20.

Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi
Namk Kemal Din*

Giri: I. Paylam Savann1, bugn tarih olan, ac dolu ama karanlkta kalm bir sayfasnn addr Krt Mlteciler meselesi. Milyonu aan sayda bir Krt kitlesinin, savan ve imknszlklarn zirvede olduu bir dnemde yeniden iskna tabi tutulmasnn trajik hikyesidir. Sava koullarn, gelecee dair tahayyl ettikleri toplumu (veya ulusu) ekillendirmek iin bulunmaz bir frsat olarak gren ttihat ve Terakki ynetimi, akllara durgunluk veren bir etnisite mhendisliine girimitir. Bata Ermeniler olmak zere Anadolu ve Krdistanda yaayan btn etnik gruplar yerlerinden yurtlarndan edilerek, planl bir yeniden iskn politikasna tabi tutulmutur. I. Paylam Savanda Rusyann igaline maruz kalan illerden kamak zorunda kalan Krtler, Anadoluda kati iskna tabi tutulmak suretiyle batya g ettirilerek, kendi topraklarndan kopartlm, yaratlmaya allan yeni ulusun bir paras klnmak istenmitir. Krtlerin bu trajik g hikyesini ileyeceimiz bu yazda, Rus igalini ve ard sra mlteci olarak kabul edilen Krtlerin nasl bir iskna tabi tutulduklarn ve devam eden srete cumhuriyet rejimine intikal eden Krt Mlteciler sorununa yaklam ele alacaz. Mlteciler sorununu gn yzne karma adna Krt mltecileri grnmez klan tarihilik rneklerini analiz edeceiz. 20. yzylda Krtler, defa kapsaml yeniden iskn uygulamasna maruz kalmlardr. I. Paylam Savana ve sava koullarna denk gelen ilk uygulama, genel olarak mlteciler veya daha zelde Krt Mltecileri olarak isimlendirilen ve bu yazda konu edeceimiz sretir. 1925 ve 1938 yllar

* stanbul niversitesi Tarih blm mezunu. Osmanl Kaynaklarnda Krtler alma Grubu yesi. 1- 1914-1918 yllar arasnda sren emperyalist paylam sava.

212
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

arasnda yaanan ve yaygn kullanlan tabirle Krt syanlar olarak bilinen srece denk gelen ikinci yeniden iskn pratii, bu dnemde karlan mecburi iskn kanunlar ile zdelemi ve 1947 ylna kadar devam etmitir. nc yeniden iskn uygulamas ise, 1984-1999 yllar arasnda gerekletirilen ve devam eden savala birlikte 21. yzyla intikal eden, yol at sonular itibariyle de hl zm bekleyen son trajik g hikyesidir. Osmanl idaresinde Krtler birok kez g ettirilmi, srgne ve iskn uygulamalarna tabi tutulmutur. Fakat bunlar hedefledikleri politika, uygulama biimi ve kapsam asndan bahsi geen dnemde uygulanan iskn politikalar ile ayn mahiyette deildir. Osmanl kendini rahatsz eden durumlarda, rahatsz edeni cezalandrmak amacyla bu uygulamalara ynelmitir. Yani mevcut otoritesinin aksayan ynlerini giderip yeniden tesis etmek istemitir. Yeni bir kimlie brndrme, srgn ettii yerde orann kltrel ortamn zorunlu olarak zmsetme gibi bir dayatmas olmamtr. Bu cezann kapsamn da mnferit tutmu ya da airet dzeyinin tesine tarmamtr. Kendisine bakaldran bir airetin ileri gelenlerini ya da airetin nemli bir ksmn srgne gndermi veya imparatorluun cra bir noktasnda yerlemeye mecbur klmtr. Fakat genel olarak Krtleri hedeflemek gibi bir dncesi ve uygulamas olmamtr. Krtler ilk kez I. Paylam Sava yllarnda, ttihatlarn etnik gruplar ftursuzca datp taksim ederek, demografik yapy yeniden dzenlemeye giritikleri srete kapsaml bir yeniden iskn politikasna tabi tutulmulardr. zelde ise 1916 yl, ttihat ve Terakki ynetiminin zerinde alt Krt ve Krdistan politikasn hayata geirmeye balad kritik dneme yl olur. 2 Mays 1916da Talat Paann vilayetlere getii ifreli telgraf (Krt Talimatnamesi) ttihatlarn Krt politikasn ve niyetlerini gayet ak ortaya koyar. Var edilecek yeni ulusta Mslmanlk nemli referans kayna kabul edildiinden Krtler dlanmayacak, aksine medeniletirilecek, asimile edilecek bir unsur olarak deerlendirilecek ve yeniden iskn politikalaryla insan (Krt) unsuruyla birlikte mekn (Krdistan) da Trkletirilerek, Trk klnacaktr. Devleti ve hkimiyet snrlarn elinde tutabilmenin yolunu mekn ve nfusu ulusallatrmada gren bu zihniyet, ulusallamaya gelmeyeceklerini dnd gayri-Mslim unsurlara kar ise iddete dayal dlayc bir slup taknacaktr. Btn bunlar, Tanzimattan bu yana sren modernleme abalarnn, gelinen aamada kendini halis muhlis milliyeti bir izgi olarak dayatmasndan baka bir ey deildir. Yaklak yzyla varan bu abalar, imparatorluktan ulus devlete dnmn, Bat eksenli modernlemenin farkl merhalelerinin tezahrleridir. Devleti ayakta tutacak ideolojinin Trklk olduuna kanaat getiren ttihat ve Terakki iktidar, 1913 ylndan itibaren devlete ve devlet politikalarna bu eksende yn vermitir. Bundan sonra klen imparatorluk snrlarnda hkimiyeti salamak, corafya olarak mekn ve insanlar ulusal klmak, yani Trkletirmekte grlmtr. slami referansa dayal yrtlecek bu Trkletirme politikalarndan Krtler de nasibini alacaktr. Zaten ilkel ve geri olan Krtler, ortak dinin de katklaryla, dier Mslman etnik

gruplar gibi Trkleecek, yeni ulus toplumun ve ulus devletin iinde eriyip gidecektir. Konumuzun dnda olsa da, cumhuriyet dneminde de devam eden ayn anlay ve milliyeti izginin, Krtler zglnde yukarda rneini verdiimiz iskn uygulamalar takip edildiinde grlebilecei aikrdr. zetle; I. Paylam Savanda Krt Mlteciler sorununu ele alacamz bu yazda, ncelikle mevcut uygulamay tarif iin kullandmz yeniden iskn kavramnn zerinde duracaz. Devamnda Rusyann igaline mteakip ortaya kan mlteciler sorununa genel olarak yaklam ve Krt Mlteciler sorununu ileyeceiz. Yeniden skn Nedir? Yaklak elli yl nce siyaset bilimci Robert Koehl (1953), yeniden isknn mantna k tutmutu: Yeniden iskn kontrol edilemez olduuna inanlanlarn hkim olunan bir blgeden uzaklatrlmas ve onlarn yerine kontrol edilebilir bir nfusun iskn edilmesidir (Jongerden, 2008: 35). lk kez imparatorluklardan ulus devletlere gei srecinde uygulamaya sokulan politikalar tarif etmek iin kullanlan yeniden iskn kavram, devletlerin kendi tabiiyetindeki insanlarn etnik ve dini farkllklarn bir problem olarak alglamas zerine gndeme gelmitir. Nfus deiiklikleri (mbadele), etnik temizlik ya da farkllk arz eden kesimlerin matematiksel hesaplarla harita zerinde yerlerinin deitirilmesi biiminde tezahr eden yeniden iskn politikalar, homojen bir toplum yaratmay hedefleyen yeni ulusuluk anlaynn rndr. Bu yeni ulusuluk kavram, politik birliin (devletin) snrlar ile kltrel birliin (ulusun) snrlarnn birbiriyle rttklerini, bir devletin gcnn byk lde ulusu nitelendirdiine inanlan zel kltrel kimlik idealine bu devlet uyruklarnn ne derece uyum saladklaryla belirlendiini kabul eder (Koehl, 1953: 231- Aktaran, Jongerden, 2008:36). Yani mevcut devlet snrlar ile ulusal, kltrel snrlarn uyumlulatrlmas, bu snrlar ierisinde yaayan insanlarn o kltrn, dilin ve ulusun bir paras haline getirilmesi, modern ulus devletin ve yeni ulusuluun temel problematiidir. Gl bir devlet olabilmenin yolunun da ancak bu uyumu salamaktan getiine inanldndan, zcesi farkllklar hep bir zafiyet olarak alglandndan, yeniden iskn politikalar bu problemi amak iin bir yntem olarak devreye sokulur. Farkllk ve problem arz eden topluluklarn bulunduklar yerlerde, nfus deiiklikleri yaplarak, lkenin demografik yaps uyumlu bir hale getirilmek istenir. Yaratlmak istenen kltrn genele yaygnl vazgeilmez olduundan, ncelikle snr blgeleri gibi stratejik konumdaki alanlar olmak zere, haritann tamamnda esas alnan kltrn ve ulusun hem yzeyde hem de derinliine nfuz etmesi istenir. Yeniden iskn kavram ilk balarda mbadele olaylarn tanmlamak iin kullanlmtr. 19. yzylda sklkla grdmz mbadele pratiklerini, 18. yzyla kadar takip etmek mmkndr. 20. yzyln banda Osmanldan bamszln kazanan devletler de, savalar sonunda imzaladklar anlamalarla mbadeleye ynelmi, yeniden iskn temelinde yeni bir ulus ve ulus devlet ina etmek istemitir. Balkan Savalar sonras Bulgaristanla 1913 ylnda ya-

213
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

214
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

plan mbadele antlamas gerei on binlerce insan karlkl yer deitirmitir. Yine Lozan sonras varlan mutabakat gerei Yunanistanla yaplan nfus deiiklii ok bilinen bir dier rnektir. Ancak mbadelenin yeterli olmad ve mevcut snrlar iinde devlet ve kltr arasnda uyumun salanamad durumlarda, daha baka uygulamalar devreye girmi, yeniden iskn politikalar farkl biimlerde uygulanmaya balanmtr. Hem dikey (devletle) hem de yatay (kltrle) uyum salayamayan blgelerin ve topluluklarn yaadklar yerlerden karlarak, uyum iindeki baka blgelere serpitirilerek yerletirilmesi yoluyla yeniden iskn icra edilmitir. Zorunlu olmamakla birlikte, genelde, bir plan ve ema dhilinde yrtlr yeniden iskn politikalar. Uygulama srecinde harita, istatistik, matematik ve mhendislik dallarndan ziyadesi ile yararlanr. Hesaplar, rakamlar, nfus oranlar, hareket gzerghlar, koordinasyon merkezleri, yerleim biimleri, yerleim planlar vs. ayrntsyla, titiz bir mhendis edasyla hesaplanr. Yerleri deitirilecek kiiler hakknda bir deerlendirme yaplr, gidecekleri yerlerde belli bir orann zerinde yerlemelerine msaade edilmez; yol, iae, barnma ve i konularnda grevlendirilen kurum ve kiiler tayin edilir. Deerlendirme konusu olan topluluklar, ruhsuz, cansz bir nesne gibi ele alnr. Zamana yaylan, planl bir eylem olarak yeniden iskn, toplumun dardan mdahalelerle ekillendirilebileceine inanan bir toplum mhendislii almasdr. Yeniden iskn, meknsal bir uygulamadr Ulus temelli devletin retilmesi balamnda meknn retilmesi projesi, esas olarak politik otoriteyi bir mekna bal kltrel kimlie balama projesidir. Daha dorusu bir lke/devlet topra (territorium) olarak ulus devletin yaratlmasdr. Politik-kltrel kimliin bu biimde mekna balanmas ya da bu kimliin kendine ait bir lke topra yaratmas, ulusuluun merkezi zelliklerinden birisidir (Jongerden, 2008: 49). Buna gre yeniden iskn uygulamalar ile amalanan meknn retilmesidir. Yani, mekn olarak topran ve zerinde yaayan insanlarn ulusal klnmas, ulusal topran ve ulusal insann yaratlmasdr. Bu noktada toprakla insan arasnda ulusal-kltrel ve hatta siyasal ba, btnlemeyi salamaktr. Ulus devlet mekn retemedike, yani hkimiyeti altndaki topraklarda ngrd ulusal-kltrel uyumu oluturamadka kbus grmekten kurtulamayacaktr. Baka kltrlerin bu topraklarda yaamaya devam etmesi ve insanlarn o kltrle arasndaki pozitif iliki, bertaraf edilmesi gereken tehlikeli bir durumdur. Tehlike algsn bunun zerine kuran modern ulus devlet projesi, yeniden iskn politikalar temelinde gerektiinde en iddetli eylemlere hatta etnik temizlik pratiklerine girimekten de ekinmemitir. Rusyann Blgeyi gali ve Mlteciler Sorunu: Krdistan, corafya ve insan kaynaklar asndan, I. Paylam Savanda en ok tahribata urayan, zarar gren blgelerin banda gelir. Hem zerinde cereyan eden savalar ve bu savalarn yol at ykm ve yoksulluk; hem hl tartma konusu olmaya devam eden ve milyonlarca insan yerinden yurdundan eden tehcir pratikleri; hem de i atma ve karklklar blgeye byk zarar verir, yaamn nabzn neredeyse durma noktasna getirir.

