwikszej jak dotd operacji wojskowej nie zostay osignite. Wszelkie niedocignicia, jakie mogy zaistnie, miay by nadrobione bezlitosn eksploatacj terytoriw okupowanych - zboe z Ukrainy i ropa z Kaukazu. Planici oczekiwali, e armie na wschodzie bd utrzymywa si z tego, co zdobd, oraz oczekiwali, e dodatkowo zapewni dostawy 7 milionw ton zb rocznie dla ludnoci Rzeszy. W dyrektywie z 23 maja 1941 roku konsekwencje takiej polityki zostay przyjte bez najmniejszej prby ich zakamuflowania. W przyszoci Ukraina zamiast ywi pozosta cz Zwizku Radzieckiego musi zwrci si ku Europie. Ludno regionw pooonych bardziej na pnocy, a szczeglnie ludno miejska, powinna liczy si z wyjtkowe dotkliwym godem. Niezmiernie wan spraw bdzie spowodowanie odpywu ludnoci na Syberi. Wysiki zmierzajce do ochrony ludnoci przed mierci godow przez dowz nadwyek ywnoci z regionu czarnoziemw mog by dokonane jedynie kosztem wyywienia Europy. Osabi one zdolnoci Niemiec utrzymania si w warunkach wojennych i pokonania blokady. W tym punkcie musi by pena jasno. Z tego [...] wynika eliminacja przemysu oraz powanego odsetka ludnoci w deficytowych dotd rejonach Rosji. W uzupenieniu dyrektywy podano, e uzyskaa aprobat najwyszych wadz, poniewa jest zgodna z tendencjami politycznymi (i zamiarami) zepchnicia Wielkorusw. Oprcz decyzji dotyczcych zaspokajania biecych potrzeb Niemiec w czasie wojny naleao podj decyzj na temat dalszej przyszoci regionu przy zaoeniu, e linia Archangielsk - Astracha zostanie osignita. Na terenie tym znajdowao si okoo 100 milionw ludnoci. Hitler nigdy nie myla o zakoczeniu inwazji na Rosj konwencjonalnym traktatem pokojowym. Miaa to by wojna zaborcza, ktrej celem byo nie tylko obalenie reimu bolszewickiego, ale rwnie zapobieenie pojawieniu si nastpcy pastwa rosyjskiego. Co miao jednak powsta na jego miejsce? Uznabym to za przestpstwo - powiedzia Hitler do swych rozmwcw po kolacji - gdybym powici krew [...] wierci miliona zabitych i setek tysicy rannych [...] tylko dla zdobycia bogactw naturalnych eksploatowanych w sposb kapitalistyczny... Dugoterminowym celem Ostpolitik jest otwarcie terenw pod osadnictwo dla stu milionw Niemcw. Nie byo jednak w peni jasne, co Hitler rozumia pod pojciem kolonizacja. Chtnie siga do porwnania z Indiami. Tym, czym Indie byy dla Anglii, tym terytoria rosyjskie bd dla nas. Gdybym tylko mg spowodowa, eby Niemcy zrozumieli, co oznacza przestrze yciowa dla

przyszoci! Kolonie to posiadoci kopotliwe, te ziemie bd jednak na zawsze nasze. Wnioskw pyncych z tego porwnania nigdy jednak nie wykorzysta. Porwnanie to nie daje rwnie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposb miaa si odbywa kolonizacja Rosji, kto mia j przeprowadzi, jak dugo mia trwa duszy termin i jak ten proces miaby pogodzi si z krtkoterminowymi potrzebami Niemiec prowadzenia eksploatacji gospodarczej. Na pytania te mona udzieli wiele rnorodnych odpowiedzi. Zamt pogbiao wiele instytucji rywalizujcych ze sob w sposb charakterystyczny dla anarchii totalitarnej panujcej w Trzeciej Rzeszy. W marcu 1941 roku Hitler powiedzia Keitlowi i Jodlowi, e przysze zadania w Rosji s tak trudne, e nie mona ich powierzy wojsku. Gboko strefy objtej okupacj wojskow zostaaby ograniczona. Tereny pooone dalej od frontu objte byyby administracj polityczn kierowan przez komisarzy Rzeszy, podlegych Fhrerowi. Hitler powierzy Rosenbergowi opracowanie planw trzech protektoratw, ktre zamierza utworzy w krajach batyckich, na Biaorusi i na Ukrainie, i latem mianowa go ministrem okupowanych terenw wschodnich (Ostministerium). Rosenberg by synem szewca. Urodzi si w Rewalu (Tallinn) w Estonii, ktra w owym czasie, podobnie jak w 1941 roku, bya czci imperium rosyjskiego. Cho uwaa si za Niemca, by przesiknity kultur rosyjsk. Ta podwjna spucizna uksztatowaa jego stosunek do nowych obowizkw. Po rewolucji w Rosji znalaz si w Monachium i wczenie wstpi do partii nazistowskiej. W 1921 roku zosta redaktorem partyjnego dziennika Volkischer Beobachter. Po puczu 1923 roku, w czasie pobytu w wizieniu, Hitler powierzy mu kierowanie parti. Powszechnie uwaano, e decyzja ta miaa Hitlerowi zapewni wyeliminowanie rywala i to, e partia powita jego powrt z ulg. Od tego czasu Rosenberg, chocia lojalny wobec Hitlera i nagradzany szeregiem stanowisk, nie odnosi wikszych sukcesw. Ideolog partyjny i autor pretensjonalnego Mitu XX wieku, by obiektem zoliwych artw Goebbelsa. Ekspert w dziedzinie polityki zagranicznej, by ignorowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Jako polityk partyjny znalaz si po niewaciwej stronie w sporze pomidzy SA i SS i zyska sobie w Himmlerze niebezpiecznego wroga. W roku 1941, zbliajc si do pidziesitki, Rosenberg by bliski zaspokojenia swoich yciowych ambicji i cieszy si autorytetem, jaki zawsze pragn zdoby, stajc si czoowym ekspertem partii w sprawach rosyjskich i kierownikiem jednego z kluczowych ministerstw, do ktrego zaraz zacz angaowa liczny personel. W rzeczywistoci miao to by najwiksze rozczarowanie w jego yciu penym niepowodze. Bez skutku domaga si, by wszystkie polecenia dotyczce Wschodu pochodziy z jego biura. By ignorowany, odsuwany, podwaano jego decyzje, a nawet wrcz zapominano o nim. Trudno nie wierzy, e Hitler traktowa Rosenberga jak ministra, ktry, podobnie jak w latach 1923-1924, nie bdzie stanowi zagroenia dla jego autorytetu16.
16

We wczesnych latach trzydziestych Rauschning wspomina, i Hitler powiedzia: Czy nie zauwaylicie, e

Jeszcze przed nominacj Rosenberga zgosi swoje roszczenia potny rywal w osobie Himmlera. Podstaw tych roszcze byy funkcje policyjne i bezpieczestwa SS, ale zgodnie z dyrektyw OKW Keitla z 13 marca 1941 roku obejmoway rwnie: ,,[...]z polecenia Fhrera specjalne zadania w zakresie przygotowania administracji politycznej, wynikajce z ostatecznej rozprawy pomidzy dwoma rnymi systemami politycznymi. W ramach tych zada Reichsfhrer SS dziaa niezalenie i na wasn odpowiedzialno. Podobnie jak w Polsce, SS planowao utworzy specjalne grupy operacyjne (Einsatzgruppen), ktre miay posuwa si w lad za wojskiem i prowadzi systematyczn eksterminacj, bez wdawania si w procesy, wrogw ideologicznych i rasowych Trzeciej Rzeszy, ydw, Cyganw i innych elementw aspoecznych. Kolejnym dekretem, zwanym rozkazem komisarskim, z 13 maja, ten sposb postpowania rozszerzono na radzieckich oficerw politycznych i komisarzy, ktrzy mieli by natychmiast rozstrzeliwani. Armia, zgodnie z dyrektyw z 6 maja 1941 roku, miaa rozstrzeliwa wszystkich mieszkacw, ktrzy uczestniczyli we wrogich dziaaniach lub stawiali opr niemieckim siom zbrojnym, a jeeli to bdzie konieczne, stosowa zbiorow odpowiedzialno wobec wiosek, z ktrych wychodziy buntownicze i zoliwe ataki jakiegokolwiek rodzaju. W armii istniay powane opory wobec prowadzenia tego rodzaju wojny eksterminacyjnej, sprzecznej z jej tradycjami. Jeeli armia nie wykonaaby rozkazw Hitlera, mona byo polega na SS, ktra naprawiaa tego rodzaju niedocignicia i eliminowaa lokalnych przywdcw bez adnych wyrzutw sumienia, podobnie jak w Polsce. Dziki dokonanej przez Hitlera w 1939 roku nominacji na stanowisko Komisarza Rzeszy do Spraw Wzmocnienia Niemczyzny Himmler mia ju okazj wyprbowa program germanizacyjny w Polsce. W maju 1940 roku przela na papier myli na temat postpowania wobec elementw obcych na wschodzie i oczekiwa na okupacj Rosji jako na okazj do penego rozwoju dziaa SS w tym regionie. Innym konkurentem, ktremu Rosenberg nie mg sprosta, by Gring. Chocia Gring usiowa odwie Hitlera od ataku na Rosj jeszcze w 1941 roku, kiedy ju decyzja zostaa podjta, zacz nalega, by wanie jemu powierzy eksploatacj gospodarcz zajtych terytoriw, w ramach odpowiedzialnoci za plan czteroletni. Aby wzmocni sw argumentacj, wraz z Zarzdem Gospodarki Wojennej i Zbrojeniowej OKW (WiRuAmt) generaa Thomasa powoa now organizacj Wirtschaftsstab Ost (Sztab Gospodarczy Wschd), ktrej zadaniem byo wdraanie polityki planu czteroletniego. Spord pozostaych szefw nazistowskich, ktrzy pragnli przyoy rk do ksztatowania niemieckiej Ostpolitik, najbardziej wpywowy by Martin Bormann. By on ostatnim, ktry zawdzicza swoje znaczenie sprawowaniu kontroli nad machin partii nazistowskiej. Pocztkowo dziaa jako szef sztabu Hessa, a nastpnie zaj jego stanowisko zastpcy
Niemcy, ktrzy mieszkali dugo w Rosji, nigdy nie mog sta si znowu Niemcami? Zostali zafascynowani wielkimi przestrzeniami. W rzeczywistoci Rosenberg jest wcieky na Rosjan jedynie dlatego, e nie pozwolili mu by Rosjaninem.

Fhrera do spraw partyjnych. Penic to stanowisko, Bormann jako sekretarz by na co dzie u boku Hitlera, wywierajc na wci rosncy wpyw, by sta si jednym z gwnych graczy w intrygach na szczycie hierarchii nazistowskiej w czasie wojny. W odrnieniu od Rosenberga i Himmlera, Bormann nie tyle interesowa si Wschodem, ile budowaniem wasnej potgi poprzez blokowanie moliwoci wzrostu potgi innych. Zdecydowanie popiera wybr Rosenberga na szefa Ostministerium, poniewa wola sabego ni silnego ministra na tym stanowisku. Podobnie by zdecydowany przeciwdziaa temu, by jego najgroniejszy rywal, Himmler, sta si gwnym twrc polityki wschodniej, co prowadzioby do cierania si interesw partii z interesami SS. Jednym ze sposobw zapobieenia tej sytuacji, a rwnoczenie ograniczenia skutecznoci Rosenberga byo obsadzenie kluczowych stanowisk w nowych protektoratach przodujcymi gauleiterami zaraz po przejciu armii. Bormann przekona Hitlera argumentem, e partia nazistowska jako nonik woli politycznej narodu niemieckiego powinna mie decydujcy gos w przyszej administracji wschodniej. Fakt, e pohamowaoby to pretensje Himmlera i SS, wystarczy, eby uzyska zgod Rosenberga. Dopiero pniej mao domylny minister do spraw wschodnich zrozumia, e mianowanie kandydatw Bormanna, a szczeglnie gauleitera Prus Wschodnich Ericha Kocha na stanowisko komisarza Rzeszy dla Ukrainy, tak samo skutecznie niweczyo jego wysiki majce na celu wprowadzenie w ycie dyrektyw jego ministerstwa. II Przyjta w Zwizku Radzieckim w drugiej poowie lat osiemdziesitych polityka glasnosti wywoaa zajady spr na temat odpowiedzialnoci za fakt, e niemieckiego ataku nie przewidziano i nie poczyniono odpowiednich przygotowa, eby mu si przeciwstawi. W dyskusji poruszono rwnie spraw krokw podjtych przez Stalina i jego nastpcw, eby spraw zatuszowa, zniszczy dowody, sfaszowa histori i uniemoliwi rozwaania na ten temat przez ponad czterdzieci lat. W poowie lat trzydziestych dostrzegano grob wojny i poczyniono kroki zmierzajce do wzmocnienia obrony. Obejmoway one priorytety dla rozbudowy zbroje i zdolnoci produkcyjnych (zmiany dokonane w drugim planie picioletnim), zwikszenie budetu wojskowego, zreorganizowanie Armii Czerwonej i zmian doktryny wojennej, co wizao si z nazwiskami Tuchaczewskiego, Jegorowa, Bluchera, Jakira i Uborewicza. Proces ten zosta jednak nagle przerwany przez czystki, w wyniku ktrych zniknli ludzie odpowiadajcy za jego przeprowadzenie, poczynajc od Ordonikidzego i Piatakowa w przemyle po Tuchaczewskiego, prawie cay Sztab Generalny i wysze dowdztwo Czerwonej Armii oraz Czerwonej Marynarki Wojennej. Chocia zmiany kontynuowano w latach 1939-1941, do czasu niemieckiego ataku, radziecka gospodarka i siy zbrojne nie wrciy do rwnowagi po wstrzsie i dezorganizacji wynikajcych z czystek. Brakowao umiejtnoci i dowiadczenia

straconego w wyniku zniszczenia przez Stalina kadry i dowdztwa. Wielu wysoko wykwalifikowanych organizatorw przemysu i technologw, w tym take wielu oficerw rozstrzelano; wielu znalazo si w obozach koncentracyjnych i obozach pracy. Nic zatem dziwnego, e postp osignity w czasie trzeciego planu picioletniego by nierwnomierny. W latach 1938-1940 produkcja przemysu maszynowego (w tym przemysu zbrojeniowego) osigna podobno 59 procent produkcji zakadanej na cay plan picioletni. Przemys stalowy natomiast osign zaledwie 5,8 procent planowanego wzrostu, wyrobw walcowanych (w zwizku z brakami rudy elaza i koksu) tylko 1,4 procent, cementu 3,6 procent, podczas gdy produkcja ropy, podstawowego surowca strategicznego, wzrastaa tak wolno, e nastpi kryzys paliwowy. Odpowiedzi reimu byo jak zwykle zwikszenie nacisku zarwno w sektorze rolnym, jak i przemysowym. Komitet Centralny poleci zmniejszy prywatne dziaki w kochozach i przejto cznie 2,5 miliona hektarw. Podobnie niepopularne byo ograniczenie liczby byda i wi, stanowicych prywatn wasno chopw, ktrych zmuszono sprzeda inwentarz kochozom lub na ubj. Wzywano do wzmocnienia dyscypliny. Kady wieniak musia odpracowa okrelon liczb dniwek w kochozie, zwikszono dostawy obowizkowe, ktrymi objto rwnie ziemniaki i inne warzywa. Artykuy ukazujce si w Prawdzie latem 1940 roku jasno stwierdzay, e tego rodzaju rodki oraz wzrost opat na rzecz stacji maszynowo-traktorowych oznaczay powrt polityki zwikszania dostaw w drodze wymuszania i zwalczania instynktu posiadania. Chopi nauczyli si ju, e opr by bezcelowy, ale poczucie krzywdy pozostao i utrzymywaa si niech wobec pastwa, ktre pozbawiwszy ich prawa do ziemi nadal ich oszukiwao, manipulujc cenami i kontyngentami. Dostawali najnisze z moliwych wynagrodzenie za prac, pacc moliwie najwysze ceny za towary konsumpcyjne, ktre kupowali. Za te same towary, jak nafta, mydo, tkaniny, buty, musieli paci wicej ni ludno miejska. Nic zatem dziwnego, e traktowali kochozy jak now form paszczyzny, przywizujc ich do ziemi i pozbawiajc nawet minimum potrzebnego do ycia. W wyniku tego zagroony zosta (nie dotyczyo to produkcji baweny) wzrost wydajnoci w rolnictwie, ktry w minimalnym stopniu zaznaczy si w latach 1933-1938. Szczciem Stalina byo, e Hitler nie tylko nie odwoywa si, ale nawet szydzi z rosncej niechci do reimu. Brutalne traktowanie przez Niemcw zjednoczyo nard rosyjski w oporze przeciwko najedcom, czego Stalinowi nigdy nie udaoby si osign. Celowemu atakowi reimu radzieckiego na poziom ycia ludnoci wiejskiej (tak odbierali to chopi) towarzyszyo zacienienie dyscypliny pracy w przemyle i w budownictwie spowodowane, jak oficjalnie stwierdzano, zaleceniem zwizkw zawodowych. Wystawiono ksieczki pracy dla wszystkich zatrudnionych mczyzn i kobiet. Uniemoliwiay one zmian pracy bez zezwolenia. Dzie pracy przeduono z siedmiu do omiu godzin, a tydzie pracy z piciu do szeciu dni bez podwyki pac. Ograniczono korzyci pynce z ubezpiecze spoecznych, a nieobecno w pracy uznano za przestpstwo. Wszelkiego rodzaju specjalici zostali

skierowani do wykonywania okrelonych prac, milion absolwentw szk skierowano na szkolenie w szkoach przysposobienia zawodowego oraz wprowadzono opaty za nauk w szkoach rednich i na wyszych uczelniach. Nie wiadomo dokadnie, czy podjte kroki wpyny na podniesienie wydajnoci w przemyle. Stao si jasne, e proces poprawy warunkw ycia trwajcy do 1938 roku zakoczy si. Mona to byo wytumaczy jako konieczn ofiar w czasie przygotowania kraju do wojny, ale w okresie paktu nazistowsko-radzieckiego tego argumentu uywano bardzo rzadko. Stalin z pewnoci zdawa sobie spraw z moliwoci wybuchu wojny z Niemcami, ale nie zrozumia jej ideologicznego, a mona nawet powiedzie - mitologicznego, znaczenia dla Hitlera, wymykajcego si jakimkolwiek logicznym kalkulacjom. Po podpisaniu paktu nazistowskoradzieckiego Stalin uwierzy, e Hitler, zajty reszt Europy, bdzie jasno, tak jak on, Stalin, widzia korzyci pynce dla obu stron z przestrzegania jego postanowie. Kiedy w kocu czerwca 1940 roku Churchill wysa do Stalina wiadomo, ostrzegajc go przed niebezpieczestwem niemieckiej hegemonii w Europie, Mootow powiedzia niemieckiemu ambasadorowi (z prob o przekazanie do Hitlera), e odpowied Stalina brzmiaa: Nie widzia adnego niebezpieczestwa hegemonii jakiegokolwiek kraju w Europie, a tym bardziej by Europa miaa by wchonita przez Niemcy [...] Stalin nie uwaa, e sukcesy militarne Niemiec zagraaj przyjaznym stosunkom Zwizku Radzieckiego z Niemcami. Stosunki te nie byy oparte na przejciowych okolicznociach, ale na narodowych interesach obu krajw. Bez wtpienia utwierdza Stalina w tym przekonaniu fakt, e po dziesiciu latach walk przygranicznych na Dalekim Wschodzie udao mu si osign w 1940 roku porozumienie z Japoni, mocarstwem, ktre stanowio zagroenie dla ZSRR. Porozumienie to przeksztacio si w pakt o neutralnoci (w kwietniu 1941 roku), ktry trwa a do chwili, kiedy Stalin wypowiedzia wojn Japonii w 1945 roku. Uwaa jednak, e Rosja nie uniknie w kocu wojny z Niemcami, ale nie zdarzy si to przed 19421943 rokiem, co pozostawi mu 2-3 lata na przygotowania. Gwn przyczyn klsk w 1941 roku byy bdy w kalkulacjach. Bdy te byy tym powaniejsze, e mimo rosncej liczby dowodw gromadzcych si w pierwszej poowie roku Stalin trwa z uporem przy swoim. Poczynione przygotowania byy jednak ogromne. Przez ponad dziesi lat uznawano priorytet przemysu cikiego i korzystay z tego przede wszystkim radzieckie siy zbrojne. W latach 1939-1941 Armia Czerwona zostaa powikszona dwa i p raza, zwikszono produkcj zbrojeniow, wojska i zapasy przesunito na zachd i zatrudniono 100 tysicy ludzi przy budowie umocnie. Praktycznie jednak adne z tych przygotowa nie zostao zakoczone i kraj (jak pisa pniej ukow, szef sztabu Armii Czerwonej) zosta zaskoczony w chwili reorganizacji, przezbrajania i szkolenia wojsk oraz gromadzenia zapasw i tworzenia rezerw. Czystki pooyy kres inicjatywie indywidualnej. Nie odczuwano

potrzeby przyspieszenia prac, na co mg wpyn tylko Stalin. Wytworzya si taka sytuacja, e ju zaprojektowana i wyprbowana nowoczesna bro nie zostaa wdroona do masowej produkcji i tylko nieliczni onierze zostali przeszkoleni w posugiwaniu si ni przed wybuchem wojny. Przykadami takiej broni, ktra, jak si pniej okazao, moga rwna si z uzbrojeniem niemieckim, byy czogi KW-1 i T-34, myliwce Jak-1 (w 1940 roku wyprodukowano tylko 64 sztuki), MiG-3, aGG-3, szturmowiec I-2 i lekki bombowiec Pe-2. Podobnie przedstawiaa si sytuacja w nowych okrgach przemysowych na Uralu, na Syberii i w Kazachstanie, ktre miay sta si orodkami rosyjskiego przemysu zbrojeniowego. Orodki te ju powstay, ale ich gwatowny rozwj nastpi dopiero pniej, kiedy rozgorzay walki i centralne orodki przemysowe, w ktrych poszczeglne ministerstwa dokonyway powanych inwestycji w przemyle cikim i zbrojeniowym jeszcze w 1940 roku, zostay zajte przez nieprzyjaciela. W 1940 roku Donbas wydoby 94 miliony ton wgla, Ural - 12 milionw ton, a Karaganda 6 milionw ton. Rwnie w 1940 roku inwestycje w centralnych orodkach przemysowych byy trzy razy wiksze ni na Uralu i siedem razy wiksze ni na Syberii. Stalin popeni powane bdy w ocenie sytuacji, a take przy ustalaniu terminw. Jedynymi kwalifikacjami marszaka Woroszyowa, szefa caego kompleksu militarnego, od 1926 roku na stanowisku komisarza do spraw obrony byo to, e zosta czowiekiem Stalina na samym pocztku, od wojny domowej. Jego ignorancja bya przysowiowa. To on przyczyni si najbardziej do zaniechania eksperymentw z formacjami zmechanizowanymi, jakie Tuchaczewski i jego grupa prowadzili od wczesnych lat dwudziestych. Nawet Stalin nie mg zignorowa odpowiedzialnoci Woroszyowa za niepowodzenia w wojnie z Finlandi i w maju 1940 roku zastpi go Timoszenk. Timoszenko wraz z Szaposznikowem, dowiadczonym szefem sztabu, ktry opracowa plany operacyjne kocowego etapu wojny z Finlandi, zostali awansowani do stopni marszakw. Jednym z ich pierwszych zada byo uzyskanie zwolnienia z wizienia okoo 4000 radzieckich oficerw w celu wypenienia luki powstaej po czystkach. Nastpiy rwnie promocje okoo tysica oficerw na powane stanowiska dowdcze. Wielu z nich zyskao saw w latach 1941-1945, na razie jednak brakowao im dowiadczenia ludzi, ktrych stanowiska zajli. Z 225 dowdcw puku przeegzaminowanych przez generalnego inspektora jesieni 1940 roku ani jeden nie ukoczy akademii wojskowej i jedynie 25 byo absolwentami szk wojskowych. Armia Czerwona wymagaa przeszkolenia na wszystkich szczeblach. Timoszenko i Szaposznikow nie po to jednak przeyli czystki, eby nie zrozumie, e Stalin pragn zachowa dla siebie kontrol nad sprawami wojskowymi, co nie pozostawiao miejsca na samodzielne mylenie. Ludzie, ktrych rad by gotw sucha, nie zawdziczali awansu swoim zdolnociom, ale wycznie jego asce. Wrd nich na czoo wybijali si dwaj byli czonkowie Sekretariatu - Lew Mechlis, starszy komisarz polityczny i zastpca komisarza do spraw obrony, ktry wraz z byym

krawcem Szczawienk odgrywa gwn rol w czasie czystek przeprowadzonych w korpusie oficerskim i przy reorganizacji sub politycznych Armii Czerwonej, oraz G. I. Kulik. Kwalifikacje Kulika polegay na tym, e Stalin pozna go w czasie obrony Carycyna, a nastpnie cign nie wiadomo skd i w 1937 roku mianowa go szefem Gwnego Zarzdu Artylerii i zastpc komisarza do spraw obrony, a w 1940 roku marszakiem Zwizku Radzieckiego. Ci trzej ludzie mieli wikszy wpyw na Stalina w sprawach wojskowych ni ktokolwiek inny i zostali wyznaczeni do kierowania sprawami zaopatrzenia oraz doborem i produkcj sprztu dla Armii Czerwonej i jej si powietrznych. Zapisali si na trwae w historii Armii Czerwonej ze wzgldu na swoj ignorancj w sprawach militarnych, na liczb bdnych decyzji i niedobrych rad udzielonych w pocztkach lat czterdziestych. W kocowych miesicach wojny, w lutym 1945 roku, kiedy klska staa si nieunikniona, a Armia Czerwona zbliaa si do Berlina, Hitler powrci myl do 1941 roku i stwierdzi, e nie mia wyboru: adna moja decyzja nie bya trudniejsza ni decyzja o ataku na Rosj. Zawsze twierdziem, e powinnimy za wszelk cen unika prowadzenia wojny na dwch frontach i moecie by pewni, e dugo i z niepokojem zastanawiaem si nad Napoleonem i jego dowiadczeniami w Rosji. Moecie zatem zapyta, dlaczego wojna z Rosj i dlaczego wanie w czasie, ktry wybraem. Jedynym sposobem zmuszenia Brytyjczykw do zawarcia pokoju i uniknicia przeduajcej si wojny przy wzrastajcym udziale Amerykanw byo rozwianie nadziei na interwencj Rosji: Spraw przymusow byo dla nas usunicie rosyjskiego pionka z europejskiej szachownicy. Samo istnienie Rosji - powtarza Hitler - byo zagroeniem, ktre mogo okaza si dla Niemiec fatalne. Nasz jedyn szans pokonania Rosji byo wyprzedzenie jej dziaa... Czas dziaa na nasz szkod... W cigu ostatnich tygodni obsesyjnie baem si, e Stalin mnie uprzedzi. Na poparcie swego rozumowania Hitler wskazywa, e Stalin stale zmniejsza dostawy surowcw, od ktrych Niemcy byy uzalenione. Jeeli nie chcieli da nam dobrowolnie materiaw zaopatrzeniowych, ktre mie musielimy, nie byo innego wyjcia, jak tylko wzi je si. Zarwno niemieckie, jak i rosyjskie dane wskazuj na co zupenie innego. Podobnie jak przed kampani polsk i wszystkimi innymi aktami agresji Hitler twierdzi - a moe nawet sam w to wierzy - e Niemcy zmuszone byy dziaa w obronie wasnej. Nie ma jednak dowodw na to, by szczegowe plany niemieckie dotyczce operacji Barbarossa obejmoway jakiekolwiek zaoenia dotyczce ataku radzieckiego, podobnie jak to miao miejsce w przypadku Polski. W obozie niemieckim pewno siebie bya dua przede wszystkim dlatego, e wszystkie doniesienia wskazyway, i Rosjanie nie byli przygotowani do obrony, a tym bardziej do podjcia ofensywy, i rzeczywisto te doniesienia potwierdzia. Jednym z najbardziej oczywistych dowodw na istnienie takiej sytuacji byy dostawy dla Niemiec, ktre Stalin kontynuowa. Nie ogranicza ich, a wrcz przeciwnie, powiksza nawet wtedy, kiedy Rosja z trudem to

wytrzymywaa, co miao miejsce w przypadku zb i ropy. Po turze twardych negocjacji 10 stycznia 1941 roku podpisano komplet szeciu traktatw niemiecko-radzieckich. Najwaniejsze byo porozumienie gospodarcze, w ramach ktrego Rosja zgodzia si dostarczy wiele surowcw o oglnej wartoci 620-640 milionw marek do sierpnia 1942 roku. W ostatniej chwili Stalin osobicie interweniowa (decyzja najwyszych wadz) w sprawie powikszenia dostaw surowcw o istotnym znaczeniu, ktrych poda bya niewystarczajca: 6000 ton miedzi, 1500 ton niklu i po 500 ton cyny, wolframu i molibdenu. Schnurre, prowadzcy negocjacje, przez cay czas donosi, e jego partner - Mikojan, nie mg okaza si bardziej pomocny. Radosny komunikat Ministerstwa Spraw Zagranicznych rozesany do niemieckich ambasad i pouczajcy urzdnikw, jak maj go prezentowa, opisywa umow jako najwikszy traktat gospodarczy, jaki zosta kiedykolwiek zawarty pomidzy dwoma pastwami [...] i zaatwiajcy rwnie szereg nie rozwizanych dotd problemw w stosunkach pomidzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim. Komunikat Ministerstwa Spraw Zagranicznych koczy si nastpujco: Zwizek Radziecki wywiza si ze wszystkich obiecanych dostaw. W wielu przypadkach dostarczono nawet wicej, ni wynosiy pierwotne uzgodnienia. Dostawy wikszych partii towarw byy zorganizowane przez Zwizek Radziecki w sposb godny podziwu. Obecnie kanay handlowe i transportowe dziaaj sprawnie. Pouczajce jest porwnanie, co Hitler i Stalin mwili za zamknitymi drzwiami w czasie, gdy podpisywany by traktat gospodarczy. Hitler odby konferencj z wyszymi wojskowymi i Ribbentropem 9 stycznia 1941 roku. Po omwieniu sytuacji oglnej skoncentrowa uwag na Rosji. Stalin, pan Rosji, to sprytny facet. Nie wystpi otwarcie przeciwko Niemcom, ale naley oczekiwa, e bdzie robi coraz wiksze trudnoci [...] wobec Niemiec. Chce przej w spadku zuboa Europ, potrzebuje sukcesw i myli o Drang nach Westen. Moliwo interwencji rosyjskiej podtrzymuje Brytyjczykw... Jeeli mogliby si utrzyma, uruchomi 40-50 dywizji i jeeli pomogyby im USA i Rosja, wwczas Niemcy znalazyby si w bardzo trudnej sytuacji. To nie moe si zdarzy17. Hitler nie widzia zagroenia dla Niemiec w postaci rosyjskiej inwazji. Stwierdzi jednak: Chocia rosyjskie siy zbrojne to bezgowy kolos na glinianych nogach, nie mona przewidzie ich rozwoju w przyszoci. Poniewa Rosja musi by pokonana w kadym przypadku, lepiej zrobi to teraz, kiedy rosyjskie siy zbrojne nie maj przywdcw i s le wyposaone, a Rosjanie borykaj si z powanymi trudnociami w przemyle zbrojeniowym... Zniszczenie rosyjskiej armii, zajcie najwaniejszych okrgw przemysowych bdzie celem tej operacji, podobnie jak zajcie rejonu Baku. Po zmiadeniu Rosji albo Brytyjczycy poddadz si, albo Niemcy
17

Okazao si, e bya to dokadna zapowied sytuacji, ktr Hitler sam sprowokowa, atakujc Rosj i wypowiadajc wojn Stanom Zjednoczonym.

bd kontynuowa wojn przy wykorzystaniu zasobw caego kontynentu. Po wyeliminowaniu Rosji Japonia bdzie moga zwrci si przeciwko USA ca potg, co uniemoliwi Amerykanom zaangaowanie si w wojn. Wtedy, majc do dyspozycji niezmierzone bogactwa Rosji, Niemcy bd posiaday rodki do prowadzenia w przyszoci wojny midzykontynentalnej. Nikt ju nie bdzie mg ich pokona. Jeeli przeprowadzimy t operacj, Europa wstrzyma oddech. W cigu ostatnich dziesiciu dni grudnia 1940 roku wysi dowdcy Armii Czerwonej obradowali w Moskwie na specjalnej sesji Gwnej Rady Wojskowej, powiconej wnioskom wycignitym z wojny fiskiej i wnioskom, jakie mona byo wycign z zaskakujcych sukcesw niemieckiego Blitzkriegu. Raport specjalny komisji powoanej przez Komitet Centralny nie pozostawia wtpliwoci co do niezadowalajcego stanu spraw w Komisariacie Obrony: Nie ma jednolitej opinii co do wykorzystania czogw, lotnictwa i oddziaw spadochronowych... Stopie rozwoju si pancernych i zmechanizowanych pozostaje w tyle za wspczesnymi wymogami... Udzia si zmechanizowanych w caoci wojsk jest zbyt niski, a jako czogw Armii Czerwonej niezadowalajca. Stalin i Biuro Polityczne ywo interesowali si przebiegiem obrad i danow by na nich obecny jako osobisty przedstawiciel Stalina. Pod koniec sesji Timoszenko kierowa gr wojenn, w czasie ktrej najlepsi radzieccy generaowie przy uyciu map o wielkiej skali rozegrali dwie operacje zaczepno-obronne na zachodniej granicy. W pierwszej grze, w ktrej ukow dowodzi wojskami zachodnimi, udao mu si zniszczy wikszo koncentracji si czerwonych i zapuci si daleko w gb Rosji. W drugiej, w ktrej ukow dowodzi czerwonymi, wynik nie by tak wyrany. 13 stycznia Stalin niespodziewanie zaprosi uczestnikw na Kreml wraz z czonkami Biura Politycznego i rzdu i wypytywa, ktra strona wygraa - napastnicy z zachodu czy radzieccy obrocy. Mierieckow, nowo mianowany szef sztabu, by nieprzygotowany i jego odpowied nie wypada dobrze. Powiedzia Stalinowi to, co, jak myla, Stalin chcia usysze, a mianowicie e czerwoni wygrali, mimo e stosunek si nie by dla nich korzystny. Gdy przyszo do drugiej gry, Stalin zapyta sarkastycznie: No i kto w kocu wygra? Czy znowu czerwoni? W panice Mierieckow stara si unikn udzielenia odpowiedzi, na co Stalin krzykn: Czonkowie Politbiura chc wiedzie, ktra strona wygraa, i mimo tego w dalszym cigu nie otrzyma odpowiedzi. Wkrtce po tym Mierieckow zosta zastpiony na stanowisku szefa sztabu przez ukowa. Spraw, ktra wywoaa najwicej dyskusji w czasie spotkania na Kremlu, byo uycie niezalenych si pancernych na wzr niemiecki. Marszaek Kulik wywoa powan ktni, podzielajc znane stanowisko Woroszyowa, e mechanizacja nie bya konieczna. Walczy w Hiszpanii w 1939 roku i by przekonany, e piechota wraz z transportem konnym wystarcz do prowadzenia wojny z Hitlerem, jak wystarczyy do wojny z Franco. Pogldy Kulika zostay odrzucone przez innych mwcw, co skonio Stalina do powiedzenia Timoszence, e tak dugo, jak bdzie

panowa taki zamt w armii, nie osignie si adnej mechanizacji i motoryzacji. Timoszenko odpar, e nie ma zamtu w armii, a jedynie w umyle marszaka Kulika. Chocia Kulik by jednym z protegowanych Stalina, tym razem usysza od swego pana kilka ostrych sw: Kulik wystpowa przeciwko mechanizacji. Jest przeciwny silnikom, ktre rzd daje armii. To tak samo, jakby wypowiada si przeciwko traktorom i kombajnom, bronic drewnianego puga i gospodarczej niezalenoci wsi. W kocowym przemwieniu Stalin stwierdzi, e nastpna wojna bdzie wojn maszyn i manewru. Nie powiedzia jednak, kiedy, jego zdaniem, miaaby wybuchn. Wielu obecnych pamitao jednak, e rok wczeniej, w listopadzie 1939 roku, Stalin zgodzi si na rozwizanie wszystkich armii pancernych tak szybko, jak to tylko moliwe, i e to on wanie wybra Kulika i w dalszym cigu pozwala mu kontrolowa artyleri Armii Czerwonej. W rzeczywistoci przeformowanie oddziaw zmechanizowanych Armii Czerwonej rozpoczo si w marcu, a w cigu pierwszych szeciu miesicy 1941 roku wyprodukowano ponad 1000 doskonaych czogw T-34. Zamiast jednak systematycznie tworzy z nich podstaw samodzielnych formacji pancernych, jak czynili to Niemcy, poprzydzielano je do istniejcych jednostek i przemieszano z dawniejszymi, przestarzaymi maszynami pilnie potrzebujcymi remontu. Niewielu tylko kierowcw czogw miao praktyk w prowadzeniu swoich maszyn (rednio godzina), czy to nowych, czy starych, i jednostki pancerne w coraz wikszym stopniu byy uzupeniane nie przeszkolonymi rekrutami i niszymi dowdcami, wywodzcymi si z piechoty lub kawalerii, bez adnego dowiadczenia w przeciwiestwie do zaprawionych w bojach oddziaw pancernych, ktrym bd musieli stawi czoo. Plan, ktry wreszcie opracowa radziecki Sztab Generalny w kwietniumaju 1941 roku, by pniej krytykowany jako przygotowany na niewaciw wojn: na rok 1914, a nie na 1941. By on oparty na zaoeniu, e Armia Czerwona nie zostanie zaskoczona, e pierwsze operacje nieprzyjaciela bd dokonywane przy uyciu ograniczonych si i e Armia Czerwona bdzie miaa czas na zakoczenie mobilizacji. Stalin zgodnie z radami Mechlisa nie zaakceptowa pochodzcych z k przemysowych i ze Sztabu Generalnego propozycji, e strategiczne rezerwy paliwa, ywnoci i surowcw powinny by rozmieszczone za Wog, poza zasigiem nieprzyjaciela. Pozostay nie naruszone na zachd od Wogi, a nawet przesunite do zachodnich rejonw przygranicznych. Nie zakadano w planach, e mog zosta przechwycone. W latach trzydziestych zbudowano wzdu wczesnej zachodniej granicy Zwizku Radzieckiego lini starannie zaplanowanych i rozmieszczonych umocnie, zwan lini Stalina. Stalin jednak wbrew pogldom Sztabu Generalnego zadecydowa, e rubie, ktrej naley broni, jest granica powstaa po zajciu nowych terytoriw w latach 19391940. Bya to wijca si linia, biegnca od Finlandii po Rumuni i tworzca szereg niebezpiecznych wybrzusze. Oznaczao to porzucenie ju istniejcego systemu obronnego na rzecz nowego, budowanego

pospiesznie, ktry nie mg by zakoczony w 1941 roku pomimo zatrudnienia 100 tysicy robotnikw. W momencie kiedy Niemcy zaatakowali, w starej linii obronnej istniay przerwy dugoci od 8 do 80 kilometrw, a ponadto ze starych umocnie zabrano dziaa (wbrew radom Timoszenki i ukowa). Jedynie 1000 z 2500 betonowych umocnie nowej linii byo wyposaonych w artyleri. Pozostae miay tylko karabiny maszynowe. Radzieckie lotniska rwnie byy nie wykoczone. Plan budowy 190 nowych lotnisk w rejonach zachodnich zosta zatwierdzony w lutym 1941 roku. NKWD przystpio do ich budowy, a rwnoczenie zajo si powikszaniem starych. W wyniku tych prac wikszo samolotw Armii Czerwonej zostaa przeniesiona na lotniska cywilne pooone w pobliu granicy i sabo bronione. W wyniku decyzji marszaka Kulika, ktry uwaa miny za bro sabych, nowy system obronny by rwnie w sposb niewystarczajcy chroniony polami minowymi. Kulik by rwnie odpowiedzialny za niedocenienie zalet wyrzutni rakiet Katiusza, ktra wesza do masowej produkcji dopiero w czerwcu 1941 roku. Za tym pasem umocnie cay radziecki system wojskowy cierpia na niedowad cznoci, niezadowalajcy stan sieci komunikacyjnej i chroniczny brak transportu samochodowego. Stalin nie przyzna nawet wobec szefa sztabu i najwyszych dowdcw, e wojna moe wybuchn lada chwila. Nie opracowano planw operacyjnych, ktre weszyby w ycie w przypadku rozpoczcia dziaa wojennych, niezalenie od wyeliminowania poszczeglnych jednostek. Kuzniecow, ludowy komisarz do spraw marynarki wojennej, wspomina o tym w 1965 roku, piszc: Swoje wyobraenia, jak prowadzi nadcigajc wojn, Stalin z waciw sobie w tym czasie chorobliw podejrzliwoci trzyma w tajemnicy przed przyszymi wykonawcami. Mylc si co do terminw ewentualnego konfliktu uwaa, e czasu jeszcze wystarczy. A kiedy historia przyspieszya biegu, idee i myli o przyszej wojnie nie zdyy si przeksztaci w klarowne zaoenia strategiczne i konkretne plany. A takie plany - dokadne, opracowane w najdrobniejszych szczegach - byy w latach 1939-1941 niezbdne w stopniu najwyszym. III Nic dobitniej nie ukazuje yki hazardowej Hitlera ni jego gotowo wystawienia operacji Barbarossa - i tak najbardziej ryzykownego przedsiwzicia w jego karierze - na dodatkowe zagroenie poprzez gr prowadzon na Bakanach i w Afryce Pnocnej podczas gromadzenia si na wschodzie. Okupacja Grecji i decyzja o zaangaowaniu korpusu pancernego w wojn na pustyni byy ryzykiem wykalkulowanym. Decyzja o ataku na Jugosawi natomiast zostaa podjta pod wpywem chwili i bez liczenia si z konsekwencjami, tylko w celu zaspokojenia chci Hitlera zemszczenia si na kraju, ktry mia mu si przeciwstawi. Pierwsza z tych operacji miaa na celu uniemoliwienie Brytyjczykom

odniesienia korzyci z fatalnego ataku Mussoliniego na Grecj, gdzie na zaproszenie Grekw Brytyjczycy wysadzili wojsko w lutym 1941 roku. Druga wywoana bya klsk wojsk woskich w Afryce Pnocnej. Cztery kraje oddzielay Niemcy od Grecji - Wgry, Rumunia, Bugaria i Jugosawia. Zanim armia niemiecka zaatakuje Grecj, naleao zapewni sobie ich wspprac. Wgry i Rumunia ju byy satelitami Niemiec i zim 1940-1941 oddziay niemieckie przeszy przez Wgry oraz utworzyy grup uderzeniow w Rumunii w sile 680 tysicy ludzi. W Bugarii trwaa krtka przepychanka o wpywy pomidzy Niemcami a Rosjanami. Wygrali Niemcy, l marca Bugaria, idc za przykadem Wgier, Rumunii i Sowacji, przystpia do paktu trjstronnego. Oddziay niemieckie, wyruszajc z Rumunii, przekroczyy Dunaj i ruszyy przez Bugari w kierunku granicy greckiej. Podobna dyplomatyczna przepychanka miaa miejsce w Jugosawii, tym razem pomidzy Niemcami a Brytyjczykami. Regent, ksi Pawe, ywi sympati do Brytyjczykw, ale by pod wraeniem klski Francji i oferty zoonej przez Hitlera na tajnym spotkaniu w Berghofie na pocztku marca, dotyczcej przyznania Jugosawii Salonik. Trzy tygodnie pniej jugosowiaski minister spraw zagranicznych podpisa w Wiedniu porozumienie trjstronne, co znacznie uprocio problem, jaki dla Niemiec stanowia okupacja Grecji. Zadowolenie Hitlera zamienio si w furi w nocy z 26 na 27 marca. Grupa jugosowiaskich oficerw kierowana przez generaa Simovicia zbuntowaa si przeciwko przystpieniu rzdu do osi i dokonaa zamachu stanu w imieniu modego krla Piotra. Jak tylko Hitler otrzyma t wiadomo, nie zastanawiajc si nad konsekwencjami opnienia operacji Barbarossa, wyda rozkaz rozpoczcia natychmiastowych przygotowa do zniszczenia Jugosawii jako narodu bez czekania na moliwe deklaracje lojalnoci ze strony nowego rzdu. Nadzieje Simovicia na zachowanie neutralnoci rozwiay si. Operacja miaa by dokonana z bezlitosn surowoci. Przygotowania dyplomatyczne podjte przez Hitlera obejmoway rozbudzenie apetytu ssiadw Jugosawii (w tym Woch) na udzia w podziale jej terytorium oraz podminowanie pastwa jugosowiaskiego od wewntrz poprzez apele do Chorwatw, ktrych pretensje wobec rzdu w Belgradzie Niemcy podsycali od dawna. Hitler opiera si jednak na sile, aby udowodni, e nie naley z nim artowa. 6 kwietnia oddziay niemieckie zaatakoway rwnoczenie Jugosawi i Grecj. Midzy tymi krajami istniaa zasadnicza rnica. Grecja miaa by okupowana, Jugosawia zniszczona. Dla udowodnienia, e Hitler traktowa t ostatni pogrk powanie, uyto 7 dywizji pancernych i 1000 samolotw. Po zniszczeniu z zaskoczenia jugosowiaskiego lotnictwa na ziemi niemieccy piloci bombowi zabrali si do niszczenia stolicy Belgradu. W cigu trzech dni, latajc na niewielkiej wysokoci bez obawy przed interwencj obrocw, wykonali ponad 500 lotw bojowych, zabijajc ponad 17 tysicy ludzi w ramach operacji, ktrej Hitler nada kryptonim Kara. Miasto zajto 13 kwietnia, a armia jugosowiaska zmuszona zostaa do kapitulacji 17 kwietnia. Grecy poszli za jej przykadem w trzy dni pniej po szeciu miesicach bohaterskiej obrony

przed Wochami. 22 kwietnia 50 tysicy onierzy brytyjskich, australijskich i nowozelandzkich, ktrzy wyldowali w Grecji zaledwie dwa miesice wczeniej, rozpoczo ewakuacj. 27 kwietnia niemieckie czogi wjechay do Aten i na Akropolu podniesiono flag ze swastyk. Hitler podj decyzj o jugosowiaskiej czci operacji po poudniu 27 marca, dajc, eby OKW i OKH przygotoway plan w cigu nocy i przedstawiy mu go rano. Dziesi dni pniej wszystkie siy byy ju zgromadzone, w tym setki czogw i samolotw, i atak rozpocz si. Caa kampania w Grecji i Jugosawii, pomimo trudnego terenu, zostaa zakoczona w cigu trzech tygodni. Sukces ten Hitler zawdzicza, podobnie jak i w innych przypadkach, armii niemieckiej i jej korpusowi oficerskiemu, ktry krytykowa przy kadej okazji. Byo to niezwyke osignicie nawet dla nich i bez ich wiedzy fachowej nigdy nie zostaoby zrealizowane. wiat uzna to jednak za zasug Hitlera jako przywdcy, ktry dostrzeg moliwoci i mia odwag wyda rozkaz. Dla Hitlera za byo to, w przededniu kampanii rosyjskiej, potwierdzeniem jego geniuszu wojskowego, kolejnym dowodem, e by niepokonany i e kady, kto mu si przeciwstawi, zostanie zniszczony. Jedynym incydentem, ktry na moment wytrci go z rwnowagi i spowodowa kolejny wybuch wciekoci, bya zaskakujca wiadomo, e 10 maja Rudolf Hess polecia do Szkocji. Paul Schmidt pisa pniej, e wywoaa wraenie, jak gdyby bomba uderzya w Berghof. Hitler szala po caym domu, nazywajc Hessa zdrajc i domagajc si informacji, kto jeszcze by zamieszany w spraw. Przez kilka lat, a szczeglnie po wybuchu wojny, Hess zszed na drugi plan. Chocia by zastpc Hitlera do spraw partii w randze ministra Rzeszy, adnego stanowiska ministerialnego nie piastowa. Hitlera ju nie interesoway sprawy partii. Hess spotyka si z nim coraz rzadziej. Jego pozycja bya rwnie zagroona przez jego dawnego asystenta Martina Bormanna, obecnie sekretarza Hitlera. Hess nie chcia si pogodzi z t sytuacj i sfrustrowany poszukiwa rozpaczliwie jakiego rozwizania, pozwalajcego mu odzyska ask wodza, do ktrego wci by niezmiernie przywizany. Zdajc sobie spraw z faktu, e Hitler z niechci myla o zniszczeniu Imperium Brytyjskiego, w pocztkach lata 1940 roku Hess wpad na pomys udania si do Wielkiej Brytanii i powrotu z wynegocjowanym pokojem, czego nie udao si osign Fhrerowi. Hitler ani przez chwil nie traktowa tej misji powanie, podobnie jak to uczynili i Brytyjczycy. Hitlera niepokoio przede wszystkim to, ile Hess wiedzia, ile mg powiedzie o planach ataku na Rosj i na ile moe zaszkodzi brytyjska propaganda jego prestiowi, wygrywajc fakt, e zastpca Fhrera i jeden z jego najdawniejszych wsppracownikw i najbardziej oddanych zwolennikw odlecia do nieprzyjacielskiego kraju. W rzeczywistoci w czasie przesucha Hess zaprzeczy pogoskom o Hitlerze i Rosji, a Brytyjczycy, zakopotani podobnie jak Hitler przybyciem Hessa i moliwoci posdzenia o prowadzenie tajnych negocjacji na temat zawarcia kompromisowego pokoju, ograniczyli si do suchego oficjalnego stwierdzenia, e Hess dosta si do niewoli, i nie zrobili nic, eby

wykorzysta ten incydent w celach politycznych. Hitler ogosi Hessa chorym psychicznie, pozbawi go wszystkich stanowisk, mianowa na jego miejsce Bormanna i poleci rozstrzela Hessa, gdyby ten kiedykolwiek powrci do Niemiec. Wedug Churchilla, ktry rozmawia na ten temat ze Stalinem, ten ostatni by przekonany, e Hess zosta zaproszony przez brytyjskie tajne suby i e prowadzono negocjacje lub szykowano spisek w sprawie wsplnego niemiecko-brytyjskiego ataku na Rosj, ktry si ostatecznie nie uda. Dochodzenia udowodniy, e Hess dziaa na wasn rk. Sprawa koncentrowaa uwag przez dziewi dni, nie pocigna jednak za sob adnych konsekwencji i wkrtce zostaa zapomniana pod wpywem wiadomoci o dramatycznym desancie powietrznym na Krecie 20 maja, stanowicym kolejne bolesne upokorzenie dla Brytyjczykw, ktrzy utracili Kret mimo przewagi morskiej, i kolejny gony sukces Hitlera osignity mimo powanych niemieckich strat. Jedyn osob, na ktrej ucieczka Hessa wywara niezatarte wraenie, by Stalin. Twierdzono, e kampania bakaska kosztowaa Hitlera moliwo zdobycia Moskwy, zmuszajc go do przesunicia operacji Barbarossa z 15 maja na 22 czerwca. Pewne opnienie operacji byoby i tak konieczne, poniewa odwil w 1941 roku przysza pno i boto wykluczao moliwo rozpoczcia ataku w maju. Uycie 800 czogw na Bakanach oznaczao, e wymagay remontu przed przesuniciem ich na pnoc, a oddziay spadochronowe, ktre zajy Kret, i tak nie byy uyte w Rosji. Gdyby bitwa o Kret przeduaa si, moga spowodowa jeszcze wiksz zwok, ale nie majc dowodw na odrzucenie tych twierdze moemy wnioskowa, e prawdopodobiestwo przemawia przeciwko nim. Natomiast bez wtpienia byo oczywiste, e wojna na Bakanach, ktr Mussolini rozpocz w celu podkrelenia swej niezalenoci, zakoczya si triumfem Niemcw, ktry jeszcze bardziej uwypukli woskie niepowodzenie. Prawdziwy charakter stosunkw pomidzy Berlinem a Rzymem ujawnia sprawa podziau Jugosawii. Zgodnie z obietnic Hitler wymaza z mapy pastwo jugosowiaskie i ustali podzia kraju w dyrektywie z 12 kwietnia. Dopiero 21 kwietnia Ciano zosta wezwany do Wiednia, eby dowiedzie si, jaka cz upu przypada Wochom po tym, jak Hitler utworzy niezalene pastwo chorwackie. Uzalenienie Woch od Niemiec stao si jeszcze bardziej jasne w Afryce Pnocnej. Zajciu caej Cyrenajki przez Brytyjczykw po klsce Wochw zapobieg genera Rommel, ktry poprowadzi do Afryki niemiecki korpus pancerny i przej dowdztwo nad wszystkimi siami zmechanizowanymi. Mia przedstawi swoje plany do 20 kwietnia, rozpocz jednake kontratak ju 31 marca i do 12 kwietnia odzyska wszystkie utracone tereny, odrzucajc Brytyjczykw poza granice Egiptu. Do brytyjskich klsk w Grecji, Afryce Pnocnej i na Krecie dosza jeszcze rewolta Rashida Ali przeciwko garnizonowi brytyjskiemu w Iraku. 30 maja Raeder ponowi swj apel o decydujc ofensyw na Egipt i Kana Sueski jesieni 1941 roku, ktra zadaaby druzgoccy cios brytyjskiemu panowaniu na Bliskim Wschodzie. Hitler jednak nie da si namwi. Obietnice przychodziy mu atwo i dotyczyy ataku na Egipt z terenu Libii,

inwazji na Azj Mniejsz z Bugarii oraz inwazji na Iran z Zakaukazia, jak tylko Zwizek Radziecki zostanie pokonany. Tego samego dnia - 30 maja ustali dat ataku na Rosj: 22 czerwca. Szybko, z jak Niemcy zajli Bakany, zaskoczya Stalina tak samo, jak zwycistwo na zachodzie. Kiedy oddziay niemieckie weszy do Bugarii w pocztkach marca, Mootow protestowa twierdzc, e byo to naruszenie radzieckiej strefy bezpieczestwa. Za protestem nie poszo jednak dziaanie. Nie wstrzymano rwnie dostaw przewidzianych nowym porozumieniem gospodarczym. Wrcz przeciwnie: po pocztkowych opnieniach radzieckie dostawy ulegy nagemu przyspieszeniu w marcu mimo faktu, e dostawy niemieckie przewidziane porozumieniem rwnie si opniay. Apel nowego rzdu Jugosawii o poparcie znalaz swj oddwik w radzieckim uznaniu i w radziecko-jugosowiaskim pakcie o przyjani i nieagresji. Jednak gdy Niemcy zaatakoway Jugosawi, Stalin ani nie podj adnych dziaa, ani nawet nie protestowa. Kiedy wci jeszcze napyway wiadomoci o niemieckich sukcesach, przyby do Moskwy z Berlina japoski minister spraw zagranicznych Matsuoka z zamiarem przekonania Stalina i Mootowa do podpisania paktu o nieagresji, ktry pozwoliby Japonii prowadzi wojn z Wielk Brytani i USA. Po tygodniu wtpliwoci, w czasie ktrego Rosjanie stawiali warunki nie do przyjcia, mia ju jecha do domu, kiedy Stalin wezwa go na Kreml wieczorem 12 kwietnia. Udajc, e twarde stanowisko Matsuoki zmusio go do zmiany stanowiska (Przydusi mnie pan - stwierdzi, chwytajc si oburcz za gardo), Stalin wycofa warunki radzieckie i zaproponowa zawarcie penego paktu o neutralnoci. Zapytany przez japoskiego ministra, jaki to bdzie miao wpyw na pakt trjstronny, Stalin zapewni go, e by zdecydowanym zwolennikiem osi i wrogiem Anglii i Ameryki. Pakt zosta podpisany nastpnego dnia i Matsuoka mia wyjecha do domu kolej transsyberyjsk. Kiedy na dworcu zgromadzi si korpus dyplomatyczny i prasa, eby towarzyszy mu przy odjedzie, nagle na peronie pojawili si Stalin i Mootow. Byo to wydarzenie niesychane, jeeli chodzi o Stalina. Obj on Matsuok i yczy mu szczliwej podry. Problem europejski - powiedzia Stalin tak gono, eby wszyscy mogli go usysze - moe by rozwizany w sposb naturalny, jeeli Zwizek Radziecki i Japonia bd wsppracowa. Stalin nastpnie poszuka wzrokiem niemieckiego ambasadora von der Schulenburga, podszed do niego, obj ramieniem i stwierdzi: Musimy pozosta przyjacimi i musi pan uczyni wszystko w tym kierunku. To mu jednak nie wystarczyo. Kiedy zobaczy pukownika Krebsa, penicego funkcj niemieckiego attache wojskowego, uj jego prawic w obie rce i powiedzia gono: Zostaniemy przyjacimi niezalenie od tego, co si stanie. Jak tego sobie yczy Stalin, demonstracja ta zostaa przekazana przez dyplomatw swoim rzdom. Jedynie w Berlinie nie wywoao to adnego wraenia. W przekonaniu, e Stalin za wszelk cen pragn unikn wojny z Niemcami, ambasador niemiecki von der Schulenburg przy pomocy innych pracownikw ambasady w Moskwie opracowa dla Hitlera

memorandum podajce powody, ktre skaniay go do przekonania, e Rosja nie miaa zamiaru atakowa Niemiec. Nieco pniej Schulenburg przebywa w Berlinie i postara si o spotkanie z Hitlerem. Chocia memorandum leao na jego biurku, Hitler nie da adnego znaku, e choby rzuci na nie okiem. Rwnie argumenty von der Schulenburga nie zrobiy na nim adnego wraenia. Przez cay czas Hitler okazywa cakowity brak zaufania wobec Rosji: Wydarzenia w Serbii byy dla ostrzeeniem. To, co tam si wydarzyo, byo przykadem politycznej niepewnoci pastwa. Po pgodzinie Hitler zakoczy spotkanie, a gdy von der Schulenburg by ju w drzwiach, zawoa za nim: I jeszcze jedno: Nie zamierzam prowadzi wojny z Rosj. Po powrocie do Moskwy ambasador stwierdzi wobec personelu, e koci zostay rzucone i wojna z Rosj jest przesdzona. Doda, e w rozmowie z nim Hitler celowo kama. 5 maja Hitler przemawia na bankiecie wydanym dla absolwentw akademii wojskowych i wyszych oficerw. Relacje dotyczce jego wypowiedzi byy bardzo rne, ale ich sens, powszechnie znany w Moskwie, by jeden - istniao bezporednie niebezpieczestwo wojny z Niemcami. Nastpnego dnia oznajmiono, e po wielu latach, kiedy Stalin zadowala si wadz sekretarza generalnego partii, obejmowa obecnie stanowisko szefa rzdu (przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych). Poniewa Mootow pozostawa na stanowiskach zastpcy przewodniczcego i ministra spraw zagranicznych, rozumiano, e sytuacja midzynarodowa staa si tak niebezpieczna, e Stalin sam musia przej odpowiedzialno za polityk radzieck. Donoszc o tym wydarzeniu niezmiernej wagi do Berlina, von der Schulenburg wyrazi przekonanie, e Stalin dokona tego kroku w celu ustrzeenia Zwizku Radzieckiego przed konfliktem z Niemcami. Nie ma wtpliwoci, e von der Schulenburg mia racj. W cigu nastpnych siedmiu tygodni napyway na Kreml coraz liczniejsze doniesienia przynoszce szczegy na temat koncentracji oddziaw niemieckich wzdu zachodnich granic Rosji i niemieckiego planu ataku na Zwizek Radziecki oraz podajce rne daty tego ataku w maju i czerwcu. Doniesienia te pochodziy z rnych rde. Wydaje si, e najwczeniejszym raportem pochodzcym od obcego rzdu by marcowy raport podsekretarza stanu USA Sumnera Wellesa, zawierajcy wiadomoci zebrane w Berlinie. Churchill przesa nastpn wiadomo w kwietniu, a Eden, brytyjski minister spraw zagranicznych, spotka si z radzieckim ambasadorem w Londynie, Majskim, piciokrotnie w czasie od poowy kwietnia do poowy czerwca. Wywiadowi brytyjskiemu udao si przenikn do radzieckiej siatki szpiegowskiej Lucy w Szwajcarii i t drog (bez dekonspirowania si) przekazano do Moskwy ju w kwietniu dat niemieckiego ataku, okrelon na poow czerwca (skorygowan pniej na 22 czerwca), i dokadne dane dotyczce niemieckiego ordre de bataille. Wybitny szpieg radziecki, urodzony w Niemczech dziennikarz Richard Sorge, zwerbowany przez wywiad radziecki w 1926 i dziaajcy w Japonii od 1933 roku, wysa swj pierwszy raport o zbliajcym si niemieckim ataku ju 5 marca 1941 roku. W cigu maja poda dat okoo 20 czerwca, a

15 tego miesica skorygowa j na 22 czerwca. W swoich wspomnieniach ukow cytuje raport radzieckiego wywiadu z lutego 1941 roku, przedstawiony Stalinowi 20 marca, ktry poprawnie identyfikowa cele trzech niemieckich grup armii i ich dowdcw, podajc szacunkowe daty ataku na 20 maja lub poow czerwca. Pojawio si rwnie mnstwo faszywych raportw inspirowanych przez Niemcw, przedstawiajcych rozbudow niemieckich si na wschodzie jako celowe dziaanie, majce na celu odwrcenie uwagi od prawdziwego zamiaru Hitlera - inwazji na Angli. Bardziej skuteczne od faszywych tropw przygotowywanych przez Niemcw okazao si jednak przetwarzanie wszystkich tych raportw przez szefa rosyjskiego wywiadu wojskowego (GRU) generaa Golikowa. Przesyano je Stalinowi pod dwoma nagwkami: rda pewne i rda wtpliwe. 20 marca Golikow rozprowadzi wrd agentw GRU notatk z zaleceniem: Wszystkie dokumenty stwierdzajce, e wojna jest bliska, musz by traktowane jako faszerstwa Brytyjczykw lub pochodzce ze rde niemieckich. Golikow nie powstrzymywa przepywu raportw, ale dobrze wiedzia, e Stalin chtnie widzia wszelkie doniesienia potwierdzajce jego przekonanie, i Hitler nie mia powanych zamiarw zaatakowania Zwizku Radzieckiego latem 1941 roku. Dla umocnienia swej pozycji Golikow klasyfikowa takie raporty jako pewne, a raporty zawierajce informacje podawane przez Sorgego jako wtpliwe. Gniedicz, czowiek odpowiedzialny za dostarczanie raportw Stalinowi, zeznawa w 1966 roku, e Stalin nie uchyla si od czytania raportw, ktre nie pasoway do jego wyobrae o intencjach Hitlera, ale z rozmysem ignorowa je: Stalin obj rzd nie po to, eby przygotowa kraj do obrony, ale po to, eby osign porozumienie z Hitlerem. Podobnie jak Hitler Stalin atwo znalaz argumenty usprawiedliwiajce jego pogldy i przekonujce go, e Hitler nie jest szalecem, eby uzna, i Rosj mona pokona, stosujc Blitzkrieg. Z pewnoci nikt przy zdrowych zmysach nawet nie pomyli o podboju ogromnych przestrzeni Rosji, nie dysponujc znacznie duszym czasem i znacznie wikszymi dostawami materiaw wojennych. Rozbudowa si niemieckich musi mie zatem na celu wymuszenie zwikszenia dostaw (taki pogld a do koca maja reprezentowao rwnie brytyjskie kolegium komitetw wywiadw). Stalin podejrzewa rwnie, e Brytyjczycy i Amerykanie chcieli wplta Niemcy i Rosj w wojn i std ostrzeenia przesyane do Moskwy w nadziei, e Rosja podejmie dziaania obronne, ktre sprowokuj atak Hitlera. Siy rosyjskie musz za wszelk cen unikn prowokacji. Podobne podejrzenia utwierdziy Stalina w przekonaniu, e Hess wyruszy do Wielkiej Brytanii z misj pokojow i w celu zyskania sojusznika, a przynajmniej w celu zapewnienia brytyjskiej neutralnoci. Kiedy Chruszczow przedstawi taki pogld Stalinowi jako opini Biura Politycznego, uzyska odpowied: Tak jest. Zrozumielicie waciwie. Golikow kontaktowa si bezporednio ze Stalinem i nie wolno mu byo udostpnia danych wywiadowczych, ktre uzyska na temat niemieckich planw, ani ukowowi - szefowi Sztabu Generalnego, ani Timoszence komisarzowi do spraw obrony. Nawet jednak i bez tego istniao mnstwo informacji pochodzcych od dowdcw jednostek przygranicznych o

intensywnych dziaaniach niemieckich. Luftwaffe dokonywaa czstych przelotw nad terytorium radzieckim, zbierajc dane i wysyajc samoloty zwiadowcze w celu zlokalizowania i sfotografowania radzieckich baz lotniczych. Od stycznia do czerwca dokonano ponad 200 takich lotw daleko w gb radzieckiego terytorium. Stalin surowo zabroni radzieckim wojskom ldowym i siom powietrznym przeszkadza w takich lotach lub otwiera ogie. W wyniku tej decyzji dua cz radzieckiego lotnictwa zostaa zniszczona na ziemi w pierwszych dniach wojny. Podobne rozkazy wydano armii. Uzupenienie ich stanw i postawienie ich w penej gotowoci bojowej oznaczaoby mobilizacj, co grozio sprowokowaniem wojny z Niemcami, ktrej Stalin pragn za wszelk cen unikn. Kiedy jednostki wanego kijowskiego okrgu wojskowego zostay przesunite ku przodowi w poowie czerwca, ukow, dziaajc zgodnie z otrzymanymi rozkazami, wysa do dowdcy gniewny telegram: Dziaania tego rodzaju mog natychmiast sprowokowa Niemcw do zbrojnego konfliktu. Naley odwoa rozkazy i raportowa, kto je wyda. Jedyn odpowiedzi, jak otrzymywali nawet najwysi dowdcy, wyraajcy swoje zaniepokojenie, byo: Bez paniki. Wdz wie o wszystkim. Hitler nie poinformowa ani Mussoliniego (z ktrym spotka si na przeczy Brenner 2 czerwca), ani swych japoskich sojusznikw o zamiarach inwazji na Rosj. Jedynymi krajami, ktrym skonny by zezwoli na uczestnictwo w ataku, byy Finlandia i Rumunia. Oba kraje miay nie zaatwione rachunki ze Zwizkiem Radzieckim i zaproszenie zostao przyjte z zadowoleniem. W obu przypadkach Hitler utrzyma fikcyjn wersj o wojnie prewencyjnej majcej zapobiec agresji ze strony si radzieckich skoncentrowanych przy granicy. Pewien pogld na skal niemieckich przygotowa moe da liczba skierowanych na wschd pocigw specjalnych dla wojska i sprztu. Do poowy marca byo ich 2500, w cigu nastpnych dziesiciu tygodni - 17 tysicy. Tak dua koncentracja si nie moga ju duej uchodzi za sfingowan operacj, a wymiana zaszyfrowanych niemieckich depesz, ktre Brytyjczycy potrafili rozszyfrowa, wskazywaa, e bya to operacja prawdziwa, a nie bluff. W ramach ostatniej prby przekonania Stalina dyrektor brytyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych Cadogan poprosi Majskiego o spotkanie 10 czerwca i podyktowa mu szczegowy wykaz nazw i numerw jednostek niemieckich oraz daty ich rozmieszczenia przy granicy radzieckiej. Majski przekaza dane do Moskwy, ale jedyn odpowiedzi, jak otrzymali Brytyjczycy, byo owiadczenie agencji TASS odczytane w moskiewskim radio 13 czerwca i opublikowane dnia nastpnego. Uwaano, e Stalin napisa je osobicie. Nawizujc do plotek pojawiajcych si w prasie zagranicznej o zbliajcej si wojnie midzy Rosj a Niemcami odpowiedzialne koa moskiewskie upowaniy radzieck agencj prasow TASS do stwierdzenia, e jest to propaganda szyta grubymi nimi rozpowszechniana przez siy przeciwne Zwizkowi Radzieckiemu i Niemcom i zainteresowane w rozprzestrzenianiu si i intensyfikacji wojny. Niemcy nie wysuway pod adresem Zwizku Radzieckiego

adnych da i oba kraje postpuj zgodnie z postanowieniami paktu nazistowsko-radzieckiego. Koa radzieckie traktuj pogoski o niemieckich zamiarach ataku na Zwizek Radziecki jako bezpodstawne. Rwnie doniesienia o rosyjskich przygotowaniach do ataku na Niemcy s faszywe i prowokacyjne. Pobr rezerwistw Armii Czerwonej by dziaaniem rutynowym, ktre ma miejsce corocznie. Traktowanie go jako posunicia wrogiego wobec Niemiec jest nonsensem. Mootow wezwa specjalnie ambasadora niemieckiego, eby wrczy mu egzemplarz owiadczenia. W dniu, w ktrym opublikowano komunikat agencji TASS, Hitler odby szereg indywidualnych spotka z wyszymi dowdcami. Tego samego dnia ukow i Timoszenko spotkali si ze Stalinem i nalegali, aby zgodzi si na postawienie rosyjskich si w stan gotowoci. Stalin nie chcia ich sucha: Proponujecie mobilizacj. To oznacza wojn! Czy rozumiecie to, czy nie? Kuzniecow, dowdca si morskich, pragn przekona go doniesieniami o ruchach niemieckich okrtw, ale to Stalina nie zainteresowao. Czy to wszystko? - zapyta. Kiedy Kuzniecow sprbowa ponownie rozmawia z Mootowem, wskazujc, e niemieckie statki opuszczaj porty radzieckie nie koczc zaadunku i e do 21 czerwca nie bdzie ju ani jednego, Mootow odrzuci te dowody, twierdzc: Jedynie szaleniec by nas zaatakowa. W cigu tych kilku pozostaych dni Hitler i Stalin wykazywali oznaki napicia. Hitler nie mg spa i zmusza swoje otoczenie do pozostawania z nim do trzeciej lub czwartej rano. Jego nerwowo wynikaa z niecierpliwoci i podniecenia. Obawia si, e moe sta si co, co popsuje mu plany. Plany te byy obecnie wykonane w najdrobniejszych szczegach. Ostatni rosyjski pocig towarowy z dostawami dla Niemiec mia by przepuszczony przez granic o pnocy 21 czerwca. Byo oczywiste, e Stalin przeywa wielkie napicie. Kadego, kto do przychodzi z nowymi doniesieniami o przygotowaniach niemieckich, traktowa z coraz wiksz irytacj. Chruszczow by przekonany, e utraci wszelkie zaufanie do armii rosyjskiej, e nie mia adnych planw i ywi desperack nadziej, e jeeli tylko uniknie choby najmniejszej prowokacji, groba wojny minie. 19 czerwca danow, ktrego wielu uwaao za nastpc Stalina, wyjecha rzekomo na urlop nad Morze Czarne. By to kolejny gest majcy na celu potwierdzenie, e w Moskwie panuje pogodny nastrj i prasa radziecka nic nie wspominaa o spekulacjach prasy wiatowej na temat prawdopodobiestwa wojny. Tak jak przed wszystkimi innymi aktami agresji, Hitler przygotowa proklamacj, zrzucajc win na agresywne plany Zwizku Radzieckiego, ktry zerwa traktaty z Niemcami i gotw jest zada Niemcom cios w plecy, podczas gdy Niemcy walcz o ycie. Ostatniego wieczora, 21 czerwca, odby krtk przejadk po Berlinie, nastpnie przejrza jeszcze tekst proklamacji z Goebbelsem, ktry zanotowa w swoim pamitniku: Fhrer zdaje si pozbywa wszelkich obaw w miar, jak zblia si moment decydujcy. Zawsze tak jest. Wyranie si rozlunia. Opada z niego cae wyczerpanie. Kolejn czci hitlerowskiego rytuau przed now kampani by wybr

fanfary muzycznej, poprzedzajcej doniesienia radiowe o wikszych zwycistwach. Speer, z ktrym wczeniej dyskutowa plany budowy nowej wielkiej bazy morskiej i miasta na wier miliona mieszkacw w pobliu Trondheim, zosta poproszony o przesuchanie kilku taktw z preludium Liszta: W najbliszym czasie bdzie pan to czsto sysza [...] - oznajmi Hitler. - Jak si panu podoba?... Bdziemy sprowadza stamtd tyle granitu i marmuru, ile tylko bdziemy chcieli. Kiedy szed spa o 2.30 rano, powiedzia obecnym, e nim min trzy miesice, bd wiadkami upadku Rosji, i to takiego, jakiego historia jeszcze nie widziaa. O wiele mil na wschd tego samego wieczora na Kremlu Mootow wezwa niemieckiego ambasadora. Ku wielkiej uldze von der Schulenburga minister zdawa si by niewiadom, jak bliski jest termin wybuchu wojny. Mootow wrczy not zawierajc protest w sprawie cigych narusze radzieckiej przestrzeni powietrznej. W przypadku kadego innego pastwa - stwierdzi - sytuacja ta prowadziaby do ultimatum, by jednak pewien, e Niemcy poo kres tym przelotom. Wspomnia nastpnie o pogoskach na temat wojny i spyta von der Schulenburga, dlaczego sytuacja wygldaa tak, jak gdyby Niemcy byli niezadowoleni z radzieckiego rzdu. Dlaczego nie byo dotd odpowiedzi na komunikat agencji TASS z 13 czerwca? Byby wdziczny, gdyby ambasador mg mu powiedzie, co spowodowao obecny stan stosunkw niemiecko-rosyjskich. Ambasador mg jedynie odpowiedzie, e nie ma adnych informacji na ten temat. Kiedy Mootow rozmawia z von der Schulenburgiem, Timoszenko i ukow spotkali si ze Stalinem. Chcieli uzyska od niego rozkaz o postawieniu oddziaw przygranicznych w stan pogotowia. To, co nastpio, ukow opisa w pamitnikach. Od dezerterw mieli informacje, e atak nastpi rano. Kiedy wci jeszcze dyskutowano, przybyli czonkowie Biura Politycznego. Stalin zapyta: Co mamy robi? Nikt nie odpowiedzia. Timoszenko by jednak przekonany, e musz postawi oddziay przygraniczne w stan pogotowia. ukow mia w kieszeni projekt rozkazu i Stalin poprosi go o przeczytanie. Po wysuchaniu sprzeciwi si: Na wydanie takiej dyrektywy jeszcze za wczenie [...] by moe problem uda si rozstrzygn na drodze pokojowej. [...] Wojska okrgw przygranicznych nie powinny pod adnym pozorem da si sprowokowa [...] Dopiero po zagodzeniu przez ukowa tonu dyrektywy i po kilku dodatkowych poprawkach Stalin zgodzi si na jej rozesanie. Zanim jednak dyrektywa zostaa rozesana, niemieckie oddziay dywersyjne poprzecinay kable i ostrzeenie dotaro jedynie do nielicznych jednostek. Stalin wyjecha ju z Kremla i uda si do swojej daczy w Kuncewie, kiedy admira Kuzniecow chcia mu przekaza wiadomo o nalotach niemieckich na port w Sewastopolu. Nie udao mu si jednak z nim skontaktowa. O godzinie 3.30 rano Timoszenko i ukow otrzymali wiadomoci o nalotach na Misk na zachodzie, na Kijw na poudniowym zachodzie i na kraje batyckie. W odrnieniu od Kuzniecowa ukow mia prywatny numer telefonu Stalina. Po duszym oczekiwaniu genera dyurny poinformowa: Towarzysz Stalin pi. ukow jednak nie da si

odesa z niczym i po dalszej zwoce rozmwi si ze Stalinem. Donis mu o atakach i zada pozwolenia na wydanie rozkazu do walki. Stalin milcza. ukow sysza jedynie jego ciki oddech. Czy zrozumielicie mnie? - zapyta ukow. Znowu cisza. Wreszcie Stalin poleci mu uda si na Kreml wraz z Timoszenk oraz kaza Poskriebyszewowi wezwa czonkw Biura Politycznego. O godzinie 4.30 obydwaj generaowie byli znowu w biurze Stalina. Wszyscy czonkowie Biura Politycznego ju na miejscu. [...] Stalin by blady, siedzia przy stole, trzymajc w rce nabit fajk. Nie chcc lub nie mogc zrozumie sytuacji twierdzi, e jeeli miaaby to by wojna, powinna nadej jaka formalna deklaracja, negocjacje, spotkanie ministrw spraw zagranicznych. Poleci, eby kto skontaktowa si z ambasad niemieck i wyjani, co si dzieje. Nadesza odpowied, e ambasador prosi o spotkanie z Mootowem. Kiedy Mootow go przyj, von der Schulenburg przekaza wersj proklamacji Hitlera przygotowan w formie noty dyplomatycznej. Po zakoczeniu Mootow spyta: Czy to jest wypowiedzenie wojny? a nastpnie, nie mogc opanowa gniewu, zacz krzycze na Niemca, e nastpio niespotykane w historii zamanie wiary. Nonsensem jest wspomina o koncentracji radzieckich wojsk zagraajcych Niemcom. Jeeli niemiecki rzd poczu si zagroony, wystarczyo skontaktowa si z rzdem radzieckim, a wojska zostayby wycofane. Z pewnoci na to nie zasuylimy. Stalin by pewien, e von der Schulenburg przekae list ustpstw politycznych, gospodarczych, a moe nawet terytorialnych, ktre Hitler pragn uzyska. Kiedy Mootow powiadomi, e Hitler wypowiedzia wojn, Stalin zagbi si w fotelu i zamyli si gboko. Nastpia duga i ponura chwila milczenia. Zgadzajc si, by generaowie wydali rozkaz do walki, zabroni jednak, eby w pocigu oddziay radzieckie przekraczay granic. Nie wspomniano te nic o stanie wojny pomidzy Rosj a Niemcami. Poleci ministerstwu spraw zagranicznych utrzymywa kontakty z Berlinem i zwrci si do rzdu japoskiego o prb mediacji midzy Niemcami a Zwizkiem Radzieckim. Mimo e od Batyku po Ukrain prowadzony by od godziny 3.30 atak ldowy i powietrzny, spoeczestwo radzieckie dowiedziao si o tym od swych przywdcw dopiero po poudniu, a kiedy ju do tego doszo, przemawia nie Stalin, a Mootow, ktry apelowa w imieniu Stalina do spoeczestwa, eby wspierao rzd radziecki. IV Najpowaniejsze zarzuty, jakie stawiano Stalinowi, to te, e pozbawi Zwizek Radziecki prawie caego przywdztwa wojskowego - okoo 30 do 40 tysicy najzdolniejszych i najbardziej dowiadczonych oficerw - w przededniu wojny, e nie zwraca uwagi na dowody pochodzce z rnych rde i stwierdzajce, e Niemcy przygotowuj si do ataku na Zwizek Radziecki, co pozwolio Hitlerowi dziaa z zaskoczenia, i e stworzy tak atmosfer terroru, i ci, ktrzy zdawali sobie spraw z ogromu niebezpieczestwa, ani nie mogli przedstawi mu rzeczywistej sytuacji, ani

podj krokw, by jej zaradzi. Mimo kontrastu, jaki istnia latem 1941 roku pomidzy traccym kontrol Stalinem a nadmiernie pewnym siebie i wojowniczym Hitlerem, te same zarzuty mona odnie rwnie do Hitlera. Armia niemiecka wdara si daleko w gb Rosji i zadaa Armii Czerwonej ogromne straty, ale nie udao si jej osign zdecydowanego zwycistwa przed zim, na co liczy Hitler. W miar jak ujawniay si skutki tego niepowodzenia pogbiane przez upr, z jakim Hitler odrzuca rady ekspertw - taki sam upr, jaki wykazywa Stalin w pierwszej poowie 1941 roku i pniej w 1942 roku nieroztropno prowadzonej przez niego gry oraz niedorzeczno planu eksterminacji, wypdzenia lub zniewolenia 100 milionw ludzi, staway si coraz bardziej oczywiste. W przypadku Hitlera moliwo uciszenia krytyki i wtpliwoci bya podbudowana zarwno pasmem odniesionych przeze sukcesw, jak i strachem. W jego przypadku, podobnie jak w przypadku Stalina, to wanie system, w ktrym wadza bya skoncentrowana w rkach jednego czowieka wraz z wynikajcymi z tego stanu ograniczeniami, pozwala mu wystawi cay nard przy jego milczcej zgodzie na ryzyko nieostronych przedsiwzi. Przedsiwzicie takie nie mogo by rozpoczte bez chtnej i w wielu przypadkach entuzjastycznej wsppracy milionw Niemcw, ktrzy w mniejszym lub wikszym stopniu ponosili odpowiedzialno za popenione zbrodnie. Pozostaje jednak pytanie, czy gdyby nie byo Hitlera, Niemcy zdecydowayby si kiedykolwiek na inwazj na Rosj, zmierzajc nie tylko do zniszczenia armii rosyjskiej czy nawet zniszczenia rosyjskiego pastwa, ale do zniewolenia caego narodu rosyjskiego. Nic nie wskazuje na to, e w kierownictwie nazistowskim czy w szerszym krgu niemieckich politykw nacjonalistycznych istniaa jeszcze inna osoba, w ktrej czyaby si wyobrania pozwalajca na wymylenie tak fantastycznego przedsiwzicia z nieprawdopodobn umiejtnoci przekonania tak wielu innych ludzi, posiadajcych znacznie wicej dowiadczenia wojskowego, handlowego, przemysowego czy administracyjnego, aby si w nie zaangaowali. Argument, ktry wci syszy si w Niemczech, e Hitler nie mia wyboru wobec groby ataku rosyjskiego, nie znajduje potwierdzenia w dowodach. Jeeli przyjmiemy, e wojny s wynikiem napi strukturalnych, spoecznych i ekonomicznych, to mona by zapyta, jakie to napicia i sprzecznoci nurtoway niemieckie spoeczestwo w 1941 roku (w odrnieniu od 1939 roku), ktre mogy by zaagodzone lub ktrym mona by zapobiec jedynie poprzez atak na Rosj, w sytuacji gdy wiksza cz kontynentu europejskiego bya ju i tak pod niemieck kontrol i oferowaa nieograniczone pole do popisu dla ambicji, idealizmu, zdolnoci organizacyjnych i zachannoci Niemcw wszystkich klas. Niezwyky wgld w myli Hitlera w latach 1941-1942 umoliwiaj nam zapiski z rozmw przy stole, a raczej monologw wygaszanych wobec goci w gwnej kwaterze Hitlera w Prusach Wschodnich (zwanej Wolfschanze, Wilczy szaniec) lub w kwaterze tymczasowej w Winnicy na Ukrainie (zwanej Werwolf) - Hitler nie zezwala na uywanie urzdze nagrywajcych, ale przysta na propozycj Bormanna, aby w posikach bra

udzia urzdnik partyjny i robi notatki, siedzc gdzie na uboczu. Notatki te byy pniej weryfikowane i akceptowane przez Bormanna jako zapis geniuszu Fhrera. Druga poowa 1941 roku to okres, w ktrym Hitler bardziej ni kiedykolwiek by przekonany o swym geniuszu. By to szczyt jego fantastycznej kariery, kiedy to uwaa si za rwnego Napoleonowi, Bismarckowi i Fryderykowi Wielkiemu - postaciom, o ktrych wyraa si w sposb poufay - za wykonujcego gigantyczne zadanie budowy imperium w pojedynk. Charakter tego imperium rozpala jego wyobrani i wielokrotnie pojawia si jako temat rozmw. Po kolacji 27 lipca okreli granice tego imperium na 160-320 kilometrw na wschd od Uralu. Niemcy zawsze musz utrzymywa t lini i nie mog zezwoli, aby na zachd od niej powstaa jakakolwiek potga militarna. Powinno nam si uda kontrolowanie tego wschodniego regionu przy pomocy 250 tysicy ludzi i kadry dobrych administratorw. Uczmy si od Anglikw, ktrzy przy pomocy 250 tysicy ludzi, w tym 50 tysicy onierzy, rzdz 400 milionami Hindusw. Przestrzenie Rosji musz na zawsze pozosta zdominowane przez Niemcw. Nic nie byoby naszym wikszym bdem ni prba szkolenia tamtejszych mas. Przejmiemy poudniow cz Ukrainy, a przede wszystkim Krym, i utworzymy tam koloni wycznie niemieck. Nic si nie stanie, jeeli przepdzimy tamtejsz ludno. Kolonista niemiecki bdzie rwnoczenie rolnikiem i onierzem. Osadzimy tam onierzy zawodowych [...] Dla chopskich synw Rzesza zapewni w peni wyposaone gospodarstwa rolne. Ziemia nic nas nie bdzie kosztowa. Bdzie tylko trzeba postawi budynki [...] Rolnicy-onierze otrzymaj bro i w przypadku najmniejszego niebezpieczestwa bd na stanowiskach, jak tylko zostan wezwani. Hitler powrci do tego tematu wieczorem 17 padziernika, kiedy wrd suchaczy znajdowali si szczeglnie zainteresowani tematem Todt i gauleiter Sauckel (odpowiedzialny za dostarczanie robotnikw cudzoziemskich): Te rosyjskie pustynie [...] zaludnimy je [...] Pozbawimy je charakteru azjatyckich stepw. Zeuropeizujemy je. Z t myl rozpoczlimy budow drg wiodcych a na poudnie Krymu i na Kaukaz. Wzdu drg, na caej dugoci rozrzucone bd niemieckie miasta, a wok nich osiedl si nasi kolonici. Jeeli chodzi o te 2 czy 3 miliony ludzi potrzebnych do wykonania tego zadania, to znajdziemy ich atwiej, ni wam si zdaje. Przybd z Niemiec, ze Skandynawii, z krajw zachodnich, z Ameryki. Ja ju tego nie zobacz, ale za dwadziecia lat Ukrain bdzie zamieszkiwa 20 milionw ludzi oprcz krajowcw... Nie bdziemy osiedla si w rosyjskich miastach i pozwolimy im rozpa si bez naszego udziau. Nie bdziemy mie z tego powodu wyrzutw sumienia! Nie mamy wobec tych ludzi adnych zobowiza. Grzeba si wrd tych ziemianek, odgania pchy, zapewnia niemieckich nauczycieli, wydawa gazety - to nie dla nas! Ograniczymy si moe do budowy

nadajnika radiowego pod nasz kontrol. Jeeli chodzi o reszt, to wystarczy, eby znali znaki drogowe i w ten sposb unikn rozjechania przez nasze pojazdy. Dla nich sowo wolno oznacza bdzie prawo do umycia si w dni witeczne [...] Mamy tylko jeden obowizek: zgermanizowa ten kraj poprzez imigracj Niemcw i traktowa krajowcw jak czerwonoskrych [...] W tej sprawie bd dy prosto do celu z zimn krwi. Dziesi dni pniej owiadczy: Nikt nam ju nigdy nie wydrze wschodu! [...] Wkrtce bdziemy dostarcza zboe caej Europie, podobnie wgiel, stal i drewno. eby waciwie eksploatowa Ukrain - to nowe Imperium Indyjskie potrzebujemy jedynie pokoju na zachodzie [...] Moim celem jest wykorzystanie faktu hegemonii na kontynencie [...] Bdc panami Europy bdziemy rwnie zajmowa dominujc pozycj na wiecie. 130 milionw ludzi w Rzeszy, 90 na Ukrainie. Doliczmy jeszcze inne pastwa nowej Europy i bdziemy mieli 400 milionw wobec 130 milionw Amerykanw. By to okres midzy lipcem 1941 roku a konferencj w Wannsee w styczniu 1942 roku, kiedy zaczo nabiera ksztatw ostateczne rozwizanie problemu ydowskiego. Jest rzecz charakterystyczn, e w tym okresie Himmler, ktremu powierzono t kwesti, by najczstszym gociem w kwaterze Hitlera. Analizujc listy goci obecnych na rozmowach przy stole w tym okresie, odnosi si wraenie, e Himmler by sam jako go specjalny lub w towarzystwie na dziewitnastu spotkaniach. aden inny przywdca nazistowski (z wyjtkiem Bormanna, ktry by zawsze obecny) nie uczestniczy w wicej ni trzech spotkaniach (Goebbels i Rosenberg). Gring nie by na adnym. Hitler zawsze uwaa, eby nie mwi o ostatecznym rozwizaniu ani o eutanazji w obecnoci osb, ktre nie byy w nie zaangaowane. Jedyna wzmianka na ten temat w czasie rozmw przy stole jest zwodnicza i dwuznaczna. Wieczorem 25 padziernika przypomnia swoj przepowiedni, e gdy nadejdzie wojna: ydzi znikn z Europy... Niech mi nikt nie mwi, e nie moemy upchn ich gdzie w bagnistych rejonach Rosji!... To nie jest zy pomys, a przy okazji sysz plotki, e planujemy eksterminacj ydw. Terror to zbawienna rzecz. Znaczenia tej uwadze dodaje fakt, e jedynymi gomi obecnymi na spotkaniu byli Himmler i Heydrich , dwaj przywdcy SS, ktrym powierzono eksterminacj ydw. To jedyny wypadek, kiedy jednoczenie gocili w kwaterze Hitlera. Mityczna posta yda pojawia si w rozmowach Hitlera przy stole, podobnie jak w Mein Kampf, jako rdo skaenia rasy i dekompozycji spoeczestwa zagraajcych aryjskiej wyszoci. Jednake Hitler wyadowywa na ydzie bezsilny gniew, jaki czu w 1941 roku w wyniku protestw chrzecijan wobec rasistowskiej praktyki eutanazji. Najciszym ciosem dla ludzkoci byo pojawienie si chrzecijastwa. Bolszewizm jest nielubnym dzieckiem chrzecijastwa. Oba zostay wynalezione przez ydw. Rozmylne kamstwo religii zostao wydane na wiat przez chrzecijastwo. Bolszewizm uprawia kamstwo tego samego

rodzaju, kiedy twierdzi, e daje wolno ludziom po to, eby ich zniewoli. Najwikszym zafaszowaniem doktryny Jezusa byy nauki witego Pawa. Chrystus by Aryjczykiem, a wity Pawe wykorzysta jego doktryn, eby zmobilizowa wiat przestpczy i zorganizowa w ten sposb protobolszewizm. W ten sposb Hitler poczy w jedno nienawi do yda, chrzecijastwa i bolszewizmu. W rozmowach przy stole z lat czterdziestych Hitler jest wyranie tym samym czowiekiem, ktry napisa Mein Kampf w latach dwudziestych. Niezatartym wraeniem, jakie pozostawia lektura tych 700 stron, jest trywialno umysu Hitlera, przebiegego i brutalnego w swojej przemdrzaoci, nietolerancyjnego i pozbawionego ludzkich uczu i w tym samym stopniu nie traccego kontenansu, co ignoranta. Niemniej uderzajce s spjno i usystematyzowany charakter jego pogldw, niezalenie od tego jak byy prostackie. Walka o byt jest prawem natury. Twardo jest najwysz cnot. Klucz do historii tkwi w rasie. Potga jest prerogatyw elity rasowej. Masy potrafi jedynie wykonywa rozkazy. Jednostka istnieje tylko dla narodu. Sia jest jedynym rodkiem osignicia czego trwaego. Postacie historyczne na skal wiatow dziaaj jako narzdzia Opatrznoci i nie mog by skrpowane lub sdzone wedug norm zwykej moralnoci. Hitler nie tylko wierzy w to, co mwi. Rwnie dziaa zgodnie ze swoimi przekonaniami. Jeeli zastpimy sowo rasa sowem klasa, parti komunistyczn sprawujc dyktatur w imieniu proletariatu elit rasow, zwrot jednostka istnieje tylko dla pastwa zwrotem jednostka istnieje tylko dla narodu oraz narzdzia historii narzdziami Opatrznoci, stwierdzimy, e Stalin nie miaby z czym si spiera. Obydwaj reprezentuj dwudziestowieczne najstarsze przykady owych simplificateurs terribles, ktrych dziewitnastowieczny historyk Jakob Burckhardt przewidzia jako postacie charakterystyczne dla nadchodzcego stulecia. Armia niemiecka, ktra ruszya na Rosj, bya najwiksz, jak kiedykolwiek zmobilizowano dla jednej kampanii. Sigaa prawie 3,2 miliona ludzi z oglnej liczby 3,8 miliona sucych w wojsku. W skad jej wchodzio 17 dywizji pancernych, 13 zmotoryzowanych, dysponowaa 3350 czogami i 600 innymi pojazdami, w tym samochodami pancernymi. Ostheer - armia wschodnia, bya wspierana przez wojska sojusznicze fiskie i rumuskie oraz znaczne siy woskie, wgierskie, hiszpaskie i sowackie. Wojna na froncie wschodnim, ktra nastpia i trwaa przez cztery lata, bya najduszym, najintensywniejszym i najbrutalniejszym konfliktem midzy dwoma narodami w historii i kosztowaa je trzy-cztery razy wicej zabitych onierzy ni na wszystkich frontach I wojny wiatowej, nie liczc milionw osb cywilnych, uciekinierw, deportowanych winiw objtych i zniszczonych zawieruch wojenn. Plan niemiecki zakada atak w trzech kierunkach. Front wschodni by przepoowiony ziemi niczyj bagien Prypeci. Na pnoc od tych terenw Grupa Armii Pnoc miaa oczyci kraje batyckie i zdoby Leningrad,

podczas gdy Grupa Armii rodek miaa uderzy bezporednio na Moskw oddalon ponad 1000 kilometrw od punktu wyjciowego. Na poudnie od bagien Prypeci Grupa Armii Poudnie winna bya przedrze si przez Ukrain, zaj kluczowe okrgi przemysowe nad Dnieprem i Donem, zdoby Rostw i Krym i dotrze do ostatecznego celu, jakim byy okrgi wydobycia ropy na Kaukazie. Gwn si niemieckiego ataku skoncentrowano w centrum, gdzie Grupa Armii rodek von Bocka dysponowaa dwiema grupami pancernymi, podczas gdy pozostae grupy armii miay po jednej. Siy pancerne gnay przodem, przeamujc rosyjski front i dzielc go na segmenty, okrane nastpnie przez drugi rzut wojsk niemieckich. Niektre okrenia byy tak wielkie, e obejmoway nawet do 15 dywizji rosyjskich. Luftwaffe zniszczya drogi i szlaki kolejowe oraz wielk liczb radzieckich samolotw na ziemi. Rosyjskie straty do koca sierpnia byy oceniane na ponad 5000 samolotw, czyli okoo poowy wszystkich samolotw liniowych. Nie ostrzeeni w por - na rozkaz Stalina - dowdcy radzieccy zostali zaskoczeni i nie mieli moliwoci przeprowadzenia koncentracji oddziaw w pobliu granicy. W wielu przypadkach oddziay byy rozproszone na wiczeniach, osigay jedynie poow stanu i potrzeba byo kilku dni na uzupenienia. Praktyczne zaamanie systemu cznoci spowodowao odcicie wielu orodkw dowodzenia, pozostawienie ich bez rozkazw i bez moliwoci stwierdzenia, co si waciwie dziao. Zamt na Kremlu by taki sam jak w terenie. Nie stworzono adnego centralnego orodka dowodzenia ani te nie mianowano gwnodowodzcego z odpowiednim wyprzedzeniem. Kiedy Komisariat Obrony przygotowa dekret mianujcy Stalina Naczelnym Wodzem, Stalin go wstrzyma w celu przedyskutowania z Biurem Politycznym. Wobec wielkich trudnoci w nawizaniu kontaktu z frontem ludzie w centrum nie mogli zda sobie sprawy ani z zakresu zamtu, jaki panowa w radzieckich siach zbrojnych, ani ze skali i siy ataku. O tym, jak nierealny obraz sytuacji miaa Moskwa, wiadczy dyrektywa nr 3 Timoszenki, wydana 22 czerwca o godzinie 21.15. Polecaa ona wszystkim oddziaom radzieckim przej do ofensywy i odrzuci jednym uderzeniem niemieck armi za granic. Dla dowdcw frontowych walczcych rozpaczliwie o utrzymanie spjnoci swych si bya to wiadomo z innego wiata. Ich prby zastosowania si do dyrektywy okazay si katastrofalne. Jedyny wyjtek stanowi Front PoudniowoZachodni, dokd wysano ukowa w celu wzmocnienia dowdztwa. 23 czerwca wyrwa pomidzy Frontem Poudniowo-Zachodnim a Frontem Pnocno-Zachodnim zostaa powikszona prawie do 120 kilometrw. Bitwa o granic zostaa przegrana, a waciwie prawie jej nie byo. Genera Woronow, zastpca ludowego komisarza obrony, wspomina: Rzadko widywaem Stalina w pierwszych dniach wojny. By przygnbiony, nerwowy i niezrwnowaony. Wyznaczajc zadania da ich wykonania w nieprawdopodobnie krtkich terminach, nie liczc si z realnymi moliwociami [...] mia, moim zdaniem, bdne wyobraenie, jeli chodzi o skal wojny oraz siy i rodki, ktre byyby rzeczywicie w

stanie zatrzyma nieprzyjaciela nacierajcego na tak szerokim froncie od morza do morza... Bez przerwy mwi o zadaniu nieprzyjacielowi klski w jak najkrtszym czasie. W swoim studium o Stalinie genera Wokogonow sugeruje, e Stalin wysun Mootowa, eby przemawia w jego imieniu, w przekonaniu, e w cigu tygodnia postpy Niemcw zostan powstrzymane i wwczas bdzie mg przemwi osobicie i owiadczy, e odnis zwycistwo. W cigu pierwszego tygodnia Stalin przey jednake pewne zaamanie. Wedug generaa Czakowskiego Stalin odwiedzi Komisariat Obrony na ulicy Frunzego. Na pocztku by spokojny i pewien siebie, ale kiedy zapozna si z sytuacj panujc pod Miskiem, gdzie due siy radzieckie zostay okrone przez dwie grupy pancerne, po raz pierwszy zda sobie spraw z wielkoci zagroenia. Utracono z nimi kontakt, w aden sposb nie mona byo zapobiec ich odciciu. Zazwyczaj tak zewntrznie zrwnowaony, powolny w rozmowie i ruchach Stalin tym razem nie zdoa si pohamowa. Obsypa kierownictwo Komisariatu Obrony i Sztabu Generalnego gniewnymi, obelywymi zarzutami. Potem, nie patrzc na nikogo, zgarbiony, z opuszczon gow wyszed z gmachu, wsiad do samochodu i odjecha do swego domu w Kuncewie. To nage zdanie sobie sprawy z szybkoci posuwania si Niemcw, bdcych ju w Misku, o 160 kilometrw od punktu wyjcia, i z braku perspektyw ich zatrzymania byo potnym szokiem. Nie ma adnych rozkazw ani dokumentw podpisanych przez Stalina w dniach 23-30 czerwca, a przez ostatnie trzy dni tego miesica nikt go nie widzia ani o nim nie sysza. Zaszy si w swojej daczy w przekonaniu, e wszystko si zawali, i e nie wiedzia, co trzeba zrobi. Moliwe, e jego crka Swietana najlepiej rozumiaa stan jego umysu, kiedy napisaa: Nie przypuszcza ani nie przewidzia, e pakt z 1939 roku, ktry uznawa za dzieo swej wielkiej przebiegoci, zostanie zerwany przez nieprzyjaciela bardziej przebiegego ni on sam. To by prawdziwy powd jego gbokiej depresji w pierwszych dniach wojny. To by jego wielki polityczny bd. Nawet ju po zakoczeniu wojny czsto powtarza: Ech, z Niemcami bylibymy niezwycieni. Nigdy jednak do bdw si nie przyzna. Brak wszechwadnego przywdcy w tak scentralizowanym systemie, gdzie nikt nie odway si wykaza inicjatywy bez jego aprobaty, nie mg pozosta nie zauwaony. Czonkowie Biura Politycznego, komisarz obrony i Sztab Generalny uginali si pod ciarem decyzji, jakie naleao podj, i cay czas pytali: Gdzie jest Stalin? Dlaczego w takiej sytuacji milczy? Z uwag, jakie wygosi na bankiecie z okazji zwycistwa 24 maja 1945 roku, wynika, e obawia si, a ta obawa zawsze go przeladowaa, i zostanie obalony: Rni ludzie powiedzieliby rzdowi - nie spenie naszych oczekiwa. Odejd. Utworzymy inny rzd, ktry zawrze pokj z Niemcami. Kiedy Mootow i inni czonkowie Biura Politycznego zjawili si w Kuncewie 30 czerwca, wydawao si, i Stalin myla, e przyjechali go aresztowa. Mootow jednak usiowa nakoni go do powoania

Pastwowego Komitetu Obrony (znanego pod rosyjskim skrtem GOKO) i stanicia na jego czele. Od tej chwili Stalin zacz odzyskiwa pewno siebie i znowu pojawia si na Kremlu. Pokonawszy strach i rozpacz sta si znowu przywdc i 3 lipca przemwi przez radio do narodu rosyjskiego, uywajc niezwykych zwrotw: Towarzysze! Obywatele! Walczcy onierze naszej armii i marynarki wojennej! Bracia i siostry! Zwracam si do was, przyjaciele. Po raz pierwszy powiedziano Rosjanom, e Litwa, otwa, Zachodnia Biaoru i powana cz Zachodniej Ukrainy zostay utracone. Uderzajc w nut patriotyczn, Stalin owiadczy: Nasz kraj jest w powanym niebezpieczestwie, wezwa Rosjan, eby niszczyli wszystko, jeeli zostan zmuszeni do odwrotu, i prowadzili niezmordowan walk. Zaprowadzenie porzdku na grze zajo jednak wicej czasu. 23 czerwca ustanowiono Kwater Gwn Naczelnego Dowdztwa (znana pod rosyjsk nazw Stawka) pod kierunkiem Timoszenki jako komisarza do spraw obrony. Z pocztku Stalin by jedynie czonkiem Stawki. Dopiero 19 lipca zosta mianowany ludowym komisarzem obrony, a 8 sierpnia Naczelnym Wodzem Si Zbrojnych ZSRR ze Stawk jako Kwater Gwn Naczelnego Dowdztwa. 24 czerwca podano wiadomo o utworzeniu grupy do spraw ewakuacji przemysu, a nastpnie 30 czerwca, po uzyskaniu przez Mootowa i czonkw Biura Politycznego zgody Stalina, utworzono Pastwowy Komitet Obrony (GOKO) ze Stalinem jako przewodniczcym. Przyznano mu uprawnienia do wydawania dyrektyw wszystkim organizacjom pastwowym, partyjnym, samorzdowym i wojskowym. Stalin bdc ju sekretarzem generalnym partii i przewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych, a wkrtce majc zosta gwnodowodzcym, cakowicie skoncentrowa ekonomiczne, polityczne i militarne prowadzenie wojny w swoich rkach, a poniewa rzadko precyzowa, w jakim charakterze wydaje rozkazy, urzdnicy mieli trudnoci z cedowaniem decyzji w d. Przejcia frontowe zdemoralizoway wiele jednostek i konieczne byo podjcie zdecydowanych krokw w celu przywrcenia dyscypliny. Beria oraz wzmocnione oddziay NKWD, ktrym powierzono to zadanie, nie przebierali w rodkach. Zgodnie z zamierzeniami przywrcio to atmosfer zastraszenia, ktr Stalin uwaa za najpewniejszy sposb utrzymania kontroli. Dostanie si do niewoli w okreniu, a nastpnie ucieczka wystarczyo do uznania za dezertera i rozstrzelania. Polityka ta bya stosowana rwnie pod koniec wojny, kiedy setki tysicy wojennych jecw rosyjskich, ktrzy przeyli brutalne traktowanie przez Niemcw, po wyswobodzeniu zostao skierowanych do obozw radzieckich. Stalin nie wykazywa do rosyjskich dowdcw wicej zaufania ni do ich poprzednikw. Dowdca, ktry nie wykona rozkazw, choby zupenie niedorzecznych, mg by oskarony o zdrad. Komisarze polityczni w armii, wyeliminowani w 1940 roku, zostali przywrceni, by zapobiega wszelkim przejawom defetyzmu i sabotau. Szefem administracji politycznej w wojsku zosta mianowany Mechlis, znany ze zej woli i podejrzliwoci, z jak traktowa korpus oficerski. Nie przeprowadzono dochodzenia, jak to miao miejsce po Pearl Harbor, eby

sprawdzi, kto odpowiada za klski, ktre spady na siy rosyjskie. Jakiekolwiek dochodzenie wskazaoby tu jednoznacznie na Stalina jako gwnego winnego. Szukano natomiast kozw ofiarnych. Nalea do nich genera Paww50 i jego dowdcy z Frontu Zachodniego na odcinku, gdzie Niemcy przerwali si w kierunku Miska. Zostali aresztowani wraz z wieloma innymi wyszymi oficerami. Byli bici i torturowani, dopki nie przyznali si, e uczestniczyli w wojskowej konspiracji skierowanej przeciwko Stalinowi. Istnieje raport pochodzcy od Berii, e w lipcu (bez podania daty) Stalin rozmawia z nim oraz Mootowem na temat moliwoci skontaktowania si z Hitlerem i zaoferowania mu krajw batyckich, Modawii i duych czci Ukrainy i Biaorusi w zamian za zawieszenie broni. Polecono Berii nawizanie kontaktu z ambasadorem Bugarii w sprawie przekazania wiadomoci Hitlerowi. Ambasador Iwan Stamenow powiedzia jednak Mootowowi i Berii (Stalin przez cay czas milcza), e nawet gdyby mieli cofa si a do Uralu, to i tak w kocu wygraj, i odmwi porednictwa. Mikojan i Chruszczow wspominali o tym raporcie. Potwierdzi go rwnie Stamenow w czasie radzieckiego dochodzenia w sprawie Berii po jego aresztowaniu po mierci Stalina. Nie ujawniono jednak jak dotd adnego dokumentu potwierdzajcego raport Berii. Chocia Stalin przyj tytu Naczelnego Wodza dopiero w sierpniu, by jedynym moliwym kandydatem na to stanowisko. Mimo dowiadcze w rozwizywaniu trudnych problemw zebranych w czasie wojny domowej, rnicej si znacznie od wojny, ktra trwaa teraz, nie mia wicej dowiadczenia w dowodzeniu wojskiem ni Hitler i podobnie jak Hitler nie chcia sucha rad. Te same przymioty, ktre demonstrowa jako polityk, okazay si przydatne w sprawach wojskowych: szybka reakcja, opanowanie szczegw, pewno siebie (gdy ju j odzyska) i zdolno do cikiej pracy. Jednak te przymioty byy niwelowane przez wiele wad. Wady te byy podobne do wad Hitlera - upr, brak gotowoci przyznania, e myli si, podczas gdy inni mieli racj, oraz obsesyjna podejrzliwo. Podobnie jak w przypadku Hitlera waniejsze ni aspekty militarne byy aspekty polityczne, szczeglnie te, ktre wywieray wpyw na jego presti i wadz. Wyjtek stanowiy sytuacje kryzysowe, takie jak groba utraty Leningradu czy zdobycia Mokwy, kiedy to Stalin mimo swej dumy zwrci si o pomoc do ukowa. W miar upywu czasu Stalin ustanowi lepsze stosunki robocze ze sztabem i dowdcami. Stosunki Hitlera ze sztabem i dowdcami staway si coraz gorsze. Nastpio to jednak dopiero po bitwie o Stalingrad zim 1942-1943. W czasie nauki w 1941 i 1942 roku Armia Czerwona musiaa zapaci ogromn cen za bdy Stalina. Nie przeszkodzio mu to w nabraniu przekonania - podobnie jak Hitlerowi - e by militarnym i politycznym geniuszem. Dopiero jednak gdy Rosjanie zaczli odnosi zwycistwa, anonimowe dotychczas komunikaty zaczy by podpisywane jego nazwiskiem. Pod koniec lipca armie niemieckie musiay zatrzyma si w celu dokonania uzupenie i Stalin zacz mie nadziej, e front moe si ustabilizowa. W rozmowie z Harrym Hopkinsem, wysannikiem

Roosevelta, powiedzia, e linia frontu zim ustabilizuje si przed Moskw, Kijowem i Leningradem, prawdopodobnie nie wicej ni 100 kilometrw od jej obecnego pooenia. W cigu nastpnych dwch miesicy jednake zarwno Stalin, jak i Hitler podjli decyzje, ktre na krtk met okazay si katastrofalne dla Rosji, a w dugim terminie mogy okaza si decydujce dla Niemcw. W obu przypadkach decyzje te podjte byy wbrew radom generaw. Mimo sukcesw Niemcy nie zniszczyli armii rosyjskiej na zachd od linii Dniepr - Dwina ani nie osignli trzech gwnych celw Leningradu, Moskwy i Zagbia Donieckiego. Oficerowie niemieckiego wywiadu byli pod wraeniem faktu, e nawet w okreniu jednostki radzieckie czsto kontynuoway zaart walk, a do boju wchodziy cigle nowe dywizje atakujce Niemcw ze skrzyde. Naleao podj kluczow decyzj: czy Grupa Armii rodek von Bocka winna kontynuowa natarcie na Moskw, skoro tylko zostanie zakoczony remont czogw. Tego chcieli OKH, von Bock i dowdcy oddziaw pancernych nie po to (jak podkrelali), eby zdoby Moskw, ale, zgodnie z klasyczn doktryn wojskow, eby skoncentrowa wszystkie siy Wehrmachtu na zniszczeniu gwnych si rosyjskich. Hitler jednak, od czasu gdy podpisa pierwsz dyrektyw w grudniu 1940 roku, preferowa inne postpowanie. Przywizywa wielk wag do oczyszczenia krajw batyckich i zajcia Leningradu na pnocy, do wzmocnienia dziaa na kierunku poudniowowschodnim, na Kijw i Dniepr, w celu pozbawienia Rosji zasobw rolniczych i zaplecza przemysowego Ukrainy oraz otwarcia sobie drogi na Kaukaz. Hitler by przekonany, e rozstrzygn spraw raz na zawsze. Rozchorowa si jednak na dyzenteri, a gdy wyzdrowia, stwierdzi, e OKH skorzystao z jego choroby, eby opni dziaania, i wznowio debat, wystosowujc kolejne memorandum. Cay brak zaufania do rozumowania wojskowych zawodowych, jaki wykazywa w czasie kampanii na zachodzie, w wyniku tego sprzeciwu wybuch z now si, wystosowa wic gniewn odpowied, upierajc si przy swojej koncepcji i dodajc kliwe uwagi, e jedynie umysy wyksztacone na przestarzaych teoriach nie mogy zrozumie moliwoci otwierajcych si w wyniku dziaa w kierunku poudniowym. Prywatny komentarz Jodla brzmia: Fhrer odczuwa instynktown niech do pjcia za przykadem Napoleona. Moskwa wywiera na nim ponure wraenie. Obawia si, e wanie tam nastpi walka na mier i ycie z bolszewizmem. W kocu osignito kompromis. Wznowiono atak na Moskw, ale dopiero po przerwaniu frontu na Ukrainie. Przerwa w dziaaniach zakoczya si 23 sierpnia. Atak wznowiono po przesuniciu pancernej armii Guderiana do Grupy Armii Poudnie, gdzie przyczynia si do kolejnego niemieckiego zwycistwa na Ukrainie. Stalin, zaniepokojony zagroeniem Ukrainy, wysa swych dawnych towarzyszy z l Armii Konnej - Woroszyowa i Budionnego, eby przejli dowdztwo na poudniowym zachodzie. Obydwaj byli marszakami Zwizku Radzieckiego, ale aden z nich nie by w stanie podoa powierzonemu zadaniu. Stalin jednak w dalszym cigu nie ufa

zawodowym wojskowym. 29 lipca ukow, jako szef Sztabu Generalnego, przedstawi peny raport sytuacyjny. Stalin nie pozwoli mu zacz, dopki nie wezwa Mechlisa, eby rwnie posucha. ukow mwi z pewnoci siebie, ktra drania Stalina, ale ktra okazaa si usprawiedliwiona rozwojem wypadkw. Wskaza na styk Frontu Poudniowo-Zachodniego i Frontu Zachodniego jako punkt potencjalnie niebezpieczny. Proponowa wzmocni Front Zachodni na kierunku moskiewskim, przenie 8 dywizji z Dalekiego Wschodu w celu wzmocnienia obrony Moskwy i wycofa wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego za Dniepr. Kiedy Stalin zrozumia, e oznaczao to oddanie Kijowa, wybuchn i stwierdzi, e ukow gada gupstwa. ukow rwnie wybuchn gniewem i odpar, e jeeli szef Sztabu Generalnego gada gupstwa, powinien by zwolniony. Nie denerwuj si - powiedzia Stalin - ale skoro ju o tym wspomniae, to damy sobie rad bez ciebie. Nastpnie ukow omwi swoj prac na stanowisku szefa Sztabu Generalnego i Stalin zakoczy spotkanie. Czterdzieci minut pniej Stalin wezwa ukowa ponownie i powiadomi, e zostanie zastpiony przez Szaposznikowa, ktry, chocia starzejcy si i niezbyt zdrowy, przynajmniej nie kci si z wodzem. ukow denerwowa si spraw nowego stanowiska dla siebie. Uspokj si, uspokj si - powtarza Stalin, a nastpnie powiadomi go, e zostanie dowdc Frontu Odwodowego. Nalega, eby ukow zosta na herbacie, ale rozmowa si nie kleia i najlepszy dowdca Stalina odszed przygnbiony. Przewidywania ukowa okazay si a nazbyt trafne. Poczenie Frontw, na ktre wskazywa, okazao si miejscem, gdzie Guderian dokona wamania w kocu sierpnia, umoliwiajc okrenie a piciu radzieckich armii Frontu Poudniowo-Zachodniego. Jeden dowdca po drugim, w tym rwnie Budionny, wzywali Stalina, eby wyrazi zgod na odwrt, nim bdzie za pno. Stalin by jednak tak samo uparty, jak Hitler mia si okaza w przyszoci, w sprawach wycofywania si. Kijw by, jest i bdzie radziecki - odpowiedzia - nie zgadzam si na wycofanie na lini Suy. Rozkazuj utrzyma Kijw i Dniepr. 18 wrzenia Kijw pad i Niemcy wydali komunikat o wziciu 655 tysicy jecw. Liczba ta moga by przesadzona, ale fakt, e obrona Ukrainy zaamaa si przy ogromnych kosztach, by bezsporny. Woroszyow i danow, ktrym Stalin powierzy obron Leningradu, w ostatniej chwili uniknli podobnego losu. Po zajciu krajw batyckich Grupa Armii Pnoc von Leeba przerwaa zewntrzny piercie obrony miasta i 8 wrzenia przecia jego ostatnie poczenie z reszt Zwizku Radzieckiego. Jezioro adoga pozostao jedyn drog utrzymywania cznoci. Wydawao si, e drugie co do wielkoci miasto w kraju padnie lada dzie. Stalin wysa wic ukowa, aby obj dowdztwo i ocali Leningrad. Zanim jednak ukow przyby 13 wrzenia, Hitler podj decyzj: nie zdobywa miasta, ale godem zmusi je do poddania si. Reorganizacja obrony dokonana przez ukowa umoliwia stabilizacj linii frontu na dalekich przedmieciach i przygotowanie si do najduszego oblenia w historii, trwajcego 900 dni, czyli dwa i p roku. Po utracie Kijowa i odciciu Leningradu, perspektywy Moskwy w przypadku

wznowienia natarcia przez Niemcw wyglday ponuro. Teraz wanie wzroso zainteresowanie Hitlera atakiem na Moskw. Powiedzia swemu otoczeniu: Za kilka tygodni bdziemy w Moskwie. Zrwnam to przeklte miasto z ziemi, a na jego miejscu powstanie sztuczne, podwietlone jezioro. Nazwa Moskwa zniknie na zawsze. W celu powstrzymania niemieckiego naporu na stolic, Stawka skoncentrowaa 800 tysicy ludzi, 770 czogw, 364 samoloty, czyli poow Armii Czerwonej na caym froncie rosyjsko-niemieckim i jedn trzeci jej czogw i samolotw. Niemiecki plan operacji Tajfun przewidywa uycie 3 armii oglnowojskowych i 3 armii pancernych. Te ostatnie dowodzone byy przez Hotha, Guderiana, sprowadzonego z poudnia, i Hpnera, odwoanego spod Leningradu. Plan przewidywa okrenie si rosyjskich zagonami pancernymi, poruszajcymi si na poudnie i na pnoc od szosy moskiewskiej, ktre miay spotka si w okolicy Wiamy. Atak na Moskw podjto jednak dopiero 2 padziernika nie latem, w sierpniu - wczesn jesieni, w dwa i p miesica po tym, jak armia niemiecka zaja Smolesk (18 lipca). Zwoka ta okazaa si fatalna w skutkach. Raz jeszcze czogi niemieckie przeamay obron rosyjsk szybkoci i gwatownoci uderzenia. Raz jeszcze front rosyjski rozpad si i powstao kolejne ogromne okrenie w rejonie Wiama - Briask, zblione wielkoci do okrenia na Ukrainie (500-600 tysicy ludzi). Droga na Moskw stana otworem. Raz jeszcze za pi dwunasta Stalin wezwa ukowa z Leningradu i postawi go na czele obrony stolicy. Kiedy ukow obj dowdztwo 10 padziernika, siy, jakie mia do dyspozycji, stopniay z 800 tysicy pod koniec wrzenia do nie wicej ni 90 tysicy rozcignitych na froncie dugoci 240 kilometrw. Liczba radzieckich jecw sigaa wwczas prawie 3 milionw. Hitler nie czeka z ogoszeniem, e nieprzyjaciel zosta pokonany i zwycistwo zostao osignite. 8 padziernika zajto Orze i Jodl raportowa: Ostatecznie i bez przesady wygralimy wojn!, a nastpnego dnia Otto Dietrich, szef prasowy Hitlera, owiadczy korespondentom: Z punktu widzenia wojskowego Rosja Radziecka jest skoczona. W poowie padziernika nastpi moment, w ktrym obrona radziecka bya najblisza zaamania. ukow wspomina, e Stalin wezwa go i powiedzia: Czy jestecie przekonani, e bdziemy w stanie utrzyma Moskw? Pytam o to z blem w sercu. Jestecie komunist, powiedzcie prawd. Ewakuacja rzdu radzieckiego do Kujbyszewa o 960 kilometrw dalej na wschd rozpocza si 15 padziernika, co dao sygna powszechnej panicznej ucieczce na zasadzie ratuj si, kto moe. Opuszczano biura i fabryki. Dworce byy oblone, drogi zapchane samochodami wiozcymi urzdnikw partyjnych. Rabowano sklepy, bo zabrako policji do ich ochrony. Na rozkaz ukowa oddziay saperskie podoyy adunki wybuchowe pod mostami i wzami kolejowymi w miecie. Nie jest jasne, czy Stalin opuci stolic. Jeeli tak, to jedynie na krtko, a pniej powrci, by przewodzi grupie zdecydowanych broni Moskwy a do koca. Wprowadzi w miecie stan wyjtkowy i wyznaczy generaa NKWD Artiemjewa, by dopilnowa jego przestrzegania.

