Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Ey Kapitalizm! kara sevdam!

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Charles Allen Scarboro eviri: Mleyke Barutu

www.derindusunce.org Fikir Platformu
1

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

indekiler

Tketim Uzmanlar-1 / Giri .................................................................................................................... 5 Tketim Uzmanlar-2 / Snf m yoksa stat m? .................................................................................... 9 Tketim Uzmanlar-3 / Marka ve Lks .................................................................................................. 12 Tketim Uzmanlar-4 / Ne kadar deerliyim? ....................................................................................... 15 Tketim Uzmanlar-5 / Sonu ................................................................................................................ 18

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

nsz Kapitalizm bir kara sevdann ad. Tutkulu bir ak hikyesi... Her gn kalbimizi kran, bize hakaretler yadran, herkesin iinde rezil eden o sevgiliyi(!) terk edemiyoruz bir trl. Al-veri merkezleri dolup tayor. Kredi kart borlarmz iiyor. Btn bu borlar demek iin daha ok almaya razyz. Ailemizi, salmz, tatillerimizi, ibadetlerimizi feda ediyoruz. Hatta i arkadalarmzn ayan kaydrmak iin planlar yapyoruz. Heyecanla satn alp eve getirdikten sonra bir kenara attmz ne ok ey var oysa. Okunmam kitaplar, seyredilmeyi bekleyen DVDler, modas gemi giysiler, eski cep telefonlar... Almak gerek ama kullanmak art deil. nk karnmz doyurmak iin deil birisi olmak iin tketiyoruz: niversitemdeki kapal kzlarn ou, earplarn markas grnecek ekilde balyor. renciler kitaplarn Mango antalarda tayor. Bir Coach anta, etiketi grnmeksizin pek de kymetli deil. Ralp Lauren sa tarafa ilenen kk bir biniciyle bir servet kazand. oraplarn bile grlebilir yerlerine logolar ilenmi. Neden marka bu kadar nem arzediyor?...(C.A. Scarboro) Ne gariptir ki Trkiyede hemen her kesimden insan kolaylkla birletirebilen bir slogan var: Kapitalizme Hayr!. slmc, komnist, lkc, Kemalist... Yryler yapyorlar. Seminerler dzenliyorlar. Kresel sermayeye geit yok! diye haykryorlar. ilerin smrlmesinden Afrikadaki ala, ortadoudaki petrol savalarndan dnyann kirlenmesine kadar her tan altndan kan bir dman bu. Kapitalizm kart slmclarn, komnistlerin, lkclerin ve Kemalistlerin ekonomi tasavvuru nasldr? Kapal kaplarn ardnda puro ien iman adamlar m tahayyl ediyorlar bilmiyorum. Ama bazen kendilerini aldattklarn dnyorum. yi ile kt arasnda bir izgi ekmek, ktleri teki tarafta brakmak... O kadar da kolay deil: Ah keke her ey o kadar basit olsayd. Btn ktlkleri ii kararm birileri yapsayd ve btn mesele onlar bulup yok etmekten ibaret olsayd. Ne var ki yi ile Kt arasndaki izgi her insann kalbinden geiyor. Kim kendi kalbinin bir parasn yok etmek ister? (Soljenitsin) Okuyacanz bu kitap insanlarn para ile, tketim ile kurduklar ilikiye k tutuyor. Charles Allen Scarboronun Karl Marx ve Max Weberin fikirlerinden de isitifade ederek hazrlad zgn bir alma. Scarboro stanbulda yaayan bir Amerikal. Akademik birikiminin yan sra kapitalizmin anavatanndan gelmesi, iimizde yaayan bir teki olmas bu kitaba ayr bir lezzet katm kanaatimce. Modern yaamn getirdii nemsizleme hissi ve bunun yol at kimlik ihtiyacn sorgulayan, klasik ekonomi teorilerini tamamlayan bu alma ilk olarak Todays Zamanda ngilizce olarak yaynlanmt. Aramza yeni katlan Mleyke Barutu da bu makaleleri Trkeye kazandrarak hzl bir giri yapm oldu. Kendisinden Chomsky, Klein ekseninde yeni almalar ve zgn makaleler de okumay umuyoruz.

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Tketim Uzmanlar-1 / Giri Marxa gre de kapitalism ite bu fabrikalardan taan objeler iin duyulan ve doal olmayan arzular zerine kurulmutur. Kapitalizm bizi, retilip marketlerde satlan eyleri istemeye ynlendirirken, bu eyalarn satlmasyla elde edilen kazan kapitalistlerin ceplerini doldurur. Bylelikle arzularmz yoldan karlm olur ve bizi bizden kazan salayanlarn dalkavuu haline getirir Sunu: Yazar kendisini Avclardaki bir Amerikal olarak tanmlar. Bu ifade ilk bakta Avclarda yaayan bir Amerikal gibi gayet ak ve basit bir anlama sahip grnse de ifade ettii daha derin manalar vardr. Avclarda yaayan bir Amerikal, George Simmelin bahsettii yabanc kavramna birebir uyar. Simmelin yabancs yerli ve gezgin arasndadr. Gemiten beri orada olmad iin yerli deildir ve bir gezgin gibi yarn ayrlmaz; yarna kalr. Yabancnn sahip olduu dezavantajlarn yansra sahip olduu bir avantaj vardr ki srf bunun iin o zorluklar ekilmeye deer hale gelir: objektiflik. inde bulunduu topluma sonradan girdii iin, o toplumun yelerinden farkl olarak, hareketleri, bilinsizce takip edilen alkanlk esamesi davranlardan farkldr. nk evresinin farkndadr. Bu farkndalk da ona normlar zgrce tartma imkan sunar ve n yargsz bir ekilde deerlendirme ans verir. Charles Allen Scorboro Avclardaki bir Amerikal olarak Simmelin yabancsndan ok da farkl deildir. Bu yzden yapt gzlemler ve edinimleri, bizi dardan gzlemleyen ve yorumlayan objektif ve nyargsz bir perspektiftir. Belki de ne biz zannettiimiz gibiyizdir ne de evremizdeki eyler
5