Milyonlarla ifade edilen insan kaybnn yannda, retim durur, ticaret olanaklar ortadan kalkar, kltrel-sosyal ortam byk darbe alr. Alk, ktlk ve bulac hastalklarla bouan insanlarn, g yollarnda, da balarnda donmu ya da rm kalm cesetleri, tanklarn anlarnda ve dnemin basnnda sklkla karlatmz haberlerdir. I. Paylam Sava?nda Almanyann yannda saf tutan Osmanl Devleti; ngiliz, Fransz, Rus ittifakna kar Rusyann Karadenizdeki limanlarn bombalamak suretiyle savaa dhil olur. Krdistan corafyasnda yrtlen savata, Osmanl ordusunun sava meydanndaki baarszlklar zerine, adm adm Rus igali geliir. Osmanl Devletinin Rusyaya saldrarak sava ilan etmesinin ardndan Ruslar, 1 Kasm 1914 tarihinde snr aarak Erzuruma doru harekete geer. Ocak 1915deki Sarkam hezimetinin ardndan Nisan aynda Ruslar, Osmanl topraklarn ele geirmeye balar. Mays 1915de Van ve evresini ele geirirler. Temmuz 1916ya gelindiinde ise Ruslar, Erzurum, Bitlis ve Trabzon vilayetleri ile Erzincan sancan igal etmi, Van Glnn gneyinden Dou Karadeniz kylarna kadar geni bir alan hkimiyeti altna almlardr.2 Rus ordusu karsnda baarszla urayan Osmanl askerlerinin geri ekilmesi ile birlikte, Ruslardan korkan ahali, i blgelere akn etmeye balar. Kendisine en yakn vilayetlere snarak canlarn kurtarmak ister. Ordusunda Ermeni birlikleri bulunan ve igal srecinde blgedeki Ermeni etelerinin de yardmn alan Ruslar, igal ettikleri yerlerde sivil halka ynelik zalimane yaklamlar da sergilerler. Blgeye dair ikiyzl bir siyaset gden Ruslar; Ermenilerden aldklar destee ramen blgede bir Ermenistan kurulmasn kendi karlarna ters ve gereklemesi imknsz bir durum olarak deerlendirirler. Bu yzden blgede bir kolonizasyon hareketi gelitirmeye kalkrlar ve Rusyadan getirilecek nfusu belirledikleri yerlere yerletirmek suretiyle alma balatrlar. lk etapta ordunun iae vb. ihtiyalarn karlamak zere Elekirte be bin kii getirip yerletiren Ruslar (n, 2004: 27), akabinde projelerini gerekletirmek iin zemin bulamadan geri ekilmilerdir. Rusyada Ekim Devriminin gereklemesinin ardndan yeni kurulan Sovyet rejimi, I. Paylam Savandan ekildiini ilan edince, 1917 ylnn son aylarnda Rus ordu birlikleri igal ettikleri yerleri terk ederek kendi snrlarna geri ekilirler. Van, Bitlis, Erzurum ve Trabzon vilayetlerinden Rus igali sebebiyle kaarak kendilerine en yakn blgelere (Diyarbekir, Mamuretl Aziz, Sivas, Erzurum, Ordu, Sinop vb) snan bu kiilere Osmanl Devlet brokrasisi tarafndan mlteci denilmi ve mlteci statsne tabi tutulmulardr. Osmanl Devleti tarafndan yerinden yurdundan kam bu insanlar iin kullanlan mlteci kavram, bugn kullanlan anlamyla tmyle ters bir ierie sahiptir. Bugn

215
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

2- Bu veriler okunurken Osmanlnn o zamanki vilayet sisteminin bugnk il snrlaryla rtmediini, daha geni bir corafi alan ierdiini dikkate almak gerekir. rnein Erzurum vilayeti Erzincan sancan kapsad gibi, Ar (Karakse), Beyazt (Dou Beyazt)a kadar uzanmaktadr. 1914 yl Osmanl Devleti vilayetleri ve vilayet snrlar iin baknz; Dndar, 2008: 23-26.

216
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

uluslararas hukuk kapsamnda kullanlan bir kavram olarak mltecilik; bask, iddet veya zulme urama tehlikesi olan ya da uram bir kiinin veya grubun, yaad lkenin snrlarn aarak, bir baka lkeye snmas durumlarnda kullanlmaktadr. Osmanl Devletinin kendi tabiiyetindeki insanlar iin mlteci kavramn kullanm olmasn anlamak elbette ki zor. Osmanl brokrasisinin kavramlara ykledii anlamn bugnk deerlerle rtmedii ortada. Ancak, bu durum, kendi dneminde ve sonrasnda; hem tartmalara, sorularn sorulmasna sebep olmu, hem de mlteci ve muhacir statlerinin kartrlmasna, kafa karklklarna yol aabilmitir. yle ki, belirtilen dnemde devlet kurumlarnn kendi i yazmalarnda dahi blgeden g eden insan iin bazen mlteci bazen muhacir kavram kullanlabilmitir. Bu konuda tek istisna, yani mlteci ve muhacir ayrmna hassasiyetle dikkat edilen belgeler Fuat Dndarn dile getirdiine gre ifreli telgraflardr (Dndar, 2001: 227). Yani iskn ilerini koordine eden kurumlar (temelde AMMU tekilat) ve bunlarn bal olduu mercii (T ynetimi, zelde ise Talat Paa) arasnda geen yazmalarda byk bir hassasiyet gze arpmaktadr. Yaanan kavram kargaas 3 Ocak 1918de toplanan Meclis-i Ayan oturumunda dile getirilmi, bir soru zerine dnemin Aair ve Muhacirin Mdir-i Umumisi Hamdi Bey yle bir yant vermitir: Mlteci, ahval-i harbiye dolaysyla dman istilasna urayan yerlerden dhile, yani hududun gerisine iltica eden, bilatefrik ve cins ve mezhep btn ahaliye diyoruzDman istilasna maruz kalan Memalik-i Osmaniyeden. Yani huduttaki vilayetlerden aksam- dahiliyeyi vatana, dman istilas dolaysyla gelen ahaliye mlteci diyoruz. Ba ahitname dier bir devlete terk edilmi topraklardan gelenlere, mesela bugn Yanyadan, Toyrandan, Manastrdan gelenlere de muhacir diyoruz. (MAZC, D.3, .4, C.I: 207). skn ileriyle grevlendirilen bir numaral kurumun bandaki yetkilinin aklamalarndan da anlald gibi, anlama ile baka bir devlete braklan topraklardan gelen kimseler muhacir olarak kabul edilmektedir. Fakat igale uram, ancak resmi olarak akbeti belli olmayan topraklardan kaarak, i blgelere snm kiiler mlteci saylmaktadr. Mlteci ve muhacir statleri arasndaki farka sebep olan temel husus; muhacirlerin kalc olarak, yani yerlemek zere gelmi olmalar; mltecilerin ise igalin sona ermesinin ardndan geri dnebilecekleri dnldnden kendilerine geici bir gzle baklmasdr. Mltecilikten muhacirlik statsne geiin yollar tmyle kapatlm deildir. Pratikte, devlet her iki kesime de yardm etmeyi ngrmekle birlikte, stat olarak muhacirler, mltecilere nazaran daha avantajl koullara sahiptirler. rnein, lkeye geldikleri tarihten itibaren muhacirlere iki yl sreyle tannan mali vergi muafiyetinden igale urayan Osmanl vilayetlerinden gelen mltecilerin yararlanmasna kesinlikle izin verilmiyordu (n, 2004: 8). Muhacirlere biraz ahd-i vefa ve baka politik hesaplar gerei zorunlu olarak kucak aan Osmanl Devleti, kalc yerleime tabi tuttuu bu kesimin yerleme, barnma ve yeniden retici hale gelmesi iin hayli olanak sunuyordu.

Ayn yardmlarn mltecilere de yaplmas fuzuli grlyordu, nk geri dnme koullar oluursa yaplan yardmlar boa gitmi olacakt. Osmanl Devleti, mlteci kavramn ilk kez bu dnemde kullanmamtr. Yeni olmayan bu staty, daha nce randan, Cezayirden, Trablusgarptan ve Bingaziden igal sebebiyle kaan gmenler iin de kullanmtr (pek, 2006). 18. yzyln sonundan beri gmenler sorunuyla megul olmak zorunda kalan Osmanl Devleti, 1913 ylna kadar kalc bir tekilat ve standart bir yaklam, politika uygulamaya koyamam, glerin yaand dnemlerde geici rgtlenme ve politikalarla gmenleri uygun yerlere yerletirerek zm olmaya almtr. lk kez 1913 ylnda ttihat ve Terakki ynetimi tarafndan karlan, skan- Muhacirin Nizamnamesi ve ardndan kurulan skan- Aair ve Muhacirin Mdriyeti (AMM) tekilat vastasyla genel bir politika belirlenip, iskn ileri planl bir uygulamaya tabi klnmtr. Bu dnemde kurulan AMM, 1916 ylnda yeniden dzenlenerek AMMU (Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi) adn almtr. Devletin iskn politikalarnda yeni bir dnemin balangc olan skan- Muhacirin Nizamnamesinde muhacir ve mlteci arasndaki ayrm, 2. Maddede yle izah edilmektedir: Muhacirin iki ksmdr: Birincisi hkmet-i metbualarndan istihsal-i mezuniyetle terk-i tabiiyet ederek gelenler; ikincisi mlteci olarak gelip de tabiiyet-i Osmaniye dahil olmak istidasnda bulunanlardan hkmete muhacir sfatyla kabulne karar verilenlerdir. I. Paylam Savanda mlteci statsnde deerlendirilen kitle; gizli yazmalarda aka etnik ayrma tabi tutularak iki farkl grup biiminde adlandrlr ve bu adlandrma zerine ayr politika ve uygulamalara tabi tutulurlar. Bu durum ttihat ve Terakkinin kamuoyundan gizli yrtt politikalarn ve alma tarznn davurumundan te bir ey deildir. Kamuoyuna ak yaynlarda mlteciler olarak tanmlanan kitle, gizli yazmalarda aka Krt mlteciler ve Trk mlteciler diye ikiye ayrlmaktadr. Bu ayrma istinaden yerleim blgeleri de ikiye taksim edilmekte ve her birisi iin ayr bir iskn politikas ngrlmektedir. Burada Krt mlteciler iin ngrlen iskn politikasn ayrntl olarak ileyeceiz. Ancak, sava koullarndan yararlanarak, Mays 1916 ylnda uygulamaya konulan bu politikalarn nceki yllara uzanan bir hazrlk dneminin olduunu biliyoruz. ttihatlarn Krt algsn ekillendiren almalar, aratrmalar ve uygulamalar bal bana ayr bir aratrma ve yaz konusu olduu iin, baka bir almada bunu ele almak zere imdilik bu konuya girmeyeceiz. Krtlerin Yeniden skn ttihatlarn; Krtleri geri, medeniyet d, ancak asimile edilip Trkletirilebilecek Mslman bir topluluk olarak grdkleri anlalyor. Krtler savan hemen ncesinde ve sava esnasnda, her zamanki gibi geleneksel paral bir durua sahiptirler. Bu srete Bitliste, Botanda ve Musulda isyanlar vardr. Bir ksm Krt, Osmanl ordusu safnda Ruslara kar savaa katlmtr. Baka bir grup Krt ise Ruslarla ibirlii aray ve anlama iindedir. Bu noktada zellikle Bedirhani Abdurrezzak ve Kogiri Aireti reisi Alier Beyin isimleri zikredilmelidir. Dersim Krtlerinin bu dnemde de isyan iinde ol-