Jednym z krokw, ktre Stalin ju uczyni, bya decyzja wykorzystania prawie trzech czwartych miliona dowiadczonych i dobrze uzbrojonych onierzy oddziaw radzieckich stacjonujcych na Dalekim Wschodzie. Dziki dziaalnoci Richarda Sorge w Tokio otrzyma godne zaufania informacje, e chocia Japoczycy wzmocnili Armi Kwantusk, stojc u granicy radzieckiej, atak nie nastpi przed wiosn 1942 roku. Pozwolio to Stalinowi przesun w padzierniku i listopadzie 8 do 10 dywizji na zachd (prawie poowa dalekowschodniego garnizonu) wraz z 1000 czogw i 1000 samolotw. Nie mniej wany by fakt, e niezalenie od tego, jak rozpaczliwie ksztatowaa si sytuacja wok Moskwy, oddziay te nie byy wysyane do boju stopniowo, ale trzymane w rezerwie tworzonej przez Stawk. W poowie padziernika day o sobie zna skutki zwoki w wyprowadzeniu niemieckiego ataku. Zacz pada nieg z deszczem, zamieniajc teren poprzecinany nielicznymi nadajcymi si do uytku drogami w morze bota. Noc temperatura spadaa i boto zamarzao. Kadego ranka odwil wracaa i wszelki ruch, nawet dla pojazdw gsienicowych, stawa si trudny z powodu cigego grznicia i polizgw. Do wszechobecnego bota doszo jeszcze zachmurzone niebo utrudniajce dziaania Luftwaffe. W kocu padziernika siy niemieckie musiay zatrzyma si w celu przeprowadzenia uzupenie i przegrupowania. Na poudniu tymczasem Grupa Armii Poudnie, dziaajca w cieplejszym klimacie, zdobya Charkw i zaja radzieck Ruhr, czyli Donbas, podczas gdy 11 armia von Mansteina zaja Krym poza bohatersko bronionym Sewastopolem. Podczas przerwy Stalin nadal tworzy nowe armie rezerwowe na wschd od Moskwy oraz wysa 100 tysicy ludzi i 300 czogw w celu wzmocnienia Frontu Zachodniego ukowa, ktrego ostatnia linia obrony przebiegaa o mniej ni 80 kilometrw od stolicy. Wanie w cigu ostatnich dwch miesicy 1941 roku i pierwszych trzech miesicy 1942 roku paralela pomidzy rolami Stalina i Hitlera staje si najbardziej wyrana. W tym okresie zdolnoci przywdcze obu wodzw zostay poddane najtrudniejszej prbie. 6 listopada delegaci partii, wadz miejskich Moskwy i Armii Czerwonej wypenili marmurow jaskini stacji metra Majakowskaja, eby wysucha odpowiedzi Stalina na mow zwycistwa Hitlera z 3 padziernika i rzuci najedcy wyzwanie: Jeli chc wojny na wyniszczenie, bd j mieli. Ten sam temat Stalin kontynuowa nastpnego dnia w rocznic rewolucji, zdobywajc si na odwan decyzj o odbyciu tradycyjnej parady wojskowej na placu Czerwonym mimo faktu, e nieprzyjaciel sta u bram stolicy i istniaa groba nalotw. W przemwieniu Stalin wspomnia rok 1918, kiedy to Armia Czerwona bya w jeszcze gorszym pooeniu, a jednak zwyciya, oraz wspomnia wielkie postaci naszych bohaterskich przodkw - Aleksandra Newskiego, Dymitra Doskiego, Suworowa i Kutuzowa. Ten ostatni by generaem, ktry dowodzi armi rosyjsk podczas odwrotu Napoleona spod Moskwy. Trzy dni pniej ukow zabra ze sob jednego ze swych dowdcw, generaa Bieowa, na rozmow ze Stalinem na temat planw. Minli krater

po bombie na dziedzicu kremlowskim i znaleli Stalina w pokoju pooonym na kocu podziemnego korytarza za duym biurkiem, na ktrym sta szereg telefonw. Bieow widzia Stalina po raz ostatni w 1933 roku: Zmieni si ogromnie od tego czasu, przede mn sta niezbyt wysoki mczyzna o zmczonej, zapadnitej twarzy [...] wydawao si, e w cigu tych omiu lat postarza si o dwadziecia. Bieowa zaskoczyo rwnie postpowanie ukowa: Mwi ostro, w bardzo autorytatywny sposb. Wydawao si, e ukow by wyszy rang. Stalin godzi si z tym. Ani przez chwil na jego twarzy nie pojawi si wyraz zakopotania. Rozpocz si okres nauki, ale to jednak Stalin prowadzi wojn jako gwnodowodzcy, koordynowa ruchy wojsk i wydawa przez telefon rozkazy dla Frontw Pnocnego i Poudniowego oraz akceptowa propozycje ukowa. Decydujca bitwa o Moskw rozpocza si 15 listopada i wkrtce Rosjanie prowadzili rozpaczliw walk, eby unikn kolejnego okrenia. Przyparty do kanau Moskwa-Woga, ostatniej powaniejszej przeszkody wodnej przed stolic, Rokossowski (przywrcony na stanowisko dowdcy korpusu po trzech latach pobytu w agrze) otrzyma rozkaz od ukowa: Kriukowo jest ostatnim punktem odwrotu; dalej si cofn nie mona. Nie ma dokd si cofa. Pole bitwy tono w gbokim niegu. Panowa mrz, ostry wiatr i marznca mga. le ubrani Niemcy zamarzali, podobnie jak ich maszyny. W ostatnim tygodniu listopada i w pierwszych dniach grudnia obie strony byy na granicy ludzkiej wytrzymaoci. ukow dopomina si o przeciwuderzenie w celu zluzowania swych wyczerpanych onierzy, a Stalin wci odmawia. Niektre oddziay niemieckie dotary do zewntrznych przedmie stolicy i widziay byski wystrzaw z dzia przeciwlotniczych bronicych Kremla. 2 grudnia Halder zanotowa w swym pamitniku, e obrona rosyjska osigna szczyt swych moliwoci i nie dysponowaa dalszymi siami, ktre mogaby rzuci do walki. udzi si jednak. 5 grudnia, gdy temperatura spada do -30, -40C, dowdca niemieckich wojsk pancernych, genera Guderian, zda sobie spraw, e jego oddziay nie maj ju wystarczajcych si, eby kontynuowa atak, i musz wycofa si w celu skrcenia frontu, ktry daby si utrzyma. Tego samego dnia, gdy utkn atak niemiecki, ruszya radziecka kontrofensywa: cznie 700 tysicy onierzy18, skoncentrowanych przez Stawk na wschd od Moskwy, o ktrych Niemcy nic nie wiedzieli. Lepiej ni Niemcy przystosowani do chodw i wyposaeni w zimow odzie, przy powanym wsparciu onierzy z Dalekiego Wschodu, po raz pierwszy zmusili nieprzyjaciela do odwrotu. Tu wanie Hitler jako przywdca zosta wystawiony na prb, tak jak wczeniej poddany prbie zosta Stalin. Musia udowodni, e potrafi zapobiec rozprzestrzenianiu si demoralizacji i przemianie wycofywania si w ucieczk. Niemieckie siy na wschodzie poniosy straty sigajce 750 tysicy onierzy. Stosunek zabitych do rannych wynosi 1:4. Straty rosyjskie byy znacznie wiksze i gdy ruszya grudniowa kontrofensywa na kierunku moskiewskim, Niemcy wci jeszcze mieli przewag liczebn. Pod innymi wzgldami jednak najedcy byli w sytuacji niekorzystnej.
18

Komunikat radziecki mwi o 100 dywizjach. Dywizje rosyjskie byy jednak mniejsze ni niemieckie.

Oddaleni od 1100 do 1600 kilometrw od swoich baz. Wszystkie dostawy dochodziy nieregularnie na skutek warunkw atmosferycznych i atakw partyzantw. Bardzo dokuczay im mrozy (do wit Boego Narodzenia zanotowano 100 tysicy przypadkw odmroe). Przyszo rwnie rozczarowanie, e po tak wielu zwycistwach potknli si na ostatniej przeszkodzie. Tylko ten, kto tej zimy naszego nieszczcia widzia pokryte caunem niegu bezkresne rosyjskie rwniny, gdzie d lodowaty wiatr - pisa pniej Guderian - [...] moe prawidowo oceni powane wydarzenia, ktre niebawem miay nastpi. W krytycznym momencie powiedzia dowdca dywizji genera von Tippelskirch - onierze przypomnieli sobie, co syszeli o odwrocie Napoleona spod Moskwy w 1812 roku, i ta myl ich przeladowaa. Gdyby rozpoczli odwrt, mg si on przemieni w paniczn ucieczk. Hitler sprosta tym trudnociom podobnie jak Stalin. Godzinami rozmawia przez telefon z generaami na froncie i kategorycznie zabroni odwrotu niezalenie od tego, jak pilne byy ich apele. Marszaek polny von Bock zosta zdjty ze stanowiska dowdcy Grupy Armii rodek. Kiedy von Kluge, jego nastpca, zatelefonowa z prob o pozwolenie wyprostowania linii frontu poprzez wycofanie si, Hitler dyskutowa z nim od godziny 23.30 do 2.30 nastpnego ranka z pgodzinn tylko przerw na konsultacje z Halderem, szefem sztabu wojsk ldowych. Von Kluge nie otrzyma pozwolenia na wycofanie si i mia utrzyma lini frontu bez zmian. Kiedy Guderian przyby 20 grudnia do kwatery Hitlera, eby przedstawi rozpaczliwe pooenie onierzy, Hitler wcale nie okaza wspczucia, a tylko zapyta: Czy myli pan, e grenadierzy Fryderyka Wielkiego umierali za ojczyzn z przyjemnoci? Poniewa Guderian potajemnie kontynuowa odwrt, Hitler go zdymisjonowa. Hpner, inny wybitny dowdca wojsk pancernych, zosta zdegradowany i pozbawiony odznacze. Zabroniono mu nosi mundur, odebrano emerytur i inne uprawnienia. Marszaek polny von Leeb zosta zwolniony ze stanowiska dowdcy Grupy Armii Pnoc, a marszaek polny von Rundstedt odwoany po zdobyciu, a nastpnie wycofaniu si z Rostowa. Jesieni Hitler stwierdzi kilkakrotnie w prywatnych rozmowach, e gdyby wiedzia, jaki opr moe stawi Armia Czerwona, nigdy by Rosji nie zaatakowa. Ale tak jak Stalin nie poczuwa si do odpowiedzialnoci za sytuacj, w jakiej znalaza si armia w wyniku jego przekonania, e Rosja moe by pokonana w trakcie jednej krtkiej kampanii. Zamiast tego przypisa win dowdztwu wojskowemu, e nie informowao go o prawdziwym stanie rzeczy. Propozycja rezygnacji ze strony von Brauchitscha zostaa przyjta i wykorzystana do zrobienia ze koza ofiarnego. Stwierdzajc, e nie zna generaa, ktry byby w stanie rozbudzi ducha narodowosocjalistycznego w armii, Hitler oznajmi, e sam zajmie miejsce von Brauchitscha i w ten sposb zostanie gwnodowodzcym armi i najwyszym dowdc si zbrojnych. Halder przetrwa jeszcze przez dziesi miesicy tylko dlatego, e Hitler potrzebowa kogo z takim dowiadczeniem na stanowisku szefa sztabu. W ten sposb zarwno Hitler, jak i Stalin skupili w jednym rku najwysze stanowiska w pastwie, partii i w siach zbrojnych.

W rezultacie dziaa Hitlera odwrt zosta powstrzymany i front ustabilizowa si daleko w gbi rosyjskiego terytorium. Hitler twierdzi, e stanowi to dowd, czego moe dokona wola, gdy eksperci maj wtpliwoci. Na krtk met by to waki argument: Niemcy mogli wznowi ofensyw w 1942 roku i dotrze do Kaukazu. Na dusz met jednak skania Hitlera do podejmowania jeszcze wikszego ryzyka i ponowienia gry, ktr raz ju przegra. Sukcesy odniesione przez armi niemieck w czasie kampanii rosyjskiej 1941 roku przewyszyy nawet sukcesy na zachodzie w roku 1940, ale nie przyniosy decydujcego zwycistwa. Francja zostaa pokonana, ale trzeba byo zrezygnowa z inwazji na Wielk Brytani po przegranej bitwie o Angli. Wielka Brytania nie zostaa wyeliminowana z wojny i moga odbudowa swe siy. Zdobyto Ukrain, ale Rosjanie nie zostali pokonani i mimo ogromnych strat udowodnili, e s jeszcze w stanie postawi pod bro nowe armie i produkowa taki sprzt, jak czog T-34, ktry zaskoczy Niemcw. Nadzieje Hitlera odyy jednak po japoskim ataku na Pearl Harbor i wybuchu wojny na Pacyfiku, a jego przekonanie, e Opatrzno nad nim czuwa, wzmocnione zostao sukcesem przy opanowywaniu kryzysu na wschodzie. Nie majc zamiaru okiezna swych ambicji lub przeanalizowa moliwoci zawieszenia broni z Rosj, powikszy jeszcze ryzyko, wypowiadajc wojn USA, i by przekonany, e na dugo przed tym, nim Amerykanie zd interweniowa w Europie, uda mu si w 1942 roku to, co nie udao si mu w 1941, czyli zniszczenie pastwa rosyjskiego. Pozostawao jeszcze sprawdzi, czy Stalin wycign bardziej realistyczne wnioski ze swych dowiadcze ni Hitler. V Pod koniec 1941 roku Niemcy kontrolowali w ten czy inny sposb wiksz cz kontynentu europejskiego. Nie byo jeszcze wiadomo, jak to nazistowskie imperium ma by zorganizowane. Ju w maju 1940 roku kampania na zachodzie daa impuls dyskusjom na temat europejskiego Grossraumwirtschaft (ekonomicznej strefy wpyww). Zgadzao si to z ide Hitlera, e gospodarka europejska musi by zreorganizowana tak, by Niemcy stay si gospodarczo samowystarczalne. Musimy zdoby to, co potrzebujemy, a czego nie mamy - powiedzia Hitler do Todta w czerwcu 1940 roku. Gring za poleci Punkowi utworzy w Ministerstwie Gospodarki specjalny departament do przygotowania planw zjednoczonego europejskiego Grossraumwirtschaft pod przewodnictwem Niemiec. Ostateczne granice owego Grossraum pozostaway pynne, jego centrum zawsze byo jednak postrzegane jako Rzesza poszerzona aneksj Austrii, Czech i Moraw, Alzacji i Lotaryngii, Luksemburga, czci Belgii i prowincji odzyskanych od Polski, w tym lska. Wikszo europejskiego przemysu cikiego miaa by skoncentrowana w tym wanie rejonie, ktry odgrywaby t sam rol w gospodarce Europy, jak Zagbie Ruhry odgrywao w gospodarce Niemiec. Jedyn produkcj przemysow, jak dopuszczono by poza tym rejonem, byaby produkcja

dbr konsumpcyjnych dla Niemiec. Poza tym reszta podbitych terytoriw produkowaaby ywno, ktrej odbir gwarantowaby rynek niemiecki. Scentralizowane planowanie wraz z kontrol finansw i rynku pracy utworzyoby system gospodarki midzynarodowej, dostosowanej do potrzeb Niemiec. Nazistowska Europa stanowia mozaik administracyjn. Do Rzeszy w rzeczywistoci przyczono niewiele poza terytoriami odzyskanymi w latach 1938- 1940. Trzy inne due terytoria, chocia nie przyczone do Rzeszy, byy cile od niej uzalenione. Byy to Protektorat Czech i Moraw, Generalne Gubernatorstwo w Polsce oraz dwa Komisariaty Rzeszy - Ostland i Ukraina. Reszta zajtej Europy bya albo pod okupacj wojskow (te czci Rosji, gdzie wci trway dziaania wojenne, Grecja, Serbia, Belgia i okupowana Francja), albo pod jak form niemieckiej kontroli cywilnej sprawowanej cznie z administracj miejscow (Norwegia, Dania, Holandia). Obraz uzupeniay kraje sojusznicze Niemiec o rnym stopniu uzalenienia od Rzeszy, poczynajc od partnera z osi Woch, ktre posiaday wasne imperium, po marionetkowe pastwa Sowacji i Chorwacji. Francja Vichy nie pasowaa do adnej z tych kategorii, posiadajc oficjalnie statut niezalenego niekombatanta, a w kocu zostaa zajta w listopadzie 1942 roku. Wszystkie terytoria okupowane musiay paci daniny znacznie przekraczajce rzeczywiste koszty okupacji. Daniny te, podobnie jak wszelkie inne transakcje z Niemcami, musiay by rozliczane po kursie sztucznie zawyonym na korzy marki. Zoto i rezerwy walutowe krajw okupowanych zostay przejte, a ich systemy bankowe ustawiono tak, aby zapewni Niemcom kontrol nad emisj pienidza i kredytem. W miar jak podbijano nowe terytoria, kolejno wczano je w gospodark Nowego Porzdku pod kierunkiem Gringa: Polsk (1939), Holandi, Norwegi, Francj (1940) i wreszcie terytoria wschodnie (czerwiec, 1941). Gring zwile wyjani swoj filozofi gospodarcz w 1942 roku: Wydaje mi si, e dawniej sprawa bya prosta. Dawniej rabowano. Kto podbi kraj, zagarnia jego bogactwa. Obecnie sprawy zaatwia si bardziej po ludzku. Jeeli o mnie chodzi, to o rabunku myl w sposb kompleksowy. Rabunek jednak, wywoenie zapasw, maszyn, surowcw i wszystkich ruchomoci do Niemiec, musia by zrwnowaony bardziej efektywn polityk eksploatacji lokalnego przemysu i siy roboczej na miejscu i wysyania do Niemiec wyrobw gotowych. Przemys na terytoriach okupowanych by kontrolowany przez system licencji na surowce i paliwa; rolnictwo w Europie Zachodniej i Poudniowo-Wschodniej - przez miejscowe ministerstwa rolnictwa. Ustalono dla nich kontyngenty na produkcj i dostawy za porednictwem Biura ywnoci Rzeszy, ktre ustalao rwnie poziom cen i subsydiw. Z okupowanej Europy importowano 25 milionw ton ywnoci. Wikszo pochodzia z rekwizycji. W latach 1941-1943 zasoby te pozwoliy na powikszenie niemieckich racji ywnociowych o 1/5-1/4, podczas gdy ludno terytoriw okupowanych, szczeglnie w miastach, godowaa.

Do Niemiec musiaa by dostarczana nie tylko dua cz produkcji ywnoci, ale rwnie surowcw. Dostawy te byy patne nie niemieckim eksportem, ale na zablokowane konta, ktre miay by odblokowane po wojnie. Ocenia si, e czne zaduenie Niemiec z tego tytuu wynosio we wrzeniu 1944 roku 42 miliardy marek. Wobec jednej tylko Francji dug ten na koniec lipca 1944 roku wynosi 8,2 miliarda marek. Niezalenie od oglnej kontroli sprawowanej nad gospodark okupowanej Europy Gring prowadzi dziaania wywierajce wpyw na gospodarcz przyszo kontynentu, tworzc zintegrowane struktury, ktrych zadaniem bya kontrola produkcji aluminium, wgla i ropy w caej Europie, rwnie w krajach neutralnych. Plany kontroli produkcji w Europie przygotowano rwnie dla przemysu tekstylnego, elaza, i stali oraz dla przemysu chemicznego. Oznaczao to nie tylko prb zdominowania europejskiego Grossraumwirtschaft przez Niemcy, ale take prb zdominowania jej przez plan czteroletni - imperium gospodarcze rzdzone przez Gringa wbrew innym rywalom. Chocia zwrot sytuacji militarnej w 1943 roku zahamowa rozwj gospodarki europejskiej zdominowanej przez Niemcy, nie ma adnych wtpliwoci co do korzyci, jakie niemiecka produkcja zbrojeniowa wyniosa z terytoriw okupowanych. Kiedy dostawy osigny szczyt w latach 1943-1944, 30 procent produkcji wgla wielkich Niemiec (98,5 mln ton) pochodzio z terytoriw okupowanych, a gwnie z polskiego Grnego lska. Podobnie miaa si sytuacja z produkcj stali surowej (34,6 mln ton) - 40 procent pochodzio z terytoriw okupowanych. W lipcu 1944 roku Speer informowa, e jak dotd 25-30 procent niemieckiej produkcji wojennej pochodzio z okupowanych terytoriw zachodnich i z Woch. Mona jednak rwnie przedstawi wiele dowodw ilustrujcych, w jakim stopniu moliwoci eksploatowania gospodarczego krajw okupowanych nie zostay wykorzystane ze wzgldu na konflikty i posunicia wywoane przez konkurujce ze sob instytucje niemieckie, typow dla nazizmu korupcj i wrogo miejscowej ludnoci, z ktr wadze okupacyjne nie potrafiy nawiza adnego porozumienia. Jako przykad takiego niepowodzenia moe posuy francuski przemys lotniczy, ktrego zdolno produkcyjna w 1940 roku sigaa 5000 samolotw rocznie. W latach 1940-1944 Niemcy osigny cakowit produkcj 2517 sztuk, w tym wikszo samolotw szkolnych, czyli okoo jednej dziesitej potencjalnej produkcji. Nic nie wywoao takiego niezadowolenia i oporu, jak rekrutacja mczyzn i kobiet z krajw okupowanych do pracy w niemieckich fabrykach, kopalniach, gospodarstwach rolnych i w transporcie. Ju przed wojn odczuwao si w Niemczech brak siy roboczej. Gdy miliony niemieckich robotnikw zostao powoanych do wojska, sytuacja staa si krytyczna. Prbowano wypeni t luk ochotnikami z innych krajw. Wkrtce jednak, kiedy zaczy dociera wiadomoci na temat oferowanych warunkw pracy i ycia, liczba ochotnikw wyranie spada i nabr ochotnikw zastpiono robotami przymusowymi. Liczba robotnikw cudzoziemskich wzrosa z 300 tysicy w 1939 roku do 3 milionw w 1941

roku, 6,5 miliona w 1943 roku i ponad 7 milionw w 1944 roku. W tym czasie robotnicy cudzoziemscy stanowili ju 22 procent zatrudnionych w rolnictwie i 20 procent caej siy roboczej Rzeszy. Du cz stanowili jecy wojenni (gwnie francuscy), wikszo jednak pochodzia z apanek i deportacji. le opacani i ywieni, yli w stale pogarszajcych si warunkach w miar wzrostu intensywnoci bombardowa niemieckich miast i transportu. Ta danina ludzka przyczynia si do wzrostu i tak ju niemaej niechci wywoanej rosncym brakiem zaopatrzenia w ywno, paliwo i odzie, spowodowanym prbami utrzymania poziomu ycia w Niemczech bez liczenia si z potrzebami ludnoci krajw okupowanych, niechci, ktra przerodzia si w nienawi do Niemcw i kolaborantw i ktra wybucha w ostatnich miesicach wojny. Niezalenie od tego, jak trudne byo ycie w okupowanej Europie, nie mona go porwna z brutalnym traktowaniem krajw sowiaskich Polski, Jugosawii i Rosji, jedynych krajw, gdzie wojenne straty przekroczyy 10 procent ludnoci yjcej w nich przed wybuchem wojny. Kada wojna prowadzona na tak skal i z tak intensywnoci jak kampania rosyjska prowadziaby do okruciestw popenianych przez obie strony, ale nawet kiedy i to wemiemy pod uwag, po stronie niemieckiej wystpuje dodatkowo pewna nieludzka cecha, wynikajca bezporednio z pogldw rasistowskich, do ktrych Hitler zosta przekonany jeszcze w czasach wiedeskich. Wedug Hitlera Niemcy nie tylko reprezentowali ras wysz ni ludno Europy Wschodniej, ale przepa oddzielajca ich od Sowian, a tym bardziej od ydw, wynikaa nie z rnic kulturowych czy rnicy dowiadcze historycznych, ale z dziedzicznych rnic biologicznych. Byli istotami innego rodzaju, nie nalecymi do rasy ludzkiej. Podludzie w przypadku Sowian. Pasoyty erujce na zniszczonych istotach ludzkich w przypadku ydw. Od 1933 roku nadano tym pogldom rang naukow i wykadano je w niemieckich szkoach, gdzie biologia rasowa stanowia cz programu. Zastosowana po raz pierwszy w praktyce w Polsce, miaa odtd z nakazu Hitlera stanowi gwn wytyczn niemieckiego postpowania zarwno w czasie dziaa wojennych, jak i w polityce okupacyjnej. Pogldy takie prowadziy do usunicia wszelkich hamulcw w postpowaniu z rosyjskimi jecami i ludnoci cywiln. Dla ambitnych i dla tych, ktrzy podzielali lub uwaali za suszne udawa, e podzielaj pogldy Hitlera, stanowio to bodziec do wysunicia si na czoo w stosowaniu tych pogldw w praktyce. Rosenberg, teoretycznie kierujcy polityk okupacyjn na Wschodzie, podziela pogldy Hitlera, jeeli chodzio o Wielkorusw i ydw, ale moe jako jedyny wrd nazistowskich przywdcw wprowadzi rozrnienie pomidzy nimi i innymi narodowociami Zwizku Radzieckiego. Rosenberg dostrzega Moskw jako serce rosyjskomongolskiej guszy, ktra pod rzdami carskimi i radzieckimi uciskaa i narzucaa przymusow rusyfikacj Ukraicom, Estoczykom, Gruzinom i Tatarom. Wystpujc jako wyzwoliciele od ucisku bolszewickiego i oferujc moliwo utworzenia niezalenych pastw pod protektoratem niemieckim, Niemcy mogy, zdaniem Rosenberga, wygra wspprac

wielu milionw mieszkacw Zwizku Radzieckiego, rozbi pastwo rosyjskie i utworzy kordon sanitarny zapobiegajcy ewentualnemu odrodzeniu si potgi Moskwy i Wielkorusw. Szczegy planw Rosenberga dotyczcych podziau Zwizku Radzieckiego zmieniay si, ale wspln cech wszystkich byo utworzenie pastwa ukraiskiego oraz federacji batyckiej i kaukaskiej. Chocia Hitler wygasza wczeniej podobne pogldy, w okresie inwazji sta si przeciwny jakimkolwiek pomysom tworzenia nowych pastw, preferujc bezporednie rzdy niemieckie. Droga do samorzdu prowadzi do niepodlegoci - stwierdzi w czasie jednej z rozmw przy stole. Za pomoc instytucji demokratycznych nie mona utrzyma tego, co si zdobyo si. Sia dla Hitlera, jak strach dla Stalina, bya jedyn rzecz, na ktrej mona byo polega i do lata 1941 roku sukcesy uczyniy go na tyle pewnym siebie, e nabra przekonania, i bdzie mg rozbi pastwo radzieckie wycznie si, bez potrzeby odwoywania si do innych nierosyjskich narodw. Bya to decyzja, ktrej wielu Niemcw miao aowa. Odmowa przysza ze strony czowieka, wykorzystujcego wczeniej z tak wielk umiejtnoci podziay wrd przeciwnikw Niemiec, a teraz nie godzcego si na zastosowanie tych samych metod wojny politycznej na Wschodzie. Ju w lutym 1942 roku Goebbels zanotowa w swym pamitniku: Nastawilimy si zbytnio na krtk kampani i widzielimy zwycistwo tak blisko, i uznalimy za niepotrzebne zajmowa si aspektami psychologicznymi tego rodzaju. To, co wtedy utracilimy, musimy teraz z trudem odzyskiwa. Kiedy stao si ju jasne, e wojna na Wschodzie nie zostanie wygrana w cigu kilku miesicy, wielu przedstawicieli armii i zawodowi propagandyci, jak Goebbels, a w kocu nawet i sam Himmler (z powodw taktycznych), zaczli szuka sposobu otwarcia politycznego wobec Rosjan i narodw nierosyjskich. Wniosek z konferencji administratorw wojskowych z grudnia 1942 roku zawarty zosta w dwch krtkich zdaniach: Powaga sytuacji czyni konieczn pozytywn wspprac z ludnoci. Rosja moe by pokonana tylko przez Rosjan. Hitler, popierany przez Bormanna, nadal si sprzeciwia. Podczas gdy Stalin wykaza elastyczno i wykorzystywa reakcj ludnoci radzieckiej na surowe traktowanie przez Niemcw, wygrywajc aspekt nacjonalistyczny, a wyciszajc retoryk komunistyczn, posta Hitleramistrza polityki zostaa przysonita przez posta Hitlera-stratega, ktry wci wierzy, i to duej ni ktokolwiek inny, e uda mu si wydrze przeznaczeniu zwycistwo wycznie si. S doniesienia, e Niemcy zostali powitani jako wyzwoliciele w tych czciach Polski i Zachodniej Ukrainy, ktre ostatnio znajdoway si pod okupacj rosyjsk, i prawdopodobnie w wielu innych miejscach. Mona jedynie zgadywa, na ile udaoby si Niemcom przecign na swoj stron ludno ukraisk, tak jak to sugerowa Rosenberg, gdyby apelowali do tradycji narodowych tpionych przez Rosjan i zlikwidowali spdzielnie produkcyjne, umoliwiajc chopom odzyskanie ziemi. Nikt jednak nie sucha Rosenberga. Zamiast tego, na polecenie Hitlera, armia niemiecka

prowadzia wojn nie tylko z bolszewickim reimem i pastwem rosyjskim, ale take z narodami Rosji - z Wielkorusami, Ukraicami i narodowociami nierosyjskimi. Mimo wysikw czynionych pniej raz popenione bdy byy nie do naprawienia. Postpowanie Niemcw, zarwno armii, jak i Einsatzgruppen, w pierwszych tygodniach kampanii pozostawio niezatarte wraenie. Poddanie si duej liczby onierzy - 3 milionw 355 tysicy jecw wzitych do niewoli w cigu szeciu miesicy 1941 roku - wskazuje na defetyzm i niezadowolenie rozpowszechnione w radzieckich siach zbrojnych, mimo e Niemcy byli pod wraeniem uporu, z jakim broniy si inne jednostki. NKWD otrzymao rozkaz rozstrzeliwania wszystkich radzieckich jecw, ktrzy nastpnie zbiegli z niewoli niemieckiej i dostali si w ich rce, jako dezerterw. Ci, ktrzy pozostali w rkach niemieckich, nie byli traktowani lepiej. Armia niemiecka, spodziewajc si krtkiej wojny, nie poczynia odpowiednich przygotowa do rozwizania problemu tak ogromnej liczby jecw. Nie tylko nie zostay rozwizane sprawy organizacyjne, ale take postawa Niemcw bya ksztatowana nazistowsk propagand mwic o podludziach: nie mieli do czynienia z ludmi takimi jak oni sami, ale z ras podludzi. Dyrektywa OKW z 8 wrzenia na temat postpowania z jecami wojennymi mwia, e stracili wszelkie podstawy, by domaga si traktowania jak honorowy przeciwnik, i tego rodzaju traktowanie musi by oceniane z najwiksz surowoci. Du liczb jecw rozstrzeliwano natychmiast, bez adnego pretekstu, eby wyzwoli armi z kopotu, jaki dla niej stanowili. Setki tysicy zmuszano do marszu, a pady i zmary z wyczerpania, lub spdzano do zaimprowizowanych obozw i pozostawiano tam bez ywnoci, pomocy medycznej dla rannych, dachu nad gow, rodkw higieny. Zgodnie z raportem niemieckim z 19 lutego 1942 roku z 4 milionw wzitych do niewoli zginy prawie 3 miliony. Konwencja genewska nie moga by pomoc dla jecw rosyjskich, poniewa Zwizek Radziecki jej nigdy nie ratyfikowa, co pozwalao Niemcom ignorowa jej postanowienia. Stalin te nie by tu pomocny, poniewa wyraa pogld, e kady onierz, ktry dosta si w rce niemieckie, a wrd nich jego syn Jakow (ktrego si wyrzek), by ipso facto zdrajc i nie naleaa mu si ochrona ze strony rzdu. Przez cay okres okupacji niemieckiej ogromne tereny Rosji pozostaway pod administracj wojskow. Sama ich przestrze utrudniaa wojsku skuteczn kontrol i powodowaa, e niemieckie drogi zaopatrzenia i bazy na tyach byy otwarte na ataki grup partyzanckich. Brutalno, z jak Niemcy traktowali zarwno jecw, jak i ludno cywiln, zmuszaa wielu, w tym maruderw z Armii Czerwonej, do ukrywania si w lasach i przyczania do partyzantw. W latach 1942-1943 oddziay partyzanckie stay si tak silne, e stanowiy niewidoczny drugi front, zagraajcy tyom niemieckim. Odpowiedzi Niemcw byy bezlitosne represje. Dyrektywa OKW z wrzenia 1941 roku zalecaa rozstrzelanie 50-100 Rosjan za kadego zabitego niemieckiego onierza, dodajc: sposb egzekucji musi powiksza efekt odstraszajcy. Kada wie, ktr podejrzewano o chronienie partyzantw lub dostarczanie im zaopatrzenia, moga by spalona, a jej ludno zmasakrowana. Hitler chwali takie postpowanie:

Wojna partyzancka ma swoje zalety. Daje nam szans zniszczy kadego, kto zwrci si przeciwko nam. Armia i SS wpltay si w wojn na wyniszczenie, ktra tylko powikszaa rosyjsk nienawi do najedcw i powodowaa wzrost szeregw partyzantw. Za terenami objtymi administracj wojskow okupowana Rosja, czyli Ostland, podzielona bya na dwa komisariaty Rzeszy pod administracj cywiln. Komisariat pnocny obejmowa trzy kraje batyckie i Biaoru, ktre Zwizek Radziecki zyska w wyniku paktu nazistowsko-radzieckiego, a teraz znowu utraci. Drugi obejmowa Ukrain i osign wielko 190 tysicy kilometrw kwadratowych, na ktrych zamieszkiwao 50 milionw ludzi. Rosenberg widzia w Ukrainie klucz do sukcesu lub niepowodzenia swojej polityki wschodniej. Pozyskanie zaufania Ukraicw, ktrzy bardziej ni inni ucierpieli pod rzdami komunistycznymi, oraz utworzenie pastwa ukraiskiego mogo, jego zdaniem, pomc Niemcom w utworzeniu trwaej bariery zabezpieczajcej je przed odrodzeniem si i ekspansj Rosji. Dla twardogowych, jak Gring i Bormann, bya to bzdura. Po zajciu Ukrainy jej ziemie i ludno miay suy tylko jednemu celowi - zaspokajaniu niemieckich potrzeb w czasie wojny, a nastpnie niemieckiej kolonizacji. Zapewniajc zgod Hitlera na mianowanie gauleitera Prus Wschodnich Ericha Kocha na stanowisko komisarza Rzeszy na Ukrainie, skutecznie zablokowali moliwo prowadzenia polityki lansowanej przez Rosenberga. Koch mg by uznany za uosobienie nazistowskiego Altkampfera. Pracowa jako niszy urzdnik na kolei w Nadrenii. Twierdzi, e wstpi do partii nazistowskiej w 1921 roku jako czonek nr 19. Skania si ku radykalnemu, antykapitalistycznemu odamowi partii. Sta si zwolennikiem Gregora Strassera, a w 1928 roku zosta mianowany gauleiterem Prus Wschodnich. Zyska tam reputacj energicznego przywdcy partii, demagoga z natury wrogo ustosunkowanego do ambicji intelektualistw i klasy redniej i nie ywicego skrupuw co do rodkw, jakie stosowa, eby osign cel lub wypcha sobie kieszenie. Zawsze interesowa si Rosj i Wschodem, ale zupenie nie zgadza si z pogldami Rosenberga. Z pogard odnosi si do narodu i kultury ukraiskiej i dawa temu wyraz nie tylko w rozmowach prywatnych, lecz take w przemwieniach, uywajc takich okrele, jak heloci, niewolnicy, czarnuchy, ktrymi kierowa naley za pomoc bata i ktrzy powinni by wdziczni za to, e Niemcy w ogle pozwalali im y. Prby Rosenberga, majce na celu poskromienie podwadnego, spezy na niczym. Koch twierdzi, e odpowiada wycznie przed Fhrerem, i by pewien, e to on, a nie Rosenberg uzyska poparcie Hitlera i Bormanna dla twardej polityki (adnych ustpstw), ktr prowadzi konsekwentnie a do czasu ostatecznej utraty Ukrainy w 1944 roku. Znaczenie Kocha nie polegao na tym, co robi (przez wikszo czasu i tak by nieobecny), ale na tym, e by uosobieniem rzdw niemieckich, ktre ustanowi i ktre w peni zgadzay si z rzeczywistoci tak, jak odczuwaa ludno Ukrainy. To jednak nie komisarze Rzeszy: Koch na Ukrainie, czy Lohse w Ostlandzie, i skromny personel komisariatw

odpowiadali za wprowadzanie w ycie niemieckich wymogw i programw, ale rne organizacje gospodarcze SS dziaajce na ich terytoriach. Minister finansw Rzeszy pisa 4 wrzenia 1942 roku z rozczarowaniem: Sami ju nie wiemy, kto sprawuje wadz, a kto nie, kto reprezentuje wadz, poficjalne firmy, a kto grup zachannych hien w terenie. Te jurysdykcyjne spory maj jednak niewielkie znaczenie w porwnaniu ze skutkami dziaalnoci i polityk, jak ta dziaalno odzwierciedlaa. Gring przede wszystkim ustali, e celem ekonomicznym nie jest odbudowa gospodarki Rosji, ale skoncentrowanie si na pozyskiwaniu ywnoci i surowcw potrzebnych niemieckiej armii i gospodarce wojennej bez liczenia si z konsekwencjami dla miejscowej ludnoci, ktr mona byo pozostawi, by zgina mierci godow. Kiedy jednak stao si ju jasne, e wojna nie bdzie krtka, polityka gospodarcza ulega zmianie. Interes Rzeszy dominowa nadal, ale postrzegano go obecnie jako konieczno zastpienia eksploatacji krtkoterminowej dugoterminowymi planami odbudowy gospodarczej. Nowa dyrektywa z maja 1942 roku wzywaa do odtworzenia moliwie najwikszej produkcji na wschodzie i przywrcenia prywatnej przedsibiorczoci. Przekazanie ziemi chopom na Biaorusi przynioso godne odnotowania rezultaty w sferze uspokojenia nastrojw i wzrostu produkcji. W znacznie jednak waniejszym rejonie, na Ukrainie, prby wprowadzenia nowego porzdku rolnego zostay zablokowane przez Kocha, a na szczeblu lokalnym przez niemieckich kierownikw gospodarstw rolnych, gdy wielu z nich miao nadziej, e zatrzymaj je jako swoje prywatne majtki po wojnie. Przed wycofaniem si Rosjanie wywieli lub zniszczyli tak duo ukraiskiego przemysu cikiego, jak tylko mogli. Gring przej kontrol nad grnictwem i hutnictwem w Nikopolu i Krzywym Rogu, Donbasie i Dniepropietrowsku i w caoci wcieli je do Hermann Gring Reichswerke. rodki trwae jednake, sia robocza i kadry kierownicze niezbdne do ich odbudowy byy bardziej potrzebne w Rzeszy i nawet gdy odbudow przemysu powierzono wielkim firmom z Zagbia Ruhry, rezultaty odbiegay znacznie od niemieckich oczekiwa. Zanim zakady odzyskay pen zdolno produkcyjn, Niemcy musieli wycofa si przed naporem Armii Czerwonej, powtrnie wysadzajc zakady w powietrze. Podjty wysiek odbudowy pocign za sob powane inwestycje ze strony Rzeszy, w tym, na przykad, dostawy wgla z Grnego lska w celu podtrzymania gospodarki ukraiskiej. Sprzecznoci w gospodarce niemieckiej ujawniy si jeszcze wyraniej w wyniku prowadzonej rwnoczenie na wschodzie na ogromn skal rekrutacji siy roboczej dla przemysu i rolnictwa, ktrej brak odczuwano w Rzeszy. Hitler straci zaufanie do Goringa jako najwyszego autorytetu gospodarczego, co zostao zasygnalizowane mianowaniem Fritza Sauckela na stanowisko generalnego penomocnika Rzeszy do spraw zatrudnienia. Stanowisko to formalnie podlegao Gringowi, co miao mu pozwoli na zachowanie twarzy. W rzeczywistoci jednak byo zupenie samodzielne. Sauckel wywodzi si z szeregw partyjnych (by gauleiteren Turyngii od 1927 roku). Nominacja ta stanowia kolejny dowd tworzenia fortun

partyjnych pod opiek Bormanna. Sauckel nie mia w sobie nic z rozmachu Kocha. Goebbels nazywa go najlepszym z tpych. Brak wyobrani mg jednak okaza si atutem, gdy trzeba byo realizowa program, ktry zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie skania dziesitki tysicy raczej do przyczenia si do oddziaw partyzanckich ni do biernego oczekiwania na deportacj w charakterze niewolnika. Mczyni i kobiety mogli bez ostrzeenia by pochwyceni na targu czy w kociele lub wywleczeni z domw bez moliwoci poegnania si w rodzinami. Domy, a nawet cae wsie byy palone w odwecie za niezapewnienie limitu siy roboczej. W ostatnim okresie okupacji na wschodzie nawet dzieci w wieku dziesiciu lat mogy by wywiezione na roboty. Wraz z jecami wojennymi prawie poowa mczyzn wrd robotnikw cudzoziemskich w Niemczech jesieni 1943 roku (2,4 mln) i 83 procent kobiet (1,4 mln) pochodzio ze Zwizku Radzieckiego i z Polski. Ich traktowanie w Niemczech ukadao si wedug tego samego dyskryminacyjnego wzorca, jaki dotyczy jecw wojennych: racje ywnociowe, zakwaterowanie, opieka lekarska dla ostarbeiterw pozostaway na jeszcze niszym poziomie ni dla robotnikw z Francji i innych krajw zachodnich. Podludzie otrzymywali mniej nawet wtedy, kiedy pracowali dla Niemcw. VI Niezalenie od funkcjonowania komisarzy Rzeszy i wielu innych agencji eksploatujcych okupowane terytoria dziaao te SS, ktre uwaao, e jego wadza jest najwysza. Wynikaa ona z powierzonego obowizku ochrony reimu przed wewntrznymi i zewntrznymi wrogami, obowizku, z ktrego rozliczao si wycznie przed Fhrerem, a nie przed wadzami konstytucyjnymi lub pastwem, i ktry by waniejszy ni wszystko inne. SS wcale nie byo struktur monolityczn. Himmler pragn rozszerzy swoje wpywy na wszystkie formy dziaalnoci. W czasie wojny SS utworzyo swoje wasne imperium gospodarcze i wasne siy zbrojne Waffen SS. Im bardziej SS si rozbudowywao, tym wicej konfliktw wystpowao pomidzy jego poszczeglnymi formacjami, ktre czyo tylko jedno - wszystkie podlegay Himmlerowi jako Reichsfhrerowi SS. Prba przeledzenia wszystkich odgazie biurokracji SS wypeniaby ca ksig. Waniejsze jest to, co SS rzeczywicie robio. Policja i suba bezpieczestwa (SD) Heydricha miaa identyfikowa oponentw politycznych reimu na terenie wielkich Niemiec i ledzi ich dziaalno. Skoro tylko wybucha wojna w 1939 roku, dua liczba osb podejrzanych o pogldy opozycyjne, w tym liczni ksia katoliccy i protestanccy, zostaa aresztowana umieszczona w areszcie ochronnym w obozach koncentracyjnych gdzie wielu przebywao ju wczeniej. Pierwsz egzekucj wykonan w czasie wojny byo stracenie komunisty w zakadach Junkersa w Dachau za odmow udziau w pracach zabezpieczajcych przed nalotami. Po aresztowaniu i przesuchaniu Hitler poleci go rozstrzela. Egzekucji dokonano w obozie Sachsenhausen. Hitler wyranie stwierdzi, e nie ma potrzeby, aby tego rodzaju sprawy

byy przedmiotem dochodzenia lub procesu. Policja bezpieczestwa moga sama podejmowa decyzje co do winy i zleca uwizienie lub egzekucj bez dalszego postpowania i moliwoci apelacji. Midzy wrzeniem 1939 roku a marcem 1942 roku liczba winiw obozw koncentracyjnych wzrosa z 25 tysicy do prawie 100 tysicy. Wielu winiw pochodzio z krajw okupowanych; wrd nich wielu zostao aresztowanych za dziaalno w ruchu oporu zgodnie z dekretem Hitlera Nacht und Nebel z grudnia 1941 roku. Zamiast procesu w miejscu zamieszkania aresztowanych wywoono potajemnie pod oson nocy i mgy i trzymano w izolacji w Niemczech. Nikt nie wiedzia o miejscu ich pobytu. Tego rodzaju praktykom w Rosji Radzieckiej odpowiaday dziaania podejmowane przez NKWD. Wyjtkow cech, charakterystyczn dla SS, byo jego zaangaowanie w spraw zagroenia biologicznego narodu niemieckiego, szczeglnie przez ydw, traktowanych jako aktywny czynnik zanieczyszczenia rasowego. W sposb skondensowany pogldy nazistw w tej kwestii zostay wyraone przez Waltera Bucha, wyszego sdziego partyjnego, kiedy stwierdzi: yd nie jest istot ludzk. To objaw zgnilizny. Jednake do 1939 roku SS widziao rozwizanie problemu ydowskiego w emigracji. Spraw emigracji porzucono, kiedy wojna j uniemoliwia. W ostatnim roku przed wojn opucio Niemcy na zawsze 78 tysicy ydw. Wojna przyniosa ze sob nowy rozwj wypadkw. Hitlera, ktry interesowa si zachowaniem genetycznego zdrowia narodu i ochron przed degeneracj, na dugo przed dojciem do wadzy ncia idea eliminacji fizycznie lub umysowo upoledzonych. Pierwszym krokiem bya przymusowa sterylizacja dziedzicznie chorych. Skoro tylko Hitler zosta kanclerzem, w czerwcu 1933 roku wprowadzono pierwsze przepisy o sterylizacji. Sterylizacja staa si rwnie czci ustaw norymberskich. Ci, ktrzy je opracowali, uznali, i s w peni przekonani, e czysto krwi niemieckiej jest istotna dla dalszego istnienia narodu niemieckiego. Nastpnym krokiem bya medyczna eliminacja ycia niegodnego ycia, poczynajc od dzieci, a koczc na dorosych, wedle cytowanego wczeniej tajnego dekretu Hitlera z padziernika 1939 roku. Zabijano zastrzykiem lub przy uyciu metody, ktr ostatecznie wybra Hitler tlenkiem wgla. Pierwsza nazistowska komora gazowa zostaa zaprojektowana przez Christiana Wirtha z policji kryminalnej SS. Nadano jej wygld prysznica, do ktrego wprowadzano osiemnastu - dwudziestu nagich pacjentw. Umierali w cigu piciu minut. Ciaa byy usuwane przez esesmanw i palone w piecach. Wystawiano faszywe wiadectwa zgonu, podpisane przez lekarzy, i wysyano urn z prochami i list kondolencyjny do rodziny. W sierpniu 1941 roku zrezygnowano z tego programu, znanego pod kryptonimem T4. Eutanazj kontynuowano zgodnie z indywidualn inicjatyw instytucji i lekarzy. Podawano rodki farmaceutyczne lub godzono pacjentw, czyli stosowano metod naturaln, szczeglnie wobec dzieci. Biurokracja medyczna tymczasem zapewniaa, i czyniono susznie, eliminujc zbdne obcienie dla pastwa i jego wysiku wojennego, bezproduktywnych zjadaczy zajmujcych ka potrzebne dla rannych onierzy.

Poza wynalazkiem komory gazowej bezporedni wpyw na ostateczne rozwizanie, czyli pniejsze masowe mordy w Auschwitz i w innych obozach zagady, wywaro kilka innych cech programu T4. Pierwsza to tajemnica, jak otoczony by program, oraz wyszukane sposoby wprowadzenia w bd, stosowane przez osoby zaangaowane w jego realizacj. Drug byo uczestnictwo lekarzy oraz stosowanie procedur medycznych - badania, udzia lekarzy w selekcji oraz w samym zabijaniu (jak w Auschwitz) i wystawianiu wiadectw. Wanie lekarze nadali temu procesowi cechy profesjonalne, kadc nacisk na warto terapeutyczn, dziaalno lecznicz, ask dla jednostki, interes spoeczny, ktry by w peni zgodny z etyk lekarsk. Trzeci cech byo traktowanie pacjentw ydowskich. Nie musieli oni odpowiada adnym zwyczajnym kryteriom kwalifikujcym do zabijania w imi medycyny, jak nieuleczalne choroby, niedorozwj umysowy, schizofrenia, duga hospitalizacja. Poczynajc od kwietnia 1940 roku wszyscy ydowscy pacjenci szpitali psychiatrycznych zostali umierceni tylko dlatego, e byli ydami, czyli nosicielami zarazy, ktra musi zosta wytpiona. Narodzi si jednak sprzeciw inspirowany i kierowany przez ksiy, ktrzy zetknli si z tym programem. Wrd nazwisk, jakie nie powinny ulec zapomnieniu, naley wymieni nazwiska pastorw protestanckich Paula Gerharda Brauna i Fritza von Bodelschwingha. Obydwaj byli kierownikami instytucji psychiatrycznych. Wrd takich duchownych znajdowa si katolicki biskup Mnster, byy oficer, kardyna August hrabia von Galen, ktry w sawnym kazaniu z sierpnia 1941 roku przywoywa gniew boy na tych, ktrzy zabijaj niewinnych. Protesty przyniosy efekty. Nim min miesic, Hitler poleci zawiesi program T4. Lekcj, jak Hitler i nazici wynieli z caej sprawy, byo, e nie naley podejmowa ryzyka prowadzenia masowych morderstw na terenie Rzeszy. Nastpny wniosek wskaza Himmler, a Hitler zastosowa jego pomys w Polsce: Gdyby operacja T4 zostaa powierzona SS, sytuacja wygldaaby inaczej. Gdy Fhrer zleca nam zadanie, wiemy, jak je wykona bez podnoszenia niepotrzebnego szumu. Inwazja na Rosj otworzya nowe ogromne tereny dla niemieckiego osadnictwa, o ktrym Hitler zawsze myla. Heydrich znowu zorganizowa cztery Einsatzgruppen z si bezpieczestwa, liczce 3000 onierzy. Ich dziaalno nie suya celom wojskowym, ale polegaa na dokonywanych z zimn krwi masakrach. Sam Heydrich ywo interesowa si szkoleniem i indoktrynacj tych zespow mordercw19, a dopiero na ostatnim posiedzeniu wyjania oficerom sens rozkazw Fhrera, ktre mieli wykona. Rosyjscy ydzi byli zupenie nieprzygotowani na to, co nastpio. Zgodnie z postanowieniami paktu nazistowsko-radzieckiego prasa radziecka prawie nie przynosia informacji o atakach na ydw w Niemczech i SD w peni korzystao z ich niewiadomoci. wiadcz o tym midzy innymi wyjtki z raportu Einsatzgruppe C dziaajcej na Ukrainie: W Kijowie zwoano ludno ydowsk za pomoc plakatw do
19

Wikszo oficerw miaa wysze wyksztacenie. Byli wrd nich naukowcy, urzdnicy ministerialni, prawnicy, duchowny protestancki i piewak operowy.

zgaszania si w celu przesiedlenia. Chocia pocztkowo liczylimy, e zgosi si ich 5000-6000, zgosio si ich ponad 30 tysice. Dziki wyjtkowo sprawnej organizacji wierzyli w przesiedlenie prawie a do momentu egzekucji. Dziki rwnie sprawnej organizacji SS rozstrzelao owych 30 tysicy. W innym miecie 34 tysice ydw, w tym kobiety i dzieci, zarejestrowao si w celu zakwaterowania w obozie. Wszyscy zostali zabici po pozbawieniu ich kosztownoci i odziey. Wykonanie tego zadania wymagao kilku dni. Przed egzekucj ofiary spdzano gdzie na odludzie, zmuszano do rozebrania si i wykopania masowych grobw. Ciaa zabitych wrzucali do tych grobw ci, ktrzy jeszcze nie zostali zabici, lub miejscowi robotnicy. W niektrych przypadkach ciaa pozostawiano na stosach, nie zakopujc ich. Himmler najbardziej niepokoi si napiciem, na jakie byli naraeni ludzie dokonujcy egzekucji. Kiedy by wiadkiem egzekucji 200 ydw w Misku, dozna takiego szoku, e prawie zemdla. Incydent ten przyczyni si do wprowadzenia ruchomych komr gazowych, ktrych stosowanie nie wywoywao takiego stresu w oddziaach SS. Za Einsatzgruppen szed drugi rzut SS wzmocniony ochotniczymi formacjami pomocniczymi z krajw batyckich i z Ukrainy, dowodzonymi przez wyszych oficerw SS i policji. Wyszukiway one tych, ktrych przeoczy pierwszy rzut. Operacje te przyniosy masakr okoo p miliona ydw w cigu piciu ostatnich miesicy 1941 roku. Kiedy operacj wznowiono w pocztkach 1942 roku, skorzystano z okazji i kampani przeciwko ydom prezentowano jako walk z partyzantami, ktrzy bez przerwy atakowali linie zaopatrzenia armii. Erich von dem Bach Zelewski, wyszy oficer SS, zosta mianowany dowdc formacji dziaajcej przeciwko partyzantom, w ktrej skad wchodzio 15 tysicy Niemcw, 238 tysicy Litwinw oraz Ukraicw i oddziay pomocnicze innych narodowoci. Przeprowadzono rwnoczenie co najmniej pi operacji, w ramach ktrych ludno ydowska zostaa spdzona do gett i obozw koncentracyjnych na Biaorusi i tam pozabijana. Wywoao to gniewne protesty gauleiterw Lohsego i Kubego, zagorzaych czonkw partii, ktrzy kierowali administracj cywiln i ktrzy traktowali eksterminacj ydw, jedynych rzemielnikw na tym terenie, jako szkodliw dla gospodarki. Himmler odpowiedzia, e aspekty gospodarcze musz ustpi przed zasadami rasowymi. Oglna liczba ydw rosyjskich, zabitych przed zakoczeniem okupacji Rosji w 1944 roku, bya pocztkowo oceniana na 900 tysicy, ale pniejsze badania niemieckie ujawniy, e liczba ta jest zbyt niska i powinna zosta podniesiona do 2,2 miliona zabitych przez Niemcw i ich sojusznikw z 4,7 miliona zamieszkujcych Rosj. Kocow operacj byo niszczenie dowodw. SS komando 1005 posuwao si stopniowo ku zachodowi, otwierao masowe groby i palio ciaa na stosach nasczonych rop naftow. Resztki koci mielono w specjalnych maszynach. Eksterminacja ydw stanowia wstp do germanizacji wschodu, o ktrej Himmler mwi z entuzjazmem do swego masaysty, Fina Felixa

Kerstena20: Wyobra sobie, co to za wspaniay pomys! Bdzie to najwiksza akcja kolonizacyjna, jak widzia wiat, powizana z niezwykle szlachetnym i wanym zadaniem ochrony wiata zachodniego przed zalewem z Azji. Po utrceniu konkurencyjnej propozycji Ministerstwa Wyywienia i Rolnictwa Himmler zapewni sobie zgod Hitlera na to, e zadanie planowania programu zostao powierzone Urzdowi do Spraw Umocnienia Niemczyzny. Po piciu miesicach pracy przedstawiono w maju Generalplan Ost (Generalny Plan Wschodni). Cay teren a po lini przebiegajc od Leningradu przez Wyyn Wadajsk i Briask po wielki uk Dniepru mia by zasiedlony przez Niemcw. Czternacie milionw osb innej narodowoci zamieszkujcych te tereny miao by deportowanych dalej na wschd, eby zwolni miejsce dla nowych osadnikw. W Generalnym Gubernatorstwie i krajach batyckich zamierzano cakowicie wymieni ludno. 85 procent z 20 milionw Polakw i 65 procent zachodnich Ukraicw miao zosta przesiedlonych na zachodni Syberi, ustpujc miejsca imigrantom niemieckim. Planowano przybycie imigrantw w kilku rzutach. 840 tysicy miao by osiedlonych natychmiast. W drugim rzucie winno przyby 1,1 miliona osb. Plan przewidywa rwnie dalsze osadnictwo w liczbie 200 tysicy osb rocznie przez nastpne 10 lat oraz czne osiedlenie 2,4 miliona Niemcw w cigu dwudziestu lat. Himmler by wyjtkowo zadowolony z propozycji, aby wszystkie ziemie wschodnie pozostawi w gestii Reichsfhrera SS - feudalnego pana Wschodu, przyznajcego doywotnie i dziedziczne lenna. W celu ochrony w peni zgermanizowanych rejonw w Polsce i w krajach batyckich zamierzano utworzy trzy marchie, ktrych ludno byaby zgermanizowana w pidziesiciu procentach w cigu pierwszych dwudziestu piciu lat. Ponadto zamierzano zorganizowa 26 umocnionych osiedli, a raczej niewielkich miast, liczcych po 20 tysicy mieszkacw, otoczonych piercieniem niemieckich wsi. Zamieszkujcy je chopionierze, wywodzcy si z SS, strzegliby wzw komunikacyjnych. Osadnicy mieli pochodzi z niemieckich spoecznoci zamieszkujcych poza Rzesz oraz z innych krajw germaskich z Europy pnocnej, jak rwnie z rdzennych mieszkacw nadajcych si do germanizacji. Hitler wyda rozkazy, e pierwsza kolonia ma powsta w Ostlandzie, specjaln za uwag naley zwrci na germanizacj Estoczykw. otysze i wikszo Litwinw nie kwalifikuj si do germanizacji i bd musieli by deportowani. Utworzenie trzech marchii przewidziano w rejonach na zachd od Leningradu (Himmler nada jej nazw Ingermanland), w rejonie Krym-Cherso (Gotenland) i prawdopodobnie w rejonie Kajpeda (Memel)-Narwa. Himmlerowi nie starczyo cierpliwoci, by czeka. Wybra zatem rejon Lublina w Generalnym Gubernatorstwie jako pierwszy teren osadnictwa wraz z umocnionymi wioskami strzeonymi przez SS. Wyznaczono do ewakuacji 5000 gospodarstw w okolicach Zamocia. Miao to si dokona,
20

Kersten by w stanie wykorzysta informacje, ktre uzyska na temat planw Himmlera, do ocalenia ycia ydw fiskich i tysicy innych ydw, ktrym udao si wyemigrowa do Szwecji.

jak tylko przybd pierwsi osadnicy, prawdopodobnie w padzierniku 1942 roku. Sporzdzono rwnie list 98 tysicy etnicznych Niemcw, kwalifikujcych si do zasiedlenia, pochodzcych z tak odlegych rejonw, jak Besarabia, Flandria, Leningrad i Chorwacja. Mieli oni zosta skierowani do obozw przejciowych w odzi. Gwatowny opr Hansa Franka wobec naruszenia jego lenna spowodowa, e SS podnioso wobec niego zarzuty o daleko posunit korupcj i wnioskowao jego zwolnienie ze stanowiska gubernatora generalnego. Jednake, wyraajc zgod na postulaty Himmlera, Hitler pozostawi Franka w jego zamku w Krakowie, gdzie dziaa jak gdyby nic si nie stao i przeczeka swoich wrogw z SS i ich plany kolonizacyjne. W tym klimacie nabierao ksztatw ostateczne rozwizanie, jak to nazywali nazici, i zagada, jak program ten nazwano pniej, czyli planowana eksterminacja ydw europejskich. Fakt, e nazici zabili 5-6 milionw ydw, nie jest kwestionowany. Z oczywistych powodw jednak trudno przytoczy precyzyjne dane. Najnowsze dane niemieckie dotyczce liczby ydw zabitych w Rosji sugeruj, e liczb ogln naleaoby zrewidowa w gr do okoo 7 milionw. Brak pewnoci co do ostatecznej liczby ofiar nie powinien jednak zaciemnia samego zagadnienia. Mimo usiowa grup antysemickich poddania sprawy w wtpliwo istniej oczywiste dowody, e co najmniej 5 milionw ydw zostao wydanych na mier. Nie istniej dokumenty, takie jak rozkazy czy protokoy z posiedze, ktre dowodziyby czarno na biaym, e decyzja o prowadzeniu takiej polityki bya podjta przez Hitlera. Dowody porednie natomiast interpretowano w rnorodny sposb. Wrd caej gamy historycznych interpretacji tego i innych kontrowersyjnych problemw okresu nazizmu istnieje pewien podzia pomidzy tymi, ktrzy skaniaj si ku pogldom, ktre mona by okreli jako internacjonalistyczne, i tymi, ktrzy preferuj podejcie funkcjonalne lub porednie. Ci pierwsi dostrzegaj rol Hitlera i jego rasistowsko-imperialistycznej ideologii jako centraln, podkrelajc cigo idei Hitlera z lat dwudziestych i jego polityki z lat czterdziestych. Twierdz, e chocia moe nie byo adnych wytycznych czy planu oglnego, Hitler wiedzia, czego chcia, a chcia zniszczenia ydw i, jak sformuowa to Karl Dietrich Bracher, ostateczne rozwizanie byo jedynie kwesti czasu i moliwoci. Ci, ktrzy skonni s przyj drugi rodzaj wyjanienia, s sceptyczni co do istnienia jakiegokolwiek wyranego rozkazu czy decyzji ze strony Hitlera i wyraaj pogld, e ostateczne rozwizanie wynikao z narastajcego procesu radykalizacji. Proces ten rozpocz si od serii pojedynczych masakr, a nastpnie zbiegu okolicznoci, w ktrych uczestniczyo wiele osb i byo wiele improwizacji i ktre prowadziy do rozwiza pniej zinstytucjonalizowanych. Zgodnie z tym pogldem Hitler by katalizatorem, a nie osob podejmujc decyzje. Pragn wyrazi pogld, e jedynie czc elementy obu rodzajw wyjanie mona stworzy oglne ramy pozwalajce w zadowalajcy sposb dopasowa niekompletne dowody. Zbyt wiele szumu powstao

wok faktu, e nie znaleziono adnego dokumentu stwierdzajcego, i Hitler osobicie podpisa rozkaz w sprawie ostatecznego rozwizania w jakim konkretnym dniu. Taka bezprecedensowa decyzja, ktrej wykonanie miao by utrzymane w zupenym sekrecie, nie moga zosta podjta w ten sposb. Dla porwnania wskazywano, e Hitler po raz pierwszy wspomnia generaom o swoim zamiarze ataku na Rosj 31 lipca 1940 roku, a pierwszy projekt operacyjny przygotowany by przez Sztab Generalny ju 5 sierpnia. Dyrektyw dotyczc operacji Barbarossa wydano 18 grudnia 1940 roku, ale data rozpoczcia tej operacji zostaa ustalona dopiero l maja 1941 roku, a ostateczny rozkaz do ataku wydano dopiero 17 czerwca 76. Krtko mwic, proces podejmowania decyzji trwa prawie rok. A jednak, w porwnaniu z decyzj o eksterminacji wszystkich ydw europejskich, decyzja o inwazji na Zwizek Radziecki, chocia oznaczaa operacj na bezprecedensow skal, bya prostym zadaniem, ktre Sztab Generalny mg wykona ze zwykym profesjonalizmem. Decyzja o eksterminacji natomiast bya nie tylko bezprecedensowa, ale stwarzaa ponadto ogromne problemy logistyczne, techniczne, moralne i polityczne. Caa sprawa rozpocza si we wczesnych latach dwudziestych. By to jednak jedynie pocztek, a nie ustalony plan. Przez ponad dwadziecia lat ydzi zajmowali centralny punkt w hitlerowskim Weltanschauung jako element destrukcyjny w walce ras. Hitler w nieodwracalny sposb zaangaowa siebie i parti nazistowsk w zniszczenie potgi ydw i wypdzenie ich z Niemiec. Jak to miao by zrobione, pozostawao niejasne. Jest bardzo prawdopodobne, e w swych prywatnych fantazjach, w swych rozwaaniach i w rozmowach z najbliszymi wsppracownikami, Hitler marzy o ostatecznym rozwizaniu, gdy kady mczyzna, kobieta i dziecko rasy ydowskiej zostan zabici w koniecznym akcie oczyszczenia. Jednake jak, kiedy i czy w ogle to marzenie si zici, pozostawao niewiadom. Hitler by zarwno politykiem, jak i wizjonerem szczeglnie czuym na swj obraz i reakcj na opinii publicznej za granic, a przede wszystkim w kraju. Wczesne przemwienia i pisma Hitlera wykazuj jasno, e o ile w latach 1920 i 1922 nie ma prawie wypowiedzi, ktra nie zionaby jadowit wrogoci wobec ydw, poczynajc od koca 1922 roku antysemityzm zosta zastpiony antymarksizmem i atakami na system weimarski, stanowicymi gwne tematy jego publicznych wystpie. Nie oznaczao to zmiany pogldw Hitlera, ale wiadczy o tym, i odkry, e antysemityzm nie zapewnia tylu gosw, co antymarksizm. To samo odnosi si do jego przemwie z kampanii wyborczej z pocztku lat trzydziestych: im bardziej przyblia si do zdobycia wadzy, tym bardziej, dla celw prezentacyjnych, antysemityzm musia by podporzdkowany albo przysonity innymi czciami skadowymi obrazu Hitlera. T sam trosk o swj obraz Hitler demonstrowa ju po dojciu do wadzy. Gwaty przeciwko ydom, tak powszechne w 1933 roku, byy popularne wrd radykalnych aktywistw, od ktrych Hitler uzna za suszne zdystansowa si i wreszcie odci, kiedy w 1934 roku poskromi SA. Ustawy norymberskie z nastpnego roku szy tak daleko, jak Hitler uzna za moliwe, i suyy uspokojeniu czonkw partii

zniecierpliwionych brakiem dziaa przeciwko ydom. W 1938 roku pozwoli Goebbelsowi sprawdzi nastroje spoeczne i dopuci do atakw czonkw partii na ydw podczas Kristallnacht, ale zadba o to, by wyj przed przemwieniem Goebbelsa, a gdy opinia publiczna zareagowaa przychylnie, zachowa milczenie, wstrzymujc si od zacht. Zawsze naley pamita o rnicach istniejcych pomidzy mniejszoci aktywistw partyjnych, zwanych Altkampfer, ktrzy wytrwali przy Hitlerze poczynajc od lat dwudziestych, a wiksz grup Niemcw, ktrych poparcie zdoby w latach trzydziestych i ktrych przychylno udao mu si utrzyma tak dugo, jak dugo odnosi sukcesy. Ci ostatni rzadko byli wciekymi czy gwatownymi antysemitami. Oglnie akceptowali dyskryminacj ydw i ich wypdzenie jako obcego elementu wrogiego wobec Niemiec. Dowody jednak wskazuj na to, e tak w czasie wojny, jak i przed wojn kwestia ydowska nie bya wysoko notowana wrd czynnikw ksztatujcych niemieck opini publiczn. Znalezienie rozwizania kwestii ydowskiej byo spraw, ktrej ludzie albo nie powicali wikszej uwagi, albo o niej nie myleli. Dla zatwardziaych nazistw jednake istotne znaczenie, jakie Hitler nada kwestii ydowskiej w swym wasnym Weltanschauung, byo jednym z najwaniejszych wizanych z nim aspektw. Zwracali uwag na kad wzmiank na ten temat w jego przemwieniach, traktujc j jako potwierdzenie, e jest niezachwiany w swoich intencjach rozwizania tego problemu raz na zawsze, cokolwiek by to oznaczao, i niecierpliwili si zwok narzucon przez wymogi taktyki. Hitler zdawa sobie z tego spraw i mniej ni trzy miesice po tym, jak da im wolno na ulicach w czasie Kristallnacht, a nastpnie rozczarowa i zdezorientowa wprowadzajc ponownie ograniczenia, przekaza nastpny sygna w przemwieniu w Reichstagu 30 stycznia 1939 roku przepowiadajc, e nowa wojna przyniesie zniszczenie rasy ydowskiej w Europie. To wanie zblianie si wojny zapowiadao nowy etap w podejciu Hitlera do problemu ydowskiego. Odbio si to wiadomie, czy nie, w dziwnym, ale znaczcym fakcie, e gdy wspomina o swojej przepowiedni, zawsze podawa niewaciw dat - dat wybuchu wojny l wrzenia, a nie 30 stycznia 1939 roku, podobnie jak podawa wczeniejsz dat tajnego dekretu o eutanazji, ktry podpisa w padzierniku, a twierdzi, e pochodzi on z pocztku wojny. Hitler postrzega wojn, to jest wojn na wschodzie, ktrej pragn, jako konflikt rasowy ze Sowianami i ydami. rodki zastosowane w okupowanej Polsce wiadczyy o tym, e Hitler odczuwa wiksz swobod w wywoywaniu tego konfliktu poza terenem Niemiec. Jednake to wanie decyzja o ataku na Rosj oznaczaa punkt zwrotny w rozwizaniu problemu ydowskiego oraz w osadnictwie w Europie Wschodniej. Kilka czynnikw zoyo si na powstanie sytuacji sprzyjajcej takiemu rozwojowi wypadkw. Jednym z nich by fakt, e polityka nazistw wobec ydw osigna impas w 1941 roku. Po Kristallnacht w polityce tej powrcono do systematycznej eliminacji ydw z niemieckiego ycia, arianizacji ich majtkw oraz nacisku na emigracj. Heydrich twierdzi z dum, e polityka ta usuna 360 tysicy ydw z Niemiec i dalsze 177

tysicy z Austrii i Czech, poczynajc od 1933 roku. Kiedy wojna pooya kres emigracji, brano pod uwag dwa rejony, do ktrych ydzi mogli by deportowani. Jednym z nich byo dawne terytorium Polski, czyli Generalne Gubernatorstwo - duy obszar na poudniowy zachd od Lublina wok Niska nad Sanem wybrany przez Eichmanna, szefa biura SS do spraw deportacji ydw. Sto tysicy ydw pochodzcych gwnie z terenw polskich zaanektowanych przez Niemcw oraz mniejsze ich liczby z Czech i Moraw, jak rwnie z Wiednia, wypdzono z domw i przymusowo przewieziono do Generalnego Gubernatorstwa, zanim Hansowi Frankowi udao si pod koniec marca 1940 roku powstrzyma dalsz imigracj. Inny program, ktrym z entuzjazmem zaj si Eichmann, zakada przewiezienie 6 milionw ydw europejskich po wojnie na Madagaskar, ktry mia by scedowany przez Francuzw w traktacie pokojowym. Mona by zaoy pastwo Izrael na Madagaskarze - powiedzia Hitler Mussoliniemu w czerwcu 1940 roku. Propozycja ta jednak upada wskutek trudnoci praktycznych wraz z ide rozwizania problemu ydowskiego w drodze emigracji. W tym samym czasie, kiedy znikny moliwoci emigracyjne i przesiedlecze, podbj Polski i najazd na Rosj powanie zwikszyy liczb ydw yjcych na terenach zajtych przez Niemcw. W Polsce 2-3 miliony ydw zmuszono do zamieszkania w gettach, gdzie przeraajce warunki ycia groziy wybuchem epidemii tyfusu. Protok z posiedzenia, ktry Hpner, oficer SS w Poznaniu, przesa Eichmannowi (16 lipca 1941 roku), pokazuje, jakie problemy napotykali urzdnicy nazistowscy w terenie. Relacjonujc dyskusj na temat przewiezienia 300 tysicy ydw do obozu w kraju Warty (Warthegau), pisa: Istnieje obawa, e tej zimy nie bdziemy mogli wyywi wszystkich ydw. Naley powanie zastanowi si nad tym, czy najbardziej humanitarnym rozwizaniem nie bdzie wykoczenie ydw niezdolnych do pracy za pomoc szybko dziaajcej trucizny. Bdzie to przyjemniejsze ni mier godowa. Proponuje si ponadto sterylizacj wszystkich jeszcze podnych ydwek, co pozwoli rozwiza problem ydowski wraz z obecn generacj. Radykalne i generalne rozwizanie byo zatem pilnie potrzebne, a uatwia je fakt, e czonkowie partii nazistowskiej i esesmani oswoili si ju z faktem zabijania duej liczby ydw i innych ludzi, ktrych uznawano za nieprzystosowanych do ycia. Zaczynajc od programu eutanazji w Niemczech i w Polsce, praktyka ta staa si powszechna w Polsce i zostaa rozszerzona na jeszcze wiksz skal poprzez specjalne zadania, jakie Hitler wyznaczy SS w Rosji. Nie tylko partia i SS, ale rwnie Wehrmacht zosta zakaony rosncym barbarzystwem wojny w Rosji, co przejawiao si w nieludzkim traktowaniu rosyjskich jecw wojennych. Ostateczne rozwizanie zakadajce systematyczne zabijanie ydw stao si do przyjcia dla borykajcych si z trudnociami urzdnikw w terenie, takich jak Hpner, nie tylko jako rozwizanie praktycznych problemw, ale jako logiczny fina dziaalnoci, ktr od pewnego czasu prowadzili.

Rozwizanie takie wynikno z naoenia si na siebie wspomnianych wyej okolicznoci i faktu odzyskania przez Hitlera pewnoci siebie po okresie waha, jaki przeywa po upadku Francji. Poczynajc od dyrektywy w sprawie operacji Barbarossa z grudnia 1940 roku podj seri odwanych decyzji - Jugosawia, Grecja, Afryka Pnocna, zakoczon atakiem na Rosj w czerwcu 1941 roku. W cigu tych miesicy Hitler wyranie stwierdzi wobec wszystkich zainteresowanych, e nadchodzc wojn na wschodzie planowa jako Vernichtungskrieg, ideologiczn wojn zniszczenia, w ktrej wszystkie konwencjonalne zasady jej prowadzenia dotyczce jecw, okupacji itp. traciy sw moc. Komisarze polityczni byli rozstrzeliwani od rki, a ludno cywilna moga by poddawana egzekucjom i ponosia odpowiedzialno zbiorow. Wraz z najazdem na Rosj Hitler zakoczy proces zrywania z programem nacjonalistycznym o ograniczonych celach i wda si w przedsiwzicie rasistowsko-imperialistyczne o nieograniczonych horyzontach, ktrego integraln czci bya eksterminacja ydw. Najbardziej prawdopodobnym czasem, w ktrym rozwj sytuacji przesdzi o skrystalizowaniu si decyzji, by lipiec 1941 roku, kiedy to niezwyke pocztkowe sukcesy w Rosji wywoay stan euforii u Hitlera i kiedy wszystko wydawao mu si moliwe. Mogo to nastpi w rozmowie unter vier Augen (w cztery oczy) pomidzy Hitlerem a Himmlerem w czasie jednej z czstych wizyt skadanych przez Reischsfhrera SS w kwaterze Hitlera. Pierwszym konkretnym dowodem jest dyrektywa, jak wyda Gring, bdc przewodniczcym Rady Obrony Rzeszy, dla Heydricha jako szefa si bezpieczestwa ostatniego dnia lipca: W uzupenieniu zada przydzielonych Panu 24 stycznia 1939 roku, dotyczcych rozwizania problemu ydowskiego w drodze prowadzonych w moliwie najdogodniejszy sposb emigracji i ewakuacji, niniejszym zlecam Panu poczynienie wszystkich koniecznych przygotowa w zakresie spraw organizacyjnych, technicznych i materiaowych zwizanych z ostatecznym rozwizaniem kwestii ydowskiej w niemieckiej strefie wpyww w Europie. Wszystkie inne zainteresowane agendy rzdowe winny w tej sprawie wsppracowa z Panem. Ukryte niedomwienia zgodne s z normaln praktyk nazistowsk, stosowan nawet w tajnych dokumentach dotyczcych deportacji i egzekucji. Fakt, e Heydrich mia ju prawo powoywania zespow zabjcw zwanych Einsatzgruppen i organizowania masakry ydw w Polsce i w Rosji, sugeruje wyranie, e te dodatkowe uprawnienia dotycz czego idcego jeszcze dalej, nowego kroku politycznego, oglnego, cakowitego i ostatecznego rozwizania problemu ydowskiego nie tylko w Niemczech i w krajach okupowanych, ale w niemieckiej strefie wpyww w Europie. Zwrot ten oddaje w peni to, co stao si w latach 1942-1944. Istnieje moliwo, e to Heydrich opracowa projekt dyrektywy podpisanej przez Gringa. Jednake ani Gring, ani aden inny przywdca nazistowski, np. Himmler lub Heydrich, nie mgby wyda takiej dyrektywy bez upowanienia Hitlera, szczeglnie w lipcu 1941 roku, kiedy decyzja o ataku na Rosj dawaa mu specjaln wadz. Fakt, e Hitler nie

dopuci do zamieszczenia swego nazwiska nawet pod tajn dyrektyw, dotyczc nowego etapu polityki w kwestii ydowskiej, pozostaje w zgodzie z jego staraniami, aby jego obraz jako Fhrera by wolny od wszelkich skojarze, ktre mogyby podway zaufanie do narodu niemieckiego - koniecznej podstawy jego potgi. Demonstrowa takie samo wyczulenie na opini publiczn miesic pniej, kiedy otwarty protest biskupa von Galena przeciwko zabijaniu nieuleczalnie chorych nie doprowadzi Hitlera do rozliczenia si z kocioami, jak proponowa Bormann i inni radykaowie, ale do bezterminowego zawieszenia programu eutanazji w Niemczech. Ostateczne rozwizanie miao nastpi nie w Niemczech, lecz w Polsce i w Rosji i rozprzestrzenianie si wiadomoci na ten temat, szczeglnie w czasie wojny, byo cile kontrolowane. Nie mona byo jednak zapobiec przekazywaniu takich wiadomoci z ust do ust. Kiedy jednak niemiecki przemysowiec Eduard Schulte przywiz w kocu lipca 1942 roku do Szwajcarii wiadomoci o tym, co przygotowywano i co ju zrobiono, nikt nie mg uwierzy w zakres operacji i dopiero w poowie grudnia rzdy alianckie pod wpywem nalega Churchilla i rzdu brytyjskiego byy w stanie potwierdzi doniesienia, potpi t zbrodni przeciwko ludzkoci i zapowiedzie ukaranie winnych. Ci, ktrzy musieli wiedzie, e podejmowane rodki byy akceptowane przez Hitlera, otrzymywali potwierdzenie jako informacj tajn. Eichmann, ktry mia tu odegra gwn rol, powiedzia przesuchujcym go w 1960 roku Izraelczykom, e pnym latem 1941 roku Heydrich wezwa go i poinformowa: Fhrer rozkaza dokona fizycznej eksterminacji ydw. Powiedzia do mnie to zdanie, a nastpnie, wbrew zwyczajowi, zrobi dusz przerw, jak gdyby chcia sprawdzi, jakie to na mnie zrobi wraenie. Z pocztku nie mogem poj penego znaczenia tego owiadczenia, poniewa starannie dobiera sowa. W kocu jednak zrozumiaem i nie powiedziaem ju nic, poniewa nie byo nic do powiedzenia. W owiadczeniu zoonym w 1946 roku Hoess, komendant obozu Auschwitz, wspomina, e zosta wezwany do biura Himmlera w Berlinie latem 1941 roku, gdzie powiedziano mu: Fhrer rozkaza ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, a my - SS mamy wykona ten rozkaz... Wyznaczyem do tego zadania Auschwitz... Bdzie to cikie i trudne zadanie, wymagajce penego osobistego zaangaowania. Bdzie pan przestrzega cisej tajemnicy w sprawie tego rozkazu nawet w stosunku do przeoonych... Kady bez wyjtku yd, ktrego pochwycimy, bdzie podlega eksterminacji. Jeeli nie uda nam si teraz zniszczy biologicznych podstaw ydostwa, to pewnego dnia ydzi zniszcz nard niemiecki. Sam Hitler, starajc si uchroni swj wizerunek wobec szerszych krgw spoeczestwa niemieckiego, znalaz sposb identyfikowania si z eksterminacj ydw, wysyajc sygna, ktrego oddani czonkowie partii nie mogli nie zrozumie. Byo to powoanie si na przepowiedni z 1939 roku, e wojna spowoduje zniszczenie ydw w Europie. 16 listopada

1941 roku Goebbels napisa artyku redakcyjny w tygodniku Das Reich, w ktrym stwierdzi, e przepowiednia Hitlera staje si obecnie rzeczywistoci. Hitler sam poczyni podobne uwagi co najmniej szeciokrotnie w przemwieniach nadawanych przez radio w czasie od 30 stycznia 1942 do 21 marca 1943, w ktrych przypomnia suchaczom o swojej przepowiedni z 1939 roku, e wojna doprowadzi do zniszczenia ydw. Wspominajc t spraw w przemwieniu wygoszonym do starych czonkw partii w Monachium w listopadzie 1942 roku, stwierdzi: Zawsze szydzono ze mnie jako proroka. Spord tych, ktrzy miali si wwczas, bardzo wielu dzi ju si nie mieje, a ci, ktrzy w dalszym cigu si miej, prawdopodobnie rwnie wkrtce przestan si mia. Dyrektywa Gringa oznaczaa przyjcie ostatecznego rozwizania jako zasady polityki, musiaa by jednak jeszcze zastosowana w praktyce. Zadanie to powierzono Eichmannowi. Pierwszym problemem byo znalezienie metody zabicia kilku milionw ydw, a nastpnie zorganizowanie caego procesu. Nie czekajc, a Eichmann rozwie te problemy, prowadzono przygotowania i podejmowano indywidualne eksperymenty. W niektre Hitler by bezporednio zaangaowany. W sierpniu 1941 roku w wyniku ponagle Goebbelsa Hitler poleci, by wszyscy niemieccy ydzi nosili t gwiazd Dawida w ramach przygotowa do dalszych posuni. Rozkaz zosta wydany przez Heydricha. Hitler zacz nastpnie nalega, by wszyscy ydzi niemieccy zostali usunici z terenw dawnej Rzeszy, Austrii, Czech i Moraw mimo problemw z przeludnieniem ydowskim w Polsce i w Ostlandzie. Chocia ydzi byli pozbawieni wszelkiej wasnoci, sens caej operacji ukrywano, twierdzc, e s przygotowywani do przesiedlenia na wschd. W rzeczywistoci przeznaczono ich na mier, a to posunicie ze strony Hitlera miao zapewni, e caa ta sprawa nie odbdzie si na oczach spoeczestwa niemieckiego. Jesieni 1941 roku Greiser, nazistowski gubernator Warthegau, zwrci si do Himmlera i Heydricha o pomoc w likwidacji 100 tysicy ydw na jego terenie. Wikszo bya upchnita w dzkim getcie. O problemie tym Hpner raportowa Eichmannowi w lipcu. Himmler i Heydrich wysali mu komendanta SS Langego, ktry, opierajc si na dowiadczeniach z Rosji, zainstalowa trzy ruchome komory gazowe w odosobnionym majtku w pobliu Kulmhof (Chemno). Uywano tlenku wgla. Pierwsze ofiary zostay przetworzone w grudniu 1941 roku. System by prymitywny i urzdzenia czsto psuy si, zanim ofiary zmary. Kiedy Eichmann odwiedzi Kulmhof, by przeraony prymitywnoci operacji i postanowi znale lepszy sposb. Himmler zapyta nastpnie dr Grawitza, gwnego lekarza SS, jak mona najlepiej zlikwidowa milion polskich ydw. Doktor skierowa go do Christiana Wirtha, specjalisty od gazw trujcych, ktry by bez pracy od czasu, gdy zawieszono program eutanazji. Opierajc si na swych dowiadczeniach Wirth opracowa system komr gazowych, ktre wyglday jak anie i rwnie wykorzystyway tlenek wgla. Pierwsza z tych instalacji zacza pracowa 17 marca 1942 roku w obozie w Becu przy linii kolejowej Lublin-Lww. Byo tam sze komr gazowych, w

ktrych mona byo zabi 15 tysicy osb dziennie. Kolejne instalacje powstay w Sobiborze, Treblince (ze zdolnoci do 25 tysicy osb dziennie) i wreszcie w Majdanku. Jednake twierdzenia Wirtha, e wynalaz najskuteczniejszy sposb zabijania duej liczby ydw, zostay podwaone przez technikw z SS z najwikszego obozu koncentracyjnego na okupowanym przez Niemcw wschodzie, w Auschwitz na Grnym lsku, ktry Hoess przeksztaca w kolejn fabryk mierci. Odkryli oni now trucizn, gaz zawierajcy kwas pruski, Cyklon B, sprzedawany jako rodek przeciwko pasoytom. Twierdzono, e pozwalao to Auschwitz i satelitarnemu obozowi Birkenau na osignicie wikszej wydajnoci ni w innych fabrykach mierci. Uywanie tej wanie terminologii wyjania pewne sprawy. Ci, ktrzy organizowali obozy, ze swojego punktu widzenia byli zaangaowani w uprzemysowienie masowego morderstwa. Uruchomiwszy pospiesznie na rozkaz Hitlera program deportacji jesieni 1941 roku, Heydrich uzna za konieczne zwoanie konferencji w celu przedyskutowania najwaniejszych problemw organizacyjnych zwizanych z cakowitym rozwizaniem kwestii ydowskiej w Europie. Konferencja ta, zwana konferencj Wannsee, rozpocza si w Berlinie 20 stycznia 1942 roku. Program konferencji obejmowa problem selekcji (jak naley okreli yda?); stosowanie wyjtkw (np. ydzi zatrudnieni w gospodarce wojennej i Mischlinge, czyli p i wier krwi ydzi). Najtrudniejszym problemem byo, jak usun setki tysicy przeraonych ludzi z domw, jak w warunkach wojennych przemieci ich o setki kilometrw i wreszcie jak postpowa z nimi na terytoriach okupowanych, zanim zostan wydani na mier. Protok z konferencji sporzdzi Eichmann. Zeznawa on pniej, e rozmowy byy prowadzone w sposb bardzo bezporedni - mwio si o zabijaniu, eliminacji, zniszczeniu. Rozprowadzone memorandum byo jeszcze bardziej przeraajce ze wzgldu na oficjalny, techniczny i obiektywny sposb, w jaki przedstawiono w nim takie tematy, jak: Przy ostatecznym rozwizywaniu kwestii ydowskiej w Europie bierze si pod uwag 11 milionw ydw, ktrych liczba w poszczeglnych krajach jest nastpujca: [wymienia si tu take 330 tysicy ydw w Anglii i 4000 w Irlandii]. W trakcie procesu ostatecznego rozwizania Europa zostanie przeczesana od zachodu po wschd. Nie byy to tylko projekty. Program ten wykonywano systematycznie, dopki Armia Czerwona nie zacza w 1944 roku zajmowa obozw mierci. Wrd nazistowskich przywdcw tylko jeden czowiek mg wymyli tak ogromny i niesamowity plan. Nie mogli dokona tego biurokraci uczestniczcy w konferencji w Wannsee, zainteresowani jedynie praktycznymi problemami tego planu. Nie mogli go wymyli szefowie partii z Generalnego Gubernatorstwa, Warthegau i Ostlandu, ktrzy chcieli znale sposb (i byli przygotowani na dokonanie masowych mordw) na zmniejszenie zatoczenia gett i obozw, za ktre odpowiadali. Wcale nie byli zainteresowani w sprowadzaniu na swoje tereny dodatkowo ydw w duej liczbie i zamiany tych terenw na miejsce egzekucji i eksterminacji

caej europejskiej spoecznoci ydowskiej. Tylko Hitler mia do wyobrani, chocia chorej, eby stworzy taki plan. Nie mona stwierdzi, jak dugo si z nim nosi, ale plan w w peni odpowiada znaczeniu, jakie Hitler przypisywa kwestii ydowskiej od czasu swego pierwszego przemwienia wygoszonego pod koniec I wojny wiatowej, a jeeli istnia chocia jeden rok, w ktrym mg dokona przeskoku od wyobrani do rzeczywistoci, by to wanie rok 1941. Wanie w tym roku wykaza sw przeraajc umiejtno przemienienia w fakt kolejnej czci swej wojny ze wiatem, fantazji o przestrzeni yciowej na wschodzie, zbierajc najsilniejsz armi, jak znaa historia, i rzucajc j przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu w nie sprowokowanym akcie agresji. Jak w przypadku operacji Barbarossa Hitler nie mia ani moliwoci, ani chci osobistego organizowania ostatecznego rozwizania. Zostawi to Himmlerowi i Heydrichowi, Eichmannom i Hoessom, tak jak pozostawi zorganizowanie inwazji na Rosj Sztabowi Generalnemu. Gdyby jednak nie byo Hitlera, ktry wymyli takie przedsiwzicia i przekonywa innych, e mona je urzeczywistni, nic podobnego by si nie stao. Bya to jego wyjtkowa zdolno, ktrej dowody da ju poprzez wyniesienie do wadzy nikomu nie znanej partii nazistowskiej, poprzez przemian pokonanych Niemiec znowu w najsilniejsze pastwo w Europie, poprzez zwycistwo nad Francj. Jak powiedzia w swej mowie zawierajcej przepowiedni na temat zniszczenia ydw, na kadym kroku miano si ze i nie brano go powanie. Ostateczne rozwizanie miao dowie susznoci jego twierdzenia, e ci, ktrzy z niego szydzili, jeszcze poauj swoich sw. Drugim przyczynkiem Hitlera do ostatecznego rozwizania bya jego legitymizacja. Osoby zaangaowane w przeprowadzenie caej operacji wiedziay doskonale, e to tajemnica pastwowa, ktrej nigdy nie mona ujawni. Rozumieli, dlaczego nie byo podpisu Hitlera na rozkazach. Nawizania Hitlera do jego przepowiedni wystarczyy, by uwierzyli, gdy Himmler i Heydrich twierdzili, e dziaaj na rozkaz Fhrera. Hitler jako Fhrer czy wszystkie gwne stanowiska w pastwie, w partii i w wojsku, co dawao mu wyjtkow wadz, ktra pozwalaa upewni si zainteresowanym, e niezalenie od tego, jak niepokojce s zadania, ktre maj wykona, dziaaj w interesie narodu niemieckiego. Jak Himmler powiedzia do dowdcw SS: Ta stronica chway w naszej historii nigdy nie bya i nigdy nie bdzie zapisana... Mielimy moralne prawo, mielimy obowizek zniszczy tych ludzi, ktrzy pragnli zniszczy nas. Hitler by tu gwarantem. Ostatni rzecz, jak Hitler uczyni dla programu, byo pobudzenie woli nie tylko do jego rozpoczcia, ale do wytrwania i kontynuowania go a do koca wojny, dugo po tym, jak wszyscy nabrali pewnoci, e wojna jest przegrana. Poszukiwania ydw kontynuowano w caej Europie - we Francji, w Holandii, we Woszech, w Grecji. Znajdowano transport, eby przewie ich do Polski w czasie, kiedy koleje byy stale atakowane przez lotnictwo i przecione dostawami na front. Jeszcze w lipcu 1944 roku Eichmann wysa kolejn parti 50 tysicy ydw wgierskich do Auschwitz. Gdy ju tam dotarli, poddani zostali tej samej strasznej

procedurze. Lekarze w biaych kitlach gestem rki wskazywali tych, ktrzy nadaj si do umiercenia przez prac. Pozostali musieli odda ca odzie i wszystko, co posiadali, i wystraszeni, w kolumnie nagich mczyzn i kobiet nioscych dzieci lub prowadzcych je za rk i pocieszajcych je, zostali zapdzeni do komr gazowych. Kiedy krzyki ucichy i drzwi komr gazowych otwarto, wszyscy wci stali - tak byli stoczeni. Jednak tam, gdzie jeszcze przed chwil znajdowali si ywi ludzie, byy ju tylko martwe ciaa, ktre nastpnie przewieziono do krematorium na spalenie. Tak dziao si codziennie i Hitler zadba o to, eby tego widoku nie oglda. Przeladuje on jednak kadego, kto zapozna si z istniejcymi dowodami. Wszelkie nadzieje winiw na wyzwolenie obozw przez zbliajc si Armi Czerwon rozwiao SS, organizujce marsze mierci na zachd, ktre tylko niewielu przeyo. Ci, ktrzy przeyli, zostali rozstrzelani w obozach koncentracyjnych w Niemczech. Ostatni taki marsz mierci podczas wojny z Mauthausen w Austrii do Gnskirchen odby si w pierwszym tygodniu maja 1945 roku ju po samobjstwie Hitlera. Ta cigo procesu nie jest decydujcym argumentem w uznaniu winy Hitlera za ostateczne rozwizanie. Nie moe jednak zosta pominita. Siedzc na gruzach swych nadziei w berliskim bunkrze czowiek, ktry po raz pierwszy pojawi si w historii dwadziecia pi lat wczeniej, wystpujc przeciwko ydom, znalaz pocieszenie w myli, e problem ten nareszcie zosta rozwizany i wiat bdzie mu za to wdziczny. VII Podczas gdy Heydrich i Eichmann koncentrowali si na uczynieniu Europy Judenrein, czyli oczyszczonej z ydw, Hitler przemieni konflikt europejski w wiatowy niepotrzebnym aktem wypowiedzenia wojny Ameryce. Myl o zniszczeniach i mierci, jakie taka wojna musi przynie, nie przeraaa go, ale podniecaa. Perspektywa wojny wiatowej midzy kontynentami odwoywaa si do jego poczucia historycznego przeznaczenia, ktre zawsze stymulowao jego wyobrani. W przemwieniu, w ktrym wypowiada wojn Stanom Zjednoczonym, triumfowa: Mog by tylko wdziczny Opatrznoci, e powierzya mi przywdztwo w tej historycznej walce, ktra przez nastpne piset czy tysic lat bdzie opisywana jako decydujca nie tylko dla historii Niemiec, ale caej Europy, a nawet caego wiata... Stwrca wyznaczy nam historyczn prb na wyjtkow skal. Hitler od dawna dostrzega korzyci, jakie przyniosoby wczenie si Japonii do wojny. Wolaby, gdyby zaatakowaa Rosj lub Singapur, ale nie zawaha si, gdy zamiast tego Japoczycy zaatakowali USA. Chocia Roosevelt zwrci si do Kongresu tylko o wypowiedzenie wojny Japonii jako reakcji na atak na Pearl Harbor, Hitler nie zastanawia si nad korzyciami pyncymi z opniania zerwania z Ameryk, jak dugo to moliwe, i pozwolenia na to, by jej zaangaowanie si w wojn na Pacyfiku utrudnio interwencj w Europie. Jego owiadczenie zoone 11

grudnia 1941 roku zaledwie w cztery dni po Pearl Harbor oznaczao, e po wpltaniu Niemiec w wojn z Rosj przed pokonaniem Wielkiej Brytanii zaangaowa si w wojn z USA przed pokonaniem i Rosji, i Wielkiej Brytanii. Podobnie jak von Hindenburg i von Ludendorff w 1917 roku, Hitler nie zakada, e bdzie musia liczy si ze znaczniejsz interwencj amerykask w wojn europejsk. O Stanach Zjednoczonych wyraa si jedynie z pogard jako o kolejnej zdegenerowanej demokracji i w ogle nie bra pod uwag potgi gospodarczej Ameryki. Coraz bardziej by podraniony rosnc pomoc, jakiej Roosevelt udziela Wielkiej Brytanii, poczynajc od przekazania 50 niszczycieli w 1940 roku po ustaw LendLease z marca 1941 roku i waciwie wojn, jak marynarka wojenna USA prowadzia z niemieckimi okrtami podwodnymi. Nie zastanawiajc si nad tym, czy pomoc amerykaska dla Wielkiej Brytanii nie ulegnie zmniejszeniu teraz, gdy USA wypowiedziay wojn Japonii na drugim kocu wiata, Hitler uzna, e wojna na Atlantyku moe przeksztaci si dziaania na pen skal. Zarwno Stalin, jak i Hitler wycignli identyczne wnioski z dowiadcze zimy roku 1941-1942. Po odzyskaniu pewnoci siebie po zatrzymaniu niemieckiego ataku na Moskw Stalin nabra przekonania, e prowadzc bez przerwy ofensyw Armia Czerwona osignie cakowite zniszczenie si hitlerowskich w 1942 roku (dyrektywa Stalina z 10 stycznia 1942 roku). Hitler rwnie odzyska pewno siebie, zatrzymujc odwrt Niemcw aktem woli, do ktrego, jak twierdzi, nawet Napoleon nie byby zdolny. Zadecydowa (w dyrektywie z 5 kwietnia 1942 roku) ostateczne zniszczenie Armii Czerwonej poprzez wyeliminowanie istotnych rde radzieckiej siy w drodze przerwania si na poudnie i wyprowadzenia Wehrmachtu na Kaukaz i zajcie pl ropononych. Oba cele miay okaza si nierealne i przynie ogromne koszty w postaci wielkich strat w ludziach, ktrych kulminacja nastpia w bitwie o Stalingrad. Stalin natomiast dysponowa rodkami, ktre pozwalay mu uczy si na bdach, niezalenie od tego, jak kosztowna bya to nauka. Hitler nie mia ani rodkw, ani ochoty na nauk. Bdy, jakie popeni w 1941 roku i z ktrych niczego si nie nauczy, kosztoway go przegran wojn. Poczynajc od grudnia 1941 roku Hitler pozostawi inne teatry wojny Bakany, Afryk Pnocn, front zachodni - OKW, ktrego by najwyszym dowdc, front wschodni natomiast pozostawi w wycznej gestii OKH, w ktrym rwnie przej dowodzenie, zajmujc stanowisko dowdcy wojsk ldowych po von Brauchitschu. Podkrela to znaczenie, jakie przywizywa do wojny na wschodzie, w ktrej on i Stalin wystpowali teraz jakby osobicie przeciw sobie, sprawujc bezporednie dowdztwo. Uwaga, jak Hitler wygosi do Haldera, szefa sztabu wojsk ldowych, moga rwnie dobrze by wypowiedziana przez Stalina: Kady moe kierowa operacjami w czasie wojny. Zadaniem gwnodowodzcego jest tak przeszkoli armi, eby bya narodowosocjalistyczna [w przypadku Stalina komunistyczna z komisarzami politycznymi nadzorujcymi to szkolenie]. Nie znam adnego

generaa, ktry potrafiby zrobi to tak, jak ja bym tego chcia. Zdecydowaem zatem, e osobicie przejm dowdztwo armii. Podobiestwo sigao nawet dalej. Marszaek Wasilewski, ktry by ju zastpc Szaposznikowa, szefa Sztabu Generalnego, i mia go wkrtce zastpi, pisa w swym pamitniku: Pocztkowo Stalin wyraa swoje wielkie niezadowolenie z pracy Sztabu Generalnego [...] W dziaalnoci Stalina zdarzay si rwnie bdy, niekiedy nawet bardzo powane, poniewa w owym czasie zdradza przesadn pewno siebie, nawet zarozumialstwo, przecenia swoje siy i wiedz dotyczc kierowania wojn. W niewielkim tylko stopniu opiera si na Sztabie Generalnym, nie wykorzystywa odpowiednio wiedzy i dowiadczenia jego pracownikw. Czsto bez jakiejkolwiek przyczyny zmienia dowdcw wyszych szczebli. [...] Stalin susznie da, aby kadra wojskowa zdecydowanie zerwaa z przestarzaymi pogldami na prowadzenie wojny i wytrwale przyswajaa dowiadczenia zdobyte w toczcej si wojnie. Ale sam te nie potrafi przestawi si w takim tempie, w jakim bymy chcieli [...]. Paradoks ten moe rwnie dobrze suy do opisania stosunkw midzy Hitlerem a niemieckim Sztabem Generalnym bez zmiany jednego choby sowa. To samo mona powiedzie o ich metodach pracy. Hitler mia jednak swoj frontow kwater gwn zbudowan w Winnicy na Ukrainie, ktrej czasami uywa, chocia nigdy nie by na linii frontu. Stalin zoy jedn krtk wizyt w kwaterze dowdztwa Frontu Zachodniego i Frontu Kaliniskiego w sierpniu 1943 roku. By to moment, w ktrym znalaz si najbliej walk, ktrymi kierowa. Ani Stalin, ani Hitler nie mieli jasnego obrazu terenu i warunkw, w jakich ich rozkazy miay by wykonywane, ani jak wygldaa nowoczesna wojna. Ich dowiadczenia ograniczay si do rosyjskiej wojny domowej przed dwudziestu laty i do Flandrii z okresu I wojny wiatowej. Wojn z lat 1941-1945 prowadzili z map rozoonych na stoach w ciszy Kremla czy kwatery gwnej Hitlera w Ktrzynie w Prusach Wschodnich, gdzie jedynymi czynnikami wprowadzajcymi niepokj byy ich wasne temperamenty, kiedy wymylali kademu, kto wykazywa oznaki sprzeciwu lub nie wykona rozkazu dokadnie tak, jak by wydany. Ani Hitler, ani Stalin nie ograniczali si do kierowania wojn na szczeblu strategii. Stale wtrcali si w konkretne operacje. Wzywali na spotkania dowdcw frontowych, czsto bez konsultowania si ze sztabem lub z ich przeoonymi. Dowdcy mogli te by wezwani do telefonu w rodku bitwy i zwymylani osobicie przez Stalina czy Hitlera za niewykonanie rozkazu lub po nowe rozkazy. Obydwaj lekcewayli sobie zamt, jaki powodowali, nie ufajc nikomu prcz siebie w przekonaniu, e tylko oni potrafi natchn lub przestraszy oficerw, aby zmuszali swych podwadnych do wysikw sigajcych granic ludzkiej wytrzymaoci przy wykonywaniu postawionych zada. W poowie grudnia 1941 roku, kiedy prasa radziecka wci jeszcze witowaa sukces pod Moskw, Stalin ju osobicie planowa kontrofensyw, ktra miaa odrzuci Niemcw tam, skd przyszli. Z dala

od zamtu pola bitwy Stalin mg dostrzec luki i szans, jakie podpowiaday mapy. Obecnie wyobrania Stalina zostaa opanowana przez obrazy roku 1812. Gdy dowdcy frontowi byli wzywani po kolei po rozkazy, skala operacji, jak planowa, stawaa si oczywista. Sigaa ona od oblonego Leningradu na pnocy po oblony Sewastopol na poudniu. Po przeamaniu okrenia Leningradu zarwno Grupa Armii Pnoc, jak i Grupa Armii rodek miay by zniszczone w drodze operacji oskrzydlajcych, na poudniu za Ukraina i Krym miay by odbite wojskom Grupy Armii Poudnie. Marszaka Szaposznikowa, dowiadczonego szefa sztabu, martwia myl, czy siy radzieckie bd zdolne do wykonania tych ogromnych zada, jakie przewidywa dla nich Stalin. Wedug jego fachowej oceny siy te, po ogromnych stratach poniesionych w 1941 roku, nie osigny jeszcze przewagi liczebnej na adnym z frontw i brakowao im broni, sprztu i wyszkolenia. Genera Batow, wezwany na Kreml z Krymu i ku swemu zaskoczeniu mianowany dowdc armii Frontu Briaskiego, zasta Szaposznikowa ponurego i zmartwionego. Musimy wci zbiera dowiadczenia nowoczesnej wojny - powiedzia Batowowi i doda, e chocia Niemcy zostali odepchnici od Moskwy - ani tutaj, ani dzisiaj wynik wojny nie bdzie przesdzony. Przeom jest jeszcze odlegy. Szaposznikow jednak, ktry by stary i chory, nauczy si, e spieranie si ze Stalinem nie miao sensu. 5 stycznia 1942 roku Stalin zwoa rozszerzone posiedzenie Stawki, na ktrym Szaposznikow przedstawi bez adnych komentarzy plan generalnej ofensywy, obejmujcej i doprowadzajcej do zniszczenia wszystkich trzech niemieckich grup armii, ktrym Hitler rozkaza broni si za wszelk cen i nie pozwoli odda nawet pidzi ziemi. ukow twierdzi, e naley skoncentrowa siy i zaatakowa Grup Armii rodek, ktra najbardziej ucierpiaa w trakcie walk grudniowych, zamiast rozdrabnia je na wszystkich frontach ryzykujc, e nie uda si przerwa obrony co grozi nieuzasadnionymi stratami. Popar go Wozniesienski, przewodniczcy Gospanu, kierujcy gospodark wojenn, ktry stwierdzi otwarcie, e nie bdzie moliwe dostarczenie zaopatrzenia koniecznego podczas ataku na wszystkich frontach. Stalin odrzuci ich zastrzeenia. Jak podejrzewa ukow, Szaposznikow potwierdzi, e bya to strata czasu, bo dyrektywy zostay ju rozesane do dowdcw frontw. W cigu stycznia Armia Czerwona zaangaowaa si w generaln ofensyw na froncie dugoci prawie 1600 kilometrw, a wszystko to dziao si w temperaturze od -25C nawet do -40C i przy brakach w zaopatrzeniu. Dochodzio do tego, e wiele jednostek miao stany znacznie poniej etatu, a onierze jedli dopiero wtedy, kiedy zdobyli niemieckie skady ywnoci. Podobnie jak Hitler Stalin sucha tylko tych doniesie z frontu, ktre chcia usysze, w przekonaniu, e wola zwycistwa, a nie zaopatrzenie zadecyduje o wyniku walk. By rwnie, jak Hitler, przewiadczony, e oficerowie frontowi powinni nie tylko dostrzega trudnoci i zgasza zastrzeenia. eby wzmocni ich morale, Stalin wysa osobistych przedstawicieli - Mechlisa, Buganina i Malenkowa, ktrzy dziaali bez adnego przygotowania militarnego i bardziej przyczynili si

do podwaenia zaufania i powikszenia zamtu ni do podniesienia na duchu dowdcw, ktrych odwiedzali. Po siedemdziesiciu dniach zaartych walk i przy staym mieszaniu si Stalina, ktry poprawia to, co uznawa za bdy dowdcw, zwalnia ich i mianowa, przerzuca wraz z oddziaami z jednego frontu na drugi, wojsko i zapasy byy wyczerpane. Radziecka ofensywa wiosenna stracia rozmach, a pod koniec marca 1942 roku zatrzymaa si. Chocia niemiecka linia obrony wygia si i zadano nieprzyjacielowi cikie straty (kosztem rwnie cikich strat po stronie rosyjskiej), Niemcy utrzymali kluczowe pozycje, oblenie Leningradu nie zostao przerwane i aden z celw wyznaczonych przez Stalina nie zosta osignity. Najwaniejszy wniosek, jakiego Stalin nie wycign, to ten, e potrzeba byo czasu, zanim radzieckie siy zbrojne i radziecka gospodarka zdoaj nadrobi bezprecedensowe straty poniesione w kampanii 1941 roku. Co wicej, oprcz milionw zabitych, rannych i wzitych do niewoli, ktrych teraz trzeba byo zastpi, powana cz radzieckich inwestycji przemysowych z lat trzydziestych znalaza si pod okupacj niemieck. Pod koniec listopada 1941 roku oglna produkcja przemysowa Zwizku Radzieckiego spada o poow. Straty obejmoway 63 procent krajowej produkcji wgla, 68 procent surwki, 58 procent stali i 60 procent aluminium. Rolnictwo rwnie ponioso powane straty: utracono 38 procent produkcji zb pod koniec 1941 roku, pogowie byda spado o poow pomidzy kocem 1940 a kocem 1942 roku, a pogowie koni zmniejszyo si z 21 do 8 milionw. Szansa strony radzieckiej na zwycistwo opieraa si na dwu przesankach. Po pierwsze, Armia Czerwona wysza z klsk pierwszych szeciu miesicy wojny jako zorganizowana sia bojowa. Po drugie, co nie mniej wane, udao si ewakuowa przemys z zagroonych terenw zachodnich i rozwinito produkcj na wschodzie, co pozwolio Zwizkowi Radzieckiemu przetrwa jako potdze przemysowej. Przerzucenie 10-12 milionw robotnikw na wschd byo niewiarygodnym osigniciem samo w sobie, dokonanym w zamcie wojny i przy niewystarczajcej sieci kolejowej ju i tak przecionej przerzutami ludzi i sprztu na zachd. Nigdy czego podobnego nie prbowano. Jest to jednak jeszcze niepeny obraz, poniewa wraz z robotnikami (eby zacytowa Wozniesienskiego), setki przedsibiorstw, dziesitki tysicy obrabiarek, walcarek, pras, kuni, turbin i silnikw... 1360 duych przedsibiorstw - gwnie produkcji zbrojeniowej - zostao przewiezionych do wschodnich rejonw ZSRR. Kiedy Leningrad zosta odcity, Zwizek Radziecki utraci produkcj jednego z najwaniejszych orodkw przemysowych, ale zanim zamkn si piercie oblenia, co najmniej dwie trzecie dbr kapitaowych miasta, z wyjtkiem budynkw, zostao wywiezione. Dwa inne przykady pozwalaj wyrobi sobie opini na temat popiechu, z jakim operacja ta zostaa przeprowadzona, oraz na temat ludzkiego wysiku, jaki w ni woono. Pierwszy pochodzi z Zaporoa na Ukrainie: W cigu dziewitnastu dni od 19 sierpnia do 5 wrzenia 1941 roku z zakadw Zaporostal wywieziono 16 tysicy wagonw sprztu, w tym szczeglnie wartociow walcowni... Generator duej turbiny w

elektrowni w Zujewie rozmontowano i zaadowano w cigu 8 godzin. Drugim przykadem jest ewakuacja zakadw lotniczych nad Wog: Ostatni pocig ze sprztem przyby 26 listopada 1941 roku, a w dwa tygodnie pniej, okoo 10 grudnia zmontowano pierwszy samolot typu MiG... pod koniec grudnia zakady wyprodukoway ju 30 MiG-w i 3 szturmowce I-2. Czasu starczyo tylko na postawienie drewnianych budynkw w celu pomieszczenia maszyn, a z zakwaterowaniem byy tak wielkie trudnoci, e robotnicy czsto spali w halach wrd maszyn. Niedostatek by ogromny nawet jak na warunki rosyjskie: brakowao ywnoci, nie byo szpitali ani szk. Robotnicy w przemyle zbrojeniowym zostali zmobilizowani i poddani wojskowej dyscyplinie, ale potrzeby armii spowodoway zmniejszenie si siy roboczej z 28 milionw do mniej ni 20 milionw w 1943 roku. Ju wtedy poow robotnikw w przemyle zbrojeniowym stanowiy kobiety (Stalin, podobnie jak Bevin w Wielkiej Brytanii, nie podziela zastrzee Hitlera co do uczestnictwa kobiet w wysiku wojennym), w rolnictwie za kobiety stanowiy dwie trzecie siy roboczej. Co byo nie do uniknicia, cay ten zamt spowodowa gwatowny spadek produkcji. 300 fabryk zbrojeniowych przestao dziaa. Jednake ju w 1942 roku przemys zbrojeniowy wyprodukowa 25.436 samolotw, czyli o 60 procent wicej ni w 1941 roku, i 24.688 czogw, czyli prawie czterokrotnie wicej ni w 1941 roku. W nastpnym roku produkcja radziecka w obu przypadkach przewyszaa produkcj niemieck. Kontrola zasobw bya wysoce scentralizowana. Gospan pod kierunkiem Wozniesienskiego stworzy nadzwyczajny plan wojenny na lata 1941-1942, a nastpnie opracowywa roczne plany militarno-gospodarcze. Decyzje rwnie byy scentralizowane i o wszystkim decydowa niewielki, ale wszechmocny Pastwowy Komitet Obrony (GOKO), ktry spotyka si prawie codziennie pod kierunkiem Stalina i ktry podnis wskanik dochodu narodowego przeznaczony na cele wojskowe z 15 procent w 1940 roku do 55 procent w 1942. Ta ostatnia liczba jest prawdopodobnie najwysza, jak osignito gdziekolwiek i kiedykolwiek. Rok 1942, a szczeglnie jego pierwsze sze miesicy, by okresem o najwikszym znaczeniu. W poowie roku produkcja zbrojeniowa ogem przekroczya poziom przedwojenny. Popeniono wiele bdw, podobnie jak w wypadku rozwoju produkcji zbrojeniowej wszystkich stron konfliktu, ale osignicia narodu rosyjskiego na froncie ekonomicznym w systemie radzieckim i pod przywdztwem Stalina byy niezwyke i w rezultacie bardziej ni wyrwnay straty, ktre poczynania Stalina spowodoway na froncie wojennym w tym samym okresie. W grudniu 1941 roku stao si rwnie jasne i dla niemieckiego przywdztwa, e wojna z Rosj bdzie trwa take w przyszym roku, bdzie zatem wymaga powanego wzrostu niemieckiej produkcji zbrojeniowej. Niezalenie od tego, czy rozkaz Fhrera uzbrojenie 1942 oznacza zerwanie z gospodark Blitzkriegu i przestawienie si na gospodark wojny totalnej, czy te mia na celu popraw osigni gospodarki ju nastawionej na wojn totaln, cel nie by przedmiotem sporw. Dwa problemy, jakie naleao teraz rozwiza, to: jak ten cel

osign i (jak zawsze istotna sprawa w polityce Trzeciej Rzeszy) kto ma to zrobi. Czujc zagroenie dla swego imperium gospodarczego, Gring ju planowa wyprzedzajce posunicie z zamiarem przejcia obowizkw Todta jako ministra uzbrojenia i amunicji. Uczynioby to z planu czteroletniego instrument racjonalizacji produkcji, ktr Todt z powodzeniem rozpocz i ktr teraz rozkaz Fhrera z 3 grudnia uczyni obowizkow. Gring mia jednak potnych wrogw, ktrzy byli przekonani, e najwiksz przeszkod w podniesieniu wydajnoci bya jego niemono wywizania si ze wszystkich obowizkw, jakie na siebie przyj w dziedzinie gospodarczej. Wiele z tych opinii i informacji o intrygach Gringa docierao do Hitlera, co wystarczyo, eby zadecydowa, i powikszenie wadzy marszaka Rzeszy nie spowoduje nic wicej ponad powikszenie biurokracji planu czteroletniego, do ktrej i tak ju odnosi si krytycznie. Kiedy Todt niespodziewanie zgin w katastrofie lotniczej 7 lutego 1942 roku, a Gring zacz nalega, by Hitler uczyni go jego nastpc, co pozwolioby mu przej pen kontrol nad gospodark, otrzyma odpowied, e Hitler mianowa ju na to stanowisko Alberta Speera, ktry w tym czasie wci jeszcze by w tym samym pokoju i nie mg si otrzsn z zaskoczenia. Speer by ju czonkiem najbliszego otoczenia Hitlera jako jego architekt i ugruntowa o sobie opini dobrego organizatora, dziaajc jako zastpca Todta do spraw budownictwa. Wydaje si, e mianujc go na stanowisko ministra Hitler bra pod uwag fakt, e Speer, nie piastujc adnego innego stanowiska, bdzie zalea politycznie od niego. Pozwolioby to Hitlerowi zwikszy kontrol nad uzbrojeniem, podobnie jak stopniowo zwiksza kontrol nad strategi i sprawami wojska, zastpujc ministra obrony w 1938 roku, a pniej gwnodowodzcego armii. Nastpnego dnia po mianowaniu Speera Hitler odby pierwsz z konferencji, ktre odbyway si ju do koca wojny i na ktrych Speer, a pniej jego zastpca Otto Saur, omawia z Hitlerem problemy polityki i odnotowywa jego decyzje. W celu uniknicia konfrontacji z Gringiem, wci kontrolujcym polityk gospodarcz, Speer zaproponowa, a Gring w kocu zgodzi si, aby mianowano go penomocnikiem do spraw amunicji w ramach planu czteroletniego. Gring nalega, eby uzbrojenie dla lotnictwa (ktre wartociowo stanowio 40% produkcji zbrojeniowej) pozostao w jego gestii, ale Speerowi udao si omin t przeszkod poprzez ustanowienie dobrych stosunkw z Milchem, nadzorujcym produkcj samolotw. Milch przyczy si do Speera w nowej, trzyosobowej Centralnej Radzie Planowania, ktra powstaa w kwietniu i zajmowaa si przydziaami surowcw z wyjtkiem wgla, paliw syntetycznych i gumy. Pod kierunkiem Speera Centralna Rada rozcigna sw kontrol na sektory gospodarcze nie zajmujce si produkcj zbrojeniow. Jak powiedzia generaowi Thomasowi z WiRiAmt (Zarzd Gospodarki Wojennej i Zbrojeniowej), nowa organizacja bdzie zajmowa si planowaniem dziaalnoci gospodarczej, tak jak sztab zajmowa si planowaniem operacji wojskowych. Pierwszym krokiem majcym na celu koncentracj wadzy byo przeniesienie organizacji, ktr kierowa genera

Thomas z OKW, do wasnego ministerstwa. Jedyn dziedzin, ktrej nie udao mu si podporzdkowa, bya sia robocza. Gauleiter Sauckel, mianowany penomocnikiem do spraw zatrudnienia w marcu 1942 roku, dziaa po swojemu, bdc odpowiedzialnym (jak sam twierdzi) tylko przed Hitlerem, i nie zwraca uwagi ani na Speera, ani na Gringa. Speer nie zastpi Gringa jako najwyszego autorytetu gospodarczego, ale stworzy potny instrument, za pomoc ktrego mg tak dugo, jak mia poparcie Hitlera, kontynuowa proces racjonalizacji i zacieniania wsppracy z przemysowcami, ktry rozpocz Todt. Stworzy system komitetw do spraw produkcji i rozwoju, co odpowiadao idei samoadministracji i odpowiedzialnoci niemieckiego przemysu Todta, i umoliwio mu przeprowadzenie takich reform, jak masowa produkcja, uproszczone rozwizania techniczne i stae ceny w miejsce cen opartych na kosztach. Zasugi pooyli tu zarwno Speer, jak i Todt; co do wynikw nie moe by wtpliwoci. Midzy lutym a lipcem 1942 roku wskanik wyprodukowanego gotowego uzbrojenia wzrs o 55 procent. W padzierniku 1942 roku zacz wzrasta ponownie i w maju 1943 roku znowu podnis si o 50 procent. Ostatni zryw nastpi pomidzy grudniem 1943 roku a lipcem 1944 roku, w okresie kiedy alianckie bombardowania osigny swj szczyt, a mimo to produkcja wzrosa o 45 procent. Przez cay ten okres, czyli przez dwa i p roku, produkcja zbrojeniowa potroia si, podobnie jak produkcja amunicji i samolotw. Produkcja czogw wzrosa szeciokrotnie. Nic jednak nie mogo wyrwna braku wasnych surowcw w Niemczech, szczeglnie ropy naftowej, oraz niniejszej ich iloci w stosunku do poczonych zasobw nieprzyjaci - ZSRR, USA i Wsplnoty Brytyjskiej. O tym, e zdawano sobie z tego spraw w Berlinie, wiadczy fakt, e gdy Stany Zjednoczone weszy do wojny, Fhrer zabroni wszelkich dyskusji na temat szans Niemiec dorwnania w duszym terminie cznej produkcji aliantw. eby zakaz by skuteczny, nie przesyano do ministerstw adnych informacji na temat produkcji zbrojeniowej aliantw, nawet takich, ktre wchodziy w zakres ich zainteresowa subowych. Speer nie by rwnie w stanie odrobi tych zaprzepaszczonych dwch lat, zanim gospodarka niemiecka zostaa skutecznie przestawiona na produkcj wojenn, szczeglnie w przypadku samolotw czy okrtw, ktrych wyprodukowanie musiay poprzedza dugie przygotowania. Gdy jednak potencja niemieckiego przemysu zosta ostatecznie zmobilizowany, Hitler mg podj kolejn prb osignicia zwycistwa w 1942 roku, a gdy i to mu si wymkno, mg kontynuowa wojn jeszcze przez dwa i p roku. W odrnieniu od Stalina Hitler musia zapewni siy dla innych teatrw wojny poza frontem wschodnim. Jego zaangaowanie w problemy tego frontu spotgowao podstawow sabo jego strategii: niezrozumienie, mimo cigej dyskusji na temat wojny midzy kontynentami, e wojna stanowi jedno. Zaniedbywa wojn w basenie Morza rdziemnego i frontu atlantyckiego, a zaprzepaci wszystkie szans, i nie zdawa sobie sprawy ani z faktu, e Wielka Brytania jest w stanie odzyska siy, ani te z

potgi Ameryki. Zanim nastpi atak na Rosj, Hitler zby admiraa Raedera obietnic, e zajmie si jego propozycjami nasilenia wojny na Morzu rdziemnym po pokonaniu Rosji. Siy, jakie tam skierowa w 1941 roku i zim 1941-1942, miay charakter jedynie obronny i zapobiegay zaamaniu si Woch. Pod koniec zimy Raeder przypuci nowy atak i zdoa wywoa zainteresowanie Hitlera, nazywajc swoje pomysy wielkim planem, ktry zakada poczenie si rdziemnomorskich poprzez Bliski Wschd z siami niemieckimi na Kaukazie, a nastpnie z Japoczykami i okrenie w ten sposb Imperium Brytyjskiego. Na pocztek Hitler wyrazi zgod na dwuetapow operacj latem 1942 roku. Operacja Aida miaa na celu wznowienie pustynnej ofensywy skierowanej na Egipt, Suez, a dalej na Persj, oraz zajcie Malty, ktra stanowia klucz do drg zaopatrzenia Rommla. Zaczo si pomylnie od zdobycia Tobruku i wkroczenia do Egiptu. Pod koniec czerwca Rommel dotar do El-Alamejn pooonego o 100 kilometrw od Aleksandrii. Hitler znalaz jednak wymwk, eby odoy drug cz operacji - atak na Malt, tak e atak Rommla straci impet, a Brytyjczycy mogli odbudowa swoje siy. Innymi teatrami wojny Hitler interesowa si wyrywkowo, koncentrujc ca uwag na Rosji. Pnocn Afryk traktowa jako spraw drugorzdn, a zaj si ni dopiero tu przed jej utrat. Nigdy jednak nie zrozumia jej roli w oglnym przebiegu wojny, odwrotnie ni Churchill, ktry rozumia j nawet wtedy, kiedy wojenne powodzenie Wielkiej Brytanii w 1940 roku osigno swj punkt najniszy. Hitler popeni jeszcze jeden, znacznie powaniejszy bd, nie doceniajc przez duszy czas znaczenia potgi morskiej i bitwy o Atlantyk. Raeder wci argumentowa, e jedynym pewnym sposobem pokonania Wielkiej Brytanii jest atak na jej szlaki handlowe i blokada portw. Nie tylko na skutek sprzeciwu Gringa nie stworzono lotnictwa morskiego i pozbawiono Raedera efektywnej wsppracy z Luftwaffe w atakach na brytyjsk eglug i porty. Hitler zignorowa rwnie moliwo prowadzenia wojny podwodnej, dajc pierwszestwo budowie okrtw wojennych. A jednak przecie to wanie okrty podwodne byy bliskie pognbienia Wielkiej Brytanii w 1917 roku i mogo si im to uda w roku 1940, kiedy zawioda Luftwaffe. Mogy rwnie uniemoliwi Amerykanom rozbudow si w Wielkiej Brytanii, koniecznych do wkroczenia do Europy. Na pocztku wojny Dnitz, dowdca floty okrtw podwodnych, dysponowa jedynie 57 jednostkami zamiast 300, jakie uwaa za konieczne, a z tego 23 byy zdolne do dziaa dalekiego zasigu. W 1941 roku budowa nowych okrtw na tyle wyprzedzaa straty, e pozwolio to mu pokaza, do czego jego siy s zdolne, i w tym roku straty we flocie handlowej po stronie brytyjskiej przekroczyy 4 miliony BRT (1299 statkw). Takich strat nie mona byo odrobi, a tymczasem w 1942 roku prawie si podwoiy; po czci dlatego, e Niemcy zastosowali w marynarce wojennej nowy kod, ktrego brytyjscy analitycy nie mogli zama. Wyniki te byy tak uderzajce, e Hitler zmieni zdanie i zacz mwi o

okrtach podwodnych jako o czynniku, ktry moe zadecydowa o losach wojny. W cigu jednego miesica, w marcu 1942 roku, zatopiono 273 statki (834.164 BRT). W maju Dnitz zosta wezwany na narad do Fhrera po raz pierwszy i Hitler zgodzi si zwolni mczyzn zaangaowanych przy budowie lub naprawach okrtw podwodnych od suby wojskowej. W 1942 roku zbudowano ponad 300 okrtw podwodnych, a straty brytyjskie w tym samym roku wyniosy 7,8 mln BRT (1664 statki). By to punkt, w ktrym Niemcy byli najblisi zwycistwa po 1941 roku. Churchill nie musia by przekonywany co do tego, e Atlantyk by jedynym miejscem, gdzie Wielka Brytania moe jeszcze przegra wojn, a straty zadawane przez okrty podwodne groziy zaamaniem eglugi brytyjskiej i aliantw a do 1943 roku. Obcienie wzroso jeszcze bardziej po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie, na drugim kocu wiata. USA, stojce wobec wojny na Pacyfiku, nie mogy udziela Brytyjczykom takiej samej jak poprzednio pomocy na Atlantyku, a upokarzajca seria brytyjskich poraek - Malaje, Singapur, Birma i japoskie zagroenie dla Indii - rozwiaa brytyjski mit imperialny i wydawaa si stanowi kres Imperium Brytyjskiego. Warto brytyjskiej potgi morskiej zostaa rwnie zakwestionowana przez lotnictwo japoskie, ktre zatopio dwa najnowoczeniejsze okrty Royal Navy - Prince of Wales i Repulse. Strata niezatapialnego pancernika Bismarck sze miesicy wczeniej (w maju 1941 roku), rwnie uszkodzonego w wyniku ataku lotniczego, wywoaa podobne rozczarowanie u Hitlera. Dawniej byem zawsze zwolennikiem wielkich okrtw - powiedzia swemu adiutantowi morskiemu w grudniu 1941 roku - ale ich czas ju min. Niebezpieczestwo ataku lotniczego jest zbyt wielkie. Pod adnym warunkiem nie mona byo wystawi siostrzanego okrtu Bismarcka Tirpitza - na podobne ryzyko. Hitler rozkaza Raederowi porzuci wszelkie myli o wykorzystaniu pozostaych niemieckich okrtw liniowych do atakw na eglug sprzymierzonych na Atlantyku i wycofa je do Norwegii. Stamtd flota niemiecka moga atakowa alianckie konwoje, wiozce zaopatrzenie do pnocnej Rosji, i wzmocni obron wybrzea przed atakiem, ktry wedug przekonania Hitlera planowali Brytyjczycy i Amerykanie w celu odzyskania Norwegii. Rwnoczenie, latem 1942 roku, niepokj wywoany myl o ataku aliantw przez Kana Angielski skoni Hitlera do uzupenienia niemieckich si we Francji i w Belgii do 29 dywizji pod dowdztwem von Rundstedta. Jaka bdzie korzy ze zwycistw w Rosji - powiedzia Halderowi - jeeli strac Europ Zachodni? Aby uniemoliwi Brytyjczykom, a teraz i Amerykanom, zdobycie przyczka w Europie, wezwa w kwietniu 1943 roku do budowy Wau Atlantyckiego, gdzie miao stacjonowa p miliona onierzy w 15 tysicach betonowych bunkrw (dodatkowych 150 tysicy onierzy pozostawao w odwodzie). Hitler nigdy nie zapomnia o zagroeniu inwazj anglo-amerykask. By to drugi front na zachodzie, do ktrego Stalin zacz przywizywa tak wielk wag. Hitler jednak nie wierzy, e nastpi to przed 1943 rokiem. Mia nadziej, e do tego czasu wojna z Rosj zostanie wygrana,

Wa Atlantycki ukoczony i Niemcy bd mogy skoncentrowa swe siy do jego obrony. Ju w 1942 roku jednake zacz powstawa drugi front innego rodzaju. Bya to ofensywa powietrzna sprzymierzonych przeciwko samym Niemcom. Tylko w ten sposb przeciwnicy Niemiec mogli prowadzi wojn z narodem niemieckim. Chocia nadzieja, e mona wygra wojn w drodze bombardowa strategicznych, okazaa si iluzoryczna, a przemys niemiecki a do lata 1944 odpowiada na nasilajce si bombardowania rosnc produkcj, to jednak niemono obrony niemieckich miast przed nalotami stanowia ciki cios dla prestiu nazistw, a szczeglnie Gringa. RAF przeprowadzi pierwszy nalot przy uyciu tysica bombowcw na Koloni w maju 1942 roku, a latem zrujnowa Hamburg w trakcie siedmiu cikich nalotw przeprowadzonych w cigu dziewiciu dni. Bomby zapalajce powodoway poary nie do ugaszenia, ktre zniszczyy poow budynkw i uszkodziy wiele pozostaych. Zgino 50 tysicy mieszkacw, a milion opucio miasto. Morale ludnoci nie zaamao si jednak ani w jednym, ani w drugim miecie, podobnie jak wczeniej w Londynie, a w 1943 roku niemieckie myliwce nocne zaczy powodowa wrd bombowcw takie straty, e dowdztwo brytyjskie i amerykaskie zostao zmuszone do zmiany taktyki. VIII W czasie gdy zamieraa radziecka ofensywa zimowa, Stalin i Stawka zaczli przygotowywa plan dziaa na wiosn 1942 roku. Sztab Generalny wnioskowa w poowie marca, e Armia Czerwona winna pozosta w defensywie, powstrzymujc ataki niemieckie i zadajc cikie straty, rozbudowujc rezerwy w postaci przeszkolonych ludzi i zapasw do wykorzystania w ofensywie w drugiej poowie lata. Szaposznikow i Wasilewski zalecali, by w okresie defensywnym szczegln uwag dowdztwa radzieckiego skierowa w rejon dziaa Frontu Centralnego na wprost Moskwy. Stalin nie sprzeciwi si wprost pogldom Sztabu Generalnego, ale stara si osign poczenie postawy oglnie defensywnej z postaw czciowo ofensywn. W czasie nocnych obrad na Kremlu stwierdzi: Nie siedmy z zaoonymi rkami i nie ograniczajmy si jedynie do obrony, podczas gdy Niemcy pierwsi zaatakuj. Sami musimy zada seri ciosw, eby ich uprzedzi i utrudni nieprzyjacielowi przygotowania. Szczeglnie ncia Stalina propozycja Timoszenki, eby w maju podj ofensyw przeciwko Grupie Armii Poudnie i odzyska Charkw. Tam gdzie mu to odpowiadao, zawiera prywatne transakcje z poszczeglnymi dowdcami, np. z generaem lejtnantem Chozinem, ktremu powierzono dowodzenie kolejn prb przerwania niemieckiego oblenia Leningradu. Stalin uzyska zgod na jeszcze trzy czciowe ofensywy w pasie Frontu Pnocnego i Frontu Centralnego oraz na wznowienie ofensywy na Kercz w celu wyzwolenia Krymu mimo zastrzee Sztabu Generalnego, e ofensywy te ogranicz moliwoci zgromadzenia wystarczajcych rezerw niezbdnych do pniejszej ofensywy strategicznej.