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Yllk ev iznimde Kuzey Carolinadaki olumu ve ailesini ziyaret ediyorum. Drt yldr ABD dnda yayorum. Her eve geliimde, biraz da olsa yaadm kltr oku beni artyor. Hadi yabanc bir lkeyi ziyaret ettiimizde olan kltr okuna alz da eve geri dndmzde de bu okun srmesi de ne!? Tandk olmas gereken (yazar tandk demek olan familiar kelimesinin, aile demek olan family kknden geldiini vurguluyor) yabanc grnyor. Yurtdnda yaamak beni kendi toplumuma bir yabanc yapyor. Dikkatimi tekrar tekrar eken ey ABDdeki deki katksz tketim cokusu. Birinin sahip olmas gereken eylerin okluu ve bu eylere ulam imkannn geni olmas gzme sokulmak istercesine dikkatimi ekti. Nasl bu kadar ok eya olabilir? Niye herkes bu kadar ok farkl eye sahip olmas gerektiini dnyor? Aslnda mkemmel bir ekilde i gren eyler neden kati bir srerlilikle ayn eyin yeni ve gelitirilmi ekliyle deitiriliyor? nsanlar nasl bu tketim ynlarn edinmeyi -ve sonra da pe atmay- beceriyorlar? Bir market ziyareti hislerimi sersemletiriyor: Bu kadar ok eit msr gevrein nasl olabilir? Ball kuru yemili tahl gevrei nasl gelitirilebilir ki daha? Bu kadar ok seenek arasnda birisi nasl seim yapsn!? Alveri maazalar gzleri yoruyor: Bir ayakkab maazasna girince olduum yere aklp kalyorum. Rahat bir yry ayakkabs sorduum zaman, satc bana hayretler iinde bakarak: Bu adam burada 30 eit rahat yry ayakkabs olduunu bilmiyor mu? diye dnyor, ardndan da Syle bana,nasl bir ayakkab gstermeliyim sana? diye soruyor, ayamdaki ayakkablar hor gren bir bak atarak. Zihnim dncelerle younlat. ABDde herkesin sahip olduu farzedilen tketim konusundaki uzmanlktan yoksun olduumu farkettiren o gurur krc gerekle karlatm. Bu yzden bugn, tketim uzmanlar hakknda yazmak istiyorum. Ama ilk olarak biraz dolambal da olsa dncelerime temel salamak adna sosyolojiden balayacam . Sosyolojinin kurucusu olarak grlen Fransz sosyolog Emile Durkheim ve psikoanalizin Viyanal kurucusu olan Sigmund Freudun hemfikir olduklar bir nokta varsa o da insanlarn doymak bilmez arzulardr. Ver ve imdi ver! cmlesinin bir insann temel cmlesi olduunu tartrlar. Bunun da tesinde, toplumun esas amacnn arzularmz frenlemek ve isteklerimizi toplumsal fayda gc yararna kanalize etmek olduu konusunda mtabakata varrlar. Toplum almak, ocuk bakmak, sanat, din, gibi faydal aktivitelerle arzularmzn ynn deitirme ve isteklerimizin tatminini erteleme konusunda ne kadar baarl olursa olsun, Freud ve Durkheim yetikin tavrlarmzn altnda bir yanda inat bir ocuun gizlenmi olduu grndedirler. Srekli talep halinde olan ocuk farkl bir yne kanalize edilebilir ancak asla tatmin edilemez ve susturulamaz. stiyorum! dile getireceimiz dier dncelerimizi srekli bastrr. nsani Arzunun Esas Gc Sosyal analizci Alman-ngiliz Karl Marx da insani arzunun esas gcne dikkat eker. Marxn arzu kavramna bak as ironiktir. Bir taraftan, onu yaratc bir g olarak grr. Marx, alann ancak almalarmz dierlerinin arzularna hizmetten ok kendi arzularmz tarafndan gaza getirildiinde en doru ekilde insan olmann hakkn verdiini savunur nk bylelikle bu birisi iinde yaayan insanlarn ihtiyalarn karlayabilecei bir dnya kurar. Dier bir yandan, arzular da imal edilebilir. Bir arzu retildii zaman, doallktan kar ve insann zne yabanc olur. mal edilmi arzular bizi, gerekten ihtiyacmz olmad halde satn almaya sevk edildiimiz eyleri ister hale getirir. Snp giden Pet rocks (Hayvan biblolar) hevesini hatrlyorum da milyonlarcas sadece bir tane de benim olsun diyenlerce ya da koleksiyon yapanlarca alnmt.
6

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

mal edilmi arzuyla, kendi arzularmz artk bize ait olmaz. Daha ok, onu imal edene ait olur ve ona hizmet eder. Reklamclarn vazifesi de bizi aslnda ihtiya duymadmz eyleri ister hale getirmektir. Bylelikle, 3.000 TL lik bir LCD televizyona ihtiya duyduumda, benim bu isteim bana hizmet etmekten ok Sonyye, LGye ya da teki kurululara hizmet eder. Marxa gre de kapitalism ite bu fabrikalardan taan objeler iin duyulan doal olmayan arzular zerine kurulmutur. Kapitalizm bizi retilip marketlerde satlan eyleri istemeye ynlendirirken, bu eyalarn satlmasyla elde edilen kazan kapitalistlerin ceplerini doldurur. Bylelikle arzularmz yoldan karlm olur ve insanlnz kazanmamza klavuzluk etmek yerine bizi bizden kazan salayanlarn dalkavuu haline getirir. Bunu dnrken aklma geldi, belki de gerekten bir phone 4e ihtiyacm vardr. Ama bi saniye! Phone 5 ufukta belirdi hemen. Yani Phone 4n, ne kadar ok zellii olursa olsun, aylar iinde modas geecek. O zaman ne yapmal? imdi bir tane alp, ay iinde yenisiyle deitirmeli mi? Ya da alacam phoneu, ay iinde bir zamanlarn phoneu olcan bile bile almal m? Burada kaybeden Stephen Jobs olmad iin ok ansl, nk sadece istemekle kalmayp bir de ihtiya duyan benim. yleyse, tketim, kapitalizmin egemenlii altndaki yaamn genel bir zellii.Bu da Marxn farkettii dier bir ey:Btn dnya kapitalizmin egemenlii altnda. Kimileri dnya toplumlarn kapitalist olanlar ve olmayanlar diye blmeyi deniyor. Bence bu i fazlaca gereksiz. Daha geen hafta haberler indeki drt Apple maazasnn sahte olduunu farkeden inli tketicilerin kzgnlklarndan bahsettiler. phone ve pad iin de asllar kadar sahtelerinin de satldn dnyorum. Ama bu inli sosyalist tketiciler phonenun sahte olup olmadyla ok ilgili deillerdi, daha ok ilgilerini eken ey bu gerek eyi kskan arkadalarna gsterip gstermeyececleriydi. Bekli de burada dikkatli olmalym. Gerek ey ifadesi kopyalanma hakk korunmu olan demek deil mi? O zaman, sadece Coca-Cola gerek bir eydir. yleyse, tketim ve arzu, sosyolojinin kuruluundan beri sosyologlar iin balca iligi alan olmutur. Ama bir dier noktaya da deinmeli. Tketim sadece bizim isteklerimizle ya da bu isteklerin yapay m doal m olduuyla ilikili deil, ayrca tketimin tad bir mana var. Bu manay incelemek iin, dier sosyologlara dnmemiz lazm. lk Amerikan sosyologlarndan biri olan ve tketimin Amerikadaki roln inceleyen Thorstein Veblen, unu belirtir ki tketim bir iletiim sistemi olarak hizmet eder. Tketim dier insanlarla bir iletiim kurma yoludur. Kiinin kendisi ve deeri hakkndaki grne iaret eder, yani tketim Ben kimim? ve Ne kadar deerliyim? demenin bir yoludur. Hakettiimiz Farkedilmeyi Kazanmak Deer hakkndaki bu iki soru hayrete drcdr. Sorularn kendileri unu belirtir ki teki insanlar kim olduumu bilmiyor olabilirler ve deerim tam olarak ak deil. Dahas, kiiliim ve deerim ak olmad iin, bu belirsizlik beni kolaylkla endieye drlebilir. Bu endie, dier insanlar benim olduumu iddia ettiim kiiyi ya tanyamazlarsa diyedir. stediim ve hakettiimi dndm farkedilmeyi kazandma dair nasl emin olabilirim? Kullanm kolay ve genel olarak kabul edilen, deerimizi ilan eden ve dierlerinin bu deer konusundaki farkndaln tevik eden bir sistem ihtiyac daha daha belirgin hale gelir. Genel olarak tannan byle bir sistem, deerimin endiemi azaltacana ve deerimi dorulayan samalkar artracana iaret eder. Veblenin iddia ettiine gre tketim, zellikle de gze arpan tketim, bir stat sembolleri sistemi olarak hizmet eder. Tkettiim ey statme ait bir sembol vazifesi grr. Dierleri benim tketimimi farkettiklerinde, statmn iddia
7