217
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

218
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

duklar ve Osmanl ordusunun Dersime askeri harekt dzenledii de bilinmektedir. Krtlerin yaygn isyanlarnn ve bir ksm Krtlerin de Ruslarla iliki iinde olmasnn Osmanl devletini rahatsz ettii muhakkak. ttihatlar I. Paylam Savan, Anadoluyu ve Krdistan Trkletirmek iin bulunmaz bir frsat olarak grmlerdir. Bundan hareketle belirlenen snrlar ierisinde Trklerin genele yaygnln ve ounluk haline gelmelerini salamak iin gayri-Trk etnik gruplara ynelik farkl politikalar uygulamaya sokmulardr. 1915 ylnn sonlarna doru neredeyse tamamlanm olan Ermeni Tehcirinin ardndan, Erzurumdan, Bitlisten, Vandan ve Erzincandan igal dolaysyla g etmi olan Krtleri hedefleyen yeni bir tehcir uygulamas devreye sokulur. O dnem blgede grev yapm olan 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paa hatralarnda bunu aka ifade eder: Cepheye vardmda byk lde Ermeni g bitmiti. Mnferit baz istenmeyen hareketler bilinir ve duyulursa byk bir itenlikle engellemeye alyordum. Fakat memleketleri istilaya urayp bu tarafa g ve iltica etmi olan Krt airetlerinin Bat vilayetlerine gnderilmesine hkmet tarafndan teebbs olunmutu ki, bunun da byk lmlere ve baka trl zararl olaylara sebebiyet vermesi dnlebilirdi. Dolaysyla Krt airetlerinden svari tekil edeceimi ne srerek bu gn engellenmesine, elden geldiince altm. Bu sayede airetler civardaki bo arazide yerletirilerek bir ikisinden de olduka faydal ve deerli svari ktalar tekil edilebildi. (Ahmet zzet Paa, 1992: 256-257) Bahsi geen Krt politikas 1916 ylndan itibaren adm adm devreye sokulur. lk yaplan icraat nceki yllarda bat blgelerine iskn ettirilmi Krtlerin durumlar hakknda valilerden ve mutasarrflardan bilgi istemek olur. Hangi vilayetlerde ve livalarda ne kadar Krt bulunmaktadr, yerli ahali ile ilikileri ve intibaklar ne dzeydedir, kendi dillerini ve asli (milli) geleneklerini koruyorlar m vb. sorular hzla aratrarak, ayrntl aklamalar gndermeleri istenir. Talat Paa imzasyla 26 Ocak 1916 tarihinde batdaki baz vilayetlere ve livalara gnderilen ifreli telgraf aynen yle diyor: Konya, Kastamonu, Ankara, Sivas, Adana, Aydn ve Trabzon vilayetleriyle Kayseri, Canik, Eskiehir, Karahisar, Nide mutasarrflklarna ifre Ahval-i harbiye dolaysyla dhile iltica eden Krtlerin Anadolu vilayet-i garbiyesine sevkleriyle mteferrikan iskanlar mutassavr ise de evvel emir de dhil-i vilayet/livada Krtler ve Krt kyleri hakknda tafsilatl malumat alma icab ettiinden: Nerelerde ne kadar Krt kyleri vardr? Lisan ve adet-i asliyelerini muhafaza ediyorlar m? Trk kyls ve kyleriyle mnasebetleri ne derecededir? Serian tahkikat icrasyla mufassalan ve ilave-i mtaalalaryla birlikte inbas. (Dndar, 2001: 140) Bu telgrafn ardndan vilayetler ve merkez arasnda bir dizi yazmann ve haberlemenin olduu anlalyor. Bu yazmalardan birinde Talat Paa, 16 Nisan 1916 tarihinde Sivas vilayetine ektii telgrafta, Krtlerin kendi aralarnda

hangi dili konutuunu, Trkeye aina olup olmadklarn sorar (Dndar, 2001: 140). Mays ayna doru gelindiinde Krtlerin yeniden isknna dair politika netlemeye balar. gal sebebiyle yaadklar yerlerden kaarak Diyarbakr, Sivas, Mamuretl Aziz gibi vilayetlere snan mltecilerden Krt olanlar, mteferrikan (dank, ayr ayr) batya, Trklerin ounlukta olduu blgelere, Trk mlteciler veya Trklemi olan ahali ise Krt blgelerine, snr boylar ve tren hatlar gibi stratejik nemdeki yerlere yerletirilecektir. Krtlerin airet hayatn, aralarndaki toplumsal dayanmay ve milli duygularn korumalarn engellemek iin topluluk iinde ileri gelen kiiler topluluktan soyutlanmak suretiyle ehir ve kasaba merkezlerinde tutulacak, alt tabaka ise gittikleri yerlerde kylere dank vaziyette yerletirilecektir. G edemeyecek durumda olan hasta, yal, kimsesiz kadn ve ocuklar ise blgedeki Trk kylerine yerletirilecek ve iae edilecektir. Mltecilerin kalabalk sayda bulunduu, en nemli merkezlerden biri olan Diyarbakr vilayetine Talat Paa tarafndan 1 Mays 1916 tarihinde ekilen ifreli telgraf, Krt mltecilere uygulanacak iskn yntemlerini aka ortaya koyar: Diyarbekir Vilayetine ifre C. 18 Nisan 332 ifreye Krt mltecilerini Urfa, Zor gibi haval-i cenubiyeye gndermek kesinlikle caiz deildir. Bunlar oralarda ya Arablamak veyahud milliyetlerini muhafaza itmek suretiyle yine gayri mfid ve muzr bir anasr halinde kalacaklar cihetle matlub hasl olamayacandan mltecilerin ber-vech-i zir sevk ve iskanlar lazmdr. 1- Trk mlteciler ile Trklemi kasaba ahalisi Urfa, Mara, Ayntab cihetlerine sevk ve oralarda iskan olunmaldr. 2- Krt mltecilere gittikleri yerlerde aair hayatn yaamamak ve milliyetlerini muhafaza edememe iun airet reisleri behemahal efraddan ayrmak lazm geldiinden bunlar arasnda ne kadar zi nfuz ehas ve resa var ise efraddan bilatefrik Konya, Kastamonu vilayetleriyle Nide ve Kayseri sancaklarna ayr ayr sevk edilmelidir. 3- Mak- sefere tahamml olmayan alil ve ihtiyarlar ile kimsesiz ve fakir kadn ve ocuklar Maden kasabasyla Ergani ve Behremaz nahiyeleri gibi Trk kyleri bulunan mahallerde ve Trkler arasnda mteferrikan iskan ve iae edilecekdir. 4- Mevadd- sabka haricindeki dier mltecilerde Amasya, Tokat livalaryla Malatyann mnasib mahallerinde mteferrikan iskan edilmek zere o havaliye mteferrik bir suretde sevk edilecekdir. 5- Sevk edilen mahallerle muhabere edilmekle beraber oralarca suret-i tevzi ve iskan hakknda olunacak muamelenin tayin ve iar iin ne mikdar mltecinin hangi tarihde nerelere sevk edildikden nezarete de malumat verilecektir. Fi 19 Nisan sene 332 (Dndar, 2008: 500-501). Mays ay ierisinde benzer ierikli birok talimatnamenin farkl vilayetlere

219
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

220
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

ve livalara gnderildii bugn deifre olmutur. Krt mltecilerin yeniden iskna tabi tutulaca bat vilayetleri yetkililerine gnderilen talimatlarda, Krtlerin milli varln unutmaya hizmet edecek iskn usullerinin uygulanmas salk verilirken; Trk mltecilerin yerletirilecekleri Krt blgelerinde nfus olarak ounluu salayabilmeleri iin alnmas gereken tedbirler belirtilir. rnein, Urfa, Mara ve Ayntab mutasarrflklarna ekilen 4 Mays 1916 tarihli telgrafta, Diyarbakrdaki Trk mltecilerin bu livalara geleceinin kendileri tarafndan bilindii belirtilmekte ve gerekli yardmlar (iae, kuvvet vb.) yapmalar istenmektedir. Bununla birlikte bu blgede bulunan Krtlerin toplu isknlarnn engellenip, resann ehir merkezlerinde tutulmasnn yannda, kyllerin kasabann kuzeyinde bulunan Trk kylerine ikier-er hane datlmalarn istenir (Dndar, 2008: 502-503). Fazla mesai yapm olmal ki ayn gn (4 Mays) Talat Paa Ankara, Konya, Hdavendigar, Kastamonu vilayetlerine ve Kayseri, Nide, Ktahya mutasarrflklarna bir telgraf daha gnderir. Dierleriyle benzer ierie sahip olan bu telgrafta Diyarbekir, Sivas Erzurum ve Mamuretl Aziz vilayetlerinde bulunan Krt mltecilerin batya sevklerinin kararlatrldnn bilindiini, Krtler o blgelere vardklarnda yerli ahali arasnda yzde bei gemeyecek tarzda kylere datlarak iskn edilmelerini emreder. Drt maddelik talimatn 4. maddesinde ise Krt mltecilere uygulanacak iskn siyasetinin nemli ynlerinden biri dile getirilir: Btn bu mlteciler bilahirede [sonradan]memleketlerine iade idilmeyeceklerinden muhacirin gibi emlak- metrukeden ve arazi tefvizi [datm] suretiyle idare idilecek ve hususat- salifeye [geen] muktezi masarifat muhacirin tahsisat- umumiyesinden tesviye idilecekdir (Dndar, 2008: 505). Mlteciler konusunu ele alan eitli kaynaklarda Diyarbekir gibi baz vilayetlerde biriken Krt mltecilerin buralarda barndrlp iae edilmesi yerine batya sevk edilmesinin nedeni olarak, ounlukla, iae ihtiyacnn altndan kalklamad, var olann ancak ordunun ihtiyalarn karlad vb. gerekeler ileri srlr. Yz binlerce insan barndrmak ve iae etmek adna akbeti belirsiz bir lm yolculuuna karmak yerine ihtiyalarn ayana gtrmek daha kolay, daha masrafsz ve daha az risk barndrr iken, bu aklamalar tatmin edici olmaktan uzaktr. ifreli telgraflardan da anlald gibi iae ktlndan dolay sevk edilmiyor insanlar, bir amac ve hedefi olan sistemli bir iskn politikas yrtlmektedir. Bu amala mlteciler Trk ve Krt diye ikiye ayrlarak, farkl iskn blgelerine ayrlp farkl bir usulle iskn edilmeleri ngrlmektedir. Batya g ettirilen Krt mlteciler burada kati iskna tabi klnmak suretiyle, bir daha geri dnemeyecek tarzda yerletirilmektedir. Bu durumda olan Krt mlteciler, bundan sonra muhacir statsnde muameleye tabi tutulurlar. Muhacirin tahsisatndan yararlandrlmak suretiyle kendilerine hane ve arazi datm yaplmas ngrlr. Kati iskna tabi klnmas istenen Krtler gittikleri blgelerde kayt defterlerine yerli olarak yazlrken, Trk mlteciler yabanc defterine kaydedilir. Ancak sevk edilen yerlerde kalc olarak yerletirilmeleri kararlatrlanlar yerli defterine kaydediliyorlard. Bu yzden Nide ve Adana gibi vilayetlerde bulunan Krt