Stalin by przekonany, e w 1942 roku alianci otworz drugi front na zachodzie i to odcignie siy niemieckie ze wschodu. Zdecydowanie nie bra rwnie pod uwag moliwoci, e Hitler mgby zaatakowa na poudniu, a nie w centrum, gdzie on zamierza skoncentrowa siy radzieckie. Nawet gdy dwa najlepsze radzieckie rda wywiadowcze, Lucy i Werther, dostarczyy niemieckie rozkazy operacyjne dotyczce operacji Blau wymierzonej w Kaukaz, Stalin orzek, e to kolejny niemiecki wybieg, i obrzuci wywiad radziecki wyzwiskami za to, e nie potrafi odkry prawdziwych intencji niemieckich. Podbudowany niezwykym wysikiem zakadw przemysowych na Uralu, ktre w cigu zimy wyprodukoway ponad 4500 czogw, 3000 samolotw i prawie 14.000 dzia, Stalin uzna, e rok 1941 i prba zdobycia Moskwy nie powtrz si, a przy odrobinie szczcia uda mu si przerwa oblenie Leningradu, odzyska Charkw i wyzwoli Krym. Niemiecki wywiad wojskowy odnis podobne sukcesy, zbierajc materiay na temat zamiarw radzieckich i przewidujc inwazj Timoszenki na Charkw, ktr Stalin rozpocz w maju kampani 1942 roku. Jeszcze raz wojskom radzieckim grozio okrenie, tym razem na poudniowy wschd od Charkowa. Wasilewski, zastpca szefa sztabu, popierany przez Chruszczowa, komisarza politycznego Timoszenki, prbowa przekona Stalina, e ofensyw na Charkw naley wstrzyma. Dopiero jednak 19 maja Stalin by gotw wyrazi zgod na to, aby oddziay Timoszenki skoncentroway si na wywalczeniu drogi wyjcia z niemieckiej puapki. Byo ju jednak za pno. Tysice rosyjskich oficerw i onierzy straciy ycie w rozpaczliwych i bezowocnych usiowaniach wyrwania si z okrenia, a ponad 237 tysicy dostao si do niewoli. Ten sam los spotka 9 dywizji 2 armii uderzeniowej Wasowa z Frontu Wochowskiego. Aby oywi Front Krymski i wyzwoli Sewastopol, Stalin wysa na poudnie Mechlisa. Wszystko, czego Mechlisowi udao si dokona swoim wtrcaniem si, to wprowadzenie takiego zamieszania w tamtejszym dowdztwie, e gdy 11 armia von Mansteina dokonaa w maju ataku z zaskoczenia na pwyspie Kercz, wojska Frontu Krymskiego zostay atwo pokonane. Poszo wtedy w rozsypk 21 dywizji radzieckich. Klska ta oznaczaa strat dalszych 176 tysicy onierzy i wikszoci z 350 czogw i 3500 dzia. Mechlis i wszyscy miejscowi dowdcy zostali zdegradowani lub zdymisjonowani. Po zdobyciu pwyspu Kercz nic ju nie mogo powstrzyma von Mansteina od przeprowadzenia w czerwcu jednego z najbardziej skoncentrowanych atakw tej wojny na warowni w Sewastopolu. Po dwudziestu siedmiu dniach nieustajcego bombardowania przez cik artyleri i samoloty fortyfikacje byy w ruinie, a z garnizonu liczcego 106 tysicy ludzi pozostaa jedynie garstka. Zwycistwa von Mansteina oznaczay ostateczne niepowodzenie ofensyw rosyjskich i zapowiaday otwarcie drugiej ofensywy letniej Hitlera. Fakt, e zimowy sukces Hitlera zosta osignity wbrew fachowym radom generaw, wzmocni jego przekonanie o wasnej misji. W przemwieniu wygoszonym 30 stycznia 1942 roku podczas najgbszego zimowego kryzysu mwi o swym nieograniczonym zaufaniu, zaufaniu do

siebie, e nic, absolutnie nic nie moe wysadzi mnie z sioda, nic nie moe mn wstrzsn .Goebbels zanotowa w swym pamitniku: Spotkanie [dla uczczenia rocznicy objcia przez Hitlera stanowiska kanclerza w 1933 roku] byo takim samym sukcesem, jak w latach 1930, 1931 i 1932... Fhrer napeni energi cay nard, jak gdyby to by akumulator... Jak dugo bdzie y i bdzie wrd nas w dobrym zdrowiu, jak dugo bdzie mg nam przekazywa si swego ducha, nic zego si nam nie stanie. Jednake, odwiedzajc go w Kwaterze Gwnej w marcu, Goebbels by zaszokowany pitnem, jakie odcisna na nim kampania zimowa: Sta si ju prawie zupenie siwy, a sama rozmowa o troskach tej zimy sprawia wraenie, e bardzo si postarza. Kryzys jednak zakoczy si i on go opanowa. Wierz, e jestem pod ochron Opatrznoci - powiedzia Mussoliniemu i z t fataln umiejtnoci uznawania za prawd tego, w co chcia wierzy, nie zastanawia si nad wasn odpowiedzialnoci, a ca win zrzuci na dowdztwo wojskowe. Po zimie 1941-1942 by gotw mniej ni kiedykolwiek sucha czyichkolwiek rad, a nawet wiadomoci, ktre nie byy zgodne z jego yczeniami. Wykluczao to moliwo nauki na bdach, a w kocu spowodowao zupene oderwanie si od rzeczywistoci. Sia uderzeniowa, ktrej uy Hitler rozpoczynajc sw drug letni ofensyw przeciwko Rosji, bya o poow mniejsza ni sia, z ktr Niemcy uderzyli w 1941 roku - 68 dywizji zamiast 153, w tym 8 zamiast 17 dywizji pancernych i 7 dywizji zmotoryzowanych zamiast 13. Dla skompensowania tej rnicy wszystkie siy skoncentrowa na jednym odcinku frontu - poudniowym. Wezwano rwnie sojusznikw Niemiec do zwikszenia swego udziau i Wosi, Wgrzy oraz Rumuni dostarczyli 52 dywizje, ktre cznie stanowiy jedn czwart wszystkich si wystpujcych przeciwko Rosjanom. Warto tych jednostek bya jednak wtpliwa. Niemcy oceniali, e warto bojowa tych jednostek wynosia 50 procent wartoci ich wasnych dywizji. Chocia plany pierwszej fazy operacji Blau wpady w rce rosyjskie, Stalin nadal wierzy, e to wybieg, i by zaskoczony, gdy Niemcy rozpoczli atak nie na Moskw, ale w kierunku Donu, wanego centrum komunikacyjnego - Stalingradu, i pl ropononych na Kaukazie. Kiedy Stalin i Stawka podejmowali rozpaczliwe wysiki w celu reorganizacji frontu i uniknicia kolejnego okrenia znacznych si radzieckich w uku Donu, Hitler przesun w poowie czerwca swoj kwater gwn do Winnicy na Ukrainie, pewien, e Rosjanie s skoczeni. Plan przewidywa, e Grupa Armii B skieruje si w d Donu, poczy z Grup Armii A Lista na poudniu i zdobdzie Stalingrad. Ich czowki posuwajc si na wschd i przekraczajc dolny Doniec i Don nawizay ju ze sob kontakt, gdy Hitler nagle porzuci myl szybkiego zajcia Stalingradu. Zamiast tego skierowa Grup Armii A, eby zdobya Rostow na poudniu w ramach przygotowa do uderzenia na wschd, na Kaukaz. Okazao si, e by to zasadniczy bd wynikajcy z przekonania Hitlera, e opr rosyjski zaama si podobnie jak w 1941 roku i e mona

rwnoczenie przeprowadzi dwie operacje, ktre pocztkowo byy planowane jako operacje kolejne - najpierw Stalingrad, pniej Kaukaz. Teraz, nie czekajc na zdobycie Stalingradu, siy niemieckie zaczy rozszerza front. Gdy tylko zdobyto Rostow (23 lipca) Grupa Armii A Lista dostaa rozkaz posuwania si wzdu wschodniego wybrzea Morza Czarnego w kierunku na Batumi, podczas gdy l i 4 armie pancerne, odczone od Grupy Armii B, otrzymay rozkaz uderzenia na pola roponone Kaukazu w kierunku na Majkop - Groznyj i ewentualnie Baku. W ten sposb niemiecki kontyngent w Grupie Armii B zosta ograniczony do 6 armii von Paulusa. Naleay do niej rwnie trzy armie sojusznicze - woska, wgierska i rumuska, pozbawiona natomiast zostaa Grupa Armii B wikszoci si pancernych. Jej zadaniem byo zdobycie Stalingradu i przecicie niezmiernie wanych szlakw komunikacyjnych czcych Kaukaz z Rosj Centraln. 11 armia, ktrej dowdca, von Manstein, zdecydowanie wolaby przekroczy cienin Kercz i poczy si z siami niemieckimi na poudniu, zostaa przeniesiona na pnoc, na front leningradzki. Od pocztku 1942 roku Rosjanie ponosili jedn klsk za drug. Stracili okrg przemysowy Donbas, a nastpnie zagroone zostay pola roponone Kaukazu. Uczc si na wczeniejszych bdach wycofali wikszo oddziaw, ktre Hitler planowa okry pod Rostowem. Luftwaffe miaa jednak nadal przewag w powietrzu i moga wykonywa 3000 lotw bojowych dziennie, czyli dziesi razy wicej ni liczniejsze lotnictwo radzieckie. Dokonujc kolejnej zmiany planw, Hitler odwoa 4 armi pancern z Kaukazu, eby zapewni von Paulusowi i 6 armii dodatkowe siy do rozbicia rosyjskich oddziaw w uku Donu, sforsowania tej rzeki i pokonania odcinka dugoci 56 kilometrw oddzielajcego je od Wogi i pnocnych przedmie Stalingradu, gdzie dotary 23 sierpnia. W czasie wojny domowej Stalin broni przed biaymi tego miasta, ktre obecnie nosio nazw wywodzc si od jego nazwiska, a wwczas nazywao si Carycyn. Kiedy dowiedzia si o sukcesach niemieckich, wyadowa swj gniew na Chruszczowie, komisarzu politycznym, oraz dowdcach jednostek bojowych i nowo mianowanym szefie Sztabu Generalnego Wasilewskim. Kiedy podnieli spraw ewakuowania ludnoci cywilnej i przemysu za rzek wobec strat ju spowodowanych przez Luftwaffe, otrzymali krtk odpowied: Odmawiam wszelkich dyskusji na ten temat. Naley zrozumie, e jeeli rozpocznie si ewakuacj przemysu i minowanie zakadw, bdzie to uznane za decyzj poddania Stalingradu. Z tego powodu Pastwowy Komitet Obrony zabrania jakichkolwiek przygotowa do zniszczenia przemysu lub jego ewakuacji. Jak sformuowa to John Erickson: Sowami tymi Stalin wplta siebie, Armi Czerwon i w ogle Rosjan w jedn z najstraszniejszych bitew w historii wojen. Hitler by tak samo zdecydowany, by zdoby Stalingrad, jak Stalin, by do tego nie dopuci. Straci jednak okazj. 4 armia pancerna wycofana z Grupy Armii B i skierowana na Kaukaz moga prawdopodobnie zdoby miasto z atwoci w lipcu. Zanim jednak powrcia, opr rosyjski uleg

wzmocnieniu i mimo zdecydowanych prb podejmowanych we wrzeniu i w padzierniku Niemcy nie mogli go przeama. Winnica, letnia miejscowo z drewnianymi domkami, nie bya miejscem odpowiednim na gwn kwater. Panowa ogromny upa, dua wilgotno i wszdzie byo peno komarw roznoszcych malari. Hitler narzeka, e drcz go cige ble gowy i nie moe swobodnie myle. Widzc, e decydujce zwycistwo po raz drugi wymyka mu si z rk, ca win zrzuci na armi. Halder, szef Sztabu Generalnego, ktry musia znie cay jego gniew, zanotowa: Jego decyzje przestay mie cokolwiek wsplnego z zasadami strategii i prowadzenia dziaa uznanymi od pokole. Wynikay z jego gwatownej natury i dziaa pod wpywem chwili, z natury, ktra nie uznawaa rzeczy niemoliwych i ktra traktowaa yczenia jako potrzeby. To samo mona byo powiedzie o Stalinie w pierwszej poowie 1942 roku. Stalin jednak swoje bdy dostrzega, niezalenie od poniesionych kosztw, i zacz ustanawia bardziej stabilne stosunki z niewielk grup wybitnych oficerw radzieckich. Konsekwencje bdw Hitlera natomiast zaczy si przejawia dopiero teraz i w zwizku z tym jego stosunki z armi i Sztabem Generalnym stay si nie do naprawienia. Hitler odrzuca tak samo zdecydowanie jak Stalin doniesienia wywiadu nie zgadzajce si z obrazem, jaki sobie wytworzy na temat Rosjan, ktrzy wedug niego wyczerpali ju wszystkie rezerwy. Przypominajc sobie jedn z takich scen, Halder zanotowa: Kiedy odczytano mu owiadczenie, e Stalin wci jeszcze mg zebra od miliona do miliona i 250 tysicy w rejonie na pnoc od Stalingradu (nie liczc p miliona na Kaukazie) i ktre stwierdzao, e rosyjska produkcja czogw sigaa 1200 sztuk miesicznie, Hitler rzuci si z zacinitymi piciami i z pian w kcikach ust na czytajcego i zabroni mu czytania takich idiotycznych bzdur. We wrzeniu wobec narastajcego, podobnie jak pod Stalingradem, oporu Rosjan Grupa Armii A Lista zatrzymaa si na Kaukazie. Hitler nie mg opanowa niecierpliwoci. Wysa Jodla, aby zbada spraw na miejscu. Gdy Jodl po powrocie zacz broni Lista, Hitler znw wpad w furi. Najbardziej zocio go to, e Jodl cytujc jego wczeniejsze dyrektywy udowodni, i List tylko wykona jego rozkazy. Przez reszt roku odmawia wsplnego jedzenia ze swym sztabem, Jodlowi powiedzia, e zastpi go von Paulusem, jak tylko ten zdobdzie Stalingrad, i zada rezygnacji marszaka polnego Lista, mianujc siebie samego na stanowisko dowdcy Grupy Armii A na Kaukazie. eby nikt w przyszoci nie odway si przytacza jego sw, uywajc ich jako argumentu przeciwko niemu samemu, poleci Bormannowi sprowadzi drog lotnicz do Prus Wschodnich zesp stenografw z Reichstagu, aby mie dosowny zapis wszystkiego, o czym mwiono na naradach wojskowych - okoo 500 stron dziennie. Same konferencje nie odbyway si ju w pokoju z mapami Jodla, ale w kwaterze Hitlera, i przebiegay w lodowatej atmosferze. 13 wrzenia Niemcy przypucili zdecydowany atak z ziemi i powietrza na Stalingrad. Gwatowne walki toczyy si na ulicach i w zrujnowanych budynkach, gdzie Niemcy napotkali godnego siebie przeciwnika w postaci

rosyjskiej 62 armii dowodzonej przez generaa Czujkowa. Ten bojowy genera by zawsze na pierwszej linii, odbijajc noc to, co utracono za dnia. Kiedy Halder zasugerowa wstrzymanie naporu, Hitler powiadomi go, e musi odej: [...] poegnanie przez Fhrera (moje nerwy s wyczerpane, rwnie jego nerwy nie s ju mocne. - Musimy si rozsta. Konieczno wychowywania sztabu generalnego w fanatycznej wierze w ide. - Zdecydowany przeforsowa w peni swoj wol take w wojskach ldowych). Nastpca Haldera, o jedenacie lat modszy Zeitzler, powtrzy t sam rad, ale Hitler nie chcia sysze o zaprzestaniu ataku. 14 padziernika walka nabraa nowej intensywnoci nawet jak na warunki panujce w Stalingradzie, kiedy Czujkow i 62 armia otrzymali polecenie utrzyma to, co jeszcze z miasta pozostao - przyczek wok trzech duych fabryk o gbokoci jedynie 370 metrw, z Wog za plecami, przeciwstawiajc si 90 tysicom onierzy, ktrzy przewyszali ich liczebnie w stosunku dwa do jednego, wyposaonych w 2000 dzia i modzierzy, 300 czogw oraz dysponujcych IV Flot Powietrzn wyposaon w 1000 samolotw. Na tak ograniczonym terenie toczya si zaarta walka, czsto wrcz obejmujca dom po domu. Jej charakter dobrze ilustruje historia domu Pawowa, ktry sta si jednym z orodkw bitwy. By to czteropitrowy budynek, ktry panowa nad ulicami wiodcymi do placu 9 Stycznia i zosta zajty przez sieranta Pawowa z 13 dywizji gwardii. Pawow rozlokowa w nim szedziesiciu ludzi, modzierze, cikie karabiny maszynowe i bro przeciwpancern. Strzelcy wyborowi ze swych stanowisk na trzecim pitrze mogli wychwyci wszelki ruch w terenie, a rozmieszczajc na placu miny, uniemoliwiono dziaania czogw. Dom pozostawa pod ogniem dzia i modzierzy oraz by bombardowany z powietrza, ale przez pidziesit osiem dni Pawowowi udao si odrzuci kady atak. Chocia Niemcy przecili armi Czujkowa na dwie czci i zmniejszyli szeroko jego przyczka do 900 metrw oraz dotarli do brzegu rzeki, po pitnastu dniach i nocach nieprzerwanych walk obie strony byy zupenie wyczerpane i dziaania ustay, ale Rosjanie wci trzymali si na zachodnim brzegu Wogi. Aby zmniejszy napr na Czujkowa, Rosjanie kontratakowali, ale bez wikszego powodzenia. Uwaga Stalina koncentrowaa si na sytuacji w samym Stalingradzie. Od poowy wrzenia jednak Wasilewski i ukow (ktry zosta zastpc Stalina na stanowisku komisarza do spraw obrony) planowali znacznie bardziej ambitne posunicie, ktre jeeli zakoczyoby si sukcesem, przyniosoby nie tylko odcienie Stalingradu, ale doprowadzioby do okrenia 6 armii von Paulusa. Plany przeciwnatarcia przewidyway, e w celu okrenia wojsk niemieckich wykonaj uderzenia na pnoc i na poudnie od Stalingradu na froncie dugoci 320 kilometrw. Atak nie rozpocznie si, dopki nie zostan zebrane i przygotowane siy przekraczajce milion onierzy. Gdy Stalin zaakceptowa ten plan, ukowowi i Wasilewskiemu powierzono jego wykonanie. W ostatniej chwili, 11 listopada, kiedy ukow skada Stalinowi w Moskwie raport z ostatnich przygotowa, Czujkow i 62 armia musieli stawi czoo kolejnym

atakom niemieckicm na przyczek. Udao si im utrzyma przez krytyczny tydzie, bdc na granicy ludzkiej wytrzymaoci. Koczya si im amunicja, a kra spywajca Wog uniemoliwiaa zaopatrzenie i dotarcie posikw. Hitler nie traktowa powanie zagroenia skrzyde 6 armii. Wydao mu si, e wystarczy przesun do przodu armie rumuskie i kilka dywizji sformowanych z personelu Luftwaffe niezbyt dobrze lub wcale nie przeszkolonych. Wojska te rozsypay si w zetkniciu z trzema rosyjskimi grupami armii, ktre dostay si na tyy 6 armii i okryy jej 22 dywizje w cigu piciu dni. adne inne wydarzenie nie zasuguje bardziej na uznanie go za punkt zwrotny dziaa na froncie wschodnim ni obrona Stalingradu przy caym wysiku Niemcw, a nastpnie sukces operacji okrajcej na tak wielk skal. Jak dotd, bilans ksztatowa si na korzy Hitlera. Sukcesy letniej ofensywy okazay si wiksze ni poraka poniesiona zim na przedpolu Moskwy. ukow i Wasilewski wiedzieli, e zatrzymali Hitlera pod Stalingradem, nie mogli jednak przewidzie, e bdzie to co znacznie wicej ni sukces lokalny i e stosunek si na wschodzie, tak wyrwnany w 1942 roku, w wyniku osigni stalingradzkich przechyli si w roku 1943 na korzy Rosjan, by ju nigdy na korzy Niemcw si nie odwrci.

ROZDZIA SIEDEMNASTY

Wojna Stalina
Hitler: 1943-1944 (wiek 53-55 lat) Stalin: 1943-1944 (wiek 63-65 lat) I

Rok 1943 mia przeomowe znaczenie dla dalszego przebiegu wojny.

Gdy zblia si do koca, byo ju pewne - jeli cokolwiek moe by pewne na wojnie - e Niemcy nie mog wygra. Zawiody rachuby na Blitzkrieg i koncepcja jednego wroga w okrelonym czasie. Koalicja mocarstw, ktre stany do walki z Hitlerem, dysponowaa tak wielk przewag rezerw i (po konferencji teheraskiej, ktra odbya si pod koniec roku) miaa tak spjn koncepcj ich wykorzystania, e pokonanie Niemiec stao si jedynie kwesti czasu. Wszystko to wydaje si dzi zupenie oczywiste i byo takie, cho bez wynikajcych std konsekwencji, ju pod koniec 1943 roku, mimo i na pocztku roku i w cigu nastpnych miesicy sprawy wcale nie wyglday tak jednoznacznie. Od grudnia 1941 roku konflikt przeksztaci si w wojn wiatow, w praktyce jednak toczyy si trzy zupenie odrbne wojny: front wschodni, wojna z Japoni na wschodnim Pacyfiku oraz dziaania aliantw na zachodzie, w tym bitwa o Atlantyk i ofensywa powietrzna przeciwko Niemcom, ktre jednak nie oznaczay otwarcia drugiego frontu ldowego na kontynencie europejskim. Roosevelt i Churchill utrzymywali ze sob stay kontakt roboczy, ale do ich spotkania ze Stalinem doszo dopiero podczas konferencji teheraskiej w listopadzie 1943 roku. Ju wczeniej wielka trjka zobowizaa si do niezawierania oddzielnych traktatw pokojowych, a od lata 1941 roku pyn do ZSRR strumie dostaw wojennych. Trzy mocarstwa nie mogy jednak doj do porozumienia w sprawie oglnej strategii i nie potrafiy pogodzi swoich sprzecznych interesw. W korespondencji midzy trzema przywdcami wyranie ujawniaj si dwa cele, do ktrych od samego pocztku konsekwentnie dy Stalin i ktre stanowi miay stae rdo konfliktw. Ju w pimie do Churchilla z 18 lipca 1941 roku przywdca ZSRR stwierdza z naciskiem, e najlepszym sposobem odcienia Armii Czerwonej bdzie desant wojsk brytyjskich i amerykaskich w pnocnej Francji. adna z wysuwanych w cigu nastpnych dwch lat propozycji alternatywnych, takich jak ldowanie w Afryce Pnocnej i we Woszech, nie zostaa uznana przez stron radzieck za zadowalajce rozwizanie i dopiero w czerwcu 1944 roku po ldowaniu w Normandii, gotowa bya uzna, e jej sojusznicy wnosz rwny wkad w dzieo pokonania Niemiec. Drugim celem Stalina byo zapewnienie sobie zgody mocarstw

zachodnich na utrzymanie przez Zwizek Radziecki zdobyczy terytorialnych w Europie Wschodniej, uzyskanych dziki paktowi Ribbentrop-Mootow. Rozstrzygn ten problem mona byo dopiero podczas konferencji pokojowej, jednak ju w grudniu 1941 roku, w czasie wizyty w Moskwie Anthony Edena, brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, wadze radzieckie usioway zobowiza Brytyjczykw do uznania pastw batyckich za cz Zwizku Radzieckiego, co stao si gwn przeszkod w zawarciu ukadu sojuszniczego midzy ZSRR a Wielk Brytani. Sze miesicy pniej znaleziono wreszcie wyjcie z sytuacji - w ogle pominito spraw zobowiza terytorialnych, co umoliwio podpisanie wspomnianego ukadu 26 maja 1942 roku. Nie rozwizao to jednak problemu, ktry w latach 1942-1943 powrci w formie pytania o granice powojennej Polski. Nie dao si odoy na pniej odpowiedzi na pierwsze pytanie: gdzie i kiedy siy alianckie utworz drugi front w Europie. Sami Brytyjczycy i Amerykanie nie mogli doj do porozumienia w tej sprawie i ostatecznie przyjli rozwizanie kompromisowe: ldowanie we francuskiej Afryce Pnocnej, ktre z pewnoci nie mogo zadowoli Stalina. Jeszcze nie znajc wyniku rokowa pisa on do Churchilla: Musz stwierdzi z caym naciskiem, e rzd radziecki nie moe tolerowa odoenia drugiego frontu w Europie a do roku 1943. W odpowiedzi Churchill zaproponowa Stalinowi, e uda si osobicie do Moskwy, aby poinformowa go o tym, co uzgodnili z Rooseveltem. Misji bynajmniej nie uatwiaa mu wczeniejsza decyzja Brytyjczykw, ktrzy po bardzo cikich stratach czerwcowego konwoju PQ-17 (do Archangielska dopyno zaledwie jedenacie z trzydziestu czterech statkw handlowych z dostawami wojennymi dla ZSRR) zawiesili transporty do Rosji kierowane drog pnocn. Churchill pisa pniej: Mylaem o swojej misji do tego pospnego, zowieszczego bolszewickiego pastwa, ktre kiedy tak usilnie staraem si zdusi w zarodku [...] Wydawao si to kompletnie pozbawione sensu. A jednak byem pewien, e moim obowizkiem jest powiadomienie ich o tym wszystkim osobicie i rozmwienie si ze Stalinem twarz w twarz. Churchill przyby do Moskwy 12 sierpnia 1942 roku i zacz sw wizyt od przekazania gospodarzom najgorszej wiadomoci: nie bdzie ldowania w Europie przed 1943 rokiem. Kiedy skoczy mwi, zalego cikie milczenie. Pniej Churchill usiowa zagodzi napit atmosfer, oznajmiajc, e alianci podjli nieodwoaln decyzj ldowania w Afryce Pnocnej i zamierzaj oczyci basen Morza rdziemnego do padziernika biecego roku. Na nastpnym posiedzeniu, ktre odbyo si po dwudziestoczterogodzinnej przerwie na zastanowienie, Stalin owiadczy, e Brytyjczycy i Amerykanie przyrzekli dokona inwazji w Europie jeszcze w 1942 roku, a teraz wycofuj si z podjtych zobowiza, co wicej, nie wywizuj si take z obiecanych dostaw. W przedstawionym memorandum Stalin stwierdzi, e odmowa rzdu brytyjskiego zadaje moralny cios caej radzieckiej opinii publicznej, ktra liczy na utworzenie drugiego frontu, a podczas pniejszej dyskusji doda, e armia brytyjska nie baaby si tak bardzo Niemcw, gdyby miaa z nimi

tyle do czynienia co Armia Czerwona. Churchill energicznie odpar te zarzuty, a Stalin zauway - zanim jeszcze tumacz zdy przeoy sowa gocia - e podoba mu si duch, w jakim przemawia brytyjski premier. Przed powrotem do Wielkiej Brytanii Churchill rozmawia jeszcze ze Stalinem w cztery oczy, jeli nie liczy tumaczy. Spotkanie to przerodzio si w improwizowan kolacj, ktra trwaa do pnych godzin nocnych. Stalin oprowadzi gocia po apartamentach Kremla i przedstawi go swojej crce, po czym, jakby tknity nag myl, powiedzia: Dlaczego by nie wezwa Mootowa? Martwi si o komunikat kocowy. Moglibymy teraz to zaatwi. Mootow ma jedn wan zalet - potrafi pi. Churchill wspomina, e zasiedli we trjk do stou o 20.30, a wstali o 2.30 rano. Atmosfera bya przyjazna, chocia w pewnym momencie, nawizujc do sprawy wstrzymanych transportw do Archangielska, Stalin niespodziewanie zapyta premiera: Dlaczego marynarka brytyjska nie ma poczucia chway? Nie tracc zimnej krwi Churchill zrewanowa si gospodarzowi pytaniem, czy prowadzenie wojny przysparza mu tyle samo kopotw, co wczeniej kolektywizacja rolnictwa. O 1.30 w nocy - zwykej porze kolacji generalissimusa - Stalin zupenie sam spaaszowa cae pieczone prosi, po czym uda si do swego gabinetu, aby odebra meldunki ze wszystkich frontw. W zakoczeniu radzieckiego protokou czytamy, e Stalin zapewni gocia, i: Spotkanie umoliwio wzajemne poznanie si i zrozumienie swoich stanowisk, a jeli byy rnice zda, to s one rzecz zupenie naturaln. [...] Fakt, e on [Stalin] i Churchill spotkali si, poznali oraz przygotowali grunt pod przysze porozumienie, ma doniose znaczenie. Obecnie skonny jest do wikszego ni dotd optymizmu. Mimo tych owiadcze zasadniczy problem nie zosta rozwizany i jeszcze tego samego roku Stalin w ostrym tonie pyta Churchilla, czy przypadkiem nie zamierza wycofa si ze zoonej w Moskwie obietnicy utworzenia drugiego frontu w Europie Zachodniej na wiosn 1943. Tymczasem to nie ldowanie aliantw na zachodzie, lecz upr Hitlera sprawi, e Rosjanie odnieli na pocztku 1943 roku najwiksze zwycistwo w ich wielkiej wojnie narodowej. Hitler i czonkowie Naczelnego Dowdztwa byli zaskoczeni skal ofensywy radzieckiej, ktra w listopadzie 1942 roku doprowadzia do odcicia 6 armii von Paulusa pod Stalingradem. Zaledwie dziesi dni wczeniej, podczas obchodw rocznicy puczu 1923 roku, Hitler zapewnia swoich starych towarzyszy, e armia niemiecka zaja ju cae miasto, z wyjtkiem kilku izolowanych punktw oporu, nie szczdzc przy tym ironicznych uwag pod adresem pana Stalina i miasta nazwanego na jego cze. Przez dugi czas Hitler obstawa przy opinii, e Stalin musia ju wyczerpa wszystkie rezerwy i nie bdzie w stanie powstrzyma naporu armii niemieckiej. Skonny by co najwyej przyzna, e 6 armii moe grozi jedynie tymczasowe okrenie. Odrzuca argumenty Zeitzlera i von Paulusa, ktrzy usilnie nalegali, aby pozwoli oddziaom tego ostatniego wyrwa si z puapki, pki jeszcze jest taka moliwo, owiadczajc niezmiennie: Nie ruszymy si o krok znad Wogi!.

Luftwaffe miaa zaopatrywa otoczon armi z powietrza, a von Manstein, pospiesznie cignity z kierunku leningradzkiego, otrzyma rozkaz stworzenia nowej grupy armii i przeamania z zewntrz piercienia radzieckich wojsk. Wielu czonkw niemieckiego kierownictwa wojskowego miao powane wtpliwo, czy Luftwaffe zdoa codziennie przerzuca na wschd setki ton paliwa, ywnoci i amunicji potrzebnych prawie wiermilionowej armii von Paulusa odcitej na zachd od Stalingradu. Jednak Gring, podzielajcy w duchu te obawy, ba si, aby nie posdzono go o brak gorliwoci, szczeglnie i Luftwaffe, niezdolna zapobiec nalotom alianckim na miasta niemieckie, spotykaa si z coraz powszechniejsz krytyk. Niezwocznie da Hitlerowi osobist gwarancj, e Luftwaffe zrobi wszystko, co bdzie konieczne, nie zastanawiajc si nawet nad implikacjami takiego owiadczenia. Von Manstein rwnie popiera plan Hitlera i 9 grudnia stwierdzi, e do 17 tego miesica odsiecz, ktr organizuje, nawie kontakt z 6 armi. Zapis w dzienniku bojowym OKW gosi: Fhrer jest pewien zwycistwa i planuje powrt na nasze dawne pozycje nad Donem. Pierwsz faz radzieckiej ofensywy zimowej naley uzna za zakoczon bez rozstrzygajcych sukcesw. Hitler proponowa wznowi ofensyw przynajmniej na jednym kierunku wiosn 1943 roku, gdy tylko front si ustabilizuje. Wkrtce okazao si jednak, e byy to zudne nadzieje. Jak susznie przewidywa von Richthofen, dowdca 4 Floty Powietrznej, Luftwaffe nie dysponowaa na wschodzie wystarczajc liczb samolotw transportowych, aby codziennie dostarcza 300 ton adunku - minimum zaopatrzenia niezbdnego von Paulusowi, za ld i mga, zwiastuny rosyjskiej zimy, czsto uniemoliwiay start tym maszynom, ktre byy dostpne. Jednoczenie von Manstein zrezygnowa z planw odsieczy w poowie drogi do Stalingradu, gdy nowy atak wojsk radzieckich przeama obron oddziaw woskich, osaniajcych jego lewe skrzydo, i musia teraz troszczy si o bezpieczestwo wasnych si, zagroonych odciciem. Zarwno Zeitzler, jak i von Manstein znw zaczli nalega, aby 6 armia sprbowaa wyrwa si z okrenia - jeli dysponuje dostateczn iloci paliwa. Hitler odmwi: 6 armia musi trwa na posterunku, nawet gdybym nie by w stanie przysa jej odsieczy a do wiosny. Decyzja ta bya fatalnym nastpstwem jego ubiegorocznych sukcesw. Wierzy, e jeli podobnie jak wwczas usztywni swoje stanowisko i nie dopuci do odwrotu, bez wzgldu na liczb ofiar, to raz jeszcze uda mu si opanowa kryzys. Jedynie upr Zeitzlera sprawi, e Hitler ostatecznie wyrazi zgod na wycofanie z Kaukazu 700 tysicy onierzy grupy Armii A von Kleista, ktrzy dziki temu uniknli losu 6 armii. Gdy Hitler nagle zmieni zdanie i usiowa wstrzyma wysanie rozkazw, Zeitzler, wykazujc szybki refleks, odpar, e jest ju na to za pno. W rezultacie w styczniu Grupa Armii A sprawnie przeprowadzia operacj odwrotow, ponoszc minimalne straty w ludziach i sprzcie. Wraz z t operacj upady jednak nadzieje Hitlera na opanowanie kaukaskich pl naftowych, niezbdnych Niemcom do dalszego prowadzenia wojny.

9 stycznia Rokossowski wezwa von Paulusa do poddania si. Kiedy ten odrzuci propozycj, artyleria radziecka rozpocza nawa ogniow z 7 tysicy dzia i modzierzy, wgniatajc w ziemi zagodzonych, obdartych i opuszczonych onierzy niemieckich. Dwa dni pniej przysza kolej na Wgrw, ktrzy zostali rozbici dalej na pnoc przez wojska Frontu Woroneskiego. W kwaterze Hitlera zagotowao si: generaowie zrzucali win na Luftwaffe, gdy nie wywizaa si ona z obowizku zaopatrzenia 6 armii, za dowdcy Luftwaffe winili armi ldow, e dopucia do zajcia przez Rosjan lotnisk, z ktrych prowadzono operacje zaopatrzeniowe. Hitler jednak pozosta niewzruszony. Gdy Rosjanie ponownie zaproponowali von Paulusowi zaniechanie bezsensownego oporu, Hitler powtrzy: Kapitulacja wykluczona. Legenda Stalingradu i onierzy niemieckich, ktrzy walczyli do koca, ktrzy zginli, a nie poddali si wrogowi, bdzie warta wicej ni stracone dywizje - tak brzmiaa odpowied Hitlera na danie bezwarunkowej kapitulacji wysunite po raz pierwszy przez Roosevelta na konferencji w Casablance. I pragnc zachci Paulusa do dalszego oporu, Hitler mianowa go feldmarszakiem. Na wiadomo, e feldmarszaek wraz z jedenastoma niemieckimi i picioma rumuskimi generaami podda si do niewoli, Hitler wpad w furi. Nie powicajc choby jednej myli tysicom onierzy, ktrych jego rozkazy skazyway na mier lub niewol, mwi wycznie o czarnej niewdzicznoci i nielojalnoci ich dowdcw. Stenogramy z odprawy, ktra odbya si l lutego w godzinach poudniowych, przekazuj sowo w sowo uwagi Hitlera: Powinien by si zastrzeli jak dawni wodzowie, ktrzy przebijali si wasnymi mieczami, gdy widzieli, e przegrywaj. To si rozumie samo przez si. Nawet Warus rozkaza niewolnikowi: Teraz mnie zabij! [...] Moecie sobie chyba wyobrazi, e zawioz go do Moskwy. Tam wszystko podpisze. Bdzie zeznawa, ogasza proklamacje. Przekonacie si, bd teraz stacza si po pochyoci duchowego bankructwa a do ostatecznego dna... Jednostka musi umrze tak czy owak. Ale ponad jej yciem stoi Nard. Jak jednak moe kto lka si momentu mierci, ktra uwalnia go od ziemskiej niedoli, jeli obowizek nie przykuwa go do naszego padou ez. Nie! Osobicie najbardziej mnie boli, e mianowaem go feldmarszakiem. Chciaem mu da t ostatni satysfakcj. To jest ostatni feldmarszaek, jakiego mianuj w tej wojnie. Nie moecie dzieli skry na niedwiedziu. Nie jestem w stanie tego poj. Tylu ludzi musiao zgin, a potem jeden taki czowiek jak on, w ostatniej minucie wdeptuje w boto ich bohaterstwo. Mg uwolni si od wszystkich trosk i odej w niemierteln wieczno narodowej pamici, ale wola pojecha do Moskwy. C to za wybr? To po prostu nie ma sensu. Dla Rosjan zwycistwo pod Stalingradem byo najwaniejszym zwycistwem w tej wojnie, gdy dziki niemu obalili mit o niezwycionej armii niemieckiej, mit, w ktry po klskach w roku 1941 i 1942 uwierzyli zarwno Rosjanie, jak i sami Niemcy. 6 armia naleaa przecie do elity

Wehrmachtu. We wstpnej fazie bitwy o miasto miaa ogromn przewag nad przeciwnikiem zarwno na ldzie, jak i w powietrzu. Znalaza jednak godnego siebie przeciwnika w 62 armii Czujkowa, ktra przez trzy miesice samotnie utrzymywaa pozycje nad brzegiem Wogi, staczajc jedn z najbardziej zacitych bitew drugiej wojny wiatowej. Rosyjska kontrofensywa zaskoczya Niemcw i udowodnia im nie tylko, e mona ich pokona, lecz rwnie, e stracili dotychczasow przewag bojow. Po stalinowskich czystkach w Armii Czerwonej i jej sabych wynikach w wojnie fiskiej w dowdztwach wojsk w Londynie, Paryu, Waszyngtonie i w Berlinie skrelono Zwizek Radziecki z listy potg militarnych. Zwycistwo pod Stalingradem zmusio wszystkich do zrewidowania tego sdu. Wstrzs, jakiego doznao spoeczestwo niemieckie, przyzwyczajone do cigych sukcesw swojej armii, by nie mniejszy od euforii Rosjan. Dla onierzy radzieckich, od dowdcw armii po kierowcw czogw, stalingradzkie zwycistwo oznaczao przeamanie bariery psychologicznej i wyzbycie si lku, ktry podkopywa ich wiar w siebie. Nie bya to zreszt jedynie kwestia psychologiczna. Sowa Szaposznikowa, ktry po odrzuceniu Niemcw spod Moskwy zauway z przygnbieniem: Musimy dopiero przyswoi sobie zasady wspczesnej wojny, straciy aktualno. 16 padziernika Stalin wyda rozkaz nr 325 obszerny raport, z ktrym zapozna si musieli wszyscy oficerowie Armii Czerwonej, do szczebla kompanii wcznie - zawierajcy analiz przyczyn dotychczasowych poraek i wyznaczajcy now samodzieln rol jednostkom pancernym i zmechanizowanym. Sformowano armie pancerne, z ktrych przynajmniej jedna wzia udzia w kontrofensywie pod Stalingradem - jej korpusy pancerne i zmechanizowane otrzymay zadanie przeamania obrony nieprzyjaciela i przedarcia si w gb jego pozycji. Rosjanie nie zlekcewayli nauczki, jak wczeniej dali im Niemcy. Sprawno, z jak zaplanowano i przygotowano w tajemnicy przed wrogiem operacj, w ktrej brao udzia ponad milion onierzy, sposb manewrowania ruchomymi jednostkami bojowymi, koordynacja dziaa lotnictwa z dziaaniami wojsk ldowych, zmasowanie artylerii i usprawnienie cznoci - wszystko to wiadczyo, jak dalece Armia Czerwona zdya sobie przyswoi zasady nowoczesnej wojny. Powszechny przypyw pewnoci siebie oddziaa najsilniej na samego Stalina. Zamykanie oczu na informacje o zagroeniu ze strony Niemcw, chwilowa utrata zimnej krwi w momencie inwazji, nieustanne nawoywanie do stawiania twardego oporu i ataku, ataku i jeszcze raz ataku, wykorzystywanie starych towarzyszy jak Budionny i Woroszyow, politykw bez militarnego dowiadczenia jak danow czy karierowiczw jak Mechlis i Kulik do pilnowania, aby wykonywane byy jego rozkazy wszystko to byo wyrazem niewiary w skuteczno Armii Czerwonej, ktrej kadr oficersk sam wczeniej zniszczy. Uwaa, e nie moe polega na onierzach, ktrzy nie tylko nie potrafili powstrzyma naporu armii niemieckiej, lecz rwnie masowo oddawali si do niewoli. Powodzenie kontrofensywy stalingradzkiej byo wynikiem zmienionych stosunkw midzy Stalinem a nowym kierownictwem wojskowym, ktre

wyonio si z cikiej prby, jak bya kampania 1941-1942 roku. W pocztkowym okresie jedynymi ocalaymi onierzami zawodowymi, ktrzy cieszyli si dostatecznym zaufaniem zarwno Stalina, jak i wojska, aby zaj miejsca na najwyszym szczeblu dowodzenia, byli Szaposznikow, szef Sztabu Generalnego, i Timoszenko - cho tego ostatniego trudno nazwa dobrym dowdc. Latem 1942 roku dokonano dwch niezwykle istotnych nominacji: ukow otrzyma stanowisko zastpcy Stalina, najpierw jako komisarza obrony, a nastpnie jako naczelnego wodza si zbrojnych, Wasilewski za stanowisko szefa Sztabu Generalnego. Trzecim czonkiem nowego zespou zosta N. N. Woronow, dowdca artylerii. Poniewa zarwno Wasilewski, jak i ukow spdzali wiele czasu poza Moskw, na rnych frontach, prawie cay trud codziennych kontaktw ze Stalinem spada na barki pierwszego zastpcy szefa Sztabu Generalnego. W latach 1941-1942 aden z oficerw piastujcych to newralgiczne stanowisko nie utrzyma si na nim duej ni przez dwa-trzy miesice i dopiero w grudniu 1942 roku Wasilewskiemu udao si znale A. I. Antonowa, oficera sztabowego, ktry tak dalece odpowiada wymaganiom Stalina, e sprawowa t funkcj do koca wojny. Stalin trzyma Antonowa w Moskwie, ale coraz czciej wyrcza si innymi oficerami Kwatery Gwnej - Naczelnego Dowdztwa (Stawka), ktrzy koordynowali dziaania w terenie, tak jak czynili to ukow i Wasilewski podczas ofensywy stalingradzkiej. Nie oznaczao to jednak osabienia cisego nadzoru sprawowanego przez niego nad tymi dziaaniami. Stawka bya osobistym sztabem wodza naczelnego ze Sztabem Generalnym jako grup planowania operacyjnego. Stalin pozostawa nadal wodzem naczelnym, zarwno tytularnie, jak i faktycznie... Wasilewskiemu na przykad zawsze towarzyszya w podry jednostka cznoci Sztabu Generalnego, za porednictwem ktrej dwa razy dziennie skada Stalinowi meldunki o dziaaniach na froncie - w poudnie informowa o wypadkach minionej nocy, a midzy 21.00 a 22.00 o biecych wydarzeniach dnia. Pilne wiadomoci przekazywane byy w trybie natychmiastowym. Po dyskusji z ukowem i innymi czonkami Stawki w Moskwie Stalin zatwierdza propozycje Wasilewskiego bd wprowadza okrelone zmiany. Ta staa wymiana informacji i decyzji midzy poszczeglnymi dowdcami Frontw a Stalinem czsto miaa charakter bardzo drobiazgowy. Jako przykad suy moe instrukcja otrzymana 28 grudnia 1942 roku przez Woronowa, wysanego, by skoordynowa dziaania Frontu Woroneskiego z Frontem Poudniowo-Zachodnim: Gwn saboci przedstawionego przez was planu jest brak spjnoci midzy uderzeniem gwnym a uderzeniem pomocniczym. Stawka uwaa, e waszym najwaniejszym zadaniem musi by rozbicie i zniszczenie zachodniej grupy otoczonych oddziaw nieprzyjaciela w rejonie Krawcow - Barburkin - Marinowka - Karpowka po to, by gwne uderzenie naszych si mogo skierowa si na poudnie od rejonu Dymitrowka - Barburkin ku stacji kolejowej Karpowka, a pomocnicze uderzenie 57 armii - z rejonu Krawcow - Skliarow na stacj Karpowka, aby poczy si tam z siami

wykonujcymi gwne uderzenie. Jednoczenie powinno si zorganizowa natarcie 66 armii przez Orowk, w kierunku na Krasnyj Oktiabr, oraz rwnolege natarcie 62 armii, aby poczyy swe siy odcinajc okrg fabryczny od gwnych si nieprzyjaciela. Do wykonania tego planu Stalin zgodzi si zaangaowa czterdzieci siedem dywizji (218 tysicy ludzi), 7 tysicy dzia i 300 samolotw. Gdy Woronow poprosi o cztery do piciu dni zwoki na zorganizowanie otrzymanego uzupenienia, usysza ostr odpowied, ktrej autorem by niewtpliwie sam Stalin: Bdziesz tam siedzia, dopki Niemcy nie wezm ciebie i Rokossowskiego do niewoli. Nie mylisz o tym, co si da zrobi, tylko o tym, czego si zrobi nie da. Musimy tam jak najszybciej koczy, a ty celowo przewlekasz spraw. Mimo to Stalin da Woronowowi cztery dni, o ktre tamten prosi, i natarcie, wsparte zmasowanym ogniem artylerii, ruszyo zgodnie z planem 10 stycznia. Stalin wykorzystywa rwnie czonkw Biura Politycznego Chruszczowa skierowa do wojsk Frontu Poudniowego, a danowa do wojsk Frontu Pnocnego - oraz czonkw Komitetu Obrony Kraju (GOKO), takich jak Malenkow, jako swoich reprezentantw politycznych. Tymczasem jeszcze przed rozpoczciem kontrofensywy pod Stalingradem Armia Czerwona odniosa istotny sukces, ktry wyranie wiadczy o zmianie nastawienia Stalina do jej kierownictwa. Rozkaz nr 307, wydany 9 padziernika, znosi nadzorcz funkcj komisarzy politycznych i tym samym likwidowa system podwjnego dowodzenia (kierowa nim znienawidzony Mechlis) wprowadzony w lipcu 1941 roku w obliczu zaamania si frontw pod naporem armii niemieckich. Przywrcono jednoosobowe dowodzenie i zoono je w rce dowdcw wojskowych. W 1943 roku rehabilitacji armii dopeniy trzy kolejne posunicia. Pierwszym byy nominacje marszakowskie dla autorw zwycistwa stalingradzkiego: ukowa, Woronowa, Wasilewskiego i Nowikowa (ktry w 1941 roku ocali lotnictwo radzieckie od cakowitego unicestwienia), a take - co najwaniejsze - 23 stycznia 1943 roku, w dniu wita Armii Czerwonej, mianowanie si Stalina marszakiem Zwizku Radzieckiego. Nadajc sobie ten stopie, Stalin publicznie podkreli swoj identyfikacj z now elit wojskow. Awanse otrzymali rwnie dowdcy frontowi, na przykad Rokossowski, cho na razie aden nie zosta podniesiony do rangi marszaka. Ustanowiono te wiele nowych odznacze, midzy innymi Order Suworowa, majcy przypomina wielkiego dowdc z okresu wojen napoleoskich. Drugim posuniciem, jeszcze wyraniej nawizujcym do historii Rosji, byo przywrcenie oznak wojskowych i naramiennikw - owych pagonw, ktre w 1917 roku zbuntowani onierze armii carskiej zdzierali z mundurw swoich oficerw. Stalin dugo waha si przed podjciem tej decyzji, w kocu jednak zgodzi si z argumentem, e podniesie to morale caej armii i bdzie logicznym nastpstwem zniesienia

podwjnego dowodzenia. Sze miesicy pniej, w lipcu 1943 roku, formalnie zatwierdzono stopnie wojskowe od kaprala do generaa lejtnanta. Nawizano te do tradycji carskiego korpusu oficerskiego, przywracajc zniesione przez rewolucj sowo oficer a do tej pory oboone anatem jako przejaw podziaw klasowych. Stalin, ktry nigdy nie bra udziau w nowoczesnej bitwie, nie potrafi sobie wyobrazi, jak wiele czasu wymaga przygotowanie i przeprowadzenie operacji, ani nie ogarnia problemw taktycznych, pochaniajcych dowdcw frontowych. ukow twierdzi, e mia on bardzo mgliste wyobraenie o dziaaniach jednostek mniejszych ni armia. Wedug generaa Wokogonowa, majcego dostp do archiww wojskowych, Stalin opracowa wasn metod radzenia sobie z problemami planowania operacyjnego, metod, ktra pozwalaa mu nie wystawia na szwank swojej reputacji jako wodza naczelnego. Z protokow wynika, i mia dwa rodzaje taktyki, ktrymi systematycznie posugiwa si, aby zamaskowa swoj ignorancj. Jako przykad pierwszego posuy moe jego wypowied na naradzie w Kwaterze Gwnej w styczniu 1942 roku: Nie moemy pozwoli wrogowi na zapanie oddechu, musimy pdzi go na zachd. Wypowied ta wyraaa yczenie, ale nie zawieraa adnej konkretnej koncepcji strategicznej. Drugi rodzaj polega na wnoszeniu poprawek (czsto kosmetycznych) do konkretnego planu lub harmonogramu dziaania. Cay plan, w najdrobniejszych szczegach opracowany by przez Sztab Generalny, a Stalin dodawa do niego autorytatywne podsumowanie, co sprawiao wraenie, jakby to on by jego autorem. Swoje uwagi wyraa w formie resume. Tym jednak, co najbardziej szokowao zawodowych onierzy, bya cakowita obojtno Stalina na straty w ludziach, stanowice koszt przeprowadzanych operacji - jeszcze jedna cecha, ktra czya go z Hitlerem. Straty wojenne Zwizku Radzieckiego szacuje si na ponad 20 milionw zabitych, co stanowio 10 procent ludnoci, a moe si okaza, e w rzeczywistoci byy one jeszcze wysze. Znaczn cz tych ogromnych strat, a ponadto 10 milionw rannych, przypisuje si decyzjom samego Stalina: zakazowi poczynienia odpowiednich przygotowa obronnych przed inwazj niemieck oraz jego lekkomylnym, szaleczo kosztownym w skutkach rozkazom wydawanym w cigu pierwszych 18 miesicy wojny. Stalingrad bynajmniej nie pooy kresu tym bdom. Wedug oceny Wasilewskiego wanym supem milowym staa si w tym wypadku bitwa stalingradzka. Wydaje si jednak, e w peni opanowa metody i formy kierowania dziaaniami bojowymi w sposb nowoczesny podczas walk na uku kurskim. Wida to wyranie w planach ofensywy zimowej przeprowadzonej w pierwszych miesicach roku 1943. Pod wpywem euforii wywoanej zwycistwem stalingradzkim Stalin upar si, by przeprowadzi jednoczesne uderzenie na wszystkie trzy zgrupowania niemieckie, czyli powtrzy manewr, ktry nie powid si zim 1942 roku. Przekonany, e inicjatywa strategiczna przesza w rce Rosjan, planowa zniszczenie si nieprzyjaciela w polu oraz oswobodzenie Ukrainy, z Zagbiem Donieckim wcznie.

Dziaania rozpoczy si 29 stycznia na poudniu, a celem ich byo osignicie Dniepru jeszcze przed nastaniem wiosennych roztopw. Po drodze odzyskano Rostw, Biegorod i, 16 lutego, Charkw - drugie co do wielkoci miasto Ukrainy. I w tym wanie momencie stao si jasne, e Stalin popeni t sam pomyk co zim 1942 roku. Raz jeszcze nie doceni nieprzyjaciela, a zarazem przeceni moliwoci Armii Czerwonej, wierzc, e bdzie ona zdolna do odniesienia decydujcego sukcesu w jednej nieprzerwanej operacji podjtej tu po zwycistwie stalingradzkim. Szeciotygodniowa agonia 6 armii, ktrej nie umia zapobiec, wprawia Hitlera w stan silnego napicia nerwowego. Jakkolwiek usiowa ukrywa ten fakt przed otoczeniem, przeduajce si do pnych godzin nocnych narady, podczas ktrych zamcza swj sztab nie koczcymi si monologami, wyranie wiadczyy o jego wewntrznym niepokoju i lku przed koszmarami drczcymi go w samotnoci. Kryzys nie min z chwil kapitulacji armii von Paulusa. Groba wykorzystania przez Armi Czerwon uzyskanej przewagi i rozpadu frontu niemieckiego stawaa si coraz bardziej realna. Hitler doskonale zdawa sobie spraw z tego, e generalicja z najwyszym niezadowoleniem przyjmuje jego cige ingerowanie w sprawy planowania operacyjnego. Von Richthofen powiedzia mu to bez ogrdek: Dowdcy armii byli w porzdku [...] trzeba im jednak dawa swobod podejmowania decyzji taktycznych, opartych na ich wasnym dowiadczeniu i rozeznaniu sytuacji. Prowadzenie ich na pasku, jakby byli maymi dziemi, przynioso tylko same szkody. Richthofen, ktry protestowa przeciwko koncepcji zaopatrzenia 6 armii z powietrza, a nastpnie uczyni wszystko, co mg, aby operacja ta si powioda, by jednym z niewielu ludzi, ktrym Hitler pozwala na szczere wyraanie swojego zdania (wkrtce po tej rozmowie mianowa go feldmarszakiem). W tym wypadku jednak otrzyma nastpujc odpowied: Gdybym nie prowadzi ich na smyczy, wojna toczyaby si ju na terytorium Niemiec. Teraz, po Stalingradzie, Hitler by bardziej skonny sucha rad profesjonalistw. Zgodzi si odda cz zdobytego terytorium, aby skrci lini frontu na wschodzie, oraz pogodzi si z faktem, e rok 1943 musi by na wszystkich frontach rokiem obrony strategicznej, jeli Speer, Milch i Dnitz maj zwikszy produkcj czogw, samolotw i okrtw podwodnych. Nie chcia jednak nawet myle o tym, aby zrezygnowa ze stanowiska naczelnego dowdcy si zbrojnych lub przynajmniej mianowa von Mansteina gwnodowodzcym na froncie wschodnim, a nikt nie mia mu tego zaproponowa wprost. Wszystkie dane wskazuj na to, e dla Niemcw Stalingrad okaza si najwikszym wstrzsem w caej wojnie, samym dnem morale wojennego na froncie wewntrznym. A do ostatnich dni ukrywano przed spoeczestwem informacje o nieuchronnoci klski i jej rozmiarach. Nie podano do wiadomoci publicznej faktu, e Rosjanie ruszyli do kontrofensywy, i nawet wwczas, gdy doszo ju do klski, komunikat specjalny OKW mwi jedynie o bohaterstwie onierzy i oficerw, ktrzy walczyli do ostatniego naboju, nie wspominajc ani sowem o kapitulacji von Paulusa.

Po raz pierwszy zaczto po cichu krytykowa nie tylko reim, lecz rwnie samego Fhrera. Jak stwierdza Speer, Goebbels owiadczy prywatnie: mamy nie tylko kryzys kierownictwa, lecz cile biorc kryzys wodza. wiadomy tego faktu Hitler 7 lutego wezwa wszystkich gauleiterw do swojej Kwatery Gwnej, gdzie, zgodnie z relacj jednego z obecnych, owiadczy co nastpuje: Jestecie wiadkami katastrofy o niebywaych rozmiarach, i doda: jeeli Niemcy przegraj, to nie zasuguj na to, aby walczy o ich przyszo. Na uniwersytecie w Monachium maa grupa studentw, nalecych do tajnej organizacji Biaa Ra, zdobya si na odwag kolportowania manifestu, mwicego o bezsensownej mierci 330 tysicy onierzy niemieckich pod Stalingradem: Dzikujemy ci, nasz Wodzu! [...] Koledzy studenci! Nard niemiecki oczekuje od nas obalenia ideologii narodowego socjalizmu, tak jak czyni to w 1813 w obliczu napoleoskiego terroru [...] Polegli pod Stalingradem nas zobowizuj. Zapacili za ni yciem. Tymczasem, jak wykazuj wczesne sprawozdania, dotyczce nastrojw spoecznych, wrd Niemcw szerzyy si rozpacz, przygnbienie i zmczenie wojn - raczej apatia ni bunt. Wanie przeciwko tym nastrojom wymierzona bya kampania Goebbelsa, przeprowadzona pod hasem wojny totalnej. Hitler zgodzi si z argumentem Goebbelsa, e chwila wymaga rozbudzenia w narodzie ducha na miar Dunkierki przez ukazanie mu realnoci wojny totalnej, z bezwarunkow kapitulacj wcznie, oraz obowizkw, jakie ma do spenienia kady Niemiec bez wyjtku. 19 lutego Goebbels rozpocz kampani od udanego przemwienia w Berlinie, lecz wystpienie samego Hitlera, transmitowane miesic pniej w Dniu Pamici Bohaterw, oceniono jako drtwe i nieprzekonywajce. Nikt nie da wiary jego owiadczeniu, e dotychczasowe straty wojenne Niemiec wynosz jedynie 542 tysicy zabitych. Hitler nie chcia sysze o rozwizaniu politycznym w jakiejkolwiek formie. Wrd odrzuconych przeze propozycji by projekt Ribbentropa, sugerujcy wysanie do Moskwy deputacji, majcej wybada grunt, czy istnieje moliwo rozpoczcia rokowa pokojowych, skierowanie do narodu rosyjskiego odezwy nawoujcej do wsplnej walki przeciwko znienawidzonemu bolszewizmowi, krwawemu Stalinowi i jego ydowskiej klice, ktrej wydanie doradza Goebbels, alternatywny plan Rosenberga, polegajcy na zoeniu Rosjanom obietnicy przywrcenia wasnoci prywatnej, wolnoci religii i autonomii dla mniejszoci etnicznych, a take koncepcja poparcia Rosyjskiego Komitetu Narodowego kierowanego przez Andrieja Wasowa, wysuwana midzy innymi przez Zeitzlera. Hitler wyklucza wszelkie posunicia tego typu a do czasu, gdy armia niemiecka odniesie powane zwycistwo militarne - a jak atwo byo przewidzie, w takim wypadku z pewnoci odrzuciby je jako zbdne. Hitler wiza najwiksze nadzieje z dowodzon przez von Mansteina Grup Armii Poudnie, ktra po dokonaniu przegrupowania przygotowywaa si do podjcia kontrofensywy majcej na celu odzyskanie Charkowa i wschodniej Ukrainy. Kwatera gwna von Mansteina znajdowaa si na Zaporou nad Dnieprem, gdzie niemiecka firma AEG

odbudowaa olbrzymi elektrowni wodn, co umoliwio wznowienie dostaw elektrycznoci do ssiednich kopal wgla i fabryk amunicji. Speer pragn rozbudowa przemys ciki, chemiczny i wznowi produkcj materiaw wybuchowych na terenie Donbasu, warunkiem realizacji tych planw byo jednak powstrzymanie radzieckiego natarcia zmierzajcego do odzyskania Ukrainy. Hitler przylecia do Zaporoa, aby osobicie doda otuchy szykujcym si do ataku onierzom von Mansteina. Gdy odlatywa, na lotnisku sycha ju byo salwy radzieckich dzia czogowych. Raz jeszcze armia niemiecka zademonstrowaa swoj sprawno bojow. Poczone siy Waffen SS i dywizji pancernych znienacka uderzyy na Rosjan, wstrzymujc ich marsz i groc im odciciem od zaplecza. Do poowy marca wojska von Mansteina ponownie zajy Charkw i Biegorod, kadc kres nadziejom Rosjan na odzyskanie Zagbia Donieckiego i osignicie Dniepru. Gdy wiosenne roztopy zmusiy walczcych do wstrzymania dziaa, Rosjanie nareszcie mogli zakoczy odwrt i ustabilizowa front nad rzekami Doniec i Mius. Dalej na pnoc cofnicie si Niemcw (na ktre Hitler wyrazi zgod, aby skrci linie obronne) umoliwio wojskom sowieckim przesunicie si o 80 kilometrw do przodu, jednak nadzieje Stalina na zajcie Ora, Briaska i Smoleska oraz na zamknicie w kotle Grupy Armii rodek von Kleista rozwiay si na skutek twardego oporu Niemcw. Oglnie rzecz biorc, osignicia Rosjan w cigu kilku minionych miesicy byy jednak imponujce. Stalingradzkie zwycistwo i wycofanie si Niemcw z Kaukazu radykalnie zmienio sytuacj na poudniowym skrzydle frontu. Jak podaj rda radzieckie, od listopada 1942 do marca 1943 roku w wyniku dziaa Armii Czerwonej udao si wyeliminowa z akcji ponad milion onierzy niemieckich i nalecych do formacji sojuszniczych, co oznaczao zredukowanie si przeciwnika na froncie wschodnim do liczby mniejszej ni p miliona. Mimo to Niemcy odzyskali ju pewno siebie i nadal zajmowali stanowiska w gbi terytorium Zwizku Radzieckiego. W marcu Hitler zatwierdzi plan ofensywy pod kryptonimem Cytadela, przewidujcy zmasowane natarcie grup Armii rodek i Poudnie na radzieckie pozycje pod Kurskiem, znajdujce si w poowie drogi midzy Moskw a Morzem Azowskim. Gdyby operacja Cytadela dosza do skutku w planowanym terminie, to znaczy w maju 1943 roku, miaaby spore szans powodzenia. Tymczasem wanie w maju Hitler stan w obliczu powanego zagroenia na terenie Woch. W tej sytuacji zrezygnowano z dziaa zaczepnych w rejonie Kurska, podjto natomiast przygotowania do przerzucenia, w razie potrzeby, 8 dywizji pancernych i 4 dywizji piechoty z frontu wschodniego do Woch. Gdy wreszcie 5 lipca wojska niemieckie ruszyy do natarcia, Rosjanie, ktrzy wykorzystali zwok na uzupenienie strat, byli dobrze przygotowani do spotkania z nieprzyjacielem.

II Operacja Torch - ldowanie we francuskiej Afryce Pnocnej (8-9 listopada) - wprowadzia Amerykanw w rejon Morza rdziemnego, a wkrtce potem na europejski teatr dziaa wojennych. Hitler nie by daleki od prawdy, twierdzc, e upynie jeszcze cay rok, zanim Stany Zjednoczone zaczn wywiera jakikolwiek wpyw na przebieg wojny w Europie; jego bd polega na zaoeniu, e jeszcze przed upywem tego roku wojna bdzie wygrana. Opr Francuzw w Maroku i Algierii trwa zaledwie trzy dni, ale siom inwazyjnym nie udao si osign najwaniejszego celu operacji, czyli zdoby Tunisu, co byo nieodzownym warunkiem oczyszczenia Afryki Pnocnej i uzyskania panowania nad Morzem rdziemnym. Mimo zaskoczenia Hitler byskawicznie zareagowa na wiadomo o inwazji. Jeszcze przed upywem czterdziestu omiu godzin od otrzymania informacji o podpisanym przez Darlana akcie kapitulacji, wyda rozkaz zajcia czci Francji, pozostajcej dotychczas pod rzdami marszaka Petaina. Armii niemieckiej nie udao si jednak przechwyci floty francuskiej w Tulonie, ktra zignorowaa rozkaz Darlana, mwicy o przepyniciu do portw pnocnoafrykaskich, i wolaa raczej zatopi okrty, ni dopuci do tego, aby wpady one w rce Niemcw. Hitler wykaza natomiast szybszy refleks ni alianci, dostrzegajc, jak wielkie znaczenie dla dalszego przebiegu dziaa wojennych ma zdobycie Tunisu. Ju wwczas zdawa sobie spraw z niepewnej pozycji Mussoliniego i groby wycofania si Woch z wojny. Zajmujc Tunis przed aliantami, byby w stanie skutecznie zapobiec inwazji na Wochy, co pozwolioby mu zyska cenny czas i pole manewru. W tym celu wyda rozkaz przerzucenia do Tunezji wielkiej liczby ludzi i sprztu drog morsk i powietrzn. Do grudnia 1942 roku dostarczy generaowi von Arnimowi, dowodzcemu nowo sformowan 5 armi pancern, 78 tysicy niemieckich i 27 tysicy woskich onierzy, majcych utrzyma by koloni francusk i uniemoliwi 8 armii Montgomeryego na wschodzie poczenie si z alianckimi siami inwazyjnymi na zachodzie. Przyczyny, z powodu ktrych przeprowadzona przez aliantw operacja desantowa nie doprowadzia do osignicia zamierzonego celu, miay charakter zarwno militarny, jak i polityczny. Roosevelt odmwi jakichkolwiek rozmw z de Gaulleem, a jego ukad z Darlanem, przedstawicielem rzdu w Vichy, wznieci burz protestw w Wielkiej Brytanii i w samej Francji. Od najgorszych nastpstw tego posunicia uratowaa Amerykanw jedynie mier Darlana podczas zorganizowanego na zamachu. Dla przywrcenia wzajemnego zaufania Roosevelt zaproponowa Churchillowi i Stalinowi spotkanie na szczycie w styczniu 1943 roku. Stalin odpowiedzia, e w chwili gdy wa si losy bitwy pod Stalingradem, nie moe opuci Zwizku Radzieckiego nawet na jeden dzie. Churchill i Roosevelt spotkali si wic w Casablance bez jego udziau - po raz trzeci w cigu ostatnich trzynastu miesicy. Jakkolwiek niezawiniony przez adn ze stron, fakt ten by niewtpliwie bardzo

niefortunny, nie agodzi bowiem napitych stosunkw, jakie panoway w onie koalicji z powodu niezaspokojenia uporczywych da Stalina utworzenia drugiego frontu w Europie. Stalin odrzuci kolejne zaproszenie na spotkanie w marcu, a w pimie do Roosevelta nie ukrywa, e liczy na dotrzymanie obietnicy rozpoczcia dziaa w Europie przez poczone siy alianckie na wiosn 1943 roku. Deklaracja Roosevelta, e alianci nie podejm adnych negocjacji pokojowych z Niemcami, lecz bd domagali si bezwarunkowej kapitulacji, bya wyranie podyktowana chci rozproszenia podejrze Stalina. Natomiast druga wana decyzja podjta w Casablance, o inwazji na Sycyli, zwikszya jeszcze obawy Stalina co do drugiego frontu. Z planem tym teoretycznie czy si projekt zdobycia przyczka na pwyspie Cotentin w Normandii i desantu na kontynent w sierpniu 1943, kiedy jednak Stalin zada konkretw, dodano zastrzeenie, i czynnikiem ograniczajcym operacj moe okaza si brak dostatecznej liczby okrtw i barek desantowych. Zaznaczono take, e termin operacji moe ulec odroczeniu do wrzenia w zalenoci od stanu niemieckiego potencjau obronnego po drugiej stronie Kanau. W marcu, w kocowej fazie wymiany pism, Stalin stwierdzi, e podczas gdy alianci ugrzli w Afryce Pnocnej, Niemcy przerzucili na front wschodni 36 dywizji, w tym 6 dywizji pancernych, i podkreli raz jeszcze, e dziaania militarne na Sycylii nie mog zastpi drugiego frontu we Francji. Owiadczy, e dalsza zwoka stanowi bdzie powane niebezpieczestwo, dodajc przy tym: oglnikowo pana [Roosevelta] wypowiedzi na temat utworzenia drugiego frontu we Francji budzi silny niepokj, ktrego nie umiem ukry. Tymczasem niezalenie od faktu, czy Stalin zdawa sobie z tego spraw, czy nie, istot problemu by brak jednomylnoci midzy Anglikami a Amerykanami co do dalszego rozwoju dziaa po zajciu Sycylii. Czy opanowanie wyspy miao by wstpem do inwazji na Wochy - a jeli tak, czy oznaczao to przesunicie terminu utworzenia drugiego frontu we Francji a do lata 1944? W marcu 1943 roku siy brytyjsko-amerykaskie posuwajce si od zachodu i 8 armia Montgomeryego nacierajca ze wschodu jeszcze si nie poczyy, ale pooenie Niemcw stawao si z dnia na dzie trudniejsze. Alianckie ataki z morza i z powietrza rway ich linie zaopatrzenia i armia niemiecka odczuwaa coraz wiksze braki, szczeglnie paliwa. W lutym z niezbdnych 80 tysicy ton dotaro zaledwie 25 tysicy ton zaopatrzenia, co von Arnim skomentowa nastpujco: Wystarczy kartka papieru i owek, eby wyliczy, kiedy nastpi koniec. Rommel ocenia sytuacj pesymistycznie i domaga si od Hitlera zgody na wycofanie swoich wojsk. W odpowiedzi Hitler wyda rozkaz zaatakowania Montgomeryego przed lini Mareth, zbudowan przez Francuzw dla powstrzymania ataku Wochw z Libii. Kiedy natarcie wojsk niemieckich zakoczyo si fiaskiem, Rommel zosta natychmiast odwoany. Hitler stwierdzi, e lis pustyni ma stargane nerwy po uciliwym odwrocie z Egiptu, tote powinien uda si na urlop i nie wraca ju do Afryki. Jego odsuniecie zachowano jednak w tajemnicy -

popularno Rommla bya atutem zbyt cennym, aby z niego rezygnowa. Von Arnim trwa na stanowisku jeszcze dwa miesice, dopki Korpus Afrykaski nie wyczerpa caej amunicji, po czym 140 tysicy doborowych onierzy Hitlera wraz z podobn liczb Wochw dostao si do niewoli. Hitler utrzymywa, e szeciomiesiczna zwoka warta bya tej ceny, na razie jednak trudno byo powiedzie, czy bdzie umia wykorzysta zyskany czas. W dalszym cigu istniaa bowiem groba desantu aliantw w Europie i zdrady Woch. Brytyjczycy i Amerykanie przechwycili inicjatyw, a Hitlerowi pozostao jedynie czeka kolejne dwa miesice (do lipca) na zmaterializowanie si owej groby, opniajc operacj Cytadela, przygotowujc si do szybkiego przerzutu wojsk z frontu wschodniego i, jak powiedzia generaom 15 maja, starajc si pogodzi z koniecznoci dalszej utraty terenu na wschodzie. Tego samego dnia, 15 maja 1943 roku, Stalin nieoczekiwanie ogosi decyzj o rozwizaniu Kominternu, organizacji, ktra przez ponad dwadziecia lat symbolizowaa zaangaowanie Zwizku Radzieckiego w spraw rewolucji wiatowej. Na Zachodzie decyzj t przyjto z zadowoleniem, widzc w niej kolejny dowd na to, e obecnie przywdcom ZSRR zaley bardziej na obronie tradycyjnych, narodowych interesw, ni na knuciu rewolucyjnych spiskw majcych na celu obalenie rzdw kapitalistycznych i podburzanie klasy robotniczej w innych krajach. Udzielajc wywiadu w zwizku z tym wydarzeniem, Stalin wyrazi nadziej, e pooy ono kres pomwieniom partii komunistycznych o dziaanie z inspiracji Moskwy a nie z woli wasnego ludu. Jego druga uwaga, w ktrej wspomnia o przyczynie powzitej decyzji, bya ju nieco blisza prawdy: stwierdzi, e ma to uatwi komunistom z innych krajw wczenie si w walk swoich narodw przeciwko Hitlerowi. Intencje Stalina wyszy na jaw dwa miesice pniej, gdy w Moskwie powoano Narodowy Komitet Wolne Niemcy. Czonkami jego byli midzy innymi Walther Ulbricht, przyszy przywdca NRD, i wzity do niewoli oficer niemiecki, hrabia von Einsiedel, wnuk Bismarcka. Narodowy charakter komitetu podkrelao przyjte przeze godo: czarno-biao-czerwony sztandar imperialnych Niemiec. W rozmowie z komunist jugosowiaskim Djilasem Stalin mia pniej stwierdzi, e Komintern sta si przeszkod i anachronizmem, gdy emigranci, wchodzcy w jego skad, usiowali lansowa polityk niezgodn z lini Kremla: Byo co nienormalnego i sztucznego w samym fakcie istnienia oglnego, komunistycznego forum w czasie, gdy partie komunistyczne winne byy odnale swoj narodow tosamo i zaangaowa si w walk w warunkach zaistniaych w ich wasnych krajach. W przewidywaniu sytuacji, jaka moga uksztatowa si po wojnie, Stalin wola ukada si oddzielnie (i potajemnie) z poszczeglnymi partiami komunistycznymi, unikajc oglnej dyskusji na forum Kominternu. Gdy Armia Czerwona rozpocza marsz na zachd, ktry mia zakoczy si zajciem caej wschodniej i wikszoci rodkowej Europy, wczeniejsze posunicie dao Stalinowi wiksz swobod rnicowania taktyki wobec poszczeglnych krajw. W maju Churchill uda si do Waszyngtonu, gdzie podczas negocjacji z

Rooseveltem (znw bez udziau Stalina) wyrazi zgod na uderzenie na Sycyli, co oznaczao odoenie ldowania w Normandii do 1944 roku. Obydwaj przygotowani byli na reakcj Stalina, ktry rzeczywicie ostro zaprotestowa przeciwko ich decyzji, stwierdzajc, e moe ona powanie zaway na dalszym przebiegu wojny, za co on nie zamierza bra odpowiedzialnoci. W kolejnych pismach stwierdza, e zaufanie strony radzieckiej do aliantw wystawione zostao na cik prb, a Armia Czerwona nie moe dalej ponosi gigantycznych strat, w porwnaniu z ktrymi straty armii sojuszniczych s bez znaczenia. Plany spotkania i przedyskutowania rnicy stanowisk spezy na niczym, gdy 5 lipca Hitler rozpocz dugo odkadan operacj Cytadela. Nie byo najmniejszych wtpliwoci, w ktry odcinek frontu wschodniego wymierzone bdzie uderzenie, stanowice trzeci ju prb zgniecenia oporu Armii Czerwonej. Okoo 240 kilometrw na pnoc od opanowanego przez Niemcw Charkowa znajdowa si wany wze kolejowy - Kursk, pooony w centrum olbrzymiego wybrzuszenia radzieckiej linii obrony (wielkoci poowy terytorium Wielkiej Brytanii), ktra od pnocy naraona bya na atak Grupy Armii rodek pod dowdztwem von Klugego, a od poudnia, od Biegorodu i Charkowa, dowodzonej przez von Mansteina Grupy Armii Poudnie. Pod koniec marca 1943 Niemcy skoncentrowali w tym rejonie ogromne siy - same wojska pancerne liczyy 20 dywizji, w tym 4 Waffen SS, po ktrych sam Hitler spodziewa si postawy bojowej godnej ducha narodowego socjalizmu. Obie strony gromadziy rodki a do poowy lipca. Radziecka produkcja wojenna osigna ju wwczas poziom nieosigalny dla Niemcw: 2000 czogw i dzia samobienych oraz 2500 samolotw miesicznie. l kwietnia 1943 Rosjanie mieli pod Kurskiem 1200 czogw, a dwa miesice pniej liczba ta zostaa potrojona. Armia Czerwona wykorzystaa opnienie w rozpoczciu operacji nie tylko na zmasowanie swoich si, lecz rwnie na wzniesienie ufortyfikowanych linii obronnych i wywiczenie swoich oddziaw. Podobnie jak w czasie walk pod Stalingradem ukow, Wasilewski i Woronow odpowiadali za koordynacj dziaa na froncie i dwa razy dziennie przesyali meldunki Stalinowi i Stawce do Moskwy. Hitler, zajty sytuacj we Woszech i alianck ofensyw powietrzn przeciwko niemieckim miastom, pozostawi zaplanowanie Cytadeli Zeitzlerowi oraz von Mansteinowi i von Klugemu. Wszyscy trzej byli dobrej myli - otuch napawaa ich nie spotykana dotd na froncie wschodnim koncentracja si Luftwaffe (1800 samolotw), olbrzymi potencja armii, zoonej z miliona onierzy, ktrych wspierao 2700 czogw i dzia szturmowych. Natarcie rozpoczte 5 lipca szybko przeksztacio si w najwiksz bitw pancern w historii ludzkoci, w starcie, ktrego furi i groz trudno opisa. Pod koniec tygodnia, 12 lipca, Stalin rozpocz przeciwnatarcie. Olbrzymie zgrupowania pancerne runy na siebie w rejonie Prochorowki, tworzc ryczc, skbion mas ponad tysica czogw, zwartych w walce przez ponad osiemnacie godzin. Tak wyglda szczytowy moment synnej, niewiarygodnie zacitej bitwy, ktrej kres pooyo dopiero cakowite wyczerpanie obu stron. Dywizje pancerne

Waffen SS - Totenkopf (Trupie Gwki), Leibstandarte Adolf Hitler i Das Reich, cieszce si opini najbardziej nieugitych ze wszystkich formacji armii regularnej, napotkay tym razem godnego siebie przeciwnika i poniosy szczeglnie cikie straty. Guderian, powoany na stanowisko generalnego inspektora wojsk pancernych, okreli wynik bitwy jako zdecydowan porak. Straty w ludziach i sprzcie byy przeraajco wysokie po obu stronach, lecz w ostatecznym rozrachunku to Niemcy zmuszeni zostali do odwrotu, a armie radzieckie nie tylko utrzymay swoje pozycje, ale posuny si do przodu. W chwili gdy wayy si losy Cytadeli, siy brytyjsko-amerykaskie ldoway na Sycylii. Zdobycie lotnisk sycylijskich nie tylko uatwiao inwazj na Wochy, lecz rwnie dawao moliwo opanowania komunikacji na Morzu rdziemnym, a co za tym idzie ogromna oszczdno kosztw transportu zaopatrzenia dla wojsk znajdujcych si w Afryce, ktry dotychczas odbywa si musia okrn drog przez Kapsztad. Desant zaskoczy Hitlera zwiedzionego sfaszowanymi przez kontrwywiad aliancki dokumentami, sugerujcymi, e celem aliantw bdzie Sardynia. Opr wojsk woskich by raczej symboliczny, a ich flota pozostaa bierna, lecz niemiecka zaoga, liczca 40 tysicy onierzy, stawia twardy opr. Dopiero 17 sierpnia Amerykanie osignli Mesyn i wtedy stwierdzili, ku swemu zaskoczeniu, e Niemcy zdoali ewakuowa si na kontynent. W tym czasie speniy si ju najgorsze przewidywania Hitlera: jego sprzymierzeniec, dyktator Mussolini, zosta obalony. Duce okaza si niezdolny do zerwania z Hitlerem, do czego potajemnie nakaniali go pozostali sprzymierzecy Niemiec, Wgry i Rumunia, oraz jego faszystowscy towarzysze. Wosi nigdy nie mieli przekonania do tej wojny, a straty poniesione przez ich wojska w Rosji i Tunezji oraz alianckie ataki lotnicze zjednoczyy opini publiczn w pragnieniu wycofania si z wojny za wszelk cen, jeeli nie z Mussolinim, to bez niego. 24 lipca po raz pierwszy od wybuchu wojny obradowaa Wielka Rady Faszystowska. Po wysuchaniu godzinnego ataku Grandiego, czoowej osobistoci ruchu faszystowskiego, na sposb prowadzenia wojny przez Mussoliniego, o godzinie drugiej nad ranem Rada opowiedziaa si w drodze gosowania za przywrceniem krla na stanowisko wodza naczelnego. Nastpnego dnia Wiktor Emanuel pozbawi Duce urzdu premiera, na ktry powoa go 20 lat wczeniej. Apatyczny Mussolini nie stawia oporu w czasie aresztowania. Hitler doskonale zdawa sobie spraw z faktu, e jeli Wosi mogli pozby si Mussoliniego, to i Niemcy mog pj w ich lady. W maju utrata 75 okrtw podwodnych (w porwnaniu z 14 w kwietniu) zmusia Dnitza do rezygnacji z grupowych atakw na konwoje na pnocnym Atlantyku, a wkrtce potem do wycofania si z tego akwenu, co oznaczao brzemienn w skutki klsk. Straty okrtw podwodnych nie podano do wiadomoci publicznej, nie sposb byo jednak ukry bombardowa kolejnych miast niemieckich dokonywanych kadej nocy przez setki samolotw RAF. Wiadomoci nadchodzce z frontw byy alarmujce, ale bombardowania stanowiy bro, ktra uderzaa bezporednio w morale

niemieckiej ludnoci cywilnej, zmczonej ju t trwajc czwarty rok wojn. W cigu czterech zimowych miesicy koca 1942 i pocztku 1943 roku Berlin przey 16 cikich nocnych nalotw. Ku wciekoci samego Hitlera mae szybkie, dwusilnikowe bombowce RAF typu Mosquito, wykonane z drewna, odbyway nawet w biay dzie samotne loty nad stolic Rzeszy, gdzie krc po niebie przed zrzuceniem swoich dwutonowych adunkw, zmuszay miliony ludzi do przebywania w schronach, a nastpnie wracay do baz, skutecznie omijajc ogie niemieckiej obrony przeciwlotniczej. Pomidzy marcem a lipcem dywizjony bombowe RAF przeprowadziy 43 zmasowane naloty na przemysowe miasta Zagbia Ruhry, ktrych kulminacj byo straszliwe bombardowanie Wuppertal-Barmen adunkami zapalajcymi. W lad za tym dokonano kolejnych czterech nalotw na Hamburg, ktre zmioty z powierzchni ziemi prawie cae centrum miasta. Od 1942 roku dziaania RAF wspieray amerykaskie Latajce Fortece typu B-17, ktre kontynuoway naloty rwnie za dnia. Zarwno brytyjskie, jak i amerykaskie straty byy wysokie, wzrastajc od pocztkowych 5 do 10 procent. A do koca 1943 roku Speerowi udao si utrzyma dotychczasowy wskanik produkcji, mimo bombardowania przez aliantw obiektw przemysowych i linii komunikacyjnych. Dla wikszoci Niemcw nie miao to jednak znaczenia. Faktem, ktry mogli naocznie stwierdzi, byy zniszczenia i straty, a pytanie, na ktre domagali si odpowiedzi, brzmiao: dlaczego Fhrer nie zrobi czego, eby temu zapobiec? Pytanie to zadawa sobie rwnie sam Adolf Hitler. Niedotrzymanie obietnicy zaopatrzenia drog powietrzn walczcej pod Stalingradem 6 armii von Paulusa fatalnie nadweryo reputacj Gringa jako naczelnego dowdcy si powietrznych. Ostatecznie zdyskredytowaa go w oczach Hitlera nieudolno Luftwaffe, ktra nie potrafia odeprze atakw alianckich i wywiza si z zapowiadanych nalotw odwetowych na Wielk Brytani. Jeschonnek, szef Sztabu Generalnego Wojsk Lotniczych otwarcie namawia Hitlera do przejcia dowdztwa nad Luftwaffe, tak jak uczyni to z siami ldowymi w 1942 roku. Hitler nie chcia jednak publicznie niszczy reputacji czowieka, ktrego sam mianowa swoim nastpc - mogo to jedynie zaszkodzi reimowi. Natomiast w cigu 1943 roku sam podejmowa wszystkie najwaniejsze decyzje dotyczce wojny powietrznej, w tym rwnie te odnoszce si do taktycznego rozmieszczenia jednostek Luftwaffe na froncie wschodnim i rdziemnomorskim. Nie udao mu si jednak rozwika gordyjskiego wza niekompetencji, rywalizacji i partykularnych interesw, uniemoliwiajcych Luftwaffe i przemysowi lotniczemu wyprodukowanie nowych typw samolotw, ktre byyby w stanie sprosta maszynom wprowadzanym do walki w kolejnych latach wojny przez Brytyjczykw i Amerykanw. W przypywie rozpaczy Jeschonnek popeni samobjstwo. Milchowi udao si przynajmniej zahamowa spadek produkcji samolotw, ktry nastpi w latach 1940-1942. W roku 1943 Niemcy wyprodukowali 43 tysice maszyn w stosunku do 26 tysicy oddanych do

uytku w roku 1942. W tym samym okresie wskanik produkcji aliantw wzrs jednak ze 100 tysicy do 151 tysicy samolotw. Niemcom nie tylko nie udao si wyprodukowa cikich bombowcw dalekiego zasigu, takich jak brytyjskie Lancastery, ktre umoliwiyby dokonywanie nalotw na brytyjskie i rosyjskie zagbia przemysowe, lecz rwnie nie potrafili doj do porozumienia w sprawie strategii - czy miaa ona przybra charakter defensywny, jak proponowa Milch, co oznaczaoby pooenie nacisku na produkcj samolotw myliwskich, czy te ofensywny, z priorytetem dla produkcji bombowcw i broni specjalnych, ktre w coraz wikszym stopniu opanowyway wyobrani Hitlera. Wszystkie te troski i frustracje nie pozostaway bez wpywu na stan zdrowia Hitlera. Po Stalingradzie zachorowa na gryp, ktra przesza w zapalenie opon mzgowych, bdce zdaniem Morella, osobistego lekarza Hitlera, wynikiem dugotrwaego napicia psychicznego. Po kuracji Hitler powinien by jeszcze kilka tygodni wypocz, ale nie mg sobie na to pozwoli. Choroba pozostawia po sobie rozsadzajce gow ble, tendencj do powczenia jedn nog i drenie jednej rki, ktre, jak przypuszcza Moreli, mogo mie podoe histeryczne, lecz rwnie dobrze mogo wskazywa na pocztki choroby Parkinsona. Hitler cierpia te na cikie ataki depresji, ktr Moreli stara si zwalcza lekami hormonalnymi. Guderian, ktry nie widzia Hitlera od grudnia 1941, w lutym 1943 roku opisa go jako czowieka zmienionego nie do poznania: Lewa rka draa, zgarbi si, wyblake oczy wychodziy mu na wierzch, spojrzenie byo martwe, na twarzy mia czerwone plamy. Jego pobudliwo jeszcze wzrosa. Wybuchajc gniewem traci wszelkie panowanie nad sob. By wtedy zupenie nieobliczalny w sowach i decyzjach. Goebbels, ktry zobaczy Hitlera jaki czas pniej, po raz pierwszy zauway, e Fhrer zaczyna si starze. Brak ruchu i cige napicie spowodowane pogarszajc si sytuacj militarn spowodoway nawrt dokuczliwych skurczy odka i uporczyw bezsenno, ktrej nie usuway nawet rodki uspokajajce (w tym okresie Hitler odmawia udania si na spoczynek dopty, dopki ostatni brytyjski bombowiec nie opuci niemieckiej przestrzeni powietrznej). Aby zagodzi ble odka, zacz bra lek o nazwie Piguki przeciw wzdciom dr. Koestera, polecony mu i dostarczany regularnie przez Morella (zaywa od 8 do 16 tabletek dziennie). Dopiero w padzierniku 1944 roku wizytujcemu lekarzowi udao si zmyli nadzr Morella i obejrze etykietk na specyfiku. Okazao si, e Hitler codziennie zaywa tabletki, ktrych gwnymi skadnikami byy dwie trucizny: strychnina i atropina, rujnujce system nerwowy. Napicie Hitlera powikszaa jeszcze niepewna sytuacja we Woszech, ktrej rozstrzygnicia nie chcia jednak prowokowa zbyt pochopn interwencj. Nastpc Mussoliniego na stanowisku premiera zosta marszaek Badoglio, ktry - prowadzc tajne negocjacje z aliantami w Madrycie i w Lizbonie - nie przestawa zapewnia Niemcw o swojej lojalnoci. Wprawdzie Churchill i Roosevelt uzgodnili, e po zajciu Sycylii kolejnym etapem ich dziaa bdzie wyeliminowanie Woch z wojny, jednak nie byli przygotowani na bardzo przecie prawdopodobn

ewentualno, e Wosi, aby unikn niemieckiej okupacji, bd prbowali zaatwi t spraw na drodze rokowa. Rozwizanie polityczne byoby rwnie korzystne dla Wochw, jak dla aliantw, wydaje si jednak, e obaj przywdcy byli tak zafascynowani wasnym sloganem o bezwarunkowej kapitulacji, e nie dostrzegali oczywistego niebezpieczestwa, jakim mogy by dugie i cikie walki z Niemcami o zdobycie Pwyspu Apeniskiego, co w konsekwencji jeszcze bardziej odwlokoby utworzenie drugiego frontu we Francji, czego nie przestawa domaga si Stalin. W Algierii ukad z Darlanem podpisany zosta w cigu trzech dni, tymczasem teraz dowdca wojsk alianckich, genera Eisenhower, 29 lipca poprosi mocarstwa sojusznicze o szybk decyzj w sprawie Woch, ale dopiero po upywie trzech tygodni, 17 sierpnia, otrzyma niezbdne instrukcje, na podstawie ktrych mg 3 wrzenia podpisa zawieszenie broni z rzdem Badoglio. Podczas gdy Hitler przekonany, e Wosi knuj zdrad, z niecierpliwoci oczekiwa na dalszy rozwj wypadkw, Stalin rozpocz now, potn ofensyw, ktrej celem byo odzyskanie Zagbia Donieckiego i odrzucenie Niemcw za Dniepr. 11 sierpnia Hitler niechtnie pozwoli von Mansteinowi cofn si do wau wschodniego, ktrego wzniesienie nakazano po bitwie stalingradzkiej. Jednak dugotrway opr Hitlera, rnice zda, dotyczce przebiegu umocnie i spory o to, komu zleci ich budow - armii czy Speerowi - sprawiy, e w chwili gdy wojska wyparte zostay za Dniepr, prace byy ledwie rozpoczte. Pierwsz reakcj Hitlera na obalenie Mussoliniego bya wcieko i pragnienie natychmiastowego zajcia Rzymu, aresztowania rzdu marszaka Badoglio i zatrzymania krla oraz nastpcy tronu w charakterze zakadnikw. Kiedy jednak si okazao, e alianci wcale si nie spiesz, by wyzyska sytuacj (na co jasno wskazywaa przechwycona przez Niemcw transatlantycka wymiana zda midzy Churchillem a Rooseveltem), Hitler postanowi wprowadzi wojska niemieckie do Woch. Wosi nadal stosowali t sam taktyk - prowadzili tajne rozmowy z aliantami, zapewniali o swojej lojalnoci pastwa osi, a jednoczenie starali si maksymalnie utrudnia postpy Niemcw i gromadzi wasne siy dookoa Rzymu. adna ze stron nie daa si jednak oszuka. 30 sierpnia, po zakoczeniu ewakuacji z Sycylii, wojska niemieckie otrzymay rozkaz przystpienia - na haso O - do rozbrajania Wochw i zajmowania pnocy kraju. Wojska na poudniu miay cofa si w stron Rzymu. Wiadomo o kapitulacji Woch, podana przez radio BBC 8 wrzenia, zaskoczya zarwno Wochw, jak i Niemcw. Hitler przebywa w tym czasie na Ukrainie, dokd uda si tego samego ranka na skutek alarmujcego doniesienia, e Rosjanie wbili si klinem midzy armie von Mansteina i von Klugego i szybko zmierzaj na zachd, w kierunku Kijowa i Dniepru. Usyszawszy o zdradzie Woch, wsiad z powrotem do samolotu prawie natychmiast po wyldowaniu i odlecia do swojej kwatery w Prusach Wschodnich. Haso O zostao podane i Niemcy zajli Rzym oraz jego lotniska, zanim alianccy spadochroniarze, ktrzy otrzymali identyczne zadanie, zdyli wystartowa. Oddziay woskie zostay

rozbrojone, a samoloty Luftwaffe zaatakoway wosk flot wojenn zmierzajc w kierunku Malty, zatapiajc okrt Roma i uszkadzajc jego siostrzan Itali. Niemcy spodziewali si ldowania aliantw w pobliu Rzymu i przygotowali si do wycofania swoich si ldowych rozmieszczonych na poudnie od stolicy Woch. Autorem tego planu by Rommel, dowdca rejonu pnocnego, ktry przewidywa, e utrata rodkowych i poudniowych Woch bdzie nieuchronna. Gdy jednak zasadnicze ldowanie nastpio pod Salerno, na poudnie od Neapolu, Hitler byskawicznie zmieni decyzj i wybra wariant opracowany przez Kesselringa, komendanta Rzymu, ktry proponowa utworzenie linii obronnej wzdu Volturno, na poudnie od stolicy. To posuniecie sprawio, e alianci musieli przez dziewi miesicy prowadzi cik kampani w grzystym terenie, aby wreszcie dotrze do Rzymu nie we wrzeniu 1943, jak to pierwotnie planowano, lecz dopiero w czerwcu 1944 roku. W tym samym czasie spadochroniarze niemieccy pod dowdztwem oficera Waffen SS Ottona Skorzenego dziki sprawnie przeprowadzonej akcji uwolnili Mussoliniego z jego grskiego wizienia w Gran Sasso. Duce powierzono rzdy nad marionetkow Republik Spoeczn Salo na pnocy. III Wkrtce po upadku Mussoliniego Hitler mianowa Himmlera ministrem spraw wewntrznych na miejsce Fricka: uwaa, e SS da mu najlepsz gwarancj, i woski scenariusz wydarze nie powtrzy si na terenie Niemiec. Zaufanie Hitlera do Himmlera wzroso szczeglnie po sukcesach Waffen SS na froncie wschodnim, natomiast armia regularna obserwowaa wzrost tej konkurencyjnej formacji z tak sam wrogoci, z jak przedtem odnosia si do SA Rhma. W latach trzydziestych Himmler widzia w zmilitaryzowanych oddziaach SS si suc wycznie do celw wewntrznych, takich jak zdawienie ewentualnej prby puczu ze strony armii, i dopiero po wybuchu wojny rozkazem samego Hitlera podporzdkowano je naczelnemu dowdcy wojsk ldowych, ktry przeksztaci je w jednostki frontowe. Generaowie armii krytycznie oceniali ich dokonania, uwaajc je za niezdyscyplinowane i niedostatecznie wyszkolone, a e sprawowali kontrol nad rekrutacj, starali si hamowa ich wzrost liczebny. Tymczasem Gottlobowi Bergerowi, ktremu powierzono sprawy rekrutacji w Gwnym Urzdzie Dowodzenia SS, udao si znale rdo uzupenie poza kontrol Wehrmachtu - werbowa modych zamieszkaych poza obrbem Rzeszy volksdeutschw, ktrzy pozostawali pod silnym wraeniem faszystowskiej propagandy Wielkich Niemiec i byskotliwych sukcesw Waffen SS w kampaniach francuskiej i norweskiej. Berger rozpocz rekrutacj ochotnikw od Rumunii i doprowadzi do tego, e w chwili inwazji na ZSRR stan liczebny Waffen SS wynosi 160 tysicy onierzy. Swoj postaw w walce z Rosjanami wzbudzili oni uznanie

samego Hitlera, ktry pochwali ich za cechy godne narodowych socjalistw. Formacje te charakteryzowaa szczeglna mieszanina fanatyzmu, ywioowej odwagi i bezwzgldnoci, blisza raczej tradycji nacjonalistycznych oddziaw ochotniczych (Freikorps) ni armii pruskiej. W latach 1942-1943 udowodniy one jednak, e w peni zasuguj na miano jednostek doborowych, wykazujc si zaartoci w ataku i nieugitoci w obronie; ponosiy straty o wiele wysze od armii regularnej. Latem 1944 roku czna liczba onierzy Waffen SS przekroczya p miliona, a ju w grudniu dosza do 910 tysicy, z czego ponad jedna trzecia pochodzia z rnych czci Europy (byli wrd nich ochotnicy z krajw nadbatyckich, Ukraicy, Rosjanie i bakascy muzumanie). W tym czasie na skutek poniesionych strat i braku odpowiednich uzupenie formacje Waffen SS w znacznym stopniu straciy swj pierwotny charakter, ale jeszcze w 1944 roku Hitler nie przesta ich uwaa za swoj gwardi pretoriask. Ambicje Himmlera, dcego do staej rozbudowy swojego imperium, doprowadziy go do wtargnicia w sfer nie tylko militarn, lecz rwnie gospodarcz. Rola, jak w Waffen SS odegra Berger, znalaza odpowiednik w dziaalnoci Oswalda Pohla w WVHA (Wirtschaftsund Verwaltungshauptamt, czyli Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS). Pohl, byy kasjer w marynarce wojennej, doszed stopniowo do stanowiska finansowego administratora caej SS. Najpierw przej nadzr nad administracj i zaopatrzeniem Waffen SS, potem nad przeszo dwudziestoma obozami koncentracyjnymi i 165 obozami pracy, a wreszcie nad inwestycjami budowlanymi SS i policji oraz wszystkimi przedsiwziciami gospodarczymi SS. Te ostatnie, zapocztkowane w latach trzydziestych, w 1942 roku obejmoway ju ogromn liczb indywidualnych przedsibiorstw reprezentujcych najrnorodniejsze gazie gospodarki, od kamienioomw i cegielni po zakady przemysu spoywczego i tekstylnego. Podstaw sukcesw Pohla bya kontrola, ktr sprawowa nad obozami koncentracyjnymi i obozami pracy. W czasach wzrastajcego deficytu siy roboczej pozycja ta umoliwia mu zatrudnianie winiw, w tym rwnie jecw wojennych, w zakadach nalecych do SS oraz wypoyczanie ich, oczywicie odpatnie, innym fabrykom pastwowym lub prywatnym. Proceder ten szybko przeksztaci si w niezwykle dochodowy biznes. Szczeglnie intratne byo dostarczanie siy roboczej dla zakadw zbrojeniowych. Ten rozwj wypadkw w zasadniczy sposb wpyn na zmian przeznaczenia obozw. Wkrtce po swojej nominacji Pohl pisa do Himmlera (30 kwietnia 1942): Takie wzgldy jak prewencja czy bezpieczestwo przestay odgrywa najwaniejsz rol. Obecnie najistotniejsza staa si ekonomiczna strona zagadnienia [...] zmobilizowanie siy roboczej winiw najpierw dla zwikszenia produkcji zbrojeniowej, a pniej dla celw rozbudowy w okresie powojennym. Zgodnie z tym postulatem naleao podj dziaania, by przeksztaci obozy koncentracyjne z miejsc odosobnienia przeciwnikw politycznych

w organizacje zdolne do zaspokojenia naszych potrzeb gospodarczych. Koncepcje t zrealizowano znacznie wczeniej w radzieckich guagach. Himmler przyj propozycje Pohla z entuzjazmem, widzc w niej szans stworzenia silnej bazy ekonomicznej dla SS w okresie powojennym, a w najbliszej przyszoci rozbudowy wasnego przemysu zbrojeniowego. Szukanie taniej siy roboczej znalazo odbicie w raptownym wzrocie liczby winiw obozw koncentracyjnych. Midzy wrzeniem 1939 a marcem 1942 roku liczba ich wzrastaa powoli, od 25 tysicy do niecaych 100 tysicy, w sierpniu 1944 roku przekroczya ju 500 tysicy, aby w styczniu 1945 osign 700 tysicy, co wymagao zatrudnienia 40 tysicy stranikw. Jeden z obozw, Birkenau, zbudowany w 1942 jako filia kompleksu Auschwitz, by w stanie pomieci ponad 100 tysicy winiw. Na decyzj o lokalizacji obozu w Owicimiu wpyn fakt, i znajdowa si on w pobliu zakadw przemysowych Grnego lska, dla ktrych mia dostarcza tani si robocz. Po wybudowaniu sta si jednak najwikszym z obozw zagady. Ten sam wzgld - dostp do taniej siy roboczej - zaway na zbudowaniu przez I. G. Farben fabryki syntetycznego kauczuku wanie w bezporednim ssiedztwie Auschwitz oraz zlokalizowaniu dodatkowego obozu pracy w Monowicach. Wrd usug, jakie SS oferowao swojej niewolniczej sile roboczej, byy programy szkolenia zawodowego oraz dostp do domw publicznych obsugiwanych przez prostytutki aresztowane za zachowanie antyspoeczne. Nie tylko I. G. Farben, ale wiele innych firm niemieckich korzystao z pracy winiw obozw koncentracyjnych i obozw pracy. W ostatnich latach wojny trafiao do nich coraz wicej robotnikw ze wschodu. W tym czasie winiowie niemieccy stanowili tam ju zdecydowan mniejszo w 1945 ju tylko 5 do 10 procent. W obozach znajdowali si obywatele wszystkich krajw okupowanej Europy, poczynajc od rosyjskich jecw wojennych po Francuzw i Holendrw uwizionych na podstawie dekretu Nacht und Nebel. Podobnie jak w agrach radzieckich wydajno pracy pozostawaa na bardzo niskim poziomie. Powody takiego stanu rzeczy byy identyczne. Fatalne traktowanie, wielogodzinna niewolnicza praca, ndzne wyywienie i skrajnie prymitywne warunki bytowania sprawiay te, e winiowie masowo wymierali (nie liczc rozstrzelanych lub straconych w inny sposb). Deportacj ydw z terenw dawnej Rzeszy oraz Czech i Moraw, okrelan jako przesiedlenie na wschd, rozpoczto jesieni 1941 roku. W styczniu na konferencji w Wannsee postanowiono da priorytet oczyszczeniu Generalnego Gubernatorstwa. W pamitniku Goebbelsa, pod dat 27 marca 1942 roku, czytamy: Deportacj ydw na wschd zaczto od Lublina. Jest to do barbarzyska sprawa - nie chce si wchodzi w szczegy. Zostao ju niewielu ydw. Naley przypuszcza, e okoo 60 procent z nich zostao zlikwidowanych, a pozostae 40 procent wzito do pracy przymusowej. Byy gauleiter Wiednia [Globocnik, obecnie w SS] przeprowadza to z du doz przezornoci [...]. W tych sprawach po prostu nie mona by sentymentalnym [...] Fhrer inspiruje to radykalne rozwizanie zarwno sowem, jak i czynem.

Himmler da, aby wspomniana przez Goebbelsa operacja Reinhard oczyszczenie Generalnego Gubernatorstwa - zakoczona zostaa do schyku 1942 roku. Reinhard Heydrich, na cze ktrego zostaa nazwana, nie doy realizacji planw opracowanych na swojej konferencji w Wannsee. Jako Protektor Czech i Moraw zgin zastrzelony przez dwch spadochroniarzy - Czecha i Sowaka, zrzuconych przez samolot brytyjski. W ramach akcji odwetowej ponad 1500 Czechw rozstrzelano, 3000 ydw wysano do komr gazowych w Polsce oraz spalono zupenie przypadkowo wybran wie Lidice po wymordowaniu caej ludnoci mskiej i deportowaniu wszystkich kobiet i dzieci do obozw koncentracyjnych. Himmler wymaga osobistej przysigi zachowania cisej tajemnicy od czonkw kadego oddziau SS wybranego do wykonania zada specjalnych na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Zwraca si do nich w nastpujcy sposb: Musz wymaga od was nadludzkich wyczynw nieludzkoci. Ale taka jest wola Fhrera. Pierwsza faza operacji polegaa na skupieniu wszystkich ydw w gettach. W Warszawie na teren, na ktrym toczyo si ju 280 tysicy osb, wcinito jeszcze dodatkowych 150 tysicy, a nastpnie zbudowano mur, aby odgrodzi jego mieszkacw od reszty wiata. Getta powstay te w odzi i wok Lublina. Druga faza polegaa na deportacji mieszkacw gett do obozw zagady, w miar jak oddawano je do uytku zgodnie z planem ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Gdy w wyniku deportacji - zawsze maskowanych jako przesiedlenie - liczb mieszkacw getta warszawskiego zredukowano do 70 tysicy, ci, ktrzy pozostali, postanowili stawi opr. Dwa tysice onierzy oddziaw Waffen SS, wyposaonych w czogi, miotacze ognia i materiay wybuchowe, otrzymao rozkaz spalenia i wysadzenia getta w powietrze. Ku zdumieniu dowodzcego nimi generaa Stroopa (ktry pniej kaza przygotowa okolicznociowy album fotograficzny dla upamitnienia swojego zwycistwa) ydowscy mczyni i kobiety walczyli z tak determinacj e, mimo wielkiej przewagi uzbrojenia Niemcom udao si ostatecznie zgnie ich opr dopiero po czterech tygodniach niezwykle zacitych walk o kady dom. Z 56 tysicy pozostaych przy yciu, 7 tysicy zastrzelono na miejscu, 22 tysice wysano do obozw zagady, a reszt skierowano do obozw pracy przymusowej. W cigu 1942 oddano do uytku wszystkie gwne obozy koncentracyjne, z ktrych najwaniejszymi byy: Chemno (ukoczony najwczeniej), Beec, Majdanek, Treblinka oraz najbardziej osawiony Auschwitz-Birkenau (Owicim-Brzezinka). W szczytowym okresie dziaania do Owicimia przybywao kilka transportw dziennie, a wydajno jego czterech komr gazowych i piecw do palenia zwok wzrosa do 20 tysicy cia w cigu doby. Taki poziom produkcji mona byo utrzyma jedynie dziki bardzo starannemu, godnemu operacji przemysowej, planowaniu. Tak wanie traktowano ten problem w SS, na co jasno wskazuje pedantyczna kalkulacja kosztw operacji. Stworzona przez Pohla WVHA, ktra odpowiadaa za organizacje pracy robotnikw przeznaczonych do

zapracowania si na mier, a nie do komr gazowych, przeprowadzia nastpujce podsumowanie: Wynajem winiw obozw koncentracyjnych dla zakadw przemysowych daje przecitny zysk od 6 do 8 marek, z czego odliczy naley 70 fenigw na koszty wyywienia i ubrania. Zakadajc, e przecitnie wizie yje 9 miesicy, sum t pomnoy musimy przez 270, co daje kwot 1431 marek. Zysk ten moe by zwikszony przez racjonalne wykorzystanie zwok, np. zotych plomb, wosw, ubra i przedmiotw wartociowych, chocia z drugiej strony kade ciao oznacza strat 2 marek na koszty kremacji. Ci, ktrym przypada w udziale natychmiastowa mier, mieli 8 do 10 minut na rozebranie si i przemaszerowanie do komory gazowej. Kobietom dawano 15 minut, poniewa musiano najpierw ogoli im gowy, wosy bowiem mogy by wykorzystane do wyrobu materacy. Wanie to zbiurokratyzowanie eksterminacji (innym jej przykadem moe by bardzo precyzyjny rozkad jazdy pocigw) nadaje szczeglnie upiorne pitno i tak koszmarnemu rejestrowi okruciestwa i odczowieczenia, ktre charakteryzoway wszystkie obozy. Z cznej liczby 18 milionw ofiar nazistowskiej przemocy w Europie (wcznie z ZSRR) 11 milionw znalazo mier na okupowanych terenach Polski. Spord tych 11 milionw ponad 5 milionw byo ydami (wliczajc w to deportowanych z innych krajw) i Cyganami (tych ostatnich tpiono prawie rwnie bezwzgldnie jak ydw). Danych tych nie wolno pomija. Mog one jednak dziaa otpiajco na wyobrani, ktra nie jest w stanie ogarn cierpie przedstawianych w takiej skali, dlatego rwnie wane jest podkrelenie, e kada cyfra w tej wielomilionowej liczbie oznacza okruciestwo, przemoc i ponienie zaznane przez czowieka takiego jak my - mczyzn, kobiet, dziecko czy nawet niemowl. W czerwcu 1943 roku Himmler spotka si z Hitlerem w Berghofie, gdzie zameldowa, e oczyszczanie Generalnego Gubernatorstwa postpuje zgodnie z planem i bliskie jest pomylnego ukoczenia. Po spotkaniu zanotowa: Fhrer powiedzia, e deportacja ydw musi by kontynuowana przy uyciu wszystkich dostpnych metod bez wzgldu na zakcenia i niepokoje, jakie moe ona powodowa w cigu najbliszych 34 miesicy. W padzierniku, podczas spotkania z grup dowdcw SS w Poznaniu, Himmler poruszy bardzo powan spraw: W naszym gronie moemy rozmawia cakiem szczerze o sprawie, o ktrej nigdy nie bdziemy mwili publicznie. Przeraaa ona kadego z nas, a jednak kady z nas by pewien, e zrobiby to jeszcze raz, gdyby wydano taki rozkaz [...]. Mwi o programie ewakuacji ydw, eksterminacji ydw [...] Wikszo z was wie, co to znaczy, kiedy sto, piset albo tysic trupw ley jeden przy drugim. Fakt, e wytrzymalimy to, a jednoczenie pozostalimy - z wyjtkami wywoanymi ludzk saboci - porzdnymi ludmi, doda nam hartu. Jest to chwalebna karta naszej historii, ktra nigdy nie bya i nie bdzie napisana. Dwa dni pniej, 6 padziernika, Himmler przemawia do przywdcw

partii: Do koca roku kwestia ydowska bdzie rozwizana we wszystkich krajach okupowanych. Pozostanie jedynie kilku ydw, ktrym udao si wylizgn z sieci [...] Musicie wysucha tego, co mam wam do powiedzenia, i nie przekazywa tego dalej. Wszyscy zadawalimy sobie pytanie: co z kobietami i dziemi? Uznaem, e pytanie to wymaga jasnej odpowiedzi. Nie po to pozbylimy si mczyzn, poprzez ich zgadzenie, aby pozwoli ich dzieciom dorosn i wywrze zemst na naszych synach i wnukach. Cho moe to by trudne, musimy podj decyzj, e rasa ta zostanie wymazana z oblicza ziemi. W obozach mordowano nie tylko ydw pochodzcych z Niemiec i z Polski. Program ostatecznego rozwizania, ktrego autorem by Eichmann, obejmowa ca okupowan Europ i wiele ofiar z rozmaitych krajw deportowano do Polski. Do jednej z najbardziej gruntownie przeprowadzonych operacji doszo w Holandii, gdzie 110 tysicy ze 140 tysicy ydw zostao deportowanych, a z tej liczby tylko 6 tysicy przeyo. 3 lutego 1944 wyjecha z Parya do Auschwitz szedziesity sidmy pocig, wiozcy 1214 ydw, z ktrych 14 miao powyej osiemdziesiciu lat, a ponad stu poniej szesnastu. Z caego transportu tylko 26 przeyo wojn. Tydzie pniej odjecha nastpny pocig, wiozcy 1229 osb. Byy kraje, w ktrych ydzi otrzymywali pomoc i ochron. Naleay do nich Wochy i cz Francji, pozostajca pod wosk okupacj, gdzie w sprawie tej interweniowaa armia woska, Dania, gdzie dziki interwencji duskiej rodziny krlewskiej oraz pobaliwoci komisarza Rzeszy, Wernera Besta, jedynie 500 z 7200 ydw zostao deportowanych, a pozostaych przewieziono drog morsk do Szwecji, Finlandia, gdzie jedynie 11 spord 4 tysicy ydw nie udao si uratowa, a take Sowacja i Bugaria. Macki SS sigay jednak daleko: dosigy one 260 ydw yjcych w Canea na Krecie, 1800 ydw z Korfu, 43 tysice spord 56 tysicy ydw z Salonik, mieszkajcych tam jeszcze od czasw w. Pawa. Przeczesywano nie tylko miasta. Przeszukiwano rwnie mae miasteczka i wioski, w ktrych mieszkao zaledwie kilku ydw. I tak, na przykad, w Colibasz nad rzek Prut w Besarabii znaleziono dwch ydw, w Duja Polijana w Serbii - dziewiciu, na greckiej wyspie Samotraka trzech, a w estoskim miasteczku Johvi nad Zatok Fisk - omiu. Ostatni du akcj przeprowadzon przez Eichmanna bya eksterminacja ydw wgierskich. Gdy w marcu 1944 roku regent Wgier admira Horthy wyrazi zgod na okupacj swojego kraju, zaakceptowa rwnie danie Hitlera domagajcego si, aby przekaza ydw SS. Eichmann przenis si do Budapesztu. Ponad 40 tysicy z 50 tysicy ydw wgierskich, sucych w batalionach pracy na froncie wschodnim, zostao ju zabitych. Teraz przystpiono, podobnie jak w Polsce, do skupienia pozostaych przy yciu w gettach, wyjaniajc im przy tym, e s to przygotowania do przemieszczenia ich na wschd, gdzie bd pomagali w pracach niwnych, w cegielniach i tartakach. Do deportacji przystpiono w poowie maja,

rozpoczynajc od Rusi Zakarpackiej i Transylwanii. Latem 1944 roku zdono wywie do Owicimia 437 tysicy ludzi, po czym, na skutek midzynarodowych protestw, rzd wgierski wstrzyma (w lipcu) dalsze transporty, pozostawiajc przy yciu 300 tysicy ydw. Tym razem to sam Hitler wystpi z obron rozwizania ostatecznego wobec dowdcw armii wezwanych do Berghofu. Zapytany, czy usunicie ydw z uprzywilejowanych stanowisk nie mogo by przeprowadzone w sposb bardziej humanitarny, odpowiedzia: Moi mili generaowie, toczymy walk na mier i ycie. Jeeli bitw t wygraj nasi wrogowie, Niemcy zostan unicestwieni. Winic ydw za wywoanie wojny (cae to bestialstwo zostao zorganizowane wanie przez nich), kontynuowa: Okazanie aski w tym, jak rwnie w jakimkolwiek innym wypadku, byoby najwikszym okruciestwem wobec naszych wasnych rodakw. Jeli ydzi maj mnie nienawidzi, to niech przynajmniej maj do tego powody [...] Popatrzcie na inne kraje [...] Wgry! Cae pastwo przearte spiskami i zgnilizn, wszdzie ydzi [...] Tam rwnie musiaem interweniowa i problem jest obecnie w trakcie rozwizywania [...] ydzi maj w programie unicestwienie narodu niemieckiego. Owiadczyem w Reichstagu: jeeli ktokolwiek wierzy, e uda mu si ten nard unicestwi, to si myli. Jeeli ydzi rzeczywicie tego sprbuj, sami zostan unicestwieni. Czy ktrykolwiek wiadek wciekych antysemickich wystpie ulicznego agitatora, dziaajcego w Monachium we wczesnych latach dwudziestych, mg sobie wyobrazi, do czego one doprowadz? IV Jesieni 1943 roku, zastanawiajc si nad rozwojem wypadkw w rejonie Morza rdziemnego, Hitler mg z zadowoleniem stwierdzi, e dziki wasnemu uporowi i energii, a take sporemu utowi szczcia, udao mu si wybrn z rozpaczliwej sytuacji. Wiksza cz Woch znajdowaa si pod okupacj niemieck, a alianci zatrzymani zostali daleko na poudnie od Rzymu. Niemcy zajli te tereny okupowane uprzednio przez Wochw w Chorwacji, Albanii i Grecji, gdzie Hitler przez pewien czas obawia si desantu Brytyjczykw. Chocia uwolnienie Mussoliniego i utworzenie Republiki Spoecznej z Duce na czele okazao si w rzeczywistoci jedynie pustym gestem, mogo by prezentowane opinii publicznej jako zwyciskie zakoczenie kryzysu, ktry w lecie grozi wystawieniem poudniowych granic Wielkiej Rzeszy Niemieckiej na bezporedni atak aliantw. Wszystko to byo jednak do mizernym zwycistwem. Klski poniesione przez Niemcw pod Stalingradem i Kurskiem sprawiy, e rok 1943 przynis utrat inicjatywy dyplomatycznej i militarnej, ktra przez 10 lat - od wycofania si Niemiec z Ligi Narodw w padzierniku 1933 pozostawaa niepodzielnie w rku Hitlera. W lad za zwycistwem pod Kurskiem Rosjanie w sierpniu zdobyli Orze i Charkw, a dalej na poudniu, na Ukrainie, podjli seri uderze, w ktrych rzucili 2,5 miliona ludzi przeciwko siom niemieckim,

wyposaonym w zblion liczb czogw i samolotw, lecz o poow skromniejszym. Jeszcze przed kocem wrzenia Armia Czerwona uwolnia Zagbie Donieckie i osigna lini Dniepru. Wycofanie si Niemcw odbyo si sprawnie na caej dugoci liczcego ponad 640 kilometrw frontu, a po przekroczeniu rzeki wojska von Mansteina usztywniy obron, staczajc zaciek walk o kady przyczek. Mimo to 6 listopada Rosjanie zdobyli Kijw i utrzymali go, cho Niemcy prbowali odbi miasto. Gdy wczesnozimowe deszcze i bota pooyy kres walkom, Grupa Armii Poudnie wci jeszcze utrzymywaa zwarty front, ale Armia Czerwona zaja mocn pozycj na zachodnim brzegu Dniepru, podczas gdy na pnoc od bot Prypeci inne oddziay przypuciy atak na olbrzymie wybrzuszenie frontu, osaniajcego Biaoru i jej stolic Misk. Pod koniec pierwszego tygodnia grudnia Stawka ukoczya prac nad planem ofensywy zimowej, ktra miaa rozpocz si pod koniec roku i trwa a do wyparcia najedcw poza granice Zwizku Radzieckiego. Pod wraeniem postpw Armii Czerwonej, rozpadu osi i sprzymierzenia si Woch z aliantami pozostali sojusznicy Niemiec Rumunia i Wgry, ktre poniosy cikie straty na froncie wschodnim, oraz Sowacja, Bugaria i Finlandia - czujc nadchodzc katastrof, podwoiy wysiki, aby w lad za Wochami przej na stron dotychczasowych przeciwnikw. Wywiad niemiecki informowa Hitlera o tych manewrach, ale on, podobnie jak w wypadku Woch, uwaa, e na razie lepiej powstrzyma si od jakichkolwiek dziaa, ktre mogyby przyspieszy upadek jego systemu satelickiego. Z nieugitym uporem twierdzi, e Niemcy nie powinny szuka wyjcia z obecnych trudnoci na drodze negocjacji. Kaza Ribbentropowi zerwa kontakty, jakie nawiza w Sztokholmie, komentujc swoj decyzj w sposb nastpujcy: Ribbentrop, musisz zrozumie, e gdybym nawet zawar dzi ugod z Rosj, jutro i tak musiabym j zaatakowa - nic na to nie mog poradzi. Gdy Goebbels dowodzi, e trzeba doj do porozumienia z jedn lub drug stron koalicji i wycofa si z walki na dwa fronty, Hitler odpowiedzia, e negocjacje z Churchillem nie doprowadz do niczego, gdy kieruje si on nienawici, a nie rozsdkiem, i mimo i wolaby wszcz rozmowy ze Stalinem, nie wierzy w ich powodzenie, gdy (jak zapisa w pamitniku Goebbels) Stalin nie moe wypuci z rk tego, czego on, Hitler, da na wschodzie. Na spotkaniu partyjnej starej gwardii, zgromadzonej w Monachium dla uczczenia dwudziestej rocznicy puczu 1923, Hitler przemawia z si i wigorem, ktre wywary ogromne wraenie na zebranych. Znowu zobaczyli swojego dawnego Fhrera, cakiem innego od tego, jakiego oczekiwali, majc relacje o nie najlepszym stanie jego zdrowia. Uczucie ulgi z pewnoci przyczynio si do entuzjazmu, z jakim go oklaskiwali, szczeglnie wtedy, gdy obieca odwet na Wielkiej Brytanii za bombardowanie Niemiec. Hitler by wietnym aktorem, trudno jednak poj, w jaki sposb potrafi tak dalece przekona samego siebie, e wci jeszcze istniay szans na zwycistwo, aby mc przela to przekonanie na innych, z generalicj

wcznie21. Wielk rol odegraa z pewnoci jego wiara w potg woli. Oto by czas prby, a Hitler nie przestawa powtarza, e wygra ten, kto najduej zachowa zimn krew. Jego gwn trosk w cigu ostatniego ptora roku ycia byo chronienie swojej siy woli przed wszystkim, co mogoby j osabi. Stosowa przy tym dwie metody: odrzucania oraz unikania niewygodnych faktw i informacji. Przykadem pierwszej moe by jego gniewna odmowa przyjcia do wiadomoci danych dotyczcych liczebnoci Armii Czerwonej i wysokoci radzieckiej produkcji zbrojeniowej. Upiera si, e Stalin wyczerpa ju wszystkie rezerwy, a jego armia jest zbyt znkana, aby kontynuowa ofensyw. Twierdzenie, jakoby Rosjanie dysponowali 57 nowymi dywizjami, byo nonsensem i niepodobiestwem, ci, ktrzy wierzyli w te dane, byli defetystami (jak owiadczy von Mansteinowi). Nie przestawa te oskara swoich oficerw sztabowych o kamstwo i celowe zawyanie potencjau wojennego przeciwnika po to, by usprawiedliwi wasne tchrzostwo i brak wiary. Przykadem drugiej - unikania - bya odmowa przeprowadzenia wizytacji na froncie czy przekonania si na wasne oczy, jaki by rozmiar strat i cierpie spowodowanych przez bombardowania. Gdy kiedy pocig sanitarny zatrzyma si obok jego wagonu i wida byo lecych na pryczach rannych, natychmiast kaza zacign aluzje. Innym przykadem byo uchylanie si od publicznych wystpie, o ktre baga go Goebbels. Hitler instynktownie obawia si, e przy swoim wyczuleniu na nastroje tumu nie bdzie potrafi rozproszy zwtpienia i przygnbienia audytorium. Niech do przebywania w Berlinie, zamykanie si w odlegym Berghofie czy Wilczym Szacu, a wreszcie w podziemnym bunkrze Kancelarii Rzeszy, rwnie wiadczyo o obronie przed tward rzeczywistoci, ktra moga podkopa jego wol wytrwania. Odpychajc od siebie nieprzyjemne informacje i wraenia, Hitler kurczowo czepia si wszystkiego, co mogoby wesprze jego wiar, e jeli tylko nie ustpi, szczcie znowu si do niego umiechnie i jego przekonanie o wasnym posannictwie znajdzie pene uzasadnienie. Mona znale na to dowody w jego, cytowanych ju wczeniej, rozmowach z Goebbelsem, podczas ktrych naciga dane liczbowe, aby udowodni moliwo stworzenia centralnych rezerw operacyjnych w sile 34 dywizji, zapowiada, e jeszcze przed upywem czterech miesicy na Atlantyk wypyn niemieckie okrty podwodne wyposaone w nowe, miercionone torpedy magnetyczne, oraz zapewnia, e wielka rakietowa kampania odwetowa rozpocznie si ju na pocztku 1944 roku. Jeeli wojna podwodna rozwinie si zgodnie z naszymi przewidywaniami - pisa Goebbels w swoim pamitniku - i jeeli w styczniu lub w lutym do akcji wejdzie nasza bro odwetowa, to Anglicy zostan mocno ugodzeni w chwili, gdy objawy ich zmczenia wojn s bardzo wyrane. By moe uda si gruntownie zmieni stosunek Wielkiej Brytanii do wojny. Nawet w tym, co dotyczyo frontu wschodniego, Hitler wykazywa znacznie wikszy optymizm ni Naczelne Dowdztwo:
21

Po wysuchaniu przemwienia Rommel pisa do ony: Jaka moc od niego bije! Jak wiar i pewno zwycistwa potrafi wzbudzi w swoich suchaczach!