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

ettiini farketmeye ve sonra da bu iddialar kabul etmeye meyillenirler. Dahas, Veblenin belirttiine gre, stat konusundaki endie ve tketimin modern toplumdaki yeri nceki toplumlarn stat anlayndan olduka farkldr. Osmanl, in, Hindistan mparatorluklar ya da Orta a Avrupas gibi nceki toplumlarda, kiinin deeri konusu bugnknden daha az problemliydi. Kii doumunda deerinin belirlendii bir sistem iinde doard. Eer asil bir insann kzysam, otomatik olarak asil bir stat sahibi olacaktm ve eer bir klenin oluysam, bundan sonra olacam ey de bir kleydi. Toplumlar pek ok deiik sistemleri de kabul etmi olabilirler ki bu sistemlerde deer dalm geni bir kitle tarafndan kabul edilen haketme mekanizmasna greydi. Mesela, inde 2,000 yldan fazla bir sredir, statsn kurmak isteyen bir kimsenin hakettiini gsterebilmek iin sava meydannda cesaretini sergilemesi gerekirdi. slam toplumlarnda da sadece belli insanlarn giyebilecei deerli giysiler vardr ki bunlar Peygamber soyundan olanlar iin saklanmlardr (.n.:Yazar burada deer dalmnn iki belirleyicicsi olan hak etme ve asalet kavramlarn rnekler). Bu sistemler uzun sren, istikrarl, geni bir kitle tarafndan kabul gren (sosyoloji literatrnde merulatrmak diye de bilinir) ve eitli toplumlardaki sekinler denilen elit tabaka tarafndan uygulanmas konusunda zorlanan sistemlerdir. Avrupada 300 yl ya da daha evvelinde balayan modernlemeyle birlikte, bu istikrarl ve geni bir kesim tarafndan kabul gren , insan farkl deer kategorilerine ayran ve her statdeki kiileri farl ekilde dllendiren sistemler sendelemeye balad, ardndan tir tir titredi ve sonra da paralanarak ilevini yitirdi. Statlerde kesinliin olduu bu sistemlerdeki kte, eski sistemlerin yerine geen tketimin ald yeni rol etkili oldu. Statdeki kesinlik kavram endie ve tketimin yerini alan asalet ve haketme sayesinde etkisini ve gcn kaybetti. Gelecek blmde, tketim uzmanlnn bugnn endiesi olan kimse adm bilmiyor ve kimse hakkmda bilgiye sahip deil ifadeleriyle baa kma metodunu kefetmeye alarak devam edeceim.

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Tketim Uzmanlar-2 / Snf m yoksa stat m?

Mesela, aileleri ayn gelir dzeyine sahip 100 Rum, 100 Krd, 100 Trk bebei karlatralm. Hayatlar boyunca karlaacaklar eyler hakknda kesin tahminlerde bulunabilir miyiz? Bu bebekler ilkokul veya orta okulu bitirme, niversiteden mezun olma, doktor olma, Trkiye babakan seilmeleri bakmndan eit olaslklara m sahiptirler? Tabi ki hayr. Sosyal snflama da ite bu sosyal eitsizlikler ve bu eitsizliklerin sonularyla urar Geen blmde baz sosyologlarn modern toplumlarda tketimin rol zerine soru ve grlerini tartmtk. Ama balm olantketim uzmanlar noktasna gelmemitim. Tartma konumu zerine inaa edeceim yere gitmek iin gereken ayrntlara girmeye ihtiya vard. Bu blmde tketimde uzmanln nemi zerine younlamak istiyorum. Ama uzmanlk konusuna gemeden nce, sosyologlarn toplum hakkndaki dncelerinden giderek yine detaylara gireceiz. Stat endiesinin ne olduu, hangi faktrlerin buna sebep olduu ve bununla baa kmak iin hangi stratejilerin kullanlabilecei sorular daha geni bir alan olan sosyal snflamaya dahildir. Sosyologlara gre, sosyal snflama bizi toplum ierisinde kollektif paralara ayran bu yaplarla ilgilidir. Bu kollektif gruplardaki konumlanma nemlidir. nk her snf farkl yaam koullar ve toplumun deer verdii tketim mallar ve hizmetlere gre farkl seviyelerle karakterize edilir. Yani, mevkisi dk bir insana kyasla, yksek bir mevkide yer alan kii daha iyi yaam koullarna ve deerli olduu dnlen eylere ulamda daha geni imkanlara sahiptir. Yaam frsatlar bir insann bana gelebilecek olas eyler demektir. Mesela, aileleri ayn gelir dzeyine sahip 100 Rum, 100 Krd, 100 Trk bebei karlatralm. Hayatlar boyunca karlaacaklar eyler hakknda kesin tahminlerde
9