mltecileri yerli defterine, Trklerin ise vilayetlerdeki muhacir dairesine gnderilecek yabanc defterine iaret konularak kayt edilmeleri isteniyordu. Yabanc deftere yazlan mlteciler, ya vatan- asliyelerine iade edilecek veya iktidarn gerekli grecei stratejik blgelere sevk edilebileceklerdi. Yabanc deftere kayt edilenlerin hibir suretle yerlerini terk etmelerine izin verilmiyordu (Dndar, 2001: 218). T hkmetinin Krtleri bir tehlike unsuru olarak grd ve Krtlere gvenmedii anlalyor. Osmanl ordusu ile birlikte savaan baz airetler dndaki btn Krtler gvenilmez diye kodland iin, cepheye yakn yerlerde iskn edilmeleri yasaklanyor. Buralara Trk mltecilerin yerletirilmesi istenerek, hibir sebep ve bahane ile baka bir mahalle sevk edilmemesi tamimen tembih ediliyor (pek, 2006: 141). Krtlerin bu iskn politikasndan rahatszlk duyduklar ve hatta farkl are araylarna girdiklerine ilikin de bilgiler var: 1 Kasm 1916 tarihinde AMMUdan Diyarbekire bir ifreli telgraf ekilir. Telgrafta Mardin ve Karacada civarnda bunan Krt mltecilerin ierilere sevk edileceklerini iitip Viranehir ve Beirideki airetlerin arasna kararak savutuklar haberlerinin alnd belirtiliyor ve bu gibi durumlarn bir daha yaanmamas ve kaanlarn yakalanp iskn mahallerine gnderilmesi emrediliyordu (Dndar, 2001: 147). Krt mltecilerin sevkinin toplu olarak yaplmas emredilir. Bat blgelerine datlmadan nce Krt mltecilerin temel toplanma yeri Konya olarak belirlenir ve buradan datlmas ngrlr. AMMU tekilatnn, btn bu sevkiyat boyunca gerekli olan ihtiyalar karlamas iin tedbir almas, iaesinden barnma koullarna kadar gereken her eyi yapmas emredilir. aenin karlanmad yerde mlteci bana belli bir miktar para verilmesi karar alnr. Hastalar iin seyyar hastaneler, akta kalm yetim ocuklar iin yetimhaneler kurulmas, acizlerin sorunlarnn zlmesi istenir. lgili birimler tarafndan mltecilerin sorunlarnn zlmesine dair birok karar ve talimatname karlmsa da, bunlarn byk oranda kt zerinde kald anlalyor. Gerek sava koullarnn dourduu imknszlklar, gerek kararlar uygulamakla grevli memurlarn agzll, gerekse de karar alclarn, mltecilerin sefalet ierisinde lmleri karsndaki duyarszlklar, belirsizlik ierisindeki bu yolculuun ok ac sonulara yol amasna sebep olur. Yeniden iskn edilmek zere yollara dklen Krt mltecilerin birou ihtiyalar karlanmad iin alktan, bulac hastalklardan ve de souktan donarak lr. Birounun iaeleri karlanmad gibi, vaat edilen paralar da denmez. Dnemi yaayanlarn anlarnda da balarnda kafileler halinde souktan donmu, kentin kenar mahallelerinde ya da istasyon kelerinde aresizlik ierisinde bek bek bekleyen veya lm mltecilerin resmi tasvir edilir. Mltecilerin topland nemli merkezlerden olan Urfada, yaanan durumun vahametini duyurmak amacyla baz kiilerin 16 ubat 1918 tarihinde Dhiliye ve Harbiye Nezaretlerine gnderdikleri telgrafta yaananlar yle anlatlr: Alk yznden insanlar her gn lmektedir. Canl cenaze halinde dolamakta olanlar da hayattan bkmlardr. Pek ok insan bir para ekmek bulabilmek midiyle btn mahalleleri dolat halde yiyecek bir ey

221
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

222
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

bulamamaktadr. Alk yznden feryat eden ocuklarn lmden kurtarmak midiyle boazlanm davar kan yemek zere kasap ve salhanelere koan zavall annelerin yzde 80i eli bo dnyor. Bir ksm da temin edebildikleri hayvan leleriyle hayatta kalmaya alyor. Tara halkysa hayvanlar gibi otlamak sevdasyla uraya buraya kotuklar halde bu mevsimde bir ey bulmalar mmkn olamyor (n, 2004: 50). Mltecilerin sevkine ilikin, yeniden iskn politikasnn erevesini belirleyen bir talimatnameden bahseden, dhiliye defterine kaytl birok ariv belgesi, evrak var. 1916 tarihli olduunu tahmin ettiimiz bu talimatnamenin kendisini btn aramalarmza ramen bulamadk. Bahsi geen talimatnameye atfta bulunan belgelerden birinde talimatnamenin baz maddelerinin ierii veriliyor: Dhiliye Nezaret-i Celilesinin 16 Mart 332 tarihli tahrirat- umumiyyesiyle irsal buyurulub (gnderilip) muhacirin dairesinde bulunan talimatnamenin drdnc maddesinde Trk mltecilerin suret-i kati de kayd ve tescili netice-i harbde tayin edebilecek bir keyfiyet olduundan bunlarn imdilik tayin edilecek menatk da muvakkaten (geici) iskan edilecei ve sekizinci maddesinde Krd mltecilerinin muharebeden sonra dahi memleketlerine iade olunmayacann, bunlarn tayin idilen menatk da iskn olunduklarn mteakib mahalli sicil-i nfusa kayd edilerek hibir vesile ile baka tarafa azimetlerine (gitmelerine) msaade edilmeyecei muharrerdir (yazldr) (BOA, DH. SN. THR. 77,47). Ayn talimatnamenin dokuzuncu maddesinde Krtlerin iskn edilecei mntkalarn yazldn baka bir evraktan reniyoruz. Ayn belgede Ruslarn savata Osmanl ordusu tarafndan geri pskrtldn duyan Krtlerin vatanlarna geri dnmeye baladklar ve bunun bahsi geen talimatname uyarnca engellenmesi gerektii vurgulanr. Bitlis ve Muun istirdadn [geri alndn] haber alan Krtlerin memleketlerine avdet etmeye baladklar aair ve muhacir mfettiliin telgrafndan anlalmakda ve mlteciler hakkndaki talimatnamenin 8. maddesi bunlarn vaziyetini tayin etmekde olduu hibir suretle avdetlerine msaade olunmayp 9. maddedeki menatk- iskaniyelerine sevki muktezidir (Dndar, 2001: 148). Yani Krtlerin iskn edildikleri mahallerini terk etmelerine msaade edilmemesini isteyen hkmet, ayn zamanda buna kalkanlarn geri gnderilmesini talep eder. Mltecilerin Says Mlteci hareketi, daha savan balad ilk gnlere kadar uzanr. lk mlteci kafilesi Kasm 1914de ran tarafnda yaayan Krtlerden oluur. Urmiye, Hoy ve evresinde yaayan Krtler Osmanl Devleti ile ibirlii iinde olduu gerekesiyle Rus ordusu tarafndan yerlerinden kmaya zorlanr ve srlr. Hadisenin evveliyat vardr ki, bunu da dnemin Nafia Nazr rksulu Mahmut Paa, Meclis-i Mebusandaki sorgusunda, Tekilat- Mahsusaya ve Tnin gizli ete faaliyetlerine balar: Bir hadise daha vaki oldu ki nevahi-i arkiyede [ark taraflarnda], oralara sevk olunan eteler yznden, vukua gelen fecayidir () Bu asr- medeniyette ngiliz, Rus kuvvetlerine kar etelerin hibir tesiri olamayaca msellemdir. Bu eteler nevahi-i arkiyeye Hoy ve Selmas ahalisine gitmiler ve orada bir takm mtedeyyin, safdil ve

cesur Krtleri tevik ederek Rus askerine kar kyam ettirmiler. Bunun zerine Ruslar da Kuva-y Klliye ile gelerek bu safdil airetlerin kylerini kamilen tahrip ve muteberann katl ve imha etmilerdir (Kocahanolu, 1998: 129). Osmanl Padiahnn 14 Kasm 1914de Rusyaya sava ilan etmesinin hemen ardndan Ruslar bu blgedeki Krtleri srgne balam ve g etmek zorunda kalan Krtler arlkl olarak Musul eyaletine snmtr. 1915 ylnn ilkbaharndan itibaren Rus ordusunun ilerleyii ile paralel, snr blgelerinden balamak zere Krtler yaadklar yerlerden kamaya balamtr. Snr blgesindeki bir ksm Krdn ran tarafndaki gvenlikli blgelere sndklar, uzun bir sre burada kaldktan sonra geri dndkleri biliniyor ( n, 2004; Kaya, 2007). Ruslarn igal ettii Erzurum, Bitlis ve Van vilayetlerinin nfusunun arlkl bir ksmn Krtler oluturmaktadr. Ancak Trk nfusun da yaad blgede Laz, erkez gibi gayri-Trk, ama dinen Mslman etnik gruplara mensup insanlar da yaamaktadr. Fakat mltecileri konu edinen belgelerde bu nevi bir eitlilii gz ard eden, Trk mlteciler ve Krt mlteciler tarznda, ikili bir ayrtrma kullanlmtr. Buna ramen mltecilerin saylar hakknda yaplan yazmalarda ve haberlerde etnik bir snflandrma yaplmad, toplu olarak yanstld gzlenmektedir. Mltecilerin saylar hakknda net, somut rakamlara ulamak neredeyse imknszdr. ncelikle devletin yetkili birimleri tarafndan verilen saylar, kendilerinin bilgisi, destei ve ynlendirmesi altnda olan mltecileri kapsamaktadr. Oysa igalin balamas ile birlikte korku iinde yerini yurdunu terk eden, herhangi resmi bir kurumdan bamsz g eden binlerce insan, verilen rakamn dndadr. Yine resmi rakamlarn gten sonraki yllara ait olmas bilginin gvenirliini olumsuz etkilemektedir. En nemli sorunlardan birisi de hayatn kaybeden insanlar hakknda hibir istatistik verinin bulunmamas, kaydnn tutulmam olmasdr. Tahmini rakamlarn anakkale Savanda lenlerin iki mislini iaret ettiini dndmzde yollarda alktan, susuzluktan, souktan, saldrlardan lenlerle birlikte mltecilerin says hayli artmaktadr. Dolaysyla verilen rakamlar okunurken btn bunlar gz nnde bulundurulmaldr. Ekim 1916da Dhiliye Nezareti tarafndan dzenlenen bir belgede mltecilerin says 659.100 olarak verilmekte ve il il yle bir dalm yaplmaktadr: Trabzon ve Erzurumun dousundan Samsuna 79.100 mlteci g etmiti. Yine Erzurum mltecilerinden Sivasa gidenlerin says da 300.000 idi. Erzurumun dou ve gney yan ile Vandan Mameratlazize gelen mlteci says ise 80.000 idi. Van ve Bitlisten Diyarbakra 200.000 mlteci gelmiti. Nereden geldii kesin olarak bilinmeyen mltecilerin yekunu ise 43.800 idi (Kaya, 2007: 22). Meclis-i Ayan da 1917 yl banda yaplan bir grmede mltecilerin says hakknda belki de 1.200.000i ayor deerlendirmesi yaplr (MAZC; D;3, ;3, C;1 : 228). Ayn ekilde 24 Mart 1918 tarihinde Meclisi Ayan da konuan Aair ve Muhacirin Mdir-i Umumisi Hamdi Bey kaytlara geen mlteci saysnn 825.991 kii olduunu, ancak kaytlara geirilemeyenlerin hesaba katldnda bunun bir buuk milyonu bulduunu aklar (MAZC; D;3, ;4, C;2 : 217).

223
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

224
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Tasvir-i Efkar Gazetesi 11 Mays 1919 tarihli saysnda, resmi bir belgeye (layihaya) dayandrmak suretiyle, yaayan ve l mltecilerin toplam saysn (Trabzon vilayetini de kapsayan tarzda) bir milyon alt yz bin civarnda gstermektedir: Mltecilerin hicret eyledii be vilayetin [Trabzon, Erzurum, Bitlis, Van ve Erzincan] kabl-el-harb [sava ncesi] nfus- islamiyesi (2 623 484) kii olmasna nazaran bunlardan (902 865) nefer salimen dhile iltica eylemi (300 000) kadar memleketlerine gitmitir. Elyevm (672 847) Mslman memleketine avdete mheyya [hazr] bir halde bulunmaktadr. Umum zayiat ise tamam (701 166) bedbahttan ibarettir. Ayn belgede mltecilerin vilayetlere gre dalm da yaplm: Buna gre, Erzurum vilayetinin sava ncesi Mslman nfusu 704.573 kiidir. gal ve saldrlar dolaysyla mlteci konumuna denlerin says 448.277 kii olup, 207.105 kiinin ld belirtilmektedir. 282.201 kiinin hkmetin yardmyla dnmeyi bekledii (rakamlarda tutarszlk var) sylenirken, Erzurumun bu srete Mslman nfusunun %29unu kaybettii dile getirilmektedir. Bitlisin; 361.610 olan sava ncesi Mslman nfusundan 253.131 kii mlteci konumuna dm, bunlardan 108.484 kii hayatn kaybederken, 144.647 geri dn iin bekledii sylenmektedir. Van vilayetinden g edenlerin kesin rakam verilmemekle birlikte, 108.000 kiinin hayatn kaybettiini, 100.000 kiinin Anadoluda mlteci konumunda bulunduunu ve sava ncesi Mslman nfusun da 308.000 kii olduunu yazmaktadr. Erzincan sancann sava ncesi Mslman nfusu 148.672 kiiden olumaktadr. Neredeyse nfusun yarsna tekabl eden 79.238 kiinin mlteci durumuna dt sancakta llere dair verilen rakam 5.434 kiidir. 15.000 kiinin geri dn iin hazr bekledii sylenmektedir, ancak 50.000e yakn kiinin durumlar hakknda bilgi verilmiyor. Trabzon vilayetine dair ise; sava ncesinde 1.100.624 kiilik Mslman nfusa sahip olduu, 354.142 kiinin mlteci durumuna dt, bunlardan 223.143 nn hayatn kaybettii, 130.999 kiinin de geri dn iin hazr bekledii sylenmektedir. Vilayetlerin nfuslar konusunda baka kaynaklarda farkl rakamlar yaynlandn biliyoruz. Ancak bunlar arasnda ok byk uurumlarn olmadn gzlemlediimiz iin yukardaki tabloyu verdik. Elbette ki bu saylar mutlak olarak okunmamaldr. Vilayetlerin nfusu konusunda durum byle olsa da mlteci konumuna denlerin saylar, lenler, geri dnenler ya da dnmeyi bekleyen veya dnmeyip yerlemi olanlar hakknda verili rakamlar ok daha fazla ve sorunludur. Ayrca vilayet baznda verilen rakamlarda etnik aidiyet gzetilmeden Mslman ahali tarznda toptan yanstlmas g etmeye zorlanan Krtlerin gerek saysn aa karmay da imkanszlatryor. En azndan imdilik sahip olduumuz belgeler buna elvermiyor. Fakat yukarda Tasvir-i Efkar Gazetesinde verilen rakamlar toparlarsak Krtlerin nfus olarak arlkta bulunduu vilayet ve bir sancakta sava ncesinde Mslman nfus olarak 1.522. 955 kiinin yaad ve bunun neredeyse te ikisinin (988.646 kii) yerini yurdunu terk ederek mlteci konumuna dtn gryoruz. Krtlerin Kaleminden Yeniden sknlar Ekim 1918deki Mondros Mtarekesinin ardndan stanbulda bulunan Krt