Nasz obecny odwrt [powiedzia Goebbelsowi] oznacza jedynie cofnicie si za Dniepr [...] Fhrer oczekuje, e linia Dniepru bdzie utrzymana przez ca zim. Dziki tej operacji zaoszczdzilimy okoo 350 kilometrw. Zwolni to dywizje, ktrych potrzebujemy dla nowych gwnych rezerw operacyjnych [...] alfy i omegi naszej obecnej strategii. Mimo nalotw Hitler stale powraca do swych dawnych nadziei, i Brytyjczycy wreszcie zrozumiej, e ich prawdziwy interes ley w przyczeniu si do niemieckiej krucjaty przeciwko bolszewizmowi. Logika tej koncepcji bya dla niego tak nieodparta, e nie przestawa wierzy w jej urzeczywistnienie. Uznawa j za jeszcze jeden argument przemawiajcy za trwaniem w oporze i gr na zwok a do chwili, gdy nieporozumienia i nieufno pomidzy Rosj a Zachodem doprowadz do zerwania dotychczasowego sojuszu. Hitler powiedzia Goebbelsowi, e na zachodzie znajduje si 17 dywizji niemieckich, majcych powstrzyma sprzymierzonych przed inwazj przez kana la Manche. Ldowanie aliantw na Sycylii i we Woszech oywio nadzieje czonkw ruchu oporu we wszystkich krajach okupowanej Europy, a to sprawio, e Niemcy musieli wzmocni garnizony, aby unikn ewentualnych niespodzianek. W Norwegii, pod wpywem obaw, e ruch Milorg doprowadzi do zbrojnego powstania dla wsparcia moliwego ldowania wojsk alianckich, Niemcy utrzymywali 13 dywizji ldowych, 90 tysicy personelu marynarki wojennej, 6 tysicy esesmanw oraz 12 tysicy czonkw organizacji paramilitarnych, ktre nadzoroway trzymilionow populacj. Ruch oporu mia znaczenie zarwno moralne, jak i polityczne (biorc pod uwag rozwj sytuacji po wojnie), jednak w Europie Zachodniej jego praktyczny wkad w pokonanie Niemiec ogranicza si - a do ldowania aliantw - do wizania, a tym samym rozpraszania, si wroga. Przed desantami sprzymierzonych w 1944 roku wszelkie prby otwartego wystpienia przeciwko okupantom skazane byy na niepowodzenie. Bezwzgldno represji (50 lub 100 rozstrzelanych zakadnikw za ycie jednego Niemca) sprawiaa, e poza nielicznymi przypadkami, straty znacznie przewyszay korzyci wynikajce z akcji zbrojnej. Korzystniejsze warunki dla dziaalnoci ruchu oporu istniay na Bakanach. Wynikao to zarwno z grzystego charakteru wikszej czci terenu, jak i dugoci wybrzea oraz do blisko pooonych morskich i lotniczych baz alianckich w basenie Morza rdziemnego. Hitler powiedzia Goebbelsowi, e 17 niemieckich dywizji stacjonujcych na Bakanach ma stae zajcie z utrzymaniem choby wzgldnego porzdku w tym rejonie. Obawiajc si ldowania aliantw w Grecji, Hitler przedsiwzi odpowiednie kroki, aby zapobiec przechwyceniu acucha jej wysp przez Anglikw. Obrona Krety zostaa wzmocniona, a w padzierniku i listopadzie wojska niemieckie zajy i okupoway Dodekanez. Grecki Narodowy Front Wyzwolenia (EAM) kontrolowa wiksz cz terytorium kraju, z wyjtkiem Aten i Salonik, lecz w nie mniejszym stopniu ni dziaaniami przeciwko Niemcom zajty by walk polityczn o obalenie monarchii i przejcie wadzy po wyzwoleniu.

Bez porwnania niebezpieczniejszymi przeciwnikami, zajmujcymi wyjtkow pozycj w europejskim ruchu oporu, byli partyzanci jugosowiascy. Feldmarszaek von Weichs, gwnodowodzcy siami na Bakanach, pisa w swoim pamitniku: Nie mona ju mwi o partyzantce - pod dowdztwem Tito powstaa potna armia bolszewicka. Z dnia na dzie ronie ona w si, stajc si miertelnym zagroeniem. Ma silne poparcie Brytyjczykw. Rosnca bezsilno chorwackiego rzdu Pavelicia budzi coraz wikszy niepokj. W przypadku inwazji na Dalmacj i Albani moemy si tam spodziewa oglnonarodowego, komunistycznego powstania. Tito osign jedyny w swoim rodzaju sukces - potrafi z powodzeniem stawi czoo zarwno Hitlerowi, jak i Stalinowi, utrzyma na dystans Churchilla i Roosevelta oraz uchroni niepodlego swojego kraju pod rodzimym reimem komunistycznym. Dysponujc pocztkowo jedynie skromnym oddziaem 300 weteranw hiszpaskiej wojny domowej, przystpi do organizowania ruchu oporu natychmiast po napaci Niemcw na Zwizek Radziecki. W latach 1941-1943 Niemcy przeprowadzili a cztery ofensywy przeciwko partyzantom, zmuszajc ich do schronienia si w grach. Mimo cikich strat i brutalnych represji stosowanych przez Niemcw wobec ludnoci wiejskiej22, Jugosowianie nie zaniechali oporu. Upadek Woch radykalnie zmieni sytuacj partyzantw. Zdobyli ogromne iloci broni, co umoliwio im zorganizowanie i wyposaenie dwustutysicznej armii, a nastpnie przetrwanie jeszcze jednej ofensywy niemieckiej. Ze znaczn pomoc Anglikw i Amerykanw opanowali Chorwacj i Dalmacj, oswobodzili cay kraj i sformowali wasny rzd, zdominowany przez komunistw, jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Od jesieni 1943 do wiosny 1944 roku wida ju byo wyranie, jak rozpaczliwie czepia si Hitler kadego pomysu, ktrego realizacja mogaby doprowadzi do szybkiej poprawy sytuacji. Przez cay 1943 rok Speer rozbudowywa swoje imperium zbrojeniowe, przejmujc kolejno nadzr nad programem budowy okrtw podwodnych Dnitza, gwnymi sektorami gospodarki (dotychczas podlegymi Ministerstwu Gospodarki Funka) oraz nad znaczn czci czteroletniego planu Gringa. Dziki decentralizacji przemysu oraz lotnym brygadom, ktre remontoway i odbudowyway zbombardowane fabryki, ministerstwo Speera cigle jeszcze utrzymywao zadziwiajcy wzrost produkcji zbrojeniowej rozpoczty na pocztku roku. Najkosztowniejsza, najbardziej skomplikowana i w roku 1943 najistotniejsza ga przemysu zbrojeniowego - produkcja samolotw, pozostawaa jednak poza kontrol Speera, tym zazdroniej strzeona przez Gringa, im bardziej saby jego wadza i wpywy. Poniewa w latach 1940 i 1941 nie podjto decyzji w sprawie tak istotnej jak utrzymanie pierwotnej przewagi Luftwaffe, tracia ona coraz bardziej sw sprawno bojow, co wida byo wyranie w zestawieniu z
22

Procentowo w stosunku do liczby ludnoci Jugosawia poniosa w drugiej wojnie wiatowej straty cisze ni jakikolwiek inny kraj, z wyjtkiem Polski (liczc obywateli polskich pochodzenia ydowskiego). Bezcennym rdem informacji na temat walki partyzantw jugosowiaskich jest praca Billa, a obecnie sir Williama, Deakina, ktry przebywa wrd partyzantw od 1943 roku jako specjalny wysannik Churchilla.

RAF i USAAF. Milchowi udao si jedynie skoncentrowa wysiki na produkcji samolotw myliwskich przeznaczonych do obrony terytorium Rzeszy. Polityka ta pozwolia Luftwaffe doprowadzi do podniesienia strat lotnictwa brytyjskiego i amerykaskiego do poziomu przekraczajcego 10 procent, czego adna flota bombowa nie byaby w stanie wytrzyma przez duszy okres. Hitler by jednak przeciwnikiem takiej polityki produkcyjnej. Twierdzi z uporem, e naziemna obrona przeciwlotnicza powinna wystarczy do odstraszenia bombowcw i e najlepsz metod powstrzymania Brytyjczykw i Amerykanw byyby naloty odwetowe na miasta angielskie. Jesieni 1943 roku zada bombowej ofensywy przeciwko Anglii. Gring, ktry rozpaczliwie stara si poprawi swoj reputacj, podj si stworzenia nowej Luftwaffe. Opracowano plan powtrnego ataku na Londyn oraz strategicznych bombardowa radzieckich celw przemysowych. Siy bombowe Luftwaffe poniosy jednak od pocztku roku tak cikie straty, e miay zaledwie 600 samolotw zdolnych do akcji. Hitler nakaza, aby l grudnia rozpoczto now ofensyw lotnicz atakiem na Londyn, ale dopiero 22 stycznia Luftwaffe zdoaa zgromadzi 462 samoloty, ktrych wyprawa nad Wyspy Brytyjskie zakoczya si fiaskiem. Hitler z niesmakiem stwierdzi, e Heinkel to najgorszy rupie, jaki kiedykolwiek wyprodukowano. Po paru kolejnych, nieskutecznych nalotach nowa inicjatywa spalia na panewce - prby nalotu na radzieckie orodki przemysowe w ogle nie podjto. Sfrustrowany Hitler zwrci si ku tajnym broniom. Jedna z nich niemiecka bomba atomowa, gdyby udao si j wyprodukowa i zrzuci na Londyn, moga istotnie speni jego oczekiwania i zmieni koleje wojny. Broni tej jednak nie brano w Niemczech na tyle powanie, aby zdoby si na wysiek przyspieszenia prac badawczych. Nie jest atwo wytumaczy, dlaczego tak si stao. Do rozbicia jdra atomu doprowadzono po raz pierwszy wanie w Niemczech i pozostali w tym kraju fizycy jdrowi kontynuowali badania, przy poparciu rzdu, idc niemal tym samym tropem co badacze brytyjscy i amerykascy. Wydaje si, e bd popeniono zim 1941/1942, gdy zastanawiajc si nad potencjaem i przydatnoci energii nuklearnej uznano, i bdzie mona j wykorzysta dopiero po zakoczeniu wojny. Stwierdzono wwczas, e bro jdrowa, czy to niemiecka, czy amerykaska, nie odegra adnej roli w II wojnie wiatowej. Jak na ironi Amerykanie nie tylko doszli do wniosku odwrotnego, ale rwnie stwierdzili, e Niemcy z pewnoci d do produkcji tej broni, i wytyli wszystkie siy, aby nie da si wyprzedzi. Biorc pod uwag zainteresowanie Hitlera technik wojskow, fakt, e nie dostrzeg on niszczycielskich moliwoci broni jdrowej, by istotnie niezwykym darem losu. Nie ulega wtpliwoci, e Hitler mobilizowa wszystkie moliwe rodki, aby wyprodukowa te rodzaje broni, ktre wzbudziy jego zainteresowanie. Wiadomo rwnie, e ulega zudzeniom - a raczej chtnie pozwala si zwodzi - co do terminw ich wprowadzenia do akcji. W budowie byo ponad sto okrtw podwodnych o napdzie elektrycznym, oznaczonych kryptonimem XXI, lecz dopiero w styczniu 1945 Dnitz mg zapewni

Hitlera, e pierwsze z nich rozpoczn dziaania w marcu, a gdy termin ten nadszed, bitwa o Atlantyk bya ju przegrana. Samoloty odrzutowe, samoloty-pociski (V-l) i pociski rakietowe (V-2) zostay wyprodukowane i wprowadzone do akcji, ale znowu za pno, aby wpyn na losy wojny. Podobnie byo z podziemnymi fabrykami zbrojeniowymi, oczkiem w gowie Hitlera, ktry widzia w nich kolejn szans rozwizania problemu nalotw alianckich. Speer i prywatni waciciele zakadw przemysowych odmwili wsppracy, przekonani o wikszej skutecznoci planu rozproszenia fabryk opracowanego przez Speera i Milcha. Hitler upar si jednak przy wasnej koncepcji, czynic z tej sprawy probierz lojalnoci partyjnej, co z satysfakcj wykorzystywali Himmler i Gring, dcy do osabienia pozycji Speera. Gdy podziemne fabryki zostay wreszcie uruchomione, nic nie byo ju w stanie odwrci, czy choby odwlec, upadku gospodarki niemieckiej, ktry rozpocz si jesieni 1944 roku. W 1943 roku nieporozumienia midzy czonkami koalicji byy wystarczajco powane, aby uzasadnia i podtrzymywa nadzieje Hitlera na jej rychy rozpad. Odkrycie przez Niemcw w kwietniu 1943 roku cia 4 tysicy oficerw polskich, zakopanych w lesie katyskim, dao mu pretekst do rozdmuchania istniejcych konfliktw. Polacy susznie uznali, e zamordowani naleeli do grona 15 tysicy deportowanych do ZSRR oficerw polskich, po ktrych wszelki lad zagin, lecz rzd radziecki z oburzeniem odrzuci ten zarzut, a wikszo opinii publicznej na Zachodzie uwierzya, e sprawcami zbrodni byli hitlerowcy. Gdy czonkowie rzdu polskiego na emigracji zadali przeprowadzenia dochodzenia przez komisj Czerwonego Krzya, Stalin nazwa ich reakcjonistami, ktrych nienawi do Zwizku Radzieckiego uczynia lepym narzdziem propagandy niemieckiej. W tym czasie powoano ju w Moskwie Zwizek Patriotw Polskich pomylany jako organizacja konkurencyjna wobec rzdu londyskiego. Obecnie Stalin wykorzysta nadarzajc si okazje, aby zerwa stosunki dyplomatyczne z rzdem polskim na emigracji. Churchill nie mg udzieli Polakom adnego poparcia, gdy spraw priorytetow byo pokonanie Niemiec, a to wymagao utrzymania dobrych stosunkw z Kremlem. Sprawa katyska otwieraa kolejny rozdzia w tragicznych dziejach powojennego porzdku narzuconego Polakom przez Moskw przy niechtnym przyzwoleniu Anglikw i Amerykanw. Postpowanie Stalina dobrze ilustruje taktyk, ktr mia si posuy w niedalekiej przyszoci, aby rozstrzygn kwesti polsk po swojej myli. Zamiast poda motywy masakry dokonanej w Katyniu lub jednoznacznie stwierdzi, e nie mia z ni nic wsplnego, przyj postaw wzniosego oburzenia, oskarajc tych, ktrzy ujli si za ofiarami radzieckiego terroru i przypominali o jego wspudziale w napaci na Polsk w 1939 roku, o powtarzanie argumentw propagandy niemieckiej. Rzd radziecki w dalszym cigu nie przestawa si uskara na zawieszenie dostaw i odkadanie desantu we Francji (ldowanie we Woszech Stalin uzna zaledwie za namiastk pomocy). Stosunki midzy sojusznikami pogorszya jeszcze sprawa negocjacji anglo-amerykaskich z Wochami, do udziau w ktrych nie zaproszono reprezentantw ZSRR,

mimo e oddziay woskie walczyy na froncie wschodnim. Stalin stwierdzi, e takiej sytuacji nie sposb duej tolerowa, i zaproponowa zwoanie trjstronnej komisji, ktra zajaby si omwieniem moliwoci i sposobu prowadzenia pertraktacji z innymi rzdami satelickimi, dcymi do zerwania z Niemcami. Tymczasem Roosevelt i Churchill cigle nie mogli doj do porozumienia w sprawie operacji Overlord (ldowanie we Francji), gdy premier Wielkiej Brytanii upiera si przy kampanii na Bakanach, na ktr Amerykanie zapatrywali si bardzo sceptycznie. Gdy w pimie z padziernika 1943 roku prezydent USA po raz kolejny stwierdzi, e naley skoncentrowa si na operacji Overlord, bez rozpraszania si na inne kierunki, Churchill odpowiedzia mu dug list wtpliwoci dotyczcych sposobu jej zaplanowania i zakoczy swj list nastpujcymi sowami: Mj drogi przyjacielu, jest to niewtpliwie najwiksze z naszych dotychczasowych przedsiwzi [...] Pragnbym jak najszybciej odby konferencj w tej sprawie. yczenie jego zostao spenione. Pod koniec listopada, w Teheranie, doszo do pierwszego spotkania trzech przywdcw koalicji i pierwszego z dwch spotka Roosevelta ze Stalinem. W przededniu konferencji Stalin poruszy spraw drugiego frontu, informujc swoich sojusznikw, e ich dotychczasowe prby odcienia Armii Czerwonej okazay si tak nieskuteczne, i Niemcy przystpili obecnie do przerzucania swoich dywizji z Woch, Bakanw i Francji na front wschodni. Konferencja teheraska trwaa od 28 listopada do l grudnia. Oprcz uzgodnienia najwaniejszych decyzji militarnych trzej przywdcy pierwszy raz wymienili pogldy na temat adu powojennego i - co by moe najistotniejsze - mieli okazj przyjrze si sobie nawzajem podczas prywatnych spotka Stalina z kadym z jego zachodnich sojusznikw, w trakcie posiedze, a take w czasie wsplnych obiadw i kolacji. Fakt, i spotkanie to nastpio niemal dwa i p roku po inwazji na Zwizek Radziecki, dawa Stalinowi podwjn przewag nad pozostaymi czonkami koalicji. Do przewagi wynikajcej z sytuacji militarnej dochodzia bowiem niewtpliwa korzy, jak by brak jednomylnoci midzy Churchillem a Rooseveltem w kwestiach strategicznych oraz przekonanie prezydenta Stanw Zjednoczonych, e nawizanie bliskich stosunkw z przywdc Zwizku Radzieckiego jest kwesti priorytetow, co nie mogo nie odbi si negatywnie na jego dotychczasowych, wyjtkowo serdecznych stosunkach z premierem Wielkiej Brytanii. Ju w marcu 1942 roku, na dugo przed spotkaniem ze Stalinem, Roosevelt wmwi sobie, e bdzie umia porozumie si z przywdc rosyjskim o wiele lepiej ni jakikolwiek Anglik: On nie znosi waszych dygnitarzy. Woli mnie i mam nadziej, e nadal tak bdzie - powiedzia Churchillowi. Wielokrotnie krytykowano Roosevelta za naiwno, z jak wierzy, e uda mu si pokierowa Stalinem, podobnie jak zrobi to z wieloma politykami amerykaskimi. Trudno jednak krytykowa go za szybko, z jak zorientowa si, i powodzenie i trwao porzdku powojennego bd zaleay od wsppracy Stanw Zjednoczonych ze Zwizkiem Radzieckim, co z kolei wymagao nawizania stosunkw opartych na wzajemnym

zaufaniu jeszcze przed zakoczeniem wojny. Ze swojej strony Stalin z zadziwiajc elastycznoci przystosowa si do sytuacji, w ktrej nie mg arbitralnie narzuca swojego zdania, lecz w ktrej jego pozycja nie bya zagroona i w widoczny sposb uznawany by za rwnorzdnego partnera pozostaych dwch przywdcw. Pod wzgldem dyplomatycznym Teheran okaza si dla Stalina tym, czym Stalingrad na polu militarnym. Istniaa jednak pewna rnica: podczas gdy zwycistwo w bitwie byo przede wszystkim dzieem Armii Czerwonej, jej dowdcw i Sztabu Generalnego, Teheran - wyzyskanie militarnego zwycistwa na polu dyplomatycznym, by niekwestionowan zasug samego Stalina. Cokolwiek by si powiedziao o wojskowych kwalifikacjach Stalina, czowiek, ktry potrafi, negocjujc z Hitlerem, uzyska tak wielkie korzyci dla Rosji, nie potrzebowa bra lekcji dyplomacji. W tym, co dotyczyo pastw nadbatyckich, Polski i Besarabii, porusza si po dobrze sobie znanym terenie i uzyska podobne jak poprzednio rezultaty. Dyplomatyczne sukcesy Stalina w Teheranie, Jacie i Poczdamie byy rwnie imponujce jak Hitlera w latach trzydziestych, osign je jednak zupenie innymi metodami. Podobnie jak Hitler Stalin potrafi wietnie czyta w kartach swoich partnerw i wykorzystywa ich saboci, trzymajc wasne karty w zanadrzu. W przeciwiestwie do Hitlera nie robi jednak uytku ze swojego temperamentu. Nie ujawni paranoicznej i despotycznej strony swojej natury, natomiast w peni rozwin uzdolnienia polityczne, ktre wyniosy go na szczyty wadzy we wasnym kraju. Nie chodzi tam i z powrotem po sali, jak to mia zwyczaj czyni podczas narad na Kremlu, ale siedzia na miejscu z beznamitnym spokojem, uwanie sucha rozmwcw i nie odwzajemnia wylewnych przejaww serdecznoci, jakich nie szczdzili mu Churchill i Roosevelt w czasie spotka prywatnych. Bywa szorstki i nieraz wyraa si bez ogrdek, lecz jego ton pozostawa zawsze zrwnowaony, sd rozwany, a argumentacja przekonujca, jak wwczas gdy skutecznie rozprawi si z Churchillem, opowiadajcym si za operacjami na Bakanach i we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego, ktre mogy opni desant we Francji. Genera Alanbrooke, szef brytyjskiego Sztabu Imperialnego i dugoletni wsppracownik Churchilla, ktremu Stalin podczas jednego z obiadw artobliwie zarzuci antyrosyjsko, by pod silnym wraeniem wystpie przywdcy Zwizku Radzieckiego. Stalinowi nie towarzyszyli adni doradcy ani eksperci, lecz Alanbrooke zauway, i nigdy nie popeni on adnej pomyki o znaczeniu strategicznym oraz szybko i bezbdnie ocenia wszystkie implikacje sytuacji. Postawa Stalina wiadczya o tym, e jasno dostrzega on rnic midzy Rooseveltem - reprezentantem rosncej potgi Stanw Zjednoczonych, a Churchillem - przedstawicielem rozpadajcego si Imperium Brytyjskiego. Uczyni zado yczeniom Roosevelta, by nawiza bliszy wzajemny kontakt i zaoferowa delegacji amerykaskiej bezpieczniejsze lokum pod dachem ambasady radzieckiej (niewtpliwie na podsuchu). Podczas pierwszej z trzech prywatnych rozmw, jakie odbyli z inicjatywy prezydenta Stanw Zjednoczonych, Stalin zgodzi si z pogldem

Roosevelta, e dni imperiw kolonialnych s ju policzone i podzieli jego krytycyzm wobec Churchilla, sprzeciwiajcego si odzyskaniu niepodlegoci przez kolonie brytyjskie. Wszystkie spory, do ktrych dochodzio w trakcie konferencji - czy to na posiedzeniach plenarnych, czy podczas rozmw prywatnych - wybuchay zawsze midzy Stalinem a Churchillem, nigdy za midzy Stalinem a Rooseveltem. Jeszcze na pocztku konferencji Stalin potwierdzi szczeglnie wan dla Amerykanw obietnic przystpienia Zwizku Radzieckiego do wojny przeciwko Japonii, kiedy tylko Niemcy zostan pokonane, oraz, po pewnym wahaniu, zaakceptowa tak istotny dla Roosevelta projekt powoania midzynarodowej organizacji - przyszej ONZ. Otwierajc posiedzenie plenarne, Roosevelt potwierdzi dat l maja 1944 jako termin rozpoczcia inwazji przez kana la Manche i zwrci si do Stalina z pytaniem, w jaki sposb siy alianckie w basenie Morza rdziemnego mog przyczyni si do odcienia Armii Czerwonej. Jako moliwe cele operacji wymieni Wochy i Adriatyk (z moliwoci poczenia si z partyzantami Tito), Grecj i Morze Egejskie, a take Turcj, wspominajc, e niektre z tych przedsiwzi mog spowodowa przesunicie operacji Overlord o dwa lub trzy miesice. Na tym tle doszo do ostrego sporu midzy Stalinem a Churchillem. Stalin utrzymywa, e jedyn liczc si spraw jest zaatakowanie Niemcw we Francji, a nie trwonienie si i czasu w rejonie Morza rdziemnego, natomiast Churchill argumentowa, e nie zaniedbujc operacji Overlord naley przyjrze si moliwociom istniejcym we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego i na Bakanach. Pragnc zakoczy burzliw debat, Roosevelt stwierdzi, e w aden sposb nie mona opnia operacji Overlord i e zamiast zastanawia si nad operacjami we wschodniej czci Morza rdziemnego powinno si rozway moliwo desantu w poudniowej Francji. Na drugim posiedzeniu plenarnym Stalin odrzuci wszystkie inne propozycje poza t, ktr wysun prezydent, owiadczajc, e przyczyni si ona bezporednio do powodzenia dziaa na gwnym kierunku, czyli przez Kana. Wezwa te do mianowania naczelnego dowdcy operacji Overlord i ustalenia cisej daty jej rozpoczcia, aby Armia Czerwona moga wszcz rwnoleg ofensyw na wschodzie. Gdy Churchill usiowa jeszcze forsowa wasn koncepcj, Stalin zapyta go wprost, czy Brytyjczycy rzeczywicie przekonani s do operacji Overlord, czy tylko o niej mwi, eby uspokoi Rosjan. Upr Churchilla odnis tylko jeden skutek - podkreli jego izolacj w obliczu porozumienia radziecko-amerykaskiego, ktre zostao ratyfikowane na trzecim posiedzeniu. W pewnym momencie obrady przerwano, aby dokona uroczystej ceremonii. Z rozkazu krla Jerzego VI Churchill ofiarowa Stalinowi specjalnie wykonany miecz, majcy stanowi symbol hodu zoonego przez Brytyjczykw bohaterskim obrocom Stalingradu. Churchill posiada wyjtkowy dar stwarzania podniosej atmosfery i mao kto mg si z nim rwna pod tym wzgldem. Tymczasem postawa Stalina wywara nie mniejsze wraenie, mimo e by jednym z najniszych mczyzn na sali szczelnie wypenionej radzieckimi oficerami. Przyjmujc miecz z

podobnym wzruszeniem i godnoci, w milczeniu unis go do ust i ucaowa. Przez krtk chwil wszyscy zebrani czuli powiew historii, po czym miecz uroczycie wyniesiono z sali w asycie radzieckiego pocztu honorowego. Wczeniej jednak - jak zauwaa Churchill - Woroszyow zdy upuci go na ziemi. Podczas oglnej dyskusji nad powojennym porzdkiem w Europie Stalin nakreli mroczn wizj odrodzenia si potgi Niemiec w cigu 15-20 lat po klsce i nalega na stworzenie skutecznej i rygorystycznej kontroli rozbrojeniowej. Nie wchodzc w szczegy, zdawa si opowiada za podziaem Niemiec i ustaleniem zachodniej granicy Polski na Odrze, cho w dalszym cigu dyskusji doda, e nie da si wykluczy ewentualnoci pniejszego zjednoczenia Niemiec. Stalin odnis wraenie, e rwnie w kwestii Niemiec stanowisko Churchilla odbiegao od pogldw dwch pozostaych przywdcw, e odznaczao si ono znacznie mniejsz surowoci. Jak twierdzi Amerykanin Chip Bohlen, podczas kolacji w ambasadzie radzieckiej Stalin nie pomija adnej okazji, aby dokuczy Churchillowi. To wanie wtedy zaproponowa zlikwidowanie 50.000 oficerw niemieckich, stanowicych trzon potgi militarnej Rzeszy, twierdzc, i jest to jedyna droga do jej skutecznego zniszczenia, przy czym wypowied swoj zaadresowa wyranie do Churchilla. Premier Wielkiej Brytanii wsta wwczas od stou i owiadczy, e ani jego rodacy, ani on sam nie chc mie do czynienia z masowymi egzekucjami. Gdy Stalin nie przestawa nalega, powtarzajc: Trzeba rozstrzela 50 tysicy oficerw, a Elliott Roosevelt, syn prezydenta, popar go entuzjastycznie, Churchill opuci sal z wyrazem niesmaku na twarzy. Stalin natychmiast wyszed za nim, opar mu rce na ramionach, zapewni, e nie mwi serio, i nakoni go do powrotu. W swoich pamitnikach Churchill zauway: Stalin potrafi by bardzo ujmujcy, jeeli mu na tym zaley, a nigdy nie widziaem, aby stara si o to tak bardzo jak w tamtej chwili. A jednak nie byem - i nie jestem przekonany, e istotnie szo tylko o art. Churchill nie dopowiedzia, czy przyszo mu wwczas do gowy, e wanie w taki sposb Stalin rozprawi si z wasnym korpusem oficerskim, o may wos nie unicestwiajc w ten sposb potgi Armii Czerwonej. Nawizujc do wczeniejszej sugestii Stalina, aby zachodni granic Polski przesun do linii Odry (o granicy wschodniej ze Zwizkiem Radzieckim Stalin nie wspomina), zarwno Roosevelt, jak i Churchill, ju z wasnej inicjatywy, zaproponowali, aby Polska, jako cao, przesunita zostaa na zachd. Zdobycze terytorialne na zachodzie miay stanowi dla Polski rekompensat za ziemie wschodnie, oddane Zwizkowi Radzieckiemu. Churchill wystpi wnioskiem, aby natychmiast dokona konkretnych ustale w sprawie przebiegu granicy. Stalin zapyta, czy mamy o tym rozmawia bez udziau Polakw. Odpowiedziaem twierdzco, dodajc, e do Polakw bdziemy mogli si zwrci po nieformalnym uzgodnieniu wszystkiego midzy sob. Stalin nie wypowiedzia si wico. Natomiast nastpnego dnia Roosevelt, najwidoczniej kierujc si chci zjednania sobie Stalina, owiadczy nie pytany, e pragnby widzie granice Polski przesunite na

zachd, cho wzgldy natury wewntrznej (sze do siedmiu milionw Amerykanw polskiego pochodzenia) uniemoliwiaj mu zoenie podobnego owiadczenia na forum publicznym w roku, w ktrym staje do wyborw. Jednoczenie bez wikszego przekonania napomkn o prawie narodw nadbatyckich do samostanowienia, dodajc zaraz artobliwie, e bynajmniej nie zamierza wszczyna wojny ze Zwizkiem Radzieckim w wypadku, gdyby Armia Czerwona powtrnie okupowaa ich terytorium. W czasie sesji kocowej Roosevelt zapyta, czy Zwizek Radziecki wznowi stosunki dyplomatyczne z wadzami polskimi na emigracji, aby umoliwi przedoenie im do zatwierdzenia propozycje w sprawie granic. Stalin gwatownie odmwi: Rzd polski i jego zwolennicy w Polsce utrzymuj kontakty z Niemcami. Zabijaj polskich partyzantw. Teraz gotw by dyskutowa o granicach nad map, przy czym stwierdzi wyranie, e Zwizek Radziecki zamierza trzyma si ustale z roku 1939, w myl ktrych przypadaa mu zachodnia Ukraina i Biaoru. Gdy Eden zapyta, czy chodzi o lini Ribbentrop-Mootow, Stalin odpar obojtnie: Moe j Pan nazywa, jak si Panu podoba. Podjta przez Edena prba uzyskania zgody Rosjan na lini Curzona23 wywoaa dyskusj na temat Lwowa. Stalin upiera si, e prawidowy wariant linii Curzona pozostawia to miasto po stronie radzieckiej. Churchill pisze: Powiedziaem, e Polacy postpi najmdrzej przyjmujc nasz rad. Nie miaem zamiaru wszczyna awantury o Lww. Przywdcom zachodnim nieco lepiej powioda si prba przekonania Stalina, aby okaza wielkoduszno Finom pod warunkiem, e zerw z Niemcami. Uzgodniono rwnie, e naley udzieli jak najpeniejszego poparcia Tito i partyzantom jugosowiaskim. Plan powojennego podziau Niemiec przedstawiony przez Roosevelta, ktry podoba si Stalinowi, lecz nie zyska penej aprobaty Churchilla, przekazano trjstronnej Europejskiej Komisji Doradczej zoonej z ministrw spraw zagranicznych trzech mocarstw. Churchill raz jeszcze wrci do sprawy granic Polski, mwic, e pragnby zabra do kraju jakie konkretne ustalenia, ktre mgby przekaza Polakom. W odpowiedzi Stalin stwierdzi, e jeli ZSRR otrzyma pnocn cz Prus Wschodnich, z Knigsbergiem wcznie, to on skonny bdzie uzna lini Curzona jako przysz granic midzy Zwizkiem Radzieckim a Polsk. Powiedzia, e przyznanie Zwizkowi Radzieckiemu tej czci Prus Wschodnich da Rosjanom nie tylko nie zamarzajcy port morski, lecz rwnie ma cz niemieckiego terytorium, ktra, jak sdzi, susznie im si naley. O przebiegu powojennych granic Polski ostatecznie przesdzio zajcie tego kraju przez Armi Czerwon, ale fakt, e Churchill i Roosevelt, przecie sojusznicy, zaproponowali przesunicie granic Polski na zachd bez konsultacji z rzdem londyskim i obiecali Stalinowi swoje poparcie, uznany zosta przez Polakw za akt zdrady. Natomiast Stalin wszystkie pniejsze interwencje aliantw w tej sprawie uwaa za prby cofnicia raz danego sowa. Spord trzech gwnych uczestnikw konferencji w Teheranie Stalin
23 Linia Curzona bya projektem wschodniej granicy pastwa polskiego wysunitym przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda Curzona w 1919 roku.

by tym, ktry mia najwicej powodw, by gratulowa sobie sukcesu, a entuzjazm prasy radzieckiej odzwierciedla jego satysfakcj. Nareszcie udao mu si nieodwoalnie zobowiza sojusznikw do utworzenia drugiego frontu we Francji - jednoczesne uderzenia z zachodu i wschodu, planowane na lato 1944 roku, przesdzay o klsce Niemiec - a poza tym udao mu si zaegna niebezpieczestwo anglo-amerykaskiej inwazji na Bakanach, w ktrych widzia swoj przysz stref wpyww. Nie napotka te sprzeciwu wobec swojego dania utrzymania zdobyczy wynikajcych z paktu Ribbentrop-Mootow i planw zrekompensowania Polsce strat na wschodzie ziemiami niemieckimi na zachodzie. Najmniej powodw do zadowolenia mia Churchill, ktry wyjeda z niepokojem o przyszo i poczuciem, e Anglicy niewiele bd ju mieli do powiedzenia na jej temat. Bya to gorzka konkluzja. Cokolwiek by si mwio o brytyjskiej polityce ustpstw podczas konferencji w Monachium, Wielka Brytania bya jedynym spord trzech mocarstw, ktre wypowiedziao Hitlerowi wojn, nie czekajc na atak z jego strony. To jej samotny opr, trwajcy blisko dwa lata (podczas ktrych Stalin nie przestawa zasila Niemcw dostawami zgodnie z ustaleniami paktu Ribbentrop-Mootow), zmusza Hitlera do kontynuowania wojny po pokonaniu Francji. Majc mniej liczn populacj, nie bya w stanie wystawi rwnie potnej armii jak Zwizek Radziecki czy Stany Zjednoczone, lecz ogromny procent jej ludnoci cywilnej (nie wyczajc kobiet) zobowizany by do prac na rzecz wojska. Wielka Brytania nie tylko odgrywaa wiodc rol w dziaaniach w basenie Morza rdziemnego, w wojnie powietrznej i w bitwie o Atlantyk, lecz rwnie stanowia baz i dostarczaa znacznej czci si dla tak bardzo podanego przez Stalina desantu. Churchillowi trudno byo pogodzi si z faktem, wobec ktrego musia po raz pierwszy stan wanie w Teheranie, e w kocowej fazie wojny i przy ustalaniu zasad powojennego porzdku gos Wielkiej Brytanii bdzie znaczy mniej ni dwch pozostaych mocarstw. Roosevelt natomiast by zupenie zadowolony. Wraca do Waszyngtonu z ostatecznie ustalonym terminem operacji Overlord i obietnic rwnolegej ofensywy radzieckiej na wschodzie. Rwnie waka bya decyzja Stalina o przystpieniu do wojny z Japoni i jego akceptacja amerykaskiej propozycji powoania nowej organizacji midzynarodowej. Wszystko zdawao si potwierdza przekonanie Roosevelta, e udao mu si nawiza ze Stalinem osobisty kontakt, ktry powinien przetrwa do koca wojny i umoliwi wspprac radziecko-amerykask, warunkujc trwao ukadu pokojowego. V Po powrocie do Moskwy Stalin otrzyma przygotowany do zatwierdzenia plan wielkiej ofensywy zimowej, ktra miaa rozpocz si w pierwszych miesicach 1944 roku. Obecnie Armia Czerwona posiadaa w polu ponad 5,5 miliona ludzi, a e znaczenie samodzielnych szybkich formacji zostao w peni docenione, radzieckie Naczelne Dowdztwo dysponowao szecioma armiami pancernymi wyposaonymi w ponad 5

tysicy czogw nowoczesnego typu. Przeprowadzono te o wiele dalej idc koncentracj artylerii (rozpoczt przez generaa Woronowa jeszcze w 1941 roku, dziki czemu armia radziecka uratowana zostaa od cakowitej i druzgoccej klski), ktra dowodzona przez Woronowa obecnie ju marszaka - dysponowaa wasnymi pukami, dywizjami i korpusami, majcymi raz jeszcze odegra decydujc rol w bitwach 1944 i 1945 roku. Po drastycznym poborze, o powtrzeniu ktrego nie mona byo ju myle, armia niemiecka moga rzuci na front wschodni siy, mimo zaangaowania Niemiec we Woszech, na Bakanach i na potencjalnym froncie zachodnim, niewiele ustpujce Rosjanom pod wzgldem liczebnym. W skad jej 236 dywizji wchodzio, wedug ocen radzieckich, blisko 5 milionw ludzi (w tym jedynie 700 tysicy onierzy innych pastw osi; pozostali byli Niemcami) i dysponoway one podobn jak Armia Czerwona liczb czogw, cho mniejsz samolotw. Jako tych wojsk i sprawno ich dowdztwa nigdy nie objawia si wyraniej ni w tym pnym okresie wojny, gdy walczc w defensywie, z nieprzyjacielem, ktry zyskiwa coraz wiksz przewag liczebn, przeprowadzia odwrt od Ukrainy do Odry, nie tracc zwartoci ani zdolnoci przechodzenia do wciekego kontrataku, kiedy okolicznoci na to pozwalay. Gwny impet radzieckiego natarcia skierowany by na poudniowy zachd z celem odzyskania Ukrainy, z jej potencjaem rolnym, surowcowym i przemysowym, a nastpnie przedarcia si do granicy radziecko-rumuskiej. W wigili Boego Narodzenia do ataku ruszy l Front Ukraiski Watutina, odbijajc ytomierz jeszcze przed kocem starego roku. W poowie stycznia 1944 roku ruszyy Fronty: Leningradzki i Wochowski, ktre do 26 stycznia oczyciy lini kolejow Moskwa Leningrad, koczc trwajce 900 dni oblenie miasta. Ani w trakcie blokady, ani te pniej Stalin nie odwiedzi Leningradu. Zacita niemiecka obrona w rejonie Korsunia Szewczenkowskiego wstrzymaa ofensyw radzieck na poudniu a do poowy lutego, lecz kiedy wreszcie dokonano wamania, Naczelne Dowdztwo rzucio 6 armii pancernych do rozwinicia sukcesu w gb. Przecito strategiczn lini kolejow Lww-Odessa i w marcu wojska Koniewa przekroczyy Dniestr, osigajc granic rumusk na rzece Prut. W nastpnym miesicu wdary si one do Besarabii, Bukowiny i Modawii, podczas gdy Malinowski zdoby Odess i oczyci wybrzee Morza Czarnego. Dniestr dzieli od Prutu 400 kilometrw, tyle samo, ile wynosi odlego midzy Kijowem a Odess. Liczby te daj wyobraenie o rozmiarach obszaru odzyskanego przez Rosjan. Do poowy kwietnia zniszczono, wzito do niewoli lub wyparto wojska Grupy Armii rodek von Mansteina, a w maju dokoczono zniszczenia odcitej na Krymie Grupy Armii A von Kleista. Z utrat Ukrainy (a nastpnie latem Biaorusi) marzenia Hitlera o nowym imperium niemieckim na wschodzie legy w gruzach. Mg jeszcze oszukiwa samego siebie, e po pokonaniu armii anglo-amerykaskich przy prbie ldowania na zachodzie bdzie mg wrci na wschd i odbi utracone tereny, lecz niewielu innych mogo w to uwierzy, a najmniej ci,

ktrzy mieli okazj zetkn si w boju z Armi Czerwon. A przecie to sam Hitler obrci wniwecz wasne plany i ambicje, nadajc walce o Lebensraum skrajnie rasistowski charakter. Kady inny najedca potrafiby wykorzysta powszechne niezadowolenie na tle gospodarczym, spoecznym i narodowociowym, panujce w Zwizku Radzieckim po brutalnie narzuconych zmianach rewolucyjnych. Hitler zupenie wiadomie zlekceway szans, jak daway mu te okolicznoci. Zamiast prbowa pozyska chopw, na przykad przez zniesienie kochozw i przywrcenie tradycyjnych form uprawy ziemi, Koch i jego rodacy, stosujc polityk terroru i nie chcc nawet sysze o moliwoci dopuszczenia tych sowiaskich podludzi do wsppracy z ich niemieckimi panami, starali si - przy penym poparciu Hitlera - maksymalnie ich zantagonizowa. Hitlerowskie metody wyzysku byy nie tylko brutalne, lecz rwnie niemdre. Zamiast zachci chopw do pracy dla siebie, wadze okupacyjne zmusiy ich do przyczenia si do partyzantw. Nadajc swojej inwazji charakter bezwzgldnej wojny o zniewolenie nie tylko samych Rosjan, lecz rwnie Ukraicw, hitlerowcy sami wepchnli ich w ramiona reimu i wzbudzili w nich pragnienie walki do upadego z wrogiem, ktrego szybko nauczyli si nienawidzi. W roku 1942 niektrzy oficerowie, dygnitarze z Ostministerium, a take urzdnicy goebbelsowskiego Ministerstwa Propagandy zaczli dostrzega popenion omyk i rozwaa moliwo skorygowania polityki prowadzonej na wschodzie. Cierpica na brak ludzi armia niemiecka zatrudniaa z przyczyn czysto praktycznych du liczb si pomocniczych kierowanych do prac fizycznych, tzw. Hilfswillige, w skrcie Hiwis. Na wiosn 1943 roku byo ich ju ponad p miliona. Z tych samych przyczyn utworzono bez formalnego zezwolenia niewielkie oddziay bojowe zoone z byych czerwonoarmistw, ktre wykorzystywano do celw wywiadowczych lub do walki z partyzantami. Formalnie zatwierdzono jednak tylko dwie zmilitaryzowane formacje kolaboranckie: jedn skadajc si z Kozakw, ktrych Hitler podziwia za ich bunty przeciwko panowaniu cara, a drug z niesowiaskich plemion Kaukazu i Azji Centralnej oraz Tatarw i Kamukw. Klaus von Stauffenberg, oficer niemiecki, ktry w lipcu 1944 roku mia dokona prby zamachu na Hitlera, szef sekcji organizacyjnej Sztabu Generalnego, odegra istotn rol w organizowaniu ochotniczych, tubylczych jednostek pomocniczych, sformowanych w legiony i zoonych z radzieckich jecw wojennych, ktre, zgodnie z jego pragnieniami i przewidywaniami, miay z czasem stanowi 10 do 15 procent armii niemieckiej na wschodzie. Wiosn 1943 roku liczb onierzy, pochodzcych z Kaukazu, Turkmenii oraz Kozakw24, walczcych po stronie niemieckiej, oceniano na 153 tysice (dla porwnania - w armii radzieckiej walczyo ich w etnicznie mieszanych batalionach okoo 80 tysicy). Henning von Tresckow, oficer operacyjny Grupy Armii rodek, podobnie jak von Stauffenberg czonek podziemnej opozycji wobec Hitlera, rwnie uwaa, e jedyn drog do zwycistwa Niemiec na
24

Reprezentowani byli midzy innymi Tatarzy Nadwoascy, Gruzini, Ormianie, muzumaskie plemiona pnocnego Kaukazu, Turkmeni, Uzbecy i Kazachowie.

wschodzie jest nawizanie wsppracy z miejscow ludnoci. Dlatego wanie domaga si lepszego traktowania radzieckich jecw wojennych, uwzgldniania aspiracji poszczeglnych narodw Zwizku Radzieckiego i utworzenia wikszej liczby radzieckich jednostek wojskowych (Osttruppen), ktre walczyyby rami w rami z Niemcami. W lutym 1943 ten punkt widzenia by ju wystarczajco rozpowszechniony wrd niemieckiego korpusu oficerskiego na wschodzie, aby skoni dwch dowdcw - feldmarszaka von Kleista i feldmarszaka von Mansteina, do wydania dyrektyw, ktrych zasadnicze przesanie streszczao si w zdaniu: Ludno okupowanych terytoriw wschodnich [...] winna by traktowana jak sprzymierzecy. Logiczn konsekwencj nowego kursu byo utworzenie Rosyjskiego Komitetu Narodowego i Rosyjskiej Wyzwoleczej Armii. Szczliwym zbiegiem okolicznoci okazao si wzicie do niewoli w lipcu 1942 roku A. A. Wasowa, synnego generaa pochodzenia chopskiego, ktry zwrci si przeciwko wadzy radzieckiej po tym, jak w sposb, ktry uwaa za bezmylny i niepotrzebny, skazano na zagad dowodzon przez niego armi wchodzc w skad Frontu Wochowskiego. Celem Wasowa byo sformowanie rosyjskiego rzdu alternatywnego i armii, ktra walczc u boku Niemcw obaliaby reim stalinowski. Chcia doprowadzi do powstania nowej Rosji - niecarskiej i niekomunistycznej. Inicjatyw Wasowa popara armia niemiecka, a goszone przez niego hasa przycigny tysice ochotnikw spord wzitych do niewoli jecw rosyjskich. Wzbudzio to jednak silny sprzeciw Kocha, Bormanna i Himmlera, ktrzy zaapelowali do Hitlera o wstrzymanie akcji, mogcej jedynie skompromitowa pierwotne cele napaci na Rosj. Stanowisko Hitlera, przedstawione na odprawie 8 czerwca w obecnoci Zeitzlera i Keitla, byo jednoznaczne. Naleao ograniczy aktywno Wasowa do firmowania niemieckich apeli propagandowych, wzywajcych onierzy radzieckich po drugiej stronie linii frontu do dezercji, ktrych odpowiednikiem byy komunikaty nadawane z Moskwy w imieniu Narodowego Komitetu Wolne Niemcy i Zwizku Oficerw Niemieckich (sformowanego z jecw wzitych do niewoli pod Stalingradem i na innych odcinkach frontu). Wasowowi odmwiono prawa pokazywania si na terenach okupowanych przez Niemcw i prowadzenia rekrutacji ochotnikw. aden urzd niemiecki nie powinien powanie traktowa przynty zawartej w programie Wasowa. Musimy unika nawet cienia poparcia dla pogldu wyraanego przez niektrych z nas, e tym sposobem [przez popieranie Wasowa] da si istotnie znale rozwizanie kompromisowe - w rodzaju tak zwanych wolnych czy narodowych Chin [z marionetkowym cesarzem Wang Chingwei osadzonym na tronie przez Japoczykw]. Decyzja Hitlera przesdzia spraw. Wasow i fikcja Rosyjskiego Komitetu Narodowego mogy odtd suy wycznie do celw propagandowych. Zdaniem Hitlera nie mogo by mowy o jakiejkolwiek wsplnocie de Trzeciej Rzeszy i niestalinowskiej Rosji. Wobec rosncej liczby dezerterw z formacji Osttruppen podjto decyzj o przerzuceniu

wszystkich pewnych jednostek do Francji, Holandii, Woch i na Bakany, gdzie mogy by uyte przeciwko miejscowym partyzantom, i o natychmiastowym rozwizaniu jednostek niepewnych. Rwnolegle z nieudan akcj tworzenia oddziaw rosyjskich do walki z reimem stalinowskim Ostministerium Rosenberga podjo prb pozyskania chopw przez nadanie im praw wasnoci do ziemi, ktr uprawiali. Majc poparcie zarwno armii, jak i czynnikw gospodarczych inicjatywa ta w maju 1943 roku zostaa zaakceptowana przez samego Hitlera i przybraa ksztat Deklaracji Rosenberga o Wprowadzeniu Chopskiej Wasnoci Ziemskiej (tak zwanej Agrar-Erlass). W tym wypadku sprzeciw Kocha na nic si nie zda, gdy istniaa pilna potrzeba zwikszenia produkcji rolnej i wyywienia armii. Zwycistwo jego przeciwnikw okazao si jednak bezowocne. Jak przyzna Wirtschaftsstab Ost (Sztab Gospodarczy Wschd), przegapiono waciwy moment i do jesieni 1943 roku sytuacja militarna tak dalece si pogorszya, e deklaracja Rosenberga okazaa si fiaskiem. W miar cofania si armii wadze administracyjne otrzymyway polecenie ratowania byda, ziarna, sprztu rolniczego i siy ywej (chopw) przez transportowanie ich na zachd i niszczenia wszystkiego, czego nie mona byo zabra, aby zostawi za sob spalon ziemi. Podsumowujc korzyci ekonomiczne, ktre byy bezporednim celem okupacji, trzeba stwierdzi, e 80 procent zboa zebranego przez Niemcw25, blisko 90 procent trzody i misa oraz 90 procent caego wyprodukowanego masa nie wywieziono do Niemiec, gdy zostay przejedzone na miejscu przez niemieckich onierzy, urzdnikw i kolaborantw. Tereny okupowane przez Niemcw obejmoway okoo miliona kilometrw kwadratowych niezwykle yznych ziem Zwizku Radzieckiego, na ktrych zamieszkiwao 65 tysicy gwnie rolniczej ludnoci. Nawet gdyby przyj, e jedynie poowa tego obszaru moga by systematycznie uprawiana i wykorzystywana gospodarczo, gdy okupacja trwaa stosunkowo krtko, nie s to wyniki imponujce. Niemcom z pewnoci bardziej opacioby si poprzestanie na dostawach w ramach paktu Ribbentrop-Mootow: nie ponieliby bowiem tak olbrzymich strat w ludziach i nie zmarnowaliby tak wielkich nakadw. Jeszcze mniej osignito jeli chodzi o realizacj drugiego celu inwazji, zasiedlenia nowych terenw przez niemiecki Herrenvolk. W latach 19391945 SS przesiedlio 400 tysicy Niemcw z Rzeszy na anektowane tereny Polski, takie jak kraj Warty (Warthegau), ale p miliona pozostaych, wysiedlonych z Wgier, Sowacji, Rumunii i Jugosawii, cigle tuao si od obozu do obozu. Ci, ktrych przesiedlono a na Ukrain i Biaoru, musieli wraca na zachd ju w latach 1943-1944 wraz z wycofujc si armi niemieck. Najpierw trafiali do obozw w Generalnym Gubernatorstwie i na terenach Polski wczonych do Rzeszy, a nastpnie, doczajc do olbrzymiej fali uchodcw z Europy Wschodniej, zmierzali do starych Niemiec i ich bombardowanych miast. Razem z nimi ewakuowao si 350 tysicy Niemcw, ktrzy od pokole zamieszkiwali wybrzea Morza Czarnego. Ci russlanddeutsche zostali ,,oswobodzeni
25

Okoo 10 milionw ton od lipca 1941 do marca 1944 roku.

przez wkraczajc armi niemieck, a teraz musieli ucieka pki czas przed nadejciem Armii Czerwonej. Jest oczywicie prawd, e waciwa kolonizacja imperium na wschodzie nastpi miaa dopiero po zwyciskiej wojnie i e przystpienie do przesiedle w trakcie dziaa wojennych byo spowodowane niecierpliwoci Hitlera i Himmlera, ktrzy nie mogli si doczeka realizacji swojej wynionej wizji. Jedynym miejscem na Ukrainie, gdzie istotnie rozpoczto osadnictwo, by Hegewald: siedem wiosek zostao si oczyszczonych z zamieszkujcej je ludnoci ukraiskiej, ktr zastpiono, sprowadzonymi rwnie si - Niemcami z Woynia. aden z przesiedlonych nie by reichsdeutschem - wszyscy byli volksdeutschami, ktrych przodkowie od wiekw yli poza granicami Rzeszy, wszyscy zostali wyrwani ze swoich domw dla fantazji Himmlera, ktry domaga si kolonistw. W miar upywu czasu obniano kryteria czystoci rasowej - podobnie jak miao to miejsce w przypadku rekrutacji do Waffen SS. W okresie wojny przenioso si jedynie p miliona reichsdeutschw, ktrzy osiedlili si na wcielonych do Rzeszy ziemiach Polski. Nie byli to bynajmniej wymarzeni przez Himmlera i Darrego krzepcy farmerzywojownicy, zasiedlajcy hitlerowski Lebensraum i bronicy granic na Uralu przed azjatyckimi hordami - onierze byli zbyt zajci na froncie lecz prawie sami urzdnicy i biznesmeni, przybyli w poszukiwaniu szybkich pienidzy, atwych upw i chronionych stanowisk. Ci rwnie szybko zwinli manatki i wzili nogi za pas, gdy latem do Polski i Europy rodkowej wkroczya Armia Czerwona. Podczas pierwszych miesicy 1944 roku Hitler stale oczekiwa desantu anglo-amerykaskiego na zachodzie. Wielk otuch napaway go sabe postpy natarcia we Woszech, gdzie wojska alianckie mozolnie toroway sobie drog na pnoc, nie wykorzystujc przewagi, jak posiaday na morzu i w powietrzu dla przyspieszenia swojego marszu. Jednostki desantowe, ktre w styczniu wyldoway pod Anzio, znajdoway si jeszcze okoo 50 kilometrw na poudnie od Rzymu, mimo i jego zdobycie - jak wiedzia Hitler - planowano pierwotnie na stycze. Mwi sobie, e alianci uzyskali przyczki w Afryce i we Woszech jedynie dziki zdradzie Francuzw i Wochw, tymczasem nikt nie uatwi im zadania podczas inwazji przez Kana. Obecnie Hitler polega coraz bardziej na Rommlu, chocia formalnie podlega on von Rundstedtowi, dowdcy niemieckich si na froncie zachodnim. W przeciwiestwie do von Rundstedta, a podobnie jak Hitler, Rommel uwaa, e wrg musi zosta pokonany jeszcze na plaach. Dlatego energicznie wzmacnia fortyfikacje nadbrzene, zakada miliony min wzdu wybrzey Kanau i budowa podwodne zapory, ktre miay rozpruwa dna okrtw desantowych. Na froncie wschodnim Rosjanom udao si dokona wielkiego przeomu dopiero w poowie marca 1944 roku. A do tej pory Niemcy, cho w odwrocie, zachowywali zwarty szyk. Gdy Rosjanie przerwali front, Hitler natychmiast wyda rozkaz przystpienia do realizacji gotowego ju planu zajcia Wgier, co miao zapewni naleyt obron granic Rzeszy w Karpatach. Hitler mia wszelkie powody, aby przypuszcza, e regent Horthy szykuje si za przykadem Wochw do wycofania swojego kraju z

wojny. Zaprosi go do Klessheim i tam poinformowa, e cztery niemieckie zgrupowania dokonay wanie inwazji na Wgry oraz e powoano tam nowy proniemiecki rzd. Gdy regent wrci do Budapesztu, zamach stanu by ju dokonany. By to ostatni z przewrotw zorganizowanych przez Hitlera i jeden z najbardziej udanych. Uniknito rozlewu krwi, przejto wgierskie zakady przemysowe, zdwojono liczebno armii wgierskiej na froncie wschodnim i zagrodzono armii radzieckiej drog w gb Europy rodkowej. Nie wstrzymao to jednak marszu Rosjan ku Rumunii i jej polom naftowym. Pod koniec marca dwaj feldmarszakowie - von Manstein (Grupa Armii rodek) i von Kleist (Grupa Armii A, ktra wywalczya sobie odwrt a od Kaukazu) - polecieli na spotkanie z Hitlerem, aby prosi go o pozwolenie na wycofanie swoich onierzy z frontu wschodniego. Odpowiedzi Hitlera byo zastpienie obu dowdcw ludmi, ktrzy, jak wierzy, wykonaj jego rozkaz niezomnego trwania na posterunku: Modelem, ktry powstrzyma bezadny odwrt wojsk niemieckich po przeamaniu blokady Leningradu, oraz Schrnerem, sympatykiem partii i protegowanym Himmlera. Identyczn decyzj podj kilka dni pniej, gdy 8 kwietnia Armia Czerwona ruszya do decydujcego natarcia na Krym. Krym, ze swoim wspaniaym klimatem, by tym obszarem, od ktrego Hitler pragn rozpocz kolonizacj, obecnie za widzia w nim przyczek, majcy mu umoliwi powrt na Kaukaz i jego pola naftowe po uporaniu si z inwazj na zachodzie. Myl o oddaniu go Rosjanom bolaa go bardziej ni ktrakolwiek z innych poraek wiosny 1944, tote kiedy Zeitzler naciska, aby wycofa, dopki czas, zablokowanych tam 180 tysicy onierzy, odmwi kategorycznie. Tymczasem o rozwoju wypadkw przesdzi nie Hitler, lecz Rosjanie, ktrzy w cigu piciu dni zdobyli Sewastopol. Hitler wpad w sza. Zada postawienia przed sdem wojennym generaa Jaenecke, dowdc 17 armii, ktry nakaza ewakuacj swoich oddziaw, gdy jeszcze istniaa szansa ich wyprowadzenia, tylko po to zreszt, aby Hitler uniewani jego rozkaz. Po zdobyciu Sewastopola na froncie wschodnim nastpia przerwa w dziaaniach, ktr Hitler z miejsca wytumaczy sobie jako oczywisty dowd na to, e siy Rosjan ulegy zupenemu wyczerpaniu. Kiedy feldmarszaek von Richthofen przyby z Woch z wiadomoci o rozpoczciu ofensywy alianckiej pod Monte Cassino i o przekroczeniu przez Amerykanw przyczka pod Anzio, zasta Hitlera postarzaego, lecz spokojnego. Po tej rozmowie zapisa w pamitniku: Ma si wraenie, e czowiek ten lepo poda za wewntrznym nakazem, kroczc wyznaczon sobie drog, bez cienia wtpliwoci co do jej susznoci i ostatecznego rezultatu obranego kursu. Hitler niewtpliwie wyta wszystkie siy, aby kreowa taki wanie obraz swojej osoby, i to nie tylko przed korpusem oficerskim, lecz przede wszystkim przed sob samym. Hitler zapewni von Richthofena, e czas gra na ich korzy, musz jedynie wytrwa do chwili wprowadzenia do akcji nowych broni i nieuchronnego rozpadu koalicji. Swojemu sztabowi oznajmi, e nigdy nie dopuci do tego, aby miano mu

zarzuci, i straci wiar w ostateczne zwycistwo w chwili, gdy byo ono ju niemal w zasigu rki, podobnie jak zdarzyo si to (tak twierdzi) w listopadzie 1918 roku. VI W lutym 1944 Hitler opuci swoj kwater gwn w Prusach Wschodnich i przenis si do Berghofu. Jego dom by cakowicie pokryty siatkami maskujcymi, ktre zasaniay wspania grsk panoram i sprawiay, e we wntrzach, nawet w samo poudnie, panowa pmrok. Noc przelatyway tam bombowce RAF, zdajce ku swoim celom w Austrii i na Wgrzech, co zmuszao Hitlera i jego sztab do ukrywania si w schronach wydronych w stoku gry. Po bombardowaniu Monachium na nocnym niebie dobrze wida byo czerwon un poarw. W soneczne dni mona byo oglda samoloty amerykaskie, ktre obecnie mogy ju startowa z baz woskich, lecce na duych wysokociach ku celom w poudniowych Niemczech. Speer i Milch rozstrzygnli spr o to, ktry z nich ma by odpowiedzialny za produkcj lotnicz, czc swj personel we wsplny Sztab Lotnictwa Myliwskiego, na czele ktrego stan Saur, ambitny zastpca Speera. Umoliwio to szybkie zwikszenie produkcji samolotw myliwskich, tak bardzo potrzebnych dla obrony przed atakami z powietrza. W marcu udao im si namwi Hitlera, aby zatwierdzi ten plan. Dziki kombinacji rnych rodkw, takich jak lotne brygady do szybkiej odbudowy zbombardowanych fabryk, ograniczenie produkcji bombowcw, decentralizacja obiektw przemysowych, wyduenie czasu pracy w zamian za zwikszone racje ywnociowe i odzieowe, zdoali podnie poziom produkcji z 1300 samolotw miesicznie na pocztku 1944 do ponad 3 tysicy w lipcu tego roku. Sukces ten pozwoli Speerowi i Milchowi uzyska wreszcie zgod Hitlera na przeniesienie caej produkcji lotniczej, dotychczas podlegajcej Ministerstwu Lotnictwa Gringa, w gesti Ministerstwa Uzbrojenia kierowanego przez Speera - i to, jak na ironi, wanie w okresie, gdy stosunki tego ostatniego z Hitlerem ulegy znacznemu pogorszeniu. Wzrost produkcji przyszed jednak za pno, aby zmieni ukad si w wojnie powietrznej, tym bardziej e zbieg si w czasie z wieloma ulepszeniami wprowadzanymi przez aliantw - midzy innymi zwikszenie tonau przenoszonych bomb i wprowadzenie do akcji samolotw myliwskich dalekiego zasigu (zwaszcza Mustangw) jako ochrony dla cikich bombowcw - co pozwolio im utrzyma dotychczasow przewag i prowadzi caodobowe ju bombardowanie terytorium Niemiec. Najbardziej skuteczne byy ataki na linie komunikacyjne i fabryki paliw syntetycznych - nie tylko paliwa lotniczego, lecz rwnie ropy do silnikw diesla - ktre uderzay zarwno w armi ldow, jak i w marynark oraz lotnictwo. W maju produkcja paliwa lotniczego spada poniej poziomu zuycia, a w czerwcu Speer ostrzeg Hitlera, e jeli ataki nieprzyjaciela utrzymaj si na tym samym poziomie, to ju we wrzeniu niemoliwe stanie si zaopatrzenie armii w niezbdn ilo paliwa.

Hitler by jednak znacznie bardziej zainteresowany atakiem ni obron. W marcu Milch uradowa go nowin, e przystpiono do masowej produkcji samolotw pociskw V-l, w kwietniu zwodowano dwa pierwsze U-booty typu XXI, a w dniu urodzin Fhrera Saur zorganizowa pokaz nowych typw czogw: cikiego (38 ton) i lekkiego wyposaonego w armat o kalibrze 75 mm. Hitler owiadczy, e dziki tym broniom bdzie mg wygra bitw o Atlantyk i wrci na dawne pozycje na froncie wschodnim. W maju dowiedzia si o ograniczeniu produkcji bombowcw, na rzecz samolotw myliwskich. Natychmiast cofn t decyzj i zada budowy dodatkowych 2600 bombowcw oprcz 7 tysicy myliwcw. Hitler pokada szczeglne nadzieje w bombowcu odrzutowym Messerschmitt Me-262, ktry mg rozwin wystarczajc prdko, aby przebi si przez obron myliwcw alianckich i zaatakowa oddziay desantowe w chwili ldowania na plaach Francji. Dopiero 23 maja odkry, ku swojej nieopisanej wciekoci, e jego rozkazy zostay zignorowane i Me-262 produkowany jest wycznie jako samolot myliwski. Hitler upar si, e musi zosta zaprojektowany od nowa jako myliwiec bombardujcy, i to mimo informacji, e decyzja ta spowoduje co najmniej piciomiesiczn zwok. Wiadomoci o pociskach rakietowych V-2 byy rwnie niepomylne: okazao si, e nie bd gotowe do akcji przed wrzeniem. Podobnie byo z wyrzutniami do potnej, podziemnej baterii dzia Gustaw Kruppa, ktre miay posuy do ostrzau Londynu. Pierwotna koncepcja Hitlera zakadaa uderzenie na Londyn przy uyciu caej gamy rodkw raenia: samolotw pociskw, pociskw rakietowych V-2, dalekosinych dzia i nowych samolotw bombowych. Ze wszystkich tych broni gotowa bya tylko pierwsza, mimo to Hitler zdecydowa si na jej uycie (w rodku czerwca), wierzc, e efekt V-1 zmusi Churchilla do rozpoczcia przedwczesnej inwazji. Sowackiemu premierowi Tiso, ktry odwiedzi go w Berghofie, owiadczy, e nie chce sysze o rokowaniach pokojowych z Brytyjczykami przed inwazj aliantw na zachodzie. Po jej zwyciskim - w co nie wtpi - odparciu bdzie mg na nowo przystpi do podboju Rosji. Zacieka obrona armii niemieckiej zatrzymaa siy alianckie we Woszech, na poudnie od Rzymu, a do poowy maja 1944 roku. Hitler ogosi Rzym miastem otwartym, co ocalio je od zniszczenia, lecz nie uchronio od zajcia przez sprzymierzonych (4 czerwca). Z militarnego punktu widzenia zwycistwo to byo bez znaczenia. Pod koniec maja Niemcy sprawnie przeprowadzili operacj odwrotow na lini obronn wzdu jeziora Trasimeno i na jeszcze silniej umocnion lini Gotw w Toskanii. Trzeba byo porzuci nadzieje, e inwazja woska wprowadzi aliantw do Europy rodkowej czy na Bakany. W tym czasie Wochy stay si ju drugorzdnym teatrem dziaa i dywizje alianckie przerzucono do wykonania uderzenia w gr Renu, pozostawiajc Kesselringa, dowdc si niemieckich, w posiadaniu przewagi na ldzie, chocia nie w powietrzu. Przynajmniej we Woszech Hitlerowi udao si dziki energicznej reakcji we wrzeniu 1944 roku pokrzyowa aliantom plany. Obecnie nie pozostao im nic innego, jak wznowi mozolny marsz na pnoc, by

jesieni zaj Florencj i Rimini. Nie udao im si natomiast zdoby Bolonii ani wedrze do doliny Padu przed zimow przerw w dziaaniach wojennych - ostatecznie nastpio to dopiero pod koniec kwietnia 1945, gdy wojna dobiegaa ju koca. Decydujca bitwa na zachodzie miaa si odtd toczy nie we Woszech, lecz, jak to od dawna przewidywa Hitler, we Francji. Mimo to, gdy 6 czerwca, dwa dni po wkroczeniu aliantw do Rzymu, nastpi wreszcie oczekiwany desant, zarwno Hitler, jak i Rommel byli zaskoczeni, a siy niemieckie rozproszone. O skali operacji anglo-amerykaskiej wiadczy moe fakt, e do przewiezienia wojsk pierwszego rzutu, wraz ze sprztem, musiano uy 4000 transportowcw i barek desantowych, a 1200 okrtw, w tym 7 liniowych, przeznaczono do eskortowania i ubezpieczania desantu, oczyszczania z min i bombardowania umocnie nadbrzea. Genera Eisenhower dysponowa 7500 samolotami do bezporedniego wsparcia akcji i mg w dowolnej chwili wezwa 3500 bombowcw, ktre kontynuoway naloty na Rzesz. Niemcw, ktrzy zaczynali ju dochodzi do przekonania, e desant nastpi w Normandii, zmyli zastosowany przez Brytyjczykw bardzo przemylny program maskowania, dezinformacji i faszywego inspirowania, obejmujcy midzy innymi korespondencj radiow, wskazujc na obecno duych si alianckich w poudniowowschodniej Anglii. W rezultacie Hitler zacz obawia si drugiego gwnego czy te dywersyjnego - uderzenia przeciwko najsilniejszemu odcinkowi niemieckiej linii obrony w Pas-de-Calais, a sabe lotnictwo nie zdoao przeprowadzi rekonesansu, ktry pozwoliby na odkrycie fortelu i skoncentrowanie si w Normandii. Pozostay one rozproszone: z 60 niemieckich dywizji tylko 18 rozmieszczonych byo w Normandii, a 19 w Belgii i pnocnej Francji, 5 w Holandii i 17 na poudnie od Loary26. Rommel by przekonany, e siy desantowe naleao pokona na plaach, nie dopuszczajc do uzyskania przez nie przyczka. 17 czerwca, kiedy to odby narad z Hitlerem i von Rundstedtem niedaleko Soissons, byo ju jasne, e plan ten si nie powid: na ldzie znajdowao si przeszo 600 tysicy onierzy alianckich, a pod koniec pierwszego tygodnia lipca liczba ich przekroczya milion. Lotnictwo alianckie miao tak miadc przewag, e samoloty niemieckie zostay cakowicie wyeliminowane z akcji, co spowodowao zupene unieruchomienie wojsk ldowych za dnia. Narada odbya si w kwaterze gwnej dowdztwa, przygotowanej jeszcze przed planowan inwazj na Wielk Brytani w roku 1940. Wedug opisu naocznego wiadka, generaa Speidela, Hitler robi wraenie zmczonego niewyspanego, nerwowo bawi si okularami i mnstwem kolorowych owkw, ktre trzyma w rku. Tylko on siedzia zgarbiony na krzele; feldmarszakowie stali. Hitler wypowiedzia wiele sw krytyki pod adresem obrony i nie chcia sucha o tym, jak powana jest sytuacja. Mwi o masach samolotw odrzutowych, ktre zniwecz alianck przewag powietrzn, sytuacj militarn na wschodzie okreli jako ustabilizowan i zagubi si w potoku sw, wieszczcych bliski koniec Wielkiej Brytanii za spraw pociskw V. Gdy Rommel zacz
26

Szedziesit, cznie z dywizj stacjonujc na Wyspach Normandzkich.

mwi o rozpaczliwym pooeniu Niemiec i usiowa go przekona o koniecznoci zakoczenia wojny, odparowa: Niech si pan nie troszczy o dalszy przebieg wojny, a pilnuje wasnego frontu inwazyjnego. Odjecha nie zbliajc si nawet do linii frontu. Nawet wwczas, gdy przekonano si o prawdziwych rozmiarach desantu w Normandii, Hitler nie zgodzi si na przesunicie 15 armii z Pas-deCalais, aby wzmocni jednostki, ktre resztk si powstrzymyway aliantw przed rozszerzeniem uzyskanego przyczka. Dajc upust swojej frustracji, Hitler zdj von Rundstedta ze stanowiska naczelnego dowdcy wojsk na zachodzie i postawi na jego miejscu feldmarszaka von Klugego. A do ostatnich dni lipca Niemcom udao si nie wpuci Montgomeryego do Caen, a do poowy sierpnia powstrzymywali siy pancerne od uderzenia w kierunku Parya. W tym czasie stao si ju jasne, e pociski V-l nie zaday Wielkiej Brytanii decydujcego ciosu, na ktry liczy Hitler. 22 czerwca Armia Czerwona wznowia ofensyw na wschodzie. Dokadnie trzy lata po tym, gdy lekcewac grob walki na dwa fronty, uderzy na Zwizek Radziecki, mimo e Anglia nie bya jeszcze pokonana, Hitler musia stan twarz w twarz z brutaln rzeczywistoci. Dzie wczeniej 2500 bombowcw amerykaskich dokonao nalotu na Berlin w biay dzie. Hitlerowi nie udao si przewidzie kierunku ataku przeciwnika ani na zachodzie, ani na wschodzie. Miesic wczeniej Stalin zwoa narad dowdcw, aby przedyskutowa propozycj zlikwidowania wybrzuszenia linii frontu na Biaorusi przez otoczenie i zniszczenie Grupy Armii rodek na wschd od Miska. Wanym momentem tego spotkania bya wypowied Rokossowskiego, upierajcego si przy tym, by jego l Front Biaoruski wykona koncentryczne uderzenie na Bobrujsk, wzdu obu brzegw Berezyny, zamiast jednego zmasowanego natarcia, za ktrym optowa Stalin. Stalin dwukrotnie prosi go o opuszczenie sali dla przemylenia sprawy. Za drugim razem Mootow i Malenkow wyszli za Rokossowskim i zapytali czy zdaje sobie spraw z tego, z kim si spiera? Ale Rokossowski, ktry mia ju za sob trzy lata agru, nie zamierza ustpi i owiadczy, e poda si do dymisji, jeeli dowdztwo nie zaakceptuje jego planu. Gdy Rokossowski po raz trzeci przedstawi swoj koncepcj, Stalin wyrazi zgod, stwierdzajc, e lubi generaw, ktrzy znaj swoje rzemioso i maj wasne zdanie. Koniew, dowdca bardziej na poudnie wysunitego l Frontu Ukraiskiego, przedstawi projekt podobnego uderzenia, ktrego celem byo otoczenie i zniszczenie niemieckiej Grupy Armii Pnocna Ukraina oraz zdobycie Lwowa. I do tej propozycji Stalin z pocztku odnis si krytycznie, aby wreszcie wyrazi zgod, mwic Koniewowi przez telefon: Uparty z ciebie czowiek. No dobrze, wykonaj swj plan, ale na wasn odpowiedzialno. Jednym z elementw planu Rosjan bya kunsztowna operacja zmylenia przeciwnika, majca przekona Niemcw, e gwne uderzenie wymierzone bdzie na poudnie, a nie na pnoc od bot Prypeci. W rezultacie Hitler i jego Sztab Generalny uwierzyli, e 5 radzieckich armii pancernych rozmieszczono na poudniowym odcinku frontu, tote utrzymali 24 ze swoich 30 dywizji pancernych i zmotoryzowanych na

poudnie od Prypeci. Po zakoczonych fiaskiem tajnych rokowaniach pokojowych kampani rozpoczo potne uderzenie radzieckie na Finlandi, a dwa tygodnie pniej ruszya ofensywa na Biaorusi. Wziy w niej udzia cztery radzieckie Fronty, w skad ktrych wchodzio ponad l250 tysicy onierzy i ktre cznie miay do dyspozycji 4 tysice czogw i dzia samobienych, 24 tysice dzia rnego kalibru oraz 6 tysicy samolotw. Dziaania Frontw koordynowali ukow i Wasilewski. Gdy tylko Hitler zorientowa si, co grozi jego armii, wyda rozkaz utrzymania za wszelk cen czterech przyczkw. Wszystkie one zostay zlikwidowane ju w pierwszym tygodniu walk. Podobnie jak przedtem na zachodzie Hitler zdymisjonowa von Buscha, dowdc Grupy Armii rodek, i mianowa na jego miejsce Modela: nie mogo to jednak wstrzyma postpu Rosjan. Prby wykonania rozkazu Hitlera doprowadziy jedynie do zwikszenia strat w zabitych i wzitych do niewoli. 3 lipca wojska radzieckie zajy Misk. Armia Czerwona dokonaa szerokiego na ponad 400 kilometrw wyomu w linii frontu, odnoszc tym samym jeden z wikszych sukcesw w tej wojnie - otoczono i zniszczono Grup Armii rodek oraz unicestwiono 25 do 28 dywizji niemieckich, liczcych cznie ponad 350 tysicy onierzy. 17 lipca kolumna 57 tysicy jecw niemieckich, z generaami na czele, przemaszerowaa wrd milczcych tumw przez stolic Rosji: wojska Hitlera wreszcie osigny Moskw. Droga do Polski i na Litw stana otworem. Wilno zdobyto 13 lipca, Lublin, Brze Litewski i Biaystok jeszcze przed kocem miesica. Po drodze wyzwolono Majdanek, pierwszy obz zagady na szlaku Armii Czerwonej. Wojska Rokossowskiego w szybkim tempie posuway si ku Wile, aby 31 lipca osign Prag - silnie umocnione przez Niemcw przedmiecie Warszawy. Dalej na poudnie onierze l Frontu Ukraiskiego zdobyli Lww, rozcinajc niemieck Grup Armii Pnocna Ukraina na dwie czci, z ktrych pierwsza wycofaa si w kierunku Wisy, a druga Karpat. Na pnocy Armia Czerwona zaja Estoni i otw, osigajc Zatok Rysk i groc Grupie Armii Pnoc odciciem od reszty wojsk na wschodzie i w Prusach Wschodnich. W Finlandii ustpienie prezydenta Ryti pozwolio jego nastpcy, marszakowi Mannerheimowi, na zerwanie z Niemcami i podjcie pertraktacji z Moskw o zawieszenie broni. We wszystkich opisanych walkach, z Frontem Biaoruskim wcznie, uczestniczyo przeszo 6 milionw ludzi. Armia Czerwona, podobnie jak armia niemiecka, poniosa bardzo cikie straty, lecz posunwszy si o prawie 500 kilometrw w cigu szeciu tygodni wypara najedcw z granic Zwizku Radzieckiego i znajdowaa si obecnie w odlegoci 640 kilometrw od stolicy Rzeszy. Gdy ostatniego dnia sierpnia Montgomery zdoby Amiens, alianci zachodni znaleli si o 800 kilometrw od Berlina i Niemcy zaczli z niepokojem zadawa sobie pytanie, ktra z armii wejdzie tam pierwsza. I w tym wanie okresie Hitler stan w obliczu tego, czego zawsze obawia si Stalin, a czego, o ile wiadomo, udao mu si unikn - zamachu na wasne ycie.

VII Bya taka chwila jesieni 1938 roku, kiedy realna wydawaa si moliwo, e cz korpusu oficerskiego wznieci rewolt przeciwko Hitlerowi, aby nie dopuci do wybuchu wojny. Spisek ten spez jednak na niczym po interwencji Chamberlaina, ktry doprowadzi do ukadu w Monachium. Dopki Hitler odnosi sukces za sukcesem, zamach na jego osob nie mia wikszych szans powodzenia. Wrd tych, ktrzy nie przestawali dyskutowa o szansach obalenia reimu, byo dwch starszych mczyzn na og uznawanych za przywdcw spisku - genera Ludwig Beck, byy szef sztabu armii ldowej, i dr Karl Goerdeler, byy nadburmistrz Lipska - oraz eks-ambasador Niemiec w Rzymie, Ulrich von Hassel. Od 1938 najwaniejsz rol wrd spiskowcw odgrywa Hans Oster, prawa rka tajemniczego admiraa Canarisa z wywiadu niemieckich si zbrojnych, Abwehry. Suba w Abwehrze bya znakomit przykrywk dla wszelkiego rodzaju kontaktw i Hans Oster, czowiek, jakim Bg chciaby widzie kadego z nas, zgromadzi wok siebie grono oddanych przyjaci, wrd ktrych byli Hans von Dohnanyi, Claus Bonhffer i jego brat Dietrich, mody pastor i profesor teologii, ktry przez pewien czas by pastorem kocioa luteraskiego w Londynie. Spiskowcy wykorzystali moliwoci Abwehry, kiedy podjli prb nawizania kontaktu z Anglikami i Amerykanami, w nadziei, e uda im si uzyska okrelone gwarancje co do warunkw pokoju, jakie alianci skonni byliby zaproponowa w przypadku obalenia rzdu Hitlera. W maju 1942 Dietrich Bonhffer uda si do Sztokholmu na spotkanie z biskupem Chichester, Bellem, posugujc si sfaszowanymi dokumentami wystawionymi przez Abwehr. Bell przekaza rzdowi brytyjskiemu informacje o zamiarach spiskowcw, po czym nawizano dalsze kontakty za porednictwem Allena Dullesa, szefa amerykaskiego biura wywiadu strategicznego (OSS27) w Szwajcarii. adna z tych prb nie spotkaa si jednak z pozytywnym odzewem. Alianci byli nastawieni sceptycznie do wszelkiej opozycji w Niemczech - zwaszcza po daniu bezwarunkowej kapitulacji wysunitym w Casablance w styczniu 1943 roku - tote spiskowcy stanli wobec koniecznoci dziaania na wasn rk, bez adnej pomocy czy zachty z zewntrz. Opozycjonici powicali wiele czasu i energii na dyskusj nad zasadami porzdku w Niemczech i w Europie po obaleniu Hitlera. Na rozwaaniach tych upyway najczciej spotkania organizowane w Kreisau, lskiej posiadoci trzydziestoomioletniego hrabiego Helmuta von Moltke, byego stypendysty fundacji Rhodesa w Oxfordzie i potomka jednego z najsynniejszych w historii niemieckiego militaryzmu rodw. Grupa z Kreisau stanowia jak gdyby przekrj niemieckiego spoeczestwa, gdy naleeli do niej midzy innymi dwaj jezuici, dwaj pastorzy luterascy, konserwatyci, liberaowie i socjalici, wielcy posiadacze ziemscy i byli dziaacze zwizkw zawodowych. W Kreisau nie ukadano planw
27

OSS - Office of Strategie Services - pniejsza CIA.

zamachu na Hitlera, lecz dyskutowano o gospodarczych, spoecznych i duchowych podstawach nowego ustroju, ktry mia si wyoni po jego obaleniu. Gdy w latach 1942-1943 Hitlera opuszcza zaczo dotychczasowe powodzenie, nadzieje zwolennikw bardziej konkretnych dziaa oyy. Stali oni jednak nadal wobec problemu zapewnienia sobie poparcia jakiej powanej instytucji, bez ktrego skazani byli na beznadziejn sytuacj jednostek porywajcych si do walki ze zorganizowan potg pastwa. W owym czasie w Niemczech istniay jeszcze dwie instytucje, ktre zachoway pewien stopie niezalenoci. Pierwsz z nich by Koci. W latach wojny do najmielszych przejaww sprzeciwu wobec polityki Hitlera naleay kazania katolickiego biskupa Mnsteru, hrabiego von Galena, i protestanckiego pastora dr Niemllera. Gorliwi nazici w rodzaju Bormanna paali wciek nienawici do Kocioa, za katoliccy ksia i protestanccy pastorzy aktywnie uczestniczyli w opozycji antyhitlerowskiej. Mimo to ani Koci katolicki, ani Koci ewangelicki, jako instytucje, nie mogy pozwoli sobie na przyjcie jawnie opozycyjnej postawy. W tej sytuacji byo oczywiste, e nieliczni Niemcy, ktrzy odwayli si myle o zbrojnym wystpieniu przeciwko Hitlerowi, wizali nadzieje z armi, jedyn pozosta instytucj w Niemczech, ktra zachowaa pewn niezawiso i dysponowaa si potrzebn do obalenia istniejcego systemu. W latach 1943-1944 stosunki Hitlera z armi ulegy dalszemu pogorszeniu. Nieustannie zmienia i uniewania decyzje wyszych dowdcw, ignorowa ich rady, zarzuca im tchrzostwo, zmusza do wykonywania rozkazw, ktre uwaali za niemoliwe do zrealizowania, i zdejmowa ze stanowisk gdy ich wysiki koczyy si niepowodzeniem. Hitler wytyka swoim oficerom konserwatyzm i negatywny stosunek do rewolucji narodowosocjalistycznej, chocia sam najlepiej zdawa sobie spraw, e w praktyce duch rewolucyjny oznacza gotowo do wykonywania polece wodza bez chwili wahania i bez wzgldu na koszty. Hitler faworyzowa prymitywnych i gorliwych odakw, takich jak mianowani na miejsce von Mansteina i von Kleista Model i Schrner, ktrzy lepo wykonywali jego rozkazy, eksploatujc swoich ludzi do granic wytrzymaoci i nie amic sobie gowy nad strategi. Mimo to generaowie, jak dotd, suyli Hitlerowi wiernie, staczali dla niego bitwy, chocia cigle ingerowa w plany operacyjne, i nie przestawali przyjmowa z jego rk tytuw, odznacze i podarunkw28. Na niszych ni dowdcy grup armii szczeblach dowodzenia istniaa jednak maa grupa oficerw zdecydowanych na wszystko, aby uwolni Niemcy od ich faszystowskich wadcw. Wrd nich szczeglne miejsce zajmowa genera Henning von Tresckow, oficer operacyjny (GSO-I) w Grupie Armii rodek na froncie wschodnim, ktry, podobnie jak Oster w Abwehrze, wykorzysta swoje stanowisko dla skupienia grona podobnie mylcej kadry. Von Tresckow, ziemianin z Pomorza, pochodzcy ze starej szlachty pruskiej o duych tradycjach wojskowych, jak wielu innych
28 W padzierniku 1942 roku Hitler ofiarowa feldmarszakowi von Klugemu 250 tysicy marek, a jeszcze w marcu 1944, ju po dymisji, von Manstein otrzyma w darze wielk posiado ziemsk.

oficerw, ktrzy przeszli do opozycji, by pocztkowo entuzjastycznym zwolennikiem nowego systemu, wierzc, e dziki niemu Niemcy uwolni si od naduy Republiki Weimarskiej i haby traktatu wersalskiego. Z chwil gdy pozna prawdziwe oblicze reimu nazistowskiego, sta si jego zdecydowanym przeciwnikiem. Latem 1939 roku powiedzia swojemu przyszemu adiutantowi, Fabianowi von Schlabrendorffowi: Zarwno honor, jak i obowizek wymagaj od nas wytenia wszystkich si dla obalenia Hitlera i narodowego socjalizmu. Musimy ocali Niemcy i Europ od barbarzystwa. Przyszo pokazaa, e nie byy to puste sowa. Po Stalingradzie von Tresckow doszed do przekonania, e armia nie przeciwstawiaby si zamachowi stanu, jeli udaoby si uprzednio zgadzi Hitlera. wieo zwerbowany przez spiskowcw genera Olbricht zgodzi si wykorzysta swoje stanowisko zastpcy dowdcy armii rezerwowej29 dla zorganizowania zamachu stanu, ktry mia nastpi po zabjstwie Hitlera. Odpowiedzialno za akcj przeciwko Hitlerowi wzi na siebie von Tresckow. Prb podjto 13 marca 1943 roku podczas wizyty Hitlera w kwaterze von Klugego w Smolesku. Von Tresckowowi i von Schlabrendorffowi udao si podoy bomb z mechanizmem zegarowym w samolocie, ktrym Fhrer mia wraca do swojej kwatery w Prusach Wschodnich. Bomba jednak nie wybucha. Wykazujc niezwyke opanowanie, Schlabrendorff natychmiast polecia do kwatery gwnej Hitlera, usun bomb, zanim ktokolwiek zdy j odkry (bya w paczce z dwiema butelkami brandy przesyanej jako prezent dla znajomego), i rozbroi j w pocigu, wracajc do Berlina. W ostatnich miesicach 1943 roku zaplanowano co najmniej sze nastpnych zamachw na ycie Hitlera, lecz z takich czy innych powodw aden z nich nie doszed do skutku. Tymczasem agenci Himmlera wpadli na trop spiskowcw. W kwietniu 1943 roku aresztowano Dietricha Bonhffera i Hansa von Dohnanyi. Tak wiele nici prowadzio do Abwehry, gorliwie zwalczanej przez rywalizujcy z ni wywiad SS, e w grudniu 1943 roku genera Oster musia poda si do dymisji. Szczliwym zbiegiem okolicznoci w tym samym czasie, kiedy zostaa rozbita grupa w Abwehrze, spiskowcy pozyskali nowego czonka, ktry wnosi ze sob energi i si osobowoci, jakiej nie posiadali uprzedni przywdcy. Klaus Philip Schenk, hrabia von Stauffenberg, urodzony w 1907 roku, pochodzi ze starej, arystokratycznej rodziny katolickiej z poudniowych Niemiec. Wysoki i wybitnie przystojny, rozmiowany w koniach i wszystkich sportach uprawianych pod goym niebem, by zarazem wraliwy na muzyk i zachwyca si romantyczno-mistyczn poezj Stefana Georgea, ktrego wiersz Antychryst czsto z arem recytowa. Pocztkowo, podobnie jak von Tresckowa, pocigaa go idea poczenia nacjonalizmu i socjalizmu we wsplnocie Volkisch, ale metody stosowane przez nazistw szybko go od niej odstrczyy. By jednak onierzem i nie przestawa wzorowo peni swoich obowizkw nawet wtedy, gdy
29 Celem tej organizacji byo mobilizowanie i szkolenie rekrutw, z ktrych formowano oddziay posikowe wysyane na rne fronty.

konieczno usunicia Hitlera staa si dla niego oczywista - wielokrotnie odznaczy si jako oficer sztabowy w Polsce, we Francji i w Rosji. Wanie w Rosji jego wtpliwoci przerodziy si w niezomne przekonanie o koniecznoci dziaania. Cho ciko ranny podczas walk w Tunisie (straci lewe oko, praw rk i dwa palce u drugiej rki) nie zrezygnowa ze swoich planw i, gdy tylko doszed do siebie, postara si o przydzia do sztabu Olbrichta w Berlinie, gdzie z wielk energi rzuci si w przygotowania do nowej prby zamachu stanu. Armia rezerwowa bya struktur, ktra nie tylko uzupeniaa straty poniesione na froncie, lecz rwnie umoliwiaa szybkie mobilizowanie jednostek (z onierzy oddelegowanych z frontu na przeszkolenie) w razie nagej potrzeby, choby takiej jak ewentualne powstanie milionw cudzoziemcw przebywajcych w Niemczech na robotach przymusowych. Pod takim wanie pretekstem Stauffenberg opracowa plan operacji Walkiria, przewidujcy utworzenie grup bojowych przez wszystkie jednostki dowodzenia na terenie rozszerzonego Reichu i Parya w cigu zaledwie szeciu godzin. Przeanalizowa go w najdrobniejszych szczegach i stara si nawizywa kontakty z oficerami z wszystkich moliwych jednostek dowodzenia, by zagwarantowa jego sprawne wykonanie. Stauffenberg liczy na to, e przy pomocy swoich sprzymierzecw w kwaterze gwnej Hitlera, w Berlinie i w armii niemieckiej na zachodzie uda mu si pchn opornych dowdcw wojskowych do dziaania, gdy zamach na Hitlera bdzie ju faktem dokonanym. Mwic o niemieckiej opozycji, atwo zasugerowa, e bya to zwarta struktura, podczas gdy w rzeczywistoci pod terminem tym kryy si niewielkie, luno ze sob poczone grupy, o zmiennej liczbie czonkw, bez jednolitej organizacji, zwizane jedynie wspln wrogoci do panujcego systemu. Wrogo ta miaa bardzo rne podoe: u jednych wynikaa z gboko zakorzenionej awersji do samego reimu, u drugich z patriotyzmu i przekonania, e Hitler prowadzi Niemcy ku katastrofie. Do tej rnorodnoci motyww i rnic temperamentw, zaostrzonych jeszcze napiciem wynikajcym z koniecznoci prowadzenia podwjnego ycia, doda naley rozbieno pogldw spiskowcw na metody odsunicia Hitlera od wadzy i na przyszy ksztat Niemiec i Europy. Latem 1944 roku udao si jednak osign porozumienie w kwestii nowego rzdu, ktry zaj mia miejsce nazistw: w jego skad wej mieli przedstawiciele dawnych socjaldemokratw (Julius Leber jako minister spraw wewntrznych), zwizkw zawodowych (Wilhelm Leuschner jako wicekanclerz) i konserwatystw (midzy innymi Goerdeler). Energia von Stauffenberga dodaa bodca spiskowcom, lecz jego wiodca rola budzia rwnie wiele zawici. rdem konfliktw byy te jego pogldy. Von Stauffenberg by z natury radykaem, bardzo krytycznie odnoszcym si do staromodnego konserwatyzmu Goerdelera, znacznie bliszym socjalistycznemu skrzydu opozycji skupionemu wok Lebera i Leuschnera. Rozbienoci te zaostrzaa wiadomo, e czas ucieka, a oni niczego nie dokonali. Na pocztku 1944 roku posypay si dalsze aresztowania - midzy innymi zatrzymano von Moltkego. W lutym wiksz

cz kompetencji Abwehry przej ju poczony wywiad, na czele ktrego stan Himmler. Oznajmi on admiraowi Canarisowi, pozbawionemu funkcji szefa kontrwywiadu, e jest doskonale poinformowany o trwajcych w krgach wojskowych przygotowaniach do przewrotu i e zamierza wkroczy do akcji w odpowiednim momencie. W tym czasie nadesza wiadomo o ldowaniu aliantw w Normandii. Von Stauffenberg nie spodziewa si, e inwazja nastpi tak prdko; wstrznity tym faktem zastanawia si wraz z Beckiem i Goerdelerem nad celowoci dalszego dziaania. Czy wobec tragicznego pooenia armii niemieckiej, cofajcej si pod jednoczesnym naporem si angloamerykaskich i Armii Czerwonej, mona byo mie nadziej na zawarcie kompromisowego ukadu pokojowego nawet po usuniciu Hitlera? Czy czynem tym nie cign na siebie jedynie pitna renegatw wbijajcych gincej ojczynie n w plecy? Szal przewayo zdecydowane i twarde stanowisko von Tresckowa: Prba zamachu musi by podjta za wszelk cen [pisa w odpowiedzi na wiadomo od von Stauffenberga]. Trzeba koniecznie podj prb przejcia wadzy - nawet gdyby miao si to nie uda. Musimy udowodni wiatu i przyszym pokoleniom, e ludzie z niemieckiego ruchu oporu wayli si na ten decydujcy krok i rzucili na szal wasne ycie. W porwnaniu z tym nic innego si nie liczy. Szczliwym zrzdzeniem losu wkrtce po tych wypadkach von Stauffenberg obj stanowisko, ktre znacznie uatwiao realizacj jego planw: otrzyma awans na pukownika i mianowany zosta szefem sztabu dowdcy armii rezerwowej, generaa Fromma. Pozycja ta umoliwiaa mu nie tylko wysyanie rozkazw w imieniu swojego dowdcy, lecz rwnie bezporedni kontakt z Hitlerem szczeglnie zainteresowanym problemem uzupenie dla armii walczcej na wschodzie. Teraz von Stauffenberg doszed do wniosku, e jeli zamach na Hitlera - nieodzowny warunek przejcia wadzy - ma si powie, musi dokona go osobicie, bez wzgldu na trudnoci, jakie stwarzao jego kalectwo. Tymczasem sytuacja stawaa si coraz bardziej naglca. Z 4 na 5 lipca, po prbie nawizania kontaktu z podziemn organizacj komunistyczn, aresztowano Juliusa Lebera. 17 lipca wydano rozkaz aresztowania Goerdelera. Spiskowcy stanli wobec groby kolejnych aresztowa, ktre mogy udaremni ich plany w cigu kilku najbliszych dni, jeli nie godzin. Von Stauffenberg podejmowa ju dwie prby zamachu na Hitlera, ktre spezy na niczym. 20 lipca polecia do kwatery gwnej Fhrera w Prusach Wschodnich zdecydowany, e trzecia prba musi zakoczy si powodzeniem. Tego dnia spodziewano si w kwaterze wizyty Mussoliniego i dlatego codzienna narada przeoona zostaa na godzin 12.30. Von Stauffenberg mia na niej przedstawi raport o nowo sformowanych jednostkach. W niewielkiej teczce z dokumentami ukry bomb zegarow, ktrej mechanizm powodowa eksplozj po upywie dziesiciu minut od uruchomienia. Odprawa bya ju w toku, gdy von Stauffenberg doczy do grona oficerw zebranych wok cikiego dbowego stou zasanego rozoonymi mapami. Himmler i Gring byli nieobecni. Hitler sta przy

duszym boku stou, blisko jego rodka, i co chwila pochyla si nad mapami. Von Stauffenberg umieci teczk pod stoem - urzdzenie zegarowe uruchomi jeszcze przed wejciem - po czym, podawszy jako pretekst pilny telefon do Berlina, opuci sal. Dwie minuty po jego wyjciu gona eksplozja wstrzsna barakiem, rozwalajc ciany i dach. Ponce belki i gruz runy na zebranych. Wrd kbw dymu, jkw rannych i tupotu stray, pdzcych na miejsce wybuchu, przez drzwi wyszed, zataczajc si, Hitler. By pokryty pyem, mia popalone wosy, prawa rka zwisaa bezwadnie, jedna z ng bya poparzona, spadajca belka porania mu plecy, a oba bbenki uszu byy, jak pniej stwierdzono, uszkodzone na skutek eksplozji. Ale y. Ci, ktrzy stali przy kocu stou, w miejscu gdzie Stauffenberg umieci teczk, byli martwi lub ciko ranni. Hitlera czciowo osoni gruby dbowy blat, nad ktrym pochyli si w momencie wybuchu, a czciowo masywna drewniana podprka stou, do ktrej Stauffenberg przysun teczk. Mimo doznanego wstrzsu Hitler zachowywa si zaskakujco spokojnie, i ju wczesnym popoudniem zjawi si na peronie, aby powita Mussoliniego. Prcz sztywnej prawej rki nie zna byo po nim wczeniejszych przey, a relacja, jak zda Duce o wydarzeniach dnia, bya wyjtkowo powcigliwa. Natychmiast po przybyciu do kwatery gwnej Hitler zaprowadzi Mussoliniego do zrujnowanej sali konferencyjnej. Odtwarzajc przebieg wypadkw, wpada w coraz wiksze podniecenie: Po dzisiejszym cudownym ocaleniu jestem bardziej ni kiedykolwiek przekonany, e moim przeznaczeniem jest doprowadzenie naszej wsplnej sprawy do zwyciskiego koca - owiadczy. Mussolini mg mu jedynie przytakn: Po tym, co tu ujrzaem, absolutnie podzielam Pana zdanie. To by znak niebios. W tym podniosym nastroju Hitler wraz z Mussolinim przeszed do swojej prywatnej kwatery, gdzie podniecone grono dygnitarzy zebrao si na herbat. Gring, Ribbentrop, Dnitz, Keitel i Jodl toczyli gwatowny spr, usiujc wzajemnie zrzuca na siebie odpowiedzialno za przebieg wojny. Hitler milcza a do chwili, gdy ktry z obecnych wspomnia o spisku Rhma z 1934 roku. Wtedy zerwa si na nogi i w nagym ataku furii zacz histerycznie krzycze, e pomsta dosignie wszystkich jego wrogw, e jest wybracem Opatrznoci, ktry tworzy histori, i ci, ktrzy staj mu na drodze, zostan zniszczeni. Trwao to p godziny. Wyadowawszy wcieko, Hitler popad znowu w milczenie - ssa od czasu do czasu jedn ze swoich piguek i puszcza mimo uszu gorliwe zapewnienia zebranych o ich niezmiennej lojalnoci. Nie zareagowa te na now awantur, ktra wybucha midzy Gringiem a Ribbentropem30. W zamieszaniu, jakie powstao po wybuchu bomby, von Stauffenbergowi udao si zmyli potrjny krg stray i odlecie do
30

Scen t opisa naoczny wiadek, Dollmann, dowdca SS towarzyszcy Mussoliniemu. W pewnym momencie Gring, ktry usiowa odwrci uwag zebranych od poraek lotnictwa i rozwodzi si na temat fiaska prowadzonej przez Ribbentropa polityki zagranicznej, zamierzy si na ministra spraw zagranicznych buaw marszakowsk. Ty mierdzcy handlarzu szampana - rykn. - Stul swj cholerny pysk! Nadal jestem ministrem spraw zagranicznych - wrzasn Ribbentrop. - A moje nazwisko brzmi von Ribbentrop!

Berlina. Dopiero po duszym czasie w kwaterze Hitlera zaczto uwiadamia sobie, co istotnie zaszo - pocztkowo mylano, e bomb zrzucono z samolotu - a jeszcze wicej czasu upyno, nim uzyskano informacj, e jednoczenie w Berlinie podjto prb przeprowadzenia zamachu stanu. Tymczasem w stolicy maa grupa spiskowcw zebraa si w biurze generaa Olbrichta, mieszczcym si w budynku Sztabu Generalnego na Bendlerstrasse. Zgodnie z planem zamierzali oni poda do wiadomoci publicznej, e Hitler nie yje, a w Berlinie powoano nowy antyfaszystowski rzd. W imieniu tego rzdu miano wyda rozkazy, proklamujce stan wyjtkowy i przekazujce ca wadz armii, aby zapobiec opanowaniu sytuacji przez SS. Administracja pastwowa, SS, partia i policja miay zosta podporzdkowane dowdcom wojskowym, a wszyscy wysi funkcjonariusze partii, SS i policji mieli zosta aresztowani. W samym Berlinie plan spiskowcw zakada wyprowadzenie wojska z podmiejskich koszar, opanowanie siedziby Gestapo i radiostacji oraz rozbrojenie SS. Bya to gra va banque, bowiem spiskowcy nie mieli adnej pewnoci, e armia zechce posucha tych rozkazw; ywili jednak nadziej, e po usuniciu Hitlera ci oficerowie, ktrzy dotychczas odmawiali przyczenia si do konspiracji, czy to ze strachu, czy wskutek skrupuw, wynikajcych ze zoonej przysigi, zdecyduj si poprze nowy rzd. Wszystko zaleao od spenienia dwch warunkw: udanego zamachu na Hitlera i szybkiej, zdecydowanej akcji w Berlinie. Pierwszy z nich nie zosta speniony, ale o tym von Stauffenberg, ktry opuci kwater gwn Hitlera w przekonaniu, e po eksplozji w sali konferencyjnej nikt nie mg uj z yciem, nie wiedzia. Tymczasem z informacji o wybuchu, jakie dotary na Bendlerstrasse niedugo po godzinie trzynastej, wynikao, e Hitler yje, wobec czego Olbricht postanowi nie wydawa rozkazu rozpoczcia operacji Walkiria. W ten sposb i drugi warunek powodzenia spisku nie zosta speniony. Dopiero po wyldowaniu na lotnisku Rangsdorf, po trzygodzinnym locie z Prus Wschodnich, Stauffenberg mg zatelefonowa do Olbrichta i, cigle wierzc w mier Hitlera, nakoni go do wydania rozkazu rozpoczcia akcji. Nastpio to o godzinie 15.45, a miny jeszcze trzy kwadranse, zanim Stauffenberg dotar do centrum Berlina i nareszcie skoni spiskowcw do energicznego dziaania. Jednak nawet zdecydowane poczynania Stauffenberga nie mogy zniwelowa straty trzech do czterech godzin. Jak dotd nic jeszcze nie byo zrobione. Dopiero po czwartej komendant garnizonu berliskiego, genera von Hase, otrzyma rozkaz zajcia dzielnicy rzdowej i wezwa z Dberitz batalion wartowniczy Grossdeutschland pod dowdztwem majora Remera. Remer, ktry nie by dopuszczony do spisku, natychmiast przystpi do akcji, lecz jego dziaania wzbudziy podejrzenia dr Hansa Hagena, przemdrzaego modego wysannika Ministerstwa Propagandy, odpowiedzialnego za ideowe szkolenie batalionu. Hagen skontaktowa si z Goebbelsem, ktry wezwa Remera i kaza mu poczy si telefonicznie z kwater gwn Hitlera w Prusach Wschodnich. Remer

pozna Hitlera po gosie i przekona si, e wbrew temu, co mu powiedziano, Fhrer nie zgin: zosta natychmiast mianowany pukownikiem i otrzyma rozkaz uycia swoich oddziaw do zdawienia puczu. Wkrtce po przybyciu von Stauffenberga do wyszych dowdcw rozesano rozkazy rozpoczcia operacji Walkiria, tote w Paryu i Wiedniu akcja bya ju w toku, gdy o godzinie 18.30 radio niemieckie nadao przekazany telefonicznie przez Goebbelsa komunikat o nieudanej prbie zamachu na Fhrera. Od tej pory strach przed zemst Hitlera i gorliwe pragnienie udowodnienia swojej lojalnoci opanoway bez reszty umysy wielkiej liczby oficerw, ktrzy dotychczas biernie oczekiwali na rozwj wypadkw, zdecydowani nie deklarowa si, dopki szala zwycistwa nie przechyli si na stron spiskowcw. Wspomniany komunikat Goebbelsa zdy ju przestrzec przezornych. Wkrtce po dwudziestej do wszystkich dowdcw rozesano instrukcje, uniewaniajce rozkazy nadane uprzednio z Berlina. Hitler zdj generaa Fromma ze stanowiska dowdcy armii rezerwowej i mianowa na jego miejsce Himmlera, w ktrego rce zoy bezpieczestwo Rzeszy. Godzin pniej radio nadao komunikat, e jeszcze przed pnoc Hitler przemwi do narodu. Pooenie garstki spiskowcw zgromadzonych w budynku Sztabu Generalnego przy Bendlerstrasse stao si beznadziejne. Wieczorem grupa lojalnych wobec Hitlera oficerw, uwizionych tego dnia rano, uwolnia si z aresztu, oswobodzia generaa Fromma i rozbroia konspiratorw. Postawa Fromma bya dotychczas dwuznaczna i teraz stara si okaza swoje arliwe oddanie dla Fhrera - przede wszystkim przez szybkie pozbycie si tych, ktrzy mogliby go skompromitowa. Gdy wojsko zjawio si, by aresztowa spiskowcw, Fromm kaza natychmiast rozstrzela von Stauffenberga, Olbrichta i dwch innych oficerw. Egzekucji dokonano na dziedzicu przy wietle reflektorw wozu pancernego. Beckowi zezwolono na popenienie samobjstwa. Zgadzeniu pozostaych zapobiego jedynie przybycie pierwszego zastpcy Himmlera, Kaltenbrunnera, ktremu teraz, gdy prba puczu zostaa udaremniona, zaleao znacznie bardziej na wydobyciu informacji z pozostaych przy yciu spiskowcw ni na zastrzeleniu ich na miejscu. Wieczorem z Prus Wschodnich przylecia Himmler, zaoy swj sztab w domu Goebbelsa i jeszcze tej samej nocy przystpi do przesuchiwania aresztowanych. Polowanie na ludzi zostao rozpoczte. Spiskowcom powiodo si tylko w jednym miejscu, w Paryu. W miecie tym liczy mogli na wielu zdecydowanych zwolennikw z generaem Heinrichem von Stlpnagelem, wojskowym gubernatorem Francji, na czele. Natychmiast po otrzymaniu umwionego hasa z Berlina von Stlpnagel wykona rozkaz aresztowania 12 tysicy esesmanw, stacjonujcych w Paryu, i w bardzo krtkim czasie armia cakowicie opanowaa sytuacj. Ale i tu dzie ten okaza si feralny. W pierwszych miesicach 1944 roku grupie spiskowcw skupionych wok Becka i Goerdelera udao si nawiza kontakt z feldmarszakiem Rommlem, wwczas wieo powoanym na stanowisko naczelnego

dowdcy na zachodzie, i po przeprowadzonych z nim rozmowach spodziewano si, e we waciwym momencie przystpi on do dziaania. Tymczasem 17 lipca samochd powracajcego z frontu Rommla zaatakoway myliwce brytyjskie i feldmarszaek zosta ciko ranny. W zwizku z tym, gdy nadszed 20 lipca, Rommel lea nieprzytomny w szpitalu, a dowdztwo Grupy Armii B oraz stanowisko naczelnego dowdcy na zachodzie spoczywao w rku feldmarszaka von Klugego, czowieka zgoa innego pokroju. Von Kluge by wietnie poinformowany o przygotowaniach do przewrotu, lecz gdy tylko stao si jasne, e zamach na Hitlera si nie powid, nie chcia nawet sysze o podjciu jakichkolwiek niezalenych krokw na zachodzie. Bez poparcia dowdcy wojsk von Stlpnagel mia zwizane rce: stworzy szans, ktrej nie byo komu wykorzysta. Tak wic o wicie 21 lipca zamach stanu w Paryu zaama si, podobnie jak w Berlinie, a Stlpnagel wezwany zosta do stolicy Rzeszy, aby zda spraw ze swojego postpowania. Teraz nadesza kolej Hitlera, a jego zemsta bya bezlitosna. P godziny po pnocy, w nocy z 20 na 21 lipca, ze wszystkich niemieckich rozgoni rozleg si drcy, ale moliwy do rozpoznania, gos Fhrera przemawiajcego z Prus Wschodnich: Jeeli przemawiam do was dzisiaj [zacz], to po pierwsze dlatego, abycie, syszc mj gos, przekonali si, e jestem zdrw i czuj si dobrze, a po drugie, abycie dowiedzieli si o zbrodni nie majcej odpowiednika w dotychczasowej historii Niemiec. Niewielka grupa ambitnych, nieodpowiedzialnych, a zarazem bezmylnych i gupich oficerw uknua spisek, majcy na celu zlikwidowanie mnie i Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych [...] Jestem przekonany, e zdemaskowanie tej kliki zdrajcw i sabotaystw nareszcie stworzy na zapleczu tak atmosfer, jakiej potrzebuje walczcy front [...] Tym razem porachujemy si z nimi tak, jak zwyklimy to robi my, narodowi socjalici. Hitler nigdy nie rzuca sw na wiatr, tote Gestapo prowadzio przesuchania i egzekucje w tej sprawie a do ostatnich dni wojny, a posiedzenia Sdu Ludowego pod przewodnictwem osawionego sdziego Rolanda Freislera cigny si caymi miesicami. Pierwsza rozprawa, ktra odbya si 7 sierpnia, zakoczya si skazaniem feldmarszaka von Witzlebena, generaw Hppnera, von Hase i Stieffa oraz czterech innych oficerw na powoln mier przez powieszenie na ptlach ze strun fortepianowych przymocowanych do hakw rzeniczych. Wyrok wykonano 8 sierpnia. Zarwno przebieg rozprawy, jak i samej egzekucji zosta podobno sfilmowany na rozkaz Hitlera, a projekcja odbya si tego samego wieczoru w Kancelarii Rzeszy31. Z wyjtkiem niewielkiej garstki ocalaych przez czysty przypadek, wszyscy, ktrzy brali czynny udzia w spisku, zarwno cywile, jak i wojskowi, cznie 200 osb, zostali uwizieni, poddani torturom i straceni.
31 Filmowa dokumentacja egzekucji zostaa najprawdopodobniej zniszczona, zachowa si natomiast film z procesu, bdcy wiadectwem haniebnego traktowania oskaronych i ich godnej odwanej postawy.

Nastpnych 5000 osb (w tym cae rodziny gwnych spiskowcw, takich jak Goerdeler, von Stauffenberg, von Tresckow i Oster, a take inne wybitne osobistoci nie zwizane bezporednio ze spiskiem, lecz podejrzane o niezaleno pogldw) zostao aresztowanych i wysanych do obozw koncentracyjnych - wrd nich Schacht, Halder i Konrad Adenauer. Niewtpliwie wrd ofiar egzekucji byli i tacy - a byoby ich znacznie wicej, gdyby Hitler istotnie zgin w zamachu - ktrzy przyczyli si do spisku, poniewa uwaali, e Hitler prowadzi Niemcy ku druzgoccej klsce. Trzon opozycji stanowili jednak ludzie, mczyni i kobiety, ktrzy zrozumieli istot systemu nazistowskiego i powicili si pracy nad jego obaleniem jeszcze wtedy, kiedy Hitler odnosi same sukcesy, nierzadko nawet przed wojn. Jednym z nich by Henning von Tresckow. Jedynie powoanie do suby czynnej na froncie powstrzymao go od odegrania istotnej roli w wypadkach, do ktrych doszo 20 lipca. Gdy tylko dowiedzia si o wystpieniu Hitlera przez radio, co byo niezbitym dowodem klski spiskowcw, postanowi odebra sobie ycie, aby unikn aresztowania i tortur, za pomoc ktrych wydobyto by z niego informacje na temat opozycji, z nazwiskami wcznie. Jego przyjaciel, von Schlabrendorff, nie by w stanie odwie go od tego postanowienia. Nastpnego dnia rano von Tresckow wjecha samochodem na pas ziemi niczyjej, odda dwa strzay z pistoletu, by upozorowa mier w akcji, a nastpnie naoy granat nasadkowy na karabin i wystrzeli, roztrzaskujc sobie gow. Rankiem 21 lipca, po poegnaniu z przyjacielem, von Schlabrendorff zapisa ostatnie sowa von Tresckowa: Teraz wszyscy rzuc si na nas i bd nas zniewaa. Jestem jednak przekonany rwnie mocno jak dawniej, e postpilimy susznie. Wierz, e Hitler jest najwikszym wrogiem nie tylko Niemiec, ale i caego wiata [...] Ufam, e Bg, ktry kiedy przyrzek Abrahamowi ocali Sodom, jeli znajdzie si w niej jeden sprawiedliwy, nie zniszczy Niemiec przez wzgld na nas. aden z nas nie moe si skary, e umiera, gdy kady, kto przysta do naszych szeregw, naoy zatrut koszul Nessosa. O wartoci moralnej czowieka wiadczy w ostatecznym rachunku jedynie gotowo oddania ycia za wasne przekonania. Sowa te stanowi mog epitafium dla wszystkich, ktrzy wraz z von Tresckowem podjli prb uwolnienia Niemiec i wiata od Hitlera i nazizmu.

ROZDZIA OSIEMNASTY

Klska Hitlera
Hitler: 1944-1945 (wiek 55-56 lat) Stalin: 1944-1945 (wiek 64-65 lat) I

Rany odniesione w zamachu przyczyniy si do pogorszenia i tak ju

zego stanu zdrowia Hitlera, lecz sam fakt ocalenia doda mu nowych si. W przemwieniu transmitowanym przez radio jeszcze tej samej nocy, 20 lipca, oznajmi: Widz w tym kolejne potwierdzenie faktu, e wol Opatrznoci jest, abym kontynuowa powierzon mi misj. W wypadkach 20 lipca dopatrzy si nie tylko cudownej interwencji Opatrznoci, lecz rwnie wytumaczenia ponoszonych klsk. Nikczemna zdrada korpusu oficerskiego wyjaniaa wszystko: niewytumaczalne kapitulacje, cige odwroty mimo wyranych rozkazw wytrwania na posterunku, zaoenie w Moskwie (przez generaw Seydlitza i Lattmanna) Zwizku Oficerw Niemieckich, w imieniu ktrego wzywano onierzy do dezercji i obalenia nazistowskiego reimu32, fakt, e tylu oficerw, zwaszcza pochodzcych z rodzin o wielkich tradycjach wojskowych, wczyo si do spisku, ktrego celem byo pozbawienie ycia Wodza Naczelnego. Korzystali z moliwoci, jakie im stworzy - dziki niemu odnosili najwiksze sukcesy militarne w dotychczasowej historii kraju - przyjmowali awanse, ordery, majtki ziemskie i inne podarunki, jakimi ich obsypywa, lecz nigdy naprawd nie zaakceptowali jego samego. Byli nielojalni od samego pocztku, defetystami, gdy sprawy zaczy przyjmowa zy obrt, a teraz okazali si na dodatek zdrajcami. Jak pisze Speer w swoim pamitniku, podczas spotkania 22 lipca Hitler powiedzia, e obecnie zrozumia, i zlikwidowanie Tuchaczewskiego byo decyzj, ktra pozwolia Stalinowi skutecznie prowadzi wojn. Likwidujc swj Sztab Generalny, Stalin oczyci pole dla wieych, energicznych ludzi nowej generacji. Obecnie Hitler nie by ju taki pewny, e procesy moskiewskie 1937 roku opieray si na sfingowanych zarzutach: nie wyklucza, e istotnie mogo doj do zdradzieckiej wsppracy midzy rosyjskim dowdztwem a niemieckim Sztabem Generalnym. Doprowadzajc samego siebie do wybuchu, w ktrym, jak pisze Speer, satysfakcja, wcieko i triumf mieszay si ze wiadomoci, e jest on usprawiedliwiony, Hitler owiadczy: Teraz ju wiem, dlaczego w ostatnich latach moje wielkie plany w Rosji nie powiody si. Wszystko byo zdrad! Gdyby nie zdrajcy, ju dawno bymy zwyciyli. Oto moje usprawiedliwienie przed histori.
32

Feldmarszaek von Paulus ostatecznie przystpi do Ligi po 20 lipca.