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

bulunabilir miyiz? Bu bebekler ilkokul veya orta okulu bitirme, niversiteden mezun olma, doktor olma, Trkiye babakan seilmeleri bakmndan eit olaslklara m sahiptirler? Tabi ki hayr. Sosyal snflama da ite bu sosyal eitsizlikler ve bu eitsizliklerin sonularyla urar. Sosyologlar, bir toplumun farkl dzeylerinde yer alan insanlarn hayat koullarnn gzle grlr bir ekilde birbirinden farkl olduunu farketmilerdir. ABD den rnek verecek olursak, en son nfus saymna gre, siyah ve beyaz Amerikallar hayata ok farkl yalarda veda ediyor. Siyah doan insanlar Amerikada race tax denen rk vergisi dyorlar- beyaz Amerikallar 5 yl daha fazla yaasn diye. Farkl rklarda doan insanlar hesabna, benim rk statm, bana hakedilmemi fazladan zaman veriyor. Hayatn her alanna yaylm olan farkllklar Trkiye iin elle tutulur istatistiklerim yok, ama cin gibi olan okuyucular yukarda bahsedilen Rum, Krd ve Trk bebeklerin yaam frsatlar hakknda iyi tahminler sunabilir. Farkl ekonomik dzeydeki insanlarn yaam koullarna baktmzda, deiikliklerin hayatn (dier) her alann da kaplam olduunu gryoruz. Yine ABD verilerini kullanarak, fakir bebeklerin fakir olmayanlara kyasla, hayatlarnn henz ilk senesindeyken lme oranlarnn fazla olduunu gryoruz. Fakir insanlar, salk bakmndan daha ktler ve tbbi konuda daha az destek alyor. Fakirler ruhsal hastalklardan daha ok muzdarip. Okul hayatnn her aamas iin bitirme konusunda daha az meyilliler. Fakir ocuklarn zgvenleri, ve nlerine kan frsatlar yakalama eilimleri daha dk. Dnyay tehlikeli ve dman olarak grme eilimleri, kendilerine kyasla daha yksek bir ekonomik dzeye sahip yatlarndan daha fazladr. Fakir yetikinler, fakir olmayan yetikinlere nazaran daha fazla i kazasyla karlarlar. Orta ve yksek snflar, dini organizasyonlara katlma ve oy kullanmada daha isteklidirler. Bunlara bal olarak fakirlerin hayattan daha fazla ikayeti olmalarna amamak gerekir. yleyse, grnen o ki, sosyal katmanlama, sosyolojik dncede merkezi bir yere sahiptir ve ortaya kndan beri pek ok ynden tanmlanmtr. Snflama konusundaki en nemli iki analizci Alman-ngiliz Karl Marx ve Alman teorisyen Max Weberdir. Trkiyedeki insanlarla konutuum ya da gazeteleri okuduumda, insanlarn snflamadan bahsettiklerinde sk sk Marxn analizinin yanklarn duyuyorum. Burjuvazi ve proletarya kelimeleri, rencilerimin aznda sakz olmu. Gazetelerde ve televizyonlarda, yorumcular Anadolu Kaplanlarnn baarsyla ortaya km olan yeni burjuva ve bugnn Trkiyesinde gerilim yaratan snf atmalar hakknda konuuyor. Bence insanlar bu Marxist fikirleri kullanyor, nk anlalmalar kolay ve dnyay susuz mazlumlarla iren zalimler olarak ikiye ayryor. Buna ek olarak, bu benzetme Baty, kalpsiz iman kediler tarafndan idare edilen kapitalist toplumlar olarak atfetmeye elverili klar. Bu kolay Marxist analizde, kimsenin kimsenin katlmna ve toplumdaki eitsizliklerden yararlanmasna bakmasna gerek yoktur. Dejavantajl olmak her zaman bir bakasnn hatasdr. Baz ynlerden Marxn snflama teorisi anlamak ve yardm almak iin kolaydr. Topluluklar (sosyal snflar) ve bir toplumun ekonomik altyaps arasndaki ilikinin, bir kimsenin snf yapsn anlamak iin en nemli lt olduunu savunur. Bugnn Trkiyesinde, Marx belli bal farkllk gsteren ve birbirine zt olan iki toplumsal snf grecektir. Bunlar fabrikas ve dier retim giriimcilii olanlarla alma kabiliyetlerinden ok daha az eye sahip olanlardr. Yazm olduu binlerce sayfann iinde, tekrar tekrar ii(proleterya) ve mal sahibi(burjuvazi) arasndaki temel ztla deinir. Marx iin, bu ilikiyi bir kez anlayan, toplumun geri kalann da ak bir kitap gibi okuyabilir. Mal sahipleri kontrol ellerinde tutarlar ve kolay yaamlar vardr; iiler ise bir insan iin gayet kt koullarda didinirler ve gittike insanlklarndan uzaklarlar. Migros iin tavuk kesimi yaparak hayatn kazanan bir insanla Migrosun sahibinin hayat koullar arasnda ok farkllklar vardr. Marxist analiz,

10

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

sosyal snflar anlamak adna ok gldr tabi ki, ama, Max Weberin sosyal snflama konusunda sunduu analiz ok daha doru ve gldr. Ekonomiyi kontrol edenler, bu kontrol yaam frsatlarn artrmak iin kullanrlar Weber Marxa toplumun ekonomik yaps ve insanlarn ekonomiyle ilikilerinin ok nemli olduu ve ekonomiyi kontrol edenlerin, bu kontrol yaam frsatlarn artrmak iin kullandklar konusunda katlr. Ama Weber, dier iki snflama sisteminin neminden de bahseder. Parti ve stat olarak adlandrlan dier iki sistem, snf sisteminin ekonomik ilikileri ile hem yanyana ve ilikili hem de bu ilikilerden bamsz bir ekilde iler. nsanlar kendilerini bu sistem ierisinde ok farkl pozisyonlarda bulabilir. Mesela, randan Trkiyeye sonra da Avrupaya afyon kaakln yneten bir ete lideri ok miktarda parann hakimidir ve lks iinde yaar, ancak su dnyas dndaki insanlar tarafndan sayg grmez ve fikirleri deersiz kabul edilir. Bylece katmanlama sistemi iinde farkl yerler igal eder; ekonomik sistemde(snf) yksektir ama toplum hayatna olan etkisi(parti) ve hiyerarik saygda(stat) aadadr. Weber katmanlamann sistemi arasndaki bamsz ilikiyi gz nnde bulundururken, Marx bunu nemsemez. nsanlar genelde, Weberin parti kavramn dnrken, dnceleri politik partiye kayar. Politik partiler, g araynda olan ve bu gc kendi yararlarna kullanmak isteyen insanlar topluluudur. Politik partiler, toplumdaki g sisteminin nemli bir parasyken, Weber dikkatimizi g araynda olan ve o gc kullanan dier topluluklara eker. Mesela, Msrdaki Mslman Kardeler politik parti deildir ama Weberin dncesine gre parti kavram ierisinde yer alr. Kardelik yeleri, politik sistem dnda, toplum zerinde etki kazanmak ve o etkiyi uygulamak iin birarada alrlar. (Tabi ki, Mslman Kardeler, glerini politikay da etkilemek iin giriimde bulunurlar, fakat, politik sistem etki etmek istedikleri alanlardan sadece bir tanesidir.) ABDdeki kadn hareketleri ve sivil hareketler, bir ok toplumdaki evreci hareketler, spanyadaki Opus Dei, Trkiyedeki Glen Hareketlerinin hepsi, Weberin parti dncesine birer rnektir. Weber iin partiyi ayrt eden ey, organizasyonun etki sahibi olmas ve toplumu kendilerine fayda salayacak ve yaam artlarn olumlu klacak ekilde deitirmesidir. Snf, ekonomik sistem iinde ve stat, sosyal onur alannda ilerken, Weber ineli bir sz syler:Partiler g evinde yaar. Tketimi, bir sistem, iletiim ortam veya birinin kiiliini ve deerini belirtme yolu olarak dnebiliriz. Bu erevede Weber sosyal snf ya da partilere deil stat sistemlerine odaklanr. Gelecek blmde tketici davranlarnda sayg ve onur kavramnn rol zerine younlaacam.