aydnlar tekrar basn-yayn faaliyetlerine ve rgtlenme almalarna giriirler. Krtler adna ilk kez siyasi talepler ileri sren bir rgt olarak Krdistan Teali Cemiyeti, mtarekeden ksa bir sre sonra kurulur. Cemiyetin yayn organ olarak Jin Dergisi; yine Bedirhanilerin denetiminde kan Krdistan Gazetesi ve ayrca Serbesti Gazetesi; bu dnemde Krtlerin yaad sorunlara ve mlteci konumuna den Krtlerin ektii skntlara sayfalarnda yer verir, seslerini duyurmaya alr. Biz de bu balk altnda ismi geen gazetelerde kan haberlere ve yazlara, ayrca yaananlara tank olmu Krt aydnlarnn yazlarna ve deerlendirmelerine yer vererek, Krt Mlteciler sorununun, o gn nasl alglanp yorumlandn vb. ortaya koymaya alacaz. Krdistan Gazetesinde kan bir yazda Krtlerin maruz kald durum tehcir olarak deerlendirilmektedir: Tehcire (zorla g ettirme) gelince, tehcir Ermenilere mahsus deildir. Bilhassa Ermenilerin tehciri bir kere olmusa Krtlerin tehciri birok defa srp gitmitir. Krtlerin tehciri konusunda baartmam, fakat muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi (Gmenler Genel Mdrl) tarafndan gmenlerin yerletirilmesi (Krt gmenlerine mahsustur) hakknda yaynlanm olan talimatnamenin iki maddesini aada aktaryorum: Madde 12- Krtler ufak tefek kafilelere ayrlp silahlarndan arndrlarak deiik blgelere gnderilecek ve orada genel nfusun yzde beini gemeyecektir vs ve Krt reisleriyle, molla ve nfuz sahibi kiiler dier kiilerle birlikte sevk olunacak ve orada bunlar dier kiilerle ilikide bulunmayacak ekilde ayrlacak ve hkmet gzetimi altnda bulundurulacaktr. (Glda, 1991: 122) Jin Dergisi yazarlarndan Abdurrahim Rahmi, Krt Gmenler Ne Durumda balkl yazsnda gn sebep olduu lmlere dair ilgin bir orantsallk kuruyor: Acaba hangi milletten olursa olsun, 120 haneli bir kyden 10 kiinin kaldn baka bir milletin felaketli serveninden okumak mmkn mdr? Bunlar ne oldu, niin yok oldular? ( Glda, 1991 : 121) diye sormaktadr. Jinin ayn saysnda okuyucu mektubu kesinde Hakkrili Ramazan isimli bir Krt yaad felaketi anlatrken, memlekete dn arzusunu dile getirmekte; Akrabalardan yalnz Hurid, hsan, Mehmet Beyler salkl olup, zellikle selam ederler. Kardeim hsan Bey, ilk bahardan beri memlekete dnm ise de nerede olduundan habersizim. Resul Bey ile Kadir Bey sizlere mr. Kardei Osman Bey, Oromer aireti reisi eto aann yanndadr. Sadi Beyin airetinden tek kii kalmamtr. Ubeydullah Beyin kk olu, siz saolasnz. Tm ky halkmzdan 16 kii kalmtr. imdilik kn balamas dolaysyla memlekete gidemeyeceimizden zorunlu olarak bahara kadar burada vakit geireceiz. Bu deerlendirmelerden de anlyoruz ki, batya zorla g ettirilen Krt mltecilerden birou, herhangi bir yardm ya da yerletirme ilemi yaplmad iin ortada kalm, ya kendi bann aresine bakmak ya da lmek seeneklerinden birine zorlanmtr. 22 Nisan 1919 tarihli Krdistan Gazetesinde Bedirhani Muhammet Osman Krt Mltecileri Ne Olacak balkl yazsnda,

225
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

226
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Krt resasn ne karsa da temelde bu soruna eilir: Bu baharda m Musulun, Sivasn, Konyann, Ankarann hanlar, ahrlar, iinde talar, amurlar zerinde inleyecekler? Her gn birka yz, hatta bin kiinin geimleri kendi sofralarnda, istirahatlarn kendi konaklarnda, tekellerinde salayan ve imdi muhaceret kelerinde bir lokma ekmei en adi bir insandan, be paray en hain bir dmandan bekleyen reisler, hanedan, alimler, eyhler bu baharda m dilenecekler? Uygulama isteriz, uygulama isteriz diye bararak ttihatlar Divan Harplerde, Sultanahmet meydannn daraalarnda grmek isteyen gazeteci beylerimiz ne vakit Trkl unutarak Krt adn, hakszla uram Krtleri bamakalelerine geirecekler? (Glda, 1991:124) Serbesti Gazetesi 30 Nisan 1919 tarihli saysnda Burdur ve Isparta sancaklarna getirilen Krt mltecilere ait bir liste yaynlamtr. Krt mltecilerin geldikleri illeri, cemaat ya da airet reislerinin adn ve sahip olduklar nfusu gsteren bu listeye gre bu iki sancakta toplam 4647 Krt bulunmaktadr. Btn veriler Anadolunun eitli yerlerine datlan bu Krtlerin, sava sonras yllarda da sorunlarnn zlmediini; geri dnmeyi bekleyen bu insanlarn sefalet ierisinde rpndklarn gstermektedir. Krt Talebe Hevi Cemiyeti tarafndan 1921 ylnda hazrlanan Hinkar Ziman Kurd isimli pratik Krte renme kitabnda, pratik yapmak iin kurulan bir diyalogda bu sorunun dile getirilmesi savmz dorulamaktadr: - sminiz nedir? Nerelisiniz? Ne vakit buraya geldiniz? - Efendim, ismim Ahmodur, Vanlym. Muhacirim, iki senedir buradaym. - Anan, baban var m? Ne i gryorsun? - Ne anam, ne babam var, tede beride almakla geiniyorum. - Ka yandasn? - On iki yandaym. - Nerede yatp kalkyorsun? - Giceleri sokak kelerinde, baz kere onun bunun yannda yatyorum. - Aferin olum bo durma, al inallah para kazanr, memlekete gider, hidmet idersin. (Hinkar Ziman Kurd, 2008:121-122) nl Krt tarihisi Mehmet Emin Zeki, Krt ve Krdistan Tarihi adl kitabnda o gnleri yaayan bir insan olarak, 700 bin kiinin Krdistandan g ettirildiini ve bunlarn ounun yollarda alktan ve hastalktan yok olduunu sylemektedir. Dnemin nemli Krt aydnlarndan Celadet Ali Bedirhan ise, 1933 ylnda Mustafa Kemale yazd mehur mektubunda Krt mltecilerin sorunlarna deinerek, ahit olduu olaylar rnek verir: Mtarekeyi takip eden gnlerde, stanbula dndm zaman, muhacirlerle ilgilenen mdriyet kaytlarnda yaptm incelemeye gre Krdistandan 650 bin kiilik bir nfus, Bat Anadolu vilayetlerine datlmt. Cepheye giderken, Toros geitlerinde bu muhacirlerden kitleler grmtm. Uzaktan bek bek toplanm insan kitlesine bu kafilelerin yanna gittiim zaman gryordum ki, bunlar souktan ta kesilmi insan heykellerinden baka bir ey deiller. Vatanlarndan karlan bu insanlarn bir ksm bu suretle yollarda hastalklardan, alktan, souktan mahvolmulard.

1918 senesinde Krdistana seyahatim esnasnda bu kafilelerden birine rastladm. Memlekete geri dnyorlard. Kendilerinden aldm bilgilere gre, memleketten 485 kii olarak karlm, geri dndklerinde 255 kii kalmlard. (www.bedirhani.com) llzyonist Tarihilik: Krt Mltecileri Grnmez Klan Tarihilik almalar Bu balk altnda, mlteciler konusuna eilen almay deerlendireceiz. Ancak buna gemeden nce, kitabnda yaynlad ariv kaytlar sayesinde Krt mlteciler sorununu akademik platforma karan ve uygulanan iskn politikasn deifre eden Fuat Dndarn almasna deinmek gerekmektedir. ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas (1913-1918) adl kitabyla Fuat Dndar, sadece Krtlere deil, Osmanl tabiiyeti altndaki btn Mslman anasra ynelik ttihatlarn iskn politikalarn deifre etmitir. Bunu yaparken birinci elden ariv kaytlarn kullanmas, aslnda daha nce belki de birok akademisyenin grp de ilgilenmedii, grmezlikten geldii, tahrip ettii veya yaynlamaktan korkup, uzak durduu belgeleri deifre edip yaynlamas, bir dnemin ve uygulamalarnn aydnla kavumas asndan olduka nemli ve deerlidir. Ayn ekilde, mlteciler, vilayat- arkiye mltecileri, ark mltecileri vb. adlandrmalarla grnmez klnan Krt mlteciler ve Krtleri yeniden iskn politikasn grnr klarak, bylesi akademik yalanlara salam bir darbe vurmutur. Profesr Nedim pek, g konusunda yapt almalarla tannan bir akademisyendir. Daha nce, konferanslara ve sempozyumlara sunduu teblileri ve eitli akademik dergilerde yaynlad makalelerini, 2006 ylnda mparatorluktan Ulus Devlete GLER adyla bir araya getirerek kitaplatrmtr. Kitabnn nc blm ark ve Garp Mltecileri baln tamaktadr. Ayn blmde yazar, alt balk olarak ark Mltecilerine 57 sayfa yer ayrmtr. Mltecilerin g, sevk ve sonrasnda iadesine ilikin teknik bilgilerin, resmi rapor ve talimatnamelere dayanarak ayrntlarla yer verildii makalede bir tek Krt kelimesi gememektedir. Yazar bu kelimeden srarla uzak dururken, resmi belgeleri de tahrif etmekten, belgelerde geen Krt kelimesini gizlemekten ekinmez. Mlteciler sorununa eilen ilk almalardan biri olan bu makalenin temel hareket noktasnn; bu ge sebep olanlarn Ermeni eteler olduu; iddialarn aksine o dnem kan olaylarda Ermenilerden ok Mslmanlarn (Trk) katledildii ynndedir. Hayli milliyeti bir savunma gdsyle, yazar yle diyor: Bu arada igal altndaki ark vilayetlerinde Ermeni eteleri bir milyonu akn Mslman katletti. Katliamdan kurtulmay baarabilenler rz, namus ve can gvenliini salamak amacyla i blgelere iltica ettiler (pek, 2006:130). len insan saysna ilikin verilen rakamlarn bilimsellii bir yana, yazarn i blgeye iltica konusunda da tutarsz yaklamlar var. ncelikle btn mltecilerin cephe gerisine geici olarak gnderildiini iddia eden Nedim pek, birka satr aada mltecilerin snd illerin bu kadar nfusun iskn iin elverili ve yeterli yerler olmamasndan dolay i blgelere sevk edildiini sylemektedir. Btn bunlar, Dhiliye Nezareti Aair ve Muhacirin M-