Gdyby Hitler mg da swobodny upust miotajcej nim wciekoci, przeprowadziby radykaln czystk, kac uwizi lub rozstrzela kadego generaa, ktry znajdowa si w zasigu jego rki. Ale w aktualnej krytycznej sytuacji militarnej nie mg sobie na to pozwoli, bo jakkolwiek niechtnie to przyznawa - korpus oficerski wci jeszcze by mu potrzebny do prowadzenia wojny. Poza tym troska o wasny presti nie pozwalaa mu ujawni faktu, e armia stracia lep wiar w jego zdolnoci przywdcze. W tej sytuacji dooy wszelkich stara, aby ukry przed opini publiczn, e midzy armi a jej Naczelnym Wodzem doszo do rozamu... W swoim przemwieniu radiowym w nocy z 20 na 21 lipca z naciskiem podkrela, e w spisek zamieszana bya jedynie maa klika oficerw, za Goebbels okreli go jako cios w plecy zadany walczcej armii i przez ni sam zdawiony. Rozkaz dzienny nowego szefa sztabu wojsk ldowych generaa Guderiana, utrzymany by w tym samym duchu. Zapewniajc o lojalnoci korpusu oficerskiego i armii wobec Fhrera, Guderian mwi o garstce oficerw, w tym kilku w stanie spoczynku, ktrzy stracili ca odwag i kierowani tchrzostwem lub saboci obrali drog haby, zamiast jedynej drogi waciwej dla uczciwego onierza: drogi obowizku i honoru. Mimo to upokorzenie armii byo cakowite. Generaowie, ktrzy w 1934 domagali si eliminacji Rhma i dowdztwa SA, musieli teraz uzna Waffen SS za rwnorzdnego partnera wojsk ldowych, marynarki i lotnictwa oraz zaakceptowa Himmlera jako dowdc armii rezerwowej na miejsce Fromma, a niebawem jako dowdc grupy armii na froncie. Pozdrowienie nazistowskie stao si obowizkowe jako znak niezachwianej wiernoci wojska dla Fhrera i zupenej jednoci armii z parti, za nastpny rozkaz narzuca oficerom Sztabu Generalnego obowizek aktywnej wsppracy przy wpajaniu onierzom przekona narodowosocjalistycznych. Dla dopilnowania wykonania tego rozkazu do wszystkich central dowodzenia przydzielono partyjnych oficerw, co byo jeszcze jedn zasad radzieck, ktr Hitler od dawna podziwia, a obecnie wprowadzi w ycie. Przez pozostaych dziewi miesicy ycia Hitler nie przyjmowa nikogo, w czyj lojalno zwtpi i kto zdradza si z wtpliwociami wobec jego nieustannych zapewnie, e wojna jest jeszcze do wygrania, jeli tylko Niemcy wytrwaj w oporze. Cnoty te posiadali w najwyszym stopniu jego starzy towarzysze partyjni, ktrych mg przekonywa do swoich zudze, przypominajc wszystkie przeciwnoci i niepowodzenia partii w latach walki o wadz uwieczone ostatecznie triumfem, i ktrych los by tak nierozerwalnie z nim zwizany, e mieli wszelkie powody, aby rozpaczliwie czepia si jego wiary w szczliwy obrt wypadkw. Zmiana, jaka nastpia w ukadzie si na grze po nieudanym zamachu w lipcu 1944, oznaczaa zatem, w podwjnym sensie, odwrt od ukadu, ktry uksztatowa si po udaremnionej prbie dokonania drugiej rewolucji w lipcu 1934 - doszo do ostatecznego zerwania sojuszu z tradycyjn, konserwatywn elit Niemiec, reprezentowan przez korpus oficerski, oraz, jako logiczna konsekwencja, do odzyskania kierowniczej roli przez parti usunit w cie w 1934 roku. W najbliszym otoczeniu

Hitlera oznak tej zmiany by spadek wpyww trzech ludzi, ktrzy kolejno cieszyli si jego zaufaniem, ale nie mieli poparcia partii: Gringa, Ribbentropa i Speera, oraz systematyczny wzrost wpyww Goebbelsa, Himmlera i Bormanna. Gring pozostawa nadal nastpc Hitlera. Marszaek Rzeszy, naczelny dowdca Luftwaffe, minister lotnictwa, penomocnik do spraw planu czteroletniego i posiadacz niezliczonych innych tytuw od pocztku wojny systematycznie traci autorytet. W latach 1933-1934 by niewtpliwie drugim czowiekiem Rzeszy, ale do 1942 roku jego gnuno, prno i umiowanie luksusu podkopay nie tylko jego polityczny presti, lecz rwnie wrodzone zdolnoci. Chtnie przebywa w swojej wiejskiej rezydencji Karinhall, polujc, ucztujc i gromadzc bajeczn kolekcj obrazw, biuterii i rozmaitych dzie sztuki upionych we wszystkich miastach okupowanej Europy oraz uprzyjemniajc sobie czas projektowaniem coraz to bardziej fantastycznych strojw reprezentacyjnych, odpowiadajcych jego licznym urzdom i zmiennym nastrojom. Gdy zjawia si w Rzymie czy kwaterze gwnej Hitlera w nowym biaym lub bkitnym uniformie, otoczony wit adiutantw, dzierc wysadzan drogimi kamieniami buaw marszakowsk, nie przestawa gono perorowa i roci sobie pretensji do uprzywilejowanej pozycji. Byo to jednak tylko aosne widowisko. Ciano, ktry spotka go w Rzymie w 1942 roku, opisa go jako zarozumiaego i wyniosego [...] Na dworcu mia na sobie futro fokowe i wyglda mniej wicej jak szofer z 1905 roku albo kokota z opery. Hitler tolerowa saboci Gringa i nie przestawa wzywa go na waniejsze narady (jak ta 20 lipca), nie pozostawa jednak lepy na jego upadek. Tym, co ostatecznie zdyskredytowao Gringa w oczach Hitlera, bya nieskuteczno Luftwaffe w obronie terytorium Niemiec przed bombardowaniami i niewywizanie si z danej przez niego operacji odwetowej. Coraz czciej dochodzio midzy nimi do gwatownych scysji, podczas ktrych Hitler oskara Luftwaffe nie tylko o niekompetencj, lecz rwnie o tchrzostwo, i grozi jej cakowitym rozwizaniem. Pewien sentyment czy ich do samego koca, lecz Hitler straci zaufanie do Gringa i w ostatnich miesicach istnienia reimu w stara si schodzi mu z drogi. Dopiero w trakcie procesu w Norymberdze wykaza nieco dawnej siy i przebiegoci. Speer osign swoj pozycj kosztem Gringa, pretendujcego do miana geniusza ekonomicznego Niemiec, a sukces, jaki odnis podwajajc wysoko niemieckiej produkcji zbrojeniowej (najwyszy wskanik osignito w lipcu 1944) mimo dotkliwych bombardowa, da mu na pewien czas przewag nad pozostaymi rywalami do wzgldw Hitlera. Sabo Speera polegaa na braku bazy politycznej: by on cakowicie uzaleniony od poparcia Hitlera, a przy tym mia potnych wrogw w partii i SS. W nastpstwie spisku wzrosa pozycja dwch ludzi, ktrych Speer obawia si najbardziej: Bormanna i Himmlera. Miernikiem ich obecnego znaczenia byo to, e Hitler zaprasza ich na narady, podczas ktrych omawiano sytuacj na frontach. Partia skwapliwie wykorzystaa spisek, aby argumentowa, e losy

wojny potoczyyby si inaczej, gdyby otrzymaa ona odpowiednio szerokie kompetencje. Gauleiterzy otwarcie ubolewali nad tym, e Rhm i SA przegrali konfrontacj z Wehrmachtem w 1934 roku. Gdyby Rhmowi si powiodo, mwili, stworzyby armi przepojon duchem narodowosocjalistycznym, ktrego brak doprowadzi do obecnych poraek. Partia powinna przynajmniej przej nadzr nad cywilnym sektorem gospodarki i dopilnowa, by ministrowie (tacy jak Speer) wykonywali jej polecenia. Pod wpywem rozczarowania armi Hitler chtnie sucha tego typu wywodw, co przynosio korzy energicznemu przywdcy partii Bormannowi, natomiast osabiao pozycj Speera, ktry od dawna toczy walk z gauleiterami - teraz, jak si zdawao nieuchronnie skazan na przegran - o wstrzymanie produkcji na rynek cywilny i przyznanie bezwzgldnego priorytetu produkcji zbrojeniowej kosztem ich lokalnych interesw gospodarczych. Zaniepokojony t sytuacj Speer odwoa si do Hitlera. W licie z 20 wrzenia, stwierdzi, e sta si ofiar antykapitalistycznych uprzedze dziaaczy partyjnych, a jego wsppraca z wielkimi przemysowcami jest potpiana przez Goebbelsa i Bormanna jako reakcyjna i wroga partii. Domaga si jasnej odpowiedzi na pytanie, czy odpowiedzialno za produkcj zbrojeniow ma nadal spoczywa w rkach przemysowcw i dyrektorw zakadw, co wymagao pozostawienia im swobody dziaania, czy te gauleiterzy i partia bd mogli wtrca si do ich pracy. Jedyn odpowiedzi Hitlera po przejrzeniu listu wrczonego mu przez Speera byo stwierdzenie, e o tym, co naley zrobi, zadecyduj Goebbels i Bormann. Niebawem wezwali oni Speera na rozmow, w trakcie ktrej powiedzieli mu wyranie, e wydawanie rozkazw naley do Goebbelsa, a on ma je wykonywa. Bormann ostrzeg te Speera, e w przyszoci nie bdzie tolerowa z jego strony prb bezporedniego oddziaywania na Hitlera. Speera nie zdjto ze stanowiska, pozosta nadal ministrem, lecz od tej pory nie nalea ju do wewntrznego krgu wadzy. W tym okresie najpotniejszym czowiekiem w Niemczech wydawa si jednak nie Bormann czy Goebbels, lecz Himmler. Zajmujc ju stanowiska szefa Gestapo, Waffen SS i caej SS, otrzyma w 1943 roku nominacj na ministra spraw wewntrznych. To on tropi uczestnikw spisku z 20 lipca i, wykorzystujc si robocz winiw podlegych mu obozw koncentracyjnych oraz jenieckich, przejmowa nadzr nad coraz wiksz czci programu zbroje i budownictwa. Przy caej swojej rozlegoci imperium Himmlera byo jednak niespjne, podobnie zreszt jak cay system nazistowski. Tak jak przedtem Gring, Himmler skupia w swoim rku coraz wiksz liczb urzdw, nie tworzc jednoczenie efektywnego systemu kontroli. SS Himmlera nie byo monolitem w stopniu wikszym ni totalitarne pastwo Hitlera. Miedzy poszczeglnymi czciami jego imperium trwaa ciga rywalizacja. Nie majc autorytetu i charyzmy Hitlera, Himmler mia wielkie trudnoci z utrzymaniem w posuchu swoich bardziej agresywnych podwadnych, ktrzy zachowywali si tak, jakby dana im bya niezalena wadza.

W miar wzrostu liczebnego Waffen SS, ktre wchony ju prawie p miliona ludzi, oficerowie tej formacji zaczynali gardzi innymi czonkami SS, identyfikujc si raczej ze swoimi towarzyszami broni, oficerami Wehrmachtu, i chtniej uywali stopni wojskowych ni tych, ktre obowizyway w SS. Instrukcje dotyczce szkolenia ideologicznego, wydane przez Himmlera, pozostay gwnie na papierze, a ci, ktrych przysyano do ich wykonania, stawali si pomiewiskiem caego wojska. Bormann widzia w Himmlerze rywala, ktry mg zagrozi jego pozycji i wpywom. Speer pisze, e ilekro przywdcy SS usiowali wyzyska wzrost wadzy Himmlera i wkroczy w prerogatywy gauleiterw, Bormann natychmiast donosi o ich posuniciach Hitlerowi, wykorzystujc je do umocnienia wasnej pozycji. Ku naszemu zaskoczeniu, w szybkim czasie udao mu si ubezwasnowolni Himmlera jako ministra spraw wewntrznych. Akcje Himmlera nie przestaway jednak i w gr. Waffen SS zyskaa uznanie Hitlera swoimi wyczynami w Warszawie, Sowacji i na Wgrzech. W dowd uznania Himmler otrzyma przywilej wygoszenia 8 listopada 1944 roku tradycyjnego przemwienia do czonkw partii z okazji rocznicy puczu 1923 roku w zastpstwie samego Fhrera. Tymczasem wanie w chwili, gdy Himmler uzna si ju za bezspornego kandydata na nastpc Hitlera, kiedy by przekonany, e zaj miejsce Gringa, Bormann sprytnym posuniciem popchn go do przekrelenia z takim trudem wywalczonej przewagi. II Przekroczenie granic ZSRR przez wojska radzieckie otwierao nowy rozdzia w historii Europy: ksztatowanie si adu powojennego. Co charakterystyczne, to nikt tak naprawd nie wiedzia, kiedy owe granice zostay przekroczone, gdy ich przebieg budzi wiele kontrowersji. Jeli chodzi o granic polsko-radzieck, to Polacy utosamiali j z lini przedwojenn (przekroczon 4 stycznia 1944), natomiast Rosjanie z lini okrelon w pakcie Ribbentrop-Mootow w 1939 roku (przekroczon 19 lipca 1944). Stanowisko Rosjan przewayo. Z chwil gdy rozpocz si odwrt armii niemieckiej, pierwszym celem Stalina stao si uzyskanie na trwae terenw, ktre udao mu si zagarn na podstawie umowy z Hitlerem, a ktrych Niemcy na pewien czas go pozbawili. Zdaniem Stalina dwaj przywdcy mocarstw zachodnich wyrazili zgod - a raczej sami zasugerowali podczas konferencji teheraskiej - aby granica polskoradzieck przebiegaa wedug linii uzgodnionej z Hitlerem, a obecnie okrelanej dla przyzwoitoci jako linia Curzona (z dodatkiem Lwowa dla ZSRR na usilne dania Stalina), przy czym rekompensat dla Polakw miay by odebrane Niemcom ziemie na zachodzie. Na tym polega pierwszy i najtrudniejszy etap wprowadzania adu powojennego, a okolicznoci temu towarzyszce byy wyjtkowo tragiczne. W przeciwiestwie do innych narodw Europy Wschodniej, do ktrych ziem Stalin roci sobie prawo, jedynie Polacy stoczyli wojn z Niemcami, doznali strasznych cierpie pod ich okupacj , nigdy z nimi nie kolaborowali, nie wystawili oddziaw wspierajcych Niemcw w napaci

na Zwizek Radziecki, a w 1941 roku, walczc ju w charakterze aliantw Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych, zawarli z ZSRR traktat o przyjani i wzajemnej pomocy. Dla Stalina fakty te nie miay adnego znaczenia. Wykorzysta ju spraw Katynia jako pretekst do zerwania stosunkw dyplomatycznych z rzdem Rzeczypospolitej w Londynie, odmwi te uznania Armii Krajowej podporzdkowanej rzdowi na emigracji i reprezentujcej si wiksz ni jakikolwiek inny europejski ruch oporu z wyjtkiem partyzantw jugosowiaskich. Stalin nie ograniczy si do odmowy wznowienia kontaktw z rzdem polskim partyzanci radzieccy otrzymali rozkaz zwalczania i niszczenia podporzdkowanych Londynowi oddziaw AK, stworzono te polsk partyzantk komunistyczn i armi regularn wyszkolon u boku Armii Czerwonej. W miar wyzwalania kolejnych regionw siy bezpieczestwa przystpoway do natychmiastowego aresztowania, czsto pod zarzutem kolaboracji z Niemcami, wszystkich, ktrzy sprzeciwiali si przywrceniu wadzy radzieckiej. 22 lipca, trzy dni po przekroczeniu przez Armi Czerwon linii uznawanej przez Stalina za granic z Polsk, Rosjanie powoali starannie wyselekcjonowany Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego w Lublinie, ktry podpisa porozumienie z rzdem radzieckim. W ceremonii uczestniczyli Stalin, Mootow i ukow. Stalin wyjani Churchillowi, e rzd radziecki w adnym wypadku nie zamierza tworzy wasnej administracji na polskiej ziemi, dlatego wanie nawiza kontakt z komitetem lubelskim, ktry by moe stanie si trzonem tymczasowego rzdu polskiego zoonego z si demokratycznych. Stalin by bez wtpienia szczery, twierdzc, e pragnie silnej Polski jako zabezpieczenia Zwizku Radzieckiego przed ewentualnoci kolejnej napaci ze strony Niemiec, sdzi te, e nie tak wielkie, lecz znacznie cenniejsze, ziemie na zachodzie bd uczciw rekompensat za obszary utracone przez Polsk na wschodzie. Zarazem jednak wietnie zdawa sobie spraw z uczu Polakw, ktrzy po ponad stuletnim panowaniu carskim i brutalnych dowiadczeniach lat 1939-1941 odnosili si do swojego wschodniego ssiada z tak sam wrogoci jak do Niemcw. Po trudach, jakich nie szczdzi w latach 1939-1941, by zniszczy polsk elit wojskow, polityczn i intelektualn, Stalin zdecydowany by nie dopuci do tego, aby rzd, w ktrym widzia siedlisko dawnych kadr kierowniczych kraju, odegra jakkolwiek rol w nowej Polsce. Zamierza zastpi go administracj kierowan przez komunistw, w dodatku uzalenion od Zwizku Radzieckiego - by to prototyp pastwa satelickiego, ktry mia si rozpowszechni w caej Europie Wschodniej po zakoczeniu wojny. Stanowisko Stalina sprawio, e Armia Krajowa i rzd polski w Londynie znalazy si w sytuacji niezwykle skomplikowanej. Dodatkowo utrudniay j naciski Churchilla i Edena, ktrzy nie przestawali namawia ich do realizmu i ugody ze Zwizkiem Radzieckim - co wobec odmowy uznania ich przez rzd tego kraju byo rad po prostu nierealistyczn. Pozostaway tylko dwie opcje: bierne przygldanie si temu, jak Polska dostaje si pod wadz komunistw, a Armia Krajowa zostaje zgnieciona bez oddania jednego strzau, lub podjcie prby powstania w nadziei

oswobodzenia Warszawy i objcia wadzy w stolicy przed nadejciem Rosjan. Rzd opowiedzia si za t drug. Decyzj co do terminu rozpoczcia akcji pozostawiono dowdztwu Armii Krajowej w Polsce. Przypuszczajc, e Armia Czerwona, ktra staa ju nad Wis, z pewnoci dotrze do Warszawy w pierwszych dniach sierpnia, dowdztwo AK w stolicy zmobilizowao swoje siy (okoo 150 tysicy ludzi, w tym wielu bez dostatecznego wyszkolenia, wyposaonych w bro wystarczajc jedynie dla jednej czwartej) do ataku na niemieckie oddziay okupacyjne l sierpnia 1944 roku. Wykorzystujc zaskoczenie Niemcw, powstacy zajli rdmiejskie dzielnice Warszawy w cigu pierwszych czterech dni, nie zdoali jednak opanowa lotniska, mostw na Wile i Pragi, gdzie mogliby nawiza kontakt z Armi Czerwon. Po pocztkowych sukcesach Polacy zepchnici zostali do defensywy. Z nieprawdopodobn odwag przez ponad dziewi tygodni stawiali zacity opr wciekym natarciom przewaajcych si okupanta. Ich tragiczny poryw skoczy si jednak niepowodzeniem: po pierwsze dlatego, e nie docenili reakcji Niemcw, ktrzy zamiast porzuci miasto sprowadzili potne posiki do zgniecenia powstania, po drugie, poniewa o swoich zamiarach nie powiadomili ani aliantw, ani Rosjan i z tego wzgldu, ktry by zarazem trzecim powodem upadku powstania, nie otrzymali adnej pomocy z zewntrz. Skuteczna pomoc przyj moga jedynie ze strony wojsk radzieckich. Zarwno Churchill, jak i Mikoajczyk, premier rzdu polskiego na emigracji, ktry za namow Churchilla polecia do Moskwy, usiowali wymc jej udzielenie na rzdzie radzieckim. Stalin jednak wyraa si o powstaniu sceptycznie, okrelajc je jako osobliwe, a meldunki o toczonych walkach uwaa za przesadzone i baamutne. Jeszcze bardziej sceptycznie zapatrywa si na szans jego powodzenia. Ujawni, e liczy na zajcie Warszawy z marszu przez armie Rokossowskiego 6 sierpnia i doda przy tym, e niemieckie kontruderzenie okazao si silniejsze, ni oczekiwano, co zmusio Rosjan do przejcia do defensywy. Pocztkowo nie wyklucza jednak moliwoci dokonania zrzutw rozpaczliwie potrzebnej powstacom broni i amunicji i 10 sierpnia powiedzia Mikoajczykowi: Zrobimy, co tylko si da, eby pomc Warszawie. Po upywie dwch tygodni stanowisko Stalina ulego usztywnieniu. Gdy Churchill i Roosevelt poprosili go o udostpnienie radzieckich lotnisk brytyjskim i amerykaskim bombowcom, leccym z Brindisi i z Wielkiej Brytanii z transportem broni dla powstacw, spotkali si z jednoznaczn odmow. Stalin owiadczy, e po dokadnym przestudiowaniu problemu doszed do przekonania, e powstanie jest lekkomyln awantur, powodujc bezsensowne ofiary... [oraz e] dowdztwo radzieckie doszo do wniosku, e nie moe bra adnej odpowiedzialnoci za warszawsk awantur. Dwudziestego sierpnia Churchill i Roosevelt przesali do Stalina wsplny komunikat: Zastanawiamy si, jaka bdzie reakcja wiatowej opinii publicznej, jeli antyfaszyci w Warszawie zostan rzeczywicie opuszczeni. Mamy nadziej, e zrzucicie polskim patriotom w Warszawie najbardziej

potrzebne zaopatrzenie i amunicj lub zgodzicie si pomc naszym samolotom uczyni to bardzo szybko. Stalin nie prbowa nawet odpowiedzie na ten apel, lekcewaco zbywajc argumenty Churchilla o agonii Warszawy: Prdzej czy pniej wszyscy poznaj prawd o grupie kryminalistw, ktra wywoaa warszawsk awantur po to, aby doj do wadzy. Podczas gdy sprzymierzeni si spierali, Niemcy mogli bez przeszkd spycha powstacw na coraz mniejsze enklawy oporu i realizowa rozkaz Hitlera zrwnania miasta z ziemi oraz deportowania caej jego ludnoci. Wykonanie tego zadania powierzono generaowi SS von dem Bach Zelewskiemu, specjalicie od operacji przeciwpartyzanckich. Zastosowane przez niego metody odznaczay si wyjtkowym, nawet jak na SS, okruciestwem. Naleao do nich midzy innymi oblewanie benzyn rannych powstacw i palenie ich ywcem, przywizywanie do czogw kobiet i dzieci jako ubezpieczenia przed zasadzkami i stosowanie granatw gazowych do mordowania setek Polakw, ktrzy prbowali ucieka kanaami. Brutalne represje spotykay zarwno onierzy ruchu oporu, jak i ludno cywiln. Po wycofaniu si oddziaw AK z Woli dokonano masowej egzekucji 8 tysicy osb cywilnych, palono szpitale razem z pacjentami i personelem sanitarnym, a po zdobyciu, 11 sierpnia, innej z dzielnic dokonano masakry 40 tysicy ludzi. Stalin trafnie przewidzia reakcj swoich zachodnich sojusznikw: wiedzia, e bd protestowali, lecz nie zaryzykuj rozbicia koalicji, aby broni Polakw. Zarazem jednak rozumia, e postpujc w ten sposb traci spor cz yczliwoci zdobytej przez Zwizek Radziecki na zachodzie dziki olbrzymiemu wkadowi wnoszonemu w dzieo pokonania Hitlera. We wrzeniu 1944 roku armie Rokossowskiego, przegrupowane i wzmocnione, przystpiy do dziaania i po cikich walkach, w czasie ktrych wspomagay ich jednostki polskie, zdobyy Prag, za lotnictwo radzieckie, o wiele za pno, dokonao zrzutw zaopatrzenia dla powstacw, z ktrych prawie wszystkie wpady w rce Niemcw. Po okupionej ogromnymi stratami prbie dokonania zrzutw przez samoloty alianckie, ktre musiay wraca do baz w Brindisi, Rosjanie zezwolili amerykaskiej eskadrze leccej z zachodu na wyldowanie na lotniskach radzieckich (trudno nam im tego zabroni - powiedzia Stalin). Genera Berling, dowdca l Armii Polskiej, wchodzcej w skad si Rokossowskiego, na wasn odpowiedzialno dokona przeprawy przez Wis, usiujc przyj z pomoc powstacom, lecz Niemcy zmusili jego onierzy do odwrotu. adna z tych spnionych prb pomocy nie wpyna na sytuacj powstacw, ktra bya ju beznadziejna. Jeli archiwa radzieckie nie dostarcz kiedy nowych dowodw w tej sprawie, komentarz Churchilla pozostanie nadal przekonujcy: Rosjanie pragnli doprowadzi do cakowitego zniszczenia polskich antykomunistw przy jednoczesnym zachowaniu pozorw, e id im na ratunek. Drugiego padziernika, po dwch miesicach niezwykle zacitej walki, genera Br-Komorowski, dowdca Armii Krajowej, skapitulowa. Cho straty wasne AK nie przekraczay 20 tysicy ludzi, zgino ju ponad 225

tysicy cywilw i kontynuowanie walki oznaczaoby zwikszenie liczby ofiar. Jak na ironi to wanie Niemcy przyznali Armii Krajowej prawa kombatanckie, prawa, ktrych uparcie odmawia im Stalin. Ponad p miliona mieszkacw Warszawy wywieziono do obozw koncentracyjnych, a dalszych 150 tysicy skierowano na roboty do Rzeszy. Niemieccy saperzy wysadzili w powietrze te budynki, ktre jeszcze nie zostay zburzone. Gdy w styczniu 1945 roku Armia Czerwona wkroczya wreszcie do Warszawy, w miecie, ktre przed wojn liczyo ponad milion mieszkacw, nie mieszka ani jeden czowiek. Z perspektywy ostatnich wydarze stumienie powstania warszawskiego i zatrzymanie Rosjan na trzy miesice byo jednym z ostatnich sukcesw Niemcw. Z nieco dalszej perspektywy, z perspektywy paktu RibbentropMootow, ktry podzieli Polsk midzy Niemcy a Zwizek Radziecki, oznaczao ono ostatni akt ich wsplnej polityki zniszczenia wiodcych kadr narodu polskiego. Z o wiele dalszej perspektywy, powojennego adu europejskiego, oznaczao ono zdecydowane zwycistwo Stalina. Trudno wini Stalina za decyzj rozpoczcia powstania warszawskiego. Bya to tragiczna, cho zrozumiaa, pomyka dowdztwa Armii Krajowej i rzdu na uchodstwie, celowo podjta bez konsultacji z ktrymkolwiek z trzech mocarstw. Wydaje si, e Stalin by w rwnym stopniu zirytowany, co zaskoczony wiadomoci o wybuchu powstania, ktry nastpi w chwili, gdy ofensywa radziecka na rodkowym odcinku frontu stracia impet, a przygotowania do nastpnej fazy kampanii nie byy jeszcze nawet rozpoczte. Zostaa ona podjta dopiero w poowie stycznia 1945 roku. Biorc pod uwag nieoczekiwan koncentracj si niemieckich i ich kontruderzenie na froncie Wisy, wojskom Rokossowskiego bardzo trudno byoby przebi si na drugi brzeg, by przyj z pomoc powstaniu - nawet gdyby Stalin sobie tego yczy. Dlaczego jednak miaby sobie tego yczy? Bardzo szybko zorientowa si, e powstanie moe mu przynie same korzyci. Niemcy zniszczyli za niego Armi Krajow i pozostaoci niezalenych wadz polskich, a tym samym uatwili wprowadzenie na ich miejsce Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Gdy Armia Czerwona zaja w kocu wypalony szkielet stolicy Polski, jednostki walczcej u jej boku l armii Wojska Polskiego odbyy symboliczn defilad przez to, co kiedy byo gwn ulic miasta. Dwa tygodnie pniej komitet lubelski, przeksztacony ju w zdominowany przez komunistw Rzd Tymczasowy, przenis si do Warszawy, przystpujc do budowy nowej Polski, ktra zgodnie z jego zamierzeniem miaa mie niewiele wsplnego z historyczn przeszoci tego kraju. Pod koniec sierpnia, gdy w Warszawie toczyy si jeszcze walki, osignicie Karpat przez siy radzieckie dao bodziec do wybuchu innego powstania, powstania w Sowacji skierowanego przeciwko niepopularnemu satelickiemu rzdowi ksidza Tiso. W grudniu 1943 roku prezydent Bene polecia z Londynu do Moskwy, pragnc unikn takiej sytuacji, w jakiej znalaz si rzd Polski na emigracji. Za ten gest wynagrodzony zosta traktatem przyjani i wsppracy ze Zwizkiem Radzieckim i obietnic pomocy w odrodzeniu pastwa czechosowackiego. Niemniej i tu ujawnia si podobna jak w Polsce nieufno midzy

zwolennikami orientacji prolondyskiej a zwolennikami orientacji promoskiewskiej. Wyszkoleni w Zwizku Radzieckim komunistyczni partyzanci nie nawizali kontaktw roboczych z grup oficerw armii sowackiej, sympatyzujcych z rzdem Benea w Londynie i nawoujcych do buntu w wojsku. Zaniedbanie to, o ktre obie strony obwiniay si nawzajem, stao si jedn z gwnych przyczyn klski powstania. Drug bya zacieka obrona przeczy karpackich przez armi niemieck, ktra wstrzymaa Rosjan a do pnego listopada. Do tego czasu zdyy ju nadej posiki niemieckie, ktre zlikwidoway wszelki opr z tak sam bezwzgldn dokadnoci jak w Polsce. Problemy Stalina w Rumunii i Bugarii byy znacznie mniej skomplikowane. W wypadku Rumunii nie musia prowadzi tajnych negocjacji z emisariuszami, dcymi do wycofania swojego kraju z wojny, ani z komunistami, lecz polega na armiach Malinowskiego i Tobuchina. Liczce cznie milion onierzy, zgnioty one siy niemieckie w Rumunii, przyjy kapitulacj krla, sprawujcego wadz po obaleniu dyktatury Antonescu, i pod koniec sierpnia 1944 roku wkroczyy do Bukaresztu, przekrelajc nadzieje Hitlera na utrzymanie Bakanw. Zajcie Rumunii przez Rosjan oznaczao nie tylko utrat gwnego rda zaopatrzenia Niemiec w rop, lecz rwnie otwarcie Armii Czerwonej drogi do rodkowej Europy, Wgier, Jugosawii, Czechosowacji i Austrii. Podczas gdy oczyszczenie Rumunii kosztowao Armi Czerwon blisko 50 tysicy zabitych, Bugaria zajta zostaa bez jednego strzau. Sprzymierzeni z Niemcami, lecz na tyle rozwani, aby odmwi udziau w napaci na Rosjan, z ktrymi czyy ich tradycyjne wizi przyjani, Bugarzy dokonali bezkrwawego zamachu stanu natychmiast po przekroczeniu granicy przez wojska radzieckie i powitali je flagami i transparentami. W pimie do Edena z 4 maja 1944 roku Churchill poruszy problem konfliktu interesw midzy nami [a Rosjanami]: we Woszech, Rumunii, Bugarii i Jugosawii, a nade wszystko w Grecji. Oglnie rzecz biorc, chodzi o to, czy mamy pozwoli na komunizacj Bakanw, a by moe i Woch? Zaskakujce, e Churchill nie wymieni Polski, ale nawet gdyby to zrobi, wykazaby nieumiejtno odrnienia celw od rodkw. Stalin nie by - przynajmniej na tym etapie - zainteresowany form rzdw i systemem gospodarczym krajw, ktre zaj miaa Armia Czerwona, ani te budow bloku komunistycznego. W tym momencie chodzio mu przede wszystkim o zaznaczenie granic radzieckiej strefy wpyww we wschodniej, a moe i rodkowej Europie. W obrbie tej strefy kady rzd, lewicowy czy prawicowy, musiaby i tak zaakceptowa fakt, e jego polityka bdzie odtd zgodna z yczeniami Moskwy, e zasoby jego kraju (zwaszcza po stratach poniesionych przez Zwizek Radziecki w wojnie) bd odtd do dyspozycji ZSRR i e nie bdzie si tolerowao tych, ktrych Stalin mgby podejrzewa o tendencje antyradzieckie (a by on czowiekiem bardzo podejrzliwym!). Taki wanie cel przywieca Stalinowi w 1939 roku podczas negocjacji z Hitlerem - odnis te wwczas znaczny sukces. Dowiadczenia wojny i ujawniona przez ni podatno Zwizku Radzieckiego na atak z zewntrz utwierdziy Stalina w przekonaniu, e musi za wszelk cen odzyska

obszary zagarnite w latach 1939-1940. Obecnie zamierza wykorzysta marsz Armii Czerwonej na zachd, witany przez jego sojusznikw jako niezbdny warunek pokonania Niemiec, do utworzenia moliwie najszerszej strefy buforowej, ktra chroniaby ZSRR przed ewentualnoci trzeciej napaci ze strony Niemiec. Drog do tego miao by rozszerzenie radzieckiej strefy wpyww, ktrej zasig Stalin uzalenia od dalszego rozwoju wypadkw. Tradycja cakowitego podporzdkowania poszczeglnych partii komunistycznych interesom ojczyzny proletariatu czynia z miejscowych komunistw naturalne narzdzie realizacji tej polityki. Stalin jednak rozumia, e zbyt jawne ich wykorzystywanie moe wzbudzi podejrzliwo i sprzeciw brytyjskich i amerykaskich sojusznikw, majcych ju wasne potne armie w Europie. Dlatego tam, gdzie byo to moliwe, stara si dziaa przez koalicje, w skad ktrych obok komunistw wchodzili rwnie socjaldemokraci, ludowcy i nacjonalici - demokratyczny front antyfaszystowski by jego ulubion formu polityczn. Aby zapewni sobie ulego partnerw, mona byo stosowa wyprbowane techniki komunistyczne, takie jak infiltracja, za wielopartyjna fasada dziaaa uspokajajco na zachodnich sojusznikw. Komunistw nienawykych do stalinowskiej dwulicowoci, ktrym wierno zasadom marksistowskim nie pozwalaa pj na taki kompromis, mona byo usun z partii lub, jeli odmawiali bezdyskusyjnego podporzdkowania si dyktatowi Moskwy, rzuci na nich kltw, tak jak zrobiono to z Tito i z kierownictwem jugosowiaskiej partii komunistycznej. Podczas pierwszego spotkania z Edenem w 1941 roku Stalin zauway, e sabo Hitlera polega na tym, i nie wie on, jak daleko mona si posun. Stalin to wiedzia. W zestawieniu z wynion przez Hitlera utopijn wizj rasistowskiego imperium - nowoczesnej Sparty na gigantyczn skal - ktrej realizacja wymagaa przesiedlenia wielu milionw ludzi i trwaego zniewolenia pozostaych, nowy ad Stalina by zamierzeniem zupenie realnym. Wymownie wiadczy o tym fakt, i przetrwa on po mierci Stalina (w 1953) jeszcze trzydzieci pi lat. W przeciwiestwie do Hitlera Stalin rozumia, e jest granica, poza ktr lepiej nie prbowa szczcia, czego najjaskrawszym przykadem byo jego ustpstwo w sprawie Berlina w 1949 roku. Dwa przykady z roku 1944 s jednak jeszcze bardziej zaskakujce, dotycz bowiem obszarw pooonych znacznie bliej, a w jednym z przypadkw nawet bardzo blisko granic ZSRR. Pierwszym bya Finlandia. W trakcie rokowa pokojowych Finowie musieli nieodwoalnie zrzec si terenw, ktre utracili w 1940 roku, zapaci znaczne odszkodowania wojenne i wyrazi zgod na wynajcie Zwizkowi Radzieckiemu bazy morskiej w Porkkala na okres pidziesiciu lat. Pamitajc jednak, jak zareagowaa wiatowa opinia publiczna na jego wczeniejsz napa na ten kraj, Stalin pozwoli Finlandii na zachowanie wikszego stopnia niezalenoci od ktregokolwiek z krajw wschodnioeuropejskich i zgodzi si rwnie na wyczenie Komunistycznej Partii Finlandii z udziau we wadzy. Drugim przykadem bya Grecja. Zaalarmowany moliwoci powstania

tam rzdu komunistycznego, co oznaczaoby rozszerzenie radzieckiej strefy wpyww na cz basenu Morza rdziemnego, Churchill zoy w maju 1944 roku ambasadorowi radzieckiemu ofert pozostawienia Stalinowi wolnej rki w sprawie Rumunii w zamian za zgod na identyczn pozycj Wielkiej Brytanii wobec Grecji. Mimo wtpliwoci Amerykanw i ku wielkiemu rozgoryczeniu komunistw greckich Stalin przyj propozycj i nie zmieni stanowiska nawet wtedy, gdy po wycofaniu si Niemcw i wyldowaniu Brytyjczykw pod koniec 1944 roku wybucha w Grecji wojna domowa. Zamiast na poudnie, do Grecji, armie radzieckie na Bakanach ruszyy ku Wgrom i Jugosawii. Wgrzy od duszego czasu przeczuwali taki rozwj wypadkw. Pod koniec sierpnia regent, admira Horthy, zdymisjonowa mianowanego przez Niemcw po marcowym zamachu stanu premiera Sztojaya i, aczkolwiek niechtnie, pogodzi si z myl o podjciu rokowa pokojowych z Rosjanami a nie z mocarstwami zachodnimi. Potajemna misja pokojowa przybya do Moskwy l padziernika, gdy wojska Malinowskiego wypary ju Niemcw z Transylwanii i osigny Cis. Hitler rozumia, e opuszczenie Wgier oznacza utrat wgierskoaustriackich pl naftowych, od ktrych wwczas zaleao ju zaspokojenie czterech pitych potrzeb armii niemieckiej, a ponadto otwarcie Armii Czerwonej drogi do Niemiec od poudnia. Szybka akcja Skorzenego (wsawionego uwolnieniem Duce) zmusia Hortyego do abdykacji i przywrcia Niemcom kontrol nad rzdem i stolic, za cignite oddziay SS gwarantoway, e Budapeszt nie bdzie wzity bez walki. Po oczyszczeniu jednej trzeciej terytorium Wgier Malinowski znalaz si o 50 kilometrw od Budapesztu i rozpocz przygotowania do szturmu. Jednoczenie zwrci si z prob do Stalina o pozwolenie na piciodniow zwok, potrzebn na sprowadzenie posikw. 28 padziernika Stalin kategorycznie odmwi: Zdobycie Budapesztu w jak najkrtszym czasie jest absolutnie konieczne. Musicie to zrobi nie ogldajc si na straty [...] Stawka nie moe da wam piciu dni. Sami rozumiecie, e wzgldy polityczne wymagaj jak najszybszego zdobycia Budapesztu. Gdy Malinowski argumentowa, e bez posikw, ktre s ju w drodze, jego 68 armia po prostu nie bdzie w stanie wywiza si z zadania i ugrznie w cikich walkach na duszy okres, Stalin odpowiedzia: Spieracie si na prno... Kategorycznie rozkazuj wam jutro ruszy do natarcia na Budapeszt. Malinowski wykona rozkaz z przewidywanym skutkiem. Niemcy odpowiedzieli wciekym kontratakiem i ostatecznie Budapeszt zajto dopiero 13 lutego 1945 roku po niezwykle zacitej walce o kad ulic i bardzo cikich stratach po obu stronach. Ale nie oznaczao to jeszcze koca kampanii wgierskiej. Nie zgadzajc si z argumentem, e prawdziwe zagroenie istnieje na froncie Wisy i Odry, Hitler okaza si rwnie uparty jak Stalin: zada podjcia prby odbicia miasta i powierzy to zadanie cignitej z Zachodu 6 armii pancernej SS pod dowdztwem Seppa Dietricha. Opr Niemcw zamano dopiero w ostatnich tygodniach marca, co umoliwio Stawce wydanie rozkazu zdobycia Wiednia.

Wkraczajc do Jugosawii Armia Czerwona znalaza si na terytorium sojusznika, a nie satelity. Podobnie mogoby by z Polsk, dwie zasadnicze rnice polegay jednak na tym, e Tito i jego wsppracownicy byli nie tylko komunistami, lecz rwnie sprawowali ju bezdyskusyjn kontrol nad znaczn czci kraju oczyszczon po cikich walkach z oddziaw okupanta. By to dla Stalina zupenie nowy problem, ktrego nie zdoa rozwiza, co doprowadzio w 1948 roku do pierwszego skutecznego aktu oporu wobec jego hegemonii w wiecie komunistycznym. Milovan Djilas, pniej jeden z najostrzejszych krytykw komunizmu, przez wiele lat wiziony z rozkazu Tito, w marcu 1944 roku jako czonek kierownictwa Jugosawii wchodzi w skad misji wojskowej udajcej si do Moskwy. W swoich wspomnieniach Djilas pisze, e do stolicy Zwizku Radzieckiego i do samego Stalina zmierza z niemal religijnym uczuciem. Co mogo by wikszym przeyciem dla komunisty, przybywajcego z pola walki, od przyjcia przez Stalina? By to najwikszy z moliwych wyrazw uznania dla naszych partyzantw. Wrd udrk i niebezpieczestw wojny i rwnie gwatownych zmaga z wewntrznymi i zewntrznymi wrogami komunizmu Stalin by czym wicej ni przywdc. W komunistycznej wiadomoci ucielenia czyst ide - nieomyln i nieskaon. Mimo oszoomienia potg Kremla ten prowincjonalny prostaczek okaza si bystrym obserwatorem i przekaza nam jeden z najbardziej obrazowych opisw Stalina: Pokj nie by duy, raczej dugi i skromnie urzdzony. Nad niewielkim biurkiem wisiaa fotografia Lenina, a na cianie nad stoem konferencyjnym, w drewnianych rzebionych ramach, portrety Suworowa i Kutuzowa bardzo podobne do litografii, jakie widuje si na prowincji. Najskromniejszy by jednak sam gospodarz, w mundurze marszaka i mikkich wysokich butach, bez jakichkolwiek medali oprcz Orderu Zotej Gwiazdy nadawanego wraz z tytuem Bohatera Zwizku Radzieckiego... Nie by to majestatyczny Stalin z fotografii i kronik filmowych, z posgow postaw i marsowym obliczem. Nie mg usiedzie na miejscu. Bawi si fajk, na ktrej widnia biay znak angielskiej firmy Dunhill, stale zakrela i przekrela gwne punkty dyskusji trzymanym w rku niebieskim owkiem, wierci si na krzele i nie przestawa krci gow na wszystkie strony. Zaskoczyo mnie jeszcze co: by niski i le zbudowany. Jego tors by krtki i wski, a rce i nogi za dugie. Lewe rami i rka wydaway si sztywne. Mia wydatny brzuch i rzadkie wosy. Twarz, biaa, z rumianymi policzkami, miaa karnacj typow dla osb spdzajcych dugie godziny w biurze, znan pod nazw cery kremlowskiej. Zby mia sczerniae, nieregularne i nachylone do rodka. Nawet wsy nie byy gste czy sztywne. Gowa nie bya jednak najgorsza. Z tymi tymi oczyma i wyrazem surowoci pomieszanej z krotochwilnoci przypomina czowieka z ludu. Zdziwi mnie take jego akcent: mona byo pozna, e nie jest Rosjaninem. Jego rosyjskie sownictwo byo jednak bogate, a sposb wysawiania si ywy i gitki, obfitujcy w rosyjskie przysowia i

powiedzonka. Jak si pniej dowiedziaem, Stalin dobrze zna literatur rosyjsk, cho tylko rosyjsk. Jedno mnie nie zdziwio: Stalin mia poczucie humoru - by to humor szorstki, pewny siebie, lecz nie pozbawiony pewnej finezji i gbi. Jego reakcje byy szybkie, bystre i stanowcze, co nie znaczy, e nie dawa swojemu rozmwcy szansy na wypowiedzenie si, byo jednak ewidentne, e nie lubi dugich wyjanie. Nieporozumienia midzy Stalinem a przywdcami jugosowiaskimi wynikay z faktu, e ci ostatni zdecydowani byli nie tylko walczy z Niemcami, lecz rwnie stworzy niezaleny rzd i przeprowadzi rewolucj na wasny sposb. Po dugim wahaniu trzy mocarstwa zgromadzone w Teheranie postanowiy uzna za gwn si wojskow i polityczn w Jugosawii Wojsko Ludowowyzwolecze Tito, a nie Krlewsk Armi Jugosowiask dowodzon przez Mihailovicia. Nie zaakceptoway jednak deklaracji uchwalonej przez Antyfaszystowskie Zgromadzenie Wyzwolenia Narodowego Jugosawii w Jajcach w padzierniku 1943 roku, w ktrej delegaci odmawiali uznania krla czy te rzdu na emigracji i gosili, e Narodowy Komitet Wyzwolenia jest jedynym legalnym rzdem jugosowiaskim. Czonkowie Zgromadzenia nie spodziewali si po mocarstwach zachodnich uznania NKW za rzd tymczasowy, byli jednak zaskoczeni wiadomoci, e ich posunicie ogromnie wzburzyo Stalina. Nie mogli przecie wiedzie, e przyczyn gniewu Stalina bya obawa, i Brytyjczycy i Amerykanie zaczn podejrzewa rzd radziecki o wykorzystywanie wojny do szerzenia rewolucji komunistycznej, czemu przecie pragn zapobiec rozwizujc Komintern. Znacznie wyraniej uwidocznio si to podczas drugiej rozmowy Djilasa ze Stalinem, na pocztku czerwca 1944 roku. Nalegajc, aby Jugosowianie nie czynili adnych krokw, ktre wzbudziyby zaniepokojenie Anglikw, Stalin wybuchn: Po co wam te czerwone gwiazdy na czapkach? Nie liczy si forma, lecz rezultaty, a wy - czerwone gwiazdy! Na Boga, nie potrzeba gwiazd! Wanie przy tej okazji Stalin, obawiajc si, by Djilas przypadkiem nie pomyla, e Brytyjczycy przecignli go na swoj stron, przeprowadzi, wielekro pniej przytaczane, porwnanie Churchilla z Rooseveltem: Churchill to czowiek, ktry wycignie ci z kieszeni kopiejk, jeli nie bdziesz na niego uwaa. Tak, wycignie ci z kieszeni kopiejk! Na Boga, wycignie ci z kieszeni kopiejk. Roosevelt nie jest taki. On wyciga rk tylko po wiksz monet. A Churchill? Churchill zrobi to dla kopiejki. Tito przekona si jednak z czasem, e niezadowolenie Rosjan miao jeszcze i inne, gbsze przyczyny. Fakt, e przywdcy maego, rolniczego kraju uznali si za zdolnych do przeprowadzenia rewolucji komunistycznej, na ktr monopol mieli Stalin i Zwizek Radziecki, by w ich oczach czym miesznym, a zarazem bezczelnym. Przywdcy wielkiego mocarstwa z pogard odnosili si do pretensji tych prowincjonalnych bakaskich chopw, ktrzy chcieli powoa wasny, niezaleny rzd, zamiast z wdzicznoci podporzdkowa si rozkazom Armii Czerwonej i zaakceptowa oferowan im pozycj satelity Zwizku Radzieckiego. Na

pocztku lipca 1944 roku, przewidujc wkroczenie Armii Czerwonej do Jugosawii, Tito poprosi o umoliwienie mu spotkania ze Stalinem, gdy chcia przedyskutowa z nim zasady wsppracy obu armii. We wrzeniu strona radziecka wyrazia zgod i uda si on do Moskwy. Tito opisa przyjcie jako bardzo chodne. Stalin uporczywie zwraca si do swojego gocia, noszcego ju wwczas tytu marszaka Jugosawii, imieniem Walter (pseudonimem, pod jakim znany by jako agent Kominternu w czasie wojny domowej w Hiszpanii). Tito nie da si jednak zbi z tropu i we wsplnym komunikacie z rozmw znalazy si sformuowania o probie ZSRR pod adresem NKW, zgodzie tego ostatniego na czasowe wejcie oddziaw radzieckich do Jugosawii oraz o ich wycofaniu si po ukoczeniu zadania operacyjnego. Administracja cywilna na terenach zajtych przez Armi Czerwon pozosta miaa w rkach jugosowiaskich, a oddziay partyzanckie podlega miay wycznie Tito, a nie armii radzieckiej. Mootow, danow i Beria ze zgroz patrzyli na bezceremonialno, z jak Tito omiela si sprzeciwia Stalinowi, zwaszcza wtedy gdy szef oznajmi mu, e Jugosowianie bd musieli pogodzi si z przywrceniem na tron krla Piotra. Krew uderzya mi do gowy [pisze Tito], e moe nam radzi co podobnego. Opanowaem si i powiedziaem, e to niemoliwe, e lud si zbuntuje, e w Jugosawii krl uosabia zdrad [...] Stalin wysucha mnie w milczeniu, po czym krtko stwierdzi: Nie musicie przywraca go na zawsze. Wecie go tymczasowo, a potem, we waciwym momencie, moecie mu wbi n w plecy. Podobnie jak Djilas, Tito zaproszony zosta na kolacj do daczy Stalina. Pijastwo i obarstwo, do ktrych nie nawyk, wzbudziy w nim wstrt, poczu silne mdoci i musia wyj z pokoju. Djilas pisze, e owe kolacje, podczas ktrych gocie sami nakadali sobie potrawy z cikich srebrnych pmiskw i siadali, gdzie im si podobao, trway od dwudziestej drugiej do trzeciej czy czwartej nad ranem. W czasie rozmowy anegdoty przeplatay si z powan dyskusj na tematy polityczne, a nawet filozoficzne. Bya to jedyna rozrywka w monotonnym yciu Stalina, tu te ksztatowao si wiele decyzji politycznych. Djilas zauway, e Stalin pochania iloci jedzenia, ktre byyby olbrzymie nawet dla znacznie wyszego i potniej zbudowanego czowieka. Pi jednak znacznie mniej ni pozostali, mieszajc wdk z czerwonym winem, i nigdy nie robi wraenia wstawionego. Wedug Djilasa Mootow, jedyny, do ktrego Stalin zwraca si przez ty, by rwnie jedynym zawsze biorcym udzia w kolacjach i faktycznie peni funkcj zastpcy Stalina. Djilasa uderzy kontrast, a zarazem podobiestwo midzy nimi dwoma. Mootow wyda mu si czowiekiem zamknitym w sobie i nieprzeniknionym. Stalin natomiast odznacza si bardzo ywym, a nawet niespokojnym temperamentem. Nieustannie bada innych i siebie samego, spiera si z innymi i z sob samym. Nie znaczy to, e Mootow nigdy si nie unosi, a Stalin nie potrafi nad sob panowa i maskowa si w razie potrzeby - w przyszoci miaem okazj zobaczy kadego z nich w obu rolach.

Stalin potrafi rozumowa w sposb rwnie chodny i wyrachowany jak Mootow. Jego natura bya jednak bardziej porywcza i zoona - wszystkie strony jego osobowoci byy rwnie silne i przekonywajce, tak i zdawao si, e nigdy nie gra, lecz zawsze jest sob. Wraenia Tito i Djilasa na pewno ulegy okrelonemu zabarwieniu po ich pniejszym otwartym zerwaniu ze Stalinem. Na razie jednak obie strony ukryway swoj irytacj i nieufno. Trudno dopatrzy si dwulicowoci w przebiegu ofensywy rozpocztej przez wojska radzieckie wsplnie z Jugosowianami, ofensywy, ktrej celem byo cakowite oczyszczenie kraju. Po zdobyciu Belgradu Rosjanie dotrzymali sowa, pozwalajc na to, by Jugosowianie pierwsi weszli do miasta. Podczas parady zwycistwa Tito salutowa batalion belgradzki, ktry odznaczy si w walkach na terenie caej Jugosawii, a teraz powraca do stolicy w zmienionym skadzie: pozostao w nim jedynie dwch onierzy ocalaych z gromady, ktra wyruszya z rodzinnego miasta trzy i p roku wczeniej. Do konferencji jataskiej w lutym 1945 roku na terenie Jugosawii nie pozosta ani jeden oddzia radziecki, za Wojsko Ludowowyzwolecze, liczce ju teraz 800 tysicy ludzi, przystpio do rozstrzygajcej kampanii przeciwko okupantom, ktra trwaa jeszcze po kapitulacji Niemiec 9 maja. III Hitler pozosta w swojej kwaterze gwnej w Prusach Wschodnich przez cztery miesice po nieudanym zamachu. Wkrtce po 20 lipca przenis si z powrotem do wasnego bunkra, ktry przebudowano i umocniono. Jeeli co jako symbol sytuacji moe by wyraone w formie budowli pisa Speer - to wanie w schron: z zewntrz podobny do staroegipskiego grobowca, by waciwie jednym wielkim klocem betonowym, bez okien, bez bezporedniego dopywu powietrza [...] Wydawao si, e te piciometrowej gruboci betonowe ciany oddzielay go rwnie, mwic w przenoni, od wiata zewntrznego i zasklepiay w jego urojeniach. Podczas gdy horyzonty Stalina cigle si rozszerzay - by uznany za wielkiego ma stanu na arenie midzynarodowej, pewien zwycistwa i peen nadziei na rozcignicie swojej strefy wpyww na ca wschodni, a moe i centraln Europ - Hitler zamkn si w sobie. Nie bya to jedynie izolacja od innych ludzi, tumw, ktrych poparcie potwierdzao niegdy jego wiar w siebie i wasn misj, lecz rwnie izolacja od biecych wypadkw. Rzadko zblia si do linii frontu i nigdy nie odwiedza zbombardowanych miast. Pierwszy lepszy kierowca czogu, onierz piechoty czy pilot myliwski wiedzieli wicej o rzeczywistym obliczu wojny ni ten zamknity w bunkrze pustelnik, wpatrzony w mapy, wydajcy rozkazy armiom, ktrych nigdy nie prowadzi do boju, i zarzucajcy zdrad wszystkim, ktrzy woleli si cofn ni pozosta na miejscu i zgin. Ta wiadoma izolacja nie bya wynikiem tchrzostwa, lecz gbokiego przekonania Hitlera, e on jeden moe jeszcze uratowa Niemcy od zagady i obrci klsk w zwycistwo, a instynkt podpowiada mu, e aby tego dokona, musi za wszelk cen chroni swoj si woli przed

niszczcym kontaktem z rzeczywistoci. Po spisku 20 lipca dosza do tego nieufno, podejrzenie, e ludzie, ktrzy go otaczaj, to zdrajcy czyhajcy na jego ycie. wiadczy o tym dobitnie fakt, e wszyscy uczestnicy narady poprzedzajcej ofensyw w Ardenach w grudniu 1944 roku musieli odda stray bro i teczki. Podczas chaotycznego przemwienia Hitlera, trwajcego ponad dwie godziny, uzbrojeni czonkowie ochrony SS stali za kadym krzesem, obserwujc kade poruszenie zebranych. W cigu tych czterech miesicy znikny lady obrae odniesionych podczas eksplozji bomby, zreszt najpowaniejszym z nich byo uszkodzenie bbenkw w uszach, lecz oglny stan zdrowia Hitlera ulega staemu pogorszeniu. Zoyy si na to trzy czynniki. Pierwszym byo nieustanne wytenie woli, miesic po miesicu, bez wypoczynku w jakiejkolwiek postaci, poczone ze stale wzrastajc, lecz tumion frustracj, gdy jego kolejne nadzieje obracay si wniwecz. Drugim by niezdrowy tryb ycia w wilgotnym i przygnbiajcym klimacie Prus Wschodnich, zamknicie w bunkrze bez ruchu i wieego powietrza, braku jakiegokolwiek urozmaicenia, czy to w postaci zmiany otoczenia (odmwi udania si do Berghofu), czy rodzaju zaj lub towarzystwa. Jego bezsenno tak si nasilia, e zapada w drzemk dopiero nad ranem, i to po zayciu silnych rodkw nasennych. Taki tryb ycia na pewno doprowadziby do zaamania wikszo ludzi, tymczasem dochodzi tu jeszcze jeden czynnik: przyzwyczajenie Hitlera do lekw przepisywanych mu przez doktora Morella. Podtrzymyway one jego energi, lecz jednoczenie rujnoway zdrowie. Pod koniec wrzenia 1944 roku nawrt kurczw odka zmusi Hitlera do pozostania w ku. Jedna z sekretarek, ktra odwiedzia go podczas choroby, odniosa wraenie, e jego siy ulegy cakowitemu wyczerpaniu. Lea na ku polowym, otoczony nagimi, betonowymi cianami, w szarym flanelowym szlafroku nacignitym na wojskow piam, a jego apatyczne i tpe spojrzenie mwio o cakowitej utracie chci do ycia. Po dwch tygodniach Hitler przyszed do siebie na tyle, by wsta z ka, lecz ju w listopadzie nabawi si zapalenia garda i straci gos, tak e mg mwi tylko szeptem. Udao si wwczas namwi go na wyjazd do Berlina na operacj strun gosowych. Zabieg, polegajcy na usuniciu maego polipa, zakoczy si powodzeniem. Mimo to, cho wrci do swoich codziennych obowizkw i moliwo powaniejszej choroby zostaa wykluczona, wszyscy, ktrzy stykali si z nim pod koniec roku 1944, opisali go jako czowieka przedwczenie posunitego w latach, o chrypliwym gosie, szarej cerze i drcych rkach, o starczym chodzie, powczcego jedn nog. Wprawdzie na jesieni znaczn cz czasu Hitlera pochaniay walki na Bakanach i zagroenie Wgier, jednak rozwj sytuacji na zachodzie nie przestawa zaprzta jego myli. W sierpniu odmawiajc przyjcia do wiadomoci faktu, e alianci zdobyli przewag w powietrzu, wydawa rozkazy, ktre nie pozostawiay dowdcom we Francji adnego pola manewru. Dokadnie wymienia w nich nie tylko dywizje, lecz rwnie drogi i wioski na wyznaczonej im trasie pochodu. Kiedy to rwnie zawiodo, Hitler powiedzia generaowi Warlimontowi: Nie powiodo si

tylko dlatego, e Kluge tego nie chcia. Nie pozwalajc na wycofanie wojsk za Sekwan, Hitler doprowadzi do okrenia 60 tysicy onierzy niemieckich w kotle pod Falaise - wszyscy zginli lub zostali wzici do niewoli. Feldmarszaka von Kluge zastpi genera Model, ktry zdoa doprowadzi jedynie do tego, e odwrt za Sekwan nie przerodzi si w paniczn i bezadn ucieczk. 25 sierpnia alianci zdobyli Pary w stanie nietknitym, mimo rozkazw Hitlera, ktry da jego zniszczenia, nastpnie za, na pocztku wrzenia, Bruksel i Antwerpi. Siy desantowe, ktre wyldoway na poudniu, posuway si w gr Renu, przychodzc z pomoc w oswobodzeniu pozostaej czci Francji. 11 wrzenia patrol amerykaski przekroczy granic Niemiec. Pi lat po napaci na Polsk wojna dotara do ziemi niemieckiej. Po poudniu 31 sierpnia, w trakcie narady z trzema generaami, Hitler jednoznacznie owiadczy, e bez wzgldu na rozwj wypadkw i straty Niemiec zdecydowany jest kontynuowa walk: Nie nadszed jeszcze czas na polityczn decyzj [...] Naiwnie i dziecinnie byoby spodziewa si, e w czasie powanych klsk militarnych moliwe bdzie zawarcie korzystnych ukadw politycznych. Jest to moliwe wtedy, gdy odnosi si sukcesy. Ale nadejdzie chwila, gdy napicia midzy aliantami dojd do takiego punktu, e zerwanie midzy nimi stanie si nieuniknione. Wszystkie koalicje bowiem rozpaday si prdzej czy pniej. Chodzi tylko o to, eby doczeka waciwej chwili, bez wzgldu na to, jak bardzo jest ciko [...] yj tylko po to, aby poprowadzi t walk, gdy wiem, e nie moe ona by wygrana, jeli nie poprze jej elazna wola. Oskarani Sztab Generalny o to, e zamiast podtrzymywa t elazn wol w oficerach frontowych, osabia j i sieje defetyzm na froncie, gdy ktry z oficerw sztabu tam si uda [...] Jeli bdzie trzeba, bdziemy walczyli nad Renem. Nie robi to adnej rnicy. Bdziemy kontynuowali walk bez wzgldu na okolicznoci, dopki, jak powiedzia Fryderyk Wielki, jeden z naszych przekltych wrogw nie bdzie zbyt zmczony, by walczy duej [...] Gdybym wwczas zgin, mog powiedzie, e dla mnie osobicie byoby to jedynie wyzwolenie od trosk, bezsennych nocy i wielkich cierpie nerwowych [...] Mimo to wdziczny jestem Opatrznoci, e pozwolia mi przey, albowiem wierz [...]. Plan aliantw przewidywa wdarcie si na terytorium Niemiec jeszcze przed upywem zimy oraz uderzenie w baz przemysu wojennego w Nadrenii i Zagbiu Ruhry. O jego niepowodzeniu zadecydowa pech, za pogoda, trudnoci aprowizacyjne, rnice zda w naczelnym dowdztwie, a take nieoczekiwana mobilizacja energii armii niemieckiej. Pod koniec sierpnia wojska niemieckie byy rozbite i znajdoway si w panicznym odwrocie, a w kocu wrzenia obsadziy ju granic Niemiec i ponownie utworzyy cigy front na zachd od Renu, front, ktry sprzymierzeni usiowali bezskutecznie przeama przez ca zim. Na jego zapleczu pospiesznie wzmocniono i obsadzono lini Zygfryda. Podjta przez Brytyjczykw prba sforsowania rzeki pod Arnhem i wyparcie

Niemcw z pnocy skoczya si niepowodzeniem, a zacita obrona ujcia Skaldy przez niemieck 15 armi uniemoliwia Brytyjczykom i Amerykanom korzystanie z ywotnie wanego portu w Antwerpii a do koca listopada, czyli przez cae trzy miesice po jego zdobyciu. Hitler wykorzysta to opnienie do uzupenienia strat powstaych w wyniku letnich walk. Powszechna mobilizacja ogoszona przez Goebbelsa obiecywaa dopyw ostatnich ju rezerw ludzkich. Przy ich pomocy Hitler zamierza odtworzy rozbite dywizje oraz zorganizowa 20 do 25 nowych, o stanach 8 tysicy do 10 tysicy ludzi, ktre miay podtrzymywa zudzenie, e wci jeszcze moe znale rezerwy. Jako pierwsze formacje armii ludowej przepojonej duchem narodowego socjalizmu miay one nosi nazw dywizji Volksgrenadierw, odrniajc je od starej armii, ktra, jak wierzy obecnie Hitler, zdradzia go i zawioda. Dekret z 18 padziernika 1944 powoywa do suby w nowych jednostkach, formowanych przez Bormanna i parti, a oddanych pod dowdztwo Himmlera, wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn od lat szesnastu do szedziesiciu. Mimo bombardowa globalny wskanik niemieckiej produkcji zbrojeniowej utrzymywa si w ostatnich czterech miesicach 1944 roku na poziomie nieco wyszym ni w pierwszej poowie tego roku, a o wiele wyszym ni w latach najwikszych sukcesw armii niemieckiej. Najpowaniejszym problemem surowcowym byy katastrofalne braki ropy i benzyny, powstae w wyniku utraty z rumuskich i systematycznego bombardowania fabryk paliw syntetycznych, rafinerii i linii komunikacyjnych. W ostatnich trzech miesicach roku 1944 sytuacja gospodarcza Niemiec wyranie si poprawia, lecz Hitler sign ju po ostatnie rezerwy potencjau ludzkiego, surowcowego i moralnego swojego narodu. Obecnie wszystko zaleao od tego, w jaki sposb Hitler zuytkuje te z tak ogromnym trudem zgromadzone zasoby. Na pocztku wrzenia 1944 roku, prcz armii walczcych na gwnych frontach - zachodnim i wschodnim, 10 dywizji znajdowao si w Jugosawii, 17 w Skandynawii, 30 odcitych byo w pastwach batyckich, 24 we Woszech, a 28 walczyo o utrzymanie Budapesztu i pozostaej w rkach niemieckich czci Wgier. Hitler nie zgodzi si na wycofanie tych si, oznaczaoby to bowiem uznanie faktu, e wojna jest przegrana i trzeba jedynie broni terytorium samej Rzeszy. Dywizje te pozwalay mu zachowa zudzenia, e po przeamaniu obecnego kryzysu ofensywa zostanie wznowiona. To samo rozumowanie sprawiao, e nie chcia myle o wzmocnieniu wojsk toczcych walki obronne na frontach wschodnim i zachodnim, co wicej w ogle nie chcia myle o obronie, lecz wycznie o ataku. Obrona, jego zdaniem, moga jedynie odwlec moment podjcia decyzji, nie moga natomiast zmieni sytuacji, podczas gdy ofensywa, gdyby udao si zaskoczy aliantw, pozwoliaby przechwyci inicjatyw, a tym samym zyska na czasie i doczeka chwili wejcia do akcji nowych broni oraz nieuniknionego, jego zdaniem, zerwania midzy Zwizkiem Radzieckim a mocarstwami zachodnimi. Koncepcja rzucenia wszystkiego na jedn kart i zaskoczenia przeciwnikw posuniciem, ktrego si nie spodziewali, bya bardzo pocigajca: na tym polega sekret jego dawnych sukcesw -

wierzy, e obecnie taktyka ta okae si rwnie niezawodna. Jeli operacja miaa mie taki wanie charakter, powane argumenty przemawiay za przeprowadzeniem jej na zachodzie, a nie na wschodzie. Odlegoci byy tu mniejsze, zuyto by wic znacznie mniej paliwa, a wane obiekty strategiczne byy atwiejsze do osignicia dla jego ograniczonych si ni na ogromnych obszarach wschodu, gdzie dziaania przybieray zupenie inn skal. Hitler nie wierzy przy tym, by Amerykanie i Brytyjczycy okazali si rwnie twardymi przeciwnikami jak Rosjanie. Szybko wmwi sobie, e Anglicy nie dysponuj ju adnymi rezerwami, a Amerykanie atwo strac ducha, jeli opuci ich dotychczasowe powodzenie. Po rozwaeniu rnych moliwoci Hitler zdecydowa si na uderzenie przez Ardeny - scen jego zwycistwa w roku 1940, po ktrych przejciu sforsowaby Moz i odzyska Antwerpi, gwny port dowozowy si alianckich. Pomys by znakomity. Natarcie niemieckie byo ostatni rzecz, ktrej spodziewa si mogli sprzymierzeni, tote zastao ich ono zupenie nieprzygotowanych. Ardeny byy w rzeczy samej najsabszym odcinkiem ich frontu, obsadzonym zaledwie przez kilka dywizji, za utrata Antwerpii byaby ogromnym ciosem dla alianckich linii zaopatrzeniowych. Koncepcja Hitlera bya jednak zupenie oderwana od sytuacji, jaka wytworzya si na przeomie 1944 i 1945 roku. Wojna osigna ju takie stadium, e nawet gdyby Niemcom powioda si prba odbicia Antwerpii (a nie byo niemieckiego dowdcy, ktry uwaaby to zadanie za realne) i tak nie zdoaliby jej utrzyma. Hitler mg w najlepszym wypadku liczy na odrzucenie armii alianckich, lecz nie na ich pobicie, a ryzykowa przy tym strat ostatnich ju rezerw, ktre mogy posuy do wzmocnienia obrony Rzeszy. Podjta przez naczelne dowdztwo prba przekonania Hitlera, by zrezygnowa z tego zamiaru lub chocia ograniczy cel, okazaa si rwnie nieskuteczna jak wszystkie poprzednie. Przyznanie racji generaom oznaczaoby przecie przyznanie, e wojna jest przegrana. Pewno siebie Hitlera dobrze ilustruje reprymenda, jakiej udzieli szefowi Sztabu Generalnego Guderianowi, gdy ten usiowa argumentowa, e przedstawiony plan doprowadzi do niebezpiecznego osabienia frontu wschodniego: Nie potrzebuje mnie pan poucza [odparowa]. Od piciu lat dowodz wojskami niemieckimi na wojnie i nabraem tyle praktycznego dowiadczenia, ile panowie ze Sztabu Generalnego nigdy nie nabior. Przygotowania do natarcia poczyniono w cisej tajemnicy podczas choroby Hitlera i do pierwszych dni grudnia zdoano zgromadzi 28 dywizji (w tym 10 pancernych), przewidzianych do dziaa w Ardenach, oraz 6 dodatkowych, ktre miay uderzy na Alzacj. Przesany von Rundstedtowi plan operacji opracowany zosta w najdrobniejszych szczegach, z dokadnym czasem rozpoczcia naway artyleryjskiej wcznie, nosi te odrczn adnotacj Hitlera: Wprowadzanie zmian wykluczone. Aby nadzorowa dziaania, Hitler przenis si z Prus Wschodnich (ktrych nigdy ju nie zobaczy) do Berlina, a nastpnie, 10 grudnia, do Bad Nauheim w grach Taunus, w pobliu linii frontu.

Natarcie nastpio 16 grudnia. Byo ono kompletnym zaskoczeniem dla Brytyjczykw i Amerykanw, a utrzymujca si mga na kilka dni wyeliminowaa z akcji alianckie lotnictwo. Przez ten czas wojska niemieckie poczyniy znaczne postpy, ktre prasa i radio rozdmuchay do rozmiarw jednego z najwikszych zwycistw od pocztku wojny. Niemcom nie udao si jednak przekroczy Mozy. Do 25 grudnia stao si jasne, e musz przerwa walki, jeli chc unikn bardzo cikich strat. Hitler z wciekoci odrzuca wszystkie tego typu sugestie. Guderian, odpowiedzialny za dziaania na froncie wschodnim, dwukrotnie odwiedza Hitlera, aby nakoni go do wyraenia zgody na przerzut wojsk nie na Wgry, lecz do Polski, gdzie Armia Czerwona wyranie szykowaa si do podjcia ofensywy na linii Wisy. Hitler jednak odrzuci jego raporty. Owiadczy, e Rosjanie blefuj. Jest to najwikszy bluff od czasw Dyngis-chana - stwierdzi. - Kt to wygrzeba t bzdur?! Zada jednoczenie, by Model dokona drugiej prby przedarcia si przez Ardeny i aby przystpiono do natarcia w Wogezach. Oba przedsiwzicia zakoczyy si niepowodzeniem. smego stycznia Hitler, ktry w czasie walk w Ardenach straci 100 tysicy zabitych i rannych, 600 czogw i 1600 samolotw, zgodzi si wreszcie na wycofanie swych si i 16 stycznia linia frontu wrcia na dawne pozycje. Straty amerykaskie byy mniejsze i mogy by atwo uzupenione, straty niemieckie w ludziach byy nie do zastpienia. Hazardowa rozgrywka nie udaa si. Gdy Guderian ponownie prbowa zwrci uwag Hitlera na niebezpieczn sytuacj na wschodzie, reakcj by histeryczny wybuch. Mia on - jak pniej powiedzia Guderian - wasn wizj wiata, do ktrej nagina wszystkie fakty. Wierzy, e wiat musi by taki, jakim on chce go widzie - jego wiat nie mia jednak nic wsplnego z rzeczywistoci. Guderian mia suszno. Radziecki plan rozstrzygajcych dziaa, ktre miay wprowadzi Armi Czerwon do serca Niemiec i zakoczy si zdobyciem Berlina, zatwierdzony zosta ju w listopadzie, obecnie za trway przygotowania do ich rozpoczcia w poowie stycznia. Tym razem to wojska radzieckie miay walczy z dala od swoich baz zaopatrzeniowych, lecych w kraju wypalonym i zrujnowanym przez wojn, gdzie waciwie kady budynek wymaga odbudowy i kada linia kolejowa naprawy. Mimo to na zapleczu gromadzono zapasy paliwa, ywnoci i amunicji dla gigantycznej, liczcej blisko 6 milionw onierzy armii, rozmieszczonej wzdu wschodniej granicy Niemiec. Obecnie Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa, a waciwie sam Stalin, przeja odpowiedzialno za koordynacj dziaa czterech gwnych Frontw, podczas gdy ukow i Wasilewski objli dowdztwo w polu. Bliniaczymi klinami natarcia, rywalizujcymi ze sob w wycigu do Berlina, ruszyy dwa Fronty: l Front Biaoruski pod dowdztwem ukowa i rozmieszczony na jego lewym skrzydle l Front Ukraiski dowodzony przez Koniewa. Ich czne siy liczyy 2 miliony 250 tysicy onierzy oraz ponad 6500 czogw, co dawao im piciokrotn przewag w ludziach i broni pancernej, a siedmiokrotn w artylerii. Pierwszym celem ofensywy, ktr Hitler uzna za blef, byo przedarcie si do Odry, odlegej od Wisy o

480 kilometrw, przy czym ukow mia si posuwa drog pnocn, na d-Pozna-Kostrzyn, a Koniew poudniow, na Wrocaw - Gogw. Kierunek natarcia Koniewa wid przez bogate zagbie przemysowe lska, ktre Stalin, majc na widoku przysze odszkodowania wojenne, pragn zdoby w stanie moliwie nienaruszonym. Stojc nad map, zakreli ten region palcem i patrzc na Koniewa wypowiedzia tylko jedno sowo: Zoto. Marszakowi niepotrzebne byy dalsze wyjanienia. Niemcy wci jeszcze mieli na froncie wschodnim ponad 3 miliony onierzy. Aby zapobiec ich koncentracji na najbardziej zagroonym rodkowym odcinku, przez ktry prowadzia najkrtsza droga do Berlina, Rosjanie przystpili do jednoczesnej ofensywy na skrzydach - na pnocy wymierzonej w Prusy Wschodnie, a na poudniu - w Budapeszt i Wiede. Koniew rozpocz uderzenie 12 stycznia, a ukow 14 stycznia. Oba natarcia poprzedzia niezwykle gwatowna nawaa ogniowa, ktra sprawia, e oguszeni i rozbici Niemcy nie mogli stawi skutecznego oporu. Warszaw wzito 17 stycznia, Krakw i d 19 stycznia. Do 20 stycznia siy radzieckie dokonay wamania na szerokoci 500 kilometrw, sigajcego od Prus Wschodnich do podna Karpat. Pod koniec stycznia pierwsze oddziay ukowa i Koniewa przekroczyy Odr, a przyczek uzyskany przez ukowa pod Kostrzyniem znajdowa si ju tylko 77 kilometrw od Berlina. IV Tak wyglda przebieg dziaa wojennych, gdy w lutym, od 4 do 11, 1945 roku trzej przywdcy pastw sprzymierzonych spotkali si w Jacie na Krymie. W cigu czternastu miesicy, ktre upyny od konferencji teheraskiej, sytuacja militarna ulega cakowitemu przeobraeniu. Po wyldowaniu Brytyjczykw i Amerykanw we Francji i rozpoczciu latem 1944 roku ofensywy przez Rosjan wynik wojny by ju przesdzony - oczywicie pod warunkiem utrzymania si koalicji. Hitler mia suszno, uwaajc to za najistotniejsz kwesti dla dalszego przebiegu wojny. Jakie byyby jednak losy koalicji, gdyby 20 lipca spiskowcy osignli swj cel i gdyby Hitler zgin ju w 1944 roku? Zakadajc, e w takim wypadku wojna zakoczyaby si latem 1944, a nie w maju 1945, ycie milionw ludzi zostaoby ocalone, a Europa uratowana od straszliwych zniszcze ostatnich dziewiciu miesicy zmaga. Czy nie doszoby jednak do rozpadu koalicji? Czy Niemcy podpisayby osobny traktat pokojowy z Zachodem? Czy Stalin zgodziby si powstrzyma pochd swoich armii o krok od granicy niemieckiej? Jak wygldaaby mapa powojennej Europy? Na takie tematy mona jedynie spekulowa, bez trudu natomiast mona udzieli odpowiedzi na pytanie, kto zyska najwicej na przedueniu wojny o dodatkowych dziewi miesicy. Na pewno nie Niemcy, nie Anglicy i nie Amerykanie. Nie ma najmniejszych wtpliwoci, e niemal wszystkie korzyci przypady Stalinowi i ustrojowi panujcemu w jego kraju. Dziki postpom Armii Czerwonej w Europie i rozszerzeniu radzieckiej strefy wpyww Stalin znalaz si w pozycji o wiele silniejszej

ni jego sojusznicy, na tyle silnej, aby przeforsowa swoj wol w sprawie ksztatu powojennego adu europejskiego. Wida to byo wyranie ju podczas konferencji jataskiej w 1945 roku. Sprawa powojennego adu w Europie interesowaa znacznie bardziej Churchilla ni Roosevelta, na nim te spoczywa cay ciar burzliwej wymiany zda ze Stalinem w kwestii polskiej, ktrej szczytowym punktem by konflikt wok powstania warszawskiego. We wrzeniu 1944 Churchill postanowi podj prb wyjanienia narosych nieporozumie i zaproponowa Stalinowi spotkanie w Moskwie. 9 padziernika, zaledwie tydzie po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi, polecia do Moskwy, gdzie pozosta przez dziesi dni. W owym czasie armie brytyjskie i amerykaskie prowadziy ju dziaania na terytorium Niemiec i znajdoway si w mniejszej odlegoci od Berlina ni Rosjanie. Tumaczy to zapewne uprzejmo Stalina wobec Churchilla, wyraniejsz tym razem ni kiedykolwiek dotychczas. Na pocztku obrad Churchill przedstawi odrcznie nagryzmolon na zwykej kartce papieru propozycj podziau wpyww na Bakanach. Zaoferowa Zwizkowi Radzieckiemu 90 procent wpyww w Rumunii i 75 procent w Bugarii w zamian za 50 procent w Jugosawii i na Wgrzech oraz 90 procent w Grecji (w trakcie pobytu Churchilla w Moskwie oddziay brytyjskie zajy Ateny) dla Wielkiej Brytanii. Nie mwic ani sowa, Stalin niedbale podpisa si na owej kartce i odda j premierowi. Wszystko zostao zaatwione w czasie krtszym ni potrzeba, by usi do stou - wspomina Churchill. Gdy Churchill, tknity nagymi wtpliwociami, zapyta, czy nie powinno si spali owej kartki, Stalin odrzek: Nie, niech j pan zatrzyma. Jest rzecz wtpliw, aby Stalin uwaa t umow za wic, jednak po wybuchu wojny domowej w Grecji, gdy Amerykanie gono potpiali akcj wojsk brytyjskich, z Moskwy nie pado ani jedno sowo oskarenia pod adresem Wielkiej Brytanii czy zachty dla komunistw greckich. Polsk nie byo tak atwo rozporzdzi. Churchillowi udao si przynajmniej uzyska zgod Stalina na uczestnictwo w rozmowach moskiewskich premiera Mikoajczyka i dwch innych czonkw rzdu londyskiego. Jego wysiki, zmierzajce do pogodzenia obu stron, spezy jednak na niczym. Stalin twardo domaga si uznania linii Curzona (zmienionej przez wczenie Lwowa w obrb ZSRR) za granic polskoradzieck i Rzdu Tymczasowego stworzonego na bazie komitetu lubelskiego; Mikoajczyk mimo gniewnych wymwek, jakich Churchill nie szczdzi mu za kulisami, odrzuci zarwno pierwsze, jak i drugie danie. W cigu paru miesicy, ktre upyny od spotkania w Moskwie w padzierniku 1944 do konferencji na szczycie w Jacie (4-11 luty 1945), dziaania Armii Czerwonej przeniosy si z Polski na terytorium Niemiec. W zwizku ze zbliajcym si kocem wojny obaj przywdcy mocarstw zachodnich uznali spotkanie ze Stalinem za spraw tak piln, e mimo postpujcego osabienia Roosevelta zaakceptowali jego odmow opuszczenia Zwizku Radzieckiego i zgodzili si odby dalek podr na Krym. Towarzyszyo im dwadziecia pi samolotw z siedmiuset oficerami i dygnitarzami.

Kady z trzech przywdcw jecha na konferencj majc na widoku inne cele i priorytety. Roosevelt pragn uzyska, jeszcze przed zakoczeniem wojny, wic obietnic Stalina, e ZSRR wczy si w dziaania na terenie Azji. Drugim celem, jaki mu przywieca, byo zapewnienie sobie jego zgody, na powoanie Organizacji Narodw Zjednoczonych, ktra, jak wierzy, bya jedyn spraw zdoln zmobilizowa amerykask opini publiczn tak, aby nie dopuci do nawrotu nastrojw izolacjonistycznych. Harriman, przedstawiciel Roosevelta przy Churchillu, a nastpnie przy Stalinie, wspomina, e prezydent powiedzia mu: Chc mie decydujcy gos w sprawach Pacyfiku, natomiast kwestie europejskie s tak nieznone, e chc trzyma si od nich z daleka, z wyjtkiem tego, co dotyczy Niemiec. Roosevelt, geniusz improwizacji, gdy chodzio o rozwizywanie problemw wewntrznych, traci intuicj na gruncie midzynarodowym. Zarwno Harriman, jak i Chip Bohlen, tumacz prezydenta z jzyka rosyjskiego, uwaali, e nie zdawa on sobie sprawy z przepaci, jaka dzielia jego wasne dowiadczenia jako polityka demokratycznej Ameryki od dowiadcze Stalina, i trwa w przekonaniu, e ma z nim wicej wsplnego ni z takim przywdc starego wiata jak Churchill. Nie trzeba dodawa, e Stalin to zudzenie skrztnie podtrzymywa. Pierwszym z dwch priorytetw Churchilla byo stworzenie warunkw do kontynuacji w okresie powojennym szczeglnych stosunkw midzy Wielk Brytani a Stanami Zjednoczonymi, ktre stanowiy podstaw jego polityki w czasie wojny, oraz nakonienie Amerykanw do utrzymania dotychczasowej polityki zaangaowania w Europie, co wizao si z drug kwesti bdc przedmiotem jego szczeglnej troski: przywrceniem rwnowagi si na starym kontynencie. Aby osign ten cel, zdecydowany by stawi opr dalszemu rozszerzaniu si radzieckiej strefy wpyww, dy do przywrcenia Francji statusu wielkiego mocarstwa oraz nie dopuci do tego, aby Niemcy zostay tak bardzo upokorzone, by w sercu Europy wytworzya si polityczna prnia. Gwnym celem Stalina byo, mwic krtko, uzyskanie gwarancji bezpieczestwa po wstrzsajcych dowiadczeniach wojny, czyli doprowadzenie do takiego ukadu, ktry wykluczaby zagroenie z zewntrz dla Zwizku Radzieckiego i systemu stalinowskiego. rodkiem do osignicia tego celu miao by rozszerzenie granic Zwizku Radzieckiego przez aneksj wszystkich ziem, ktre kiedykolwiek znajdoway si pod panowaniem rosyjskim, oraz stworzenie moliwie jak najszerszej strefy wpyww (zarwno w Europie, jak i w Azji) przez powoanie rzdw satelickich posusznych linii politycznej i yczeniom Kremla. Terytorialny zakres tej strefy pozostawa, jak dotd, nieokrelony, z pewnoci jednak miaa ona obj te obszary, ktre Armia Czerwona zdoa zaj do koca wojny. Wiadomo te byo, e odbudowa zrujnowanej gospodarki radzieckiej bdzie wymagaa olbrzymich nakadw, co wizao si z kwesti wiadcze ze strony Niemiec i innych pastw byego bloku faszystowskiego. Posiedzenie rozpoczto przegldem sytuacji militarnej. Stalin wykorzysta t okazj do zwikszenia taktycznej przewagi Zwizku Radzieckiego, podkrelajc kontrast midzy pooeniem armii

sprzymierzonych, ktre wci jeszcze znajdoway si na zachd od Renu i nie poczyniy adnych postpw we Woszech, a sukcesami Armii Czerwonej, ktra po przeamaniu frontu posuna si o ponad 480 kilometrw w cigu osiemnastu dni i osigna Odr. Pytania zadawane przez Stalina doprowadziy do jednoznacznego ustalenia, e operacje na zachodzie zakrojone s na znacznie mniejsz skal ni na wschodzie oraz e alianci nie s w stanie udzieli adnych gwarancji powstrzymania Niemcw od cigego przerzucania si na front wschodni. Kolejnym przedmiotem obrad wielkiej trjki bya sprawa niemiecka, a konkretnie pytanie, co zrobi z Niemcami po zakoczeniu wojny. Roosevelt zaproponowa przedyskutowanie raportu, opracowanego przez powoan w Teheranie Europejsk Komisj Doradcz, zawierajcego propozycje dotyczce okupacji Niemiec w oddzielnych strefach. Jednak Stalin i tym razem przej inicjatyw i narzuci zebranym wasny porzdek obrad, stwierdzajc stanowczo, e podstawow kwesti, ktra domaga si rozstrzygnicia, jest faktyczny podzia Niemiec. W Teheranie osignito wstpne porozumienie co do samej idei dezintegracji, teraz jednak nadszed czas, by podj konkretne decyzje. Czy przewiduje si powoanie jednego rzdu niemieckiego, czy te trzech oddzielnych rzdw dla kadej ze stref? Czy naley rozpocz negocjacje z rzdem Hitlera, jeeli wyrazi on zgod na bezwarunkow kapitulacj? Czy warunki kapitulacji nie powinny zawiera jasno sformuowanego dania podziau Niemiec? Roosevelt skonny by zgodzi si ze Stalinem, lecz Churchill, obecnie bardzo zaniepokojony spraw powojennej rwnowagi si w Europie, stanowczo mu si sprzeciwi. Argumentowa, e w chwili obecnej zupenie wystarczy zgoda na sam zasad dezintegracji, natomiast podjcie wicych decyzji w sprawie kryteriw i metod podziau bdzie wymagao o wiele duszego czasu i studiw. Wydaje si, e sam Stalin nie mia jeszcze w tym momencie jasnej koncepcji, ktr chciaby przedstawi swoim sojusznikom, tote Churchillowi udao si zapobiec wczeniu postulatu dezintegracji do komunikatu kocowego i dopilnowa, aby w protokole z konferencji (nie opublikowanym przed 1947 rokiem) znalaza si jedynie lakoniczna wzmianka o krokach, jakie [alianci] uznaj za konieczne dla przyszego pokoju i bezpieczestwa, takich jak rozbrojenie, demilitaryzacja i dezintegracja Niemiec. Przestudiowaniem moliwych sposobw realizacji podziau Niemiec miaa si zaj specjalnie powoana trjstronna komisja z Edenem na czele, ktra nie zebraa si ani razu. Podzia Niemiec nie zosta zaplanowany, lecz dokona si w rezultacie konfliktu midzy Wschodem a Zachodem. Churchillowi udao si rwnie przezwyciy opory Stalina i niech Roosevelta wobec projektu przyznania Francji samodzielnej strefy okupacyjnej oraz zaproszenia jej reprezentantw do udziau w przyszej sojuszniczej radzie kontroli. Swoje danie popar argumentem, e Wielka Brytania potrzebuje silnej Francji, z ktr mogaby podzieli ciar odpowiedzialnoci za nadzorowanie Niemiec, skoro, jak stwierdzi uprzednio Roosevelt, oddziay amerykaskie miay pozosta w Europie nie duej ni dwa lata od zakoczenia wojny (stwierdzenie Roosevelta niewtpliwie musiao zwrci uwag Stalina, cho pomin je milczeniem).

Co do odszkodowa Churchill zgodzi si na powoanie Komisji do Spraw Odszkodowa z siedzib w Moskwie, lecz nie zaakceptowa proponowanej przez stron radzieck sumy 20 miliardw dolarw, z ktrej poowa miaaby przypa Zwizkowi Radzieckiemu. Swoj odmow uzasadni fiaskiem klauzul reparacyjnych po pierwszej wojnie wiatowej, przy czym nie przekonaa go argumentacja strony radzieckiej, e danie odszkodowa w naturze zapobiegnie powtrzeniu si uprzednich trudnoci, kiedy to prbowano wyegzekwowa rekompensat finansow. Sceptycznie zapatrywa si na moliwo spenienia przez Niemcy tak wygrowanych da, zapyta te, komu przyniesie korzy sprowadzenie Niemcw do pozycji ebrakw. W pewnej chwili Stalin gniewnie zada odpowiedzi na pytanie, czy Wielka Brytania w ogle opowiada si za przyznaniem Zwizkowi Radzieckiemu jakichkolwiek odszkodowa, lecz Churchill nie zmieni stanowiska i w protokole kocowym zanotowano sprzeciw Wielkiej Brytanii wobec kwoty proponowanej przez stron radzieck, a przyjtej przez Roosevelta za podstaw do dyskusji w ramach Komisji do Spraw Odszkodowa. Teraz, gdy siy brytyjskie i amerykaskie znajdoway si, podobnie jak Armia Czerwona, na terytorium Niemiec i przygotowyway si do przekroczenia Renu, Stalin nie mg pozwoli sobie na forsowanie wasnego punktu widzenia na kwesti niemieck. Z Polsk sprawa przedstawiaa si jednak zupenie inaczej. Armia Czerwona zaja nie tylko Polsk, lecz rwnie wiksz cz ziem niemieckich, ktre miay jej przypa, i siy sprzymierzonych nie miay szans na wkroczenie w t zamknit stref. W sprawie Polski Stalin mia gos decydujcy i nie zamierza i na adne kompromisy. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone zaakceptoway przebieg nowych granic Polski w Teheranie i w zwizku z tym miay sabe podstawy do ich kwestionowania. Przebieg granicy wschodniej by ju przesdzony wiadomo byo, e bdzie si pokrywaa z lini Curzona, ze Lwowem po stronie radzieckiej. Po gbszym namyle Churchill zacz jednak aowa propozycji pochopnie zoonej Stalinowi w Teheranie i powanie zaniepokoi si wielkoci obszaru, ktry Stalin chcia odda Polsce, tytuem rekompensaty za jej ziemie wschodnie. Wysun argument, cytowany pniej w niemal wszystkich publikacjach historycznych: Nie chc tak przekarmi polskiej gsi, eby zdecha na niemieck niestrawno. Dlatego zawzicie walczy o umieszczenie w kocowym komunikacie z konferencji oglnikowego stwierdzenia, e Polska musi osign znaczne zyski terytorialne na pnocy i na zachodzie, co pozostawiao moliwo dalszej dyskusji o szczegach. Wszyscy trzej przywdcy rozumieli jednak dobrze, e zasadnicz kwesti bya nie sprawa granic, lecz skad i niezaleno rzdu polskiego. Churchill nazwa j kamieniem probierczym konferencji. Polska bya najwikszym pastwem w Europie Wschodniej, a zarazem jedynym (z wyjtkiem rzdu czeskiego na emigracji) sprzymierzecem mocarstw zachodnich, od ktrych otrzymaa gwarancje w 1939 roku, a nie satelit Niemiec. Wiadomo byo, e decyzja w sprawie Polski stanie si rozwizaniem modelowym w stosunku do innych krajw zajtych przez

Armi Czerwon do momentu zakoczenia wojny. Nie moe wic dziwi, e sprawa Polski omawiana bya a na siedmiu, z oglnej liczby omiu, posiedzeniach plenarnych konferencji jataskiej i stanowia przedmiot 18 tysicy sw wymienionych przez wielk trjk, nie liczc przewlekych dyskusji na szczeblu ministrw spraw zagranicznych. Nie ma potrzeby przytaczania wszystkich szczegw dyskusji. Celem mocarstw zachodnich byo uzyskanie takich warunkw, ktre gwarantowayby Polsce autentycznie niezawisy i demokratyczny rzd, celem dyplomacji radzieckiej byo utrzymanie Polski w garci na tyle mocno, na ile bdzie to moliwe bez otwartego zerwania z zachodem. Stalin z przekonaniem mwi o potrzebie uzyskania pewnoci, e Polska nigdy wicej nie posuy za korytarz do inwazji na Rosj, tak jak zdarzyo si to dwukrotnie na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat, a jeszcze wczeniej - w epoce napoleoskiej. Jednoczenie zrcznie wiza rozbienoci na temat Polski ze spraw, na ktrej Rooseveltowi zaleao najbardziej: amerykaskim planem powoania organizacji midzynarodowej. Podczas wczeniejszej sesji Stalin odnis si bardzo podejrzliwie do propozycji Amerykanw. Zmiana frontu i gotowo do jej zaakceptowania nie zapewnia mu wprawdzie natychmiastowej zgody na proponowany skad rzdu polskiego, lecz znacznie uatwia zadanie, zwaszcza po prywatnej rozmowie z Rooseveltem, podczas ktrej zoy wic obietnic przystpienia do wojny przeciwko Japonii natychmiast po pokonaniu Niemiec. W zamian za to Roosevelt zgodzi si na koncesje, ktre, jak twierdzi Stalin, byy nieodzowne, aby przekona lud radziecki o potrzebie zaangaowania si w wojn z mocarstwem, z ktrym nie mia on obecnie adnego bezporedniego zatargu. Do koncesji tych naleao midzy innymi zrzeczenie si przez Japoni poudniowej czci Sachalinu i Wysp Kurylskich oraz pi innych warunkw, ktre Roosevelt, nie konsultujc si ze swoim sojusznikiem Czang Kaj-szekiem, obieca wynegocjowa z Chiczykami. Uzgodnienie wsplnego stanowiska w sprawie rzdu polskiego zajo jeszcze trzy dni sporw, rewizji przedstawionych propozycji i dalszych negocjacji midzy ministrami spraw zagranicznych trzech mocarstw i ich przeoonymi. W pewnej chwili Stalin, naciskany przez Churchilla i Roosevelta, aby okreli termin wolnych wyborw, rozbroi ich obu stwierdzeniem, e by moe odbd si one ju za miesic - co byo odpowiedzi ugodow, lecz kompletnie niezobowizujc. Kiedy indziej, chcc rozadowa napit atmosfer, zacz, swoim zwyczajem, przechadza si po sali i jednoczenie przedstawia swj punkt widzenia. W tekcie kocowym znalaz si wymg takiego zreorganizowania rzdu uznawanego przez Zwizek Radziecki, aby w skad jego weszli demokratyczni politycy polscy z kraju i emigracji. Rzd ten zobowizany by przeprowadzi wolne wybory w jak najszybszym terminie. Konsultacje konieczne w trakcie reorganizacji zlecono Mootowowi oraz ambasadorom Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych w Moskwie. W cigu nastpnych kilku miesicy Mootow mia da pokaz swojej zrcznoci politycznej, zmierzajc po liskim gruncie oglnikowych instrukcji prosto

do zamierzonego celu. Jata bya szczytowym punktem dziaania koalicji, a komunikat z konferencji, z imponujc deklaracj, goszc, i trzy mocarstwa uzgodniy warunki bezwarunkowej kapitulacji, ktre wsplnie narzuc nazistowskim Niemcom, przypomina o wielkich osigniciach aliantw uzyskanych po latach wzajemnych rozczarowa i zarzutw. Zbyt atwo dzi mona przyj za pewnik, e Hitler skazany by na porak. Wwczas nie byo to takie pewne. Nawet po Jacie Stalin nie wyklucza ewentualnoci wstrzymania przez aliantw dziaa wojennych, aby umoliwi Hitlerowi koncentracj si dla pokonania Zwizku Radzieckiego. Gdyby wydarzenia potoczyy si w ten sposb i Niemcy stay si dominujcym mocarstwem na kontynencie, los Europy byby o wiele gorszy od tego, jaki przypad jej w udziale przez nastpne p wieku, mimo wszystkich doznanych w tym okresie cierpie. Wszyscy trzej przywdcy, a w kadym razie Churchill i Stalin, wiadomi byli, jak krucha okaza si moe ich jedno z chwil zakoczenia wojny. Mimo to przez krtki moment pod koniec konferencji w Jacie czuli, e maj prawo pogratulowa sobie wsplnych osigni, a Stalin by rwnie hojny w sowach uznania dla Churchilla i Roosevelta jak oni wobec niego. Nie ma wtpliwoci, e Churchill i Roosevelt byli szczerzy w tym, co powiedzieli o koalicji i roli, jak odegra Zwizek Radziecki w walce z Niemcami. Jak wygldao to jednak ze strony Stalina? Czy rzeczywicie wierzy w swoje sowa o niezbdnym wkadzie sojusznikw w dzieo pokonania Hitlera, czy te powiedzia to tylko dlatego, e tak wypadao? De Gaulle mia une certaine image de la France (okrelon wizj Francji). Stalin w stopniu nie mniejszym ni Hitler czerpa siy z okrelonej wizji wasnej osoby, z przekonania o swojej szczeglnej misji dziejowej porwnywalnej z rol, jak odegrali najwiksi z jego carskich poprzednikw. Wizja ta pozwalaa mu tumaczy sprzecznoci swoich zachowa, sprzecznoci, ktre zewntrznym obserwatorom wydaway si nie do pogodzenia. Na pocztku roku, gdy Hitler w obliczu nadchodzcej klski coraz rozpaczliwiej walczy o zachowanie wiary we wasne posannictwo, Stalin, przebywajcy na konferencji w Jacie, znajdowa si w takim punkcie swojej kariery, kiedy rzeczywisto zdawaa si w peni potwierdza jego wyobraenie o wasnej osobie. Nie do, e dowodzona przez niego Armia Czerwona znajdowaa si o krok od najwikszego zwycistwa w historii Rosji, przymiewajcego nawet pobicie Napoleona, to dwie najpotniejsze osobistoci polityki wiatowej przyjy jego warunki, zgadzajc si odby dug i uciliw podr, aby mc si z nim spotka. Symbolika tego faktu przemawiaa ywo do wyobrani Stalina. Nie przybywali moe jako korni petenci, lecz kady z nich stara si go zjedna, w wypadku Roosevelta nawet kosztem lekcewaenia drugiego. W Rosji, wrd starych bolszewikw, ktrzy pamitali Lenina i obserwowali jego, Stalina, karier polityczn, nie mg pozby si przykrego uczucia, e nigdy nie bd go widzieli takim, jakim sam siebie widzia. Nawet tych, ktrzy zaspokajali jego pragnienie uznania, stale podejrzewa o schlebianie jedynie ze strachu lub dla zaskarbienia

sobie jego ask. Tymczasem fakt, e sam prezydent Stanw Zjednoczonych i premier Wielkiej Brytanii, reprezentujcy potne imperium, przybyli do niego w asycie setek dygnitarzy, uznali go za rwnego sobie i ubiegali si o jego wzgldy, zaspokaja nawet podejrzliw prno Stalina. Co wicej, Stalin nie tylko zosta uznany przez aliantw za rwnorzdnego partnera, lecz okaza si takim w istocie. Hitler nie znosi wszelkich narad i traci panowanie nad sob, gdy tylko kto usiowa z nim dyskutowa. Podczas jedynej konferencji midzynarodowej, w ktrej uczestniczy (byo to w Monachium w 1938 roku), czu si tak skrpowany, e musia pozostawi prowadzenie rozmw Mussoliniemu. Swoje midzynarodowe negocjacje Hitler prowadzi albo na masowych wiecach, albo podczas spotka prywatnych, czyli w sytuacjach zapewniajcych mu dominujc pozycj. Tymczasem Stalin, ku zdumieniu osb obserwujcych jego niecierpliwo i despotyzm podczas narad Stawki czy Politbiura, gdzie pozycja jego bya niepodwaalna, bez trudu przystosowa si do ostrego stylu dyskusji charakteryzujcego konferencje midzynarodowe, na ktrych nie mg liczy na kontrolowanie przebiegu obrad. W towarzystwie tak wytrawnych politykw jak Churchill i Roosevelt, zaprawionych w bataliach polityki demokratycznej, Stalin imponowa wszystkim, ktrzy zasiadali z nim przy stole konferencyjnym lub suchali jego wystpie, politycznym mistrzostwem, niezwyk pamici (nigdy nie robi notatek i nie korzysta z materiaw pisemnych), zrcznoci polemiczn i szybkoci, z jak potrafi przerzuca si od krytykowanej przez Lenina szorstkoci do uroku, ktrego nie mg nie odczu nawet sam Churchill, i to nawet wtedy, kiedy si z nim spiera. Jata bya zatem szczytowym punktem nie tylko koalicji, lecz rwnie kariery samego Stalina. Nigdy przedtem i, jak si miao okaza, nigdy pniej on sam i Zwizek Radziecki, ktry - jak wierzy - uosabia, nie cieszyli si tak powszechnym uznaniem na caym wiecie. Chwila, w ktrej u boku dwch pozostaych przywdcw zwyciskiej koalicji zaj miejsce w historii dwudziestego wieku, stanowia spenienie jego najmielszych marze. Dlatego nie ma powodu wtpi w relacje uczestnikw kolacji, podczas ktrej Stalin wznis toast za koalicje, e przywdca pastwa radzieckiego by rwnie wzruszony jak Churchill i Roosevelt i rwnie szczery, gdy mwi o jednoci sprzymierzonych jako o fundamencie przyszego pokoju oraz o spoczywajcym na ich barkach ciarze zagwarantowania jego trwaoci. Uniesienie w historycznej chwili a wymagania przyszej polityki to byy jednak dwie odrbne sprawy i nie czyy si ze sob w umyle Stalina. O trwaoci koalicji zadecydowa miay nie sentymenty czy wzajemne zaufanie, lecz zgoda aliantw na jego dania dotyczce pozycji Zwizku Radzieckiego w powojennym porzdku Europy i wiata. Nie mogo by silniejszego kontrastu ni ten, ktry istnia midzy pozycj Stalina, wracajcego z Jaty, a pozycj Hitlera, wracajcego do Berlina 16 stycznia 1945 roku po przegranej bitwie w Ardenach. Stolica pokryta bya niegiem, maskujcym najgorsze zniszczenia spowodowane przez bombowce alianckie, i cho budynek Kancelarii Rzeszy zion dziurami, skrzydo, w ktrym mieciy si apartamenty Hitlera, dziwnym

trafem ocalao. Mg tam odbywa narady i spa, mg te w razie potrzeby chroni si w betonowym bunkrze. Zblia si obfitujcy w tragiczne momenty okres i wane jest, aby dramatyzm szczegw nie zaciemnia waciwego sensu wydarze, ktrych tem by kulminacyjny moment wojny: armie aliantw zachodnich posuway si w gb Rzeszy, a Rosjanie zbliali si do Berlina. W samej stolicy, czsto bombardowanej, a w kocu majcej sta si polem bitwy, Kancelaria i betonowy bunkier stanowiy zamknity wiat, w ktrym w rosncej izolacji od zewntrznych wydarze rozgrywa si oddzielny dramat. Te dwa wiaty czyy ze sob jedynie codzienne raporty sytuacyjne i narady, majce z kadym dniem coraz mniejszy zwizek z rzeczywistoci. A wreszcie rzeczywisto dotara tak blisko bunkra, e zagrozia wdarciem si do jego wntrza. Gwnym, a mona by rzec e jedynym, aktorem tego oddzielnego psychologicznego dramatu by Hitler, czowiek toczcy rozpaczliw walk o zachowanie mitu, z ktrym si bez reszty utosami, i wiary w zlecon mu przez Opatrzno misj zbawcy Niemiec. Walka ta przybraa form narzucania otoczeniu wasnej woli stawiania oporu szerzcemu si defetyzmowi, ktry gosi, e wojna jest ju przegrana. W styczniu, otrzymawszy wiadomo, e Guderian powiedzia Ribbentropowi, jakoby wynik wojny by ju przesdzony, a Niemcy pokonane, Hitler owiadczy na naradzie: Stanowczo zakazuj robienia uoglnie i wycigania wnioskw z istniejcej sytuacji. To wycznie moja sprawa. Kto w przyszoci bdzie mwi do drugiej osoby, e wojna jest przegrana, traktowany bdzie jako zdrajca narodu, ze wszystkimi tego nastpstwami dla niego i jego rodziny. Bd wyciga konsekwencje, nie liczc si ze stanowiskiem i autorytetem!. Przy innej okazji, w marcu, pod wpywem zupenie odmiennego nastroju, spierajc si ze Speerem na temat polityki spalonej ziemi (do ktrej jeszcze powrcimy), powiedzia niemal bagalnym tonem: Gdyby pan chocia wierzy, e wojn mona jeszcze wygra, gdyby przynajmniej mg pan wierzy, wtedy wszystko byoby dobrze [...] Gdyby przynajmniej mg pan mie nadziej, e nie przegralimy! Musi pan przecie mie nadziej!... Wtedy ju zadowolibym si. Staym zwyczajem Hitlera stao si robienie aluzji do tajnych broni (teraz bya wrd nich i bomba atomowa), majcych zmieni koleje wojny, i Speer, wizytujc w marcu zachodnie Niemcy, spotyka ku swojemu zdziwieniu ludzi, ktrzy byli przekonani, e Fhrer ma jeszcze w rezerwie co, co kae zastosowa w ostatniej chwili. Wpuszczajc wroga tak daleko do nas, chce go tylko wcign w puapk - mwili. Trudno si dziwi naiwnoci tych westfalskich farmerw, skoro wierzyli w to rwnie byli ministrowie na przykad tacy jak Funk. Sam Hitler pokada jednak coraz wiksze nadzieje w politycznym cudzie, powtrzeniu si cudu dynastii brandenburskiej, ktry w swoim czasie ocali Fryderyka Wielkiego. Ca energi koncentrowa obecnie na tym, aby dotrwa do owej chwili. Uwaa, e w 1918 roku Sztab Generalny zada Niemcom cios w plecy. Gdyby nie przedwczesna kapitulacja,

Niemcy zawaryby pokj na honorowych warunkach i unikny wszystkich powojennych trudnoci. Tym razem nie moemy podda si na pi minut przed pnoc - stwierdzi. Oskaranie wszystkich o zdrad byo ostatni desk ratunku, ktra pozwalaa mu zachowa wiar w siebie: na drodze jego przeznaczenia stany nie jego wasne bdy, lecz bdy innych. Jak pniej pisa genera Halder: Nawet gdy by u szczytu wadzy, Niemcy dla niego nie istniay; nie byo wojsk niemieckich, za ktre czuby si odpowiedzialny. Uznawa on pocztkowo podwiadomie, a w ostatnich latach ycia z pen wiadomoci - tylko jedn warto, warto, ktra zdominowaa jego ycie i dla ktrej w swoim geniuszu za powica wszystko - wasne Ego. Pewien mody oficer, ktry bra udzia w jednej z narad w lutym 1945 roku, tak opisa wraenie, jakie zrobi na nim wwczas Hitler: Jego gowa lekko si chwiaa. Lewe rami zwisao bezwadnie, a do silnie draa. W oczach migotay mu dziwne byski, co dawao efekt straszny i nienaturalny. Twarz, a zwaszcza okolica oczu, nosia pitno kompletnego wyczerpania. Wszystkie jego ruchy byy ruchami zgrzybiaego starca. Mimo to Hitler nie zaprzesta wydawania dyspozycji i rozkazw, jakby cigle jeszcze panowa nad sytuacj. Nadal mwi o odzyskaniu przez Luftwaffe przewagi w powietrzu, da przyznania priorytetu programowi budowy samolotw odrzutowych, zatwierdzi przedoony przez Jodla plan sformowania armii szturmowej na wschodzie dla powstrzymania ofensywy radzieckiej oraz podj decyzj przerzucenia 6 armii pancernej Seppa Dietricha na Wgry. W grudniu 1944 Bormannowi udao si pozby Himmlera z kwatery gwnej Fhrera: podsun mianowicie Hitlerowi myl, e Reichsfhrer SS, mogcy dysponowa armi rezerwow, powinien by mianowany dowdc nowej grupy armii, formowanej z myl o obronie linii grnego Renu. Propozycja ta poechtaa wojskowe ambicje Himmlera, zawsze skrycie wstydzcego si, e nie zdy odby suby czynnej podczas pierwszej wojny wiatowej. Cho jego prba utrzymania przyczka na Renie zakoczya si fiaskiem, Hitler, znw za namow Bormanna, a wbrew radom Guderiana, powierzy mu dowdztwo kolejnej grupy armii, ktra otrzymaa rozkaz zamknicia wamania radzieckiego midzy Wis a Odr. Przeduajca si nieobecno Himmlera u boku Hitlera, ktrego sam Bormann nigdy nie opuszcza, i jego niepowodzenia na froncie miay podkopa, zgodnie z yczeniem Bormanna, pozycj Reichsfhrera SS jako drugiego czowieka po Hitlerze, pozycj, o ktr tak dugo i mozolnie zabiega. Gring trzyma si z daleka od Hitlera, aby nie naraa si na dalsze wymwki za cige poraki Luftwaffe. Pewnego razu, gdy akurat by obecny, Hitler nagle zwrci si do niego z pytaniem: Czy mylisz, e Anglicy s w gbi serca zachwyceni sukcesami Rosjan? Gring: Na pewno nie spodziewali si, e bdziemy ich wstrzymywa, podczas gdy Rosjanie zdobywaj cae Niemcy. Jeeli tak pjdzie dalej, za kilka dni dostaniemy telegram...