11

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Tketim Uzmanlar-3 / Marka ve Lks niversitemdeki kapal kzlarn ou, earplarn markas grnecek ekilde balyor. renciler kitaplarn Mango antalarda tayor. Bir Coach anta, etiketi grnmeksizin pek de kymetli deil. Ralp Lauren sa tarafa ilenen kk bir biniciyle bir servet kazand. oraplarn bile grlebilir yerlerine logolar ilenmi. Neden marka bu kadar nem arzediyor? [...] Aslnda kimse tam anlamyla modaya uygun olamaz.nk moda yenilik zerine kuruludur. Vitrinler ayda bir alnmas gereken yeni sezon rnlerle doludur. sraf moda tarafndan icat edilmitir ve kapitalistlerin ceplerini ok ok byk kazanlarla doldurur. sraf retilmi bir arzuyu ifade eder: Her moda takipisi istiyorum diye mzmzlanan bir yandaki ocuktur Geen iki blmde (1, 2), tketim uzmanl konusunun analizine adm adm yaklam bulunmaktaym.Bu tartmay daha geni sosyolojik sorunlar olan snflama ve sosyal eitsizliklere ekmeye altm. Eitsizliklerin her zaman mcadele ve atma durumlarnda ortaya ktn ve bu atmalarn da kendi istekleri dorultusunda davranan kollektifler arasnda olduunu anlattm. Eitsizlikler insanlarn abalar sonucudur. Bir birey baka bir bireyden daha gl, daha gzel ve daha akllyken bu eitsizlik sisteminin bireysel abalar sonucu olduunu syleyemeyiz. Daha ok, ittifak iindeki insanlarn kollektif aktiviteleri tarafndan oluturulur. Farkl snflarda yer alan insan gruplar, toplum iindeki belli yerlerinden dolay hayattan daha fazla zevk alrlar ya da yaam
12

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

frsatlarnn tkenmi olmasndan dolay sknt ekerler. Dahas, bu fayda ve skntlar daha geni bir sosyal yap boyunca sonraki kuaa aktarlr. Bylece, eitsizlikler, srp giden bir atma boyunca tekrar tekrar retilir. Kimse kz, Rum, zengin, belirgin bir ailenin yesi, Yahudi, beyaz veya siyah tenli olarak domay semedi. Bu durumlarn piyangodan ktn varsayar ve bu ansmzn bizi ynettii ekilde davranrz. te tketim de bu hiyerarik katmanlardaki pozisyonumuzla baa kmak iin bir stratejidir. Bir hikayeyle balayalm. Charlottedeki olum Sean ve dnyadaki en akll, en byleyici torunun annesi olan olumun ei Olenay ziyaretimde, Olena yeni alm olduu eyin heyecanyla eve geldi. Annesine hediye etmeyi planlad czdan iin byk bir yatrm yapmt. Czdann markasn nne kabartma ilemeyle yazlm olan Coach madalyonundan anladm. Mantkl Dnmeyi Snamak Meraklandm. Niye retici czdann zerine irketin ismini koyar ki? Dahas, neden birisi, sokak tezgahlarnda satlan dier czdanlara benzeyen bir czdan iin 500$ desin? Olena benim eksik kalm kurnazlm iin zld ve beni aydnlatmak iin kollar svad. lk olarak, bu etiketin insanlar bunun bir Coach czdan olduuna ikna edeceini syledi. Sonra, beni czdan zerinde kk bir gezintiye kard. Czdann astarn gsterdi (Sanki dier czdanlarda yok). Yine Coach yazl bir etiketin ilitirilmi olduu sap ve son olarak da Coach madalyonunun hemen altnda toplanm sevimli kk bir deri kvrmn gsterdi. Ardndan, benimle bir hikaye paylat. Hamileyken, inden gelen ve oradayken Burberry anta alan bir arkada varm. Ama, in yapm bu anta sahteymi. Bununla birlikte, Olene antay beendiini sylemi ve antay sahibine kar vm. Arkada da kibarca bu antay kendisine verebileceini sylemi ve Olena da memnuniyetle kabul etmi. Ama insanlar, antann gerek bir Burberry olup olmadn sorduunda, Olena drste sahte olduunu sylemi. Hikayedeki ey beni ok artt. Birincisi, eer sahte czdan bu kadar iyi ve kaliteliyse, sahte olduu neden nemli? kincisi, birisi bir bakasna elindekinin sahte olup olmadn ne hakla sorar? Bu bana ok kaba gelmesine ramen Olena Tabi ki sorarlar dedi. ncs, niye Olena beendiini aka belirttii bu antann sahte olduunu syledi? Bu iki hikayede geen tketim dinamikleri nelerdir? nsanlarn tketim kararlarndan nasl bir karm yapabiliriz? Tketim stratejilerini kategoride tartmak istiyorum: yaamsal tketim, moda tketimi ve uzman tketim. Her kategorinin farkl amalar vardr ve hepsi de farkl mesajlarla iletiim kurarlar. Her strateji, fayda araynda olan farkl snflar karakterize eder. Yaamsal tketim, dk ekonomik ve sosyal snftaki insanlarn stratejisidir. Bu insanlarn mtevazi gelir-giderleri ve kstl kltrel-sosyal birikimleri vardr. Sosyologlar tarafndan kullanlan sosyal sermaye, insanlarn ihtiyalarn ve amalarn karlayabilmek iin yer aldklar ebekeyi tasvir eder. Kltrel sermaye ise, sosyal sistemi kendi yararna kullanma ve dierleriyle iletiimde anlamaya varmada elde edilen bilgidir. Yiyecek, giyecek ve barnak gibi temel ihtiyalar karlamak yaamsal tketimdir. Fiyat, kalite ve dayankllktan daha nemlidir. Yaamsal tketim ksa zamanldr; tketim mallar hzlca eritilir ve yerine yenisinin konmasn gerektirir. Birok yaamsal tketici, gnlk ihtiyalar iin kk bir bte