227
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

228
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

driyet-i Umumiyesinin yaynlad Menatk- Harbiyeden vrud eden Mltecilerin Sevk, skan, ae ve kdarlarn Mbeyyen Talimatnamesine dayandrmaktadr. Bizim btn aratrmalarmza ramen bulamadmz bu talimatname, yazmzn nceki blmlerinde de belirttiimiz gibi aslnda Krtlerin nasl iskn edileceklerine dair de ak ifadelerin getii bilinen talimatname olmaldr. Krdistan Gazetesinden yaptmz alntda talimatnamenin 12. maddesinden bahsetmitik. Yazar 12. maddeyi kitabnda yle vermektedir: Ayn airete mensup olanlar ise, mteferrik iskan siyaseti gerei muhtelif yerleim birimlerine sevk edileceklerdi. zellikle, airet reisi, eyh, molla ve airetin sair nfuzlu ahsiyetleri bir daha airetiyle iliki kuramayacak bir ekilde birbirinden uzak yerlere sevk edileceklerdi. Bu gibiler kolay bir ekilde kontrol altnda tutulabilmek iin tercihen ehir ve kasabalara yerletirileceklerdi (pek. 2006 : 132). Burada bahsi geen airetlerin Krt airetleri olduu ve talimatnamede bunun aka ifade edildii phesiz. Ancak yazar bunu srarla gizlemeye alm ve belgeyi, Krtleri ve Krtlere uygulanan iskn politikasn gizlemek adna tahrip etmitir. Benzer yaklamlara makalenin birok yerinde rastlamak mmkndr: Cepheye yakn yerlere Trk mlteciler yerletirildiler. Bunlarn hibir sebep ve bahane ile baka bir mahalle sevk edilmemesi tamimen tembih edildi. Ancak bu blgede iskan edilmeyenler Kayseri, Yozgat, Ankara ve Canik gibi Anadolunun i kesimlerine ekildiler. Hatta Burdur, Teke ve Menteeye 30.000 mltecinin sevk edilmesi planland. Halep ve Musula da mlteci sevk ve iskan edildi. (pek, 2006 : 141) diyen yazar, cepheye yakn yerlere niin Trk mltecilerin yerletirildii, cepheye yakn yerlere yerletirilmesi uygun grlmeyen kimselerin kim olduklar ve bunlarn kimlikleri hakknda her hangi bir aklama getirmiyor. Bu anlamda yazar, bilimsel kodlarndan Krt kelimesini karm tarihilie iyi bir rnek tekil ediyor. Halen Van Yznc Yl niversitesinde Tarih blm retim grevlisi olarak grev yapan Tuncay nn kaleme ald; Unutulmu Bir G Trajedisi VLAYAT-I ARKYE MLTECLER (1915-1923) isimli kitap, konuya eilen dier bir alma. Kitabn isminden de anlalaca gibi yazarn amac, unutulan bir g trajedisini aa karmak. Ancak yazar bunu yaparken, Ermeni tehcirinin glgesinde kalm bu olay ve olayn sebebini, Ermeni etelerine yklemek gibi bir drtyle hareket ediyor. Kitabn giri blmnde Ruslar ile birlikte hareket eden Ermeni etelerinin saldrlar yznden blgenin Mslman ahalisinin i blgelere katn syleyen yazar, ilerleyen sayfalarda ise Diyarbakr, Mamuretl Aziz gibi en yakn yerlere snan Mslmanlarn, temelde iae yetersizlii nedeniyle i blgelere gnderildiinden bahsetmektedir. Yani bu konuda da elikili bir yaklam sergilemektedir. Vilayat- arkiye Mltecileri adlandrmas, Mays 1919da Yunanllarn zmire karma yapmasnn ardndan Kk Asyadaki Mslman kitlenin i blgelere kamas zerine kullanlmaya balanmtr. Yazarn da belirttii gibi bu blgeden kaanlarn da mlteci olarak kabul edilmesi zerine, batdan gelenlere garp mltecileri, doudan gelenlere ark mltecileri veya Vilayat-

arkiye mltecileri denilmeye balanmtr. ncesinde de mlteciler iin umumi harb sebebiyle dahile iltica edenler gibi isimlendirmeler kullanlmtr. Dikkat edilirse resmiyette kullanlan bu isimlendirmelerde etnik ayrm vurgusu yoktur, ge maruz kalm olanlar homojenletirme, aynlatrma vardr. Bu aynlatrma, ayn sorunlar yaadklar ve ayn muameleye tabi klndklar mesajn ierisinde saklyor. Gerek ise bunun aksini, mltecilerin etnik aidiyetlerine gre farkl uygulamalara maruz kaldklarn sylyor. Tuncay n kitabnda bu gerei tmyle saklamam. Ancak, kitabnda sayfa yer ayrd Krtlerin yeniden isknn, gizlemek iin basite indirgemi, tahrip etmi ve yeniden iskn politikasn merulatran bir tarzla medeniletirme, modernletirme ve sosyal entegrasyon olarak formle etmeye almtr. ncelikle, bu politika tm Krtleri hedefledii halde T. n sadece Krt airetlerini hedefliyor gibi gstermitir. Bu ekilde airet vurgusunu ne kararak, sanki Krtlere kar deiliz, airet yapsna karyz gibi bir izlenim yaratmaktadr. Aslnda bu yaklamn sahibi bizzat Tnin kendisidir. T. n farknda olarak veya olmayarak, Tnin bu sylem ve politikasn devam ettirmektedir. Tpk bugn Krt Sorununun bir kalknma sorunu olduunu syleyen evreler gibi, feodal geri kalmlk, geleneksel yapnn ortadan kaldrlmas vb. ekseninde deerlendirmektedir. Bak as ayn olduu iin olsa gerek, iskn yntemi olarak uygulanan; vatanndan uzakta zorla yerleime tabi tutma, nfus orannn yzde beini geememe, ileri gelen kiileri kitleden soyutlama gibi uygulamalar yazar pek rahatsz etmemektedir. Nitekim yazar, Tnin yeniden isknla ilgili ald bu kararlarn fiiliyatta hayata geirilmesinin mmkn olamadn ileri srerek, bir bakma ok da bytlecek bir ey olmadn sylyor. Bu politikalarn hayata geirilememesini ise; (1) mltecilerin %45inin yetkililerin bilgisi ve kontrol dnda hareket etmesine, (2) brokratik engeller ve baz askeri yetkililerin verilen emre uymamasna, (3) bu iskn politikasnn Tden sonra gelen hkmetler tarafndan benimsenmeyip ayrm yaplmakszn tm mltecilerin geri dnne izin verilmesine balyor. Nitekim yazar kurduu bu rg erevesinde, Vilayat- arkiye mltecileri sorununun 1923 yl ierisinde son bulduunu ileri sryor. 15 Mays 1923de Muavenet-i ctimaiye ve Shhye Nezaretinin ald bir kararla dnmek isteyenlere yardm edilmek suretiyle son bir ans tannd ve kabul edilenlerin geri gtrld ve bylece mlteciler sorununun son bulduu belirtilmektedir. Yine belirtildiine gre bu ardan 23800 kiinin yararland, yaklak 50 bin kiinin ise dnmeyerek Anadoluda kald sylenmektedir. Oysaki Cumhuriyet Dnemi ariv kaytlarna bakldnda (ki yazarn kendisinin tarad ariv defterlerinde bunlar var) ileride gstereceimiz gibi, 1923den sonra da mlteciler sorununun devam ettii sabittir. stelik ttihatlarn yeniden iskn politikalar temelinde, ayn politika devam ettirilmek suretiyle srdrlmtr. Yani etnik ayrm gzetilerek, Krt mltecilere ayr Trk mltecilere ayr iskn politikalar yrtlmtr. Trk mltecilerin geri dnne izin verilirken, Krt mltecilerin geri dnlerinin engellenmesi zellikle istenmitir. Yine mltecilere dair verilen rakamlarn ok snrl olduu gz nnde bulundurulduunda, bu rakamn sadece Trk mltecileri

229
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

230
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

kapsad, daha balangta kati iskna tabi tutulmas istenen Krt mltecilerin bunun dnda tutulduu anlalmaktadr. Son olarak deerlendireceimiz alma, Erzincan niversitesi retim yesi Erol Kayann kaleme ald Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadelede TRK MLTECLER, Vilayat- arkiye ve Aydn Vilayeti Mltecileri (19151923) isimli kitaptr. ki ayrmdan oluan kitabn birinci ayrm Vilayat- arkiye Mltecilerine, ikinci ayrm da Aydn Vilayeti Mltecilerine ayrlm. Aslnda Erol Kaya, kitabnn ismini Trk Mlteciler koyarak, soruna hangi perspektiften yaklatn aka da vurmaktadr. 285 sayfalk kitabnda bir tek Krt kelimesinin gemiyor olmas, yazarn mlteciler sorununa hangi saikle yaklatn gstermektedir. Erol Kayann btn mltecileri Mslmanlk potasnda Trk olarak tanmlamas ve dier etnik gruplar grnmez klmas, resmi ideoloji erevesinde bir alma yaptnn en ak gstergesidir. Kitabn nszne bakldnda hareket noktasnn, yukarda deerlendirdiimiz dier yazarlardan farkl olmad anlalmaktadr. Gnmzde Ermeni Meselesi, Trk d politikasnn zaman ve enerjisinin nemli bir ksmn alan bir mesele haline gelmi ve tartmalar tehcir/soykrm kavramlar etrafnda kilitlenmiken, Anadolunun dousunda Ermenilerle birlikte yaayan ve nfus bakamndan da byk ounluu elinde bulunduran bu Mslman Trk ahalinin yaam olduklar srekli olarak hep grmezden gelinmektedir. Ermenilerin tehcir esnasnda verdikleri kayplarn neredeyse iki kat daha fazla kayp vermi olmalarna ramen adeta unutulan veya unutturulan bir faciann kurbanlar muamelesi grmekten kurtulamamlardr. Soruna yaklamn bu paragrafta ortaya koyan yazar; ncelikle btn Mslmanlar Trk gstererek, mlteci konumuna den Krt, Arap, erkez, een gibi farkl etnik aidiyetleri olan insanlar grnmez klyor. Ayn zamanda Ermeni iddialarna kar bir tez olarak mltecilerin yaadklar maduriyeti ve btn kayplar Ermeni saldrganlna ykleyerek, savan en zor koullarnda bin trl imknszlklar iinde insanlar yeniden iskna tabi tutmak adna belirsiz bir lm yolculuuna srkleyen ttihat politikay gizliyor, gerekleri ters yz ediyor. Mltecilerin yerlerini yurtlarn terk etmeleri Rus ordusunun ve Ermeni etelerinin saldrlaryla balam olabilir, ancak ttihatlarn ulusal vatan, ulusal toprak, ulusal toplum, ulusal insan yaratmak adna demografik yapya mdahaleleri ve bu dorultuda uyguladklar iskn politikalarnn yaanan trajediye etkisi gizlenmemelidir. Byle bir gayretle hareket ettii iin yazar, bu iskn politikalarnn getii belgeleri ya kitabna almam ya da tahrip ederek Krt vb. isimleri karmtr. Cumhuriyet Dnemine Kadar Krt Mlteciler 1918-1923 aras dnem mlteciler sorununun sklkla gndeme geldii; sorunun zm iin kararnamelerin, nizamnamelerin, talimatnamelerin yaynland; komisyonlar kurulduu ve giderek mlteciler sorununun stanbul hkmetinden Ankara hkmetine devredildii bir dnemdir. Sorunun bu kadar gndemlemesi; elbette ki mltecilerin ierisinde bulunduklar yokluk,