Zamiast telegramu otrzymali komunikat kocowy z konferencji w Jacie, mwicy o porozumieniu osignitym przez wielk trjk w sprawie pokonania oraz okupacji Niemiec i potwierdzajcy danie bezwarunkowej kapitulacji. Hitler mg si tylko pociesza podwietlonym modelem rodzinnego Linzu, ktry po przebudowie mia przewyszy splendorem Wiede i Budapeszt i sta si najpikniejszym miastem nad brzegami Dunaju. Architekt przynis model do Kancelarii 9 lutego i Hitler stale przychodzi mu si przyglda. Nie wraca teraz mylami do okresu formowania si partii, lecz do swoich modzieczych fantazji, do lat spdzonych w Linzu i w Wiedniu, kiedy to po raz pierwszy zawitaa mu myl, e Opatrzno wybraa go, aby dokona wielkich, wwczas jeszcze nieokrelonych, czynw - ta sama Opatrzno, od ktrej wyglda teraz ocalenia za pomoc znw bliej nieokrelonego cudu. Ogldajc model nowego Linzu, ktry mia powsta z popiow starego, w towarzystwie swojego rodaka, szefa Gestapo, Hitler nagle si odwrci i przygwadajc go swoim synnym, hipnotyzujcym spojrzeniem zapyta: Mj drogi Kaltenbrunnerze, czy wyobraasz sobie, e mgbym w ten sposb mwi o moich planach na przyszo, gdybym nie wierzy w gbi serca, e w kocu wygramy t wojn? Zachowao si jedynie kilka przypadkowych zapiskw wypowiedzi Hitlera wygaszanych przy stole podczas posikw. W lutym 1945 Bormann spisa jednak seri monologw, stanowicych w istocie prb usprawiedliwienia si Hitlera przed histori, a zarazem jego polityczny testament. Hitler nadal utrzymywa, e zwycistwo jest moliwe, jeeli tylko Niemcy wytrwaj w oporze - tak jak uczyni to Fryderyk Wielki. W roku 1762 krl Prus rwnie zosta odcity w Berlinie przez nadchodzce armie sprzymierzonych wrogw i w rozpaczy postanowi odebra sobie ycie. W ostatniej chwili ocalia go jednak cudowna interwencja Opatrznoci. Cud mg si powtrzy i w tym wypadku: My take, jak Fryderyk Wielki, walczymy z koalicj, a pamitajcie, e koalicja nie jest bytem stabilnym - trwa ona jedynie dziki woli garstki ludzi. Gdyby Churchill mia nagle znikn, wszystko mogoby ulec zmianie w okamgnieniu. Fryderyk Wielki od dawna by ulubion postaci historyczn Hitlera. Jedyn ozdob jego apartamentw w bunkrze, w ktrym zakoczy ycie, i jednym z niewielu przedmiotw, do ktrych przywizywa wielk wag, by namalowany przez Graffa portret krla Prus, a podobiestwo midzy pooeniem Fryderyka w 1762 roku, a jego wasn sytuacj nie przestawao go fascynowa. Co mia jednak zrobi, gdyby Opatrzno nie zechciaa interweniowa? Postanowi, e podobnie jak Fryderyk bdzie czeka do ostatniej chwili, a jeli cud nie nastpi, odbierze sobie ycie. Chcia jednak, aby ostatnie sowo naleao do niego, dlatego zadba o to, by podyktowa Bormannowi wasn wersj wydarze i poleci zachowa j dla potomnoci. W odrnieniu od wczeniejszych rozmw prowadzonych przez Hitlera przy stole jego ostatnie refleksje dotyczyy tylko jednego tematu: wojny i bdw, na skutek ktrych Niemcy znalazy si w obecnym pooeniu. Czy

rozpoczcie wojny byo bdem? Nie, gdy zosta w ni podstpnie wmanewrowany: I tak bya nieunikniona. Wrogowie niemieckiego narodowego socjalizmu popychali mnie do niej ju w styczniu 1933 roku. Podobnie byo z napaci na Zwizek Radziecki: Zawsze uwaaem, e za wszelk cen powinnimy unika wojny na dwa fronty i moecie by pewni, e dugo i starannie analizowaem dzieje kampanii Napoleona i przyczyny tego, co spotkao go w Rosji. Dlaczego zatem, zapytacie, przystpiem do wojny z Rosj i czemu wybraem na to taki wanie moment? Hitler da wiele odpowiedzi na to pytanie. Konieczne byo pozbawienie Wielkiej Brytanii jedynej nadziei, ktra podtrzymywaa jej wol oporu; Zwizek Radziecki odmawia Niemcom niezbdnych dla nich surowcw; Stalin prbowa zmusi go szantaem do udzielenia koncesji w Europie Wschodniej. Powd, do ktrego stale powraca, by jednak nastpujcy: Osobicie najbardziej obawiaem si, e Stalin moe przechwyci inicjatyw i ubiec mnie [...] Wojna z Rosj bya nieunikniona bez wzgldu na to, co bymy zrobili, a jej odkadanie oznaczaoby tylko konieczno toczenia jej w o wiele mniej korzystnych warunkach [...] Nieszczciem dla Niemiec by fakt, e zacza si ona za wczenie, a zarazem za pno. Hitler stwierdzi, e zabrako dwudziestu lat, w cigu ktrych mogaby dojrze jego nowa elita. Tymczasem wojna wybucha przedwczenie: Brakowao nam ludzi uformowanych na miar naszego ideau [...] i polityka wojenna rewolucyjnego pastwa, takiego jak Trzecia Rzesza, bya z koniecznoci polityk drobnomieszczaskich reakcjonistw. Nasi generaowie i dyplomaci, z nielicznymi wyjtkami, s ludmi z innej epoki i ich metody prowadzenia wojny oraz polityki zagranicznej rwnie nale do minionej epoki. Wojna przysza jednak rwnie za pno. Z militarnego punktu widzenia lepiej byoby walczy w 1938 ni w 1939 roku i poprzesta na zajciu Czechosowacji. Francja i Wielka Brytania nie interweniowayby wwczas i Niemcy mogyby skonsolidowa swoj pozycj w Europie Wschodniej przed przystpieniem kilka lat pniej do wojny wiatowej. W Monachium stracilimy wyjtkow szans atwego i szybkiego wygrania wojny, ktra i tak bya nieunikniona. Wszystkiemu winien by Chamberlain: podjwszy ju wczeniej decyzj zaatakowania Niemiec, gra na zwok i swoimi daleko idcymi ustpstwami pozbawi Hitlera inicjatywy. Jednak, jak stwierdzi Hitler, najwikszy bd popeniy Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Anglia winna bya dostrzec, gdzie lea jej prawdziwy interes. Sprzymierzona z Niemcami, rosnc potg kontynentaln, mogaby obroni swoje zdobycze kolonialne, ktrych utrata bya obecnie spraw przesdzon. Gdyby los obdarzy starzejc si i osabion Angli nowym Pittem zamiast tym pijakiem, ydowskim pachokiem i p-Amerykaninem [Churchillem], zrozumiaby on natychmiast konieczno zastosowania tradycyjnej, brytyjskiej zasady rwnowagi si [...] w skali wiatowej. Zamiast podtrzymywa [...] europejsk rywalizacj, Anglia powinna zrobi wszystko, aby doprowadzi do zjednoczenia Europy. Sprzymierzona ze

zjednoczon Europ miaaby szans odgrywania roli arbitra w sprawach midzynarodowych [...] Nie doceniem jednak potgi wpyww ydowskich w churchillowskiej Anglii. Podczas gdy Wielka Brytania powinna bya sprzymierzy si z Niemcami, Stany Zjednoczone winny byy zrozumie, e nie maj adnych powodw do wdawania si w konflikt z Trzeci Rzesz i zachowa swj izolacjonizm. Ta wojna z Ameryk jest tragedi. Jest nielogiczna i pozbawiona jakichkolwiek realnych podstaw. Rwnie i to byo wynikiem zowieszczej zmowy wszystkich ydw przeciwko faszystowskim Niemcom. Nigdy dotd nie byo wojny tak typowo i tak wycznie ydowskiej. Udao mi si przynajmniej zmusi ich do zrzucenia maski [...] Otworzyem oczy caemu wiatu na miertelne zagroenie, jakie stanowi ydzi [...] Przecilimy zatem ydowski wrzd i wiat bdzie nam za to wdziczny po wieczne czasy. Hitler doda do tych wywodw postscriptum. 2 kwietnia, pod wpywem nalega Bormanna, wygosi ostatni ze swych monologw, ktry by waciwie jego politycznym testamentem. Byem ostatni nadziej Europy - owiadczy jeszcze w lutym. Gdyby Niemcy miay mimo wszystko ponie klsk, bdzie ona cakowita i ostateczna i stanie si tragedi nie tylko dla samych Niemcw, lecz rwnie dla caego wiata. W ostatnim przypywie proroczego natchnienia nakreli swoj wizj przyszoci: Po klsce Reichu, wyprzedzajc wyonienie si azjatyckich, afrykaskich i by moe poudniowoamerykaskich nacjonalizmw, na arenie wiatowej pozostan tylko dwa liczce si mocarstwa: Stany Zjednoczone i Rosja radziecka. Prawa zarwno historyczne, jak i geograficzne zmusz te potgi do prby si na polu militarnym bd ideologicznym i gospodarczym. Zgodnie z tymi samymi prawami obydwa te mocarstwa stan si, w sposb nieuchronny, wrogami Europy. I jest rzecz rwnie pewn, e prdzej czy pniej zechc one ubiega si o poparcie jedynego wielkiego narodu ocalaego w Europie, czyli Niemcw. Przepowiednia Hitlera sprawdzia si o wiele dokadniej ni przewidywania wielkiej trjki na konferencji w Jacie. W marcu, w trakcie lunchu z jedn ze swoich sekretarek, Christ Schroeder, Hitler nagle wybuchn: Okamuj mnie na wszystkie strony, nie mog na nikim polega, niedobrze mi si robi od tego wszystkiego [...] Jeeli co mi si przytrafi, Niemcy zostan bez wodza. Nie mam nastpcy. Pierwszy, Hess, jest wariatem. Drugi, Gring, straci sympati narodu, a trzeciego, Himmlera, nie zaakceptuje partia, a zreszt i tak jest zbyt nieudolny, by si na co przyda. Po duszym milczeniu wsta od stou, mwic: Rusz jeszcze raz gow i powiedz mi, kto ma zosta moim nastpc. Sam nie przestaj zadawa sobie tego pytania i wci nie znajduj na nie odpowiedzi. Rozkazy wydane przez Hitlera tego samego miesica wiadczyy jednak jasno, e nie mia zamiaru zastanawia si nad przyszoci Niemiec i jedyn rzecz, jak pozostawi ewentualnemu nastpcy, byo podpisanie

kapitulacji. Gdy wojna przeniosa si na terytorium Rzeszy, wyda rozkaz kontynuowania tej samej co w Zwizku Radzieckim i okupowanych krajach Europy Wschodniej polityki spalonej ziemi, ktrej konsekwencj byoby zniszczenie wszystkich zasobw, jakie mogyby posuy do odbudowy Niemiec po zakoczeniu wojny. Speer, ktry ju pod koniec 1944 roku doszed do wniosku, e wojna jest nieodwoalnie przegrana, by wstrznity stanowiskiem Hitlera i opracowa memoria, majcy, jak mniema, wpyn na zmian tej decyzji. Za cztery do omiu tygodni, pisa Speer, nastpi ostateczny upadek Niemiec. Polityka zniszczenia pozostaych w Niemczech zasobw po to, by nie wpady w rce nieprzyjaciela, nie moe ju zmieni rezultatu wojny. Nikt nie moe reprezentowa pogldu, e od jego wasnego losu zaley los narodu niemieckiego. Nadrzdnym obowizkiem przywdcw Niemiec, bez wzgldu na to, jak potoczy si ich wasny los, jest zapewnienie Niemcom moliwoci przyszej odbudowy swojego ycia. Odpowied Hitlera brzmiaa: Jeeli wojn przegramy, zginie rwnie nard. Nie musimy myle o warunkach, jakie mu bd potrzebne do dalszej prymitywnej egzystencji. Przeciwnie, lepiej bdzie, jeeli sami wszystko zniszczymy, poniewa nasz nard okaza si sabszy, a przyszo naley wycznie do silniejszego narodu wschodniego. To, co pozostanie po tej wojnie, reprezentowa bdzie mniejsz warto, albowiem ci lepsi zgin. Speerowi udao si nie dopuci do wykonania rozkazw Hitlera, mwicych o zatopieniu kopal, wysadzeniu fabryk i zniszczeniu linii komunikacyjnych przed wkroczeniem wojsk nieprzyjaciela, nie dlatego, e zdoa go przekona, lecz dlatego, e mg wykorzysta upadek jego autorytetu. V Nadzieje ukowa i Koniewa na zdobycie Berlina z marszu nie ziciy si. Szybkie postpy Armii Czerwonej spowodoway wyczerpanie zapasw paliwa i amunicji, a straty w ludziach byy tak wysokie, e stan dywizji spad przecitnie do 4 tysicy kracowo wyczerpanych ludzi. Potrzebny by czas na cignicie uzupenie, przegld sprztu (dziaania toczyy si w warunkach zimowych) i dokonanie przegrupowa. Stalin, ktry obawia si niemieckiego uderzenia na skrzydo i tyy l Frontu Biaoruskiego, rozkaza ukowowi, aby nastpne natarcie, przewidziane na l marca, skierowa na pnocny zachd, w kierunku Batyku, celem oczyszczenia Pomorza, a nie na zachd, ku Berlinowi. Koniew rwnie potrzebowa wytchnienia przed przystpieniem do oczyszczenia Grnego lska. Dwudziestego smego marca Eisenhower przesa bezporednio do Stalina wiadomo, e gwne uderzenie wiosennej ofensywy aliantw zostanie skierowane nie na Berlin (jak proponowa Montgomery), lecz na kierunek Erfurt-Lipsk-Drezno, a dowodzi nim bdzie amerykaski genera Bradley, rywal Montgomeryego. Stalin nie wierzy wasnym oczom, ale zrobi wszystko, by maksymalnie wykorzysta ten nieprawdopodobny umiech losu. W swojej odpowiedzi,

wysanej l kwietnia, chwali plan Eisenhowera, zgodzi si z jego twierdzeniem, e Berlin straci ju uprzednie znaczenie strategiczne (z tego wanie wzgldu, stwierdzi, do jego zdobycia uyte bd jedynie drugorzdne siy radzieckie) i owiadczy, e podejmuje przygotowania do poczenia si z siami amerykaskimi w rejonie Lipsk-Drezno. Po wysaniu tej wiadomoci do Eisenhowera, bardzo dumnego z faktu, e wzgldy polityczne nie zawayy na jego planach operacyjnych, Stalin podj dziaania, zmierzajce w kierunku dokadnie odwrotnym. W peni docenia symboliczn wymow, jak miaoby zdobycie Berlina przez Armi Czerwon bez udziau sprzymierzonych. W trybie pilnym wezwa do Moskwy ukowa oraz Koniewa i podczas narady l kwietnia rzuci im wyzywajce pytanie: No wic kto zdobdzie Berlin - my czy alianci? Pytanie to zmobilizowao obu dowdcw do wytenia wszystkich si: podjli wyzwanie, mimo e pozostawao im jedynie dwanacie do czternastu dni na przeprowadzenie dziaa przygotowawczych. Pewne wyobraenie o skali tych przygotowa daje liczba pociskw potrzebnych dla Frontu samego ukowa - musiano ich sprowadzi 7 milionw. Rosjanie zmiecili si w zaplanowanym terminie i przystpili do natarcia wczesnym rankiem 16 kwietnia. Cztery lata wczeniej, w kwietniu 1941 roku, Hitler przygotowywa plan operacji Barbarossa, przekonany, e armia niemiecka pokona Zwizek Radziecki jeszcze przed zim i otworzy tym samym drog do budowy imperium nazistowskiego na wschodzie. Historia notuje niewiele przykadw tak kompletnego odwrcenia si sytuacji: wojna, ktra w listopadzie 1941 roku dotara do przedmie Moskwy, znajdowaa obecnie swj fina na obrzeach Berlina. Armia niemiecka, w ktrej obok regularnych formacji Wehrmachtu i Waffen SS suyli rwnie podstarzali onierze Volkssturmu i modzi chopcy z Hitlerjugend, walczya z odwag rozpaczy. Miliony uciekinierw ze wschodu przyniosy ju wieci o zemcie, jak Armia Czerwona wywieraa na wszystkich napotkanych Niemcach za cierpienia doznane przez Rosjan. Transparenty na poboczach drg nawoyway: Nie zapominajcie, nie przebaczajcie!, wzywajc onierzy radzieckich do bezlitosnego odwetu. W swoim pochodzie przez miasta i wsie wschodnich Niemiec nie tylko walczyli, lecz mordowali, bez wzgldu na pe i wiek, gwacili, rabowali i podpalali, a mona byo oczekiwa, e ich gd zemsty i rabunku signie zenitu, gdy wedr si do Berlina, jaskini faszystowskiej bestii. Cay nard niemiecki paci teraz za wojn tak butnie rozpoczt przez Hitlera oraz za nieopisane zbrodnie popenione przez nazistw, zbrodnie, w ktrych swj udzia mieli rwnie nie wszyscy, lecz na pewno liczni - inni Niemcy, w tym take armia niemiecka. Do kwietnia 1945 roku Hitler nie tylko utraci kontrol nad biegiem wypadkw, lecz rwnie przesta zdawa sobie spraw z tego, co si rzeczywicie dziao. O jego kompletnym niezrozumieniu sytuacji wiadczy fakt, i pod koniec marca doszed do wniosku, e zmasowanie si radzieckich na przedpolach Berlina jest tylko prb wprowadzenia Niemcw w bd, gdy gwne uderzenie Armii Czerwonej skierowane bdzie na Czechosowacj. Nalega na przerzucenie dywizji pancernych SS

znad Odry na poudnie, popeniajc ten sam bd co wczeniej, gdy zadecydowa o przemieszczeniu 6 armii pancernej SS na Wgry. Wydawane przez niego rozkazy byy coraz bardziej szalone, dania coraz bardziej nierealne, a decyzje coraz bardziej arbitralne. Kocowe sceny kariery Hitlera rozegray si w bunkrze Kancelarii Rzeszy, do ktrego przenis si po to, jak twierdzi, by zazna cho troch snu podczas nalotw. Speer sdzi, e fakt ten mia rwnie wymow symboliczn: Ta ucieczka do przyszego grobowca [...] przypiecztowaa ostatecznie izolacj Hitlera od tragedii rozgrywajcej si na zewntrz, pod goym niebem. Ze wiatem zewntrznym nie mia ju teraz adnych kontaktw. Jeeli mwi o kocu, to o wasnym, a nie narodu. Dotar do ostatniego przystanku swej ucieczki od rzeczywistoci, rzeczywistoci, ktrej ju od modych lat nie chcia uznawa. Dawniej ten nierealny wiat nazywa wysp szczliwych. Obecnie ten nierealny zamknity w bunkrze wiat nazwa Speer wysp umarych. Poziom, do jakiego zredukoway si obecnie nadzieje Hitlera i jego nielicznych towarzyszy, ukazuje ich reakcja na wiadomo o mierci Roosevelta, ktra nadesza 12 kwietnia. Kilka dni wczeniej Goebbels czyta Hitlerowi fragmenty Historii Fryderyka Wielkiego Carlylea, w ktrych mowa bya o cudzie dynastii brandenburskiej - o tym, jak mier carycy Elbiety uratowaa Fryderyka od samobjstwa, do ktrego gotowa si w obliczu nieuniknionej klski. Hitler by gboko poruszony, a Goebbels posa po pewien horoskop Fhrera, ktry, jak twierdzi, okaza si w przeszoci zdumiewajco trafny, obecnie za przepowiada Niemcom wielki sukces w drugiej poowie kwietnia i w jego nastpstwie podpisanie traktatu pokojowego. Po otrzymaniu wiadomoci o mierci Roosevelta Goebbels zatelefonowa do Hitlera, woajc w radosnym podnieceniu: Mein Fhrer, gratuluj! Roosevelt nie yje. W gwiazdach zapisane jest, e druga poowa kwietnia bdzie dla nas punktem zwrotnym. Hitler przyj nowin z rwnym podnieceniem, nie trwao ono jednak dugo. mier prezydenta nie wywara adnego wpywu na dziaania aliantw. Wojska amerykaskie osigny ab, gdzie poczyy si z siami radzieckimi, a 16 kwietnia ukow i Koniew przystpili do ostatecznego szturmu Berlina. Oddziay niemieckie stawiy zacity opr wielokrotnie liczniejszym i lepiej uzbrojonym siom nieprzyjaciela, l Front Biaoruski, ktrego natarcie poprzedzi huraganowy ogie 9 tysicy dzia, nie zdoa przeama obrony niemieckiej na wschd od Odry i ukow, przez cztery dni bezskutecznie usiujcy dokona wamania, przekona si na wasnej skrze, czym bya owa synna szorstko Stalina. Mimo to do 20 kwietnia siy ukowa i Koniewa znalazy si ju na terenie miasta i, toczc zacit walk o kad ulic, powoli toroway sobie drog ku centrum. Dwudziestego kwietnia przypaday pidziesite szste urodziny Hitlera. Po poudniu spotka si z grup szesnastoletnich chopcw z Hitlerjugend, szykujcych si do wzicia udziau w walce o stolic, a nastpnie uda si na narad, na ktrej ostatni raz spotkao si cae kierownictwo partii i

dowdcy trzech rodzajw broni. Wszyscy radzili Hitlerowi, aby przenis si do Obersaltzbergu, dopki jeszcze czas, lecz ten, po mianowaniu admiraa Dnitza dowdc obszaru pnocnego, nie zdeklarowa si, czy poleci samolotem na poudnie, by przej dowdztwo nad walczcymi tam oddziaami, czy nadal kierowa bdzie walk z Berlina. Dwudziestego pierwszego kwietnia, kiedy miasto ostrzeliwane ju byo przez artyleri radzieck, wyda siom SS pod dowdztwem generaa Steinera rozkaz przeciwnatarcia, majcego na celu odcienie obrony stolicy, i czy z t operacj fantastyczne nadzieje. 22 kwietnia od rana domaga si biecych informacji o postpach Steinera. Dopiero pnym popoudniem dowiedzia si, e atak w ogle nie ruszy i siy Steinera cigle jeszcze s w trakcie przygotowa. Widomo ta spowodowaa ostateczne zaamanie. Przybrao ono form wybuchu furii, ktry wywar wstrzsajce wraenie na wszystkich bezporednich wiadkach tego zdarzenia, a nawet na tych, ktrzy syszeli gos Hitlera przez cian. Hitler oskara swoich generaw, krzycza, e otaczaj go sami zdrajcy i kamcy - teraz kamie nawet SS. Nigdy dotd nie widziano, aby tak kompletnie straci panowanie nad sob. Nadszed koniec, owiadczy. Wojna jest przegrana. Nie pozostao nic innego jak umrze. Nagle ciaem jego wstrzsn gwatowny dreszcz i straci przytomno. Odzyskawszy j, oznajmi, e umrze w Berlinie. Ci, ktrzy pragn uda si na poudnie, mog to uczyni, on sam nie ruszy si z miejsca. Gdy Ewa Braun powiedziaa, e zostanie razem z nim, nagrodzi j pocaunkiem w usta (czego nikt dotd nigdy nie widzia), po czym posa po Goebbelsa - jedynego poza Bormannem, ktremu jeszcze ufa. Goebbels oznajmi, e on rwnie zamierza pozosta i odebra sobie ycie; jego ona postanowia zrobi to samo, mieli rwnie poda trucizn dzieciom. Aby tego dokona, zdecydowali przenie si do bunkra. Hitler kaza przynie swoje dokumenty i wybra z nich te, ktre pragn spali. Nastpio ostatnie spotkanie z Keitlem i Jodlem, ktrzy wci jeszcze usiowali nakoni go do udania si na poudnie. Hitler nie chcia ich sucha. Stwierdzi, e jako czowiek fizycznie zamany nie moe wzi udziau w walce, lecz pozostanie w Berlinie a do chwili jego upadku i wtedy, w ostatnim momencie, zastrzeli si. Nie wpadnie w rce wrogw ywy ani umary. Generaowie nie przestawali nalega, podkrelajc, e wikszo si niemieckich znajduje si na poudniu i jeeli maj by rozpoczte negocjacje, to w obecnych warunkach bd one moliwe jedynie spoza Berlina. Jeli nawet sam Hitler straci nadziej, pozostaje nadal naczelnym dowdc si zbrojnych, odpowiedzialnym za ludzi, ktrzy wci jeszcze walcz w myl jego rozkazw. Po tym, jak przez tyle lat dowodzi pan i rozkazywa, nie moe pan nagle odesa swojego sztabu, oczekujc, e sam sobie poradzi. Hitler upiera si, e nie ma adnych rozkazw do przekazania, ale jeli chc, mog zwrci si po rozkazy do Gringa. Gdy w odpowiedzi zaprotestowali, e nie ma ani jednego onierza niemieckiego, ktry zgodziby si walczy pod dowdztwem marszaka Rzeszy, Hitler powiedzia: Nie mona ju mwi o walce, nie pozostao nic, o co mona byoby walczy. A jeli dojdzie do negocjacji,

marszaek Rzeszy potrafi to zrobi lepiej ode mnie. Jodl, ktry cigle jeszcze pozostawa wierny tradycji pruskiej, poczu niesmak i oburzenie: obowizkiem oficera, a co dopiero Naczelnego Dowdcy, byo wydawanie rozkazw i branie na siebie odpowiedzialnoci, a nie umywanie rk i przybieranie pz niczym rozhisteryzowana primadonna. Fizyczna atmosfera bunkra bya przygnbiajca, nie da si jej jednak porwna z presj atmosfery psychicznej. Cige naloty, wiadomo, e Rosjanie s ju w miecie, wyczerpanie nerwowe, strach i rozpacz stwarzay klimat napicia, graniczcego z histeri, potgowany jeszcze obecnoci czowieka, ktrego zmiany nastrojw byy niemoliwe do przewidzenia. Po burzy, jaka nastpia 22 kwietnia, teraz, gdy podj ju ostateczn decyzj, Hitler zachowywa si spokojnie, a nawet przyjanie. Poleci poda Keitlowi posiek przed jego odlotem na poudnie i towarzyszy mu podczas jedzenia, potem zatroszczy si, by przygotowano mu kanapki i p butelki brandy na drog. Nastpnego dnia (23 kwietnia), powodowany wewntrzn potrzeb, ktrej sam nie potrafi zrozumie, bo przecie naraa si na mier, do Berlina powrci Speer. Wyzna Hitlerowi, e nie wykona jego rozkazw dotyczcych zniszcze, co wicej zrobi wszystko, by nie dopuci do ich wykonania. Hitler, apatyczny i zmczony wysucha go w milczeniu i cho, jak wynika z relacji Speera, by gboko poruszony, nie skomentowa tego, co usysza, ani jednym sowem. Miaem uczucie [pisa pniej Speer], e rozmawiam ju z martwym [...] Pniej czsto zadawaem sobie pytanie, czy nie wyczuwa instynktownie, e w tych ostatnich miesicach dziaaem przeciwko niemu [...] i czy nie da nowego dowodu wielostronnoci swej zagadkowej natury, kiedy nie przeszkadza mi wystpowa przeciwko swym rozkazom. Nie dowiem si tego nigdy. Przed opuszczeniem bunkra Speer by wiadkiem jeszcze jednej zaskakujcej reakcji Hitlera. Stwierdzenie Hitlera, e jeli dojdzie do negocjacji, marszaek Rzeszy potrafi to zrobi lepiej ode mnie, wprawio Gringa w ogromne zakopotanie. Cho wszyscy czonkowie jego wity nie przestawali nalega, aby poczyni kroki zmierzajce do jak najszybszego zakoczenia wojny, lka si jakiego podstpu, zwaszcza ze strony Bormanna. Poprosiwszy sekretarza stanu Lammersa o przyniesienie z sejfu dekretu z czerwca 1941 roku, ktry wyznacza go na nastpc Fhrera, postanowi zadepeszowa do Hitlera, aby uzyska potwierdzenie tej decyzji: Mein Fhrer Czy wobec paskiej decyzji pozostania na posterunku w twierdzy berliskiej zgodzi si pan, abym natychmiast przej cakowite kierownictwo nad Trzeci Rzesz, z pen swobod dziaania w kraju i za granic jako paski zastpca na mocy dekretu z 29 czerwca 1941 roku? Gring, ktry zakoczy powysze pytanie zapewnieniami o swojej niezmiennej lojalnoci, prosi o odpowied jeszcze tego samego dnia. Dla Bormanna, ktry od lat czeka na okazj, by zdyskredytowa Gringa, przekonanie Hitlera, e depesza ta stanowi ultimatum, byo dzieem jednej chwili.

Speer pisze, e Hitler w niezwykym podnieceniu rozwodzi si o nieudolnoci i narkomanii Gringa, a wreszcie doda: Ale, moim zdaniem, Gring moe prowadzi rokowania na temat kapitulacji. Jeeli wojna jest przegrana, obojtne, kto to zrobi. Dodatek ten jest bardzo wymowny. Hitler by rozwcieczony bezczelnoci Gringa - nawyki tyranii s bardzo trwae - tote zgodzi si z sugesti Bormanna, e powinien on zosta aresztowany pod zarzutem zdrady stanu, i zatwierdzi rozporzdzenie pozbawiajce go wszystkich sprawowanych funkcji oraz prawa do sukcesji, a mimo to mg stwierdzi, e jest to obojtne dla jego przydatnoci do prowadzenia rokowa pokojowych. Jak podkreli Speer w trakcie procesu w Norymberdze, w tej lekcewacej uwadze zawara si caa pogarda, jak Hitler ywi do narodu niemieckiego. Przywizywanie zbyt duej wagi do tego, co Hitler robi czy nakazywa w ostatnich dniach ycia, wiadczyoby o niezrozumieniu zarwno niezwykych okolicznoci, w jakich si znajdowa, jak i stanu jego umysu. Wszyscy, ktrzy widzieli go w owym czasie i nie byli na tyle zatruci atmosfer bunkra, by podziela jego nastrj, uwaali, e znalaz si niebezpiecznie blisko owej mrocznej granicy, ktra dzieli zdrowie psychiczne od obdu. Mwi teraz wycznie pod wpywem nastroju chwili, a momenty wzgldnej jasnoci umysu (takie jak podczas rozmowy ze Speerem 23 kwietnia) przeplatay si z dzikimi oskareniami, szaleczymi nadziejami i nie koczcymi si monologami, ktre graniczyy ju z majaczeniami obkanego. Hitlerowi coraz trudniej przychodzio zrozumienie sytuacji na zewntrz bunkra. W nocy 26 kwietnia artyleria radziecka rozpocza ostrza gmachu Kancelarii Rzeszy i bunkier trzs si od huku walcych si na grze cian. Rosjanie znajdowali si w odlegoci kilometra i ju tylko kilka wyczerpanych do ostatecznoci kompanii, rozpaczliwie walczcych o kady dom, zagradzao im drog do schronienia Hitlera. Tymczasem on cigle jeszcze mwi o spodziewanej odsieczy. 28 kwietnia wysa drog radiow komunikat do Keitla: Oczekuj posikw dla Berlina. Co robi armia Heinriciego? Gdzie jest Wenck? Co dzieje si z 9 armi? Kiedy Wenck i 9 armia docz do nas? Odpowied bya prosta: siy pod dowdztwem generaa Wencka, podobnie jak 9 armia, zostay starte, armia generaa Heinriciego cofaa si na zachd, by unikn poddania si Rosjanom. Wieczorem 28 kwietnia Hitler otrzyma wiadomo, ktra przyspieszya ostateczne rozstrzygnicie. By to zwizy komunikat agencji Reutera, e Himmler spotka si ze szwedzkim hrabi Bernadotte w celu rozpoczcia pertraktacji pokojowych. Kariera Himmlera jako naczelnego dowdcy Grupy Armii Wisa bya krtka i zakoczya si niesawnie: gdy nie udao mu si przej inicjatywy i wykona planowanego kontruderzenia, poszuka ucieczki w chorobie i coraz wicej czasu spdza w klinice gwnego lekarza SS Gebhardta w Hohenlychen pod pretekstem grypy i anginy. W poowie marca Guderian nakoni go, aby zrezygnowa ze stanowiska, motywujc t decyzj nawaem innych obowizkw.

Ju od kilku miesicy rozmaici czonkowie SS poszukiwali, z wiedz Himmlera, kontaktw, ktre umoliwiyby im rozpoczcie negocjacji z zachodnimi aliantami. Osob, ktra najusilniej namawiaa Himmlera do poczynienia konkretnych krokw w celu zakoczenia wojny i zapewnienia przyszoci SS, by szef VI departamentu SD (suba wywiadu zagranicznego SS) Walter Schellenberg. To on wsplnie z masayst Himmlera, Finem Kerstenem, postanowi doprowadzi do spotkania Himmlera z hrabi Bernadotte, bratankiem krla Szwecji i wiceprzewodniczcym szwedzkiego Czerwonego Krzya. Nastpio ono ostatecznie w Hohenlychen 19 lutego 1945 roku. Himmler okazywa najwysze zdenerwowanie i kompletny brak zdecydowania: Zoyem Hitlerowi przysig lojalnoci - powiedzia hrabiemu. - Nie mog jej zama jako onierz i jako Niemiec. Z tego powodu nie mog zrobi nic wbrew planom i yczeniem Fhrera. W kwietniu Bernadotte odwiedzi go jeszcze dwukrotnie, lecz Himmler wci wyraa si pokrtnie, unikajc jasnego okrelenia swojego stanowiska. Wiadomo o dramatycznej scenie, jaka nastpia 22 kwietnia, oraz o owiadczeniu Hitlera, e wojna jest przegrana i on zamierza popeni samobjstwo na gruzach Berlina wywara na Himmlerze podobne wraenie jak na Gringu. Wszyscy w Berlinie powariowali - owiadczy. - Co mam teraz robi? Podobnie jak Gring doszed do wniosku, e przedsiwzicia zmierzajce do zakoczenia wojny przestay by sprzeczne z wymogami lojalnoci wzgldem Hitlera, lecz podczas gdy Gring zwrci si do Wodza z prob o pozwolenie, Himmler wykaza wiksz przezorno i postanowi dziaa potajemnie. W nocy z 23 na 24 kwietnia, gdy Hitler szala z wciekoci z powodu nielojalnoci Gringa, Himmler uda si w towarzystwie Schellenberga do Lubeki na kolejne spotkanie z hrabi Bernadotte w ambasadzie szwedzkiej. Tym razem gotw by wyoy karty na st. Hitler prawdopodobnie ju nie yje - powiedzia hrabiemu - a jeeli tak nie jest, to z pewnoci umrze za kilka dni. W sytuacji, jaka powstaa [kontynuowa] uwaam si za uprawnionego do dziaania. Przyznaj, e Niemcy zostay pokonane. Aby uratowa moliwie jak najwiksz cz Niemiec od inwazji Rosjan, gotw jestem podpisa kapitulacj na froncie zachodnim i uatwi w ten sposb zachodnim aliantom szybki marsz na wschd. Nie jestem jednak przygotowany do kapitulacji na froncie wschodnim. Po duszym wahaniu Bernadotte zgodzi si przekaza t propozycj aliantom za porednictwem szwedzkiego ministerstwa spraw zagranicznych, a Himmler, widzc si ju nastpc Fhrera, odda si rozwaaniom na temat obsady stanowisk w nowym rzdzie. Tymczasem, jak przewidywa Bernadotte, nadesza odpowied negatywna: alianci zachodni kategorycznie odrzucili propozycje zawarcia odrbnego traktatu pokojowego i podtrzymali danie bezwarunkowej kapitulacji. W tym czasie jednak informacja o prbach Himmlera zdya si ju ukaza w prasie brytyjskiej i amerykaskiej. Wiadomo ta wprawia Hitlera w nieopisan furi. Jego twarz spurpurowiaa i zmienia si nie do poznania [...] Po dugo trwaym

wybuchu wciekoci zapad w odrtwienie i przez jaki czas w caym bunkrze panowaa cisza. Gring przynajmniej poprosi o pozwolenie przed rozpoczciem negocjacji, a Himmler, wierny Heinrich, w ktrego lojalno wierzy bezgranicznie, nawet go nie zawiadomi. Zdrada Himmlera bya ciosem, ktry zabola go dotkliwiej ni wszystkie inne, i to ona wanie przesdzia o ostatecznej decyzji popenienia samobjstwa, ktrym Hitler grozi ju 22 kwietnia, chocia jeszcze nie by przekonany, czy t grob speni. Pierwsz reakcj Hitlera byo pragnienie zemsty: Bormann, ktry dopilnowa ju uprzednio, aby aresztowano Gringa, dostpi jeszcze w tych ostatnich dniach Trzeciej Rzeszy satysfakcji pozbawienia sukcesji take i Himmlera. Przedstawiciel Himmlera przy Fhrerze, Fegelein, zosta ju wczeniej aresztowany przy prbie potajemnej ucieczki z bunkra. Fakt, e by mem siostry Ewy Braun, nie przyda mu si na nic - poddano go badaniom, aby ustali, co wiedzia o zdradzieckich negocjacjach Himmlera, a nastpnie wyprowadzono na dziedziniec i zastrzelono. Himmlera nie byo tak atwo dosign, lecz Hitler rozkaza, by Ritter von Greim, ktrego wezwa do siebie, gdy postanowi mianowa go naczelnym dowdc Luftwaffe na miejsce Gringa, sprbowa wydosta si samolotem z Berlina i dopilnowa aresztowania Himmlera. Drcym gosem krzycza: Nie mona dopuci, by zdrajca zosta po mnie Fhrerem. Musi pan si wydosta, eby temu zapobiec. Von Greim odlecia 29 kwietnia po pnocy, a midzy pierwsz a trzeci Hitler wynagrodzi jedyn osob, ktra do koca pozostaa mu wierna - polubi Ew Braun. Po uroczystoci wypili szampana, porozmawiali nostalgicznie o dawnych dobrych czasach z nielicznymi pozostaymi czonkami sztabu Hitlera oraz wiadkami - Bormannem i Goebbelsem, a potem Hitler opuci ich, by podyktowa swj polityczny testament i ostatni wol. W przeciwiestwie do Mussoliniego, ktry zakoczy karier jako czowiek zamany, uciekinier, nie przypominajcy niczym dumnego Il Duce, Hitler sam odebra sobie ycie, koczc je wyzywajco, bez sowa alu czy skruchy, z niezachwian wiar we wasne posannictwo. Jeli jego misja zakoczya si klsk, byo to win innych - tych, ktrzy zawiedli. W obliczu mierci i upadku stworzonego przez siebie systemu pozosta tym samym Hitlerem, ktrego horyzonty byy rwnie ciasne jak dwadziecia lat wczeniej, gdy pisa Mein Kampf, i wikszo tego, co mia do powiedzenia w swoim politycznym testamencie, mogoby by wzite wanie stamtd. Jest rzecz charakterystyczn, e jego ostatnie przesanie do narodu niemieckiego zawierao co najmniej jedno oczywiste kamstwo. Ignorujc fakt, e zrzeka si odpowiedzialnoci za wci jeszcze walczcych onierzy i za rzekomo tak kochany przez siebie nard, Hitler podawa swoje samobjstwo za przykad narodowosocjalistycznego ducha oporu: [...] ja, jako zaoyciel i twrca tego ruchu, wybieram mier nad tchrzliw rezygnacj czy nawet kapitulacj [...] Powicenie naszych onierzy i moja jedno z nimi a do mierci stanie si w historii Niemiec nasieniem, z ktrego pomiennie odrodzi si narodowy socjalizm. Druga cz testamentu dotyczya sprawy sukcesji. Gring i Himmler

zostali usunici z partii i zdjci ze wszystkich piastowanych stanowisk. Ku powszechnemu zaskoczeniu na prezydenta Rzeszy i naczelnego dowdc si zbrojnych Hitler wyznaczy admiraa Dnitza (co byo jego ostatni obelg pod adresem armii), mianowa te pozostaych czonkw rzdu. Nagrodzi Goebbelsa i Bormanna - pierwszy mia zosta nowym kanclerzem Rzeszy, drugi ministrem do spraw partii. Ostatni paragraf nawizywa raz jeszcze do najwczeniejszej z obsesji Hitlera: Przede wszystkim zobowizuj przywdcw narodu i ich podwadnych do skrupulatnego przestrzegania praw rasowych i bezlitosnej walki ze wiatowym trucicielem wszystkich narodw - midzynarodowym ydostwem. Ostatnia wola Hitlera bya krtsza i miaa charakter bardziej osobisty. Oznajmia, e nie mogc wzi na siebie maeskich zobowiza przez dugie lata walki, zdecydowa si obecnie poj za on kobiet, ktra po wielu latach wiernej przyjani przybya z wasnej woli, by podzieli mj los. Te dobra materialne, ktre posiada, pozostawia partii, a gdyby ta przestaa istnie, pastwu (z wyjtkiem zbioru obrazw, ktre przekaza wadzom swojego rodzinnego miasta Linzu jako zacztek majcej tam powsta galerii). Na wykonawc testamentu wyznaczy Bormanna, czynic go odpowiedzialnym za rozmaite legaty dla swoich wsppracownikw. Kiedy Hitler uda si na spoczynek, Goebbels przystpi do pracy nad Zacznikiem do politycznego testamentu Fhrera, ktry by jego ostatnim wkadem w legend nazizmu. Od duszego czasu Goebbels mwi w grnolotny sposb o zdobyciu sobie miejsca w historii. Na naradzie, ktra odbya si 17 kwietnia w Ministerstwie Propagandy, owiadczy: Panowie, za sto lat wywietlany bdzie pikny kolorowy film o strasznych czasach, jakie obecnie przeywamy. Czy nie pragniecie w nim zagra? Wytrwajcie teraz, aby za sto lat nie wygwizdano was, gdy ukaecie si na ekranie. Goebbelsa do koca nie opuci talent propagandysty. Mimo rozkazu odmwi opuszczenia Fhrera, a swoj apologi zamkn nastpujcym owiadczeniem : [postanowiem] pooy kres yciu, ktre stracio dla mnie wszelk warto, skoro nie bd mg spdzi go w subie Fhrera. Przed wysaniem kopii dokumentw do kwatery gwnej Dnitza Hitler doczy do nich jeszcze ostatnie sowo do si zbrojnych. Jeli nie byo mu dane poprowadzi ich do zwycistwa, mimo ich powice, stao si tak dlatego, e nielojalno i zdrada podwaay ducha oporu od samego pocztku wojny. Wojn wywoali ydzi, a przegra j Sztab Generalny. On, Hitler, nie ponosi odpowiedzialnoci ani za jedno, ani za drugie. Jego ostatnie sowa wiadczyy o niezachwianej wierze w suszno pierwotnie obranego kursu: Naszym celem musi pozosta zdobycie dla narodu niemieckiego terenw na wschodzie. Dwudziestego dziewitego kwietnia nadesza wiadomo o mierci Mussoliniego. Take i jego los podzielia kochanka - Clara Petacci. Ujci przez partyzantw woskich nad brzegami jeziora Como zostali

rozstrzelani, a ich ciaa przewieziono do Mediolanu, gdzie powieszono je na Piazzale Loreto. Hitler nie zamierza sta si przedmiotem widowiska - ani ywy, ani umary. 30 kwietnia, poegnawszy si ze swoimi wsppracownikami, zjad obiad w towarzystwie sekretarek i kucharza, a nastpnie rozkaza szoferowi zanie 200 litrw benzyny do ogrodu przylegajcego do bunkra. Wraz z on, frau Hitler, poegna raz jeszcze pozostaych, po czym oboje udali si do prywatnego apartamentu Fhrera. Czekajcy na zewntrz usyszeli pojedynczy strza. Po otwarciu drzwi znaleziono Hitlera martwego na kanapie: strzeli sobie w gow. Jego ona leaa obok nieywa - zaya trucizn. Instrukcja Hitlera zostaa dokadnie wykonana: ciaa wyniesiono do ogrodu i uoono obok siebie w pytkim zagbieniu. Pod gradem pociskw, gdy gmach Kancelarii Rzeszy by nieustannie ostrzeliwany, adiutant Hitlera z SS, jego lokaj i szofer oblali zwoki benzyn i podpalili. Gdy pomienie strzeliy w gr, zebrane przed schronem niewielkie grono aobnikw stano na baczno, wycigajc rce w hitlerowskim pozdrowieniu. Spopielae resztki zmieciono nastpnie na pacht i zasypano ziemi. Mino dokadnie dwanacie lat i trzy miesice od chwili, gdy Hitler ukaza si wiwatujcym tumom jako kanclerz Rzeszy Niemieckiej. Tego samego wieczoru onierz radziecki zatkn czerwony sztandar zwycistwa na szczycie Reichstagu. Ze mierci szamana usta czar, jakim do ostatniej chwili pta swoje otoczenie. W nocy z l na 2 maja przebywajcy dotychczas w bunkrze podjli prb ucieczki, ktra powioda si zaskakujco wielu osobom. Przez wiele lat wierzono, e do tych ostatnich nalea take Bormann. Dopiero w 1972 roku w pobliu bunkra znaleziono zwoki, ktre, jak przypuszczano, byy zwokami Bormanna, co ustalono ostatecznie dwa lata pniej, porwnujc czaszk z zachowan dokumentacj dentystyczn. Wrd uciekajcych nie byo Goebbelsa. Po podaniu trucizny swoim szeciorgu dzieciom przeszed wraz z on do ogrodu, gdzie oficer SS zastrzeli oboje na ich rozkaz. Ciaa oblano benzyn i podpalono, lecz ogie nie strawi ich cakowicie, tote znaleli je nastpnego dnia onierze radzieccy. W tym czasie genera Czujkow, bohaterski obroca Stalingradu, odbiera kapitulacj miasta. Przez bardzo dugi czas wadze radzieckie utrzymyway, e szcztkw Hitlera nie odnaleziono. Sam Stalin powiedzia Harryemu Hopkinsowi, e opowie o mierci Hitlera wydaje mu si nieprawdopodobna. Do 1968 roku oficjalna wersja radziecka gosia, e Hitler i Bormann uciekli i nadal si ukrywaj. W 1968 dziennikarz Lew Biezimienski otrzyma zezwolenie na opublikowanie ksiki, w ktrej ujawni, e onierze radzieccy w istocie znaleli ciaa tam, gdzie zostay one pogrzebane 4 maja, oraz e przeprowadzona zostaa autopsja. Rewelacje te przyjto na Zachodzie z pewnym sceptycyzmem, gdy szcztki zostay spalone, pozostaa jedynie dokumentacja fotograficzna. Na szczcie obejmowaa ona rwnie zdjcia uzbienia zwok i w 1972 roku porwnano je z kliszami rentgenowskimi gowy Hitlera pochodzcymi z 1943 roku.

Cel tej trwajcej dwadziecia trzy lata mistyfikacji pozostaje niejasny. Jeli Stalin obawia si powrotu Hitlera lub prby wskrzeszenia nazizmu, tak jak stao si to z legend napoleosk, mg sobie zaoszczdzi niepokoju. Wysiki Dnitza, aby nie dopuci do kapitulacji, spezy na niczym. 7 maja genera Jodl i admira von Friedeburg zoyli podpisy pod aktem bezwarunkowej kapitulacji wszystkich niemieckich si zbrojnych. Trzecia Rzesza przeya swojego zaoyciela zaledwie o tydzie; mit Hitlera umar wraz z nim.

ROZDZIA DZIEWITNASTY

Nowy ad stalinowski
Stalin: 1945-1953 (wiek 65-73 lata) I

Wraz ze mierci Hitlera i kiesk Niemiec wielka koalicja lat 1941-1945

osigna swj cel. Mimo wszystkich saboci, jakie ujawniy si w tym okresie, odniosa ona zdecydowane zwycistwo w najwikszej z wojen, okazujc si jedn z najskuteczniejszych w dziejach ludzkoci. Historia koalicji nie jest bowiem budujca - bardzo niewiele z nich osigno wicej, a wikszo nie moga poszczyci si nawet zblionymi rezultatami. Samobjstwo Hitlera usuno najwaniejszy z czynnikw spajajcych koalicj. O tym, na jak kruchych podstawach opierao si, jeszcze przed kapitulacj Niemiec, wzajemne zaufanie aliantw, wymownie wiadczy fakt, e ju niecay miesic po spotkaniu w Jacie doszo do ostrej wymiany zda midzy Stalinem a jego zachodnimi sojusznikami. Konsultacje na temat poszerzenia tymczasowego rzdu polskiego, prowadzone w Moskwie przez Mootowa i ambasadorw dwch pastw sprzymierzonych, przerodziy si w przewleky spr o ustalenie wzajemnych kompetencji. W marcu problem ten zszed na dalszy plan, gdy wybuch nowy, znacznie powaniejszy konflikt wok tajnych kontaktw generaa SS Wolffa z dowdztwem si alianckich we Woszech. Strona radziecka bya na bieco informowana o tych rozmowach, do udziau w ktrych zaproszono rwnie oficerw Armii Czerwonej. Mimo to gdy penomocnik strony niemieckiej stawi si w kwaterze gwnej aliantw, Mootow zada natychmiastowego zerwania toczcych si w Szwajcarii rozmw, zarzucajc sojusznikom zachodnim prowadzenie negocjacji poza plecami ZSRR. Owiadczy, e chodzi o co wicej ni o zwyke nieporozumienie - strona radziecka zmuszona jest uzna to zajcie za co gorszego. Jednoczenie poinformowano aliantw, e Mootow nie wemie udziau w konferencji w San Francisco, podczas ktrej miao doj do powoania Organizacji Narodw Zjednoczonych, a Stalin, zgodziwszy si z pogldem Eisenhowera, e Berlin ma drugorzdne znaczenie strategiczne, wyda ukowowi i Koniewowi tajne instrukcje, aby za wszelk cen zdobyli stolic Niemiec przed Anglikami i Amerykanami. Oskarenia sojusznikw o z wol znalazy niezwykle ostry wyraz w pimie Stalina do Roosevelta z 3 kwietnia: Twierdzi Pan, e nie odbyy si jeszcze adne negocjacje. Mona przyj, e nie zosta Pan w peni poinformowany [...] Moi wojskowi wsppracownicy nie maj wtpliwoci co do tego, e negocjacje miay

miejsce i zakoczyy si porozumieniem z Niemcami, w myl ktrego dowdca wojsk niemieckich marszaek Kesselring zgodzi si na otwarcie frontu, by umoliwi wojskom anglo-amerykaskim marsz na wschd, w zamian za co Anglicy i Amerykanie obiecali postara si o zagodzenie warunkw kapitulacji Niemiec. Myl, e moi wsppracownicy s bliscy prawdy [...] W wyniku tej umowy Niemcy wstrzymali dziaania przeciwko Anglii i Ameryce, kontynuujc walk przeciwko ZSRR, ktry jest sojusznikiem Anglii i Stanw Zjednoczonych. W swojej odpowiedzi, przygotowanej przez generaa Marshalla, Roosevelt stanowczo odrzuca te oskarenia. Churchill, ktry popar pismo prezydenta Stanw Zjednoczonych, twierdzi, e ostatnie zdanie napisa on osobicie: Szczerze mwic, trudno mi oprze si uczuciu najwyszego oburzenia wobec Pana informatorw, kimkolwiek oni s, z powodu tak nikczemnego przeinaczenia sensu dziaa moich i moich zaufanych podwadnych. Doniesienia byy cakowicie bezpodstawne i ostry ton odpowiedzi Roosevelta widocznie uwiadomi Stalinowi, e posun si za daleko. W swoim kolejnym pimie ubolewa - bez cofania zarzutw - nad nieporozumieniem, do ktrego doprowadziy jego szczere i otwarte sowa, i stwierdza, e nie leao w jego intencjach uraenie prezydenta. 12 kwietnia Roosevelt przyj t odpowied za zadowalajc i uzna spraw za zakoczon. Tego samego dnia prezydent zmar i istniej wszelkie podstawy, aby sdzi, e Stalin i Mootow byli szczerze zatroskani zejciem ze sceny czowieka, ktry ze wszystkich si stara si o nawizanie z kierownictwem radzieckim stosunkw opartych na wzajemnej przyjani i zaufaniu. Stalin uzna, e w tej sytuacji Mootow powinien mimo wszystko wzi udzia w konferencji zaoycielskiej w San Francisco: byo to gestem pojednawczym i dawao okazj do przyjrzenia si nie znanemu im nastpcy Roosevelta, dotychczasowemu wiceprezydentowi, Harryemu Trumanowi. W tym czasie armia radziecka para na zachd, aby, w myl rozkazw Stalina, nie ogldajc si na koszty i straty, jak najdalej zakreli radzieck stref wpyww. 8 maja po zdobyciu Wiednia i kapitulacji Berlina marszaek Koniew, posuszny otrzymanym instrukcjom, dopilnowa, aby to nie amerykaskie, lecz radzieckie oddziay zajy Prag czesk. Widzc, jak historyczne stolice centralnej Europy wpadaj jedna po drugiej w rce Sowietw, Churchill pisa do Edena, wwczas przebywajcego w USA, o koszmarnej perspektywie opanowania przez Rosj caej Europy na wschd od linii Lubeka-Triest, wydarzeniu bez precedensu w dotychczasowej historii Europy. W tym momencie, aby unikn zarzutu, e szerzy rewolucj komunistyczn, Stalin zadba o to, by popierane przeze rzdy stanowiy koalicj partii radykalnych, i chopskich z komunistami na najwaniejszych stanowiskach ministerialnych, takich jak ministerstwo spraw wewntrznych, w ktrego gestii bya policja. Na Wgrzech do rzdu weszy cztery niekomunistyczne partie polityczne i tylko dwch ministrw byo komunistami. Rwnie i w Bugarii powoano pod patronatem Frontu

Ojczynianego podobny rzd koalicyjny. W marcu 1945 roku ten sam scenariusz powtrzy si w trzech innych krajach. Pod naciskiem Zwizku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii Tito musia wyrazi zgod na wprowadzenie Subasicia i piciu innych niekomunistycznych ministrw emigracyjnych do swojego dwudziestosiedmioosobowego rzdu utworzonego przez Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosawii. Kiedy w lecie podali si do dymisji, zorientowawszy si, e nie maj adnej moliwoci dziaania, Tito oskary ich o zdradzieck prb sprowokowania interwencji z zewntrz. W Rumunii, po demonstracjach komunistw i ultimatum wysunitym przez Wyszyskiego, teraz radzieckiego wiceministra spraw zagranicznych, krl Micha zmuszony zosta do zdymisjonowania rzdu Radescu i uznania Frontu Narodowo-Demokratycznego, w ktrym komunici otrzymali trzy teki, w tym ministerstwo spraw wewntrznych. W Czechosowacji powracajcy z Londynu prezydent Bene musia uzna utworzony w Moskwie Front Ludowy z marionetkowym premierem Fierlingerem, byym ambasadorem czeskim w ZSRR, i przedstawicielami czterech czeskich i dwch sowackich partii politycznych. Komunici zatrzymali ministerstwo spraw wewntrznych, co zapewniao im kontrol nad policj i przeszkolonym w Zwizku Sowieckim wojskiem, a take trzy inne niezwykle wane ministerstwa: rolnictwa (reforma rolna!), informacji i nauki. Jzyczkiem u wagi pozostawaa jednak Polska. Wadze narzucone przez Zwizek Sowiecki napotykay powaniejszy opr, ni przypuszczano, i w marcu Rosjanie zaprosili szesnastu przywdcw polskiego podziemia do Moskwy, by wsplnie zastanowi si nad moliwoci poprawy wzajemnych stosunkw. Majc zagwarantowan nietykalno, stawili si oni w kwaterze gwnej marszaka ukowa. Odtd wszelki lad po nich zagin, a pytania o ich los pozostaway bez odpowiedzi. Pod koniec kwietnia Churchill napisa do Stalina dugi i bardzo porywczy list, w ktrym owiadcza, e cho Wielka Brytania nigdy nie uzna rzdu polskiego, ktry byby wrogo nastawiony do Zwizku Sowieckiego, pragnie przypomnie mu o tym, e w 1939 roku Brytyjczycy przystpili do wojny z powodu Polski. W naszym odczuciu wojna ta nie zakoczy si sprawiedliwie, jeli Polska nie uzyska suwerennoci, niezalenoci i wolnoci opartej na przyjaznych stosunkach ze Zwizkiem Radzieckim. Sdziem, e w Jacie doszlimy w tej sprawie do porozumienia. W zakoczeniu swojego listu Churchill pisa: Przyszo nie rysuje si zachcajco, jeli Wy i pastwa, nad ktrymi panujecie, oraz partie komunistyczne w wielu innych krajach skupi si po jednej stronie, a pastwa znajdujce si w orbicie narodw angielskojzycznych po drugiej. Jest rzecz oczywist, e konflikt pomidzy nimi rozerwaby wiat na kawaki [...] Nawet dugotrway okres wzajemnych podejrze, pomwie i przeciwstawnej polityki byby katastrof, hamujc rozwj dobrobytu mas na caym wiecie. Bezkompromisowa odpowied Stalina ukazywaa ca przepa dzielc sposoby mylenia obu politykw. Spraw, ktr przede wszystkim naley

bra pod uwag, pisa Stalin, jest wyjtkowa pozycja Polski jako ssiada Zwizku Radzieckiego i jej zasadnicze znaczenie dla bezpieczestwa ZSRR. Nie wystarczy wic proponowa na uczestnikw konsultacji, a tym bardziej na czonkw rzdu polskiego, osb ktrych nastawienie nie jest z gruntu antyradzieckie. Obstajemy i bdziemy obstawa [...] przy osobach, ktre czynnie zademonstroway swj przyjazny stosunek do Zwizku Radzieckiego i ktre s przygotowane do wsppracy z pastwem radzieckim. Stalin poinformowa Churchilla, e szesnastu zaginionych Polakw zostao aresztowanych za sabotowanie bezpieczestwa Armii Czerwonej i ma stan przed sdem. Zakoczy stwierdzeniem, e wobec brytyjskiej odmowy uznania Rzdu Tymczasowego za podstaw przyszego rzdu polskiego (wedug modelu jugosowiaskiego) zmuszony jest szczerze powiedzie, e postawa taka wyklucza moliwo uzgodnienia wsplnego stanowiska w sprawie Polski. Dalsze spory na temat prby zagarnicia Triestu przez Tito oraz przygotowa do okupacji Austrii przez poczone siy aliantw zwikszyy jeszcze obawy Churchilla o przyszo Europy i sprawiy, e zacz naciska, by nie wycofywa wojsk brytyjskich i amerykaskich, ktre przekroczyy ustalon z Rosjanami lini demarkacyjn na terenie Niemiec, dopki Stalin nie ujawni swoich rzeczywistych zamierze podczas najbliszego spotkania na szczycie. Jest rzecz wtpliw, czy propozycja ta uzyskaaby poparcie brytyjskiej opinii publicznej, ale w Waszyngtonie, w sytuacji gdy Japonia nie bya jeszcze pokonana, ustosunkowano si do niej mao przychylnie. Truman wiza wielkie nadzieje z planowan wizyt w Moskwie Harryego Hopkinsa, osobistego wysannika Roosevelta, i liczy na to, e uda mu si doprowadzi do poprawy stosunkw ze Stalinem, wobec czego Churchill, aczkolwiek niechtnie, musia wyrazi zgod na decyzj prezydenta o wycofaniu oddziaw brytyjskich i amerykaskich do uprzednio ustalonych stref okupacyjnych jeszcze przed najbliszym spotkaniem trjki. Stalin dooy wszelkich stara, aby okaza jak najwiksz uprzejmo gociowi i jak najlepiej wykorzysta nieobecno Churchilla. Poczynajc od koca maja znalaz czas na sze kolejnych spotka na Kremlu z Hopkinsem i ambasadorem amerykaskim Harrimanem. Dyskusje odbyway si w swobodnym nastroju, Stalin zachowywa postaw przyjazn i otwart, lecz okaza si nieugity w kwestiach, ktre uwaa za istotne. Za powstae trudnoci wini Churchilla, twierdzc, e Wielka Brytania pragnie ponownie otoczy Zwizek Radziecki kordonem sanitarnym. Churchill mgby z atwoci odeprze ten zarzut stwierdzeniem, e do tego wanie zmierza sam Stalin, lecz Hopkins, ktry przylecia do Moskwy po to, by ratowa stosunki radziecko-amerykaskie, pozwoli zrzuci ca win na Anglikw. Wielokrotnie podkrela, e Polska nie jest wana sama w sobie, lecz wycznie jako problem we wzajemnych stosunkach midzy dwoma wielkimi mocarstwami. Stalin stwierdzi, e jeli tak si sprawy maj, to rozwizanie tego problemu nie powinno nastrcza wikszych trudnoci. Zaproponowa cztery do piciu miejsc w dwudziestoosobowym rzdzie polskim dla osb nie zwizanych z obecn grup warszawsk (co byo kolejn wersj modelu

jugosowiaskiego) oraz zapewni Hopkinsa, e wolno sowa i inne swobody demokratyczne bd respektowane - oczywicie nie w stosunku do partii faszystowskich. Hopkins nie orientowa si w sprawach polskich. Jak twierdzi wydawca jego pism, Robert Sherwood, rozpoznawa takie nazwiska jak Mikoajczyk czy Lange, lecz traci orientacj, kiedy pojawiay si nazwiska innych politykw, o ktrych yciu i dziaalnoci nic nie wiedzia. Tymczasem sowa Stalina brzmiay rozsdnie. Gdy Hopkins sprbowa wpyn na uwolnienie szesnastu uwizionych przywdcw polskich, Stalin przeczco potrzsn gow - owiadczy, e nie moe ingerowa w prac sdu, ufa jednak, e wyroki nie bd zbyt wysokie. Czekajc na propozycje Hopkinsa, Stalin powtrzy taktyk, ktra okazaa si tak skuteczna w Jacie. Radziecka delegacja na konferencji w San Francisco ponownie zgosia obiekcje wobec procedury gosowania w Radzie Bezpieczestwa Organizacji Narodw Zjednoczonych, ktr to spraw Amerykanie uznali za wczeniej ju zaatwion. W myl instrukcji otrzymanych w Waszyngtonie Hopkins wyrazi rozczarowanie strony amerykaskiej i poprosi Stalina o ponowne rozpatrzenie sprawy. Mootow, to jaki nonsens - powiedzia Stalin i doda, e jeli nie zmieni zdania po bliszym przyjrzeniu si dokumentom z konferencji, nada telegram do San Francisco jeszcze tej samej nocy. Telegram zosta wysany i zmiana stanowiska delegacji radzieckiej umoliwia, ku wielkiej uldze Amerykanw, uchwalenie Karty Narodw Zjednoczonych. Jak trafnie zauway Harriman, komentujc to wydarzenie, robic interesy z Sowietami, trzeba by przygotowanym na kupowanie tego samego konia dwa razy. Rozmowy Hopkinsa ze Stalinem nie przyniosy waciwie adnych definitywnych rozstrzygni. Dokonano jedynie przegldu dugiej listy pretensji strony radzieckiej pod adresem aliantw zachodnich, w tym sprawy nagego wstrzymania dostaw w ramach Lend-Lease (ktre pospiesznie wznowiono), a take Chin, Japonii oraz Niemiec (przy tej okazji Stalin zauway, e jego zdaniem, Hitler nie zgin, lecz gdzie si ukrywa). Nie oznaczao to jednak, e Hopkins odby podr na darmo: nie mwic wielu sw ubito przecie konkretny interes. Stalin wpyn na zmian stanowiska Mootowa wobec procedury obowizujcej w Radzie Bezpieczestwa, natomiast Truman i Churchill przyjli propozycj radzieck w sprawie Polski - zgodzili si uzna rzd warszawski, przy czym jedynym ich sukcesem byo uzyskanie stanowiska wicepremiera dla Mikoajczyka. A zatem, dziki uporowi i zrcznoci dyplomatycznej, Stalin jeszcze przed spotkaniem trjki w Niemczech w lipcu 1945 roku pokona opory swoich sojusznikw, co pozwolio mu - po uzyskaniu zgody na radzieck wersj wschodniej granicy Polski na konferencji w Jacie - z korzyci dla siebie zaatwi drug niezwykle istotn kwesti dotyczc Polski: uznanie przez aliantw modelu rzdu, o ktrym po raz pierwszy napomkn w 1943 roku w Teheranie. Teraz pozostawaa ju tylko trzecia i ostatnia kwestia: przebieg zachodniej granicy Polski. Ostatnie spotkanie na szczycie odbyo si w Poczdamie i trwao od 16 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Miejsce Roosevelta zajli ju wczeniej Truman i jego sekretarz stanu James Byrnes, a w poowie obrad, w wyniku

wyborw, ktre odbyy si w Wielkiej Brytanii, Churchilla i Edena zastpili Attlee i Bevin. Stalin pozosta zatem jedynym z pierwotnej wielkiej trjki. Zrujnowany Berlin nie mg goci uczestnikw konferencji. Pierwsza wizyta w Niemczech uwiadomia wszystkim rozmiar strat spowodowanych przez trwajce pi i p lat zmagania wojenne, ktre toczyy si na olbrzymiej przestrzeni od Wogi do Londynu i francuskich portw nad Atlantykiem. Jak naprawi straszliwe zniszczenia, zniszczenia na skal przekraczajc wszystko, co zdarzyo si w dotychczasowych dziejach Europy i ludzkoci - oto byo pytanie, ktre musieli postawi sobie wszyscy uczestnicy konferencji. Dochodzia do tego przeraajca liczba blisko 40 milionw polegych w samej Europie w wyniku dziaa wojennych oraz zbliona liczba uchodcw, znajdujcych si bez dachu nad gow. Problem ten - odbudowa gospodarki i bezpieczestwa zrujnowanego kontynentu - mia by odtd tem wszystkich dziaa politycznych podejmowanych w ostatnich latach ycia przez Stalina. Wielk zmarnowan szans okresu powojennego byo to, e katastrofalny stan Europy nie spowodowa zjednoczenia dotychczasowych sojusznikw w pracy dla wsplnego dobra, lecz sta si gwnym przedmiotem ich zaciekych sporw. Dobrze znany rytm zarzutw i kontrzarzutw, ktry niestety mia by nieodcznym elementem spotka ministrw spraw zagranicznych i wojny propagandowej midzy Wschodem a Zachodem, zarysowa si ju w Poczdamie. Kiedy strona brytyjska i amerykaska przedstawia raport o naduyciach radzieckich wojsk okupacyjnych i partii komunistycznych w krajach Europy Wschodniej, strona radziecka odrzucia te zarzuty i zadaa odpowiedzi na pytanie, dlaczego Brytyjczycy, z oczywistym pogwaceniem zasad demokracji, popieraj faszystw w Grecji. W licie napisanym tu przed konferencj w Jacie George Kennan, w owym czasie radca ambasady USA w Moskwie, zada pytanie, czy jawny podzia Europy na strefy wpyww - my nie wtrcalibymy si do strefy radzieckiej, a oni do naszej, nie byby najlepszym rozwizaniem. Realizacja takiej koncepcji wymagaaby jednak, jak wyjania Kennan, spisania na straty Europy Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej, zgody na cakowity podzia Niemiec oraz utworzenia Federacji Zachodnioeuropejskiej, w ktrej skad weszyby zachodnie Niemcy. Propozycja ta bliska bya rozwizania przyjtego ostatecznie przez Zachd po wielu latach zaartych sporw ze Zwizkiem Radzieckim. Nikt nie jest w stanie stwierdzi, czy rozstrzygnicie ju w 1945 roku w tak radykalny sposb wszystkich konfliktw, jakie zarysoway si midzy Wschodem a Zachodem, oraz przyznanie Rosjanom poyczki na cele odbudowy, o ktr prosili, zapobiegoby pniejszemu zerwaniu wzajemnych stosunkw. Nie ma jednak najmniejszej wtpliwoci, e w chwili zakoczenia wojny amerykaska i brytyjska opinia publiczna nie pozwoliaby swoim rzdom wzi takiego planu pod uwag. Nie wydaje si te, aby Stalin kiedykolwiek wierzy w moliwo uzyskania natychmiastowej zgody mocarstw zachodnich na takie rozwizanie. Spodziewa si natomiast, e dojdzie do tego samego celu

dziki moliwociom interwencji, jakie dawaa mu okupacja, czemu towarzyszy miay werbalne deklaracje obliczone na uspokojenie Zachodu, takie jak obietnica konsultowania si z siami demokratycznymi i antyfaszystowskimi w okupowanych krajach czy Deklaracja w Sprawie Wyzwolonej Europy33 pozbawiona wszelkiego znaczenia przez obstrukcyjn polityk Mootowa i nigdy nie wprowadzona w ycie. Stalin liczy na to, e jeli wspomniany proces bdzie postpowa stopniowo, maymi krokami, mocarstwa zachodnie bd protestoway, lecz ostatecznie pogodz si z faktami dokonanymi. O tym, jak trafne byy rachuby Stalina, wiadczy fina jednej z dwch spraw, ktre pochony najwicej czasu i wzbudziy najostrzejsze kontrowersje podczas konferencji w Poczdamie: sprawy zachodniej granicy Polski. W Jacie Brytyjczycy i Amerykanie wyrazili zgod na otrzymanie przez Polsk rekompensat terytorialnych za obszary utracone na rzecz Zwizku Radzieckiego: miaa to by wiksza cz Prus Wschodnich oraz, na zachodzie, bye ziemie niemieckie a po Odr. Nie osignito jednak porozumienia co do przebiegu granicy na odcinku poudniowym - nie ustalono, czy ma ona pokrywa si z lini Nysy Wschodniej, czy te Zachodniej. Kwestia ta bya bardzo istotna, bowiem pomidzy dwiema odnogami Nysy ley Wrocaw i lsk ze swoimi bogactwami przemysowymi. Ku swojemu oburzeniu alianci odkryli, e Rosjanie ju przesdzili spraw: nie przeprowadzajc konsultacji, a nawet nie informujc ich o tym, przekazali lsk, wraz z innymi ziemiami zachodnimi, polskiej administracji. Ten szczeglny fait accompli sta si powodem ostrego starcia midzy Stalinem a Churchillem, lecz fakt, e Armia Czerwona okupowaa wymienione tereny, okaza si rozstrzygajcy. Teraz, gdy wojna w Europie zostaa ju zakoczona, ani Brytyjczycy, ani Amerykanie nie zamierzali si usuwa Polakw i Rosjan. Natomiast podczas dyskusji nad drugim niezwykle istotnym punktem obrad poczdamskich, czyli daniem odszkodowa od Niemiec przez Zwizek Radziecki, okazao si, e rachuby Stalina zawiody w odniesieniu do tych obszarw, na ktrych przewag miay siy anglo-amerykaskie. Rosjanie przystpili do wywoenia ze swojej strefy okupacyjnej wszystkiego, co nadawao si do wywiezienia, nie czekajc na uchway konferencji, nie chcieli jednak rezygnowa z odszkodowa od pozostaych czci Niemiec, a zwaszcza od okupowanego przez armi brytyjsk Zagbia Ruhry (Stalin bezskutecznie nalega, by poddano je pod kontrol wszystkich czterech mocarstw). Tymczasem zaproponowano im kompromis, w myl ktrego rozwizanie radzieckie miao obowizywa na tych obszarach, na ktrych Armia Czerwona miaa oczywist przewag, za rozwizanie zachodnie tam, gdzie Anglicy i Amerykanie mieli moliwo obrony swojego stanowiska. Rosjanie musieli odstpi od sumy 10 miliardw dolarw, ktrej si domagali, a ponadto zaakceptowa zasad, e kade z okupujcych mocarstw bdzie zaspokajao swoje roszczenia we wasnej strefie okupacyjnej, przy czym Zwizek Radziecki miaby otrzyma z obszarw
33 Podpisana przez trzy mocarstwa sojusznicze gwarantowaa wszystkim narodom prawo do swobodnego wyboru formy rzdw.

pozostajcych pod okupacj aliantw nadwyk wyposaenia przemysowego niepotrzebn gospodarce niemieckiej w okresie pokoju. Wysoko tej nadwyki staa si przedmiotem sporw i ostatecznie Rosjanie otrzymali niewiele ponad to, co udao im si wywie ze strefy wschodniej. Pamitajc o problemach twrcw traktatu wersalskiego, ich nastpcy w Poczdamie zgodnie postanowili nie spieszy si z przygotowaniem traktatu pokojowego z Niemcami. Uznali, i naley zacz od zlecenia nowo powstaej Radzie Ministrw Spraw Zagranicznych, by opracowaa projekty traktatw pokojowych z Wochami i byymi pastwami osi. Dopiero po ich podpisaniu, za cztery czy pi lat, ministrowie spraw zagranicznych przystpi mieli do pracy nad projektem dokumentu dotyczcego Niemiec. W wyniku tej decyzji komunikat kocowy z konferencji, zawierajcy a trzydzieci siedem paragrafw, w ktrych bya mowa o demilitaryzacji, denazyfikacji i tak dalej, nie wspomina w ogle o przyszoci politycznej czy o granicach Niemiec po zakoczeniu okupacji. Cztery mocarstwa (bo doczya jeszcze Francja) nie przewidziay jednak konsekwencji politycznych zawartego ukadu reparacyjnego. Podczas gdy w zasadach ekonomicznych protokou z konferencji wyranie bya mowa o tym, e Niemcy bd nadal traktowane jako administracyjna i gospodarcza cao, ustalenie dotyczce odszkodowa utrzymywao i utrwalao podzia Niemiec na strefy okupacyjne. Blokowanie przez ZSRR wszelkiej wymiany midzy ich wasn stref a trzema pozostaymi stao si niewyczerpanym rdem wzajemnych oskare i zarzutw. Nastpnego dnia po przybyciu do Poczdamu Truman otrzyma wiadomo o udanej eksplozji bomby atomowej na poligonie dowiadczalnym USA w Nowym Meksyku. Po dugiej dyskusji z Brytyjczykami Amerykanie postanowili w sposb zdawkowy napomkn Stalinowi, e alianci maj now bro o wyjtkowej sile niszczycielskiej. Stalin uprzejmie wyrazi zadowolenie z tego faktu, lecz nie okaza wikszego zainteresowania otrzyman informacj, tote zarwno Churchill, jak i wszyscy inni, ktrzy z uwag ledzili jego reakcj, odetchnli z ulg, uznawszy, e nic nie wiedzia o badaniach brytyjsko-amerykaskich i o przygotowaniach do produkcji broni atomowej prowadzonych w Stanach Zjednoczonych. Alianci byli w bdzie i nie zdawali sobie sprawy z postpw radzieckich bada a do roku 1949, kiedy to, ku ich najwyszemu zdumieniu i zaskoczeniu, Rosjanie przeprowadzili udan eksplozj wasnej bomby atomowej. W roku 1942 G. N. Flerow, mody fizyk radziecki, sucy w wojskach lotniczych Frontu Woroneskiego, napisa do samego Stalina list, w ktrym stwierdza, e po przestudiowaniu zagranicznych czasopism naukowych w bibliotece uniwersytetu w Woroneu doszed do przekonania, i milczenie panujce wok fuzji nuklearnej wiadczy o prowadzeniu przez Amerykanw intensywnych bada nad tym problemem. Zaapelowa, aby w Zwizku Radzieckim zorganizowano laboratorium nuklearne, w ktrym prowadzono by prace nad produkcj bomby uranowej. Pod koniec 1942 roku Komitet Obrony Narodowej powoa takie wanie laboratorium, na

czele ktrego stan nauczyciel Flerowa, Igor Kurczatow, czsto okrelany jako radziecki Robert Oppenheimer. Operacja ta zakrojona bya na niewielk skal, jednak w chwili udanej eksplozji pierwszej amerykaskiej bomby atomowej Kurczatow pracowa ju na projektem reaktora atomowego do produkcji plutonu. Jednoczenie Stalin dowiadywa si o postpach Amerykanw z tajnych raportw Klausa Fuchsa, fizyka pracujcego w Los Alamos, i brytyjskiego dyplomaty Donalda Macleana, ktry zajmowa si problematyk atomow w ambasadzie brytyjskiej w Waszyngtonie. Po spotkaniu, w czasie ktrego nie da po sobie pozna wraenia, jakie zrobia na nim wzmianka Trumana, Stalin powiedzia do Mootowa, gdy tylko wrcili do swojej willi: Bdziemy musieli porozmawia z Kurczatowem o nadaniu szybszego tempa naszym pracom. Po powrocie do Moskwy wezwa Kurczatowa i owiadczy: Niech pan da wszystkiego, co tylko potrzeba. Nie odmwimy niczego. Nie tylko sam fakt, e Amerykanie mieli ju bomb, lecz rwnie to, e ani oni sami, ani Brytyjczycy nigdy mu nie wspomnieli o wysikach czynionych, by j wyprodukowa, i o nadziejach, jakie z ni wizali, nie uszo bystrej uwagi Stalina. Sprawa ta utrzymywana bya w cisej tajemnicy nie tylko przed samym Stalinem, lecz rwnie przed przywdcami Partii Pracy, Attleem i Bevinem, czonkami picioosobowego gabinetu wojennego Churchilla, ktrzy zajli jego miejsce w trakcie konferencji poczdamskiej. W oczekiwaniu na wynik lipcowych wyborw powszechnych w skad delegacji brytyjskiej na konferencj wchodzili zarwno Churchill, jak i Attlee, jednak Stalinowi nawet przez myl nie przeszo, e wyborcy brytyjscy pozbawi Churchilla urzdu wanie w chwili zwyciskiego zakoczenia wojny. Rezultat wyborw by dla niego nie tylko zaskoczeniem, lecz rwnie swego rodzaju szokiem, potwierdzi te jego gbokie przekonanie, e wybory, ktrych wynik nie jest z gry przesdzony, s eksperymentem zbyt niebezpiecznym, aby na niego pozwala. Podobnie jak wikszo osb, ktre po raz pierwszy widziay Attleego, Stalin nie by pod szczeglnym wraeniem jego osobowoci, o czym wiadczya lekcewaca uwaga: ten nie wyglda na zachannego czowieka. Attlee by jednak bystrym obserwatorem i jego charakterystyka Stalina bya uderzajco trafna jak na portret nakrelony tylko jednym zdaniem: Przypomina mi renesansowego despot pozbawionego wszelkich zasad, posugujcego si wszelkimi dostpnymi metodami, lecz bardzo skpego w sowach: nic, prcz tak i nie, cho tylko na jego nie mona byo polega. Musiao min jeszcze wiele lat, zanim przywdcy polityczni zrozumieli, jak bardzo groba wojny nuklearnej zaway na stosunkach midzynarodowych, jednak rozwj sytuacji na Dalekim Wschodzie ju teraz da Stalinowi przedsmak przyszego znaczenia broni jdrowej. W rozmowach z Harrym Hopkinsem da jasno do zrozumienia, jak wielk wag przywizuje do udziau ZSRR w wojnie przeciwko Japonii. Japoczycy nieustannie ponawiali prby skonienia go do poredniczenia w negocjacjach majcych na celu zakoczenie ich konfliktu zbrojnego z mocarstwami zachodnimi, jednak bez adnego skutku. Stalin by znacznie

bardziej zainteresowany zdobyczami, ktre da mu moga interwencja zbrojna. Poinformowa Amerykanw, e armia radziecka przystpi do ofensywy 8 sierpnia. Marszaek Wasilewski, dowdca si zbrojnych na Dalekim Wschodzie, dysponowa ponad ptoramilionow armi, majc wykona natarcie, ktrego celem byo poczenie si z komunistami chiskimi i zajcie Mandurii. Rosjanie nie zostali jednak poinformowani o tym, e Amerykanie podjli decyzj zrzucenia 6 sierpnia bomby atomowej na Hiroszim, a nastpnie na Nagasaki. Wydarzenie to spowodowao zakoczenie wojny na Dalekim Wschodzie jeszcze przed upywem tygodnia, co - zgodnie z yczeniem Amerykanw - pozostawiao Rosjanom znacznie mniej czasu na osignicie zamierzonych celw. Mimo to Stalin, ignorujc fakt, e Japonia podpisaa ju kapitulacj, rozkaza swoim siom prze naprzd w jak najszybszym tempie bez ogldania si na straty. W rezultacie zdoay one zaj centraln Manduri, Port Artur i pnocn cz Korei, podczas gdy oddzielne operacje, zakoczone dopiero l wrzenia, doprowadziy do zdobycia caego Sachalinu i Wysp Kurylskich. Stalin naciska na Trumana, aby przyznano Zwizkowi Radzieckiemu stref okupacyjn w samej Japonii, lecz Amerykanie traktowali ten kraj odmiennie ni Europ i byli zdecydowani zrobi z niego wasn, zastrzeon stref wpyww - podobnie jak Stalin z Europy Wschodniej. Mimo to, w chwili gdy druga wielka wojna na przestrzeni trzydziestu lat dobiega wreszcie koca, Stalin mia wszelkie powody do zadowolenia. Nie udao mu si zdoby wszystkiego, o co zabiega w Jacie - na przykad korzyci zawartego ukadu reparacyjnego pozostaway wci jeszcze niepewne - jednak osignite rezultaty byy i tak nadzwyczajne. Nawet jeli zwycistwo Zwizku Radzieckiego byo przede wszystkim rezultatem niebywaego wysiku samych Rosjan, zarwno tych, ktrzy walczyli, jak i tych, ktrzy pracowali na zapleczu na rzecz armii, to zamiana tego zwycistwa na tward walut politycznych korzyci bya jego niekwestionowan zasug, gdy w kocowym okresie wojny wykaza si zrcznoci dyplomatyczn porwnywaln z t, ktr przed wojn zademonstrowa Hitler. Technika stosowana przez obydwu dyktatorw i konkretne okolicznoci, ktre wykorzystywali dla swoich celw, byy, rzecz jasna, rne, czyy ich jednak przynajmniej dwie rzeczy, dajce zarwno jednemu, jak i drugiemu przewag nad demokratycznymi przeciwnikami bd sojusznikami. Pierwsz byo instynktowne rozumienie zwizku midzy dyplomacj a si, wojn a polityk. W wypadku Hitlera manifestowao si to grobami uycia siy, wykorzystywaniem charakteryzujcego demokracje lku przed wojn, w wypadku Stalina, nadawaniem politycznego wymiaru operacjom militarnym i wiadomoci, e ostateczny rezultat walki zadecyduje o ksztacie adu powojennego. Drug byo skrywanie matactw politycznych za pustymi sloganami - jedyna rnica polegaa na tym, e Hitler wykorzystywa jzyk Ligi Narodw (samostanowienie narodw, walka z niesprawiedliwoci i rwne prawa dla wszystkich), a Stalin jzyk demokratycznego socjalizmu (fronty ludowe, walka z faszyzmem, wolne wybory, powszechne prawa wyborcze i

poszanowanie suwerennoci socjalistycznych sojusznikw Zwizku Radzieckiego). W zasadzie wszyscy przywdcy pastw sojuszniczych opowiadali si za utrzymaniem koalicji. W praktyce jednak, jak to przewidzia Stalin ju w Jacie, z chwil zniknicia wsplnego wroga wyoniy si nieznane podczas wojny problemy zagraajce trwaoci sojuszu. Zakadajc nawet, e trjka pozostaaby w pierwotnym skadzie, powrt do warunkw pokojowych uniemoliwiby Rooseveltowi i Churchillowi podejmowanie decyzji w imieniu swoich krajw lub konsultowanie si z innymi mocarstwami z. pominiciem normalnej procedury demokratycznej. Ich nastpcy, Truman i Attlee, byli znacznie mniej skonni do przyjmowania za dobr monet argumentw, za pomoc ktrych Stalin usprawiedliwia swoje posunicia sytuacja nie zmuszaa ich ju do zachowania dobrych stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim za wszelk cen. Ze swojej strony Stalin docenia korzyci, jakie dawa powrt na tradycyjn pozycj wiodcego pastwa socjalizmu stale zagroonego przez wrogi mu wiat kapitalistyczny. Zimna wojna nie rozpocza si na dobre przed kocem 1947 roku. Pogarszanie si wzajemnych stosunkw nastpowao stale, jednak niesystematycznie. Do koca 1946 roku zatwierdzono jeszcze i podpisano traktaty pokojowe z Wochami i pozostaymi sojusznikami Niemiec, a wiosn 1947 roku Bevin i Marshall spdzili siedem tygodni w Moskwie, prbujc doj do porozumienia ze stron radzieck w sprawie Niemiec. Dopiero pod sam koniec 1947 roku nastpio zerwanie konferencji Rady Ministrw Spraw Zagranicznych bez ustalenia terminu nastpnego spotkania. W owym czasie Rada bya ju jednak tylko platform do wzajemnych atakw i oskare o brak dobrej woli i w zajadych sporach trudno byo dostrzec choby saby refleks ducha Jaty. II Zwycistwo w najwikszej z wojen, jakie kiedykolwiek stoczya Rosja, wynioso Stalina na szczyt popularnoci we wasnym kraju, podobnie jak Jata oznaczaa szczyt jego kariery jako przywdcy ZSRR na arenie midzynarodowej. Ogromn rol w uzyskaniu masowego poparcia dla rzdu w walce z najedc odegrao odwoanie si do tradycyjnego patriotyzmu rosyjskiego. Stalin wielbiony by przede wszystkim jako wdz narodu i nastpca carw, a nie jako przywdca rewolucyjny i nastpca Lenina. W pomiennym przemwieniu wygoszonym podczas defilady na placu Czerwonym 7 listopada 1941 roku, gdy Niemcy stali ju na przedmieciach Moskwy, Stalin zwrci si do tumw sowami bracia i siostry, a nie towarzysze, a pniej przypomnia postacie szeciu zwyciskich wodzw rosyjskich z czasw przedrewolucyjnych - zacz od Aleksandra Newskiego, ktry rozbi armi krzyack w 1242 roku, a skoczy na Kutuzowie, pogromcy Napoleona i bohaterze powieci Tostoja Wojna i pokj. W Rosji wojna nie bya nazywana drug wojn wiatow, lecz Wielk Wojn Patriotyczn, Wielk Wojn Narodow oraz Narodow Wojn

Wyzwolecz, a Stalin podkrela swj silny zwizek z Armi Czerwon (odkd zacza zwycia), mianujc si marszakiem Zwizku Radzieckiego i wkadajc mundur, ktry nosi ju do koca ycia. W 1944 roku osobicie nadzorowa prace nad przygotowaniem nowego hymnu narodowego w miejsce Midzynarodwki i nakaza nawet dwm czoowym kompozytorom radzieckim, Szostakowiczowi i Chaczaturianowi, wsplne skomponowanie pieni na rozpisany konkurs. Ostatecznie jednak wybr jego pad na utwr Aleksandrowa, dyrygenta chru Armii Czerwonej, w ktrym znalazy si midzy innymi nastpujce sowa: Stalin wydwign nas34. Spraw o wikszym znaczeniu byo pojednanie z rosyjsk Cerkwi prawosawn, tradycyjnym bastionem nacjonalizmu rosyjskiego i caratu, ktra obecnie odzyskiwaa pozycj kocioa pastwowego i zacza by wizana z kultem Stalina. Straszliwe cierpienia narodu rosyjskiego w wyniku inwazji hitlerowskiej spowodoway powszechny przypyw uczu religijnych. Metropolita Siergiej wyda odezw do wszystkich wierzcych, w ktrej wzywa ich do obrony kraju przed najedc. We wrzeniu 1943 roku, cztery miesice po rozwizaniu Kominternu, Stalin przyj trzech metropolitw i praktycznie zawar z nimi konkordat, zezwalajc, po raz pierwszy od rewolucji, na obranie patriarchy Moskwy i Wszechrusi, a take witego Synodu, oraz na otwarcie instytutu teologicznego. Rwnie i to posunicie wywaro podane wraenie na zachodniej opinii publicznej. Pierwsz czynnoci Konferencji Biskupw byo uchwalenie Potpienia Zdrajcw Wiary i Ojczyzny, grocego ekskomunik wszystkim tym, ktrzy wsppracowali z siami Antychrysta. W miar jak wypierano Niemcw z kraju caa potga emocji wyzwolonych przez tradycyjny rosyjski patriotyzm ogniskowaa si na heroicznej postaci Stalina. Podczas wielkiej parady zwycistwa, zorganizowanej dla upamitnienia czwartej rocznicy napaci Hitlera na Zwizek Radziecki, onierze Armii Czerwonej pozdrawiali stojcego na tarasie Mauzoleum Lenina autora tego sukcesu, Stalina. Do jego stp rzucali zdobyte chorgwie i sztandary armii hitlerowskiej, podobnie jak czynili to onierze Kutuzowa ze sztandarami napoleoskimi przed carem Aleksandrem. Nastpnego dnia caa Moskwa skadaa mu hod za obron miasta w 1941 roku, a dzie pniej ogoszono go Bohaterem Zwizku Radzieckiego, przyznajc mu jedyny w swoim rodzaju tytu generalissimusa. Miesic wczeniej, na przyjciu zorganizowanym dla uczczenia dowdcw Armii Czerwonej, Stalin przyzna po raz pierwszy i ostatni: Nasz rzd popeni niemao bdw, w latach 1941 i 1942 byy chwile rozpaczy, gdy nasza armia cofaa si, porzucajc rodzinne wsie i miasta [...] gdy nie miaa adnego wyboru. Inny nard mgby powiedzie rzdowi: Nie spenilicie naszych oczekiwa, wic wynocie si, powoamy nowy rzd, ktry podpisze pokj z Niemcami i pozwoli nam wytchn. Jednak Rosjanie nie obrali tej drogi, gdy wierzyli w polityk swojego rzdu. Wielki narodzie rosyjski - dzikuj za to zaufanie.
34 W wiadectwie Szostakowicza znale mona scenk, w ktrej kompozytor opisuje, jak Aleksandrow zachystujc si z zachwytu opowiada mu, e Stalin zwrci uwag na jego dzieo.

Euforia wywoana odniesionym zwycistwem i wdziczno Stalina dla narodu rosyjskiego nie trway jednak dugo. Zwycistwu towarzyszya powszechna arliwa wiara spoeczestwa radzieckiego, e sprawy przybior teraz inny obrt, e przyszo stanie si janiejsza, e bdzie szansa na normalne ycie lub przynajmniej na wytchnienie po poniesionych trudach i wyrzeczeniach. Stalin szybko ostudzi te nadzieje, podobnie jak uczyni to w styczniu 1934 na zjedzie zwycizcw, kiedy po wysikach i wyrzeczeniach, zwizanych z przyspieszonym uprzemysowieniem i kolektywizacj, wrd czonkw partii panoway podobne nastroje. Przemwienie Stalina wygoszone 9 lutego 1946 roku ju od pierwszych sw uderzao w zgoa odmienny ton. Porzucajc formu: bracia i siostry, ktr posugiwa si w latach wojny, zwrci si do swojego audytorium tradycyjnym pozdrowieniem towarzysze. Powrcia dobrze znana retoryka pyta i odpowiedzi. Kto wygra wojn? Ju nie nard rosyjski. Nasze zwycistwo oznacza przede wszystkim zwycistwo naszego systemu spoecznego [..,] naszego systemu politycznego11. Stalin przypomnia swojemu audytorium, wyborcom do Rady Najwyszej ZSRR, a za ich porednictwem caemu narodowi, batalie, jakie musia toczy z opozycj zarwno trockistw, jak i prawicy, kiedy przystpowa do kolektywizacji rolnictwa i szybkiego uprzemysowienia kraju. Czyby teraz, po powiceniach czasu wojny, spodziewali si wikszej iloci dbr konsumpcyjnych? Przecie w komunizmie priorytetem pozosta musi przemys ciki. Czyby oczekiwali modyfikacji w kolektywnym systemie uprawy roli albo nawet jego zupenego zaniechania? Nie, kolektywizacja pozostanie podstaw systemu radzieckiego. Czy myl, e dla wiata przyszed teraz czas pokoju? Jak mona myle o trwaym pokoju, jeli kapitalizm i imperializm s nadal tak potne? Lud radziecki musi pracowa ciej ni kiedykolwiek dotychczas, aby wykona nastpny plan picioletni i osign roczn produkcj 60 milionw ton stali, 60 milionw ton ropy i 500 milionw ton wgla. Tylko wtedy nasz kraj bdzie przygotowany na wszelkie ewentualnoci. Ci, ktrzy pamitali przemwienia Stalina z lat trzydziestych, rozpoznawali akcent gniewu, z jakim znw, mimo klski Hitlera, gromi niewidzialnych wrogw, ktrzy omielali si twierdzi, e system radziecki jest ryzykownym eksperymentem, e opiera si jedynie na tajnej policji i wystarczy jeden podmuch z zewntrz, by cay Zwizek Sowiecki zawali si jak domek z kart. W lutym 1946 roku nic z tego, co dziao si na scenie midzynarodowej, nie usprawiedliwiao tak gwatownego zwrotu od radosnego witowania zwycistwa do ostrzee przed wci obecnymi zagroeniami zewntrznymi. Koalicja jeszcze si trzymaa, zimna wojna jeszcze si nie rozpocza. Churchill nie wygosi jeszcze przemwienia w Fulton na temat elaznej kurtyny, a gdy to uczyni, spotka si z powszechn krytyk w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Midzy sojusznikami z czasw wojny toczyy si ostre spory, ale podobnie byo po roku 1918. Ministrowie spraw zagranicznych wielkich mocarstw spotkali si na krtko przedtem w Moskwie i przygotowywali si do odbycia konferencji

pokojowej w Paryu. Niebezpieczestwo, przed ktrym Stalin ostrzega w swoim przemwieniu, polegao w rzeczywistoci nie na grobie interwencji z zewntrz, lecz na rozlunieniu owego sprzenia strachu i wysiku, znikniciu owego permanentnego stanu zagroenia i mobilizacji, od ktrego zaleao nie tylko powodzenie odbudowy (jak wczeniej dziaa wojennych), lecz rwnie samo przetrwanie systemu stalinowskiego. Churchill okaza du przenikliwo, stwierdzajc: oni bardziej obawiaj si naszej przyjani ni naszej wrogoci. Przyszo Zwizku Radzieckiego Stalin widzia (i istotnie nie mg widzie jej inaczej) jako walk rewolucyjn, wci nie zakoczon, wci uprawniajc pastwo do stawiania obywatelom nowych wymaga, wci usprawiedliwiajc czujno NKWD i jego wasn wieczn wadz. Przemwienie z lutego 1946 roku miao przypomnie ludowi radzieckiemu, e cho wojna si skoczya, stan pogotowia trwa nadal. Jak pisa Wasilij Grossman w powieci ycie i los: po wojnie nie przesta toczy si milczcy spr midzy zwyciskim ludem a zwyciskim pastwem. O postawie Stalina jasno wiadczy jego stosunek do ogromnej rzeszy obywateli radzieckich, ktrzy, bez wasnej winy, znaleli si pod okupacj niemieck lub zetknli si z warunkami ycia poza Zwizkiem Radzieckim. Ponad 60 milionw ludzi yo i cierpiao na terenach zajtych przez Niemcw. Wiele milionw dostao si do niewoli i ci, ktrzy jeszcze nie zmarli wskutek nieludzkiego traktowania, zostali obecnie wyzwoleni przez Armi Czerwon. Wiele milionw wysano na roboty do niemieckich fabryk i gospodarstw rolnych. Setki tysicy ludzi walczyo w partyzantce przeciwko siom okupanta. Do nich wszystkich Stalin odnosi si nie z sympati, lecz z najwysz nieufnoci: w jego oczach wszyscy podejrzani byli o kolaboracj i zdrad, a w najlepszym wypadku o zaraenie si obcymi ideami i wywrotowymi pogldami. Niewtpliwie wielu z nich rzeczywicie kolaborowao z Niemcami, wstpowao ochotniczo do organizowanych przez nich legionw i formacji pomocniczych lub dobrowolnie zgosio si na roboty do Niemiec. Bardzo czsto jednak postpowali tak nie z braku lojalnoci, lecz kierujc si prostym instynktem przetrwania, gdy wycofujca si armia pozostawia ich wasnemu losowi. Dla Stalina okolicznoci te nie miay jednak najmniejszego znaczenia. W miar jak wyzwalano okupowane tereny za Armi Czerwon wkraczay jednostki NKWD, ktre aresztoway i deportoway kadego, na kogo ssiedzi zoyli donos. Czasami obyway si nawet bez takiego pretekstu. W 1941 roku, jeszcze przed nadejciem armii niemieckiej, deportowano na Syberi lub do Azji wszystkich Niemcw z Powoa, mieszkajcych na tych terenach od czasw Katarzyny Wielkiej (XVIII wiek) i tworzcych Republik Autonomiczn Niemcw Powoa. Po krtkiej okupacji Kaukazu przez Niemcw ich ladem wysiedlono ca populacje piciu maych ludw Pnocnego Kaukazu razem z krymskimi Tatarami - w sumie ponad milion ludzi wywiezionych bez uprzedzenia i bez zezwolenia na zabranie nawet najpotrzebniejszych rzeczy. Wrd tej liczby byli na pewno rwnie kolaboranci, jednak wikszo z nich bez wtpienia zdya

uciec razem z wycofujcymi si Niemcami. Wrd pozostaych znajdowali si gwnie starcy, kobiety i dzieci; ich synowie, mowie i ojcowie walczyli na froncie i to walczyli dzielnie. Sami tylko Czeczeni i Ingusze zdobyli 36 tytuw Bohatera Zwizku Radzieckiego. Do wysiedlania tych ludw zaangaowano ponad 100 tysicy enkawudzistw. Podobne wywzki towarzyszyy oczyszczaniu republik nadbatyckich. W swoim sawnym przemwieniu na XX Zjedzie KPZR w 1956 roku Chruszczow stwierdzi, czym wzbudzi wesoo zebranych, e Stalin deportowaby cay nard ukraiski, 40 milionw ludzi, gdyby nie byo ich tak wielu i gdyby mia gdzie ich wywie. Podejrzenia Stalina nie ograniczay si do ludnoci terenw okupowanych, lecz dotyczyy rwnie onierzy tych zwizkw operacyjnych, ktre pady ofiar pierwszego uderzenia Niemcw. Olbrzymia liczba wzitych przez Niemcw do niewoli w pierwszych osiemnastu miesicach walki przekonaa Stalina, e wielu z nich musiao by zdrajcami, ktrzy zdezerterowali przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Dlatego kady onierz, ktry przebywa w obozie jenieckim, by z gry podejrzany - nawet jeeli uciek (jak zrobio to wielu z tych, ktrzy znaleli si w okreniu na skutek rozkazw samego Stalina) i doczy do partyzantki lub przedosta si z powrotem na front. Wszyscy, ktrzy mieli nieszczcie dosta si do niewoli, od generaw i oficerw do prostych szeregowcw, wysyani byli do specjalnych obozw i przesuchiwani przez funkcjonariuszy NKWD. Meldujc Stalinowi o postpie prac ledczych prowadzonych przez NKWD na tyach Armii Czerwonej, Beria poda liczb 582 tysicy onierzy i 350 tysicy cywilw sprawdzonych w takich obozach w samym roku 1943, czyli jeszcze przed napywem gwnej fali powracajcych z niewoli jecw wojennych. W maju 1945 roku Stalin wyda dowdcom szeciu Frontw na terenie Niemiec i Europy rodkowej rozkaz zorganizowania na zapleczu a 100 podobnych obozw, z ktrych kady mgby pomieci 10 tysicy byych jecw wojennych i innych obywateli radzieckich przygotowujcych si do repatriacji. Wszyscy oni przed powrotem musieli przej przez sito NKWD. Pod koniec wojny na terenie okupowanych Niemiec i w innych krajach zajtych przez aliantw zachodnich znajdowao si ponad 5,5 miliona obywateli radzieckich. Stalin zdecydowany by sprowadzi wszystkich z powrotem i w znacznej mierze zamiar ten zrealizowa. Posa tajnych agentw NKWD, ktrzy mieli wyledzi miejsca ich pobytu i w razie koniecznoci skoni ich do powrotu. Nakaza im uy wszelkich moliwych argumentw, nie wyczajc siy. W wypadku jecw wojennych mia zapewnione poparcie wojskowych wadz brytyjskich i amerykaskich, ktrym zaleao na bezpiecznym powrocie ich wasnych jecw z obozw oswobodzonych przez Armi Czerwon. Wielu Rosjan nie chciao wraca. Tumaczyli aliantom, e w Zwizku Radzieckim czeka ich rozstrzelanie bez sdu lub zesanie do agrw. Ich rozpaczliwe proby na nic si nie zday. Zmuszani byli si do powrotu do ZSRR, gdzie a nazbyt czsto si okazywao, e ich obawy byy w peni uzasadnione. 20 procent zostao skazanych na mier lub dwadziecia pi lat agru, a jedynie 15 do 20 procent mogo powrci do rodzinnych domw. Pozostali

otrzymali krtsze wyroki (pi do dziesiciu lat), zesani zostali na Syberi do obozw pracy, gdzie zginli lub zmarli nie wrciwszy do domu. Nie mona oczywicie zaprzeczy, e rozpoznanie midzy jecami, osobami wywiezionymi na roboty do Niemiec, partyzantami czy po prostu mieszkacami terenw okupowanych, tych ktrzy rzeczywicie zdradzili swj kraj, a tych, ktrzy nie ponosili najmniejszej winy za sytuacj, w jakiej si znaleli, mogo by spraw bardzo trudn. Dla systemu stalinowskiego charakterystyczna bya jednak gotowo do uznania ich winnymi a priori (podobnie jak podczas wprowadzania kolektywizacji i czystek w okresie jeowszczyzny), nawet jeeli oznaczao to krzywd setek tysicy niewinnych ludzi. Kogo to jednak obchodzio? Na przyjciu wydanym w czerwcu 1945 roku dla uczczenia odniesionego zwycistwa sam Stalin wznis, ten jeden raz, toast na cze dziesitkw milionw prostych, skromnych ludzi, ktrzy nie piastuj adnych eksponowanych stanowisk, lecz bez ktrych marszakowie i dowdcy nie byliby w stanie niczego dokona. Gdyby ludzie ci przestali pracowa, oznajmi, oznaczaoby to koniec. Jednak krytykw Stalina najbardziej uderzyo to, e nawet w tej wyjtkowej chwili, bdc najyczliwiej usposobionym, do okrelenia owych dziesitkw milionw prostych, skromnych ludzi uy sowa wintiki, dosownie: mae rubki, co tumaczy si jako tryby w wielkiej machinie pastwa. Sowo to Stalin powtrzy raz jeszcze: wintiki, ktre utrzymuj w ruchu wielk machin naszego pastwa [...] ludzie, ktrzy nas podtrzymuj, podobnie jak podstawa utrzymuje szczyt. Ale nawet na szczycie nie byo bezpiecznie. Marszaek ukow, jeden z nielicznych, ktrym Stalin pozwoli si ze sob spiera, zakoczy wojn jako zastpca Stalina na stanowisku naczelnego wodza si zbrojnych, dowdca grupy Radzieckich Wojsk Okupacyjnych w Niemczech oraz przedstawiciel ZSRR w Alianckiej Radzie Kontroli. Jego ogromna popularno w kraju i na Zachodzie, gdzie uznawano go za najwybitniejszego dowdc radzieckiego, obudzia jednak podejrzenia i zazdro Stalina. W 1946 roku Stalin wezwa go na Kreml i owiadczy: Beria napisa do mnie meldunek o waszych podejrzanych kontaktach z Amerykanami i Anglikami. Sdzi, e zostalicie ich szpiegiem. Nie wierz w t niedorzeczno. Mimo wszystko jednak byoby lepiej, ebycie na pewien czas wynieli si z Moskwy. Zaproponowaem wyznaczenie was na dowdc Odeskiego Okrgu Wojskowego. A do mierci Stalina ukow musia przebywa z dala od Moskwy, najpierw w Odessie, a potem w Uralskim Okrgu Wojskowym. Prasa przestaa o nim pisa i ju w trzeci rocznic zdobycia Berlina Prawda nie wspomniaa nawet jego imienia: ca operacj zaplanowa Stalin, ktrego okrzyknito geniuszem wojskowym. Nazwiska innych sawnych dowdcw z okresu wojny, takich jak Rokossowski, Tobuchin, Koniew, Woronow i Malinowski, rwnie znikny z am gazet. Stalin nie chcia dzieli z nikim swojej wojennej sawy. W przeciwiestwie do swoich poprzednikw ani ukow, ani inni marszakowie nie zostali aresztowani czy rozstrzelani. Na tym polegaa rnica miedzy pnymi latami trzydziestymi a czterdziestymi, przy czym

dotyczya ona w tym samym stopniu generalicji co kierownictwa politycznego. Skad Politbiura wykazywa istotnie godn uwagi stabilno. Spord jedenastu penych czonkw Politbiura po wojnie szeciu (poza Stalinem) piastowao t funkcj jeszcze w 1939 roku, a dwch byo wwczas kandydatami. Po krytycznym okresie ostatnich miesicy ycia Stalina omiu z tej jedenastki nadal wchodzio w skad Prezydium (byego Politbiura) i tylko jeden, Wozniesienski, zosta aresztowany i rozstrzelany. W chwili zakoczenia wojny Stalin liczy szedziesit pi lat, a aden czowiek po szedziesitce nie mgby przeby takich dowiadcze bez pewnej utraty si witalnych. Mimo i pozostawa nadal szefem rzdu i partii, jego autorytet opiera si teraz nie na adnym ze sprawowanych urzdw, lecz, podobnie jak to byo w wypadku Hitlera, na samej jego osobowoci. Wiadomo byo, e bdzie mia gos decydujcy w kadej sprawie, jak zechce si zainteresowa, jednak zakres jego zainteresowa by obecnie znacznie wszy ni w latach trzydziestych. W czasie wojny Stalin pochonity by kwestiami wojskowymi i dyplomatycznymi i wikszo spraw zwizanych z gospodark i zaopatrzeniem frontu przekaza pozostaym czonkom Pastwowego Komitetu Obrony (GOKO). Wzrost znaczenia nowych czonkw Politbiura, Malenkowa i Wozniesienskiego, by wanie rezultatem funkcji, jakie sprawowali w okresie wojny. Chocia z chwil zawarcia pokoju GOKO uleg rozwizaniu, zarwno ci dwaj, jak i inni czonkowie Politbiura faktycznie zachowali dotychczasowy zakres wadzy w tych dziedzinach, ktre nadzorowali w czasie wojny: Malenkow w przemyle, Beria w policji, Wozniesienski w planowaniu (by przewodniczcym Gospanu), Mootow w polityce zagranicznej, Mikojan w handlu zagranicznym, Kaganowicz w budownictwie i transporcie. Byo to moliwe jedynie dlatego, e oprcz uczestniczenia w politycznych dyskusjach na forum Politbiura wszyscy dysponowali rwnie wadz wykonawcz dziki stanowiskom, jakie zajmowali na najwyszym szczeblu aparatu pastwowego jako ministrowie, wiceprzewodniczcy urzdu rady ministrw (godno t penili wszyscy wymienieni) oraz przewodniczcy rozmaitych komitetw podlegych temu urzdowi. Podobnie jak dotd Stalin zachowywa cisy nadzr nad polityk zagraniczn. Nie nastpiy ju dalsze spotkania na szczycie i ZSRR reprezentowali w Radzie Ministrw Spraw Zagranicznych najpierw Mootow (do 1949), a pniej Wyszyski, ale ani jeden, ani drugi nie mia uprawnie do odstpowania od otrzymanych instrukcji bez uprzedniego skonsultowania si ze Stalinem. Jeli w sprawach polityki wewntrznej Stalin pozostawia swoim zastpcom pewn swobod, dziao si tak dlatego, e dobrze wiedzia, i ciga rywalizacja i walka o skpe zasoby inwestycyjne skaniaa ich do zabiegania o zdobycie i utrzymanie wzgldw szefa. aden z nich nie ufa pozostaym, wszelkie sojusze byy jedynie chwilowe i nigdy nie udawao im si osign jednomylnoci we wszystkich kwestiach. Dziki temu Stalin mg wygrywa jednych przeciwko drugim, stosowa karuzele stanowisk (jako przykad suy moe resort rolnictwa przydzielany kolejno Malenkowowi, Andriejewowi i Chruszczowowi), a zarazem zachowywa prawo do ingerowania w ich

prace, kiedy tylko mu si podobao. Przykadem takiej ingerencji i znaczenia, jakie Stalin przywizywa do drobiazgw, moe by sprawa reformy monetarnej (przy czym rola, jak odegra w niej Stalin wysza na jaw dopiero dwadziecia lat po jego mierci). O godzinie pitej rano w styczniu 1943 roku w kulminacyjnym momencie bitwy stalingradzkiej, Stalin zatelefonowa do ministra finansw Zwieriewa i przeprowadzi z nim czterdziestominutow rozmow na temat reformy monetarnej. W czasie wojny drastycznie pogbi si nkajcy gospodark radzieck brak rwnowagi midzy iloci pienidzy znajdujcych si w rkach obywateli a poda towarw i usug. Kolejne pastwowe kampanie kredytowe nie wpyny na obnienie nadmiernej siy nabywczej ludnoci, w ktrej Stalin widzia zagroenie dla caej gospodarki. Dlatego wanie wpad na myl przeprowadzenia dewaluacji pienidza, ktr mona byo przedstawi opinii publicznej jako ostatni ju apel o ofiarno pod adresem spoeczestwa radzieckiego i jego wkad w dzieo powojennej odbudowy Rosji. Zwieriew otrzyma polecenie, aby w cisej tajemnicy przygotowa odpowiedni projekt. Rok pniej Stalin przedstawi projekt Zwieriewa na posiedzeniu Politbiura, a jesieni 1945 roku zaprosi go do swojej daczy na Krymie, by jeszcze ca spraw przedyskutowa. W oczekiwaniu na odpowiedni moment, w ktrym mgby ogosi dewaluacj, analizowa kady szczeg projektu reformy pieninej i metody podania jej do wiadomoci publicznej. Dopiero 16 grudnia 1947 roku, prawie pi lat po rozpoczciu pracy przez Zwieriewa, Stalin ogosi natychmiastow dewaluacj - w stosunku 1:10 dla gorcego pienidza (co wymierzone byo w spekulantw, lecz uderzao rwnie mocno w chopw, ktrzy rzadko trzymali oszczdnoci w bankach) z parytetem dla pierwszego tysica rubli, a w stosunku 1:2 dla pienidzy na kontach bankowych. Stalin by oczywicie w duym stopniu uzaleniony od innych czonkw Politbiura, gdy to od nich otrzymywa informacje, podobnie jak oni z kolei musieli polega na urzdnikach niszych szczebli biurokracji pastwowej, ktrzy od dawna opanowali sztuk ukrywania niewygodnych faktw. Mankament ten kompensowao powszechne donosicielstwo, do ktrego zachca sam Stalin - wysa na przykad Kaganowicza na Ukrain rzekomo po to, by pomaga Chruszczowowi, a w rzeczywistoci po to, by przysya do Moskwy raporty o jego poczynaniach, o czym doskonale wiedzia Chruszczow. Powaniejszych problemw przysparzaa Stalinowi jego wasna niech do dawania wiary informacjom sprzecznym z jego yczeniami (takim jak sprawozdania Chruszczowa o klsce godu na Ukrainie w latach 1945-1946, czy doniesienia o oglnej sytuacji w rolnictwie), ktra sprawiaa, e otoczenie wolao mu przytakiwa ni ryzykowa utrat jego ask. Wewntrz zakltego krgu Politbiura szybko zdobywano i tracono wpywy. Nie wiadomo, jak czsto odbyway si posiedzenia w penym skadzie. Wedug Chruszczowa takie sesje zwoywano tylko sporadycznie, natomiast Stalin mia zwyczaj powoywa komisje, znane jako pitki czy szstki, z udziau w ktrych wyczano starszych czonkw, takich jak Woroszyow i Andriejew, a z czasem rwnie Mootow i Mikojan. Decyzje

czsto zapaday podczas kolacji w daczy Stalina w Kuncewie, dokd zapraszani byli jedynie ci czonkowie Politbiura, ktrzy aktualnie cieszyli si jego askami. Najwaniejsz pozycj w kraju zapewnia nadzr nad Centralnym Sekretariatem Partii (dawnym Sekretariatem Komitetu Centralnego), dziki ktremu doszed do wadzy sam Stalin. Stalin nadal piastowa stanowisko pierwszego sekretarza, lecz nie angaowa si ju rwnie aktywnie jak przed laty w kierowanie codzienn prac instytucji, pozostawiajc to innym sekretarzom. Jednym z nich ju od 1934 roku by danow (obok Stalina, Kirowa i Kaganowicza). Zaj on miejsce Kirowa, jako szef Leningradu, a w 1939 roku otrzyma nominacj na penego czonka Biura Politycznego. Wielu widziao w nim wschodzc gwiazd. Jego gwnym rywalem by modszy o sze lat Malenkow, ktry zosta czonkiem Politbiura dopiero w 1941 roku, lecz ju od 1939 peni, na wniosek samego danowa, funkcj kierownika wydziau kadr, w Centralnym Sekretariacie Partii (stanowisko, ktre sam Stalin wykorzysta w swoim czasie do zdobycia wadzy), a w latach wojny, kierujc resortem przemysu i transportu, zyska opini doskonaego administratora. W 1943 roku Malenkow mianowany zosta przewodniczcym Komitetu do Spraw Odbudowy Terenw Oswobodzonych, a pod koniec roku 1944 innego wanego komitetu, tym razem odpowiedzialnego za demonta przemysu niemieckiego w ramach ukadu reparacyjnego. Rabunkowe metody, za pomoc ktrych realizowa powierzone sobie zadanie, powodoway olbrzymie marnotrawstwo, co doprowadzio do powszechnej krytyki jego poczyna (inspirowanej i sterowanej przez danowa). Spowodowao to powoanie nowej komisji, tym razem pod przewodnictwem Mikojana, oraz wydanie zarzdzenia o odstpieniu od demontau i stworzeniu w Niemczech radzieckich korporacji przemysowych, ktre zajyby si produkcj dbr dla ZSRR. Tym razem Malenkow przegra i w 1946 roku usunity zosta z sekretariatu. Jego miejsce zajmowa ju wwczas danow. W czasie wojny, kiedy przebywa w Leningradzie, by wielokrotnie ostro krytykowany przez Stalina, jednak na pocztku 1945 roku, kiedy zakoczyo si oblenie miasta, zosta z powrotem wezwany do Moskwy. Jednym z motyww tej decyzji mogo by denie Stalina do wyeliminowania Malenkowa, i taki wanie skutek odniosa, przede wszystkim jednak bya ona wyrazem zmiany kursu politycznego, zmiany, ktra latom 1946-1948 nadaa ju na stae miano danowszczyzny, przy czym przyrostek szczyzna wskazywa mia na zwizek z innym znienawidzonym okresem w historii Zwizku Radzieckiego - jeowszczyzn: czystkami lat 1936 - 1938. Jeowszczyzna i danowszczyzna miay niewtpliwie jedn wspln cech: ani Jeow, ani danow nie byli autorami polityki, ktr realizowali by nim Stalin, lecz cen, jak musieli zapaci za otrzymanie wolnej rki przy wykonywaniu jego instrukcji, byo wzicie na siebie caego odium. Stojc w obliczu gigantycznego zadania odbudowy kraju, Stalin uzna, e zamiast popuszcza cugli, naley je ukrci: przywrci wadzy ideologiczny autorytet, na nowo podkreli wyjtkow rol ZSRR jako jedynego pastwa marksistowsko-leninowskiego (w wersji Stalina) oraz

zaznaczy jego wyszo i odrbno w stosunku do Zachodu, a co za tym idzie pod grob surowych sankcji zakaza wszelkich kontaktw ze wiatem kapitalistycznym oraz naladowania panujcego tam dywersyjnego indywidualizmu. Nie wystarczyo polowanie na czarownice przeprowadzone wrd milionw ludzi, ktrych wojna narazia na zetknicie si z korumpujcymi wpywami Zachodu. Partia komunistyczna zdemoralizowana i zdominowana przez aparat pastwowy musi si odrodzi i odzyska swoj przewodni rol, organizujc kampani propagandow dla zmobilizowania mas i przejmujc nadzr nad prac ministerstw. Czowiekiem, ktry wietnie nadawa si do zrealizowania takiej polityki, by danow, od pocztku swojej kariery utosamiany raczej z aparatem partyjnym ni z biurokracj pastwow czy NKWD. Atak na rodowiska artystyczne i literackie, stanowicy istot danowszczyzny, rozpoczto w sierpniu 1946 roku ogoszeniem decyzji Komitetu Centralnego, na mocy ktrej dwa leningradzkie pisma literackie Zwiezda i Leningrad potpione zostay za publikowanie utworw apolitycznych i ideologicznie szkodliwych (ich autorami byli satyryk Michai Zoszczenko i poetka Anna Achmatowa). Pierwsz redakcj zreorganizowano, a drug rozwizano. Idc za ciosem, danow wystpi z krytycznym przemwieniem na zebraniu pisarzy leningradzkich. Potpi Zoszczenk za jego Przygody mapy, sczce - jak stwierdzi - ideologiczny jad i omielajce si sugerowa, e lepiej jest y w klatce z mapami w ogrodzie zoologicznym ni w Kraju Rad. Achmatowa, ktrej poezje nale do najwybitniejszych we wspczesnej literaturze radzieckiej, okreli jako skrzyowanie mniszki z prostytutk i oskary o demoralizowanie radzieckiej modziey obsesyjnymi wierszami miosnymi, ktre s rozumiane jedynie przez wsk elit i odcigaj modych ludzi od takich pozytywnych tematw, jak wznioso pracy i osignicia radzieckiego spoeczestwa pod kierunkiem partii. Ani Zoszczenko, ani Achmatowa nie zostali aresztowani. Usunito ich tylko ze Zwizku Pisarzy, co byo jednoznaczne z utrat rodkw do ycia i pozbawienia szans na publikowanie czegokolwiek. Dla Achmatowej ciszym ciosem byo aresztowanie, zwolnienie i ponowne aresztowanie jej syna, ktry spdzi dugie lata w agrze. Cierpienie jej znalazo wyraz w Requiem, jednym z najlepszych utworw w dorobku poetki: Dowiadczyam, jak twarz si zapada, Jak strach nagle wyziera spod powiek, Jak na twarzy cierpienie ukada Twarde linie pismem klinowym... Nagonka rozptana przez danowa miaa zasygnalizowa caemu wiatu literackiemu i artystycznemu w Zwizku Radzieckim, e powinien podporzdkowa si linii partii i zaj si lansowaniem wartoci realizmu socjalistycznego, jednym sowem uzna swoj suebn rol wobec partii i pastwa. wiat artystyczny mia wczy si teraz do pracy nad odbudow gospodarki oraz umacnianiem ortodoksji ideologicznej. Zdegenerowane ideay i obce wpywy, pochodzce z Zachodu, takie jak buruazyjny indywidualizm, kosmopolityzm czy formalizm, musiay zosta

wykorzenione i zastpione kolektywistycznymi ideaami Rosji Radzieckiej. danow wkrtce rozszerzy swoj kampani na inne dziedziny sztuki, na film i teatr. Pod prgierzem znaleli si midzy innymi dwaj czoowi radzieccy producenci filmowi - Eisenstein i Pudowkin. Zim 1947 roku przysza kolej na muzykw - Prokofjewa i Szostakowicza, ktrych ostro skrytykowano za brak zaangaowania w obchody trzydziestej rocznicy rewolucji. Orzeczeniem z lutego 1948 roku uznano ich winnymi formalizmu, komponowania awangardowych utworw dla wybranego audytorium zamiast melodyjnych pieni, sawicych osignicia pastwa radzieckiego i przemawiajcych do szerokich mas. Zasadnicz rnic midzy danowszczyzn a jeowszczyn byo to, e za danowa ci, ktrych dziea potpiono, nie zostali aresztowani czy skazani na mier. Z paroma istotnymi wyjtkami, takimi jak dyrektor teatru Meyerhold, ktrego aresztowano i poddano torturom, czy zaszczuty na mier Osip Mandelsztam, stosunek Stalina do pisarzy i artystw, nawet jeli go rozgniewali, by inny ni do onierzy i politykw. Niemniej samo wyrzucenie ze zwizku pisarzy czy kompozytorw, poddanie publicznej krytyce i skazanie na ostracyzm w spoeczestwie tak cile zorganizowanym i nadzorowanym jak radzieckie byo wystarczajco ostr form represji dla twrcw, wrd ktrych znajdowao si wielu najwybitniejszych artystw dwudziestego wieku. Na przykadzie Soenicyna wida, e owo ograniczenie wolnoci sowa utrzymywao si jeszcze przez dugi czas po mierci Stalina. Nawet gdyby Stalin by w stanie poj, e taka polityka wpywaa hamujco na wszelk oryginaln twrczo, wulgaryzowaa gusty spoeczestwa i zuboaa ycie w ZSRR, fakt ten nie wywarby na nim adnego wraenia. Wszystko to, wraz z izolacj Rosji od Zachodu, byo i tak niewielk cen za odseparowanie systemu stalinowskiego od niebezpiecznych dla wadzy radzieckiej idei, ktre, jak z dawna utrzymywali sowianofile i jak pokazywa przykad samych marksistw rosyjskich, przewanie miay swe rda na Zachodzie. Szerszy program danowa, majcy na celu oywienie partii i przywrcenie jej wiodcej roli w yciu Zwizku Radzieckiego, zakoczy si jednak mniejszym sukcesem ni analogiczny program NSDAP w ostatnich latach istnienia Trzeciej Rzeszy. Prba ograniczenia prerogatyw ministerstw i SS, podjta przez Bormanna i jego gauleiterw, powioda si o wiele lepiej ni wysiki danowa i jego sekretarzy regionalnych, pragncych wyzwoli si spod kontroli NKWD. Niewtpliwie przyczyni si do tego fakt, e Hitler nigdy nie przeprowadzi w swojej partii czystki na tak skal jak Stalin, e pozostawi na stanowiskach wielu starych towarzyszy. W Zwizku Radzieckim od 1939 do 1952 roku nie zwoano adnego zjazdu partii, a w latach 1945 - 1952 plenum Komitetu Centralnego odbyo si tylko raz. Gdyby partia odzyskaa funkcj nadzorcz, jak penia w pierwszym okresie industrializacji, Sekretariat Centralny mgby dysponowa sieci 200 tysicy dziaaczy partyjnych. Bardzo niewielu z nich mogo jednak dorwna wiedz i dowiadczeniem pracownikom aparatu pastwowego. Sekretarze partii wszystkich szczebli przekonali si, e wsppraca z administracj bya znacznie bardziej opacalna z punktu widzenia interesw ich gminy czy wojewdztwa.