13

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

ayrr. Moda tketiminin farkndadrlar ancak moday takip edenleri msrif veya lgn olarak niteleyerek kendi arzularn gizlerler. Tketim aktivitelerinde, yaamsal tketicilerdk statlerini belli ederler. Satn aldklar eyler az sayg grr. Ve genelde de moda tketicileri tarafndan kmsenirler. Sosyal onura ulama abasndaysa, moda tketicilerinin kendi onurlarn lmek iin ele aldklar standartlara sahip deildirler. Onurun kendisi de rtbeli bir sistemdir. Daha az saygnlk sahibi ya da hi saygn olmayan biriyle saygnlk sahibi birini kyaslayabiliriz. Moda tketicileri,tketim dendiinde en ok akla gelenlerdir. Tketimin byk bir ksmnn devamlln salayan, sr psikolojisi iindeki tketicilerdir. reticileri srekli megul ederler ve fabrika sahiplerinin kazancnn ounu onlar salar. Bundan dolay, moda tketicileri, pazarlamac ve reklamclarn ana hedefidir. Moda tketicileri, ekonomi iin nemlidir, nk az bir deere sahip eyleri satn alarak art deer finanse ederler. Bir atknn Hermes olmas, nasl olur da sradan bir maazada 5 TL ye satlanlara nazaran onun daha deerli olmasna sebebiyet verir? Carrefourda 10 TL olan bir anta varken, niye bir Coach antaya bir aylk kira kadar denir? Moda tketicileri bu objeleri farkndalk iinde olanlarla iletiime gemek iin allar. Bu objeleri satn almak iin de ihtiyacn ok ok tesinde byk miktarlar sarf etmeye isteklidirler.Peki, Armine ya da Zareena Yousif marka bir earb alken, aslnda neye para veriyorlar? Moda tketicilerinin ald aslnda her ne ise, gzlemcilerle iletiim iin zel bir efor sarfediliyor. niversitemdeki kapal kzlarn ou, earplarn markas grnecek ekilde balyor. renciler kitaplarn Mango antalarda tayor. Bir Coach anta, etiketi grnmeksizin pek de kymetli deil. Ralp Lauren sa tarafa ilenen kk bir biniciyle bir servet kazand. oraplarn bile grlebilir yerlerine logolar ilenmi. Neden marka bu kadar nem arzediyor? Bir letiim Sistemi Moda tketimi ilk olarak bir iletiim sistemidir. Biri ald eyi sergileyerek kardakine verdii baz kesin bilgiler zerinden iletiime geer. yleyse, moda tketimi, tketici hakkndaki iddialar sistemidir. Moda gzlemciye ben kimim ve deerim ne sorularyla ilgili bilgi verir. yleyse moda tketimi hem ekonomik sistem hem de stat sisteminde rol alr. Hatta belki parti sistemi iinde bile yer alr. Trk sporu hakknda yeterli bilgim yok. Bu yzden GS, BJK veya Bursaspor fanlar parti olarak dnlebilir mi bilmiyorum. Ama bence fan klpleri parti sistemi iinde farkl oyuncular temsil eder (Geen seneki Msr-Cezayir futbol malarna elik eden isyanlar bu konuya gzel bir rnek tekil eder). Moda tketimi ileyebilmek iin farkl paralar gerektirir. lk olarak, moda tketimi, stat sergilemek iin gereken (gerekenden fazlas) paraya sahip bir sosyal snfa dayanr. Gnlk dildeki kullanm ekliyle, moda tketimi bir msriflik zerine ina edilir. Eer kaynaklarm sadece hayatta kalabilecek kadaryla kullanrsam, moda tketiminin bir paras olamam. Dahas, btn kalite iddialar bir yana, moda tketimi asla bitmez bir tketim zerine ina edilir. Kim moday takip etmek yerine, bir-iki yl eskisinin rnn kullanmak ister?! Aslnda kimse tam anlamyla modaya uygun olamaz.nk moda yenilik zerine kuruludur. Vitrinler ayda bir alnmas gereken yeni sezon rnlerle doludur. sraf moda tarafndan icat edilmitir ve kapitalistlerin ceplerini ok ok byk kazanlarla doldurur. sraf retilmi bir arzuyu ifade eder: Her moda takipisi istiyorum diye mzmzlanan bir yandaki ocuktur. Tketim hakknda dndke aklma daha da ok soru geliyor. nmzdeki blmde moda tketicilerini ve uzman tketicileri karlatrarak devam edeceim. Uzman tketiciler kendilerini kitleden ayrtrmaya alrken, moda tketicileri bir sr psikolojisi iindedirler.
14

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Tketim Uzmanlar-4 / Ne kadar deerliyim? Bak ben sadece Louis Vuitton anta alan bi insan deil, ayrca onu tamay hakeden biriyim. [...] Ne kadar deerliyim? Hayran olunabilecek biri miyim?, Sayg hak ediyor muyum?, Sosyal onur sistemi iindeki yerim ne? Geen blmde tip tketiciden bahsettim: yaamsal tketiciler, moda tketicileri ve uzman tketiciler. Bugn moda tketicilerine younlamak ve moda tketicileriyle uzman tketicilerin farklarn konumaya girizgah yapmak istiyorum. Yaamsal tketiciler satn aldklar ve kullandklar ucuz eylerden dolay ekonomik etkenleri ele alyorlar. Bundan farkl olarak, moda tketicileri ve uzman tketiciler de kltrel sermaye alannda younlarlar. Moda tketimi snf sistemi iindeki onura erime yolunda kullanlan bir iletim stratejisidir. Moda tketicileri dierlerinden, ulamak istedikleri bu statye dair, onay arayndadrlar. Bak ben sadece Louis Vuitton anta alan bi insan deil, ayrca onu tamay hakeden biriyim. Ama bu stat iddialar bunu tanyabilecek ve onaylayabilecekler olmadan hi bir ie yaramaz. Bu yzden moda tketicileri sadece mana tayan sembollere bal deillerdir. Ayrca bu sembol sistemi iindeki bilgi sahibi olan kimselerle de ilikilidir. Moda tketicileri Amerikan sosyolog olan Charles Horton Cooley i akla getiriyor. Cooley insanlarn deerlerini belirlemede kullandklar metodlar hakknda alma yapmtr. Bu almas ayna benlik diye adlandrlr. Cooleye gre, birok insan kendi deeri -kabul grme derecesi- hakknda emin deildir. Cooley insanlarn kendilerine Ne kadar deerliyim?, Hayran olunabilecek biri miyim?, Sayg hak ediyor muyum?, Sosyal onur sistemi iindeki yerim ne? gibi sorular sorduuna ahit olur. Ayrca Cooley, insanlarn kendi deerlerinin ancak bakalarnnkiyle
15