insanlk d sefalet koullar ve srekli artan lmlerden dolaydr. Be yllk dnemi birlikte ele almamzn nedeni ise, mtareke sreci ve ardndan stanbul ve Ankara Hkmetleri dneminde mltecilere yaklamn fazla bir farkllk arz etmeyip, devamllk gstermesidir. Savatan klp, yeni bir savaa girildii bu dnemde, olanaklarn olduka snrl olduu ve birok baka sorunun yaand elbette gzden karlmamaldr. 18 Aralk 1917de Ruslarla Erzincan Mtarekesinin imzalanmasnn ardndan Rus ordusunun igal ettii yerlerden ekilmesi sonucunda, mltecilerin geri dn nnde engel kalmaz. Fakat buna ramen btn bu dnem boyunca, mltecilerin geri dnnn ardan alnd, hatta kendi bana dnmek isteyen insanlarn zellikle engellenmesi iin kararlar alnp talimatlar karld biliniyor. Yetkililerin bu tutumunu aklarken tarihilerin ileri srd gerekeler; kendi bana dnecek insanlarn, herhangi bir yardm almadklar iin yollarda dayanamayaca, alktan, souktan, hastalktan telef olacaklar veya dnebilseler bile viraneye evrilmi eski yurtlarnda, barnma dhil hibir ihtiyalarn gideremeyecekleri iin akbetlerinin ayn olacadr. Dolaysyla yetkililerin ngrd ekilde, belirlenecek zaman ve koullarda geri dnlerin gerekletirilebilmesi iin beklemek ve verilen izne gre hareket etmek gerekmektedir. Gerekeler byle olsa ve kendi ierisinde mantksal bir btnlk arz etse de, gerek bu demek, olduka zor. Ardan alnan ve kontroll yrtlmek istenen mltecilerin geri dn sorunu, aslnda sava srecinde balatlan yeniden iskn siyasetinin devam ettirilmek ve hatta tamamlanmak istenilmesinden kaynaklanmaktadr. Zaten a ve akta kalm birok mltecinin geri dn yolunda ok da kaybedecek bir eyi kalmamtr. Beer, onar, yzer salgn hastalklardan len insanlar iin bekleyiin kendisi zaten lm demektir. Kald ki yurtlarna ulaan insanlarn, eski olanaklar olmasa da bildikleri ve kendine ait topraklarda her eye ramen yeni balanglar yapma olasl daha fazladr. Ayrca beklemeleri halinde devlete masraf tekil edecek bu kitle, geri dnle birlikte belki de ksa bir srede retici bir konuma gelerek devleti masraftan kurtaracak, hatta katk sunacaktr. Geri dn srecinin byle uzamasndan dolay dnemin basnnda yetkilileri eletiren yazlar kmtr.3 lk kez 1918 ylnda mltecilerin geri iadesine dair bir talimatname kmtr. Ahval ve Zaruret-i Harbiye Neticesiyle Bir Mddet gal Altnda Kalm Olan Vilayat Ahalisinden Dhile Mecbur- ltica Olanlarn Suret-i Sevk ve adesi Hakknda Talimatname drt blm ve balktan meydana gelip, ok ayrntl bir plan iermektedir. Yukarda bahsini yaptmz almalarn geni geni talimatnameye yer vermeleri bunun hayata geirildii anlamna gelmiyor. 41 maddeden oluan bu uzun talimatnameyi geni bir ekilde ileyen almalarn, 24. maddeyi deerlendirmeyerek gemeleri ise dndrc. nk 24. maddede aynen yle yazmaktadr: Devlete, bulunduklar mahallerde iskan- kati muamelesine tabi tutulanlar, hkumetce iskan idile-

231
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

3- Tasvir-i Efkar, 25 Temmuz 1918.

232
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

rek emlak ve arazice halen sahib ve bu sene in zeriyyat (ziraat) bulunanlar imdilik iade idilmeyecek ve bunlara hibir suretle vesika verilmeyecekdir. Bu maddeden de anlyoruz ki, Krtler gibi sicil defterlerine yerli statsnde kaydedilen ve daha batan geri dnmeleri istenmedii iin byle bir muameleye tabi tutulan kimselerin, talimatname ile geri dnleri engellenmektedir. Dolaysyla kontroll yrtlmek istenen geri dnlerin, daha batan ngrlen plana gre srdrlmek istendii ve bu anlamda belli blgeler ve belli kesimlerle snrl tutulduu anlalmaktadr. zelde, Trk mltecilerin igalin sona erdii blgelere ve stratejik addedilen yerlere yerletirilmeye alld grlmektedir. 1919 ylna gelindiinde mlteciler sorunu yine nemli gndem maddelerinden biridir. Sorunun zmne ynelik bu dnemde bir Mlteciler Komisyonunun kurulduunu gryoruz. Mays 1919da toplant yapan ve kararlar alan kiilik komisyonda Dhiliye ve Maliye Nazrlarnn yannda ura-y Devlet Reisi sfatyla Seyit Abdlkadir de yer almaktadr.4 Fazla uzun mrl ve baarl olmayan komisyonun en arpc karar, bir milyon civarnda olduunu tespit ettikleri mltecilerin, ay gibi bir zaman zarfnda yurtlarna iade etmeyi kararlatrm olmasdr. Tahsisat yetersizliinden ve bakaca gerekelerden dolay, komisyonun abalarnn temenniden ileri gitmedii, hatta sevk edilmek iin istasyon vb. yerlere ylan insanlarn buralarda daha perian bir duruma dt sylenmektedir. Ankarada yeni meclisin almasnn ardndan mlteciler sorununu Ankara hkmeti devralmtr. Yeni hkmet, Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi adnda, eskisinin benzeri bir tekilatlanmaya gitmi ve stanbul hkmetinden devrald eski tekilat yapsn ve kadrolar aynen muhafaza ederek almalarn yrtmtr. Kulland kavramlardan tekilat yapsna, kadrolarna kadar eski kurumun devam niteliindeki bu tekilatn bir anda deiip ttihatlarn yeniden iskn siyasetini pe attklarn dnmek herhalde gereki olmaz. Muhacirin Mdriyet-i Umumisi 3 Austos 1920de karlan bir kanunla lavedilip, yetkileri belediyelere devredilse de, ortaya kan karmaadan dolay krk sekiz gn sonra tekrar kurulmasna karar verilmitir. Tekilat 28 Haziran 1921 tarihinde Dhiliye Vekaletinden alnarak, Shhye ve Muavenet-i ctimaiye Vekaletine balanmtr. Shhye Vekaletinin mltecilerin geri dn konusunda bu dnemde bir takm almalarda bulunduu bilinmektedir. Ancak geri dnler konusunda verilen rakamlarn, ok da gerei yanstmad, mltecilerin bir anda buharlatrlarak, saylarnn az gsterilmesine gayret edildii anlalmaktadr (n, 2004: 206). Bu dnemde de mdriyet yetkililerinin, mltecilerin yerletirilmesinde ttihatlarn yeniden iskn siyasetini devam ettirdikleri, yaptklar aklamalardan anlalmaktadr. Ankara Muhacirin Mdr Ali Suat Bey 30 Mart 1921 tarihinde Yenign Gazetesine verdii bir beyanatta mltecilerin yerletirilmesinde esas aldklar usulleri yle anlatyor: Vilayat- arkiye muhacirlerinin yerlerine iadelerine balanmtr. Bunlarn arazi ve ticaret sahibi olanlar imdiden gitmek istiyorlar ve gidiyorlar. Bundan sonra bu gibilerin sevkine hararetli bir ekilde balanacaktr. Mart nihayetine kadar yer-

lerine eriemez ve ziraat etmezlerse gelecek sene iin fena olur. Memlekete dnemeyecek ksmdan olanlara gelince, bunlardan kati iskan isteyecek olanlar iin tabi muavenetler yaplr. Muhacirlerin mntkalara taksiminde nazar dikkate alnan esas ise, hava ve arazi gibi esaslara tabidir. Ayn zamanda daimi iskan edilecekler iin etnografya nazar- itibara alnr. Aralk 1921de Shhye Vekilliine Dr. Rza Nur getirilir ve cumhuriyetin ilanna kadar tm hkmetlerde grevine devam eder. Burada Krtlere yaklamna yer vereceimiz Rza Nurun iskn anlaynn farkl olmadn u szlerinden anlayabilmekteyiz: Son zamanlarda Konyadan zmire bir akn var gibiydi. En ziyade de Arnavutlar oralar tercih ediyorlard. Her taraftan gidiyor ve yerleiyorlard. Halbuki iskan meselesinde de Devletin bir siyaseti vardr, itimai sebepler vardr, siyasi sebepler vardr, shhi sebepler vardr (n, 2004: 156). Buradan da anlald gibi muhacir ve mltecilerin kontrol d, kendi bana hareketlerinden rahatszlk duyan Vekil, bu hareketlerin ngrlen siyasetin uygulanmasna zarar vermesinden yaknyor ve hzla bunun nne geilmesini istiyor. Ayrca Rza Nurun Krtlere zel bir ilgisinin olduunu, ttihatlarn balatt, Krtler hakknda bilgi toplama almalarn devam ettirdiini biliyoruz. yle diyor Rza Nur: Shhiye vekili iken, iskann da o vakit bu vekalete ait olmasndan istifade ederek Ziya Gkalpe Krtleri tetkik ettirdim. Maksadm, bu gibi malumat toplayp vaziyeti ilmi, iktisadi bir surette rendikten sonra, Krtlere Trk olduklarn anlatmak iin tekilat yapp faliyete geecektim. Bugn Krt denilen bu adamlarn ounun Trk olduunu oktan bilirim. Yalnz onlara bunu bildirmek, retmek lazmd. Trk, zavalldr. Hadi Msrda, Cezayirde yz binlerce Trk kaybetmiiz, Araplamlar. Fakat, Krdistan henz elimizden de kmamtr ve anayurtta Trkleri Krtlemeye brakmz. (Gkalp, 1992: 6) Hatratnda da ayn konuya eilen Rza Nur; Krdistann yeni bir Makedonya olmasndan rahatszlk duyduunu, bunun iinde meselenin kknden halli iin vekillii dneminde almalar yaptn, asimilasyon yntemlerine dair kitaplar getirttiini sylemektedir: Krtler meselesi beni zyor. Bir ey yok ama, bir gn milli davaya kalkacaklar. Bunlar temsil (asimile) etmek lazm. Tetkikata baladm. Temsil (asimilasyon) usullerine dair kitaplar getirttim. Krtler hakknda kitaplar buldurdum. Diyarbekirde olan Ziya Gkalpa da para yollayp Krtlerin corafi, lisani, kavmi, ictimai ahvalini tetkik ettirdim. Bir rapor gnderdi. Maksadm orann bir Makedonya olmadan, kknden meselenin halli idi. (Gkalp, 1992:6)

233
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

4- Seyit Abdlkadirin ayn dnemde kurulan Krdistan Teali Cemiyetinin kurucu bakan olduu dnldnde, dnemin stanbul Hkmeti ve Krtler arasndaki ilikinin mercek altna alnmas gerekiyor, ancak baka bir aratrma konusu olduu iin sadece deinmekle yetiniyoruz.

234
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Cumhuriyet Dneminde Krt Mlteciler Yukarda dile geldii gibi Krt mlteciler meselesi 1923 ylnda son bulmamtr. Cumhuriyet dneminde de devam eden Krt mlteciler meselesi, ariv kaytlarna gre 1930lu yllara kadar srmtr. zerinde alld takdirde tez konusu olabilecek kapsamdaki bir almay, bu makalenin snrlar ierisinde aktarabilmek imknsz. O sebeple, batan beri izlediimiz yntemi takip ederek, iskn uygulamalarn ayrntlaryla ilemek yerine, almamz Krtlere uygulanan iskn politikalar zerinde younlatracaz. lk defa bu makalede yaynlayacamz belgelerde de grlecei gibi, Cumhuriyet rejimi, ttihatlarn mekn ve insan ulusallatrma, ulusal (Trk) klma projesini devam ettirmitir. Buna gre Krt mltecilerin geri dn engellenirken, Vilayat- arkiye mltecilerinden Trk olanlarn dnne izin verilmi veya baka Trk muhacirler gnderilmesi suretiyle belirli blgelerde Trk kesafeti salanmak istenmitir. skn ileri yaanacak mbadele dikkate alnarak yeniden tekilatlandrlr ve 13 Ekim 1923de Mbadele, mar ve skan Vekaleti kurulur. Vilayat- arkiye mltecilerinin iskn da bu kurum tarafndan yrtlr. Vekalet yaynlad talimatname uyarnca Vilayat- arkiye mltecilerinin nasl iskn edileceini belirtir. Talimatnamenin kendisini bulamadk, ancak Vekaletin kendisine bal tm mntka mdrlerine gnderdii baka bir ifrede, talimatnameyi uygularken dikkat etmeleri gereken husus olarak, Krtlerin sevk edilmemesinin zellikle altnn izilmesi tezimizi dorular niteliktedir: Mbadele, mar ve skan Vekaleti Muhacirin Mdriyeti Mntka Mdiriyetlerine Zata Mahsusdur ifre Talimatnamesine tevfikan (uyarak) memleketlerine sevk edilmekde bulunan vilayat- arkiye muhacirlerinden yalnz Krdlerin sevk edilmemesi ve Krd olduklarndan dolay sevk edilmediklerinin kendilerine ihsas olunmamas (sezdirilmemesi) ve baka makamata (makamlara) tebli edilmemesi ehemmiyetle tavsiye ve temenni olunur. (BCA, 272.0.0.12/19.93.18, 11 Eyll 1924) Yine, Mbadele, mar ve skan Vekaleti, Muhacirin ubesi tarafndan Adana Vilayetine gnderilen 18 Eyll 1924 tarihli ifrede; Trk mltecilerin dnne (istee bal olarak) izin verilirken, Krt mltecilerin gnderilmemesi ve bunun mnasip bir ekilde halledilmesi isteniyor: Mbadele, mar ve skan Vekaleti Muhacirin ubesi ifre Adana 16 Eyll 1340 ve 4022/2195 1- Trabzon, Gmhane, Erzurum, Erzincan, Tortum, spir, Tercan, Bayburt, Van, Ahlat, Adilcevaz ve Edremid gibi kasabalar aha-