Ow zbieno interesw potgowa fakt, e z 6 milionw czonkw partii w 1947 roku 900 tysicy, w tym wielu najzdolniejszych i najlepiej wyksztaconych, zatrudnionych byo w ministerstwach i w przedsibiorstwach im podlegajcych. W przypadku jakiegokolwiek konfliktu interesw byli oni znacznie bardziej skonni do wykazywania lojalnoci wobec zatrudniajcej ich instytucji ni wobec partii, do ktrej wikszo z nich wstpia po prostu z pobudek koniunkturalnych. III W chwili gdy cay wiat by pod wraeniem potgi militarnej zademonstrowanej przez ZSRR w kocowych latach wojny, spraw, ktra budzia silny niepokj Stalina, byo katastrofalne osabienie i tak ju niewystarczajcej bazy gospodarczej, ktra t potg wspieraa - zwaszcza w zestawieniu z rozkwitem ekonomicznym wywoanym przez wojn w Stanach Zjednoczonych. Pierwszym celem Rosji musiao by teraz odrobienie gigantycznych strat substancji narodowej, strat, ktrych skala przekraczaa wszystko, czego dowiadczyli alianci, odbudowa gospodarki i przystpienie do karkoomnego pocigu za Stanami Zjednoczonymi. Stao si to nie tylko nadrzdnym celem polityki wewntrznej, lecz rwnie znalazo odbicie w polityce zagranicznej. Uznanie przez Stalina, e naley zatai rzeczywist skal poniesionych strat, ilo czasu koniecznego do ich odrobienia i konsekwencji, jakie musiay std wynikn dla spoeczestwa radzieckiego (poczynajc od szerzcej si klski godu w latach 1945-1946), byo dodatkowym argumentem przemawiajcym za odciciem kraju od wiata zewntrznego. O cisoci tej izolacji wiadczy moe fakt, e nieliczni Anglicy i Amerykanie, ktrzy polubili Rosjanki w czasie wojny, w wikszoci wypadkw nie zdoali uzyska zgody na wyjazd swoich on ze Zwizku Radzieckiego, i to mimo apeli kierowanych przez rzdy obu krajw do samego Stalina. Zakaz publikowania dokadnych danych gospodarczych, surowe ograniczenia swobody poruszania si dyplomatw i korespondentw zagranicznych, drakoskie kary dla obywateli radzieckich, ktrzy w jaki sposb przekroczyli wyznaczone minimum w kontaktach z cudzoziemcami z Zachodu, wszystkie te rodki sprawiy, e osignito zamierzony cel - wiat zewntrzny nie uwiadamia sobie, jak mao prawdopodobne byo, aby Zwizek Radziecki zdecydowa si na zbrojn konfrontacj ze Stanami Zjednoczonymi, szczeglnie w okresie, kiedy posiaday one jeszcze monopol na bro nuklearn35. Cay wiat widzia natomiast, e Armia Czerwona okupowaa poow Europy, zmiadywszy uprzednio najwiksz potg militarn w dziejach wspczesnych. Ju sam ten fakt wywiera wystarczajco silne wraenie, aby pozwoli dyplomacji radzieckiej na wykorzystywanie atutu przewagi militarnej bez koniecznoci opowiadania si partnerom, w jaki sposb Zwizek Radziecki zrealizowaby swoje niedopowiedziane pogrki, gdyby istotnie zasza taka konieczno. Przez pierwsze ptora roku po
35

Mimo i Zwizek Radziecki zadziwi wiat, przeprowadzajc w 1949 roku udan kontrolowan eksplozj jdrow, wydaje si mao prawdopodobne, aby za ycia Stalina dysponowa on wystarczajcym potencjaem, by mc stawi czoo Stanom Zjednoczonym w wypadku wybuchu konfliktu nuklearnego.

konferencji poczdamskiej byo zreszt nad wyraz mao prawdopodobne, aby taka sytuacja zaistniaa. Roosevelt ju nie y, Truman wci jeszcze sabo si orientowa w problematyce europejskiej, a Byrnes, amerykaski sekretarz stanu, skania si do poszukiwania takich rozwiza, ktre pozwoliyby Stanom Zjednoczonym na ograniczenie, a nastpnie zakoczenie ich zaangaowania w Europie. Churchill musia ustpi ze stanowiska, za brytyjski rzd labourzystowski, dysponujcy wikszoci w parlamencie i bardzo przychylnie usposobiony do socjalistycznej Rosji, by znacznie bardziej zainteresowany sprawami reformy wewntrznej ni problematyk midzynarodow (nie dysponowa te wikszym dowiadczeniem w tej dziedzinie). Nastroje, ktre Stalin zdecydowany by ostro zwalcza we wasnym kraju: zmczenie wojn oraz zwizanymi z ni trudami i wyrzeczeniami, panoway niepodzielnie w demokratycznych spoeczestwach Zachodu. Opinia publiczna w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych znuona bya przeduajcymi si sporami na arenie midzynarodowej i z najwysz niechci odnosia si do perspektywy nowego konfliktu, w momencie gdy wojna si skoczya, Hitler nie y, za o przyszo troszczy si miaa specjalnie w tym celu powoana Organizacja Narodw Zjednoczonych. Jak si wkrtce okazao, Wielka Brytania stana wobec bankructwa, od ktrego uratowa j moga jedynie poyczka ze strony USA - a nawet, gdyby ta zostaa udzielona, wtpliwe byo, czy uda jej si uratowa imperium od rozpadu i nadal odgrywa wiodc rol w Europie. Dla dyplomacji radzieckiej sytuacja ta bya nad wyraz korzystna. Stalin dobrze wiedzia, e demokracje zachodnie maj due trudnoci z utrzymaniem przez duszy okres konsekwentnego kursu w polityce zagranicznej, gdy musz liczy si z kapryn i zmienn opini publiczn. W dalszym cigu zachowywa odmienne podejcie do Amerykanw i do Anglikw, czynic z tego gwn wytyczn radzieckiej taktyki dyplomatycznej. Szanujc imponujcy potencja ekonomiczny Ameryki, uwaa, e jej polityka zagraniczna oznacza si chwiejnoci i nieokrelonoci celw, co w krtkim czasie doprowadzi musi do utraty zainteresowania problematyk europejsk i, jak przewidywa Roosevelt, do wycofania amerykaskich si zbrojnych z Europy najdalej za dwa lata. Z drugiej strony Stalin szybko zorientowa si, e Brytyjczycy, dziki swemu wielowiekowemu dowiadczeniu majcy wicej realizmu politycznego, nie posiadali ju rodkw, ktre pozwoliyby im na utrzymanie pozycji wiatowego, a nawet europejskiego mocarstwa. W przypadku Wielkiej Brytanii konsekwentna presja, poczona z wytrwaym odwlekaniem momentu ostatecznej decyzji, moga przynie podane rezultaty, zwaszcza w tych kwestiach, ktrymi Stany Zjednoczone nie byy na tyle zainteresowane, aby udzieli Anglii swojego poparcia. W cigu nastpnych piciu lat stosunki midzy Zwizkiem Radzieckim a jego byymi sojusznikami przybray form nieustajcej publicznej debaty, akcentowanej wymian coraz zjadliwszych not dyplomatycznych midzy przedstawicielami obu stron w Radzie Ministrw Spraw Zagranicznych, na Paryskiej Konferencji Pokojowej oraz na posiedzeniach Organizacji Narodw Zjednoczonych. Sam Stalin wystpowa rzadko i jego udzia w

wypadkach odtwarza trzeba na podstawie dokumentw brytyjskich i amerykaskich, na szczcie kompletnych i udostpnianych badaczom, korespondencji dyplomatycznej oraz dyskusji reprezentantw obu stron na forum publicznym. Posiadaj one z natury rzeczy charakter oficjalny, nie ma jednak wtpliwoci, e rola Stalina w radzieckiej polityce zagranicznej, zarwno wobec mocarstw zachodnich, jak i krajw Europy Wschodniej, pozostaa rwnie decydujca, a jego gos rwnie rozstrzygajcy jak w latach wsppracy radziecko-hitlerowskiej i w okresie wojny. Do wiosny 1947 rozmowy midzy reprezentantami ZSRR a przedstawicielami mocarstw zachodnich dotyczyy przede wszystkim dwch zasadniczych kwestii. Pierwsz by powojenny porzdek w Europie Wschodniej oraz zabiegi majce na celu zmuszenie mocarstw zachodnich do cakowitej rezygnacji z prb ingerowania w sprawy tej strefy wpyww radzieckich. Pod koniec 1946 roku Stalin mg by w peni usatysfakcjonowany rezultatami nieugitego stanowiska dyplomacji radzieckiej. Rzdy wszystkich pastw wschodnioeuropejskich zostay oficjalnie uznane, za uchway konferencji pokojowej, dotyczce zmian terytorialnych, stanowiy przewanie akceptacj faktw dokonanych stworzonych przez Armi Czerwon. Druga kwestia miaa odmienny charakter i wizaa si z zainteresowaniami ZSRR tzw. pomocnym zwornikiem tworzonym przez pastwa Bliskiego Wschodu, od Grecji i Turcji do Iranu i Zatoki Perskiej. W listopadzie 1940 roku, podczas wizyty Mootowa w Berlinie, Hitler zaproponowa Stalinowi przyczenie si do podziau Imperium Brytyjskiego planowanego przez Niemcy, Wochy i Japoni, oferujc mu jako udzia obszary na poudnie od Batumi i Baku, w oglnym kierunku na Zatok Persk i Ocean Indyjski. Stalin skonny by rozway propozycj, jednak pod warunkiem, e jego udzia zostanie rozszerzony na Bakany i cienin Bosfor, od ktrych Hitler, zgaszajc t propozycj, chcia wanie odcign jego uwag. Stanowisko Stalina spowodowao wwczas natychmiastowe przerwanie rozmw, jednak w latach 1945-1946 pozycja Stalina bya ju wystarczajco silna, by mg powrci do dawnych nadziei i, gdy cae Bakany znalazy si w orbicie wpyww radzieckich, myle o rozcigniciu ich rwnie na Turcj, Grecj oraz Bosfor. Nacisk dyplomacji radzieckiej przybiera bardzo rne formy. Podczas wojny wojska brytyjskie i radzieckie okupoway Iran, aby nie dopuci do zamknicia gwnej linii zaopatrzenia ZSRR. Po zakoczeniu wojny Rosjanie zwlekali z wycofaniem swojej czci oddziaw i jednoczenie udzielali poparcia autonomicznym republikom Azerbejdanu i Kurdystanu, tworzcym si w pnocnej czci kraju, ssiadujcej ze Zwizkiem Radzieckim. W tym wypadku apel do Rady Bezpieczestwa ONZ, silnie popierany przez Stany Zjednoczone, doprowadzi do wznowienia przerwanej operacji wycofywania wojsk radzieckich i przywrcenia suwerennoci Iranu. Turcy, odpierajc rosyjsk ekspansj w kierunku Morza rdziemnego, stoczyli a trzynacie wojen, z ktrych pierwsza miaa miejsce za czasw Piotra Wielkiego. Tym razem Mootow wysun danie utworzenia baz radzieckich w cieninie Bosfor i zrzeczenia si przez Turcj granicznych

prowincji Kars i Ardahan. Brytyjczycy wywizali si ze zobowiza wynikajcych z traktatu o wzajemnej pomocy, zawartego jeszcze w 1939 roku, wysyajc do Turcji bro oraz pienidze, i dopki Turcy mogli liczy na t pomoc, zdecydowani byli przetrwa rozptan przez ZSRR wojn nerww. Podczas gdy Turcja zachowaa neutralno w czasie wojny, Grecja po upadku Francji pozostawaa przez pewien okres jedynym sprzymierzecem Wielkiej Brytanii. Ldowanie armii brytyjskiej po wycofaniu si si niemieckich w kocu 1944 roku pokrzyowao plany komunistom greckim, dcym do przeprowadzenia zamachu stanu i przejcia wadzy. Ich przywdcy nie stracili jednak nadziei, e jeli udaoby si pozby Brytyjczykw, ich zamiar mgby si jeszcze powie. Stalin nie bardzo wierzy w te szans i starannie unika zaangaowania si w sposb bezporedni, tym bardziej e ssiadujce z Grecj pastwa, w ktrych wadz przejli komunici - Jugosawia, Albania i Bugaria - chtnie zaopatryway greckich partyzantw w bro i gotowe byy udziela im schronienia w razie potrzeby. Wkad ZSRR ogranicza si do rozptania i podtrzymywania intensywnej kampanii propagandowej, potpiajcej Brytyjczykw za zbrojne popieranie rzdw faszystowskich w Grecji. Wiadomo byo, e dopki Wielka Brytania bdzie w stanie udziela poparcia Grecji i Turcji, Stalin najprawdopodobniej nie zdecyduje si na adne dalsze kroki, jednak gdyby trudnoci natury ekonomicznej zmusiy j do zrezygnowania z wiodcej roli, jaka odgrywaa na Bliskim Wschodzie od pierwszej wojny wiatowej, mona byo si spodziewa, e Grecja zostanie wchonita w orbit wpyww radzieckich na Bakanach, a Turcja, nie majc wyboru, pjdzie na ustpstwa w sprawie kontroli nad cienin Bosfor. Kryzys nastpi w lutym 1947 roku, kiedy trudnoci gospodarcze, nkajce Wielk Brytani od zakoczenia wojny, signy zenitu i rzd Attleego publicznie przyzna, e rola tego kraju jako wiatowego mocarstwa dobiega koca. W cigu kilku dni rzd brytyjski ogosi ostateczny termin wycofania si z Indii (a wkrtce rwnie z Cejlonu i z Birmy), przekaza spraw Palestyny, gdzie grozi wybuch powstania ydowskiego, w gesti Organizacji Narodw Zjednoczonych i potajemnie zadecydowa, e od 31 marca przestanie udziela pomocy Grecji i Turcji po tym terminie miao rwnie nastpi wycofanie wojsk brytyjskich. Imperium wyranie rozpadao si, za samym Anglikom zdawao si brakowa moliwoci czy te woli, aby proces ten powstrzyma. Gdyby istotnie do tego doszo (co Hitler przewidywa ju w listopadzie 1940, skadajc wspomnian ofert Stalinowi), byo mao prawdopodobne, aby Amerykanie przygotowani byli do wypenienia politycznej prni powstaej w czci wiata, w ktrej nie mieli jak dotd adnych wasnych interesw. A to pozostawiao Rosji otwart drog do zrealizowania jej historycznych ambicji na Bliskim Wschodzie. 21 lutego Brytyjczycy przedoyli spraw amerykaskiemu Departamentowi Stanu, pytajc wprost, czy Stany Zjednoczone gotowe byyby przej zobowizania Wielkiej Brytanii wobec Grecji i Turcji, z ktrych ona sama bdzie musiaa si wycofa ju za pi tygodni. Osoby

odpowiedzialne za podjcie decyzji w Waszyngtonie zdaway sobie spraw, e w istocie szo o co znacznie powaniejszego ni o sam pomoc dla wymienionych krajw. Zrezygnowanie przez Wielk Brytani z obecnoci w rejonie, w ktrym w okresie chaosu i zachwiania rwnowagi politycznej bezporednio po wojnie utrzymywaa swoje garnizony i ktremu udzielaa pomocy gospodarczej, stwarzao na caym obszarze rozcigajcym si od Morza Egejskiego do poudniowo-wschodniej Azji, polityczn prni, ktr z atwoci mg zapeni Zwizek Radziecki. Wobec dotychczasowych zdobyczy terytorialnych ZSRR i rozszerzenia radzieckiej strefy wpyww w Europie i na Dalekim Wschodzie nasuwao si uzasadnione pytanie, czy taki rozwj wydarze nie spowodowaby zachwiania wiatowej rwnowagi si, na ktre Stany Zjednoczone nie mogyby pozosta obojtne. Gdyby problem ten pojawi si o rok wczeniej, nie w marcu 1947, lecz w marcu 1946 roku, kiedy synne przemwienie Churchilla w Fulton (Missouri), ostrzegajce przed grob ekspansji radzieckiej, spotkao si przede wszystkim z krytyk, odpowied rzdu USA byaby w najlepszym razie niezdecydowana, a najprawdopodobniej negatywna. Jednak dowiadczenia minionego roku, agresywna postawa dyplomacji radzieckiej i wykorzystywanie Organizacji Narodw Zjednoczonych jako platformy do atakowania mocarstw zachodnich, zdyy ju wpyn na zmian nastawienia amerykaskiej opinii publicznej, co pozwolio prezydentowi Trumanowi udzieli 12 marca zgoa innej odpowiedzi. Nie wspominajc ani sowem o Zwizku Radzieckim i rwnowadze si, Truman motywowa swoj decyzj argumentami o charakterze ideologicznym, takimi jak ch udzielenia pomocy wolnym ludziom w zachowaniu wolnych instytucji i nienaruszalnoci granic pastwa w obliczu agresywnych poczyna ruchw, zmierzajcych do narzucenia im rzdw totalitarnych. Jednoczenie prezydent zwrci si do Kongresu z wnioskiem o udzielenie mu penomocnictw w sprawach dotyczcych pomocy finansowej i przydziau personelu dla Grecji i Turcji. W owym czasie mao kto dostrzega w tym wydarzeniu co wicej ni tymczasow umow zawart dla zaegnania krtkotrwaego kryzysu. Dopiero pod koniec 1947 stao si jasne, e decyzja Trumana oznaczaa pocztek rewolucji w amerykaskiej polityce zagranicznej i definitywny koniec jej izolacjonizmu. Wiadomo o tym, co pniej stao si znane pod nazw doktryny Trumana, nadesza w trakcie obrad Rady Ministrw Spraw Zagranicznych w Moskwie i zostaa przyjta przez stron radzieck bez komentarza. Na tym wanie posiedzeniu, w dwa lata po mierci Hitlera, przedstawiciele czterech mocarstw musieli wreszcie rozstrzygn problem dziedzictwa, ktre im pozostawi, podejmujc decyzj przeduania wojny, problem podzielonych Niemiec w sercu podzielonej Europy. Raz podniesiona, sprawa ta miaa zdominowa stosunki midzynarodowe na nastpne trzy lata, a do wybuchu wojny koreaskiej. Moskiewskie posiedzenie Rady Ministrw Spraw Zagranicznych trwao a sze tygodni, od 10 marca do 25 kwietnia 1947 roku, w ktrym to czasie odbyy si czterdzieci trzy sesje. Podczas minionych dwch lat

priorytety mocarstw zachodnich przesuny si ze sprawy zamania systemu nazistowskiego i niemieckiej potgi militarnej na osignicie porozumienia w kwestii gospodarczej i politycznej przyszoci Niemiec. Stao si jasne, e by to problem wzowy dyskutowanego adu powojennego, od rozwizania ktrego zaleaa w duym stopniu odbudowa gospodarcza i stabilizacja polityczna pozostaej czci Europy. Koncentracja strony radzieckiej na sprawie reparacji odzwierciedla jej zaabsorbowanie problemem odbudowy wasnej gospodarki ze zniszcze wojennych, podobnie zreszt jak dania Francuzw, ktrzy domagali si dostaw wgla kamiennego z Zagbia Ruhry i nadania priorytetu odbudowie przemysu francuskiego przed niemieckim. Stanowisko Amerykanw i Brytyjczykw odbijao natomiast trudnoci, z jakimi borykali si we wasnych strefach okupacyjnych, a szczeglnie w strefie brytyjskiej, gdzie leaa wiksza cz niemieckich zakadw przemysowych, w tym Zagbie Ruhry. Obszary te zawsze uzalenione byy od dostaw ywnoci z tych czci Niemiec, ktre obecnie znajdoway si pod radzieck i polsk okupacj. Zniszczonym cikimi bombardowaniami miastom Nadrenii i Westfalii, przepenionym teraz uciekinierami ze wschodu, grozio widmo godu i masowego bezrobocia, a temu zapobiec mogo jedynie szybkie uruchomienie produkcji przemysowej, ktre pozwolioby na kupno potrzebnej ywnoci. Do czasu rozwizania tej kwestii Brytyjczycy i Amerykanie musieli oy na utrzymanie ludnoci podlegych sobie obszarw z wasnej kieszeni. Anglicy, ktrych ostra zima zmusia do wstrzymania produkcji przemysowej tu przed rozpoczciem konferencji, nie mieli najmniejszych szans na znalezienie potrzebnych funduszy. Dlatego wanie naciskali, aby wprowadzi jedno gospodarcz caego terytorium Niemiec, w myl ustale konferencji poczdamskiej, co pozwolioby znie bariery handlowe midzy poszczeglnymi strefami okupacyjnymi i opracowa wsplny plan rozwizania problemw gospodarczych Niemiec. Gdyby, jak si zreszt spodziewali, koncepcja ta zostaa odrzucona, nie widzieli innego wyjcia, jak ponownie zwrci si o pomoc do Amerykanw. Tym razem miaa to by propozycja poczenia obu stref okupacyjnych. Konferencja moskiewska nie przyniosa w zasadzie innych rezultatw poza uwypukleniem rozbienoci midzy jej uczestnikami. Zarwno dla Anglikw, jak i dla Rosjan zagadnieniem najwaniejszym i stale obecnym w tle wszystkich ich wystpie byo pytanie, czy Amerykanie, ktrzy jako jedyni dysponowali rodkami wystarczajcymi do pomylnej realizacji kadego projektu, jaki zechcieliby wysun, wci jeszcze myl o wycofaniu si z Europy po ustalonym okresie (Roosevelt wspomina o dwch latach), czy te zmienili zdanie i zamierzaj w niej pozosta a do chwili, gdy cz Niemiec i Europy pozostajca poza orbit wpyww radzieckich uzyska gwarancje niezawisoci i moliwoci odrodzenia ekonomicznego. Odpowied Amerykanw, pokrywajca si z deklaracj Trumana, sugerowaa gotowo podjcia takiego zobowizania. W marcu George Marshall, byy szef sztabu Stanw Zjednoczonych, ktry zastpi Byrnesa na stanowisku sekretarza stanu, oznajmi uczestnikom konferencji, e nie jest pewien, czy istnieje jeszcze szansa zaagodzenia konfliktw, do

jakich doszo midzy mocarstwami okupacyjnymi. Stwierdzi, e potraktowanie Niemiec jako jednoci gospodarczej zgodne jest z pragnieniami Stanw Zjednoczonych, jednak nie zamierzaj one dy do porozumienia za wszelk cen. Stany Zjednoczone - doda - uznaj, e ich odpowiedzialno za sprawy w Europie si nie koczy i przywizuj wiksz wag do tego, aby budowa solidnie ni szybko. Marshall stara si moliwie jak najduej odwleka swoje spotkanie ze Stalinem, pragnc uprzednio zorientowa si, czy istnieje jakiekolwiek zagadnienie, co do ktrego wszyscy ministrowie byliby zgodni. Kiedy 15 kwietnia doszo wreszcie do planowanego spotkania, utrzyma swoj wypowied w spokojnym tonie, lecz nie ukrywa, e pogorszenie stosunkw midzy Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim napawa go wielkim niepokojem. Wychodzc poza biece zagadnienia, sekretarz stanu wrci do podstawowych zasad ogoszonej miesic wczeniej deklaracji prezydenta Trumana i powtrzy, e Stany Zjednoczone nie kwestionuj prawa jakiegokolwiek kraju do ycia w obranym przez siebie systemie politycznym i gospodarczym, jednak zdecydowane s udzieli wszelkiej moliwej pomocy tym pastwom, ktrym grozi cakowite zaamanie gospodarcze i w rezultacie utrata nadziei na zachowanie ustroju demokratycznego. Stalin wysucha Marshalla w beznamitnym milczeniu, palc papierosa i niedbale bawic si owkiem. Nastpnie, zachowujc ton rwnie spokojny jak jego rozmwca, raz jeszcze wyliczy zasadnicze postulaty wysunite przez stron radzieck na konferencji i zaznaczy, e w peni je podtrzymuje, nie sdzi jednak, by naleao dramatyzowa aktualne konflikty. Dawniej rwnie pojawiay si rozbienoci w innych kwestiach, lecz kiedy dyskutujcy wyczerpali ju wszystkie siy, zawsze uznawali potrzeb kompromisu. Obecne spory to tylko drobne potyczki harcownikw. By moe obecna sesja istotnie nie przyniesie wielkich sukcesw, lecz sdz, e kompromis moliwy jest we wszystkich zasadniczych kwestiach, wliczajc w to demilitaryzacje, polityczn struktur Niemiec, reparacje oraz spraw jednoci gospodarczej. Trzeba zachowa cierpliwo i nie popada w pesymizm. Podobnie jak wiele razy wczeniej, Stalin stara si zagodzi wraenie, jakie wywieraa twarda taktyka Mootowa przy stole konferencyjnym, nie zmieniajc jednak w najmniejszym stopniu jej zasadniczego sensu. Nie ma adnych dostpnych dokumentw, ktre pozwalayby na rozszyfrowanie intencji, jakimi kierowa si Stalin wypowiadajc te uwagi. Przytaczajc je w swoim radiowym sprawozdaniu, skierowanym do narodu amerykaskiego, Marshall stara si w kadym razie zwrci uwag przywdcy Zwizku Radzieckiego na najbardziej oczywisty bd w jego rozumowaniu: Mam szczer nadziej [powiedzia], e pogld generalissimusa okae si suszny. Nie moemy jednak pozwoli sobie na ignorowanie czynnika czasu. Odbudowa Europy postpuje znacznie wolniej, ni si spodziewano. Wyrane s siy zmierzajce do dezintegracji. Pacjent umiera, podczas gdy jego lekarze dyskutuj. Dlatego uwaam, e nie wolno czeka do momentu,

a wyczerpanie obu stron doprowadzi do zawarcia kompromisu. Naley bezzwocznie podj wszelkie moliwe dziaania, aby rozwiza najbardziej palce problemy. Marshall i jego ekipa wrcili z Europy przekonani o dwch rzeczach: po pierwsze, e groba cakowitego zaamania gospodarki i klski godu w zachodnich strefach okupacyjnych jest zbyt powana, by ryzykowa dalsz zwok, a po drugie, e kady plan odbudowy Niemiec musi by traktowany w szerszym kontekcie, w kontekcie gospodarki europejskiej, wliczajc w to brytyjsk, ktra rwnie pilnie potrzebowaa pomocy, aby podnie si ze zniszcze wojennych. Ta wanie optyka doprowadzia do opracowania planu Marshalla. W Departamencie Stanu powoano sztab planowania polityki zagranicznej pod kierownictwem Georgea Kennana, ktry mia opracowa plan rekonstrukcji Europy, i ju 5 czerwca prace byy na tyle zaawansowane, aby sekretarz stanu mg wystpi ze swoj synn propozycj podczas przemwienia w Harvadzie. Amerykanie od samego pocztku jasno postawili spraw: warunkiem uchwalenia przez Kongres USA wielkich sum na pomoc dla Europy musi by opracowanie przez wszystkie zainteresowane pastwa zintegrowanego planu odbudowy, ktry skonne byyby nastpnie wsplnie realizowa. Indywidualne proby pojedynczych krajw nie miay najmniejszych widokw na powodzenie. 27 czerwca 1947 roku z inicjatywy Wielkiej Brytanii i Francji zwoano w Paryu specjaln konferencj, do udziau w ktrej zaproszono wszystkie kraje Europy, wcznie ze Zwizkiem Radzieckim. Przedstawiono na niej propozycj wsplnego opracowania europejskiego planu wzajemnej pomocy, ktrym zaj miaby si komitet kierowniczy, zoony z przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii i ZSRR, oraz specjalistyczne podkomisje skadajce si z reprezentantw pozostaych pastw. Dopiero po przygotowaniu i zatwierdzeniu planu przez wszystkie zainteresowane pastwa zostaby on przedoony Amerykanom. Pasjonujc rzecz byoby odczytanie, by moe spoczywajcych gdzie w archiwach radzieckich, stenogramw z dyskusji midzy Stalinem, Mootowem i innymi czonkami Politbiura na temat oferty Marshalla oraz inicjatywy Anglikw i Francuzw. Czy brano pod uwag moliwo wczenia si do akcji ratowania gospodarki europejskiej? Czy rzeczywicie, jak przypuszczaj niektrzy historycy, radykalna zmiana stanowiska nastpia w cigu dwch dni (soboty i niedzieli), jakie upyny od pierwszego przemwienia Mootowa do jego kocowego wystpienia? Mootow od samego pocztku odnis si krytycznie do idei wsplnego planu odbudowy. Proponowa natomiast, aby kade z pastw przygotowao wasn list potrzeb, a nastpnie listy te mogyby zosta poczone i przedoone do zatwierdzenia Amerykanom. Opowiedzia si rwnie za wyczeniem z planu pomocy byych pastw bloku faszystowskiego i nalega, aby dyskusj nad problematyk Niemiec pozostawi w gestii Rady Ministrw Spraw Zagranicznych. Poniewa idea oglnoeuropejskiego planu, obejmujcego Niemcy, bya istot propozycji amerykaskiej, stanowisko strony radzieckiej nie rokowao wikszych szans na porozumienie. Po dalszej dyskusji Mootow zwrci si z prob, aby przed udzieleniem ostatecznej odpowiedzi mg jeszcze skonsultowa si z

Moskw (czytaj - ze Stalinem). Do dzisiaj nie wiadomo, czy na Kremlu toczya si jeszcze dalsza dyskusja w tej sprawie. Nie ulega jednak wtpliwoci, e na ostatnim posiedzeniu 2 lipca Mootow mia ju jasne instrukcje. Oskary Anglikw i Amerykanw o wykorzystywanie oferty Marshalla (o ktrej, jak z naciskiem stwierdzi, nic bliszego waciwie nie wiadomo) do stworzenia organizacji, ktra od pastw ubiegajcych si o zakwalifikowanie do amerykaskiego programu pomocy gospodarczej wymagaaby zrzeczenia si suwerennoci. Z tego wzgldu Zwizek Radziecki zdecydowanie odrzuca plan angielsko-francuski, ktry nie tylko gwaci suwerenno narodw, lecz rwnie ignoruje prawo Zwizku Radzieckiego i innych pastw do dania reparacji od Niemiec. Mootow zakoczy swoje wystpienie ostrzeeniem pod adresem rzdw brytyjskiego i francuskiego, owiadczajc, e jeli nie zrezygnuj ze wspomnianych planw, musz liczy si z bardzo powanymi konsekwencjami. IV Odpowied Mootowa zgodna bya z lini polityczn Stalina zaprezentowan ju w czasie konferencji w Jacie. Wykorzystywa on Rad Ministrw Spraw Zagranicznych jako kontynuacj wojennej koalicji, nie zapominajc jednak ani na chwil o tym, e jego partnerzy, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, s rwnie jego gwnymi potencjalnymi wrogami. Jeeli Rada Ministrw Spraw Zagranicznych mimo wszystko obradowaa i podejmowaa uchway a do spotkania w Moskwie w 1947 roku, dziao si tak jedynie dlatego, e pozostae mocarstwa pozwalay reprezentantowi ZSRR na zgaszanie veta lub odwlekanie gosowania a do momentu, kiedy wszystkie strony zgodz si z przedstawionym przez niego stanowiskiem. Gdyby z zasady tej miano zrezygnowa, rada straciaby w oczach Stalina ca przydatno i staaby si puapk, gdy Zwizek Radziecki permanentnie znajdowaby si w mniejszoci. Odmowa zapacenia Zwizkowi Radzieckiemu odszkodowa z zachodnich stref okupacyjnych, zwrcenie si o pomoc do imponujcych zasobw Stanw Zjednoczonych oraz wymg, aby kraje pragnce wczy si w europejski program odbudowy udostpniy partnerom dane na temat swoich aktualnych potrzeb - wszystko to godzio w najczulszy punkt ZSRR i jego przywdcy: w katastrofaln sytuacj gospodarcz Kraju Rad po wojnie i okupacji. Jednoczenie Stalin zdawa sobie spraw z gospodarczej saboci Europy Zachodniej i sceptycznie zapatrywa si na szans powodzenia planu Marshalla, przypuszczajc, e w Ameryce zabraknie wystarczajco silnej woli politycznej do jego zrealizowania, szczeglnie jeli, jak prorokowali ekonomici radzieccy, krajowi temu grozio ryche zaamanie gospodarcze i depresja. Obie strony przygotowyway si do konfrontacji, aden z rzdw nie rozwaa jednak moliwoci konfliktu zbrojnego. W caej Europie panowaa powszechna obawa przed kolejn wojn, co zarwno Zwizek Radziecki, jak i pastwa Zachodu chtnie wykorzystyway, majc nadziej,

e w ten sposb umocni determinacj wasnego spoeczestwa i osabi wol przeciwnika. Wszystko zdaje si jednak wiadczy o tym, e a do wybuchu wojny koreaskiej, wiosn 1950 roku, adna ze stron nie mylaa powanie o siowym rozwizaniu istniejcego konfliktu (co nie znaczy, e nie szermowaa tak grob) ani te nie wierzya, by uciec si do niego moga strona przeciwna (moe z wyjtkiem kilku tygodni w 1948 roku, kiedy rozpocza si blokada Berlina). Wydaje si, e podobnie byo z grob uycia broni atomowej. Za tego typu rozumowaniem przemawia fakt, e radziecka prba wyparcia pozostaych mocarstw okupacyjnych z Berlina za pomoc blokady ldowej, jak rwnie dwie inne akcje, ktre nie mogyby doj do skutku bez zgody ZSRR: napa komunistycznej Korei Pnocnej na Kore Poudniow oraz pniejsza interwencja chiskiej armii regularnej, miay miejsce w okresie, kiedy Stalin dobrze zdawa sobie spraw, e Stany Zjednoczone posiadaj monopol lub ewidentn przewag w rozwoju broni nuklearnych i rodkw ich przenoszenia. Wykluczenie moliwoci wojny pozostawiao jednak bardzo szeroki margines dziaa politycznych, ekonomicznych, psychologicznych i dywersyjnych. Celem strony radzieckiej byo zacienienie kontroli nad Europ Wschodni oraz zmuszenie mocarstw zachodnich do powrotu do stou konferencyjnego i wznowienia przerwanych targw; celem Zachodu powstrzymanie dalszej ekspansji radzieckiej, zarwno terytorialnej, jak i politycznej (strefa wpyww), uniemoliwienie komunistom blokowania procesu odbudowy, ratowanie gospodarki pastw pozostajcych poza blokiem radzieckim i przywrcenie im trwaego poczucia bezpieczestwa. Kada ze stron gniewnie zarzucaa drugiej agresj, twierdzc, e sama dziaa jedynie w obronie wasnej, co stanowio ju typowy schemat stosunkw midzynarodowych w okresie zimnej wojny, ktra miaa trwa duej ni ycie jednego pokolenia. W 1947 roku nikt nie by w stanie przewidzie, czy Amerykanom i Brytyjczykom uda si przeprowadzi interesujcy ich plan bez udziau Zwizku Radzieckiego, tym bardziej e Stalin zdecydowany by utrudnia im zadanie na wszelkie moliwe sposoby. Zarwno amerykascy, jak i europejscy politycy zaangaowani w spraw pomocy gospodarczej dla Europy obawiali si, e moe ona nadej za pno. W Europie nie tylko wrd czonkw rzdw, lecz przede wszystkim wrd zwykych obywateli szerzy si lk; przewidywano, e jeszcze przed kocem roku nastpi cakowity krach gospodarczy i ludno miejska, i tak skazana na bardzo ograniczone racje ywnociowe, pozostanie bez opau i ywnoci. Mg si o tym przekona kady, kto podrowa po zachodniej Europie owego lata. Mimo e w najgorszej sytuacji znajdoway si Niemcy, rwnie silny niepokj ogarn Francj i Wochy. Nawet w Wielkiej Brytanii zakady przemysowe pracoway jedynie przez trzy dni w tygodniu, a w sierpniu musiano zawiesi wymienialno funta szterlinga. Gdyby do l wrzenia komisja powoana na konferencji paryskiej36 nie zdoaa osign porozumienia warunkujcego uruchomienie pomocy z Ameryki, zachodnia Europa stanaby w obliczu zimy z zapasem zboa wystarczajcym zaledwie na sze tygodni. Nawet
36

Na ktrej pooono podwaliny pod EWG.

wtedy, gdy zainteresowane pastwa europejskie uzgodniy wreszcie wsplne stanowisko, musiay jeszcze upyn przeszo trzy miesice, zanim, po zacitej walce w Kongresie, prezydent Truman mg w grudniu podpisa tymczasow ustaw o pomocy, a dopiero 3 kwietnia 1948 roku, po dalszej dyskusji, Kongres zatwierdzi kwot 17 miliardw dolarw, stanowic kredyt udzielony Europie na okres czterech lat. W latach 1947-1948 w Europie lkano si nie tylko perspektywy godu i bezrobocia, lecz rwnie przejcia wadzy przez komunistw we Francji i Woszech, wojny domowej, kolejnej wojny wiatowej i okupacji. Twierdzenie, e niepokoje te byy przesadne i bezpodstawne (jak pokazaa przyszo) lub stanowiy wynik zimnowojennej propagandy, wiadczy o niezrozumieniu atmosfery tamtych lat, podobnie zreszt jak lekcewaenie obaw strony radzieckiej przed nowym zagroeniem z Zachodu, a zwaszcza ze strony odrodzonych Niemiec. Miny dopiero dwa lata od zakoczenia wojny, w ktrej ycie stracio 20 milionw Rosjan i przeszo 20 milionw obywateli innych krajw Europy. Poczynajc od 1938 roku zaledwie cztery z dwudziestu dziewiciu pastw wczesnej Europy nie przeyy na wasnym terytorium wojny, okupacji i rwnie kosztownego wyzwolenia. Dowiadczenia najstraszliwszej dekady w dziejach Europy nauczyy ludzi, e wszystko, co najgorsze, jest moliwe - nawet to, co wydaje si zupenie niewyobraalne. W cigu ostatnich trzech lat komunici zdobyli, z poparciem Zwizku Radzieckiego, bardzo siln pozycj, ktr szybko przeksztacili w monopol wadzy nad setkami milionw obywateli pastw wschodniej i centralnej Europy. W Grecji szalaa wojna domowa, ktra pochona 100 tysicy ofiar - wicej ni okupacja niemiecka. W wietle tego, co mieszkacy Europy przeyli i widzieli we wasnych miastach i wsiach, nie moe dziwi, e obawiali si rozszerzenia rewolucji komunistycznej na dalsze kraje oraz lkali si, i Rosjanie, wywalczywszy sobie drog od Wogi do aby, mog zechcie kontynuowa swj marsz do brzegw Renu i Sekwany. W swoim deniu do wykorzystania tych lkw i saboci gospodarczej Europy Zachodniej Stalin mg oprze si na dwch najpotniejszych partiach komunistycznych poza granicami Zwizku Radzieckiego. Komunici francuscy, ktrych liczba sigaa 900 tysicy, tworzyli zdecydowanie najwiksz parti polityczn Francji, opanowali ruch zwizkowy i przycignli wielu intelektualistw. W chaosie pierwszych miesicy po wyzwoleniu, stwarzajcym sytuacj potencjalnie rewolucyjn, mogli pokusi si o przejcie wadzy, jednak odwid ich od tego sam Stalin, ktry wwczas pragn unikn zbrojnej konfrontacji z armiami alianckimi i wobec tego preferowa koncepcj rzdw koalicyjnych z komunistami na najwaniejszych stanowiskach. We Woszech, gdzie, podobnie jak we Francji, komunici odegrali wybitn rol w ruchu oporu, liczba ich pod przewodnictwem Togliattiego wzrosa do ponad 2 milionw. Wchodzili oni w skad powojennego gabinetu koalicyjnego a do maja 1947 roku, kiedy to Gasperi wykluczy ich z udziau w sformowanym przez siebie rzdzie. Celem obu partii stao si doprowadzenie do sytuacji, w ktrej sprawowanie wadzy bez ich udziau staoby si niemoliwe -

chodzio o to, aby zmusi istniejce rzdy do zoenia im oferty wsppracy. We Francji komunici wykorzystali swoj pozycj w zwizkach zawodowych do prowokowania strajkw i demonstracji, co spowodowao, e 19 listopada 1949 roku rzd Ramadiera musia poda si do dymisji. Nastpny gabinet, sformowany przez Roberta Schumana, okaza si jednak twardym i zdecydowanym oponentem. Gdy przecigajce si strajki nie byy w stanie doprowadzi do podanego rezultatu, przywdca partii komunistycznej, Thorez, zoy pospieszn wizyt Stalinowi i otrzyma od niego polecenie wykorzystania wszystkich dostpnych rodkw (oprcz walki zbrojnej), nie wyczajc lotnych bojwek komunistycznych, dla podtrzymania presji na rzd. Partia miaa kontynuowa t taktyk bez wzgldu na straty, tote jej kadry kierownicze podjy przygotowania do zejcia do podziemia, na wypadek gdyby rzd zdecydowa si na jej delegalizacj. Tymczasem w grudniu 1947 roku na komunistw spad znacznie dotkliwszy cios w postaci utraty poparcia klasy robotniczej, zaamania si fali strajkowej i powstania niezalenych zwizkw zawodowych Force Ouvriere. We Woszech prb si stay si wybory powszechne, rozpisane w kwietniu 1948 roku, podczas ktrych orientacja proradziecka stana ju do otwartej walki ze zwolennikami wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi. Mimo e komunici zwikszyli swoje szans, wchodzc w koalicj z gwnym odamem socjalistw pod przewodnictwem Nenniego, udao im si zdoby jedynie 31 procent gosw (wobec 40 procent w 1946), podczas gdy chrzecijascy demokraci Gasperiego uzyskali ponad 48 procent gosw, zdobywajc tym samym wyran przewag w parlamencie. Poraka obu partii komunistycznych bya tym bardziej zaskakujca, e nastpia w okresie, kiedy nie odczuwano jeszcze korzyci planu Marshalla, a trudne pooenie materialne klasy robotniczej powinno raczej sprzyja sukcesowi komunistw. W wypadku Woch poprzedzi j jeszcze udany zamach komunistyczny w Pradze czeskiej, ktry zdawa si potwierdza tez Togliattiego o niepowstrzymanym pochodzie komunizmu - ustroju przyszoci. Rok 1949 mia znaczenie przeomowe z jeszcze jednego powodu. W listopadzie miay si odby w Stanach Zjednoczonych wybory prezydenckie i wszystko wskazywao na to, e Truman zostanie pokonany. Do momentu ogoszenia wyniku wyborw trudno byo liczy na wikszy postp, wci jeszcze tajnych, przygotowa do utworzenia atlantyckiego paktu bezpieczestwa (przyszego NATO), stanowicego, zdaniem Brytyjczykw, nieodzowny warunek zyskania przez narody zachodniej Europy poczucia bezpieczestwa i zaufania do przyszoci. Dla powodzenia planu Marshalla konieczna bya gwarancja trwaego zaangaowania si Stanw Zjednoczonych w obron zachodniej Europy. Gdyby niestabilno amerykaskiego systemu politycznego, w ktrej tak wielkie nadzieje pokada Stalin, doprowadzia do poraki Trumana, plan Marshalla i projekt paktu bezpieczestwa mogyby z atwoci zosta wyrzucone do kosza. Gdyby natomiast zosta on wybrany na nastpn kadencj, mona byo liczy si ze znacznym przyspieszeniem realizacji

obu przedsiwzi. Tymczasem Stalin zacienia kontrol nad Europ Wschodni. W pierwszych dwch latach po wojnie jedynie Jugosawia i Albania mogy by okrelane jako pastwa komunistyczne, chocia i tam nazwy tej unikano, zastpujc j takimi okreleniami, jak Front Ludowy czy Front Demokratyczny. Rzdy pozostaych piciu pastw - Polski, Czechosowacji, Wgier, Rumunii i Bugarii, miay charakter koalicyjny. Przynajmniej w dwch z nich (w Czechosowacji i na Wgrzech) byy to autentyczne koalicje, skadajce si z kilku partii politycznych o odrbnej strukturze i zasadniczo odmiennym programie politycznym, powoane do przeprowadzenia w szybkim czasie radykalnego programu reform, takich jak nowy podzia ziemi. Wybory, ktre odbyy si w Czechosowacji w maju 1946, a na Wgrzech w listopadzie 1945 roku, uznawano na og za uczciwe. W pierwszych komunici odnieli sukces, zdobywajc 38 procent mandatw, w drugich natomiast przegrali z Parti Maorolnych Chopw, ktra uzyskaa 57 procent gosw. W Polsce natomiast komunici od samego pocztku zwalczali pozostae partie polityczne. Mikoajczyk, ktry otrzyma stanowisko wicepremiera, pozbawiony by jakiegokolwiek udziau we wadzy i latem 1946 roku przeszed do opozycji, organizujc Polskie Stronnictwo Ludowe, ktre uzyskao silne poparcie chopstwa. Dziaalno stronnictwa spotykaa si z wszelkimi moliwymi przeszkodami - rozpdzano zebrania PSL, aresztowano jego czonkw, demolowano lokale partyjne i zamordowano co najmniej dwch czoowych dziaaczy partii. Jak twierdzi Mikoajczyk, w momencie wyborw w styczniu 1947 roku ponad 100 tysicy czonkw jego stronnictwa i 142 kandydatw na posw znajdowao si w wizieniu. W dziesiciu z pidziesiciu dwch okrgw wyborczych listy PSL zostay zdyskwalifikowane. Blok rzdowy zapewni sobie 394 z oglnej liczby 444 mandatw, za PSL otrzymao ich 28. Fasad koalicyjnoci utrzymano poprzez wczenie PPS do rzdu i mianowanie jej sekretarza, Cyrankiewicza, premierem. W lad za wyborami uchwalono konstytucj opart na modelu radzieckim, a nastpnie, po przeprowadzeniu ostrych czystek w PPS, zwoano w grudniu 1948 roku Kongres Zjednoczeniowy, na ktrym doszo do poczenia PPS z PPR i utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wzorowanej na radzieckiej partii komunistycznej. We wrzeniu 1947 roku Stalin wezwa przywdcw komunistycznych partii Woch, Francji oraz pastw Europy Wschodniej na konferencj do Polski, na ktrej powoano Komunistyczne Biuro Informacyjne (Kominform). Zadaniem tej organizacji miao by koordynowanie dziaa wszystkich partii komunistycznych z taktyk polityczn i aktualnym kierunkiem propagandy Kremla. Partie komunistyczne zostay wezwane do wczenia si w walk z imperialistyczn ekspansj i agresj Ameryki we wszystkich dziedzinach ycia. Podstaw ideologiczn tej polityki staa si teza danowa o dwch obozach: Zasadniczym celem obozu imperialistycznego i antydemokratycznego jest unicestwienie demokracji i zapewnienie amerykaskiemu imperializmowi panowania nad wiatem, podczas gdy obz

antyimperialistyczny i demokratyczny stawia sobie za zadanie podkopanie imperializmu, konsolidacj demokracji oraz wykorzenienie wszelkich pozostaoci faszyzmu. Kominform zaatakowa europejsk socjaldemokracj sowami, ktre ywo przypominay lini polityczn narzucon Kominternowi przez Stalina we wczesnych latach trzydziestych: Szczeglne miejsce w arsenale broni taktycznych imperialistw zajmuje wykorzystywanie zdradzieckiej polityki prawicowych socjalistw, takich jak Blum we Francji, Attlee i Bevin w Anglii oraz Schumacher w Niemczech, ktrzy robi wszystko, aby zamaskowa prawdziwe, drapiene oblicze imperializmu [...] Jako jego wierni wsplnicy siej zamieszanie w szeregach klasy robotniczej i zatruwaj jej wiadomo. Obecno na konferencji danowa i Malenkowa miaa podkreli fakt, e Kominform nie stanowi jedynie odrodzonej Midzynarodwki Komunistycznej (skad Kominformu by o wiele wszy), lecz dziaa z ramienia rzdu radzieckiego. Przemwienie programowe danowa przedrukowano w caoci w pierwszym numerze nowego pisma organizacji Za Trway Pokj i Demokracj Ludow37. Szczeglna rola, oznajmi danow, przypada bratnim partiom Francji, Woch i Wielkiej Brytanii, ktre pod przewodnictwem Zwizku Radzieckiego winny rozpocz walk przeciwko ekonomicznemu i politycznemu zniewoleniu swoich krajw. Kiedy 25 listopada spotkaa si w Londynie Rada Ministrw Spraw Zagranicznych, radziecka kampania propagandowa przeciwko planowi Marshalla bya ju w penym toku. Polityk amerykask utosamiano z kapitalizmem, imperializmem, faszyzmem i wojn, a radziecki opr wobec niej ze sprawiedliwoci spoeczn, niepodlegoci narodw, demokracj i pokojem. Nawoujc do natychmiastowego utworzenia rzdu zjednoczonych Niemiec, Mootow stwierdzi, e plan Marshalla zmierza do zablokowania odbudowy gospodarczej Niemiec, ochrony handlowych interesw Wielkiej Brytanii i USA, zniszczenia Niemiec jako zjednoczonego pastwa oraz przeksztacenia Zagbia Ruhry w gwny orodek anglo-amerykaskiego przemysu zbrojeniowego, ktry zapewni tym krajom dominacj nad Europ. Mimo e ministrowie obradowali do 15 grudnia, e odbyo si a siedemnacie sesji, nie podjto adnej powanej prby przeamania impasu. Rosjanie uwaali, e zdoaj zmobilizowa wystarczajco siln opozycj wobec planu pastw zachodnich, aby skutecznie uniemoliwi jego realizacj, i Mootow nie widzia potrzeby czynienia ustpstw dla podtrzymania negocjacji. Osiemnacie miesicy, ktre upyny od zakoczenia spotkania Rady Ministrw Spraw Zagranicznych w Londynie (grudzie 1947) do nastpnej sesji w Palais Rose w Paryu (maj 1949), stanowio decydujcy okres w prbie si midzy Stalinem a jego byymi sojusznikami. Ku zaskoczeniu Stalina, a take znacznej czci spoeczestwa na Zachodzie, wola polityczna mocarstw zachodnich okazaa si wystarczajco silna, aby umoliwi im pokonanie wzajemnych rnic i pooenie fundamentu pod
37

Djilas twierdzi, e nazw t wymyli sam Stalin, chcc zmusi pras zachodni do powtarzania sloganu, ilekro zechce zacytowa periodyk. Narzuci te wasn wol delegatom, kiedy podczas rozmowy telefonicznej ze danowem i Malenkowem zakwestionowa wybr Pragi czeskiej na siedzib Kominformu i stwierdzi, e powinien ni zosta Belgrad, stolica Jugosawii (jego motywy stan si jasne w dalszej czci rozdziau).

odbudow wzajemnego zaufania i dugi okres postpu gospodarczego w niekomunistycznej Europie lat pidziesitych i wczesnych szedziesitych. Nie ma wystarczajcych dowodw, aby twierdzi, e ju od zakoczenia wojny Stalin mia jednolity plan czy harmonogram dziaa, zmierzajcych do zastpienia koalicyjnych rzdw pastw Europy Wschodniej komunistycznym monopolem wadzy skrytym za parawanem zjednoczonego frontu. Pocztkowo wymagania jego ograniczay si do powoywania takich rzdw, ktre posusznie speniayby yczenia Zwizku Radzieckiego. Jednak podobnie jak przywdcy mocarstw zachodnich liczy si musieli z presj demokratycznych instytucji we wasnych krajach, tak te swobod ruchw Stalina ogranicza stworzony przez niego samego w ZSRR system stalinowski. Podejrzliwo i nieufno nie byy pochodn tego systemu, lecz jego istot, za fakt, e Stalin nie tylko nie zezwoli na pewn liberalizacj po zakoczeniu wojny, ale uzna za stosowne usztywni dotychczasow lini polityczn, pozwala przewidywa z du doz prawdopodobiestwa, e rozcignicie owego systemu na ca Europ Wschodni bdzie jedynie kwesti czasu. Propozycja Marshalla dotyczya wszystkich krajw Europy, w tym rwnie Zwizku Radzieckiego i tych pastw, ktre znalazy si w orbicie jego wpyww. Z punktu widzenia Stalina stwarzao to perspektyw w najwyszym stopniu alarmujc. Obietnica pomocy amerykaskiej, z ktr Zwizek Radziecki nie by w stanie konkurowa, moga stanowi o wiele wiksze zagroenie dla radzieckiego stanu posiadania w krajach Europy Wschodniej ni wszystkie posunicia dyplomatyczne aliantw czy groba uycia bomby atomowej. Ten wanie wzgld musia przede wszystkim zaway na jego decyzji odrzucenia oferty. Jeszcze po wystpieniu Mootowa na konferencji w Paryu rzd czeski przyj zaproszenie na nastpn konferencj w sprawie rekonstrukcji Europy (rozesano je do dwudziestu dwch krajw), a inne rzdy wschodnioeuropejskie najprawdopodobniej postpiyby podobnie, gdyby Stalin nie wyda kategorycznego zakazu. Utworzenie Kominformu, ktre nastpio wkrtce potem, miao na celu rozptanie wsplnej kampanii propagandowej przeciwko ofercie Marshalla oraz wywieranie na przywdcw pozostaych pastw wschodnioeuropejskich nieprzerwanego nacisku, ktry nie pozwoliby im na wyamanie si z szeregu. Dwa wydarzenia, do ktrych doszo na pocztku 1948 roku - komunistyczny zamach stanu w Pradze i pocztek rozdwiku midzy Zwizkiem Radzieckim a Jugosawi - pokazay jasno, e Stalinowi nie wystarczaa jedynie koordynacja dziaa, ale zdecydowany by wykorzeni wszelkie istniejce jeszcze lady niezalenoci i sprowadzi wszystkie partie oprcz komunistycznych do roli marionetek. Nie ma, jak dotd, dowodw na to, e kryzys polityczny, do ktrego doszo w Pradze (luty 1948 roku), w zwizku z przejciem przez komunistw kontroli nad policj, inspirowany by przez samych komunistw poinstruowanych przez Moskw. Nie moe by jednak wtpliwoci, e decyzja wykorzystania zaistniaej sytuacji do przejcia peni wadzy w pastwie nie moga by podjta bez porozumienia ze

Stalinem. Nowy rzd cigle jeszcze mia form koalicyjn, jednak adna z innych partii nie miaa ju nic do powiedzenia w sprawie wyboru osoby swojego pojedynczego reprezentanta, za socjaldemokraci kierowani przez Fierlingera dokonali fuzji z komunistami. Uchwalono konstytucj opart na modelu radzieckim, a nowe wybory (do udziau w ktrych nie dopuszczono tym razem adnej z partii opozycyjnych) przyniosy kandydatom z listy oficjalnej 90 procent gosw w Czechach i Morawach oraz 86 procent w Sowacji. Czeski zamach stanu wywar silne wraenie na Zachodzie. Przecie zaledwie dziewi lat wczeniej agresywna kampania Hitlera przeciwko Czechosowacji, zakoczona zajciem Pragi, okazaa si by wstpem do wojny wiatowej. Tym razem komunici udowodnili, e potrafi przej wadz od wewntrz, bez uciekania si do interwencji Armii Czerwonej czy groenia wojn, i nietrudno byo wycign wniosek, e to, co wydarzyo si w Pradze, jest niebezpiecznym precedensem i moe powtrzy si w Paryu, Rzymie, czy - jak si to istotnie stao jeszcze przed upywem lata - w Berlinie. Podobiestwo midzy obiema sytuacjami okaza si miao pozorne, w owym czasie jednak nikt nie mg by tego pewnym. Jeszcze przed zakoczeniem 1948 roku taki sam jak w Czechosowacji scenariusz, jedynie z pewnymi lokalnymi rnicami, powtrzy si na Wgrzech, w Rumunii i w Bugarii. W grudniu dawny szef Kominternu, Dymitrow, obecnie stojcy na czele rzdu bugarskiego, w przemwieniu wygoszonym na zjedzie partii dokona nastpujcego podsumowania transformacji, jakiej ulegy pastwa demokracji ludowej: Ustrj radziecki i ludowy front demokratyczny s formami tego samego systemu rzdw, opierajcego si na dyktaturze proletariatu. Droga radziecka jest jedynym i najlepszym wzorem dla budowy socjalizmu zarwno w naszym wasnym kraju, jak i w innych krajach demokracji ludowej. Do pastw wyej wymienionych doczyy niebawem rwnie i wschodnie Niemcy, obecnie przeksztacone w Niemieck Republik Demokratyczn, i przez nastpne czterdzieci lat (z wyjtkiem krtkich byskw rewolucji wgierskiej w 1956 roku i czeskiej w 1968) centraln i wschodni Europ waday rzdy satelickie Zwizku Radzieckiego, za miejsce uprzedniego porzdku, narzuconego pastwom tego obszaru przez Hitlera i nazistw, zaj nowy ad stalinowski. Wyjtek stanowia Jugosawia. Jako produkt wojny domowej, towarzyszcej walce partyzanckiej z Niemcami, rzd Tito by jedynym rzdem komunistycznym, ktry doszed do wadzy przede wszystkim wasnym wysikiem, a nie w wyniku okupacji kraju przez Armi Czerwon. adne komunistyczne kierownictwo nie odnosio si rwnie agresywnie do Zachodu (nieraz ku sporemu zakopotaniu wadz radzieckich), adne nie wielbio Stalina rwnie naiwnie i bawochwalczo i adne nie popierao rwnie gorliwie ataku Mootowa na plan Marshalla. Wszystko to jednak nie wystarczao. Stalin nie przestawa wyczuwa w tych wypowiedziach pewnej nuty niezalenoci: zgadzajc si z radzieck lini polityczn, Jugosowianie sprawiali wraenie, jakby czynili tak z

wasnej inicjatywy, na podstawie samodzielnych przemyle, a nie ze lepego posuszestwa. Chocia w tym jednym wypadku dostpna dokumentacja (wprawdzie dostarczona przez stron jugosowiask, lecz uzupeniona i potwierdzona przez korespondencj otrzyman przez Jugosowian od strony radzieckiej) pozwala nam zajrze poza szczelny parawan, za ktrym toczyy si rozmowy midzy Kremlem a innymi krajami Europy Wschodniej. Cho pniej stao si jasne, e do konfliktw - midzy innymi na tle stosunkw Jugosawii z jej ssiadami, dziaalnoci wywiadu radzieckiego i polityki gospodarczej ZSRR wobec Belgradu - dochodzio ju wczeniej, obie strony usioway je tuszowa i dopiero w grudniu 1947 roku wezwano do Moskwy delegacj jugosowiask, aby omwi polityk Jugosawii wobec Albanii. Stalin szczeglnie nalega na przybycie Djilasa i natychmiast po przyjedzie zaprosi go na kolacj, pomijajc pozostaych czonkw delegacji. Jeszcze na Kremlu, przed odjazdem do daczy, Stalin w obecnoci Mootowa i danowa zacz przekomarza si z gociem: A wic czonkowie komitetu centralnego w Albanii zabijaj si z waszego powodu! To bardzo kopotliwe. Gdy Djilas stara si wyjani problem, Stalin nie pozwoli mu dokoczy, oznajmiajc: Albania nas specjalnie nie interesuje. Zgadzamy si na to, aby Jugosawia j pokna. Mwic to [opisuje Djilas], woy do ust palce prawej rki, jakby chcia je pokn. Zaszokowany Djilas sprbowa podj przerwane wyjanienia: Nie chodzi o poykanie, ale o zjednoczenie. Mootow: Ale to jest wanie poknicie. Wwczas Stalin, powtarzajc swj poprzedni gest, doda: Tak, tak. Poknicie! Ale zgadzamy si z wami: powinnicie pokn Albani - im prdzej, tym lepiej. Pniej, ju w daczy Stalina, nieumiarkowane pijastwo i obarstwo zebranych wzbudzio we wstrzemiliwym Djilasie ten sam wstrt co poprzednim razem, usiowa jednak tumaczy sobie, e Piotr Wielki rwnie wydawa dla swoich wsppracownikw podobne uczty, na ktrych pito na umr i objadano si do przesytu, podejmujc zarazem decyzje o historycznym znaczeniu. Zauway, e Stalin w cigu trzech lat, ktre miny od ich ostatniego spotkania, wyranie si postarza, jad tak arocznie, jakby obawia si, e moe dla niego zabrakn poywienia, a jego umys nie by ju rwnie bystry jak dawniej. W jednym tylko pozosta dawnym Stalinem: jeeli tylko kto mu si sprzeciwi, stawa si uparty, szorstki i podejrzliwy. Podczas szeciu godzin, spdzonych przy stole, Djilasa nie opuszczao wraenie, e danow i Beria staraj si go wybada, podczas gdy Stalin przysuchuje im si uwanie, chcc si przekona, czy jego go da si uy do dokonania rozamu w kierownictwie jugosowiaskim. Gdy Djilas okaza si nieskonny do zwierze i nie reagowa na czynione aluzje, coraz czciej zapadao milczenie i ostatecznie nic nie zostao powiedziane w sposb otwarty. Rozczarowanie kierownictwa radzieckiego szybko znalazo odbicie w

oficjalnych stosunkach z rzdem Jugosawii. Obietnica szybkiej decyzji w sprawie pomocy gospodarczej i militarnej nie zostaa dotrzymana i Jugosowian trzymano w niepewnoci prawie przez cay miesic. Nastpnie, z kocem stycznia, Prawda ostro zaatakowaa Dymitrowa, ktry omieli si jawnie wypowiada o potrzebie stworzenia federacji bakaskiej, w ktrej skad wchodziaby Bugaria i Jugosawia, i nie wspomnia ani sowem o udziale Zwizku Radzieckiego. Poniewa Jugosowianie wanie podpisali traktaty o przyjani i wzajemnej pomocy z Bugari, Wgrami i Rumuni, wezwano ich razem z Bugarami do Moskwy, aby zdali spraw ze swoich poczyna. Rosjanie oczekiwali przybycia nie tylko Dymitrowa, lecz rwnie Tito, jednak ten, przeczuwajc nadchodzc burz, wola wyrczy si Kardeljem, jednym ze swoich bliskich wsppracownikw. 10 lutego wieczorem nastpio spotkanie na Kremlu. Mootow rozpocz je od udzielenia reprezentantom obu pastw ostrej nagany za zawarcie ukadu o przyjani i wzajemnej pomocy, o ktrym rzd radziecki dowiedzia si dopiero z gazet. Zaraz po tym Stalin zaatakowa postarzaego i chorego Dymitrowa za lansowanie koncepcji federacji. Kiedy w usiowa si broni, przyznajc, e popeni omyk, Stalin wpad w jeszcze wikszy gniew: Rajcujesz jak dziewka uliczna. Chciae zadziwi wiat, jakby wci jeszcze by sekretarzem Kominternu. Bugaria i Jugosawia w ogle nas nie informuj o swoich poczynaniach i musimy dowiadywa si o nich z ulicy. Gdy Kardelj zwrci uwag na fakt, e projekt traktatu zosta przedstawiony rzdowi radzieckiemu do wgldu z odpowiednim wyprzedzeniem i adnych zastrzee nie wniesiono (co Mootow potwierdzi), a zatem nie powinno by adnych punktw spornych midzy nimi a Moskw, Stalin krzykn: Owszem, s, i to bardzo powane! W ogle si z nami nie konsultujecie. To nie jest omyka, lecz wasza wiadoma polityka - tak, wasza polityka! Gdy zgoszono propozycj unii celnej, Stalin lekcewaco odrzuci j jako niepraktyczny pomys. Kardelj wskaza na przykad Beneluksu, gdzie koncepcja ta dobrze si sprawdzia, lecz sprowokowa tym jedynie ktni ze Stalinem na temat skadu owej federacji. Stalin upar si przy twierdzeniu, e wchodzi do niej jedynie Belgia i Luksemburg, bez Holandii, i nie pozwoli wyprowadzi si z bdu, owiadczajc ze zoci: Kiedy mwi nie, znaczy to nie. Nastpnie znowu napad na Dymitrowa, tym razem nie za plan sfederowania si z Jugosawi, lecz z Rumuni. Taka federacja jest nie do pomylenia. Zachciao ci si zabysn - krzycza na Dymitrowa. - Chciae by oryginalny. Czy s jakie zwizki historyczne midzy Bugari a Rumuni? adne! Ku zdumieniu suchaczy opowiedzia si teraz za federacj midzy Bugari a Jugosawi, w ktrej skad weszaby rwnie Albania: S powizania historyczne, i nie tylko. Tak wanie federacj naley stworzy - im wczeniej, tym lepiej! Tak, jak najszybciej - natychmiast. Jutro, jeli to tylko moliwe! Tak, jutro! Zaatwcie to natychmiast. Najpierw powinny zjednoczy si Bugaria i Jugosawia, a pniej Albania .

W tej sytuacji Jugosowianie doszli do oczywistego wniosku, e wysunite przez Stalina danie natychmiastowego stworzenia wspomnianej federacji w rzeczywistoci ma na celu doprowadzenie do rozbicia jednoci ich wasnego kraju. W lad za spotkaniem w Moskwie nastpia caa seria posuni, zmierzajcych do wyizolowania Jugosawii oraz wycofania z niej wszystkich specjalistw i doradcw radzieckich. Korespondencja Stalina i Mootowa z kierownictwem jugosowiaskim przybraa ton bardzo zjadliwy. Do Tito i jego wsppracownikw zwracali si oni rozkazujco niczym do podwadnych. Gdy Tito usiowa odpowiada na zarzuty przy pomocy racjonalnych argumentw, wysiki jego skwitowano w sposb nastpujcy: Odpowied wasz uwaamy za kamliw, a zatem cakowicie niezadowalajc. Wkrtce zrezygnowano z konkretnych zastrzee i oskarono Jugosowian o herezj ideologiczn - Tito i jego wsppracownikom zarzucono trockizm, bucharynizm i mienszewizm. Odmowa przyznania si do winy i twierdzenie, e w przeciwiestwie do innych pastw okupowanych przez Armi Czerwon dokonali oni rewolucji wasnymi siami i zdolni s do stworzenia spoeczestwa socjalistycznego na wasn mod, zwikszao jedynie cic na nich win, stanowic jeszcze jeden dowd przestpstwa. Pod koniec czerwca Kominform otrzyma polecenie skrelenia Jugosawii z listy swoich czonkw, potpienia Tito i innych przywdcw jugosowiaskich za odchylenie nacjonalistyczne oraz wezwania zdrowych elementw w partii jugosowiaskiej do odebrania im wadzy. Pozostae pastwa czonkowskie Kominformu pospiesznie zerway stosunki dyplomatyczne z Jugosawi. Jeli wierzy Chruszczowowi, Stalin by pewien, e jego nieaska spowoduje nieuchronny upadek Tito: Kiwn maym palcem i nie bdzie ju Tito. Upadnie. Tito nie na darmo jednak przebywa w Moskwie w okresie czystek, kiedy by jeszcze czonkiem Kominternu. Zdrowe elementy, na ktre liczy Stalin, w tym dwch czonkw aktualnej grupy rzdzcej, Zujovi i Hebrang, zostay aresztowane, a szybko zwoany zjazd partii udzieli w gosowaniu olbrzymiego poparcia Tito. Lekcewace uwagi Rosjan na temat wojennej partyzantki jugosowiaskiej wystarczyy w zupenoci do wywoania gwatownej reakcji nacjonalistycznej. Jugosowianie gotowali si do konfrontacji zbrojnej, jednak Stalin, cho nakazywa stae podtrzymywanie wojny nerww i prbowa zastraszy przeciwnika za pomoc ruchw wojsk i incydentw granicznych, by do ostrony, aby nie ryzykowa dziaa wojennych. A do jego mierci w 1953 roku propaganda radziecka prowadzia gwatown kampani oszczerstw, obrzucajc Tito i jego szajk mianem kontrrewolucjonistw, zdrajcw sprawy socjalizmu i szakali amerykaskiego imperializmu. Nie mogo to jednak przysoni nagiej prawdy, e oto po raz pierwszy jedna z partii komunistycznych stawia czoo, i to z powodzeniem, rzuconej przez Moskw anatemie. Komunistyczna partia maego, zuboaego pastwa bakaskiego nie moga stanowi wikszego zagroenia dla hegemonii Stalina i

Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego, ktrych pozycj umacniao obecnie wietne zwycistwo nad Niemcami oraz zajcie poowy Europy. Jednak fakt, e mimo wywartej na nich presji Tito i jego partia nie tylko zbuntowali si i ocaleli, lecz rwnie nie przestali roci sobie prawa do reprezentowania autentycznego, alternatywnego modelu socjalizmu, stanowi powan skaz na monolitycznym obrazie komunizmu, a jego nastpstwa miay cign si jeszcze dugo po mierci Stalina. O ile Stalin zdecydowanie si pomyli, liczc na upokorzenie i zamanie Tito, o tyle w najwaniejszej zarwno dla Rosji, jak i dla Zachodu sprawie przyszoci Niemiec wykaza znacznie wiksz zrczno. Ju od 1945 roku Brytyjczycy i Amerykanie pracowali nad zjednoczeniem swoich stref okupacyjnych, ale pocztkowo chodzio gwnie o to, by uatwi Anglii wybrnicie z nkajcych j kopotw finansowych. Po fiasku rozmw ministrw spraw zagranicznych w Moskwie ta podwjna strefa coraz czciej zacza by postrzegana jako obszar, na ktrym realizowany bdzie, pierwotnie opracowany dla zjednoczonych Niemiec, plan odbudowy gospodarki niemieckiej, a wkrtce potem jako podstawa pastwa zachodnioniemieckiego. W latach 1947-1948 rzdy Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych doszy do wniosku, e podwignicie z upadku gospodarki niemieckiej i umoliwienie narodowi niemieckiemu budowania swojej przyszoci przy pomocy Zachodu stanowi nieodzowny warunek powodzenia ich planu rekonstrukcji Europy, a przede wszystkim zapewnienia przyszego bezpieczestwa w Europie. Zamys ten, prowadzcy nieuchronnie, jak si zdawao, do wskrzeszenia potgi Niemiec, sprzymierzonych z mocarstwami zachodnimi, musia wzbudzi silny niepokj w Moskwie, podobnie zreszt jak posunicia wadz radzieckich w Europie Wschodniej, przeszkody stawiane na drodze odbudowy i zjednoczenia Niemiec oraz polityka komunistw francuskich i woskich budziy uzasadnione obawy na Zachodzie. W kadym z obozw, by uy terminu danowa, narasta lk przed napaci ze strony drugiego i umacniao si przekonanie o agresywnych intencjach przeciwnika. Rzdy Wielkiej Brytanii i USA napotykay bardzo powane trudnoci na drodze realizacji swojego planu. Francuzi, ktrych wsppraca bya nieodzownym warunkiem jego powodzenia, nie mogli si pogodzi z koncepcj przyznania Niemcom gwnej roli w programie rekonstrukcji Europy i niepokoili si powanie grob kolejnej wojny. Amerykanie, stojcy wanie przed nowymi wyborami, nie mieli pewnoci, czy opinia publiczna i Kongres w ich kraju zechc nadal popiera rozpoczt przez rzd Trumana polityk zaangaowania w Europie. Brytyjczycy, walczcy z wasnymi trudnociami gospodarczymi, znaleli si w nowej dla siebie, upokarzajcej sytuacji, w ktrej nie dysponowali rodkami na poparcie podanego kursu politycznego. W tych okolicznociach przeciwnik tak zrczny i dowiadczony jak Stalin mia du szans na zniszczenie projektu aliantw jeszcze w zarodku. Decyzja wywarcia nacisku na mocarstwa zachodnie wanie w Berlinie bya posuniciem mistrzowskim. W okupacji miasta bray udzia cztery mocarstwa, ale nie na jednakowych warunkach, gdy Berlin lea

wewntrz radzieckiej strefy okupacyjnej i tylko od dobrej woli Rosjan zaleao, czy pastwa zachodnie zachowaj do niego dostp i bd mogy zaopatrywa swoje garnizony oraz dwa i p miliona Niemcw, yjcych w trzech zachodnich sektorach, w konieczn ywno i opa. Rosjanie wcale nie musieli rzuca pozostaym mocarstwom jawnego wyzwania. Pierwsze kroki zmierzajce do odcicia Berlina od Zachodu podjto w marcu 1948 roku, okrelajc je jako czasowe zakcenia spowodowane koniecznoci dokonania napraw. A do sierpnia blokada nie bya cakowicie szczelna i po kadym kolejnym jej zacienieniu nastpowaa przerwa, podczas ktrej czekano na reakcj Zachodu i prbowano oceni, jak realna jest groba wybuchu wojny (Rosjanie byli przekonani, i tu si nie mylili, e Zachd obawia si wojny tak samo jak oni). Wedug oceny dowdztwa wojskowego mocarstw zachodnich sytuacja wygldaa bardzo niepomylnie. W czerwcu 1948 roku sektory zachodnie Berlina dysponoway zapasem ywnoci wystarczajcym jedynie na trzydzieci sze dni. Wgla potrzebnego dla elektrowni wystarczao zaledwie na czterdzieci pi dni. Obie strony wyliczyy, e w najlepszym wypadku mocarstwa zachodnie bd mogy utrzyma si w Berlinie przez ograniczony okres, po czym bd musiay dokona wyboru midzy trzema opcjami: uyciem siy do przeamania blokady, przeprowadzeniem upokarzajcego wycofania swoich wojsk, co wywaroby bardzo niekorzystny wpyw na niemieck opini publiczn i podwayo jej zaufanie do obietnic Zachodu, bd kupieniem sobie prawa do pozostania w miecie za cen przyjcia warunkw strony radzieckiej. Rosjanie natomiast nie ponosili adnego ryzyka - w kadej chwili mogli neutralizowa ewentualne zagroenie poprzez zdjcie blokady, nie tracc przy tym moliwoci przywrcenia jej w dowolnym momencie. Stalin zadba o to, aby nie okrela swoich warunkw zbyt dokadnie. Czasami przerwy w ruchu tumaczono trudnociami technicznymi, innym razem sugerowano za pomoc mglistych aluzji, e cen za zgod na pozostanie mocarstw zachodnich w Berlinie byaby ich rezygnacja z planw skonsolidowania zachodnich stref okupacyjnych i powrt do warunkw umowy poczdamskiej, ktra gwarantowaa stronie radzieckiej prawo veta we wszystkich kwestiach dotyczcych Niemiec. Kryzys nadszed pod koniec czerwca 1948 roku, kiedy trzy mocarstwa sprzymierzone podjy decyzj wprowadzenia nowej waluty w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec (posunicie to okaza si miao bodcem, ktry wyzwoli energi spoeczestwa niemieckiego i doprowadzi do odrodzenia gospodarki tego kraju). W ramach odwetu wadze radzieckie dokonay wymiany waluty we wasnej strefie, owiadczajc zarazem, e odtd tylko ta waluta bdzie obowizywaa w obrbie Berlina. W tym momencie wszystko zaleao od reakcji samych berliczykw. Przez ubiege tygodnie, kiedy mocarstwa zachodnie nie daway ludnoci adnej gwarancji, e pozostan w Berlinie, mieszkacy miasta i ich wadze przedstawicielskie poddawani byli nieustannej presji ze strony komunistw. Motywem przewodnim prowadzonej przez nich wojny nerww byo twierdzenie, e Zachd zostawi ludno na pastw losu i e po wycofaniu alianckich wojsk okupacyjnych cae miasto zajm Rosjanie,

ktrzy zemszcz si na tych wszystkich, ktrzy wczeniej opowiedzieli si za stron przeciwn. Mimo to 23 czerwca, w obliczu podejmowanych przez komunistw prb zastraszenia i groby linczu ze strony podburzanych przez nich tumw, wadze Berlina (obradujce w sektorze radzieckim i pozbawione ochrony policyjnej) podjy uchwa, e waluta radziecka wana bdzie jedynie w obrbie radzieckiego sektora. W pozostaych miaa obowizywa waluta zachodnia, co oznaczao utrzymanie podziau miasta na cztery strefy. Nastpnego dnia prawie 80 tysicy berliczykw zgromadzio si na wiecu, aby poprze odwan decyzj rady miejskiej. Pozostawa jednak problem, jak wyywi miasto, liczce okoo 900 tysicy rodzin, jeeli wadze radzieckie podejm rzucone im wyzwanie i zamkn wszystkie szlaki do niego wiodce. Istniaa jeszcze droga powietrzna, jednak mao kto wierzy, aby poczone lotnictwo sprzymierzonych byo w stanie dostarcza wicej ni tysic z 4 tysicy ton wgla i ywnoci codziennie potrzebnych miastu, a jeli nawet, to nie przez okres duszy ni kilka tygodni. W Waszyngtonie i Londynie uznano jednak, e jedyn moliw opcj jest zajcie twardego stanowiska. Pamitano cigle, do czego doprowadzia polityka ustpstw wobec Hitlera, uprawiana przez mocarstwa zachodnie w latach trzydziestych, i nie chciano popeni tego samego bdu. Alianci stacjonowali w Berlinie na mocy prawa i ustpujc wobec presji ze strony ZSRR straciliby wiarygodno w oczach Europy, straciliby zaufanie (i tak ju bardzo ograniczone we Francji i Niemczech), ktre przecie decydowao o szansach powodzenia ich planu odbudowy. Gdyby teraz ustpili, nikt nie podjby pniej takiego ryzyka jak berliczycy, nikt nie zawierzyby Amerykanom i Brytyjczykom po to tylko, aby znale si na asce radzieckich wadz bezpieczestwa i ich donosicieli. 26 czerwca lotnictwo brytyjskie i amerykaskie przystpio do zaopatrywania Berlina z powietrza, nie majc adnej gwarancji, e akcj te bdzie mogo kontynuowa. W formie symbolicznego poparcia Amerykanie przetransportowali do Europy trzy grupy bombowcw B-29, zdolnych do przenoszenia bomb atomowych. Jednoczenie mocarstwa zachodnie prowadziy rozmowy zmierzajce do przygotowania podstaw legislacyjnych pastwa zachodnio-niemieckiego, a wadze radzieckie podjy analogiczne prace, ktre doprowadzi miay do utworzenia Niemiec Wschodnich ze stolic w Berlinie. W sierpniu trzej ambasadorowie mocarstw zachodnich odbyli dwa spotkania ze Stalinem, ktrego znaleli w nastroju pojednawczym, a nawet przyjaznym. Odrzuci wszelkie sugestie, jakoby Rosjanie zamierzali usun mocarstwa zachodnie z Berlina. Jestemy nadal sojusznikami - owiadczy i doda, e jedynym rdem obecnych trudnoci jest przygotowywany przez Zachd plan stworzenia wasnego, oddzielnego pastwa niemieckiego. Dawa nawet do zrozumienia, e skonny jest zastanowi si nad zniesieniem blokady. Nadzieje rozbudzone przez Stalina rozwiay si, gdy Mootow, zgodnie z dobrze znan dwulicow taktyk dyplomacji radzieckiej, twardo wyoy aliantom minimalne dania ZSRR. Przyjcie tych warunkw przez Zachd przekonaoby berliczykw, e ich sprawa jest jedynie atutem w przetargach midzy mocarstwami okupujcymi i straci dla nich znaczenie,

gdy tylko dojd do porozumienia. Rosjanie nie musieli si spieszy, blokada nie przysparzaa im adnych kopotw. Tymczasem organizowane przez komunistw masowe demonstracje doprowadziy do rozruchw i zajcia budynku ratusza. Wikszo czonkw rady miejskiej i jej komitetu wykonawczego, magistratu, schronia si w sektorze brytyjskim, skd wezwaa mieszkacw Berlina, aby mimo zakazu wadz radzieckich wzili udzia w nowych wyborach. Wszystko jednak zaleao nadal od utrzymania mostu powietrznego. Gdyby warunki atmosferyczne doprowadziy do jego zaamania (w ostatnim dniu listopada 1948 roku zalegajca nad miastem mga spowodowaa, e w Berlinie zdoao wyldowa jedynie dziesi maszyn), odwaga okazywana przez berliczykw w trudnych warunkach oblenia okazaaby si daremna. Ku zaskoczeniu wszystkich, nawet osb bezporednio zaangaowanych w akcj, wsplnym wysikiem USAF i RAF, a take berliczykw, pracujcych dwadziecia cztery godziny na dob przy rozadunku i odprawie samolotw, udao si zaopatrywa dwa i p miliona ludzi w ywno i wgiel przez jedenacie miesicy, od czerwca 1948 do maja 1949 roku, osigajc 8 tysicy ton adunku dziennie. Dwa rwnie zaskakujce wydarzenia, do ktrych doszo w tym czasie, wskazyway na zdecydowan zmian rwnowagi si na korzy Zachodu. W listopadzie prezydent Truman zosta wybrany na nastpn kadencj, co otwierao moliwo kontynuowania rozmw na temat pnocnoatlantyckiego traktatu o wzajemnej pomocy, za 5 grudnia ludno Berlina, nie dajc si zastraszy, wzia masowy udzia w wyborach do rady miejskiej i w przewaajcej wikszoci (ponad 83 procent) oddaa gosy na trzy partie demokratyczne, ktre nie ulegy presji komunistw. Take i w tym wypadku nie ma adnych danych, pozwalajcych stwierdzi, dlaczego, a nawet kiedy, Stalin zdecydowa si przyzna, e jego zagrywka zakoczya si fiaskiem. Kapitulacja strony radzieckiej odbya si w sposb wykrtny i nieszczery. W lutym 1949 roku w rozmowie z dziennikarzem amerykaskim, ktry pragn uzyska informacje na temat radzieckich warunkw zdjcia blokady, Stalin nie wspomnia ani sowem o sprawie waluty. Kiedy amerykaski dyplomata Philip Jessup nieoficjalnie zapyta Malika, przedstawiciela ZSRR w ONZ, czy pominicie to ma jakie powaniejsze znaczenie, w obieca zbada spraw i miesic pniej, 15 marca, stwierdzi, e nie byo ono przypadkowe. W tym czasie miejsce Mootowa na stanowisku ministra spraw zagranicznych zaj Wyszyski, ktry da aliantom do zrozumienia, e jeli ustal oni dat nastpnego spotkania Rady Ministrw Spraw Zagranicznych, moliwe bdzie zniesienie blokady. Zanim to nastpio, ministrowie spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Francji i USA spotkali si w Waszyngtonie, aby podpisa pakt NATO oraz dokona szczegowych ustale, stwarzajcych ramy do utworzenia pastwa zachodnioniemieckiego. Moskwa odpowiedziaa zmasowan kampani propagandow, w ktrej

NATO przedstawiono jako pakt agresywny, wymierzony w ZSRR z pogwaceniem Karty Narodw Zjednoczonych. Gwnym narzdziem mobilizowania opozycji staa si organizacja tak zwanych Obrocw Pokoju. Utworzona zgodnie z technik frontow i w peni kontrolowana przez komunistw staraa si przyciga wybitne osobistoci bezpartyjne i, umieszczajc je na eksponowanych pozycjach w ruchu, posugiwaa si nimi dla osignicia swojego gwnego celu: walki z amerykaskimi podegaczami i ich europejskimi sojusznikami. Powoano wiatowy Komitet Intelektualistw w Obronie Pokoju, ktry uzyska poparcie wielu wybitnych osobistoci o sympatiach lewicowych, ludzi nauki, literatury i sztuki. Po I wiatowym Kongresie Obrocw Pokoju, ktry odby si w Paryu w kwietniu 1949 roku, wiatowy ruch obrocw pokoju sta si gwnym narzdziem radzieckiej polityki zagranicznej (podobnie jak Front Ludowy w latach trzydziestych), umoliwiajcym midzy innymi uzyskanie podpisw wielu milionw ludzi, ktrzy nigdy nie mieli adnych zwizkw z komunizmem, pod apelem sztokholmskim w 1950 roku. W tym samym czasie przywdcy partii komunistycznej we wschodnich Niemczech rozpoczli kampani na rzecz jednoci i sprawiedliwego pokoju. Ten Front Narodowy, ktrego celem bya rzekomo walka o przyszo zjednoczonych Niemiec, czyni wielkie wysiki, aby przycign ywioy apolityczne i nacjonalistyczne zarwno we wschodnich, jak i zachodnich Niemczech. W takiej oto sytuacji pod koniec maja 1949 roku nastpio w Paryu spotkanie Rady Ministrw Spraw Zagranicznych. Zarwno mocarstwa zachodnie, jak i Rosjanie robili wiele szumu wok swoich wersji zjednoczonych Niemiec, w rzeczywistoci jednak znacznie bardziej interesowaa ich obrona ksztatujcego si wanie stanu rzeczy: dwch oddzielnych pastw niemieckich tworzonych wedug ich wasnych, rnych wizji. Djilas odnotowa, e pitnacie miesicy wczeniej w rozmowie z delegacj jugosowiask Stalin dwukrotnie da wyraz przekonaniu, e Niemcy powinny pozosta podzielone: Zachd uczyni zachodnie Niemcy swoj wasnoci, a my obrcimy wschodnie Niemcy w nasze wasne pastwo. Burzliwe wydarzenia nastpnych miesicy doprowadziy do takiego wanie rezultatu. W sierpniu 1949 roku w przyszej Republice Federalnej Niemiec odbyy si wybory powszechne, a we wrzeniu Bundestag powierzy Adenauerowi stanowisko pierwszego kanclerza. W padzierniku kierownictwo radzieckie wezwao przywdcw wschodnioniemieckiej partii komunistycznej na krtk wizyt do Moskwy, podczas ktrej wydano im polecenie, aby przystpili do tworzenia Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Proces ten zakoczono rok pniej, w padzierniku 1950 roku. Berlin pozosta pod okupacj wszystkich czterech mocarstw. Procesowi konsolidacji dwch pastw niemieckich towarzyszyy dziaania zmierzajce do utrwalenia podziau Europy. Fakt, e poraka Zwizku Radzieckiego w sprawie Berlina zbiega si ze skutecznym zakwestionowaniem autorytetu Moskwy przez Tito, przesdzi o tym, e we wschodniej poowie Europy dziaania owe przybray charakter

zacienienia nadzoru ze strony Kremla. W styczniu 1949 roku powoano do ycia RWPG, Rad Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, ktra stanowi miaa odpowiednik planu Marshalla, po czym rozpocza si caa seria czystek, ktre trway a do mierci Stalina w 1953 roku. Celem ich bya likwidacja wszystkich potencjalnych orodkw opozycji, a moe raczej wszelkiej niezalenej myli, za pomoc tych samych metod, ktre wstrzsny radzieck parti komunistyczn w latach trzydziestych, czyli aresztowa, denuncjacji, tortur, wymuszonych zezna, fikcji procesw sdowych, w tym pokazowych procesw przywdcw, wyrokw mierci lub wieloletniego wizienia. O tym, kto zostanie aresztowany, decydoway czsto takie wzgldy jak rywalizacja i lokalne wanie, jednak si napdow tych inicjatyw byy instrukcje pynce z Kremla, od Stalina i Berii, nie oszczdzajce zreszt samej partii radzieckiej, w tym nawet czonkw jej Komitetu Centralnego. Pierwsze procesy odbyy si na Wgrzech we wrzeniu 1949 roku, kiedy minister spraw zagranicznych Laszl Rajk oskarony zosta o to, e od pocztku swojej kariery by donosicielem i tajnym agentem policji, pracujcym zarwno dla Amerykanw, jak i dla Rankovicia, jugosowiaskiego ministra spraw wewntrznych. Po przyznaniu si do tych i innych, rwnie niedorzecznych, zarzutw zosta uznany winnym i rozstrzelany. W tym samym czasie wgierski wicepremier Matthias Rakosi, jeden z weteranw ruchu komunistycznego, komisarz ludowy w rzdzie Beli Kuna w 1919 roku, skazany zosta na szesnacie lat wizienia jako agent imperializmu. Trajczo Kostow, wicepremier rzdu bugarskiego, wyskoczy przez okno w siedzibie gwnej policji w Sofii, obawiajc si, e nie wytrzyma dalszych tortur i bdzie oskara niewinnych towarzyszy. Z dwiema zamanymi nogami postawiony zosta przed sdem, skazany na kar mierci za zdrad i powieszony (w trakcie otwartego procesu odwoa uprzednio zoone zeznania). Trzeciemu wicepremierowi Albanii Xoxe wytoczono proces pod zarzutem titoizmu i stracono go. Wielki proces pokazowy w Czechosowacji nastpi dopiero w listopadzie 1951 roku, lecz wystpili w nim, na podstawie wasnych zezna, tacy mowie stanu jak byy sekretarz partii Rudolf Slansky i byy minister spraw zagranicznych Clementis. Wielu innych komunistw stano przed sdem i otrzymao surowe wyroki, midzy innymi Gomuka w Polsce i Ana Pauker w Rumunii. cznie ocenia si, e ofiar czystek pada w Czechosowacji jedna czwarta z 2,3 miliona czonkw partii, 300 tysicy w Polsce i wschodnich Niemczech oraz 200 tysicy na Wgrzech. Podobnie jak w Zwizku Radzieckim lat trzydziestych nikt nie mg czu si bezpiecznie - i o to wanie chodzio. Tito pozosta jedynym przywdc komunistycznym, ktry opar si zarwno Hitlerowi, jak i Stalinowi i zmar we wasnym ku w 1980 roku jako prezydent utworzonej przez siebie trzydzieci lat wczeniej republiki.

V W ostatnich latach ycia Stalina widowni dalszych sukcesw komunizmu bya ju nie Europa czy kraje Bliskiego Wschodu, lecz Daleki Wschd. Do 1950 roku dziaalno tamtejszych komunistw spotykaa si z niewielkim poparciem Stalina, ktry sceptycznie odnosi si do ich wysikw i raczej stara si ich zniechca ni popiera. Wyjtkiem bya Korea zaanektowana przez Japoni w 1910 roku. W ostatnich dniach wojny na Pacyfiku Rosjanie podjli pospieszn i kosztown operacj militarn, ktra doprowadzia do zajcia poowy tego kraju, na pnoc od 38 rwnolenika, podczas gdy Amerykanie zajli cz poudniow. Komunistyczny rzd Kim Ir Sena zawdzicza bardzo niewiele inicjatywom miejscowych komunistw: narzuciy go wojska radzieckie, ktre stacjonoway w Korei do stycznia 1949 roku, a o jego skadzie zadecydowano na Kremlu. Wielu jego czonkw zostao uprzednio przeszkolonych w Moskwie. Rwnie w innych krajach tego obszaru, takich jak Chiny, Wietnam czy Indonezja, Stalin w ogle nie dopuszcza koncepcji, a tym bardziej realnej moliwoci, przejcia wadzy przez miejscowe partie komunistyczne, ktre pniej mogyby zdradza ch prowadzenia niezalenej polityki, tak jak stao si to w Jugosawii. W latach czterdziestych polityka radziecka wobec Chin opieraa si, podobnie jak w latach dwudziestych i trzydziestych, na zaoeniu, e Kuomin-tang i Czang Kaj-szek zachowaj wiodc rol na chiskiej scenie politycznej, a Komunistyczna Partia Chin (KPCh) bdzie musiaa zadowoli si tym, co jej w takich warunkach pozostanie. Porozumienie, jakie KPCh zawara z Czangiem w 1937 roku (uznaa jego autorytet jako przywdcy narodu), byo wielkim sukcesem polityki radzieckiej, dcej do zabezpieczenia wschodniej granicy Zwizku Radzieckiego, ktremu to celowi KPCh musiaa podporzdkowa wasne interesy. Po klsce Japonii Stalin uzna, e istniej wszelkie podstawy do utrzymania tego samego kursu politycznego. 14 sierpnia 1945 roku, podpisujc z Czangiem traktat o przyjani i pomocy wzajemnej, uzyska zgod Chin na wejcie przez Rosjan w prawa, ktre Roosevelt przyzna im w Jacie w zamian za przystpienie do wojny z Japoni. Uznanie niepodlegoci Mongolii Zewntrznej pod protektoratem radzieckim, przyznanie Rosjanom udziau w kolei mandurskiej, porcie Dairen i bazie marynarki wojennej w Port Arthur byo bolesnym ciosem dla komunistycznych przywdcw chiskich, lecz dyscyplina partyjna wymagaa bezdyskusyjnego podporzdkowania si decyzjom Moskwy. Nalegajc na wznowienie przez KPCh nawizanej w latach wojny wsppracy z Czangiem i nacjonalistami oraz porzucenie zamysw przeksztacenia Chin lub pewnej ich czci w pastwo komunistyczne, Stalin mia nadziej, e uniknie podejrze Amerykanw, ktrzy, zaniepokojeni, mogliby zwleka z wycofaniem swoich wojsk. Mao Tsetung, ktry znacznie lepiej orientowa si w sabociach nacjonalistycznego reimu Czang Kaj-szeka i zdawa sobie spraw z rosncego rozczarowania Amerykanw panujc w nim korupcj, uwaa, e Stalin przecenia si

zaangaowania Stanw Zjednoczonych, nie docenia natomiast pozycji komunistw, nie wierzc w ich szans na zdobycie wadzy w wypadku wznowienia wojny domowej. Otwarte zakwestionowanie decyzji Moskwy nie wchodzio w gr, tote Czou En-laj kontynuowa negocjacje z Czangiem a do stycznia 1947 roku, jednak rozmowy te okazay si bezowocne. W lutym 1948 Stalin powiedzia Djilasowi: Kiedy skoczya si wojna z Japoni, zaprosilimy towarzyszy chiskich, eby porozmawia o moliwoci uoenia ich stosunkw z Czang Kaj-szekiem. Werbalnie si z nami zgodzili, w praktyce jednak, kiedy wrcili do domu, zrobili zupenie co innego: zebrali wszystkie siy i uderzyli. Okazao si, e to oni mieli racj, a nie my. Stalin nie przyznawaby si tak ochoczo do popenionej omyki, gdyby mg przewidzie, e jeszcze przed upywem roku wojska Mao zalej ca Manduri i pnocne Chiny, a dziewi miesicy pniej rozpoczn podbj reszty terytorium kraju i w zdobytym przez siebie Pekinie proklamuj utworzenie nie koalicyjnego, lecz komunistycznego rzdu Chiskiej Republiki Ludowej. Byby jeszcze bardziej zdziwiony, gdyby powiedziano mu, e Amerykanie, ktrzy, jak si wydawao, gotowi byli podj ryzyko wojny z powodu blokady Berlina i inwestowali miliardy dolarw w odbudow zachodnich pastw europejskich, nie podejm powaniejszej prby interwencji i pogodz si z takim obrotem spraw w tej czci wiata, ktra, jak sdzi Stalin, powinna mie dla nich wiksze znaczenie ni Europa. Dramatyczne zwycistwo komunistw w najbardziej zaludnionym kraju wiata byo celowo bagatelizowane przez pras radzieck, powicajc wicej uwagi dziaaniom komunistw greckich (wwczas ju bliskich ostatecznej poraki), szakalowi imperializmu Tito i procesom zdrajcw, sdzonych za sympatie protitowskie w innych krajach Europy Wschodniej. Dopiero dzie po proklamowaniu w Pekinie Chiskiej Republiki Ludowej i tego samego dnia, gdy Czou En-laj zwrci si do ambasadora radzieckiego z oficjaln prob o uznanie przez ZSRR nowego rzdu, zezwolono na umieszczenie wiadomoci z Chin na pierwszej stronie dziennika Prawda. To zadziwiajce milczenie nie mogo by dzieem przypadku - odzwierciedlao ono nastawienie samego Stalina, ktry wzdraga si przed uznaniem rzeczywistego znaczenia wydarze rozgrywajcych si w Chinach i w roku swoich siedemdziesitych urodzin, obchodzonych z niezwyk pomp w caym Zwizku Radzieckim, niechtnie myla o dzieleniu si saw z innym ruchem komunistycznym i jego przywdc. Na pocztku 1949 roku Mao zdawa si przywizywa wiksz wag do utrzymania dobrych stosunkw z ZSRR ni do zabezpieczenia si przed interwencj ze strony Stanw Zjednoczonych. W kwietniu Chiczycy, wsplnie z europejskimi partiami komunistycznymi, potpili NATO i zadeklarowali lojalno wobec swojego sojusznika Zwizku Radzieckiego. W lipcu Mao owiadczy: Musimy opowiedzie si po jednej stronie [...] Nie tylko w Chinach, lecz na caym wiecie trzeba obecnie dokonywa wyboru midzy imperializmem a socjalizmem. Gdy

wadze jugosowiaskie, dopatrujce si podobiestwa midzy wasn sytuacj a pooeniem komunistw chiskich, entuzjastycznie powitay zwycistwo KPCh, Chiczycy odpowiedzieli zaciekym atakiem na Tito, co byo ju staym rytuaem w caym bloku radzieckim. Mao, jak sam pniej twierdzi, zdawa sobie spraw, e Stalin obawia si, i moe on okaza si drugim Tito, tote robi wszystko, co tylko byo w jego mocy, aby rozproszy te podejrzenia. Podobnie jak inni przywdcy partii komunistycznych (z wyjtkiem Tito) odby dug podr pocigiem, aby zoy Stalinowi hod z okazji siedemdziesitej rocznicy urodzin. Owiadczy, e widzi w nim nauczyciela i przyjaciela caego wiata, nauczyciela i przyjaciela narodu chiskiego. Na uroczystym przyjciu wydanym przez Politbiuro w dniu przyjazdu Mao Stalin zrewanowa mu si nastpujcymi sowami: Nie spodziewaem si, e jeste taki mody i silny. Odniose wielkie zwycistwo, a zwycizcy s poza wszelk krytyk. Mao przyby jednak, majc na widoku co znacznie waniejszego ni wymian grzecznoci. Mimo nawau pilnych spraw, czekajcych na niego w Pekinie w tych pierwszych miesicach po zdobyciu wadzy, pozosta w Moskwie a dwa miesice. Celem, do ktrego dy, by sojusz z ZSRR i uzyskanie obietnicy pomocy gospodarczej (co stanowio w gruncie rzeczy poprawion wersj traktatu podpisanego w 1945 roku przez Czang Kajszeka), dawa te do zrozumienia, e nie ruszy si z miejsca, dopki nie otrzyma tego, czego pragnie. Pniej Mao mia twierdzi, e Stalin niechtnie odnis si do jego propozycji i nie chcia negocjowa. Nie ujawniono adnych protokow z dyskusji toczonych na Kremlu, jednak bez wzgldu na to, jakich argumentw uyto, 10 stycznia stanowisko Stalina byo ju wystarczajco przychylne, aby chiska delegacja, na czele z ministrem spraw zagranicznych Czou En-lajem, moga wyruszy na rozmowy do Moskwy. Rozpoczy si one 20 stycznia (stron radzieck reprezentowa Wyszyski), a 14 lutego doszo do podpisania traktatu. W jego wstpie wyranie podkrelono rnic midzy stanowiskiem obecnych wadz chiskich a ustpstwami poczynionymi przez Czang Kaj-szeka: Powoano nowy rzd ludowy, ktry zjednoczy cae Chiny [...] i dowid swojej zdolnoci do obrony niepodlegoci i nienaruszalnoci granic Chin oraz honoru i godnoci narodu chiskiego. Traktat obiecywa wzajemn pomoc w wypadku agresji ze strony Japonii lub jakiegokolwiek innego pastwa, ktre sprzymierzyoby si z Japoni w sposb bezporedni lub poredni w aktach agresji. Klauzula ta zabezpieczaa Zwizek Radziecki przed ewentualn agresj ze strony Stanw Zjednoczonych (za porednictwem Japonii), nie gwarantujc pomocy Chiczykom w wypadku, gdyby Czang Kaj-szek (ktry schroni si na Formoz) zdecydowa si uderzy na nich przy wsparciu Amerykanw. Najwikszym sukcesem Chin bya zgoda ZSRR na oddanie im kolei mandurskiej (wykorzystanej przez Japoczykw jako podstawa uprzemysowienia kraju) z chwil upywu wanoci traktatu pokojowego z Japoni bd w innym terminie, nie pniejszym jednak ni 1952 rok. W tej samej klauzuli Rosjanie zobowizali si zwrci Port Arthur i Dairen

(gdzie ZSRR zachowywa prawo ldowania). Dodatkowo wadze radzieckie wyraziy zgod na udzielenie Chinom skromnej poyczki, 300 milionw dolarw, na lat pi. Mona si domyla, e Stalin z cikim sercem godzi si na rezygnacj z praw i obszarw nabytych przez Rosj jeszcze przed rewolucj i odzyskanych po klsce Japonii. Tak czy inaczej, niezalenie od niechci, jak napawa go musiay wspomniane ustpstwa, by na tyle realist, aby rozumie, e nie moe pozwoli sobie na traktowanie Chiczykw tak samo jak Jugosowian. Mao w kurtuazyjnym gecie poprosi Stalina o przydzielenie mu doradcy politycznego. Nie jest wykluczone, e Stalin przyj to z przymrueniem oka, w kadym razie do wysania doradcy nie doszo. Sukcesy Mao zwrciy uwag wadz radzieckich, ktrych polityka napotykaa coraz twardszy opr w Europie, na nie dostrzegan przez nie dotychczas okoliczno - ot osabienie mocarstw kolonialnych (Wielkiej Brytanii, Francji i Holandii) w wyniku wojny stworzyo dogodne warunki do rozszerzenia wpyww komunistycznych. Kierownictwo radzieckie midzy innymi dlatego tak pno zdao sobie spraw z moliwoci, jakie otwieray si w krajach postkolonialnych, gdy lekcewayo te ruchy, ktre mienic si komunistycznymi i powoujc na ideologi marksistowsk, wobec braku wielkoprzemysowej klasy robotniczej opieray si na ludnoci wiejskiej. Rosjanie widzieli w nich ruchy narodowowyzwolecze, dce do reformy rolnej, zapominajc o zuchwaej odpowiedzi, jakiej Lenin udzieli mienszewikom w latach 1917-1918. Stwierdzi on wwczas, e naprawd liczy si nie etap rozwoju spoeczno-gospodarczego, na jakim znajduje si dany kraj, lecz jego rewolucyjny potencja i rewolucyjne moliwoci. Suszno tej tezy potwierdzay nie tylko sukcesy KPCh, lecz rwnie dziaania partyzanckie prowadzone przeciwko Brytyjczykom przez komunistw na Malajach, prba przewrotu komunistycznego w byej kolonii holenderskiej, Indonezji, a take wojna z Francuzami o wyzwolenie Wietnamu i caych Indochin kierowana przez Ho Szi Mina. Wszystkie te wydarzenia nieodparcie prowadziy do wniosku, e zachodni imperializm okaza si o wiele sabszy, ni to przewidyway ortodoksyjne analizy marksistowskie, i e mimo ogromnego szumu robionego wok amerykaskiego imperializmu Stany Zjednoczone nie przejawiaj wikszej chci angaowania si w przywrcenie swoim sojusznikom ich kolonialnych posiadoci czy zagarnicia ich spucizny. Rzecz fascynujc byoby dowiedzie si, czy w czasie przeduajcej si wizyty przywdcy Chin w stolicy Zwizku Radzieckiego Stalin i Mao rozmawiali na temat zmieniajcej si optyki Kremla na szans wiatowego komunizmu i nowych zasad radzieckiej taktyki politycznej w Azji. Nie moe by spraw przypadkow, e zaraz po wizycie Ho Szi Mina, ktry przyby do Moskwy z gratulacjami z okazji siedemdziesitej rocznicy urodzin Stalina, rzd jego uznany zosta przez Chiny (18 stycznia), a tego samego miesica (30 stycznia), w czasie gdy Mao przebywa jeszcze w stolicy ZSRR, uzna go take Zwizek Radziecki. W przypadku Chin Stalin zwleka z uznaniem ich komunistycznego rzdu a do chwili, gdy nie mogo by najmniejszych wtpliwoci, e KPCh rzeczywicie wygraa

wojn domow. Ta sama ostrono powstrzymaa go od nawizania stosunkw dyplomatycznych z greckimi komunistami. Teraz natomiast skonny by, wbrew swoim ustalonym zwyczajom, podj spore ryzyko i postawi na zwycistwo Ho Szi Mina w wojnie wietnamskiej - ktrego zreszt ju nie doy - widzc cisy zwizek midzy wypadkami w Azji a swoj konfrontacj z Zachodem w Europie. Dla przykadu, im bardziej Francuzi angaowali si w walki w Indochinach, tym mniejszy by ich wkad do NATO i wiksza obawa przed ewentualn wojn ze Zwizkiem Radzieckim o Niemcy. Trzecim gociem przybyym do Moskwy z okazji urodzin Stalina by Kim Ir Sen, ktry pragn uzyska zgod przywdcy Zwizku Radzieckiego na operacj zmierzajc do wywoania w Korei Poudniowej powstania pod wodz komunistw i obalenia zorganizowanego przez Amerykanw rzdu Li Syng-mana. Jak twierdzi Chruszczow, Stalin odnis si do tych projektw z du ostronoci, poleci Kim Ir Senowi, aby dokadnie przeanalizowa, jakie jest ryzyko interwencji Amerykanw, i przygotowa plan dziaania w sposb bardzo staranny. Kim zwrci si jednoczenie o rad do Mao Tse-tunga. Przywdca koreaski by przekonany, i operacj uda si przeprowadzi tak, e Stany Zjednoczone nie zd interweniowa, w czym popar go Mao, stwierdzajc, e Amerykanie uznaj j za spraw wewntrzn, ktr Koreaczycy powinni zaatwi midzy sob. Jeli Amerykanie nie wkroczyli do Chin, aby ratowa Czang Kaj-szeka w znacznie waniejszej dla nich sprawie, jak bya chiska wojna domowa, dlaczego mieliby to uczyni w Poudniowej Korei, ktra, jak wyranie stwierdzi amerykaski sekretarz stanu, Acheson, podczas swojego przemwienia 12 stycznia 1950 roku, leaa poza stref zainteresowa i zobowiza obronnych USA w rejonie Pacyfiku? Opierajc si na tym rozumowaniu, Stalin wyrazi zgod i 25 czerwca siy pnocnokoreaskie, uzbrojone i wyszkolone pod kierunkiem armii radzieckiej, dokonay udanej inwazji na Kore Poudniow, zaskakujc przeciwnika i szybko zajmujc Seul. Tymczasem plan Kim Ir Sena pokrzyoway dwa nie przewidziane przez niego wypadki. Pierwszym byo niepowodzenie komunistw na poudniu, gdzie nie udao si im wznieci oczekiwanego przez niego powstania, drugim za natychmiastowa i energiczna reakcja Amerykanw. W cigu zaledwie czterdziestu omiu godzin Rada Bezpieczestwa ONZ na wniosek Stanw Zjednoczonych potpia inwazj jako akt agresji, umoliwiajc prezydentowi Trumanowi wysanie, pod egid ONZ, armii amerykaskiej z odsiecz dla oblonego Li Syng-mana. O tym, jak wielki by niepokj Amerykanw, wiadczy fakt, e nie poprzestajc na poparciu Korei Poudniowej prezydent Truman wyda amerykaskiej 7 Flocie rozkaz udaremnienia ewentualnej prby inwazji komunistw chiskich na Tajwan. Jednoczenie wysa misj wojskow do Indochin i wyda rozkaz zwikszenia zakresu pomocy amerykaskiej dla Filipin, gdzie dziaaa partyzantka komunistyczna. Nieoczekiwany wybuch wojny w Korei by dla zachodniej opinii publicznej wstrzsem wikszym ni jakiekolwiek inne wydarzenie

pierwszej powojennej dekady. Po zamachu stanu w Pradze, blokadzie Berlina i zwycistwie Mao w chiskiej wojnie domowej inwazja ta zdawaa si potwierdza przypuszczenie, e wiat niekomunistyczny stan w obliczu wiadomego aktu agresji, ktry nietrudno byo skojarzy ze stosowan przez Hitlera w latach trzydziestych taktyk jednego wroga w danym czasie. Z jednej strony obawa przed analogicznym atakiem przez lini graniczn, dzielc okupowane Niemcy, wzbudzia w tym kraju reakcj, ktr najlepiej streszcza synny zwrot ohne mich (nie liczcie na mnie), z drugiej za ci, ktrzy wycignli wnioski z polityki ustpstw, prowadzonej w latach trzydziestych, nie kryli oburzenia i coraz goniejsze staway si dania rozpoczcia natychmiastowej akcji, dopki istniaa jeszcze moliwo powstrzymania zmasowanych si, mogcych doprowadzi do wybuchu trzeciej wojny wiatowej. W sierpniu 1949 roku wiadomo o wyprodukowaniu przez ZSRR bomby atomowej utwierdzia obie strony w susznoci zajtego stanowiska. Ujawnione od tamtej pory dokumenty zdaj si sugerowa, e dla Stalina reakcja Amerykanw bya rwnie wielkim zaskoczeniem jak napa na Kore dla Zachodu. Zawsze gotowy ostronie sondowa determinacj mocarstw zachodnich i wykorzystywa ich saboci (tak jak w wypadku Berlina) nigdy nie zgodziby si na propozycj Kim Ir Sena, gdyby w nie przekona go, e ryzyko interwencji Amerykanw jest zerowe. Nieobecno reprezentanta Zwizku Radzieckiego w Radzie Bezpieczestwa38, ktra umoliwia przyjcie rezolucji o wysaniu wojsk do Korei, da si najprociej wytumaczy faktem, e Stalin nie przewidzia moliwoci odwoania si prezydenta Stanw Zjednoczonych do ONZ. Jeszcze przed inwazj na Kore Poudniow Stalin nalega na wycofanie doradcw radzieckich, ktrzy kierowali rozbudow armii pnocnokoreaskiej. W rozmowie z Chruszczowem wyjani, e nie chce dawa najmniejszego pretekstu do oskarenia ZSRR o wspudzia w inwazji. Pniej, gdy pooenie si pnocnokoreaskich stao si bardzo trudne i Chruszczow zaproponowa wysanie kogo w rodzaju marszaka Malinowskiego w charakterze doradcy Kim Ir Sena Stalin przyj [te] uwagi bardzo zimno. Kiedy armia amerykaska odzyskaa Seul i rozpocza natarcie w gr rzeki Jalu, w kierunku granicy chiskiej, tymi, ktrzy przyszli z pomoc komunistom koreaskim (listopad 1950), byli nie radzieccy, lecz chiscy ochotnicy. Do dzi nie wiadomo dokadnie, jak do tego doszo. Chruszczow opowiada, e gdy Czou En-laj przylecia do Soczi na spotkanie ze Stalinem, obaj doszli do wniosku, e interwencja chiska byaby bezcelowa. Tu przed odlotem jednak raz jeszcze wrcili do tego tematu (nie wiadomo, czy inicjatywa wysza od Czou En-laja, ktry dziaa wedug instrukcji Mao, czy te od samego Stalina) i uzgodnili ostatecznie, e Chiny powinny udzieli Korei aktywnego poparcia. Bez wzgldu na to, w jaki sposb doszo do podjcia wspomnianej decyzji - czy to sam Stalin wywar presj na Chiczykw, czy te popar jedynie ich inicjatyw, rezultatem byo przeksztacenie wojny koreaskiej
38

Reprezentant ZSRR nie zasiada w Radzie Bezpieczestwa od stycznia 1950 roku, kiedy to rzd radziecki oznajmi, e jego kraj nie bdzie bra udziau w pracach ONZ, dopki nie uzna ona komunistycznego rzdu Chin i dopki bdzie w niej przedstawiciel Czang Kaj-szeka.

w zaciek konfrontacj midzy Stanami Zjednoczonymi a Chinami, ktra kosztowaa te ostatnie ponad 750 tysicy zabitych. Po pocztkowej omyce Stalinowi udao si zdystansowa od wojny, w ktrej adne oddziay radzieckie nie wziy nigdy najmniejszego udziau, skierowa cay gniew i agresj Amerykanw na Chiny oraz jako pierwszemu wystpi z apelem o zawieszenie broni i zawarcie rozejmu (w czerwcu 1951). Negocjacje rozpoczto w lipcu 1951 roku, zostay one jednak zerwane i sporadyczne dziaania wojenne cigny si, jeszcze przez dwa lata a do lipca 1953 roku, kiedy to, ju po mierci Stalina, doszo do zawarcia rozejmu. Podobnie jak w przypadku blokady Berlina Stalin udowodni, e potrafi zatrzyma si we waciwym momencie. Nigdy te nie zapomnia, e, w przeciwiestwie do Chiczykw, zaangaowany jest w dyplomacj na dwch frontach, w ktrej (tak jak w czasie drugiej wojny wiatowej) problemy europejskie zawsze musiay mie pierwszestwo przed sprawami Dalekiego Wschodu. Na Dalekim Wschodzie wojna koreaska przyniosa w ostatecznym rezultacie powan porak dyplomacji radzieckiej, gdy doprowadzia do scementowania zwizku midzy Japoni a Ameryk. Wbrew nadziejom Stalina Stany Zjednoczone nie tylko nie wycofay si z Japonii, lecz w lad za traktatem pokojowym podpisanym mimo sprzeciwu Zwizku Radzieckiego zawary amerykasko-japoski pakt bezpieczestwa, dajcy USA prawo utrzymywania baz i si zbrojnych na terenie Japonii. W Europie natomiast wojna koreaska przyniosa Rosji spore korzyci. W miar coraz powaniejszego angaowania si Stanw Zjednoczonych w wojn i usztywniania stanowiska wobec komunizmu (lata pidziesite byy widowni zaciekego polowania na czarownice rozptanego przez senatora McCarthyego) w krajach europejskich miejsce wczeniejszego poparcia dla Ameryki jako gwaranta utrzymania pokoju zajmowaa rosnca nieufno do jej rzdu i obawa, e swoj polityk popycha on wiat ku trzeciej wojnie. Miliony ludzi, ktre zoyy swoje podpisy pod sztokholmskim apelem o pokj, z atwoci uznay za prawdziwego agresora Stany Zjednoczone, a nie komunizm. Ze swej strony Amerykanie byli coraz bardziej zirytowani postaw sojusznikw, chtnie krytykujcych ich poczynania i nie udzielajcych im prawie adnej pomocy w wojnie, ktr Stany Zjednoczone zmuszone byy, we wasnym odczuciu, samotnie prowadzi w imieniu caego wolnego wiata i Organizacji Narodw Zjednoczonych. Podczas swojego ostatniego wystpienia na zjedzie partii w padzierniku 1952 roku Stalin dowodzi - podobnie jak w Ekonomicznych problemach socjalizmu opublikowanych w tym samym roku - e sprzecznoci i konflikty wewntrz bloku imperialistycznego byy o wiele wiksze ni te, ktre dzieliy dwa obozy, kapitalizm i socjalizm. Dziedzin, w ktrej Stalinowi najbardziej zaleao na wykorzystaniu sporw midzy pastwami Zachodu, bya odbudowa potencjau militarnego Niemiec. Pakt NATO podpisany zosta w kwietniu 1949 roku, lecz jedynymi jednostkami, jakimi dysponowa, byo kilka amerykaskich, brytyjskich i francuskich dywizji oraz dwie czy trzy symboliczne brygady, wystawione przez mniejsze pastwa czonkowskie, ktre, jak zauwayli

Montgomery i Bradley podczas blokady Berlina, nie stanowiy adnej przeciwwagi dla potnych si zbrojnych Zwizku Radzieckiego, stacjonujcych w Europie rodkowej. Dopiero w 1955 roku, w odpowiedzi na wejcie Niemiec Zachodnich do NATO, Rosjanie zadali sobie trud zgromadzenia wschodnioeuropejskich si zbrojnych w pakcie warszawskim. W sytuacji gdy armia francuska zaangaowana bya w Indochinach, a siy amerykaskie w Korei, narzuca si wniosek - forsowany przez Amerykanw - e jedynym rozwizaniem byoby wzmocnienie NATO silnym kontyngentem wojsk niemieckich. Zarazem jednak odrodzenie si niemieckiej potgi militarnej byo t ewentualnoci, ktrej Zwizek Radziecki po straszliwych dowiadczeniach drugiej wojny wiatowej pragn za wszelk cen zapobiec, widzc w niej najwiksze z moliwych zagroe - wiksze nawet ni sukcesy USA w rozwoju broni nuklearnej. Francuzi, ktrzy musieli ju wczeniej pogodzi si z faktem, e odbudowa potgi gospodarczej Niemiec uznana zostaa za spraw priorytetow, ze szkod dla ich interesw, byli, podobnie jak Rosjanie, przeciwni przyjciu Niemiec do NATO na prawach rwnorzdnego partnera. W rezultacie pi lat, od 1949 do 1954 roku, upyno na poszukiwaniu odpowiedniej formuy Europejskiej Wsplnoty Obronnej, ktra umoliwiaaby zachodnim Niemcom wniesienie wkadu w sojusz i zapobiegaby zarazem wskrzeszeniu oddzielnej armii niemieckiej. W 1949 roku na proklamowanie Republiki Federalnej w zachodnich Niemczech Stalin odpowiedzia utworzeniem Niemieckiej Republiki Demokratycznej na wschodzie. Pniej jednak dwukrotnie zgasza ofert zlikwidowania pastwa wschodnioniemieckiego, gdyby posunicie takie mogo powstrzyma proces odbudowy armii niemieckiej. Pierwszy raz uczyni to w listopadzie 1950 roku, kiedy zgromadzenie ministrw spraw zagranicznych Zwizku Radzieckiego i jego satelitw w Pradze zadao, aby cztery mocarstwa, biorce udzia w okupacji Niemiec, wyday zakaz odbudowy niemieckich si zbrojnych oraz przystpiy do realizacji umowy poczdamskiej, w myl ktrej miano utworzy zjednoczone i rozbrojone Niemcy i wycofa z nich wszystkie armie okupacyjne. Drugi raz nastpio to w marcu 1952 roku, gdy kierownictwo radzieckie zredagowao not dyplomatyczn z propozycj czterostronnych rozmw, ktre miayby doprowadzi do podpisania traktatu pokojowego i zjednoczenia Niemiec otrzymayby one prawo odbudowy swojego potencjau militarnego pod warunkiem zobowizania si do prowadzenia polityki neutralnej. Ocena szans powodzenia takich negocjacji jest dzi rwnie trudna jak wwczas, gdy zgoszono propozycj ich podjcia. Czyby Rosjanie rzeczywicie gotowi byli wyrzec si kontrolowanych przez komunistw wschodnich Niemiec w zamian za obietnic neutralnoci od zjednoczonego pastwa niemieckiego? Czy te bya to kolejna prba (pierwsz podjto w 1947 roku na posiedzeniu Rady Ministrw Spraw Zagranicznych) zablokowania planu ekonomicznej i politycznej odbudowy trzech stref zachodnich i powrotu do nie koczcych si dyskusji nad przyszoci Niemiec? Znajc Stalina, mona byo oczekiwa, e nie podejmie ostatecznej decyzji, na jakie musi pj ustpstwa, dopki nie sidzie do

stou konferencyjnego i nie wybada silnych i sabych punktw swoich partnerw. Mocarstwa zachodnie nie zamierzay jednak opnia podjtych prac i wraca do pierwotnego stanu niepewnoci, aby przekona si, czy Stalin rzeczywicie mwi serio. Tak wic poszukiwania odpowiedzi na pytanie o pozycj Niemiec w Europie i o stosunki niemiecko-rosyjskie, ktre kosztoway ycie tylu milionw istnie ludzkich i zdominoway dzieje okresu opisanego w niniejszej pracy, nie przyniosy zadowalajcego rezultatu. W 1952 roku Hitler nie y ju od siedmiu lat, a jednak od tamtej pory na kade spotkanie politykw europejskich pada jego cie. Bo przecie to wanie Hitler pierwszy postawi owo pytanie, gdy w Mein Kampf, napisanym w latach dwudziestych, kiedy by jeszcze nic nie znaczc postaci na marginesie niemieckiego ycia politycznego, wyoy plan zniszczenia pastwa radzieckiego i zastpienia go nowym imperium niemieckim panujcym nad wschodni Europ i zachodni Rosj, w ktrym ludno miejscow sprowadzono by do roli niewolnikw. To Hitler w czerwcu 1941 roku poprowadzi najpotniejsz armi w dziejach ludzkoci do ataku na Zwizek Radziecki, by zamieni swoje marzenie w rzeczywisto. Gdy plan zawid, to Hitler upiera si przy prowadzeniu wojny jeszcze przez trzy lata po Stalingradzie i doprowadzi do tego, e miejsce armii niemieckiej nad Wog zaja armia radziecka nad ab. Faktycznym dziedzictwem ery Hitlera i Stalina okaza si nie traktat pokojowy, na zawarcie ktrego nie byo adnych widokw, lecz rozcignicie panowania radzieckiego na poow Europy i poow Niemiec. VI W cigu pierwszych piciu lat po wojnie za niewidzialnym murem, ktrym Stalin odgrodzi Zwizek Radziecki od reszty wiata, nastpia uderzajca poprawa sytuacji gospodarczej. Ekonomici nie s zgodni, w jakim stopniu postp ten by rezultatem reparacji. Ze wschodnich Niemiec, Austrii, Wgier, Rumunii, a take Mandurii wywieziono wielk liczb rodkw transportu, wyposaenia zakadw przemysowych, a nawet caych fabryk, takich jak zakady Zeissa w Jenie. Dawao to w sumie olbrzymi potencja. Strona radziecka nie dysponuje jednak materiaami, ktre wykazayby, ile z tych dbr rzeczywicie dotaro do ZSRR i zostao wykorzystanych. To samo dotyczy udziaw radzieckich w spkach typu joint venture oraz umw handlowych zawartych z krajami okupowanymi przez Rosjan lub lecymi w ich strefie wpyww. Istniej wszelkie podstawy, by przypuszcza, e przedsiwzicia te przynosiy korzyci przede wszystkim Rosjanom, lecz brak jakichkolwiek danych, ktre pozwalayby na realn ocen wielkoci owych zyskw. Tak czy inaczej, wszystkie odszkodowania, bez wzgldu na form, w jakiej zostay one otrzymane, mogy co najwyej pomc w odrobieniu materialnych skutkw okupacji niemieckiej. Powojenna odbudowa kraju z gruzw, w jakie obrcili go Niemcy i ich sojusznicy, bya przede wszystkim, podobnie jak ewakuacja fabryk i robotnikw czy imponujcy wzrost produkcji w latach wojny, dzieem samej ludnoci

Zwizku Radzieckiego. W latach 1945-1946 w tym gigantycznym kraju panowaa jeszcze taka dezorganizacja, e mimo ograniczenia produkcji zbrojeniowej nastpi oglny spadek produkcji przemysowej, a sytuacja ywnociowa bya tak katastrofalna, e na Ukrainie i w innych czciach kraju panowa gd. Mimo to po 1946 roku czwarty plan picioletni przekroczony zosta we wszystkich gwnych gaziach przemysu, z wyjtkiem przemysu tekstylnego i obuwniczego oraz, rzecz jasna, rolnictwa. Ukraina, ktrej zakady przemysowe byy najbardziej zdewastowane, moga ju w 1950 roku ogosi, e zatopione kopalnie wznowiy prac, wielka tama na Dnieprze zostaa odbudowana, a produkcja w przemyle metalurgicznym i inynieryjnym oraz produkcja energii elektrycznej i wydobycie wgla przekroczyy poziom z 1940 roku - ostatniego penego roku pokoju. Jeli doczy do tego lece poza obrbem dziaa wojennych zakady Syberii i Uralu, ktrych zdolno produkcyjna rosa w sposb niezakcony, mona mwi o znacznym przekroczeniu oglnych wskanikw produkcyjnych z 1940 roku. Wynik ten osignito przez zmasowanie inwestycji (88 %) w przemyle cikim i produkcji dbr inwestycyjnych. Nadal jednak utrzymywa si deficyt dbr konsumpcyjnych, ywnoci, a zwaszcza mieszka. W latach 1947-1952 nastpi zaskakujcy i bardzo podany wzrost pac realnych (jak zwykle nie dotyczcy chopw) - 43 procent w stosunku do 1940 roku - towarzyszyy mu jednak nadal trudnoci w zaopatrzeniu, zwizane z fatalnym systemem dystrybucji, a take kolejki stanowice nieodczny element ycia w Zwizku Radzieckim. Stalin by z pewnoci informowany o toczcych si dyskusjach i godzi si z decyzjami, ktre legy u podstaw rekonstrukcji gospodarki radzieckiej. Brak jednak dowodw na to, by bra aktywny udzia w opracowywaniu strategii gospodarczej - jak czyni to w latach trzydziestych, gdy sam by inspiratorem i si napdow industrializacji pastwa. Nie ma te adnych dokumentw, ktre pozwalayby stwierdzi, gdzie zapaday najistotniejsze decyzje w takich sprawach, jak kierunek polityki inwestycyjnej i rozdzia rodkw - czy w samym Politbiurze, czy raczej na najwyszym szczeblu ministerialnym. W tym drugim przypadku znaczyoby to, e o wszystkim decydowali ministrowie najwaniejszych resortw gospodarczych i tylko ci z czonkw Biura Politycznego, ktrzy sprawowali jednoczenie funkcje kierownicze w sektorze gospodarki. Stalin wci jeszcze sporadycznie wtrca si do ich pracy, podejmujc arbitralne decyzje, lecz nie by ju panem stworzonej przez siebie machiny. Wpyw Stalina ciy nadal na trybie podejmowania decyzji przez biurokracj pastwow, cigle silnie scentralizowan, oraz na charakterze produkcji przemysowej jak dawniej nastawionej przede wszystkim na ilo, ze szkod dla jakoci wytwarzanych towarw i kosztem olbrzymiego marnotrawstwa, a tradycj t umacniao jeszcze powszechnie praktykowane utajnianie danych i zawyanie, za pomoc najrozmaitszych sztuczek, nielicznych cyfr podawanych do wiadomoci publicznej. Jedyn rzecz liczc si, pozwalajc awansowa i otrzymywa pochway oraz nagrody ze strony zwierzchnikw, byo wykonywanie, a najlepiej

przekraczanie, planu, co najprociej osigao si przez powielanie w nieskoczono tych samych wzorw, nawet wtedy, gdy byy one ju zupenie przestarzae. System ten premiowa konserwatyzm i zniechca do wprowadzania jakichkolwiek innowacji, na co pniej mieli zwrci uwag sami ekonomici radzieccy, oceniajcy z perspektywy czasu osignicia pierwszej powojennej piciolatki. Tendencj t pogbiaa izolacja od wiata zewntrznego i oficjalny kierunek propagandy, w myl ktrej dekadencki Zachd nie mg mie nic do zaoferowania Krajowi Rad. Wojna staa si potnym bodcem dla rodzimej wynalazczoci, konstruktorzy radzieccy wiele si nauczyli zarwno od wroga, jak i od aliantw. Po zakoczeniu wojny usta doping, jaki stwarzaa wzajemna rywalizacja, a kontakty z Zachodem ucito. Pod wzgldem technologicznym przemys radziecki pozosta w tyle w stosunku do Zachodu w takich dziedzinach, jak przemys chemiczny (plastiki i syntetyki), wykorzystanie nowych lotnych paliw (gaz ziemny, ktrego bogate zoa znajdoway si w ZSRR) czy rozwj techniki komputerowej. Presja militarna wytworzona przez zimn wojn (rozbudow radzieckich si zbrojnych podjto na nowo w 1950 roku) szybko pokazaa, e w Zwizku Radzieckim nie brakowao naukowych talentw, o czym wiadczy wynalezienie broni nuklearnej i badania nad przestrzeni kosmiczn. Wysanie na orbit sztucznego satelity, Sputnika l, w 1957 roku byo szokiem dla zadufanych we wasn potg Amerykanw, podobnie jak udana eksplozja radzieckiej bomby atomowej w 1949 roku. Jednak sukcesy w tej wskiej dziedzinie podkrelay tylko zacofanie caej reszty przemysu radzieckiego, tkwicego nadal w epoce dymicych kominw, wgla i stali. Pitnacie czy dwadziecia lat wczeniej sam Stalin by animatorem zachodzcej w ZSRR przebudowy, obecnie jednak, liczc sobie lat siedemdziesit, nie mia ju energii potrzebnej do przeprowadzenia niezbdnych zmian. Staro uczynia go natomiast jeszcze bardziej zazdrosnym o szczegln pozycj, ktr rezerwowa dla siebie w historii ZSRR, i jego najblisi wsppracownicy dobrze wiedzieli, e nie cierpiaby, gdyby potencjalny nastpca podj prb odnowienia i rozszerzenia skostniaej rewolucji. Jakkolwiek przedstawiaa si sprawa udziau Stalina w powojennej polityce przemysowej Zwizku Radzieckiego, nie moe by najmniejszych wtpliwoci co do jego wpywu na rozwj rolnictwa. Po klsce godu w 1946 roku - ktrej Stalin nie chcia wwczas przyj do wiadomoci uzgodniono, e sprawa zwikszenia produkcji rolnej musi otrzyma bezwzgldny priorytet. Nie brakowao planw ani potrzebnych funduszy, tote na zjedzie partii w 1952 roku Malenkow owiadczy (w obecnoci zasiadajcego na podium Stalina), e problem produkcji zb zosta rozwizany w sposb ostateczny. Dopki y Stalin, oficjalna wykadnia gosia, e rodki zastosowane pod jego kierunkiem w latach 1948-1952 doprowadziy do radykalnych przeobrae w rolnictwie. Dopiero w 1953 roku, ju po mierci Stalina, Chruszczow po raz pierwszy odway si powiedzie Radzie Najwyszej ZSRR prawd o stanie rolnictwa. Okazao si, e produkcja nie wrcia jeszcze do poziomu przedwojennego (z

wyjtkiem produkcji baweny), a w przypadku hodowli byda do stanu z roku 1928, a nawet 1916. Pniejsze raporty ekonomistw radzieckich w peni potwierdziy prawdziwo przygnbiajcego obrazu nakrelonego przez Chruszczowa, sugerujc dwie moliwe przyczyny niepowodzenia powojennych wysikw zmierzajcych do poprawienia sytuacji w rolnictwie. Pierwsz z nich by uparty sprzeciw Stalina wobec wszelkich prb zastosowania bodcw materialnych, majcych zachci kochonikw do podniesienia poziomu produkcji. Tak jak na pocztku w wiejskiej ludnoci Rosji widzia on wroga, ktremu nigdy nie wolno ufa, ktrego trzeba zmusi si do wykonywania odgrnych rozkazw. Wydaje si, e Stalin zdecydowany by da od chopw nieproporcjonalnie wielkiego wkadu w dzieo powojennej odbudowy, a jednoczenie nie chcia pozwoli, by korzystali z owocw wasnego wysiku. Podczas gdy orodki maszynowo-traktorowe i elektrownie pracujce na potrzeby sowchozw (ale nie kochozw) otrzymay dodatkowe przydziay funduszy, na barki kochonikw naoono nowe ciary. Podwyszono podatki od kochozw i dziaek robotnikw rolnych, cofnito przydzia ziarna siewnego, ktre dotychczas otrzymywali od pastwa, zwikszono te o 50 procent przymusowe dostawy ywca i podw rolnych. Stalin z uporem nie przyjmowa do wiadomoci raportw o postpujcym zuboeniu wsi i odmawia udania si na osobist inspekcj, ktra przekonaaby go o prawdzie nadsyanych sprawozda. Ministrowi finansw Zwieriewowi powiedzia, e chop musi tylko sprzeda jedn kur wicej, eby zapaci podatki, i zignorowa odpowied, e niektrzy nie byliby w stanie zapaci podatkw, nawet gdyby sprzedali swoj jedyn krow. Drug moliw przyczyn fiaska powojennych prb polepszenia sytuacji w rolnictwie bya skonno Stalina do dawania wiary samozwaczym geniuszom naukowym i popierania ich cudownych rozwiza. Trofim ysenko by najbardziej znanym z nich, lecz bynajmniej nie jedynym. Na przykad tzw. nauka miczurinowska otrzymaa swoj nazw na cze sadownika-amatora, ktry w rzeczywistoci nigdy nie wyhodowa adnych nowych odmian, lecz ktrego teori uznano za cenny wkad radzieckiego proletariatu w nauk wiatow, ustanawiajcy panowanie czowieka nad rodowiskiem naturalnym i tak zwanymi prawami natury. ysenko po raz pierwszy zwrci na siebie uwag obietnic zrewolucjonizowania uprawy zboa dziki tzw. sztucznej jaryzacji nasion, polegajcej na namoczeniu ich i ochodzeniu na okres zimy. Wtpliwe rezultaty jego eksperymentw i twierdzenie, jakoby stosowa zasady marksistowskie w dziedzinie genetyki, wywoay ostry protest naukowcw. Tupet i pewno siebie ysenki zrobiy jednak wraenie na dygnitarzach partyjnych, poszukujcych sposobu na dokonanie przeomu w produkcji zboa. Atak ysenki na buruazyjn genetyk jako nauk reakcyjn i hamujc socjalistyczne prby ksztatowania rodowiska, doskonale harmonizowa z pogldami Stalina, odrzucajcego zachodnie wpywy, w tym rwnie zachodni nauk, na rzecz twrczego geniuszu ludu

radzieckiego. W 1948 roku ysence, ktry tymczasem mianowany zosta przewodniczcym Akademii Nauk Rolniczych im. Lenina, udao si zainteresowa Stalina projektem zasadzenia trzech gigantycznych pasw drzew, ktrych czna dugo wynosi miaa ponad 5 tysicy kilometrw. Miay one, jak twierdzi, zapobiec erozji gleby i wpyn na zagodzenie klimatu. Jeszcze waniejszym sukcesem ysenki byo uzyskanie poparcia Stalina w dugotrwaym sporze z innymi agrobiologami z akademii nauk, ktrzy atakowali go jako szarlatana. W kwietniu 1948 roku ysenko skierowa list do Stalina, w ktrym stwierdzi, e czonkowie akademii, sprzeciwiajc si nauce miczurinowskiej, powstrzymuj go od zrewolucjonizowania naukowych podstaw rolnictwa. Na Stalinie najwiksze wraenie zrobio twierdzenie ysenki, e rezultaty bada nad prbkami zboa, przeprowadzonych na polecenie Stalina, pozwalaj mu obieca piecio-, a nawet dziesiciokrotne zwikszenie zbiorw pszenicy. Nawet gdyby udao mu si osign wzrost produkcji o 50 procent, byoby to w peni zadowalajce - orzek Stalin. Z rozkazu Stalina w Akademii Nauk Rolniczych odbya si konferencja, na ktrej ysenko przedstawi raport o sytuacji nauk biologicznych (przy jego zredagowaniu, jak stwierdzi, pomaga sam Stalin). Obala on obowizujce dotychczas w genetyce teorie Weismanna i Mendla, zastpujc je wasnymi, miczurinowskimi, pogldami. Odtd ysenkoizm sta si nowym dogmatem, ktry uzna musieli wszyscy naukowcy radzieccy, za za spraw wadzy, jak poparcie Stalina dao ysence, 3 tysice biologw zostao wyrzuconych z pracy. Praktycznym rezultatem tryumfu ysenki byo uznanie jego projektu zalesienia za podstaw uchwalonego w padzierniku 1948 roku stalinowskiego planu przeobraenia natury. Gigantyczny ten projekt, ktrego wykonanie i sfinansowanie obciao przede wszystkim kochozy, mia by zrealizowany w cigu pitnastu lat, poczynajc od roku 1950. Pod koniec 1951 roku Malenkow oznajmi, e obsadzono ju ponad 1,5 miliona hektarw. Fakt, e wikszo sadzonek uscho, gdy nie zniosy klimatu, do ktrego zmiany miay si przyczyni, przemilczano w oficjalnych sprawozdaniach. Nie zraony tym Stalin podpisa cztery dalsze dekrety rozpoczynajce budow wielkich konstrukcji stalinowskich - czterech nowych kanaw i czterech nowych zapr wodnych, majcych ulepszy system irygacji i komunikacji w Zwizku Radzieckim. Przy ujciu do Wogi nowego kanau Woga - Don kaza wznie swj olbrzymi pomnik, na ktry przeznaczono 33 tony miedzi. aden z wymienionych projektw nie okaza si na tyle skuteczny, aby doprowadzi do podniesienia niskiego poziomu produkcji rolnej; posuyy one tylko do odwrcenia uwagi od oczywistego rozwizania - godziwszego wynagrodzenia dla kochonikw, najuboszej i najbardziej wyzyskiwanej klasy spoecznej w Zwizku Radzieckim, rozwizania, ktrego Stalin w ogle nie chcia bra pod uwag. Byo to co najmniej zaskakujce, gdy mieni si on przecie przywdc pierwszego na wiecie spoeczestwa socjalistycznego. danow zmar pod koniec sierpnia 1948 roku. Fakt ten nie wzbudzi

adnego zdziwienia, wiedziano bowiem, e chorowa na serce i jego oglny stan zdrowia bardzo si pogorszy. Wtpliwoci pojawiy si dopiero pniej, gdy Stalin oskary lekarzy z kliniki kremlowskiej o zgadzenie danowa za pomoc rodkw medycznych. Podobnym argumentem posuy si w 1938 roku, gdy chcc pozby si Jagody zarzuci mu ukartowanie medycznego zabjstwa Gorkiego (oczywicie w ledztwie, ktre potem nastpio, Jagoda przyzna si do tego czynu, jak rwnie do zamordowania Kirowa). Jakkolwiek przedstawia si prawda o mierci danowa - wikszo badaczy wci uwaa, e zgon nastpi w sposb naturalny - faktem jest, e od pewnego czasu zacz on traci aski Stalina. By moe rosncy wpyw danowa obudzi niepokj Stalina i uzna on, e naleaoby zmieni ukad si, bd te stwierdzi, e prowadzona przeze polityka zakoczya si fiaskiem i nadszed czas na zmian kursu - a moe jedno i drugie. Tak czy inaczej na miesic przed mierci danowa wrci na swoje stanowisko w sekretariacie Komitetu Centralnego partii Malenkow, ktry przez cay okres swojej nieaski nie przesta by czonkiem Politbiura. Po utracie stanowiska w Sekretariacie Malenkow przeniesiony zosta do Azji Centralnej. Przypuszczano, e powrt do Moskwy zawdzicza Berii, z ktrym cile wsppracowa a do mierci Stalina. W swoich wspomnieniach zarwno Chruszczow, jak i Swietana Alliujewa mwi o Berii ze zgroz, widzc w nim zego ducha ostatnich lat ycia Stalina. Zaraz po mierci generalissimusa pozostali czonkowie Politbiura doprowadzili do aresztowania Berii i rozstrzelania go w czerwcu 1953 roku39. Stosunki Stalina z Beri byy bardzo skomplikowane. Beria by Gruzinem, tote Stalin mg rozmawia z nim w swoim ojczystym jzyku, zna on te wszystkie tajniki Zakaukazia, z ktrego obydwaj pochodzili. Mianowany szefem NKWD na miejsce Jeowa (w 1938 roku) odpowiada za bezpieczestwo systemu i mia dostp do Stalina o kadej porze dnia i nocy. Mimo to Stalin nie ufa mu, a w ostatnich latach ycia rwnie si go obawia i usiowa go zniszczy. Po podziale NKWD (po styczniu 1946) na MWD (Ministerstwo Spraw Wewntrznych) i MGB (Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego) Berii nie powierzono kierownictwa adnej z tych instytucji. Zarazem jednak, by moe w ramach rekompensaty, otrzyma nominacj na penego czonka Biura Politycznego i dziki swojemu autorytetowi w tajnej policji zachowa nieokrelon odpowiedzialno za sprawy bezpieczestwa. Na przykad Abakumow, mianowany przez Stalina szefem MGB, by jednym z ludzi Berii i, jak twierdzi Chruszczow, zawsze przekazywa mu posiadane informacje w pierwszej kolejnoci. W skad krlestwa Berii wchodzia nadal nie tylko policja polityczna z jej sekcjami specjalnymi we wszystkich instytucjach radzieckich (wliczajc w to ministerstwa), lecz rwnie Ministerstwo Spraw Wewntrznych, w gestii ktrego pozostaway midzy innymi obozy pracy
39