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

kyaslandnda bir anlam ifade ettiini syler. Deer bir rtbe sistemidir. Kimisi benden daha deerliyken, kimi de daha az deerlidir. Alman sosyolog Max Weber de insanlarn sosyal onur ynnde kendi deerlerini bimeleri konusunda baz yntemler ne srmtr. Webere gre deeri gsteren ey riayet ilikisidir. Eer insanlar bana riayet eder, uyarlarsa, ben onlardan daha onurluyumdur. Ama ben bir bakasna riayet edersem, o zaman ben ondan daha az onura sahibimdir. Bu riayet stratejileri toplumun her kesimimde grlebilir. Mesela Trkiyede, arda eiyle yryen arafl bir kadnn einden bir-iki adm geriden gelmesi dikkatimi ekmitir. Yanyana yrmek stat eitliini belirtirken birisinin ardndan gelmek riayet ilikisine iaret eder. Baka bir rnek de snfmdan. rencilerime isimleriyle hitap ederim. Ama onlar bana Mr. Allen, Hocam ya da Allen Bey derler (En azndan benim yzme, belki de arkadalar arasnda farkldr, kim bilir). Bu sayg ifadeleri de riayet ilikisi kapsamndadr. Onura El Koymak Weber bu riayet sisteminin atmalar tarafndan ynlendirildiini ne srer. Ona gre onur gasp edilmitir. Yani birisi onura el koyar ve onu elinde tutmak iin azami gayret sarf eder. Herkesin nnde rencisini aalayan bir profesr dnelim. Bu durumda, aalama aalanan insandaki onuru alr, aalayan daha yksek(!) sosyal snftaki insana verir. erefi iin ldren insanlar da bu uurda katil olduklarn iddia ederler- len kzlar ya da kardeleri olsa da. nsanlar statlerine ciddi manada sahip kyorlar ve bu riayet sistemi iinde acmasz olabiliyorlar. Cooleyin ayna benlik stratejisi, bir iletiim sistemi olan sosyal onuru incelemede ok yardmc olur. Ayna benlikte, statm belirlemek iin dier insanlar kullanrm. Onlarn hareketlerini, sylediklerini, beden dillerini incelerim. Ulatm sonular da benim hakkmda ne dnyorlar? sorusunu yantlamada ipucu olarak kullanrm. Bylece de insanlar, ne kadar deerli olduumu gsteren bir ayna vazifesi grrler. nsanlarn hakkmdaki yarglarn hayal eder sonra da bunlar kendime uygularm. Eer snfmdaki rencilerin mutlu olduunu ve bir sr ey rendiini hayal edersem, benim de iyi bir eitmen olduumu dnr ve kendimi iyi hissederim.rencilerimin dndn dndm ey kendi deerimi belirlemedeki lttr. Dahas, davranlarm bu hayali deerlendirmeye gre ayarlarm. Mesela rencilerimin bana deer verdiini ve hayranlk duyduunu hayal ederim. Bu yzden de onlardan riayet beklerim. Ama ben ders anlatrken aralarnda konuunca hayal krklna urarm ve statm vurgulayarak Ben hocaym! diye onlar uyarrm. Modaya uygun eyler de aynann nne koymak iin gzel seimlerdir. Artk her yerde yaygn olan pazarlama ve markalama zerinden, belli eyler sembollemitir. Bu ey deerlidir ve sadece belli insanlar onu tayabilir diyerek riayet sistemi iindeki snrlar belirlenir. Bu da insanlarn kskanlk duygularn kamlar. Onlar kskanlabilir ekilde deerli olmalym dncelerine sevk eder. Her yerde grdmz nazar boncuu, dierlerine ben kskanlabilir bir insanm der. Dahas, kskanmann kt birey olduunu da hatrlatr. Yani moda tketimi de tehlikeli bir arenadr. Moday takip etmek, moda tketicilerini belli bir bilgi alannda ehil hale getirir. Bilmeleri gereken eyse u an moda nedir? sorusunun cevabdr. Yani moda tketimi, moda tketicilerinin sahip olduu bilgi alanna dahil olabilecek kimseler olmakszn pek de bir ie yaramaz. abucak Yaylm Bir Fenomen Moda bilgisi hzlca yaylr. Bir anda stanbuldaki belli bir ya grubunda bulunan tm insanlar ayakkab backlarnn annemizin bize rettii ekilde deil de bilein etrafna dolanacak ekilde balanmas