lisinden olan Trklerden arzu edenlerin Eyll5 kadar sevklerine devam olunmas. 2- Krdlerin iar sabk vech ile (nceden yazyla bildirildii gibi) sevk edilmemeleri esbabnn suret-i mnasibede temini mtemennadr (istenilmektedir). (BCA,272.0.0.11/19.94.15) 11 Aralk 1924 tarihinde Mbadele, mar ve skan Vekaleti lavedilerek, yetkileri Dhiliye Vekaletine devredilir. Bundan sonra iskn ileri Vekalete bal bir genel mdrlk (skan Mdriyet-i Umumiyesi) bnyesinde yrtlmeye balanr. Dhiliye Vekaleti merkezli yaplan yazmalara bakldnda Krt mlteciler meselesinde izlenen politikann devam ettiine tank olmaktayz. yle ki daha 1916 ylnda Trk unsurunun zellikle yerletirilmesi ve nfus ounluunu oluturmas istenilen Mara, Antep, Urfa gibi vilayetlere ynelik siyasetin devam ettiini grmekteyiz. Mara vilayetinden genel mdrle gnderilen cevabi yazda blgeye Trk muhacirleri gnderilmesi istenmektedir: skan Mdriyet-i Umumiye-i Aliyesine Aair ubesi ifadesiyle muharrer 5 Terin evvel 341 tarihli ve 121/21 numerolu tezkire-i aliyelerine cevabdr. Vilayetin iarndan maksud ahali-i asliyenin dhile nakilleri olmayub esasen Krd ve erkes ve een gibi muhtelif anasrdan mrekkeb olan vilayete ayn anasra mensub muhacir gnderilmeyub, mnhasran Trk muhaciri sevk ve iskan hususuna mtedair olmasna nazaran ana gre icabnn ifas arz olunur efendim. (BCA, 272.0.0.12/46.79.20, 15 Ekim 1925) Trk nfusunun Mara vilayetinde saysnn artrlmasna zel bir dikkat gsterildii yazmalardan anlalyor. Sevk srasnda Marata kalm Krt mltecilerin nfus dengesini bozduu, Krt kesafetine yol at belirtiliyor. Bundan dolay Trk mltecilerin yerlerine iadesi Krt ounluuna sebep olacandan, eer Trk mlteciler iade edilecekse Krt mlteciler ieri vilayetlere gnderilerek oralarda iskn edilmelidir deniyor: Dhiliye Vekaletine 17 Terin Evvel 341 ve 21672/144 ifreye: Vilayetimiz dhilindeki ark mltecilerinin badema memleketlerine iade edilmeyerek bulunduklar yerlerde iskanlar 9 Austos 341 ve 16422/70 ifreli emir telgraflar cmlesinden olmasna ve bunlarnda Krd, erkes, eenden ibaret bulunmasna binaen bu srada iskanlar Krd kesafetlerini badi (sebep) olacandan iskanlar muktezi (gerekli) ise ier vilayetlerde iskanlar vekalet-i celilelerinin 1/9/41 17065/2865 ifre telgrafnamesi 3 Eyll 41 ve iskann 77 numerosu cevaben arz edilmidir. rade-i cevabiyesine muntazrm (beklerim) efendim. Vali Mehmet (BCA,272.0.0.12/46.79.20, 2 Kasm 1925)

235
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

5- Burada bir kelime okunamad, ama hitamna (bitimine) olma olasl yksek.

236
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Mltecilerden Trk anasrna mensup olanlarn kabul ettikleri takdirde hkmet yardmyla memleketlerine dnebileceklerine dair muhtelif vilayetlerle yaplm birok yazma var (BCA,272.0.0.12/50.105.18 ve BCA, 272.0.0.12/ 52.122.18). Bu yazmalarda dikkat eken bir dier ey; Trk mltecilerin gittikleri yerlerde devlet iin bir dayanak noktas olarak grlmesi, varlklarnn devletin varlnn ve gcnn temsil edilmesiyle zdeletirilmesidir. Yani Krdistan blgesine yerletirilen Trk muhacirlere ve mltecilere belirli bir misyon yklendii, ayn zamanda bu topraklar hem fiziki hem de kltrel olarak Trkletirmek, bylece politik birlikle kltrel birliin uyumunu meknda hkim klmak istediini grebilmekteyiz. 7 Haziran 1926 tarihinde Diyarbakr nc Ordu Mfettiliinden Dhiliye Vekaletine gnderilen zel yazda ifade edilenin de bu olduu anlalyor: Zata Mahsusdur Dhiliye Vekaletine Harbi umumide memleketi terk etmi olan vilayat- arkiye ahalisi memleketlerine iade edilmekde iken 9 Austos 41 ve 16442/71 iskan numerolu telgrafname-i vekaletpenahileri zerine sevk idilmeyenler bulunduklar mahallerde alkonulmulardr. Bu mnasebetle bu havalide kalm olan birok Van ve Bitlislilerin avdetlerine (geri dnmelerine) msaade idilmekdedir. Bunlarn memleketlerine avdetleri o havalide hkmet istinad-gahnn (dayanacak, gvenecek yer) kesb-i kuvvet etmesine (kuvvet kazanmasna) mucib olaca in baka bir mahzur olmad halde bu taraflarda ve Anadoluda kalm olan ve Trk anasrna mensub bulunan mltecilerin arzu etdikleri takdirde muavenet-i hkmetle memleketlerine avdetlerine msade buyurulmasn istirham iderim. ube 1/ 3686 dr. (BCA, 272.0.0.12/49.98.6) Mltecilere ilikin iskn faaliyetlerinin yukarda izah ettiimiz tarzda 1924-26 yllar arasnda hayli younlat gze arpmaktadr. Yaptmz snrl alma kapsamnda ariv kaytlarna tmyle hkim olmak elbette ki mmkn deil. Ancak devletin bu almalar yaparken ayrntl kaytlar tuttuunu ve mltecilerin hareketlerini yakinen takip ettiini gryoruz. Vilayetler ve merkez arasndaki yazmalardan bu takibat izlemek mmkn. llerden merkeze gnderilen raporlarda ka hanede ne kadar nfus ark mltecisi bulunduu, ne kadar arazi ve hane datld kayt altna alnm. Yine birok vilayet ve kasabadan; vilayetimizde Vilayat- arkiye mltecilerinden kimse bulunmamaktadr ibareli raporlarn gnderildii grlmektedir. 1927 ve devamndaki yllarda mlteciler sorununun azalarak da olsa devam ettii gzlenmektedir. Bu dnemde sorunlarn, daha ahsi, arazi, hane ve ihtilaf konularnda younlat anlalmaktadr. ark mltecileri sorununun uzayp gitmesi zamanla devleti rahatsz etmi olmal ki, Dhiliye Vekaleti, skan Umum Mdrl 22.10.1932de kard bir genelge ile son noktay koymak istemitir. ark Mltecileri Hakknda Tamim balkl genelge, bundan sonra ark mltecilerine yardm yaplmayacann zellikle altn izmektedir:

 Ancak bugn harp bitmi, ark vilayetleri istirdat olunmu memleketin her tarafndan skunet temin edilmi olduundan artk bunlarn imdiye kadar yerlemeyenlerini tekrar yerletirmeye kalklmasna bir sebep kalmamtr. Edirne, Bursa veya zmirli bir yerlinin Konya veya Ankarada yerlemesinden bir fark olmyan bu muameleye devama imkn kalmadndan bugne kadar bir yere yerletirilmi, tahsis ve iskan ileri ikmal edilmi bulunmayanlar hakknda yaplacak bir muamele kalmamtr. Binaenaleyh ark mltecisi nam altnda vuku bulacak mracaatlara bu yolda cevap verilmesi ve haklarnda hibir muamele yaplmamas ve yalnz memleketlerine dnecek muhtalarna tahsisat mevcut olduka nakliye masraflar verileceinden bu gibiler hakknda vekaletten nakliye tahsisat istenmesi tamimen tebli olunur, efendim. (Kkdemir, 1952: 228-229) Sonu I. Paylam Savandan Cumhuriyete kadar takip etmeye altmz Krt Mlteciler meselesi, Krtlerin ilk kapsaml srgn ve yerletirme, yani yeniden iskna tabi tutulma pratiidir. 20. yzyldaki birinci byk Krt g dalgasn, 1920lerde ve 1930larda ikinci dalga, 1980lerde ve 1990larda nc dalga takip etmitir. Cumhuriyet rejimi, ttihatlardan devrald yeniden iskn politikasn ve birinci dalga uygulamalarn benimseyip devam ettirdii gibi, ikinci ve nc dalgalar devreye sokarak Krtler konusunda ttihat alglarn ve politikalarn ne kadar derine nfuz ettiini da vurmutur. Mtareke ve Yunanllarla sava srecinde Krtlerle bir yaknlama olsa da, bu salam ve stratejik bir temele oturmam, ttihatlar tarafndan balatlan Krtleri asimile etme, Krtlerin tarihlerini, kltrlerini ve bilinlerini silme/yok etme almalar, Cumhuriyet Dneminde Krt yoktur herkes Trktr biiminde bir dayatmaya dnmtr. Krtlerin ve Krdistann, yani insann ve meknn ulusal klnmas, Trkletirilmesi ile ulusal proje tamamlanmtr. Trkiyede resmi tarih ve tarihiler yllarca bu bilimsel yalanlarla insanlar kandrmaya, gerekleri ters yz etmeye altlar. Bu sahtekrlk ve yalan retimi zerinden devletin Krt politikasn merulatrmaya, yani Krtlere Trk olduklarn kabul ettirmeye altlar. Geldiimiz aamada bu politikalar iflas etmi olsa da bahsi geen evrelerde ve devlet bnyesinde bir direncin, ayak diremenin olduu anlalyor. Devletin siyasal kodlarnda ok nemli bir yer tekil eden ulus devleti, monolitik zihniyet, Krt gereklii konusunda hl patolojik tepkiler gstermekten kendini alkoyamyor. mparatorluktan ulus devlete gei srecinde yaanan travmann etkileri bir trl bertaraf edilemedii iin, refleksif bir tarzda Krtlere kar haddini bildirmeci bir slup taknlyor. Gerilimin farkl boyutlara tanmas olaslklarnn oka tartld bugnlerde sorunun tarihi perspektiften yaltlm olarak ele alnmasnn ve srarla grmezden gelinmesinin zme katk sunmayacan belirterek bitiriyoruz.

237
20.Yzyl Krt G Hareketlerinde Birinci Dalga: Krtlerin Yeniden skn ve Krt Mlteciler Meselesi

238
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Yararlanlan Kaynaklar
Arivler Babakanlk Osmanl Arivi (BOA, stanbul) Dhiliye Nezareti (DH) Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA, Ankara) Toprak skan Genel Mdrl Arivi (TGMA) Gazeteler Tasvir-i Efkar, Yenign Resmi Yaynlar skan- Muhacirin Nizamnamesi, stanbul, Matbaay Amire 1329 (1913) Meclis-i Ayan Zabt Ceridesi, Ankara 1990 nternet Sitesi www.Bedirhani.com Kitaplar Ahmet zzet Paa. 1992. Feryadm C.1. stanbul: Nehir Yaynevi Dndar, Fuat. 2001. ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913-1918). stanbul: letiim Yaynlar. . 2008. Modern Trkiyenin ifresi, ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendislii (19131918). stanbul: letiim Yaynlar. Gkalp, Ziya. 1992. Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler. stanbul: Sosyal Yaynlar Glda, smail. 1991. Krdistan Teali Cemiyeti. stanbul: Doz Yaynlar. pek, Nedim. 2006. mparatorluktan Ulus Devlete GLER. Trabzon: Serander Yaynlar Jongerden, Joost. 2008. Trkiyede skn Sorunu ve Krtler: Modernite, Sava ve Mekn Politikalar zerine Bir zmleme. stanbul: Vate Yaynevi. Kaya, Erol. 2007. Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadelede TRK MLTECLER. Ankara: Ebabil Yaynlar. Kocahanolu, Osman S. 1998. ttihat ve Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas (19181919). stanbul: Temel Yaynlar. Kkdemir, Naci. 1952. Eski ve Yeni Toprak, skan Hkmleri ve Uygulama Klavuzu. Ankara. Krt Talebe Hv Cemiyeti. 2008. Hnker Ziman Kurd: lk Pratik Krte renme Kitab. stanbul: BGST Yaynlar. n, Tuncay. 2004. Unutulmu Bir G Trajedisi VLAYAT-I ARKIYE MLTECLER (19151923). Ankara: Babil Yaynclk.