Nie mogc polega na subie bezpieczestwa, Chruszczow i Malenkow zlecili aresztowanie Berii a jedenastu w peni uzbrojonym czonkom generalicji. Pierwszy wszed do pokoju marszaek ukow i kaza Berii podnie rce do gry. Nastpnie wyprowadzono go i wywieziono nie na ubiank, lecz do bunkra pod kwater gwn naczelnego dowdcy obrony przeciwlotniczej. ledztwo oddano w rce R. A. Rudenki, gwnego prokuratora strony radzieckiej na procesie norymberskim.

archipelagu GUag oraz SMIERSZ40 - organizacja kontrwywiadowcza dysponujca sieci donosicieli w kraju i tajnych agentw za granic. Podobnie jak we wszystkich tyraniach od czasw staroytnej Grecji rwnie i w tym wypadku upadek faworyta pocign za sob upadek jego poplecznikw. Po objciu stanowiska danowa Malenkow jako najwaniejsza osoba w Komitecie Centralnym (rzecz jasna po Stalinie) pozby si trzech pozostaych sekretarzy, ktrych wprowadzi danow: A. A. Kuzniecowa, Popowa i Patoliczewa, oraz wymieni trzydziestu piciu z pidziesiciu omiu pierwszych sekretarzy regionalnych komitetw partii w Rosyjskiej Federacyjnej Republice. Wybrane kierunki polityki danowa byy kontynuowane, na przykad w dziedzinie kultury, zaniechano jednak prb wskrzeszenia przewodniej roli partii. Mimo i Malenkow zrobi karier poprzez dziaalno w Sekretariacie, podstaw jego wadzy bya nie partia, lecz Rada Ministrw (by jej wiceprzewodniczcym), a take biurokracja pastwowa z jej milionami urzdnikw, zatrudnionych w ministerstwach i w znacjonalizowanym przemyle, ktrym z takim powodzeniem zarzdza w czasie wojny. W okresie, ktry teraz nastpi, powrcio, co prawda na mniejsz skal, to samo poczucie zagroenia co w latach wczeniejszych, osigajc apogeum w ostatnich szeciu miesicach ycia Stalina. Czterdzieci lat pniej, mimo gasnosti, wiedza o faktach historycznych pozostaje fragmentaryczna, a ich interpretacja moe by rozmaita. W marcu 1949 ogoszono, e trzech zasuonych czonkw Biura Politycznego i Rady Ministrw, Mootow, Mikojan i Buganin, ma zoy rezygnacj ze swoich stanowisk ministerialnych. Ministrem spraw zagranicznych zamiast Mootowa zosta Wyszyski, ministrem handlu zagranicznego zamiast Mikojana - Michai Mienszikow, a ministrem obrony narodowej w miejsce Buganina - marszaek Wasilewski. adnego uzasadnienia dymisji nie podano, wszyscy trzej politycy zachowali stanowiska zastpcw przewodniczcego Rady Ministrw, byy to jednak funkcje czysto honorowe, nie kompensujce utraty realnej wadzy i poparcia Stalina. Osoby, majce pewne dowiadczenie w czytaniu midzy wierszami, odebray to posunicie jako pocztek degradacji trzech wymienionych, a suszno owego pogldu potwierdza fakt, e po mierci Stalina wszyscy oni natychmiast wrcili na poprzednie stanowiska. Poniewa ludzie, ktrzy zastpili Mootowa, Mikojana i Buganina w 1949 roku, byli politykami o znacznie mniejszym znaczeniu (aden nie by czonkiem Politbiura czy Rady Ministrw), mona uzna, e posunicie to umocnio pozycj Malenkowa i Berii. Jako najmodsi w gronie moliwych wspzawodnikw mieli oni obecnie - po usuniciu Mootowa, powszechnie uznawanego za zastpc Stalina - najwiksze szans, by w odpowiednim czasie zaj miejsce przywdcy ZSRR. Sprawa sukcesji po Stalinie bya tematem tabu, lecz wobec podeszego wieku i nie najlepszego stanu zdrowia szefa coraz czciej zaprztaa ona myli jego wsppracownikw. Nie wiadomo, jak rol odegrali Beria i Malenkow w przygotowaniu upadku Mootowa i Mikojana - zdymisjonowa ich mg jedynie sam Stalin, lecz nie jest wykluczone, e uczyni to za czyim
40

SMIERSZ jest akronimem rosyjskich sw Smiert szpionam (mier szpiegom).

poduszczeniem. Dla Mootowa, ktry od 1939 roku odgrywa wybitn rol na arenie midzynarodowej, cios musia by bardzo dotkliwy. Wiele innych faktw, midzy innymi aresztowanie i zesanie jego ony, wskazuje na to, e straci on ju definitywnie aski Stalina. W tym samym miesicu, w marcu 1949 roku, rozpocza si tzw. sprawa leningradzka, zakoczona usuniciem Kuzniecowa, Wozniesienskiego i Kosygina, ludzi z pokolenia modszego ni pokolenie Malenkowa i Berii, ludzi zawdziczajcych wszystko Stalinowi. Wydawao si, e wanie oni bd naturalnymi spadkobiercami starej gwardii - Mootowa, Mikojana i Woroszyowa, ktrzy wstpili do partii jeszcze przed rewolucj 1917 roku. czya ich jeszcze jedna cecha wsplna - zwizki z Leningradem i byym sekretarzem tamtejszego komitetu partii danowem. Konkretne, wysunite przeciwko nim zarzuty, nigdy nie zostay ujawnione, nie zna ich rwnie Chruszczow, cho przyzna, e podpisa si pod nakazem egzekucji, krcym na posiedzeniu Biura Politycznego. Nikt nie zrobi rwnie szybkiej kariery i nie wydawa si cieszy tak wielkimi wzgldami Stalina jak Nikoaj Wozniesienski. W 1938 roku, majc lat trzydzieci cztery, awansowa ze stanowiska kierownika leningradzkiego biura planowania gospodarczego na dyrektora Gospanu (Pastwowego Komitetu Planowania). W 1941 mianowany zosta zastpc przewodniczcego GOKO, Pastwowego Komitetu Obrony, gdzie czsto zastpowa Stalina podczas dyskusji na tematy gospodarcze. Po wojnie ponownie obj kierownictwo Gospanu, w 1947 zosta penym czonkiem Biura Politycznego, a rok pniej otrzyma nagrod stalinowsk za ksik Ekonomika wojenna ZSRR. Byskotliwa ta kariera przerwana zostaa jednym krtkim ciciem: Wozniesienskiego pozbawiono wszystkich sprawowanych funkcji nie podajc adnych wyjanie. Dopiero w 1963 roku wyszo na jaw, e sdzony by w tajnym procesie za dopuszczenie do zaginicia czy te kradziey wanych dokumentw pastwowych. Ostatecznie kilku jego podwadnych skazanych zostao na kar wizienia za brak czujnoci, a on sam uniewinniony, jednak sfabrykowane oskarenie osigno zamierzony cel - obudzio podejrzenia Stalina. Wozniesienski nie otrzyma adnego nowego stanowiska, jego ksiki wycofano z obiegu, a ustawiczne proby o umoliwienie mu spotkania ze Stalinem, w ktrego uczciwo i dobr wol cigle wierzy, byy systematycznie odrzucane. Jak twierdzi Chruszczow, Stalin wielokrotnie pyta Malenkowa i Beri: Czy nie jest strat czasu powstrzymywanie Wozniesienskiego od pracy, podczas gdy zastanawiamy si, co z nim zrobi?. Nie zaprzeczyli mu otwarcie, lecz wszystko pozostao po dawnemu. Stalin raz jeszcze poruszy t spraw: Moe powinnimy zrobi Wozniesienskiego dyrektorem banku pastwowego? Jest ekonomist i wietnym finansist. I znw nikt nie wyrazi sprzeciwu, lecz nic nie uczyniono. W tym czasie suba bezpieczestwa pod kierunkiem Abakumowa pilnie pracowaa nad sfabrykowaniem spisku, o ktry oskarono ogromn liczb wyszych funkcjonariuszy partyjnych i pastwowych w Leningradzie, zawdziczajcych swoj nominacj danowowi. Po mierci Stalina w Leningradzie odby si specjalny proces Abakumowa i wielu jego

wsppracownikw. Uznano ich winnymi sfaszowania sprawy, ktra staa si podstaw czystek lat 1949-1950, i skazano na kar mierci, a w 1962 roku stwierdzono oficjalnie, e zarwno Malenkow, jak i Beria odpowiedzialni byli za spreparowanie sprawy leningradzkiej, bdcej, jak uznano, od pocztku do koca fikcj i prowokacj. Wczeniej jednak ledztwo prowadzone z przyzwoleniem Stalina (jeli nie pod jego bezporednim kierunkiem, jak sdzi Chruszczow), uwieczone zwykym plonem przyzna si do winy i wzajemnych oskare, doprowadzio do aresztowania tysica, a wedug innych rde dwch tysicy, osb. Wedug Chruszczowa wrd ludzi, ktrych ycie wisiao na wosku, by Kosygin (przewodniczcy Rady Ministrw za Breniewa), leningradczyk, pierwszy sekretarz moskiewskiego komitetu partii, ktrego zgodnie z yczeniem Stalina zastpi mia Chruszczow (w tym celu cignito go z Ukrainy). W Leningradzie wykryto spisek, a w Moskwie roi si od elementw antypartyjnych, oznajmi mu wwczas Stalin. Wozniesienskiego przez sze miesicy trzymano w niepewnoci, a on ratowa si przed obdem piszc omiusetstronicow rozpraw o ekonomii politycznej komunizmu. Ostatecznie aresztowano go w listopadzie 1949 roku. Po dugim okresie napicia przyj to wydarzenie z ulg, jak zreszt przewidyway wadze bezpieczestwa - by to element starannie przemylanej taktyki zaamywania winia i uzyskiwania jego zezna. 13 stycznia 1950 roku ogoszono, e wychodzc naprzeciw daniom ludu przywraca si zniesion w 1947 roku kar mierci za zbrodni zdrady stanu. Wozniesienskiego skazano i rozstrzelano we wrzeniu 1950 roku. Podobno w ledztwie torturowano go - tak jak i innych uczestnikw sprawy leningradzkiej, aby wydoby przyznanie si do winy, ktrego zawsze domaga si Stalin. Wszystkie kopie jego rozprawy zostay zniszczone. Nigdy nie ujawniono, ilu ludzi zostao wwczas aresztowanych i straconych. Inna operacja suby bezpieczestwa przeprowadzona w latach 19481950 zapocztkowaa kampani antysemick, ktra staa si charakterystycznym elementem ostatniego okresu ycia Stalina. Antysemityzm waciwy carskiej Rosji (sowo pogrom pochodzi z jzyka rosyjskiego) bynajmniej nie znikn w radzieckim spoeczestwie. Wydaje si, e Stalin, ktry we wczeniejszym okresie swojej kariery nie przejawia aktywnego antysemityzmu, podziela to powszechne uprzedzenie wobec ydw. I po wojnie da haso do rozpoczcia ich systematycznego przeladowania. W okresie tym wzrostowi nastrojw antysemickich sprzyjay nie tylko czynniki spoeczne i kulturalne, takie jak izolacja Zwizku Radzieckiego, rozbudzony szowinizm czy kampania danowa przeciwko obcym elementom w kulturze radzieckiej, lecz rwnie sytuacja polityczna pogorszenie si stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi, mocarstwem superimperialistycznym, popierajcym ruch syjonistyczny, gdzie bardzo aktywnie zaznaczyo swoj obecno wpywowe lobby ydowskie, powstanie pastwa Izrael odwoujcego si do patriotyzmu ydw na caym wiecie oraz powrt do dawnych ostrzee przed wrogami ludu i zdrajcami w onie spoeczestwa radzieckiego. Wszystko to stwarzao

sytuacj, w ktrej ydzi atwo mogli zosta uznani za obcych, za kosmopolitw i zeuropeizowanych intelektualistw winnych szerzenia si dekadenckiej sztuki nowoczesnej, a zarazem za syjonistycznych agentw amerykaskiego imperializmu. Stalin zapad na t sam chorob antysemityzmu co Hitler, ale podczas gdy tamten dopatrywa si ydowskiego midzynarodowego spisku bolszewickiego z siedzib na Kremlu, on wszdzie widzia macki ydowskiego midzynarodowego spisku kapitalistw i syjonistw, z siedzib na Wall Street. Stalin by wcieky, gdy jego starszy syn Jakow polubi ydwk, a za najwiksze przewinienie swojej crki Swietany uznawa to, e zakochaa si w starszym mczynie pochodzenia ydowskiego (nieszcznik odpokutowa za to dziesicioma latami w agrze), a pniej wysza za m za kolejnego yda. Twego pierwszego musia te podrzucili ci syjonici - krzykn Stalin i zabroni jej kiedykolwiek przyprowadza go do domu. Kampania przeciwko wpywom kosmopolitw w krgach intelektualnych i kulturalnych czsto nabieraa zabarwienia antyydowskiego. ydowscy krytycy otrzymali zakaz pisywania do prasy radzieckiej, zamknito ydowskie szkoy, teatry i gazety, cile ograniczono liczb ydw, ktrzy mogli by dopuszczani na wysze uczelnie, do instytutw naukowych, suby dyplomatycznej i sdownictwa. Jedn z pierwszych ofiar kampanii antysemickiej by wielki ydowski aktor i dyrektor moskiewskiego Teatru ydowskiego Solomon Michoels. Ogromny rozgos zyska, w roli starzejcego si tyrana, krla Leara, nieraz prywatnie wystpowa przed Stalinem, grajc t posta i innych bohaterw szekspirowskich. Na pocztku 1948 roku podano, e zgin w wypadku samochodowym w Misku, lecz Swietana twierdzi, e syszaa wczeniej ojca omawiajcego spraw zabjstwa przez telefon i sugerujcego wanie tak wersj mierci jako przykrywk dla mordu popenionego przez wadze bezpieczestwa. W 1948 roku Zwizek Radziecki by jednym z pierwszych pastw, ktre uznay rzd Izraela. Wizyta w Moskwie Goldy Meir, izraelskiego ministra spraw zagranicznych, doprowadzia jednak do pogbienia uprzedze Stalina. Spontaniczna manifestacja rozentuzjazmowanego tumu ydw rosyjskich, witajcych j w synagodze moskiewskiej, utwierdzia Stalina w przekonaniu, e kady sympatyk syjonizmu musi by zdrajc Zwizku Radzieckiego. Gdy Swietana zaprotestowaa przeciwko tym podejrzeniom, zawoa wzburzony: Cae starsze pokolenie zaraone jest syjonizmem, a starzy ucz modzie. Antyfaszystowski Komitet ydowski, powoany w czasie wojny dla uzyskania poparcia krgw ydowskich za granic, uznano teraz za central kryptosyjonistyczn, tajny tunel wyryty pod murem obronnym wzniesionym przez Stalina przeciwko obcym, wrogim wpywom. MGB szybko znalazo potrzebne dowody. Komitet zosta rozwizany, a jego przewodniczcy Solomon ozowski, byy wiceminister spraw zagranicznych, aresztowany i stracony w 1952 roku. Wrd czonkw komitetu aresztowanych w tym samym czasie znalaza si ona Mootowa, Polina, ktra podczas wizyty pani Meir wdaa si z ni

w oywion rozmow po hebrajsku. Stalin od dawna patrzy na ni bardzo podejrzliwie, bya bowiem przyjacik jego ony Nadiedy i ostatni osob, z ktr ta rozmawiaa przed swoim samobjstwem. Stanowisko ma nie mogo ocali Poliny - zostaa zesana do obozu w rodkowej Azji i zwolniona dopiero po mierci Stalina. VII Rwnolegle z przywrceniem kary mierci pogorszyy si warunki ycia winiw GUagu i zesacw na Syberii. W czasie wojny liczb winiw zmniejszay jedynie zgony. Skazacom z wczeniejszych czystek, ktrym udao si przey swoj kar, podwyszono wyroki o pi, osiem czy dziesi lat i wielu z nich przeniesiono ze zwykych obozw do obozw o zaostrzonym rygorze. Po zakoczeniu wojny do obozw napyna fala nowych winiw, ludzi, ktrzy yli pod okupacj niemieck lub wracali z robt i obozw w Niemczech, zesanych do agrw pod zarzutem zdrady. Oglna liczba wizionych wynosia od 12 do 14 milionw. Pod koniec lat czterdziestych osoby zwolnione z agrw po odbyciu kary oraz te, ktre zesano i deportowano w czasie wojny, skazano na doywotni pobyt w odlegych i niegocinnych rejonach pnocy bez najmniejszej nadziei powrotu do domw i najbliszych. Nigdy nie wspominany publicznie, lecz zawsze obecny w wiadomoci obywateli, archipelag GUag pozostawa mrocznym tem ycia w Zwizku Radzieckim. Aferze leningradzkiej oraz - przynajmniej na pocztku przeladowaniom ydw nie nadano wikszego rozgosu. Mimo to w dwch stolicach, Moskwie i Leningradzie, a take na wyszym szczeblu biurokracji partyjnej i pastwowej caego kraju zaroio si od powtarzanych na ucho pogosek i plotek, co w poczeniu z oficjalnym milczeniem, panujcym wok tych spraw, przyczyniao si do nawrotu atmosfery strachu i niepewnoci. W porwnaniu z latami 1937-1938 przeladowania dotkny na razie nielicznej grupy osb, jednak nikt nie wiedzia, jak daleko dojdzie fala represji i kto bdzie nastpny. Gdy w grudniu 1949 narody Zwizku Radzieckiego i partie komunistyczne wiata zjednoczyy si we wsplnych obchodach siedemdziesitej rocznicy urodzin Stalina, trudno byo znale nowe superlatywy dla uhonorowania czowieka wczeniej ju okrelonego mianem wszechstronnego geniusza. Kult Stalina, ktrego punktem wyjcia by tytu spadkobiercy Lenina, doszed do takiego etapu, e przekroczywszy legend dwch wodzw, wsplnie tworzcych parti bolszewick i dokonujcych rewolucji padziernikowej, zami w kocu kult samego Lenina. Jego rozwojowi towarzyszyo systematyczne poprawianie faktw historycznych. W swoim tajnym przemwieniu na XX Zjedzie KPZR w 1956 roku Chruszczow przytoczy wiele fragmentw dodanych przez Stalina do jego Krtkiego yciorysu opublikowanego w 1948 roku. O swoich zdolnociach strategicznych pisa Stalin nastpujco: Towarzysz Stalin opracowa tez o stale dziaajcych czynnikach, ktre

maj decydujce znaczenie dla losw wojny, o aktywnej obronie i prawach kontrofensywy i ofensywy [...] o roli wielkich zgrupowa pancernych i lotnictwa w wojnie wspczesnej [...] Na wszystkich etapach wojny geniusz Stalina znajdowa prawidowe rozwizania, uwzgldniajce wszelkie okolicznoci [...] Jego wojskowe mistrzostwo objawiao si zarwno w obronie, jak i w ataku. Jego geniusz pozwala mu przenika i udaremnia plany nieprzyjaciela. A na zakoczenie doda: Wykonujc z absolutnym mistrzostwem swoje zadanie przywdcy partii i narodu oraz cieszc si nieograniczonym poparciem caego narodu radzieckiego, Stalin nigdy nie pozwala na to, aby na jego prace pada najmniejszy cie prnoci, zarozumiaoci czy samouwielbienia. Komitet organizacyjny uroczystoci ku czci urodzin Stalina liczy a siedemdziesiciu dostojnikw, w tym wszystkich czonkw Biura Politycznego; w jego skad wchodzi rwnie ysenko i Szostakowicz. Radziecka Akademia Nauk zorganizowaa specjaln sesj dla uhonorowania najwikszego geniusza ludzkoci i wydaa opasy tom, ilustrujcy wkad Stalina w rozmaite dziedziny wiedzy. Kady czonek Politbiura doczy wasny panegiryk do niezliczonej iloci artykuw, jakie ukazay si w rozmaitych periodykach. Palm pierwszestwa naley przyzna Malenkowowi za szkic pod tytuem Towarzysz Stalin - przywdca postpowej ludzkoci, zaczynajcy si od zdania: Towarzysz Stalin nieustannie przypomina nam, e nie zarozumiao, a skromno jest przymiotem prawdziwego bolszewika. Kulminacyjnym punktem obchodw by galowy wystp w Teatrze Bolszoj, podczas ktrego Mao Tse-tung, Togliatti, Ulbricht i inni gocie skadali swoje hody tajemniczej postaci siedzcej na podium, umiechnitej, jednak milczcej przez cay czas trwania ceremonii. Wszyscy czonkowie Politbiura byli obecni, ale oni rwnie nie zabierali gosu; przemwienia goci nastpoway na zmian z gratulacjami pomniejszych osobistoci radzieckich, co miao podkrela dystans dzielcy Stalina od przywdcw wszystkich innych partii komunistycznych, nie wyczajc Mao Tse-tunga. Dary skadane nie tylko przez reprezentantw wszystkich czci Zwizku Radzieckiego, lecz rwnie przez komunistw z caego wiata, wyraay mio i podziw mas ludowych. Do czasu zbudowania specjalnego muzeum miay by one wystawione w Muzeum Rewolucji. Wieczorem snopy wiate z reflektorw przeciwlotniczych owietlay portret przywdcy przytwierdzony do balonu unoszcego si nad stolic jarzcy si na niebie niczym antyczny heros przemieniony w konstelacj. Stalin na pewno zdawa sobie spraw z tego, jak przemon rol w owej manifestacji entuzjazmu i podziwu odgrywa przymus, jednak znajc jego gboko sceptyczny pogld na ludzk natur mona przypuszcza, e niezbyt si tym przejmowa. Jak wczeniej wspomniaem, zapytany o to, czy woli, aby lojalno narodu opieraa si na strachu czy na przekonaniu, odpowiedzia: Na strachu. Przekonania mona zmieni, ale strach pozostaje. Zarazem jednak inna strona jego natury potrzebowaa pozorw spontanicznoci, choby po to, aby zaguszy wtpliwoci, ktrych nigdy

nie mg si wyzby w stosunkach z wasnymi rodakami, zwaszcza czonkami partii. Siedzc na scenie teatru i suchajc pochlebstw zebranych, nie wierzy w szczero skadanych hodw, a jednak wadczo si ich domaga i czujnie nasuchiwa, czy wygaszane s z naleytym przekonaniem. Chruszczow wrci do Moskwy jeszcze przed uroczystymi obchodami urodzin Stalina. Udao mu si przetrwa okres nieaski, kiedy to musia znosi przy sobie Kaganowicza. Jego obecno staa si teraz podana nie tylko jako dodatkowe zabezpieczenie przed grob spisku, lecz rwnie jako przeciwwaga dla dominujcej pozycji Malenkowa i Berii w wewntrznym krgu wadzy. Dopuszczony ponownie do bliskiej wsppracy ze Stalinem zaskoczony by zmian w jego zachowaniu: sta si jeszcze bardziej kapryny, draliwy i brutalny, a jego podejrzliwo urosa do niewiarygodnych rozmiarw. Znajc atwo, z jak Stalin dawa wiar podszeptom o zdradzie, zwaszcza wwczas gdy miay one form pisemn, Beria stale podsyca jego podejrzenia fragmentarycznymi dowodami, ktre przy najmniejszej zachcie MGB umiaa rozbudowa w jedn ze swoich powieci (jak nazywali to specjalici od takiej roboty) i wydusi zeznania potrzebne do spreparowania procesu. Stalin jednak nie ufa i lka si rwnie Berii. Obydwaj dobrze pamitali, w jaki sposb Stalin zniszczy poprzednikw Berii, Jagod i Jeowa. Beria mia si wic na bacznoci, by nie wpa w te same sida co oni, Stalin za pilnie ledzi kady ruch Berii, wiedzc, e moe on uprzedzi atak i zgadzi swojego szefa, zanim w zdy uderzy. Dlatego wanie Stalin nie zawsze dawa posuch insynuacjom Berii: nie pozwoli mu midzy innymi wszcz ledztwa w sprawie trzech ludzi, ktrych nazwiska ujawniono dopiero w 1988 roku. Pierwszym z nich by ukow. Mikojan wspomina, e sysza, jak Stalin mwi do Berii: Nie dam ci ukowa. Znam go, to nie zdrajca. Drugim by czoowy fizyk rosyjski Kapica, ktry nie zgodzi si podj pracy nad produkcj bomby atomowej pod kierunkiem Berii. Trzeci to marszaek Woronow, dowodzcy artyleri Armii Czerwonej w czasie wojny. Admira Isakow przypomina sobie pewne zajcie midzy Stalinem a Beri. Woronow nie zjawi si na posiedzeniu, a Stalin ostro zapyta Beri: awrientij, czy on jest u ciebie? Chodzcy po pokoju Beria odwrci si od niechcenia i rzuci: Owszem, jest. Stalin spojrza na niego znaczco i zobaczylimy, e Beria skurczy si ze strachu; wydawa si niszy ni zwykle. Czy moe wrci jutro?, zapyta Stalin. Jutro nie, odpowiedzia Beria, nie wiedzc, w jakim kcie si schowa. Pojutrze?, kontynuowa Stalin, przygwadajc go wzrokiem. Bdzie tu pojutrze. Na pewno. Posiedzenie odoono, a w ustalonym dniu Woronow znowu znajdowa si na swoim miejscu. Nikt nie zapyta go, gdzie by, a on sam rwnie nie by skory do zwierze. Kiedy jednak Stalin raz powzi podejrzenie, nieatwo byo wybi mu je z gowy. Po powrocie Chruszczowa z Ukrainy Stalin pokaza mu donos na

G. M. Popowa, jego poprzednika na stanowisku pierwszego sekretarza moskiewskiego komitetu partii. Chruszczow twierdzi, e udao mu si przekona Stalina, by nie nadawa sprawie biegu, wiedzia jednak, e ten nie spocznie, dopki nie przyapie Popowa na gorcym uczynku. Znaleziono mu wic posad dyrektora fabryki w Kujbyszewie. Ilekro Stalin nawizywa do zarzutw przeciwko Popowowi i wypytywa, gdzie w przebywa, odpowiadano: W Kujbyszewie, co wydawao si go uspokaja. Stalin nie mia ju dawnej zdolnoci koncentracji i energii koniecznej do utrzymania steru rzdw. Spdza coraz mniej czasu w swoim biurze, wola dacz w Kuncewie, i przedua coroczne wakacje nad Morzem Czarnym do koca sierpnia, listopada, a nawet pocztkw grudnia. Maszyna biurokracji krcia si bez niego i w kocu przesyano mu ju tylko list decyzji do zatwierdzenia, nie oczekujc ode udziau w pracach przygotowawczych. W owym czasie Stalin ju bardzo rzadko przewodniczy obradom Rady Ministrw. Jego nieoczekiwane wizyty robiy zawsze silne wraenie i zakcay normalny tok obrad. Chruszczow wspomina pewien dzie, gdy oczekiwano burzliwej dyskusji nad przydziaem rodkw inwestycyjnych. Nagle zjawi si Stalin, ktrego nikt si nie spodziewa. Zasiad przy stole i wskazujc na lecy przed nim plik dokumentw powiedzia: Oto plan. Czy s sprzeciwy? Poniewa aden z ministrw nie chcia odezwa si pierwszy, zapanowaa cisza. Wobec tego, owiadczy Stalin, narada zostaje przeoona i wszyscy obecni mog uda si na projekcj filmu, ktry przygotowaem na to popoudnie. Gdy wychodzi, syszano, jak powiedzia: Ale ich nabralimy!. Stalin, ktry nie przestawa pracowa nad wasn legend, usilnie pragn, aby potomni widzieli w nim nie tylko ma stanu, lecz rwnie gbokiego i oryginalnego myliciela. Przygotowywano ju do druku jego Dziea zebrane, majce zaj miejsce obok dzie Lenina, i po stanowczej interwencji w nauki przyrodnicze, kiedy to popar postpowe tendencje w dziedzinie biologii, latem 1950 roku, a wic w trakcie kryzysu koreaskiego, zadziwi radziecki wiat intelektualny znajdujc czas na wmieszanie si w spory lingwistw. Grupa wojujcych filologw marksistowskich podja teori zmarego w 1934 roku N. J. Marra, ktry twierdzi, e jzyk jest elementem nadbudowy spoecznej, powstaym na bazie stosunkw produkcji i zalenym od przynalenoci klasowej. Za pomoc tej broni ideologicznej zwolennikom Marra udao si rozpta kampani przeladowa zwrcon przeciwko ich ortodoksyjnym kolegom. W lad za zwycistwem ysenki w czerwcu 1949 roku radziecka Akademia Nauk przyja rezolucj, w myl ktrej nauka Marra uznana zostaa za jedyn materialistyczn, marksistowsk teori jzyka. Tym razem Stalin postanowi utrze nosa postpowcom. Wezwa do swojej daczy ortodoksyjnego filologa A. S. Czibikow, wypyta j dokadnie o teori Marra, a nastpnie poleci napisa artyku polemiczny do Prawdy. Pniej sam wnis poprawki do dwch kolejnych szkicw i raz jeszcze spotka si z Czibikow, aby przedyskutowa ostateczn redakcj artykuu. Wbrew rozpowszechnionej opinii - opowiadaa Czibikowa mona byo si z nim spiera i czasami przyznawa mi suszno. Gdy

artyku Czibikowej ukaza si w prasie, marksici przypucili ostry atak. Mona sobie wyobrazi ich konsternacj, gdy w odpowiedzi Prawda wydrukowaa trzy artykuy Stalina, w ktrych stwierdza, e jzyk nie jest czci bazy czy nadbudowy w rozumieniu marksistowskim i okrela pogldy Marra jako stek nonsensw. W tym samym numerze omiu profesorw jzykoznawstwa wyraao bezgraniczny podziw dla wnikliwoci Stalina, ktry swoj interwencj otworzy now er w dziejach lingwistyki. Cho pogldy wyraone przez Stalina nie byy i nie s nawet w najmniejszym stopniu oryginalne, jego zarzuty pod adresem zwolennikw Marra nie straciy dotd swojej pikanterii. Oto w jakich sowach oskara ich o stworzenie arakczejewowskiej dyktatury (aluzja do tyranii hrabiego Arakczejewa, faworyta cara Aleksandra I): adna nauka nie moe rozwija si bez cierania si pogldw, bez wolnoci i krytycyzmu. Ta zasada zostaa pogwacona. [...] Stworzono hermetyczn grup nieomylnych przywdcw, ktrzy sami zabezpieczywszy si przed wszelk krytyk zaczli postpowa w sposb despotyczny i autorytarny. Przekroczywszy siedemdziesit lat Stalin z rosncym gniewem zacz uzmysawia sobie ograniczenia wynikajce ze swojego wieku. Wzrasta w nim lk, e nie bdzie na tyle sprawny fizycznie i umysowo, by utrzyma swoje otoczenie w rwnie bezwzgldnym posuszestwie jak dotychczas. Obawia si, e ludzie tacy jak Mootow i Mikojan, ktrzy znali go w kwiecie wieku, zauwa, jak bardzo si postarza, za tacy jak Malenkow i Beria, modsi od niego o dwadziecia lat, odkryj, e nie jest ju tym, kim by dawniej, i zaczn spiskowa za jego plecami. W okresie stalinowskim wewntrzny krg wadzy nigdy nie by rzdem w zwykym tego sowa znaczeniu; stanowi raczej mieszanin konspiracji, mafii i dworu udzielnego wadcy. Teraz przypomina grono mafiosw ze starzejcym si szefem lub rad bojarw, ktrych myli kryy natrtnie wok pytania, jak dugo jeszcze car poyje i kto zajmie jego miejsce. Draliwo i maniakalna podejrzliwo Stalina w ostatnich latach ycia, nieprzewidywalno jego reakcji i izolowanie si od otoczenia - wszystko to byo wyrazem strachu. Borys Godunow nieprzypadkowo by jego ulubion oper. Mimo e okolicznoci towarzyszce ostatniemu okresowi ycia Hitlera i Stalina - zwycionego i zwycizcy - byy bardzo odmienne, mona dopatrzy si midzy nimi pewnego podobiestwa. Ani jeden, ani drugi nie interesowa si spraw sukcesji po sobie, ani jeden, ani drugi nie mia zamiaru skapitulowa czy abdykowa, obydwaj zamknli si w wiecie wasnych fantazji, odcili od rzeczywistoci, wycofali w ciasn, prywatn sfer, ktr mogli jeszcze kontrolowa. Obydwaj zdecydowani byli broni swojej wadzy do ostatniego tchu - i tak wanie uczynili. Podobnie jak Hitler, Stalin przesta wygasza przemwienia (w latach 1945-1953 zrobi to tylko dwa razy) i udziela wywiadw: te, ktre ukazyway si w prasie, opieray si na pisemnej wymianie pyta i odpowiedzi. Obydwaj przestali pokazywa si publicznie: u Hitlera wynikao to z chci ukrycia daleko idcych zmian, jakie zaszy w jego

wygldzie zewntrznym wskutek dugotrwaego napicia psychicznego, u Stalina - niszczcego wpywu staroci. Obydwaj czuli instynktownie, e obraz Fhrera i ikon Stalina przymi mogo porwnanie z ywymi oryginaami. Liczba osb zaangaowanych do osobistej ochrony Stalina systematycznie rosa. Gdziekolwiek nocowa, jego rezydencj otacza acuch stray i psw wartowniczych. Nigdy nie podrowa samolotem. Gdy udawa si pocigiem na poudnie, jak mia to zwyczaj czyni latem, wstrzymywano ruch na liniach kolejowych, a wzdu caej trasy przejazdu rozstawione byy co 150 metrw jednostki MWD. Wyruszay zawsze dwa lub trzy pocigi, a Stalin decydowa w ostatniej chwili, ktrym z nich bdzie jecha. Gdy przebywa w Moskwie, zawsze zmienia tras przejazdu do swojej daczy w Kuncewie. W tym narzuconym samemu sobie odosobnieniu jedyn rozrywk Stalina stanowiy pokazy filmw w jego prywatnej sali kinowej, po ktrych obowizkowo nastpowaa caonocna libacja w daczy. P tuzina bliskich wsppracownikw, ktrych jeszcze tolerowa - zabrako ju wrd nich Mootowa, Mikojana i Woroszyowa, musiao by gotowych na kade jego skinienie. Mimo e wszystkie dania przygotowywano w jego kuchni, Stalin nigdy nie tkn potraw ani napojw, dopki inni ich nie sprbowali, aby upewni si, czy nie byy zatrute. Cigle opowiada te same historie i anegdoty, lecz wszyscy musieli si zachwyca i zamiewa, jakby syszeli je po raz pierwszy. Stalin znajdowa szczegln przyjemno w upijaniu swoich goci i przygldaniu si, jak robili z siebie gupcw. Nie wiadomo dlaczego, Stalin uwaa upokarzanie innych za dobr zabaw [pisa Chruszczow]. Pamitam, jak kiedy kaza mi taczy kozaka. Musiaem robi przysiady, uderza w obcasy i przytupywa, starajc si jednoczenie zachowa przyjemny wyraz twarzy. Jednak, jak pniej powiedziaem Mikojanowi: Gdy Stalin mwi tacz, mdry czowiek nie zastanawia si, tylko taczy. Najwaniejsz rzecz byo wypenienie Stalinowi czasu, eby nie cierpia z powodu samotnoci. Samotno dziaaa na niego przygnbiajco i ba si jej. A przecie nie sposb byo czu si swobodnie w jego towarzystwie: Jeli istniaa rzecz gorsza od kolacji ze Stalinem, bya ni konieczno towarzyszenia mu na wakacjach [...] By to straszliwy, fizyczny wrcz wysiek. Potwierdza to crka Stalina, Swietana, ktra po wojnie znowu nawizaa z nim stosunki, lecz nie potrafia si do niego zbliy. Wspominajc wakacje spdzone z ojcem na poudniu, pisaa: Po powrocie przez kilka dni odpoczywaam i przychodziam do siebie. Ciko mi byo z ojcem, traciam przy nim ogromne iloci energii i nerww. W 1951 roku, kiedy przebywaa z nim przez dwa tygodnie w Gruzji, zauwaya, e spontaniczna owacja tumu wzbudzia jego gniew. Pomylaa, e w tym czasie by on ju tak wypalony i pusty wewntrznie, e nie wierzy w szczero ludzkich uczu. Podczas nowej fali aresztowa pod koniec 1948 roku ofiar pady obie ciotki Swietany. Gdy spytaa ojca o przyczyn, odrzek z gorycz: Duo gaday. Zbyt duo wiedziay i zbyt duo ploty. A to jest na rk

wrogom. [...] Wszdzie dostrzega wrogw. Bya to ju patologia, niania przeladowcza - rezultat pustki i osamotnienia. Taki stan rzeczy nie mg trwa w nieskoczono i - jak si wydaje czu to te sam Stalin. W 1951 roku, podczas wakacji w Afonie, na poudniu kraju, wezwa do siebie Chruszczowa i Mikojana, aby dotrzymywali mu towarzystwa. Ktrego dnia - pisze Chruszczow spacerowalimy po ogrodzie, kiedy Stalin wyszed na werand. Wydawa si nas nie dostrzega. Jestem skoczony - powiedzia jakby do samego siebie. - Nie wierz nikomu, nawet samemu sobie .Nie wiadomo na pewno, kto wysun propozycj zwoania zjazdu partii, pierwszego od 1939 roku. Chruszczow twierdzi, e uczyni to Stalin, inni przypuszczaj, e mogli to zrobi jego najblisi wsppracownicy, widzc w tym najlepszy sposb pooenia kresu niepewnoci, przeprowadzenia zmian i przywrcenia zaufania. Tak czy inaczej to Stalin dostarczy najwicej emocji delegatom zebranym na XIX Zjedzie KPZR w padzierniku 1952 roku. Nie czu si ju na siach, aby przedstawi referat sprawozdawczy Komitetu Centralnego Partii, w ktrej to roli ustanowi, a pniej systematycznie potwierdza swoj dominujc pozycj w partii (czyni to na kadym zjedzie od 1924 do 1939 roku), tote powierzy to zadanie Malenkowowi, zarazem jednak zleci Chruszczowowi, aby wygosi drugie rwnie istotne przemwienie. Posiedzenia otwiera Mootow, a zamyka je Woroszyow. Aby zagwarantowa Stalinowi naleyt uwag zebranych, tu przed rozpoczciem zjazdu, wyznaczonego na 5 padziernika, dwa kolejne numery Prawdy, z 3 i 4 padziernika, powicono w caoci jego nowej i nieoczekiwanej pracy pod tytuem Ekonomiczne problemy socjalizmu. W tej sytuacji kady z mwcw zobowizany by wzorem Malenkowa nawiza w swoim przemwieniu do dziea otwierajcego nowy etap w rozwoju marksizmu [...] o midzynarodowym i historycznym znaczeniu. W ksice swej Stalin wykorzysta okazj, aby zgani, a na trzydziestu jeden stronach bdy towarzysza Jaroszenki, ekonomisty, ktry by na tyle nierozwany, by sugerowa, e wszechstronnemu geniuszowi powinno si zleci napisanie podrcznika szkolnego. Za swoj niewczesn gorliwo zosta oskarony o wkroczenie w lady Bucharina. Po tym wystpieniu Stalina w obronie ortodoksji posypa si cay deszcz artykuw, w ktrych ekonomici radzieccy, podobnie jak wczeniej biolodzy i jzykoznawcy, jeden przez drugiego odwoywali swoje bdne pogldy. Stalin doprowadzi rwnie do przyjcia dwch rezolucji, jednej o usuniciu sowa bolszewicka z nazwy partii, drugiej o zmianie pierwotnej nazwy Politbiuro na Prezydium; obie suy miay odciciu partii od jej leninowskiej przeszoci. Podczas jednego z ostatnich posiedze Stalin, ktry rzadko bra udzia w obradach, nieoczekiwanie wszed na trybun, wzbudzajc jedyn podczas tego zjazdu stojc owacj sali swoim szeciominutowym przemwieniem, w ktrym wzywa komunistw caego wiata, aby uwolnili go od wojny i imperializmu. No prosz - powiedzia do czonkw swojej wity. Popatrzcie tylko! Cigle jeszcze to potrafi. Jego najoryginalniejszym posuniciem byo podwojenie liczby czonkw Komitetu Centralnego i

Sekretariatu Partii, a nastpnie, na pierwszym plenum rozszerzonego komitetu, postawienie wniosku o potrojenie skadu nowego Prezydium powoanego na miejsce dawnego Politbiura. Niespodziewanie poprosi te plenum o przyjcie jego rezygnacji ze stanowiska generalnego sekretarza, powoujc si na swj wiek oraz nielojalno Mootowa, Mikojana i wielu innych. Nie jest jasne, jakie byy rzeczywiste intencje Stalina, w kadym razie uczestnicy plenum odmwili przyjcia jego rezygnacji i bagali, aby pozosta na stanowisku. Stalin przychyli si do prb zebranych, po czym wycign z kieszeni kartk papieru i odczyta list proponowanych czonkw prezydium, ktr obecni zaakceptowali bez szemrania. Byy na niej nazwiska dziesiciu z jedenastu dotychczasowych czonkw Biura Politycznego, lecz obok nich znacznie wiksza liczba modszych i mniej znanych osb. Posunicie to odebrane zostao przez wszystkich jako wstp do czystki, majcej na celu zastpienie starej gwardii modszymi czonkami partii, ludmi, ktrzy nic nie wiedzieli o jej wczeniejszej historii i gotowi byli bez wahania spenia polecenia Stalina. Przypuszczenia te potwierdzi jawny atak Stalina na Mootowa i Mikojana na tym samym plenum. Oskary on ich o tchrzostwo i kapitulanctwo i stwierdzi, e postpuj tak, jakby byli agentami okrelonych zachodnich rzdw. Konstanty Simonow, ktry bra udzia w posiedzeniu jako czonek-kandydat Komitetu Centralnego, pisa pniej, e atak by tak druzgoccy i bezlitosny, i odpowiedzi Mootowa i Mikojana brzmiay niczym ostatnie sowa skazacw. aden z nich nie wszed do Prezydium - ciaa, ktre Stalin powoa w dalszej czci obrad, mimo e poprawiony statut partii nie przewidywa jego utworzenia. Tymczasem jednak, z niekonsekwencj typow dla tego okresu swojego ycia, Stalin nie doprowadzi rozpocztego przewrotu do koca. Wszystko toczyo si dawnym trybem. Prezydium nigdy si nie zebrao, a Biuro oznaczao ten sam co przedtem wewntrzny krg, zoony z jego samego, Malenkowa, Berii, Chruszczowa i Buganina. Jedyna rnica polegaa na tym, e Mootow i Mikojan zostali cakowicie wykluczeni z udziau w posiedzeniach, a Kaganowicz i Woroszyow byli rzadko zapraszani. Nowi czonkowie Prezydium przydzieleni zostali do najrozmaitszych komisji, ktre nie otrzymay jednak adnych konkretnych zada czy instrukcji i pozostay ciaami zupenie bezuytecznymi i nic nie znaczcymi. Chruszczow podsumowa wczesn sytuacj w sposb nastpujcy: Rzd praktycznie przesta funkcjonowa. Dyrygent ju nie kierowa orkiestr, kady gra wedug swojego widzimisie. Utrata kontroli nad otoczeniem odzwierciedlaa pogarszajcy si stan zdrowia Stalina. Daway o sobie zna skutki niezdrowego, siedzcego trybu ycia. Oprcz cigego nadcinienia dokuczay mu nawracajce ataki anginy, a dodatkowych cierpie przysparzay mu prby wyzwolenia si z naogu palenia, ktremu ulega przez cae ycie. Po zjedzie partii pierwszy raz nie pojecha na wakacje na poudnie kraju, jak to czyni kadego roku. Oznak niezrwnowaenia psychicznego Stalina bya jego nieoczekiwana napa na dwch najstarszych i najwierniejszych czonkw osobistej wity: Wasika i Poskriebyszewa. Pierwszy nalea do jego

obstawy od 1919 roku (z latami awansowa do stopnia generaa-majora) i by odpowiedzialny za ochron Stalina; sprawowa te nadzr nad jego rezydencj, ywnoci i sub domow. Teraz zosta zdymisjonowany bez sowa uzasadnienia i aresztowany. Nikt o nim wicej nie usysza. Poskriebyszew zosta osobistym sekretarzem Stalina wkrtce po objciu przez niego funkcji sekretarza generalnego KC. Zna wikszo jego sekretw, kontrolowa dopywajce do niego informacje, a take wszystkie spotkania. Rwnie bezwzgldny jak jego pan, lecz lepo mu oddany, musia znie to samo upokorzenie co Mootow - by wiadkiem aresztowania wasnej ony. Nastpnie oskarono go o lekkomylne zdradzanie tajemnic wagi pastwowej i zwolniono ze stanowiska. A do dnia mierci Stalina czeka na chwil, gdy przyjd go aresztowa. Podejrzliwo Stalina przekroczya obecnie wszelkie granice rozsdku, dotyczya wszystkich i tak jak zawsze da od oskaronych przyznania si do winy, ktre udowodnioby suszno jego podejrze. Nie poprzestajc na starym ochroniarzu i mu zaufania, ludziach, ktrzy suyli mu wiernie przez wszystkie lata jego kariery, zwrci si rwnie przeciwko swojemu osobistemu lekarzowi, akademikowi Winogradowowi, jedynemu, ktremu wierzy, jak twierdzi Swietana. Winogradow aresztowany zosta w listopadzie razem z wieloma innymi lekarzami szpitala kremlowskiego - kliniki zastrzeonej dla elity Zwizku Radzieckiego. Podstaw aresztowania sta si donos modej lekarki, radiologa, Lidii Timaszukowej. Podobno pierwszy raz zwrcia ona uwag Stalina jeszcze jako studentka medycyny, kiedy zaproponowaa rozpisanie konkursu na wynalezienie rodkw, ktre pozwoliyby przeduy ycie towarzysza Stalina tak bezcenne dla Zwizku Radzieckiego i caej ludzkoci. Zwerbowana przez sub bezpieczestwa oskarya lekarzy o usiowanie zabjstwa Stalina i innych przywdcw partii poprzez stosowanie niewaciwych metod leczenia. Nigdy nie wyjaniono, kto podsun Timaszukowej myl, by napisaa w donos. Powszechnie sdzi si, e Stalin wiedzia o przygotowaniach do sprawy lekarzy, a nawet, jak twierdzi Chruszczow, by jej inspiratorem. List Timaszukowej podobno wywoa niezadowolenie Berii i zaniepokoi wyszych funkcjonariuszy MGB, ktrzy obawiali si, e cignie na nich oskarenie o brak czujnoci. Minister bezpieczestwa publicznego Abakumow zabroni szefowi wydziau ledczego MGB Riuminowi wszczynania dochodzenia w tej sprawie, a nawet profilaktycznie go aresztowa. Tymczasem w wyniku interwencji Stalina Riumina wypuszczono, a w areszcie znalaz si Abakumow, bdcy jednym z ludzi Berii. Na jego miejsce ministrem mianowano Siemiona Ignatjewa, czowieka spoza krgu suby bezpieczestwa Dziaania te mogy mie zwizek z przygotowywan ju przez Stalina kampani przeciwko Berii. Stalin osobicie przej nadzr nad spraw lekarzy - kaza zaku Winogradowa w kajdany i bi pozostaych winiw podczas ledztwa. Podczas swego przemwienia na zjedzie partii w 1956 roku Chruszczow, wskazujc na Ignatjewa, ktry by obecny na sali, przypomnia sowa powiedziane do niego przez Stalina: Jeli nie uzyskacie przyznania si lekarzy, to wasza gowa spadnie. Gdy zeznania dostarczono, Stalin

pokaza je czonkom Biura Prezydium, mwic: Jestecie lepi jak kocita, co stanie si, kiedy mnie zabraknie? Kraj zginie, bo nie umiecie rozpoznawa wrogw. Rezultaty ledztwa podano do wiadomoci publicznej 13 stycznia 1953 roku. Szeciu z dziewiciu oskaronych byo ydami. Przyznali si oni rzekomo do zamordowania danowa w 1948 roku, a wczeniej Szczerbakowa, byego pierwszego sekretarza moskiewskiego komitetu partii i sekretarza KC. Zeznania ich przypominay spraw Jagody, ktry przyzna si, jakoby posuy si lekarzami do zamordowania Gorkiego i Kujbyszewa, a take sprawiy, e odya plotka, goszca, i sam Stalin w analogiczny sposb pozby si komisarza ludowego do spraw wojska i marynarki Frunzego, jeszcze w 1925 roku. W niecay miesic po mierci Stalina wszyscy lekarze zostali zwolnieni i zrehabilitowani, a Riumin, gwny oficer ledczy, aresztowany i rozstrzelany. W styczniu 1953 roku jednak oczerniano oskaronych, wykorzystujc wszystkie rodki, jakimi dysponowa radziecki aparat propagandy. Podzieleni oni zostali na dwie grupy. Pierwsza z nich pracowaa jakoby dla wywiadu amerykaskiego za porednictwem midzynarodowej buruazyjnej ydowsko-syjonistycznej organizacji znanej pod nazw Joint, jak si wydaje chodzio o organizacj charytatywn American Jewish Joint Distribution Committee, zaoon w 1914 roku w celu niesienia pomocy ydom rozrzuconym po caym wiecie, a zatem i tym, ktrzy mieszkali na terenie imperium rosyjskiego. Jej szefem mia by rzekomo ydowski aktor Michoels, wcignity niejako pomiertnie do spisku. Czonkowie drugiej, mniejszej grupy, uznani zostali za agentw wywiadu brytyjskiego. Scenariusz ten pozwoli prasie na rozpisywanie si o potrzebie czujnoci wobec szpiegw i zdrajcw, pracujcych na rzecz obcych mocarstw, oraz ydw - wrogw w onie spoeczestwa radzieckiego. Podczas tej ostatniej ze stalinowskich kampanii propagandowych przypomniano raz jeszcze wszystkich wrogw, ktrzy kiedykolwiek cignli na siebie podejrzenia Stalina - byych mienszewikw i trockistw, radzieckie mniejszoci narodowe, inteligencj rosyjsk, od lekarzy po ekonomistw, pisarzy i artystw, gonicych bezwstydnie za modnymi cudzoziemskimi ideami i wzorami, a take tych obywateli, ktrzy skazili si kontaktami z cudzoziemcami. Uczyniono z nich kozy ofiarne i wezwano cay lud radziecki do ich demaskowania i denuncjowania. Kiedy przyznanie dr Lidii Timaszukowej Orderu Lenina pokazao, jak oczywiste korzyci pyn z wykazywania si waciw postaw obywatelsk, ladem jej ruszya caa fala karierowiczw. Podobne sceny rozgryway si w caym kraju - pisze Nadieda Mandelsztam. - Kady bredzi o sabotaystach i lekarzach-zabjcach. Prowadzona z premedytacj kampania miaa rozbudzi tradycyjny rosyjski antysemityzm i cel swj osigna. Z caego kraju napyway wiadomoci o demonstracjach antyydowskich, a nawet o pogromach na Ukrainie. 31 stycznia Prawda doniosa, e ustalono powizania midzy lekarzami a spiskowcami zdemaskowanymi w Polsce i w Czechosowacji wyszo to na jaw podczas procesu Slanskiego w Pradze, gdzie jedenastu z

dygnitarzy partyjnych i pastwowych skazanych za prac dla zachodnich wywiadw byo ydami zwerbowanymi przez syjonistw. Nie tylko obywatele pochodzenia ydowskiego mieli jednak powody, aby lka si cigle ponawianych wezwa do demaskowania wrogw. W swoim artykule opublikowanym w styczniowym numerze Kommunist drugi sekretarz leningradzkiego komitetu partii, Fro Kozow, da wyraz powszechnym obawom, napomykajc o kolejnej masowej czystce w partii. Zastpca generalnego prokuratora ZSRR przypomnia jedno z najbardziej zowrbnych przemwie Stalina, wygoszone na posiedzeniu KC na przeomie lutego i marca 1937, ktre okazao si przygrywk do wielkiego terroru. Przy tamtej okazji Stalin sformuowa to samo ostrzeenie, ktre rozbrzmiewao obecnie - ostrzega przed skrytymi wrogami, ktrzy, nie majc odwagi jawnie wystpi przeciwko wadzy ludowej, usiuj upi czujno ludzi radzieckich faszywymi zapewnieniami o [...] swoim oddaniu dla naszej sprawy. Wspczeni doskonale rozumieli grob czajc si w tych propagandowych oglnikach. Wspominaem ju wczeniej, e daremne s prby dociekania, czy Stalin rzeczywicie wierzy w istnienie spiskw, ktrych zdemaskowaniem si chlubi, czy wyzyskiwa je jedynie jako pretekst do izolowania i niszczenia tych osb, w ktrych widzia zagroenie dla wasnej pozycji. Podobnie nie sposb odpowiedzie na pytanie, czy Hitler by szczery, gdy doprowadza si do wybuchw furii z powodu midzynarodowego spisku ydw, czy te postpowa jak aktor, pragncy wywrze okrelone wraenie na widzach. Zdaniem cytowanego wczeniej radzieckiego psychiatry w ostatnich miesicach ycia Stalina nastpi nawrt drczcego go od dawna obdu. Czy rzeczywicie zamierza przeprowadzi kolejn czystk, porwnywaln z tymi z lat trzydziestych, ktra, jak sugerowa Chruszczow, zniszczy miaa ca star gwardi Biura Politycznego, ludzi sucych mu wytrwale od tylu lat, oraz rozprawi si z Beri podobnie jak z jego poprzednikami, Jagod i Jeowem? Czy ten schorowany siedemdziesiciotrzyletni czowiek istotnie wierzy, e wci jeszcze posiada wystarczajc si i autorytet, aby tego dokona? A moe sam nie wiedzia, jak daleko odway si posun, i pokazaby to - zarwno nam, jak i jemu - rozwj wypadkw? Umar, zanim mogo si to sta. Wieczorem 28 lutego czonkowie wewntrznego krgu - Beria, Malenkow, Chruszczow i Buganin ogldali z nim filmy na Kremlu. Stalin by w doskonaym nastroju, moe dlatego, e si upi. Przyjcie przecigno si do pitej czy szstej rano l marca. Nie wiadomo dokadnie kiedy, ale prawdopodobnie w nocy na 2 marca Stalin mia wylew krwi do mzgu. Stra nie miaa wczeniej zakca mu spokoju, wic dopiero wczenie rano Malenkow, Beria i pozostali mogli przyby z lekarzami, ktrzy stwierdzili parali. Przez trzy i p doby czuwali na zmian przy jego ku, dopki nie umar. Od czasu do czasu odzyskiwa przytomno, lecz nie mg mwi. Siedzc przy umierajcym, jego wsppracownicy myleli ju tylko o tym, co wydarzy si po jego mierci. Zarwno Chruszczow, jak i Swietana twierdz, e jedynym, ktry zdradza miotajce nim uczucia, by Beria. W pewnej chwili, gdy Stalin zdawa si odzyskiwa przytomno [pisze Chruszczow], Beria rzuci si przed nim na kolana i okry jego do

pocaunkami. Kiedy Stalin ponownie straci przytomno i zamkn oczy, Beria wsta i splun [...] z wyrazem nieopisanej nienawici. Rwnie Swietan miotay sprzeczne uczucia. Nie jadam przez wszystkie te dni, nie mogam paka, ogarnia mnie kamienny spokj i kamienny bl. To jej zawdziczamy opis ostatnich godzin ycia Stalina: Ojciec umiera mierci straszn i trudn [...] Bg daje lekk mier tylko sprawiedliwym. [...] Agonia bya straszna. Dusia go na oczach wszystkich. W pewnej chwili - nie wiem, czy tak byo naprawd, ale tak mi si wydawao - w ostatniej ju widocznie minucie, on otworzy oczy i powid nimi po wszystkich, ktrzy stali dookoa. Byo to okropne spojrzenie, jakby nierozumne, jakby gniewne i pene trwogi przed mierci [...] I nagle - byo to niepojte i straszne, ja do dzi tego nie rozumiem, ale nie mog zapomnie - nagle unis w gr lew rk [...] jak gdyby wskaza ni ku grze, czy te pogrozi nam wszystkim. Gest by niepojty, ale grony [...]. W nastpnej chwili dusza, uczyniwszy ostatni wysiek, wyrwaa si z ciaa. Stalin podobnie jak Hitler do samego koca pielgnowa obraz wasnej osoby, nie okazujc alu i nie odwoujc swoich pogldw. Obydwaj umarli urgajc swoim przeciwnikom. Hitler nie da aliantom satysfakcji ujcia go ywym i postawienia przed sdem. Stalin nie pozwoli swoim wsppracownikom odsun si od wadzy. Dopki yli - Hitler szykujcy si do popenienia samobjstwa w bunkrze Kancelarii Rzeszy, Stalin lecy nieprzytomny w swojej daczy ich czar dziaa. Hitler pozostawa Fhrerem, a Stalin Wodzem. Z chwil ich mierci czar prysn. Ci, ktrzy przebywali z Hitlerem w bunkrze, natychmiast rzucili si do ucieczki. A co wydarzyo si w daczy? Wszyscy trwali wok skamieniali w milczeniu przez szereg minut - nie wiem ile zdaje si, e dugo. Potem czonkowie rzdu ruszyli ku wyjciu. Kurtyna strachu zostaa podniesiona, przeyli i mieli przed sob przyszo, o ktr zamierzali walczy. A jednak kiedy wie o mierci Stalina rozesza si po Rosji, ludzie byli oszoomieni i zalknieni. Gdy go chowano, wielu pakao na ulicach. Po przeszo dwudziestu latach nie potrafili sobie wyobrazi przyszoci bez niego.

ROZDZIA DWUDZIESTY

Perspektywa
1930-1990 I

Ani Hitler, ani Stalin nie mieli nastpcw. Kady z nich pozostawi
jednak dziedzictwo: pierwszy dziedzictwo klski, drugi dziedzictwo zwycistwa, ktre ciyo nad Europ przez nastpnych kilkadziesit lat. Teraz, gdy dziedzictwo ich zaczyna si rozsypywa na skutek wypadkw, ktre rozegray si na przeomie 1989-1990 roku, moliwe staje si spojrzenie na epok Hitlera i Stalina z nieco innej perspektywy historycznej. Po pierwsze, mona to uczyni rozpatrujc ten okres w kontekcie kolejnych prb wprowadzenia zmian na mapie Europy, jakie czyniono w dwudziestym wieku. Pierwsz z nich podjli Niemcy w wojnie 1914-1918 roku, czego konkretnym dowodem jest traktat podpisany w Brzeciu Litewskim w marcu 1918 roku. Drug by traktat pokojowy, podpisany po pierwszej wojnie wiatowej, i upadek czterech dynastycznych imperiw: Habsburgw, Hohenzollernw, Romanoww i Otomanw. Trzeci byy zmiany narzucone przez Hitlera w okresie midzy aneksj Austrii w 1935 roku a szczytem potgi Rzeszy w roku 1942, gdy armia niemiecka okupowaa ca Europ Wschodni i znaczn cz zachodniej Rosji. Czwarta bya wynikiem upartego przeduania wojny przez Hitlera i fiaska prb zawarcia pokoju, co pozwolio Stalinowi i Zwizkowi Radzieckiemu na rozcignicie faktycznej kontroli na ca Europ Wschodni i znaczn cz Niemiec. Na kadym etapie zmiany i przetargi dotyczyy przede wszystkim czci Europy lecej na wschd od linii Lubeka - Wenecja. Fakt ten potwierdza znaczenie osi niemiecko-rosyjskiej, o ktrej wspominaem we wstpie, stwierdzajc, e bya ona wiodcym motywem tego okresu historii europejskiej, podobnie jak i wielu wczeniejszych. Z pewnoci pozostanie nim rwnie podczas pitej prby, ktra rozgrywa si na naszych oczach od chwili zaamania si rzdw komunistycznych i radzieckiej orbity wpyww w Europie Wschodniej. Sprawy, od ktrych dzisiaj zaley przyszo Europy: stabilno Europy Wschodniej, a przede wszystkim szans uniknicia wojny domowej czy dyktatury w Zwizku Radzieckim, rwnie maj swoje korzenie w epoce Hitlera i Stalina. Po drugie, interesujc nas epok rozpatrywa mona rwnie w wymiarze ideologicznym. Od czasw rewolucji francuskiej nie byo dwch rwnie agresywnych ideologii jak nazizm i komunizm. Wiele dyskutowano i dyskutuje si na temat zwizkw midzy faszyzmem a nazizmem. Czy

nazizm uzna naley za niemieck odmian faszyzmu, czy te ze wzgldu na szczeglne znaczenie, jakie kierunek ten przywizywa do czynnika biologicznego (do rasizmu i antysemityzmu), za zjawisko zupenie odrbne. Gdy w okupowanej Polsce przystpiono do realizacji rasistowskiego programu Hitlera i Himmlera, znacznie wyraniej zaznaczyy si rnice midzy obydwoma kierunkami. W latach trzydziestych jednak w oczy rzucao si przede wszystkim ich podobiestwo: mao kto z uczestnikw demonstracji antyfaszystowskich czy obrocw republiki w Hiszpanii odrnia te dwie ideologie - podobnie jak rzadko kto kwestionowa dobr wol komunistycznych sojusznikw. W okresie midzywojennym wielu czonkw modszego pokolenia nie widziao innej alternatywy ni jednolita lewica bd jednolita prawica, ktre powszechnie uwaane byy za dwa przeciwstawne warianty ustroju przyszoci. Nazizm i faszyzm gloryfikoway si woli, autorytet, przemoc i wojn. Ich racja opieraa si na powodzeniu: nie przetrway klski Hitlera i Mussoliniego. Uczestnicy obu ruchw skwapliwie zacierali wszelkie lady swojego zaangaowania i wypierali si wszelkiego w nich udziau. Komunizm natomiast zyska olbrzymi sympati i kredyt zaufania dziki wkadowi Rosji Radzieckiej w pokonanie Hitlera. Kiedy w dodatku komunici objli wadz we wschodniej Europie, a Mao odnis spektakularne zwycistwo w Chinach (1949), nowe pokolenie neofitw, zarwno na Zachodzie, jak i w Trzecim wiecie, gosi zaczo bliski i nieuchronny jego triumf. Utrata zudze nastpowaa bardzo wolno - mimo rewelacji na temat Stalina, ktre przedostay si do wiadomoci publicznej po tajnym przemwieniu Chruszczowa, oraz zdawienia rewolucji na Wgrzech przez Armi Czerwon (obydwa wydarzenia nastpiy w roku 1956). Musiao upyn jeszcze trzydzieci lat, nim telewizyjne transmisje z pekiskiego placu Tienanmen i z Bukaresztu oraz upadek pozostaych rzdw komunistycznych w Europie Wschodniej, ukazay wiatu, e komunizm - podobnie jak nazizm i faszyzm, ideologie rywalizujce z nim w latach trzydziestych i czterdziestych - by moralnym i politycznym bankrutem. Wadze w Zwizku Radzieckim, Chinach czy Korei Pnocnej mog jeszcze broni swoich przywilejw, ale ju tylko z pozycji siy - w argument moralnej susznoci nikt ju nie uwierzy. Wci jeszcze dyskutuje si nad tym, czy powinno si cakowicie przekreli nie tylko Stalina, lecz rwnie Lenina, czy istnieje wystarczajca cigo midzy rzdami obydwu przywdcw, by uzasadni twierdzenie, e stalinizm by logicznym i prawdopodobnie nieuniknionym etapem w rozwoju partii komunistycznej? Wiele charakterystycznych elementw stalinowskiego systemu wadzy znale mona ju w okresie rzdw Lenina. Przymiotnik proletariacka przy sowie dyktatura nie jest w stanie przysoni faktu, e oznacza ona bezwzgldne stosowanie siy, z terroryzmem wcznie, oraz zniszczenie wszystkich innych partii. Twierdzi si jednak, e trudno doszuka si zwizku midzy wczesnym okresem rzdw Lenina a okresem stalinowskim. Sam bolszewizm, argumentuj niektrzy, zawiera w sobie rne pogldy (wiadczya o tym midzy innymi Opozycja Robotnicza),

ktre mogy sta si zalkiem przyszej demokracji. Oczywicie po buncie kronsztadzkim sam Lenin dokona nagego zwrotu, najpierw podejmujc Now Polityk Ekonomiczn, a nastpnie uznajc j nie za posunicie taktyczne, lecz za podstaw nowej polityki partii. Problem ten moe najtrafniej uj Boris Souvarine: To, co istniao ju za Lenina, Stalin doprowadzi do rozmiarw tak gigantycznych, e stao si czym zupenie rnym... Rnica stopnia staa si rnic gatunkow. Stalin rni si od innych przywdcw bolszewickich przede wszystkim tym, e nie mona byo przewidzie, jak daleko gotowy bdzie si posun. Nieumiarkowanie byo sam istot stalinizmu. Inni jeszcze podkrelaj rnic midzy silnie scentralizowanym monopartyjnym systemem, ktry powsta w wyniku rewolucji bolszewickiej, a zupenie odmiennym systemem politycznym, jakim sta si on pod rzdami Stalina. Lenin z natury nie by despot i zawarta w samym systemie potencjalna moliwo dyktatury jednostki nie zostaa wykorzystana za jego ycia, gdy krajem rzdzia oligarchia przywdcw partyjnych. Stalinowi wiele czasu zajo zamanie oporu partii i przejcie wadzy, za po jego mierci przywrcono kolegialno kierownictwa. Z drugiej strony nic nie wskazuje na to, by nawet po zlikwidowaniu rzdw jednostki kolektywne kierownictwo komunistyczne - nastpcy Stalina w Zwizku Radzieckim czy Mao w Chinach - znalazo odpowied na pytanie, z ktrym nie potrafi upora si sam Lenin: czy po narzuceniu rewolucyjnych zmian przy uyciu siy pozostaje jaka alternatywa midzy rozlunieniem kontroli, automatycznie zagraajcym zdobyczom rewolucji, a skonsolidowaniem jej, rwnie przy uyciu siy, jak to uczyni Stalin. O ile uznanie stalinizmu za nieunikniony rezultat rewolucji dokonanej przez Lenina moe by rzecz dyskusyjn, o tyle pewne jest, e by on jej logicznym nastpstwem. Kariera Stalina pozostaje najtrudniejszym dylematem do rozstrzygnicia dla tych, ktrzy wci jeszcze pokadaj nadziej w leninowskiej rewolucji dokonanej odgrnie w imieniu biednych i wyzyskiwanych. Mona oczekiwa, e utrzymujca si nierwno i niesprawiedliwo spoeczna bdzie nadal bodcem do poszukiwania systemu opartego na sprawiedliwoci i rwnoci, a take mitw (w rodzaju tych tworzonych przez Sorela), ktre podtrzymywayby nadziej na realno jego stworzenia. Podobnie imigracja i napicia narastajce w wielorasowych spoeczestwach najprawdopodobniej podsyca bd konflikty etniczne i rasistowskie fantazje, stanowice ich sta poywk. Przyszo pokae, czy w wyniku tych napi nastpi odrodzenie komunistycznej lub nazistowskiej wersji millenaryzmu, czy te znajd one ujcie w nowych formach, takich jak fundamentalizm religijny. Wielk niewiadom pozostaje rwnie przyszo starszej jeszcze ideologii, nacjonalizmu, ktra odegraa zasadnicz rol w umocnieniu si zarwno nazizmu, jak i stalinizmu. wiadomo narodowej tosamoci pomoga narodom Europy przetrwa straszliwe dowiadczenia, ktre mogy je cakowicie unicestwi, pozostaje ona jednak niewyczerpanym rdem konfliktw i gwn przeszkod na drodze wsppracy europejskiej.

II Na epok Hitlera i Stalina mona spojrze jeszcze inaczej - przez pryzmat ludzkich cierpie. Nie liczc milionw rannych i trwale okaleczonych, liczb przedwczesnych zgonw w latach 1930-1950 ocenia si na 40 do 50 milionw mczyzn, kobiet i dzieci. Taka skala cierpie przekracza ludzkie zdolnoci pojmowania i wspczucia. Co wicej, w przeciwiestwie do czarnej mierci w XIV wieku, ktra, jak si przypuszcza, pochona okoo jednej trzeciej wczesnej populacji europejskiej, przyczyn tej tragedii bya nie klska ywioowa, a dziaalno czowieka. Zginy miliony onierzy, czynnych uczestnikw dziaa wojennych (ponad 13.500.000 Rosjan i 3.250.000 Niemcw), oraz znacznie wiksza liczba cywilw na skutek nalotw lub godu. Cech szczegln tego okresu byo jednak to, e oprcz ofiar samej wojny drugie tyle osb, poowa, a nawet przeszo poowa z oglnej liczby 40-50 milionw, zmaro z powodu deportacji, tortur, nieludzkiego traktowania w wizieniach i obozach, zbiorowych i indywidualnych mordw oraz planowej eksterminacji. Ten wanie fakt najsilniej zaciy na sumieniu tych, ktrzy przeyli, a brzemi to zwikszaa wiadomo, e znalazy si setki tysicy mczyzn i pewna, cho niewielka, liczba kobiet, gotowych dopuci si tak straszliwych okruciestw wobec swoich blinich, bez wzgldu na ich wiek czy pe. Historia zna wiele podobnych zbrodni, lecz nigdy nie przybray one tak przeraajcej swym ogromem skali. W latach osiemdziesitych sporzdziem map, na ktrej zaznaczyem obozy radzieckie i niemieckie, wiadomie przedstawiajc to, co si tam wydarzyo, jako zbrodnie przeciwko caej ludzkoci, bez rozgraniczania kto za nie odpowiada. Inspiracj do tego nietypowego ujcia problemu sta si spr, ktry rozgorza w Niemczech wanie w tych latach i znany jest pod nazw sporu historykw (Historikerstreit). W trakcie tej polemiki ujawnia si sprzeczno pogldw na wiele kwestii, zarwno politycznych, jak i historycznych. Najwicej kontrowersji wzbudzio jednak pytanie, czy eksterminacja ydw winna by uznana za wydarzenie wyjtkowe i jedyne w swoim rodzaju, czy te moliwe byoby wskazanie innych, rwnie strasznych, aktw ludobjstwa. Badacze, ktrzy pierwsi poruszyli t kwesti, stwierdzajc, e mona znale inne, porwnywalne przykady, kierowali si pragnieniem uwolnienia Niemcw od niepotrzebnego i szkodliwego, ich zdaniem, pitna narodu, ktry jako jedyny popeni zbrodni ludobjstwa; ich przeciwnicy nie tylko odrzucali ten pogld, lecz rwnie oskarali ich o usiowanie znormalizowania okresu nazistowskiego i bagatelizowania Holokaustu. Sednem sporu byo pytanie, czy mona uzna, e Zwizek Radziecki winien jest zbrodni porwnywalnych z Holokaustem. Pomijajc ofiary samych dziaa wojennych, mona stwierdzi, e w wyniku represji stalinowskich mier ponioso wicej - wedug niektrych oblicze nawet dwukrotnie wicej - ludzi ni w wyniku dziaalnoci nazistw. Porwnywanie obu reimw jest zatem uzasadnione.

Byy jednak i istotne rnice. System stalinowski stosowa terror, w tym rwnie masowe mordy, jako narzdzie do osignicia celw nie biologicznych, a spoecznych i politycznych, takich jak przeforsowanie kolektywizacji i zamanie oporu chopw ukraiskich czy zniszczenie potencjalnej opozycji w partii, wojsku i w aparacie wadzy, ktrej grob Stalin znacznie przecenia w swojej maniakalnej podejrzliwoci. Nie mona jednak znale odpowiednika planowej eksterminacji wszystkich ydw europejskich, stanowicych gwny cel represji nazistowskich i trzy czwarte oglnej liczby ich ofiar, akcji, w ktrej masowy mord sta si ju nie narzdziem, lecz celem samym w sobie. Nieludzko i nieprawdopodobna skala represji stalinowskich sprawiaj, e byy one, w swoim rodzaju rwnie wyjtkowe jak zbrodnie nazistw, nie przekrela to jednak wyjtkowoci Holokaustu. Nic, co wydarzyo si w Rosji, nie moe zmieni oczywistej prawdy, e, jak uj to niemiecki historyk Eberhadt Jackel: Nigdy przedtem nie zdarzyo si, by jakie pastwo [...] orzeko, e okrelona grupa ludzi, wliczajc w to starcw, kobiety, dzieci i niemowlta, ma zosta zgadzona tak szybko, jak tylko to moliwe, a nastpnie zrealizowaa to postanowienie przy uyciu wszystkich dostpnych rodkw pastwowego aparatu przymusu. Reasumujc, musz stwierdzi - a pogld mj podziela wielu uczestnikw wspomnianego sporu - e bdem byo rozpatrywanie problemu pod ktem wyjtkowoci czy niewyjtkowoci popenionych zbrodni. Takie ujcie, rzecz oczywista, odpowiada Niemcom, ukazuje jednak terror i eksterminacj w interesujcej nas epoce za bardzo z punktu widzenia ludzi, ktrzy ponosz za nie odpowiedzialno, a za mao z punktu widzenia ofiar. Dlatego opracowaem map w taki sposb, aby ukaza i zaakcentowa monstrualn liczb ofiar represji tamtych lat bez podkrelania, ktry z reimw - nazizm czy komunizm - ponosi win za ich cierpienia. Uznaem, e rozwizanie takie bdzie korzystniejsze, gdy toczc spory o to, ktry z systemw by gorszy, nie stracimy z oczu tej najistotniejszej prawdy, prawdy o ogromie ludzkiego cierpienia. Oczywicie nie wolno ignorowa problemu odpowiedzialnoci. Pomijajc spraw odpowiedzialnoci zbiorowej, ktra jest tematem odpowiedniejszym dla filozofw i teologw ni dla historykw, w operacjach tych braa udzia ogromna liczba osb, ktre wsplnie ponosz za nie odpowiedzialno. Ci ludzie to nie tylko czonkowie oddziaw SS czy NKWD, stranicy wizienni i obozowi, ktrzy torturowali winiw, czonkowie plutonw egzekucyjnych i szwadronw mierci, lecz rwnie personel administracyjny, policjanci dokonujcy aresztowa, pracownicy kolei, szoferzy, technicy, pomocnicy, ktrzy usuwali ciaa i zbierali dobytek pomordowanych, oraz oficerowie ledczy i wielka niewidoczna armia donosicieli. Wiele uwagi powicono midzy innymi lekarzom nazistowskim, ktrzy odegrali niezwykle istotn rol w tworzeniu naukowych podstaw pogldw rasistowskich i zatrudniani byli w obozach mierci, gdzie prowadzili dowiadczenia na pacjentach bez znieczulenia i bez najmniejszego wzgldu na ich cierpienia czy ewentualn mier. Inn

grup, stale wymienian w relacjach z pobytu w agrach radzieckich, byli zaufani wadz obozowych, ktrzy otrzymywali szczeglne przywileje w zamian za szpiegowanie i nadzorowanie pozostaych winiw. Byli to zazwyczaj kryminalici z upodobaniem zncajcy si nad politycznymi lub po prostu bardziej wyksztaconymi wspwiniami. Motywy dziaania byy bardzo rne - od sadyzmu do wszelkiego rodzaju korzyci materialnych. Niezliczone dokumenty ukazuj, do jak nieprawdopodobnej brutalnoci i obojtnoci na cierpienie innych zdolni byli przecitni ludzie, pozbawieni jakich szczeglnych instynktw sadystycznych, jak szybko potrafili si przystosowa do okolicznoci, stumi nurtujce ich wtpliwoci, racjonalizowa popeniane zbrodnie i dystansowa si od nich. Tych, ktrzy nie do koca wyzbyli si uczucia niepokoju czy wstrtu, skutecznie utrzymywaa w posuszestwie wiadomo wspudziau w zbrodni. Czynnik ten stanowi jeden z filarw systemu, wikajcego swoich funkcjonariuszy w sie winy i strachu, z ktrej nie byo ucieczki. Odpowiedzialno rozcigaa si od bezporednich wykonawcw, przez wszystkie szczeble hierarchii administracyjnej, przez planistw i organizatorw, ktrych pierwowzorem by Eichmann, do Jagody, Jeowa i Berii, czy - odpowiednio - Himmlera i Heydricha. O ile jednak wiadomo, ani Hitler, ani Stalin nigdy nie byli wiadkami, a tym bardziej uczestnikami, aktw terroru, ktre miay, bynajmniej nie marginalne, lecz absolutnie zasadnicze znaczenie dla utrzymania ich u szczytu wadzy. Stalin zawsze pilnowa, aby wyroki mierci podpisywali oprcz niego wszyscy pozostali czonkowie Biura Politycznego. Przed opini publiczn ca win brali na siebie Jagoda i Jeow, kolejno pocignici do odpowiedzialnoci za naduycia, ktre sam Stalin z oburzeniem potpi. Hitler nie pozostawi adnego osobistego rozkazu, sprawozdania czy memorandum, ktre mogoby stanowi dowd jego bezporedniego zaangaowania w ostateczne rozwizanie. Nie ma przy tym powodu, aby wtpi, e istotnie dochodzio do naduy, e przy wykonywaniu tych operacji nie obyo si bez pewnych oddolnych inicjatyw i e w niektrych wypadkach mogy one zaj dalej, ni to byo zamierzone. Niemniej, nawet po wziciu poprawki na wyej wymienione czynniki, jestem przekonany, e odpowiedzialno, ktr ponosili Hitler i Stalin za obmylenie, zapocztkowanie, a przede wszystkim zalegalizowanie deportacji, aresztowa, tortur i egzekucji na tak gigantyczn skal, ma charakter jedyny w swoim rodzaju i zupenie odmienny od tej, ktr ponosz wszyscy inni. W swoich Wspomnieniach z domu umarych Dostojewski pisa: Kto raz zakosztowa tej wadzy, tego bezgranicznego panowania nad ciaem, krwi i duchem takiego samego jak on czowieka [...] kto mia cakowit mono poniy najwikszym ponieniem inn istot [...] ten ju jako nieuchronnie przestaje wada nad swymi doznaniami. Tyrania to nag, potrafi si rozwija i wreszcie rozwija si w chorob. [...] Czowiek i obywatel ginie w tyranie na zawsze, powrt za do godnoci ludzkiej, do skruchy, do odrodzenia jest dla niego prawie niemoliwy. Sowa Dostojewskiego odnie mona do wszystkich, ktrzy

zaangaowani byli w zoony aparat terroru w obydwu krajach, lecz do nikogo rwnie trafnie, jak do dwch mczyzn, ktrzy ponosz gwn odpowiedzialno za jego stworzenie. III Czy rola Hitlera i Stalina bya przeceniana? W latach szedziesitych i siedemdziesitych modsze pokolenie historykw wystpio przeciwko wzorcowi monolitycznego pastwa totalitarnego, uznajc go za produkt umysowoci zimnowojennej, oraz przeciwko rozpowszechnionemu stereotypowi Hitlera jako wszechwadnego dyktatora sterujcego biegiem wypadkw. Bunt ten znalaz oparcie w nurcie dominujcym w powojennych badaniach historycznych - w historii spoecznej i gospodarczej przyjmujcej oddolny, a nie jak tradycyjna historia polityczna przede wszystkim odgrny punkt widzenia. Historia gospodarcza i spoeczna, podobnie jak nauka spoeczna, dy do tumaczenia zjawisk i wypadkw historycznych wpywem takich bezosobowych czynnikw, jak przemiany demograficzne, ruchy ludnoci, oddziaywanie procesu uprzemysowienia i zmian technologicznych na spoeczestwo, oraz zajmuje si czowiekiem jako czonkiem grupy, w ktrej cechy indywidualne przesonite s redni statystyczn. Podejcie takie dobrze przystaje do naszego stulecia, w ktrym przyrost ludnoci, rozwj gospodarczy i spoeczny oraz tempo przemian s tak szybkie, e istotnie trudno zachowa wiar we wpyw jednostek na bieg historii. Niewtpliwie jest to suszne jako norma i nikt rozsdny nie moe tego kwestionowa. Zgoa odmienna sytuacja powstaje jednak wwczas, gdy wojny, rewolucja czy jakie inne gwatowne wydarzenie zakci normalny tok wydarze. W takich okolicznociach zbiorowoci ulegaj destabilizacji, zachowania staj si nieprzewidywalne, nastpuje radykalizacja postaw i rodkw dziaania. I wtedy jednostka moe uzyska silny, a nawet decydujcy wpyw na rozwj wypadkw i wybr kursu politycznego - tak stao si po powrocie Lenina do Rosji w 1917 roku. Takie sytuacje zdarzaj si rzadko. Znacznie czciej brak kierownictwa sprawia, e okazja podjcia decyzji zostaje nie wykorzystana. Przewanie w odpowiedniej chwili brak odpowiedniego czowieka - tak byo chociaby w Rosji w 1905 roku. Tam jednak, gdzie znajdzie si przywdca - tak jak zdarzyo si z Kemal Pasz w Turcji czy z Mao w Chinach - moe on zdoby pozycj, ktra pozwoli jego osobowoci, jego indywidualnym zdolnociom i jego pogldom zyska znaczenie zupenie niewyobraalne w normalnych okolicznociach. Kiedy raz zdobdzie on takie stanowisko, bardzo trudno go z niego usun. Sdz, e tak wanie stao si w przypadku Hitlera i Stalina. Gdyby nie szczeglny splot okolicznoci, ktre zaistniay w Niemczech we wczesnych latach trzydziestych i w Zwizku Radzieckim w latach dwudziestych, wiat prawdopodobnie nigdy by nie usysza o Hitlerze czy o Stalinie. Nawet w tamtych okolicznociach, zarwno w Niemczech, jak i w ZSRR, z atwoci mona wyobrazi sobie inny scenariusz rozwoju

wypadkw, scenariusz bez udziau ktregokolwiek z nich, aden bowiem nie by niezastpiony. W Niemczech moliwe byo utworzenie prawicowej koalicji (by moe z udziaem partii narodowych socjalistw pod wodz Gregora Strassera), ktra zamiast rzdw parlamentarnych wprowadziaby system prezydencki i najprawdopodobniej wyamaaby si z klauzul traktatu wersalskiego, narzucajcych Niemcom obowizek pacenia odszkodowa i ograniczajcych ich siy zbrojne. Gdyby Lenin y duej ni pidziesit cztery lata, mg by kontynuowany kurs NEP-u, z pewnymi modyfikacjami, ktre sugerowa on w swoich pniejszych pracach i o ktre walczy Bucharin. Bardzo wielu innych, poza Hitlerem i Stalinem, mogo wwczas zdoby wadz. Szczliwy traf i bdy innych odegray z pewnoci du rol, ale to Hitler, a nie von Papen czy Hugenberg, i Stalin, a nie Trocki czy Bucharin, potrafili te okolicznoci wykorzysta. Z pewnoci bardzo sprzyjajcy by dla nich fakt, e obaj nie zostali docenieni przez swoich rywali. Dopiero pniej okazao si, jak wielkie znaczenie miao to, kto wygra. Teraz jest to oczywiste. Trudno mi wyobrazi sobie zdumiewajce sukcesy radykalnej partii prawicowej, jak bya NSDAP w latach 1930-1933, polityk zagraniczn i powodzenie militarne lat 1936-1941, inwazj na Zwizek Radziecki, prb stworzenia nowego, opartego na niewolnictwie, imperium na wschodzie i wynikych z niej rasistowskich mordw, ktre osigny swj szczyt podczas eksterminacji caej populacji ydowskiej w Europie - bez Hitlera. Rwnie trudno mi wyobrazi sobie przyspieszon kolektywizacj rolnictwa, przeprowadzon bez liczenia si z ofiarami, zniszczenie pierwotnej partii leninowskiej, wielk czystk w Armii Czerwonej, stworzenie imperium GUagu, charakteryzujcego pastwo stalinowskie, specyficzne poczenie marksizmu-leninizmu z carsk autokracj - bez Stalina. Dzi, z perspektywy lat, wydaje si, e fenomen zarwno Hitlera, jak i Stalina nie moe by tumaczony jedynie indywidualnymi cechami osobowoci czy te okolicznociami historycznymi, rozpatrywanymi oddzielnie, bowiem odpowied ley w poczeniu obu tych czynnikw. Nacjonalici niemieccy mieli pniej argumentowa, i jedynym bdem Hitlera byo to, e nie potrafi zatrzyma si w odpowiednim momencie. Gdyby zadowoli si tym, co osign w 1938 roku, powiedzmy aneksj Austrii, i nie rozpoczyna wojny lub te zatrzyma si po pokonaniu Polski, a w ostatecznoci Francji, i nie zaatakowa Zwizku Radzieckiego, przeszedby do historii jako jeden z najwikszych przywdcw niemieckich, ktry dokoczy dziea Bismarcka, urzeczywistniajc nacjonalistyczne marzenie o Wielkich Niemczech (Gross Deutschland), i unikn wszystkich pniejszych nieszcz. Takie rozumowanie wiadczy jednak o niezrozumieniu zarwno charakteru Hitlera, jak i jego programu. Napa na Zwizek Radziecki nie bya o krok za daleko posunit hazardow zagrywk, ktra skusia Hitlera oszoomionego dotychczasowymi, tanim kosztem osignitymi, sukcesami. Hitler by z usposobienia rewolucjonist, prawicowym radykaem, ktry nie mia najmniejszego zamiaru wskrzesza tradycyjnego, konserwatywnego i hierarchicznego spoeczestwa z jego sztywnym

podziaem na klasy, wspominanego z nostalgi przez wielu nacjonalistw niemieckich. Hitler zdecydowanie dy do rewolucji, lecz zamiast przeciwstawia jedn klas drugiej, jak to czynia lewica, zamierza zjednoczy cay nard i skierowa jego energi na zewntrz, aby zdoby zupenie nowe imperium niemieckie na wschodzie. Jeli ju mwi o improwizacji, bya ni raczej wojna na zachodzie, ktrej Hitler w ogle nie planowa, liczc na to, e uda mu si zawrze przymierze z Angli (lub przynajmniej zapewni sobie jej neutralno), by mc skoncentrowa si na realizacji swojej wizji rasistowskich Niemiec na wschodzie. Gdyby plan Hitlera si powid, w spoeczestwie niemieckim nastpiyby rwnie gwatowne przeobraenia jak po kadej lewicowej rewolucji opartej na sloganach wojny klas, z tym wyjtkiem, e wszystkie koszty poniosyby inne narody, a nie Niemcy. Na szczcie tak si nie stao i Hitler przegra. Paradoksalne jest jednak to, e jego odmowa przyznania si do klski i kontynuowanie wojny a do momentu, gdy cae Niemcy zostay okupowane, przynioso efekty rwnie rewolucyjne, cho inne od zamierzonych - umoliwio powstanie zupenie nowych Niemiec. Niemcy zapacili straszn cen za przegran, lecz przynajmniej oszczdzone im zostao, podobnie jak i caemu wiatu, ugruntowanie si reimu nazistowskiego. Zwycistwo kosztowao Rosjan jeszcze wicej, lecz nie przynioso im wyzwolenia. Stalinowi nie wystarczy fakt, e mg chlubi si pokonaniem Niemiec i wdzicznoci narodu rosyjskiego za przywdztwo w wielkiej wojnie. Nie wystarczyo mu, e Zwizek Radziecki wyszed z tych zmaga jako supermocarstwo, jedyne obok Stanw Zjednoczonych, a on sam, po mierci Roosevelta i ustpieniu Churchilla, cieszy si ogromnym prestiem na arenie midzynarodowej. Zamiast zagodzi kurs, zada od narodu nowych trudw i wyrzecze. Wrcia dawna podejrzliwo i nieufno, pogbiona perspektyw staroci i mierci, ktre zagraay jego wadzy. W 1952 roku obozy byy rwnie pene jak dawniej i w ostatnich latach nawet ci, ktrzy wiernie suyli starzejcemu si tyranowi, na przykad Mootow i Poskriebyszew, utracili jego aski i zawisa nad nimi groba aresztowania i egzekucji. mier Stalina rozwiaa obawy przed now czystk, podobn do tych z lat trzydziestych, lecz nie przyniosa narodom ZSRR wikszej wolnoci ni zwycistwo w wojnie. Mimo i rzdy Stalina zastpiono kierownictwem kolegialnym, narzucony narodom Zwizku Radzieckiego system stalinowski trwa nadal, ograniczajc ich energi i odmawiajc im wolnoci przez nastpne trzydzieci pi lat, czyli cznie przez siedemdziesit lat od rewolucji 1917 roku. W rezultacie pooenie Rosjan i Niemcw w chwili zakoczenia wojny ulego odwrceniu. Czterdzieci pi lat po klsce Niemiecka Republika Federalna ma imponujcy dorobek, jest krajem zamonym i stabilnym, a w 1990 roku pokazaa, e jest w stanie wchon by NRD i zjednoczy podzielony nard. Czterdzieci pi lat po zwycistwie Zwizek Radziecki pogrony jest w tak gbokim kryzysie gospodarczym i tak podzielony politycznie, e szans na stabilny rzd nie wydaj si wielkie, a przyszo zwizku stoi pod znakiem zapytania.

IV Epoka Hitlera i Stalina jest jednym z najmroczniejszych okresw w dziejach Europy. W owym okresie wielu sdzio nawet, e nadszed kres cywilizacji europejskiej. Jako jeden z tych, ktrzy ocaleli i yj wystarczajco dugo, aby mc spojrze na opisan epok z pewnego dystansu, chciabym w zakoczeniu tej ksiki wspomnie o trzech powodach, ktre sprawiaj, e mimo wszystko nie straciem wiary w przyszo Europy. Po pierwsze, w wyniku konfrontacji militarnej - prby, ktr sam Hitler uwaa za decydujc - i on, i nazizm zosta w kocu pokonany i zdyskredytowany. Wreszcie powiedziana zostaa caa prawda nie tylko o nazizmie, lecz rwnie o stalinizmie. Reimy stalinowskie w Europie Wschodniej zostay zmiecione, a groba zbrojnego konfliktu midzy Rosj a Zachodem odesza w przeszo. Tu przed zburzeniem muru berliskiego kto napisa na nim sowa: Stalin umar, Europa yje. Pragnbym doda: rwnie w Zwizku Radzieckim. Jednak, mimo obalenia ostatnich pomnikw Stalina, przyszo tego kraju jest niepewna i na razie musimy si zadowoli dwiema wczeniej wymienionymi zdobyczami, pamitajc o tym, jak niezwykym osigniciem wydawayby si one w latach czterdziestych. Po drugie, Europa wykazaa niebywa ywotno i zdolno odrodzenia si, nadrobia straszliwe straty i podwigna si ze zniszcze, jakich doznaa w epoce Hitlera i Stalina i pniej, w okresie zimnej wojny. Nikt, podrujcy po Europie w pierwszych latach po wojnie, nie potrafiby uwierzy, e bdzie to moliwe. Wypadki z lat 1989-1990 pokazay, e mona spodziewa si podobnego odrodzenia w Europie Wschodniej. Po pidziesiciu latach spdzonych najpierw pod nazistowskim, a pniej stalinowskim jarzmem spoeczestwa Czechosowacji i Polski, a take Wgier i Niemiec Wschodnich objawiy si nie jako skolektywizowana masa, lecz zbiorowo mczyzn i kobiet wiadomych swojej indywidualnoci i wci nalecych do tej samej co my cywilizacji europejskiej. Podobnie stao si z Hiszpani, gdy odrzucia ona spucizn wojny domowej i reimu frankistowskiego. Wydarzeniem najbardziej uderzajcym byo pokojowe zjednoczenie Niemiec, zaakceptowane przez reszt Europy jako element dugo odkadanego ukadu pokojowego (cznie z uznaniem przez Niemcy granicy na Odrze i Nysie). Po trzech wojnach niemiecko-francuskich, do ktrych doszo w latach 1870-1940, kolejny konflikt zbrojny midzy Francj a Niemcami sta si nie do pomylenia dziki natchnionej inicjatywie Jeana Monneta i Roberta Schumana, ktrzy zaprosili pokonane Niemcy do udziau w budowie Wsplnoty Europejskiej. Obecnie po raz pierwszy pojawia si nadzieja, e po wiekach autodestrukcji niemoliwa stanie si take wojna midzy innymi narodami Europy. Trzeci powd mojego optymizmu jest innego rodzaju. Dzieje opisanych lat ukazuj ca gbi za, jakie zdolny jest wyrzdzi czowiek drugiemu czowiekowi. A jednak, jak wiadczy historia, nawet w najstraszniejszych

chwilach, w nie tylko na polu bitwy, lecz rwnie w przepenionych wizieniach i obozach, w izbach tortur, w obliczu pewnej mierci, we wszystkich krajach znajdowali si ludzie, ktrzy pokazali, na jakie wyyny powicenia potrafi si wznie mczyni i kobiety. W Jerozolimie nard ydowski wznis muzeum pamici, Yad Yashem, ktre ma przypomina ydom oraz caemu wiatu okropnoci Holokaustu. Kady, kto zwiedzi wntrze tego budynku, musi opuci je przytoczony i zmiadony zgromadzonymi tam dowodami zbrodni. Ale wyszedszy na zewntrz ma przed oczyma wysadzan drzewami alej, znan jako Aleja Sprawiedliwych. Kade posadzone tam drzewo upamitnia powicenie jakiego czowieka, ktry nie bdc ydem zaryzykowa wasne ycie, aby pomc ydom w ich nieszczciu. Nigdy nie zapomniaem tego zestawienia: muzeum Holokaustu i owe drzewa. Jest ono dla mnie symbolem dwoistoci tamtych lat - wiadectwem niewiarygodnego okruciestwa, lecz rwnie odwagi, znieczulenia, lecz rwnie wspczucia, ludzkiej zdolnoci czynienia za, lecz rwnie ogromnego potencjau ludzkiej dobroci.

KONIEC tomu drugiego

Skrty i glosariusz
ROSJA I EUROPA WSCHODNIA Bolszewicy: Radykalna frakcja Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, ktra pod kierownictwem Lenina przeksztacia si w 1918 r. w Rosyjsk Komunistyczn Parti (bolszewikw). CzeKa: Skrt zoony z pierwszych liter rosyjskich sw oznaczajcych Nadzwyczajn Komisj, organizacj utworzon przez nowy rzd sowiecki w grudniu 1917 r. do zwalczania kontrrewolucji i sabotau. Daa pocztek sowieckiej policji politycznej, ktra w 1922 r. otrzymaa nazw GPU. EAM: Grecki Front Wyzwolenia Narodowego, powoany w 1941 r. w celu stawiania oporu niemieckim siom okupacyjnym razem z ELAS, Greck Armi Ludowo-Wyzwolecz, bdc jego zbrojnym ramieniem. Chocia EAM twierdzi, e reprezentuje zjednoczony front si demokratycznych i postpowych, pozostawa od samego pocztku pod kierownictwem komunistycznym i by przeciwnikiem rzdu greckiego podczas wojny domowej, ktra wybucha po wycofaniu si Niemcw. GOKO albo GKO (Gosudarstwiennyj Komitet Oborony): Pastwowy Komitet Obrony powoany 30 czerwca 1941 r. ze Stalinem jako przewodniczcym. Sprawowa oglny nadzr nad gospodark i produkcj na cele wojskowe podczas wojny. Jego czonkowie czsto brali udzia w posiedzeniach Stawki (patrz niej). Gospan: Pastwowy Komitet Planowania. GPU: Inicjay oznaczajce Pastwowy Zarzd Polityczny, nastpc CzeKa w roku 1922 jako sowieckiej policji bezpieczestwa. Przemianowany w roku 1922 na OGPU (patrz niej), zostay zastpiony w roku 1934 przez NKWD. GUag: Gwny Zarzd Obozw, filia pastwowych organw bezpieczestwa (patrz niej). KGB: W 1954 r. MGB (Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego) zostao zredukowane do statusu komitetu odpowiedzialnego bezporednio wobec Rady Ministrw, ale wci posiadajcego olbrzymi wadz. Kochoz: Gospodarstwo kolektywne, nominalnie bdce wspln wasnoci jego czonkw, podobnie jak spdzielnia, ale w praktyce zmuszane do dorocznych dostaw obowizkowych ustalanych przez rzd towarw rolnych po cenach rwnie ustalanych przez rzd. Kominform: Komunistyczne Biuro Informacyjne powoane z inicjatywy ZSRR we wrzeniu 1947 r. i rozwizane w 1956 r. Miao znacznie mniej czonkw ni wczeniejszy Komintern i skadao si, poza KPZR, z 8 europejskich partii komunistycznych. Sw dziaalno skupiao na propagandzie przeciwko mocarstwom zachodnim, Planowi Marshalla i

NATO. Komintern: Trzecia (Komunistyczna) Midzynarodwka powoana w 1919 r. przez partie komunistyczne pod przewodnictwem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw), z siedzib w Moskwie. Rozwizana przez Rosjan w 1943 r. Komitet Centralny: Gwny organ okrelajcy polityk KPZR (patrz niej) midzy zjazdami. Spotyka si dwa lub trzy razy w roku, czsto na plenum wsplnym z Centraln Komisj Kontroli. W okresach midzy plenami polityk okrelao Biuro Polityczne, bdce ciaem wyonionym z Komitetu Centralnego. Komsomo: Organizacja modzieowa sowieckiego ruchu komunistycznego zrzeszajca modzie w wieku od 14 do 28 lat. Jedyna oficjalnie dozwolona polityczna organizacja modziey w ZSRR. Dla dzieci w wieku od 10 do 15 lat utworzono organizacj Pionierw. KPZR: Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego, nastpczyni partii bolszewickiej. Kreml: Twierdza w rosyjskim miecie, zwaszcza twierdza w Moskwie, ktrej gmachy identyfikowane s z rzdem ZSRR. Kuak: Tradycyjnie nazwa ta oznaczaa bogatego chopa. Mienszewicy: Nieleninowskie skrzydo Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, ktre reprezentowao mniejszo (mienszewicy) wobec wikszoci (bolszewikw) po rozamie w partii, jaki nastpi na zjedzie w 1903 r. Pod przewodnictwem L. Martowa wystpowali przeciwko forsowanej przez Lenina tezie o dyktaturze wysoce scentralizowanej partii i odrzucili objcie wadzy przez Lenina bez umoliwienia Rosji przejcia przez faz rewolucji buruazyjnej, uwaanej przez nich za niezbdny etap poprzedzajcy, zgodnie z teori Marksa, spoeczestwo socjalistyczne. Po rewolucji bolszewickiej mienszewicy prbowali utworzy legaln opozycj, ale zostali zdawieni w 1922 r., a ich przywdcy udali si na emigracj. MGB: Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego, ktre zastpio w 1946 r. NKGB, rwnoczenie z zastpieniem oddzielnie dziaajcego NKWD przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych (MWD). MTS: Stacja Maszynowo-Traktorowa. Pastwowa baza sprztu rolniczego uytkowanego przez kochozy. Bazy te stay si instrumentem wzmocnienia kontroli pastwa nad kochozami. NEP: Nowa Ekonomiczna Polityka zainicjowana przez Lenina po rewolcie w Kronsztadzie w 1921 r. NKWD: W 1934 r. OGPU zostaa wczona w skad NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych). Bya to organizacja suby bezpieczestwa, liczca setki tysicy osb, przy pomocy ktrej Stalin dokona czystek, represji i procesw pokazowych w kocu lat trzydziestych. W roku 1941 powoano oddzielny Ludowy Komisariat Bezpieczestwa Pastwowego (NKGB), pozostawiajc funkcje policyjne, bezporednio nie zwizane z bezpieczestwem pastwa, NKWD. NKGB zostao zastpione przez MGB w roku 1946. Nomenklatura: Dosownie oznacza list oficjalnych stanowisk w systemie sowieckim, ktre mogy by obsadzone tylko w rezultacie

nominacji pochodzcej z gry. W szerszym znaczeniu nazwa ta zacza by stosowana wobec osb piastujcych takie stanowiska, zwaszcza najwysze, bdcych gwnymi beneficjentami, jak rwnie kontrolerami caego systemu. OGPU: Po uchwaleniu konstytucji ZSRR (ratyfikowanej 31 stycznia 1924 r.) GPU zostao podporzdkowane bezporednio Sowieckiej Radzie Komisarzy Ludowych (Sownarkom) jako Jednolity komisariat dziaajcy zarwno na szczeblu zwizkowym, jak i poszczeglnych republik. Litera O poprzedzajca skrt GPU oznacza obiedinionnoje, czyli po rosyjsku zjednoczone. W roku 1934 zostao zastpione przez NKWD. Politbiuro: Biuro Polityczne Komitetu Centralnego KPZR, odgrywajce rol gwnego organu ksztatujcego polityk w okresach midzy plenami KC. W praktyce byo orodkiem wadzy w ZSRR, ustalajcym polityk realizowan przez machin rzdow. W latach 1952-1966 nosio nazw Prezydium. Pastwowe organa bezpieczestwa: Sowiecki system policji bezpieczestwa noszcy kolejno nastpujce skrtowe nazwy: CzeKa 1917-1922, GPU 1922-1924, OGPU 1924-1934, NKWD 1934-1941, NKGB 1941-1946, MGB 1946-1954, KGB 1954-. POUM (Partido de Unificacin Marxista): Hiszpaska partia marksistowska bdca pod wpywem idei trockistowskich, przeladowana przez Komunistyczn Parti Hiszpanii i zlikwidowana na polecenie Moskwy podczas hiszpaskiej wojny domowej. RFSRR: Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka. Najwiksza i najwaniejsza z 15 republik tworzcych Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Czsto okrelana jako Republika Rosyjska. Socjalici-Rewolucjonici: Partia rewolucyjna powoana w Rosji w roku 1902, ktra postawia sobie za cel dziaanie na rzecz nacjonalizacji ziemi. Uzyskaa silne poparcie chopw w roku 1917, ale po objciu wadzy przez bolszewikw nastpi w niej rozam. Czonkowie lewego skrzyda (lewi eserzy) przyczyli si do bolszewikw w ramach rzdu koalicyjnego, ale nie chcc zaakceptowa warunkw ukadu z Brzecia, przeszli do opozycji. Po zakoczonej fiaskiem rewolcie zostali zlikwidowani si w 1918 r. Sownarkom: Rada Komisarzy Ludowych, najwyszy organ rzdowy w ZSRR, formalnie odpowiednik gabinetu w systemie rzdw zachodnich; w praktyce jego rola sprowadzaa si do realizacji polityki okrelanej przez Politbiuro. Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa: najwyszy organ strategicznego kierownictwa sowieckich Si Zbrojnych, podporzdkowany Stalinowi. Bya odpowiedzialna za wojskowe aspekty prowadzenia wojny, podczas gdy GOKO za aspekty ekonomiczne. Uwaga W latach 1914-1924 zaszy w Rosji trzy zmiany, ktre mog wprowadzi w bd: a) Zmiana systemu okrelania dat polegajca na przejciu od starego stylu (kalendarza juliaskiego) do nowego stylu (kalendarza gregoriaskiego). Reforma ta dokonana w katolickiej Europie w XVI

wieku, a w Anglii i jej koloniach w XVIII wieku, zostaa przeprowadzona w ZSRR dopiero w 1918 r. Wedug Nowego Stylu rewolucja padziernikowa z 1917 r. odbya si w listopadzie i uroczystoci z tej okazji obchodzone s nie w padzierniku, a na pocztku listopada. b) St. Petersburg, ktry Piotr Wielki uczyni now stolic Rosji, rozpoczynajc jego budow na pocztku XVIII wieku, przyj rosyjsk nazw Piotrogrodu na pocztku wojny z 1914 r. Po mierci Lenina w 1924 r. zosta przemianowany ku jego czci na Leningrad. c) W latach 1712-1918 St. Petersburg - Piotrogrd przej funkcje stolicy Rosji. Stolica zostaa przeniesiona z powrotem do Moskwy wiosn 1918 r., aby pozostawaa poza zasigiem wojsk niemieckich, ktre znajdoway si wwczas w odlegoci zaledwie okoo 100 km od Piotrogrodu. NIEMCY Abwehr: Suba wywiadu i kontrwywiadu niemieckiego Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych (OKW). Jej szefem by admira Canaris; umoliwiaa schronienie licznym osobom zaangaowanym w dziaalno przeciwko Hitlerowi. Allgemeine SS: Organizacja SS, w odrnieniu od zmilitaryzowanych oddziaw Waffen SS. Barbarossa: Kryptonim niemieckiego planu wojny przeciwko ZSRR, w ktrym przewidziano rozpoczcie dziaa 22 czerwca 1941 r. CSSD (Chef der Sicherheitspolizei und der Sicherheitsdienst): Szef policji bezpieczestwa i suby bezpieczestwa - stanowisko zajmowane do roku 1942 przez Heydricha, a pniej przez Kaltenbrunnera. DAF (Deutsche Arbeitstront): Niemiecki Front Pracy, najwiksza ze wszystkich organizacji afiliowanych przy partii nazistowskiej, do ktrej mieli obowizek nalee wszyscy przedsibiorcy i dyrektorzy. Jej przywdc by Robert Ley. Einsatzgruppen: Oddziay Sipo i SD do zada specjalnych (patrz niej); w istocie ich dziaalno polegaa gwnie na masakrach na terytoriach okupowanych. Kada grupa skadaa si z maksymalnie szeciu oddziaw operacyjnych - Einsatzkommandos. Freikorps: Ochotnicza organizacja wojskowa stworzona przez oficerw i podoficerw po demobilizacji armii cesarskiej w latach 1918-1919. Oddziay Freikorpsu byy uywane przez rzd do dawienia lewicowych powsta, a take do walk o sporne terytoria graniczne z Polsk i Litw. Czonkowie Freikorpsu, majcy zdecydowanie antyrepublikaskie i antydemokratyczne pogldy, w sposb naturalny skaniali si do ugrupowa prawicowych, takich jak partia nazistowska i SA. Frontkampfer: dosownie bojownik frontowy. Weterani pierwszej wojny wiatowej, zwaszcza ci, ktrzy - podobnie jak Adolf Hitler wspominali ycie w okopach traktujc je jako swe najwaniejsze dowiadczenie, byli to tzw. Fronterlebnis, ludzie majcy wsplne dowiadczenia frontowe. Fhrerprinzip: dosownie zasada przywdztwa, gwny wzr organizacyjny partii nazistowskiej, przeniesiony pniej do systemu

organw pastwa. Fhrer by odpowiedzialny tylko przed sob i przed swoim poczuciem misji. Wszyscy czonkowie partii, a pniej narodu niemieckiego, byli mu winni niekwestionowane posuszestwo i lojalno. Gau: Podstawowa jednostka terytorialna w systemie organizacyjnym administracji pastwa i partii, nazistowskiej. Cae Niemcy byy podzielone na 42 okrgi (Gaue). Gauleiter: Regionalny szef partii nazistowskiej odpowiedzialny za dziaalno polityczn i gospodarcz, jak rwnie za mobilizacj siy roboczej i obrony cywilnej w podlegajcym mu okrgu. Gauleiterzy zaciekle bronili swej autonomii przed ingerencjami rzdu centralnego oraz kierownictwa partii. Nigdy nie wahali si odwoa do Hitlera - zazwyczaj z pomylnym wynikiem - kiedy uwaali, e ich pozycja jest zagroona. Gestapo (GEheime STAats POlizei): tajna policja pastwowa. Pierwotnie pruska policja polityczna, wchonita w 1939 r. przez RSHA (patrz niej). Gleichschalrung: Dosownie koordynacja. Bezbarwny eufemizm ukrywajcy bezlitosne przejmowanie innych partii i organizacji przez nazistw w latach 1933-34. Government-General: Generalny gubernator penicy wadz administracyjn w okupowanej przez Niemcy Polsce. Hitlerjugend: Modzie Hitlera, nazistowska organizacja modzieowa kierowana przez Baldura von Schiracha. Uzyskaa pozycj monopolistyczn; oficjalnie uznana w marcu 1939 r., kiedy uczestnictwo w niej stao si obowizkowe dla wszystkich chopcw i dziewczt w wieku od 10 do 18 lat. HSSPF (Hohere SS - und Polizeifhrer): Wyszy dowdca SS i policji. Przedstawiciel Himmlera i oficer cznikowy w kadym okrgu wojskowym (Wehrkreis), a take na terytoriach okupowanych. Kampfzeit: dosownie czas walki. Okres do roku 1933, a zwaszcza poprzedzajcy zwrot wyborczy, ktry przynis sukces nazistom we wrzeniu 1930 r. W czasie tym apelowano do czonkw partii o powicenie i zaangaowanie. Ci, ktrzy wstpili wwczas do partii i pozostali w niej, byli zczeni z Hitlerem - a on z nimi - silniejszymi wizami od tych, ktrzy wstpili w jej szeregi pniej. Kryminalpolizei (Kripo): Policja kryminalna, ktra razem z Gestapo (patrz wyej) tworzya Policj Bezpieczestwa (Sipo). Land (liczba mnoga: Lander): Jeden z pitnastu krajw lub jednostek terytorialnych, na ktre podzielone byy Niemcy Weimarskie. Kady kraj posiada wasny rzd i parlament (Landtag). Od 1933 r. landy byy kontrolowane przez rzd centralny za porednictwem urzdu Reichsstathalter (gubernatora; urzd ten czsto by piastowany przez gauleitera). Lebensraum: Przestrze yciowa. Hitler argumentowa, e nard niemiecki nie ma wystarczajcej przestrzeni yciowej, na ktrej mgby rozwija swoj si gospodarcz i wojskow. Uwaa, e kluczem do przyszoci tego narodu jest zapewnienie tej przestrzeni przez podbj Europy Wschodniej i Zwizku Radzieckiego. MEFO: Skrt nazwy Metallurgische Forschungsgesellschaft, czyli

Korporacji Bada Metalurgicznych, instytucji wydajcej weksle w ramach ukrytej formy finansowania programu militaryzacji. Ministerprasident: Minister-prezydent. Premier rzdu krajowego w okresie Republiki Weimarskiej. Mischlinge: Mieszaniec, potomek mieszanych maestw niemieckoydowskich. Mittelstand: Klasa rednia. NS: Narodowy socjalista. NSBO (Nationalsozialistische Betriebsorganisation): Narodowosocjalistyczna Organizacja Komrek Fabrycznych zaoona przez Gregora Strassera z zadaniem rywalizowania ze zwizkami zawodowymi i opracowywania radykalnej antykapitalistycznej polityki dla partii nazistowskiej w jej kontaktach z przemysem. Nadzieje tej organizacji rozwiay si po objciu wadzy przez nazistw, Hitler bowiem zdecydowa si na zawarcie porozumienia z przemysowcami i ludmi interesu, wychodzc z zaoenia, e jest to najlepszy sposb zapewnienia odrodzenia gospodarki niemieckiej oraz militaryzacji Niemiec. NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei): Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, pena nazwa partii nazistowskiej. Oberkommando des Heeres (OKH): Naczelne Dowdztwo Wojsk Ldowych. Oberkommando der Wehrmacht (OKW): Naczelne Dowdztwo Si Zbrojnych Niemiec. Rassenpolitik: Dosownie polityka rasowa. Podkrelaa wag zachowania czystoci rasy i unikania jej zanieczyszczenia poprzez mieszane maestwa z niszymi rasami. Rechtsstaat: Pastwo konstytucyjne, w ktrym dziaalno polityczna i wadza podporzdkowane s prawu i nie mog by wykonywane arbitralnie. Reich: Pastwo, dziedzina. Okrelenie czsto uywane do rozrnienia midzy wadzami oglnokrajowymi i regionalnymi, jak np. midzy gauleiterami i reichsleiterami w partii nazistowskiej czy w okresie Republiki Weimarskiej midzy Reichstagiem i krajowymi Landtagami. Reichsfhrer SS und Chef der Deutschen Polizei: Naczelny dowdca i szef policji niemieckiej oraz SS w Rzeszy; pena nazwa funkcji Himmlera od czerwca 1936 r. Reichsleiter: Funkcjonariusz partii nazistowskiej szczebla oglnokrajowego w gwnej siedzibie partii w Monachium. Reichsstattahlter: Gubernator landu (patrz wyej), czsto bdcy rwnie gauleiterem partyjnym. Reichswehr: Armia zoona ze 100 tysicy onierzy, ktr Niemcy mogy posiada zgodnie z traktatem wersalskim. RKF (Reichskommissar fur die Festigung Deutschen Volkstums): Komisarz Rzeszy ds. umacniania niemczyzny. Urzd stworzony przez Himmlera w 1939 r. do kierowania repatriacj etnicznych Niemcw i zakadania niemieckich kolonii na okupowanych terytoriach wschodnich. RSHA (Reichssicherheitshauptamt): Gwny Urzd Bezpieczestwa

Rzeszy utworzony w 1939 r., podporzdkowana mu bya zarwno policja bezpieczestwa (Gestapo i Kripo), jak i suba bezpieczestwa SS (SD). Jego szefem by Reinhard Heydrich; w roku 1943 zastpi go Ernst Kaltenbrunner. SA (Sturmabteilung): Dosownie oddzia szturmowy, pierwsza nazistowska organizacja paramilitarna, nazywana brunatnymi koszulami, powoana w 1921 r. SD (Sicherheitsdienst): Suba bezpieczestwa SS powoana przez Heydricha w 1932 r., poczya si z Sicherheitspolizei w 1939 r., tworzc rdze RSHA. Sipo (Sicherheitspolizei): Policja bezpieczestwa skadajca si z Gestapo i Kripo pod kierownictwem Heydricha. Sopade: Kierownictwo SPD na emigracji utworzone w Pradze w 1933 r. po likwidacji tej partii w Niemczech. Pniej przenioso si do Parya i Londynu. Jego raporty s wanym rdem wiedzy o warunkach panujcych w Niemczech w okresie nazistowskim. SS (Schutzstaffeln): dosownie ochrona lub oddziay stray. Noszce czarne koszule elitarne oddziay gwardii, rozbudowane pod kierownictwem Himmlera jako organ wykonawczy pastwa Fhrera, zdolny do dziaania poza prawem. SS Gruppenfhrer: Wyszy oficer SS, rwny rang generaowimajorowi. SS Standartenfhrer: Odpowiednik pukownika. Staatssekretar: Sekretarz stanu (pastwa). Stay cywilny szef ministerstwa, pozostajcy pod politycznym kierownictwem ministra. Stahlhelm: Nacjonalistyczna organizacja byych onierzy, stworzona przez Franza Seldtego w 1918 r., przymusowo poczona z SA w 1933 r. Standarte: Formacja SS lub SA, odpowiednik puku. Totenkopfverbande: Dosownie formacje trupiej gowy, oddziay stranicze SS w obozach koncentracyjnych. W 1939 r. stay si zalkiem dywizji SS Totenkopf, jednej z pierwszych formacji polowych Waffen SS. Untermenschen: Podludzie, rasistowskie okrelenie niszych ras, jak np. Sowian, uwaanych za niezdolne do tworzenia wasnych cywilizacji czy pastw. Verfgunstruppe: Zmilitaryzowane formacje SS, przemianowane zim 1939-1940 na Waffen SS. Volksdeutsche: Etniczni Niemcy lub osoby zaliczajce si do rasy niemieckiej. Mwice po niemiecku mniejszoci w innych pastwach, czsto zasiedziae tam od dawna. Waffen SS: Wojska polowe; w peni zmilitaryzowane formacje SS, stanowice drugi rodzaj si zbrojnych Niemiec podczas II wojny wiatowej. W szczytowym okresie liczyy 910 tys. ludzi (w tym dywizje pancerne). Wehrmacht: Siy zbrojne pastwa, ktrych czci byy wojska ldowe (Heer). Weltanschauung: Pogld na wiat; filozoficzna i historyczna koncepcja wiata. WiRiiAmt (Wehrwirtschafts und Rustungsamt): Zarzd ds. Gospodarki

Wojennej i Zbrojeniowej OKW (patrz wyej). Jego szef, pukownik (pniej genera) Thomas, nalea do najbardziej uporczywych krytykw Hitlera za niedokonanie przez niego dogbnej remilitaryzacji i przygotowania gospodarki niemieckiej do dugiej wojny. WVHA (Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt): Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS, utworzony w 1940 r., ktry nadzorowa przedsiwzicia gospodarcze SS i administrowa obozami koncentracyjnymi. Jego szefem by obergruppenfhrer Oswald Pohl.

Ksigozbir DiGG 2010