16

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

gerektiini bilirler. Niye bilekler? Moda, seni saf. Bilmiyor muydun?! Anlalan modayla pek alakan yok. Markalama ve pazarlama, retici ve satclar tarafndan moda kaygs yaratmak iin oluturulmu stratejilerdir. Ayrca yanl eyi tketiyor olma endiesini de azaltr. Markalama, Marxn imal edilmi arzu dncesine gzel bir rnektir. Ama daha ok yanl uur fikrine uyar. Yanl uur dncesinin aklamas btn bir sayfay kaplasa yeridir. Ama moda tketimi konusunda yardmc olsun diye sadece basit bir tanm yapacaz. Marx ve dier bilgi sosyologlar, dncelerimizin ounun aslnda kendimize ait olmadn savunurlar. Fikirlerimiz, dncelerimiz, uurumuz, yani btn bilgi sistemleri, aslnda dierleri tarafndan bizi kontrol etmek iin retilmitir. Bilgi, zellikle de herkesin bildii bilgi, bir idare etme, ynetme aracdr. O zaman yle bir soru soralm; bugnn modasn kim belirliyor?. Tabi ki sen ya da ben deil. Moda olacak eyleri tketmemizden kazan salayan byk kurulular belirliyor. Medya ve pazarlamaclar, ayn kurululardaki sekin tabaka gibi, rnleri arzu edilebilir klmak iin aba gsteriyor. Biz ise, ayn srdeki koyunlar gibi, Forum stanbul ya da stinye Parka hcum edip bu rnleri almaya abalyoruz. Ve birisi olduumuzu sembolize eden hangi maazadan alndn bas bas baran antalar gururlu bir ekilde tayoruz. Ayn reklamlar izlediimiz evremizdekiler de hakkettiimizi iddia ettiimiz bu deeri gstermekte geri durmuyor. Moda tketimi sosyologlarn popler kltr dedii eye dayanr. Vikipedi popler kltr, bir bilgi sistemi olarak gnlk yaantmza szm olan medyann ar etkileri eklinde tanmlar. Eer TV ovlarndaki oyuncularn isimlerini biliyorsak veya Justin Bieberin zel hayatndan haberdarsak, popler kltr iinde bilgili biriyiz demektir. Popler kltr bilgisi, medya ve dier kurulularn sekinleri tarafndan tketime almamz iin retilir. Moda, tketimin imali srecindeki lokomotiftir. Bu tketim de deerimizi belirlemedeki en nemli lttr. Velhasl kelam, bilgiye sahip olmak ve bu bilgiye sahip olduunu gstermek modaya uygun olduun anlamna gelir. Moda tketimi, deer addetme ynnde bir stratejidir diyebiliriz. Ama bu strateji sadece popler kltr balamnda ie yarar. Bundan dolay moda tketimi bir ounluk fenomenidir. Burada bir paradoks var. Moda, tketimine evkle katlmak, dierleri tarafndan yaplm iaretleri sergilemektir. Bu da bizi dier btn bilgili tketicilerle zde yapmaya yarar. Bundan dolay, moda terfi ettirmek yerine eitleyici bir statdr. Bu strateji deli eden bir efor gerektirirken bizi farkl olacamz yanlgsna gtrr. Uzman tketicilerse farkl bir bilgi sistemine dahildirler. Bylece moda tketiminin eitlieyici etkisine kar dimdik ayakta dururlar. Gelecek hafta, sra uzman tketicilerde.

17

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Tketim Uzmanlar-5 / Sonu Evdeki ayna endieyi tetikler. Bizi Belki de gerekten sahtekarmdr. Belki de kk siyah Chanel elbisemin iddia ettii kadar deerim yoktur. demeye ynlendirir. Moda tketicilerinin belki de hi kimse olduklar hakkndaki endielerini yenmek iin var olan stratejileri, endielerini gidermekten ok artrr. Yar hi bitmeyecek ve hi kimse kalabaln iindeki yerinden emin olamayacak

Yaz dizisinde drt blmdr, tketim stratejileri ve bu stratejilerin ifade ettii manalar inceliyorum. Bunu da tip tketici zerinden yaptm: yaamsal tketiciler, moda tketicileri ve uzman tketiciler. Bu stratejilerin toplumdaki snflama sistemi iinde yer aldn ifade etmeye altm. Max Weberi izleyerek birbirinden bamsz ama paralel ilerlediklerini syledim. Onlar balayan eyin, insanlar yaam koullar bakmndan farkl klan snflamadaki hiyerariler (snf, parti, stat gruplar) olduunu belirttim. lk olarak, sosyal snf hiyerarisinde yer alan yaamsal tketicilerle baladm. Sosyal snf ekonomik yapyla olan ilikilere dayal kollektifler demektir. Moda tketicileri genelde orta snfta yer alr. Ancak, onlarn asl abas deerli olduklarn ifade edebilecekleri sosyal onuru kazanmaktr. Bu aba sosyal snf hiyerarisinden ok staty etkiler. Moda tketicileri orta snfn dier yeleriyle yarrlar ve bu yartaki amalar birisi olduklarn gstermektir. Bu olduklar birileri onlar dierlerinden daha deerli yapar. Tketim objelerini bilen ve deerlendirenlere kymetli olduklarnn havasn atarlar.
18

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

Spor msabakalarndaki taraftarln parti tabanl bir tketim olduu dnda Weberin g hiyerarisinden ok bahsetmedim. Daha genel olarak, parti tketimi antsal bir grsellikle ilgilidir. Partiler, halkn zerinde baskn durmak iin byk binalar ina eder. Bu binalar zerinden de glerini haykrrlar. Kemal Atatrkn Ankaradaki mezar iin kim ne derse desin, bu yapy gzard etmek imkanszdr. Mimarisi ve lleriyle, Osmanl mparatorluunun kn takiben gelen, parti ekimesindeki kazanan temsil eder. Karadenizi Marmara Denizine balamas nerilen bir kanal var. Bu kanaln, tketimin ada bir gstergesi olabilecei ynnde yorum yapmak ok da yanl olmaz. Bu da bugnn Trkiyesinde g ilikileri konusunda kazanann kim olduunu gsterir. Modann Gerei Olan Savurganlk Aslnda bugn zellikle moda tketiminin baarsnn snrlar hakknda konumak istiyorum. Bir de uzman tketicilerin bu limitlere stnlk salamalar konusuna younlaacam. Moda tketicileri yksek bir sosyal onur iddia eder demitik. Ama onlarn bu onura eriimini engelleyen temel bariyer vardr. lki, modann gerei olan savurganlk. Savurganlk ya iflasa ya da sahip olunan deeri alakgnlllkle kabule gtrr. Modann belli bir fiyat kotas yoktur. nk bitmek bilmeyen yeni sezonlar geliyor ve daha yeni satn aldmz eyler hemen eskiyor. Geen yln modasn takip etmek bir insan moda d yapmaya yeter de artar bile. kincisi, moda tketimi popler kltr sahasnda boy gsterir. Moda, benim gibi srnn iinde yer alan ve bana ok benzeyenler arasndaki rtbeli bir sistemdir. Mesela kredi kart olan biri kendine srnn iinde bir pozisyon edinse de, srnn bir paras olmaktan kurtulamaz. Srnn lideri olan kuzu, sry yemyeil ayrlara ekse de hala bir kuzudur ve sadece dier kuzular arasnda liderdir. ncs, moda, Charles Horton Cooleyin ayna benlik kavramndaki ayna olarak ilev grse de, her moda takipisinin evinde baka bir aynas vardr. Evdeki ayna endieyi tetikler. Bizi Belki de gerekten sahtekarmdr. Belki de kk siyah Chanel elbisemin iddia ettii kadar deerim yoktur. demeye ynlendirir. Moda tketicilerinin belki de hi kimse olduklar hakkndaki endielerini yenmek iin var olan stratejileri, endielerini iyiletirmekten ok artrr. Yar hi bitmeyecek ve hi kimse kalabaln iindeki yerinden emin olamayacak. Yaamsal tketiciler sadece gerekli eyleri alrken moda tketicileri srnn elebas olmak niyetindedirler. Uzman tketiciler ise, tketim bilgisi zerinden kendi geerliliklerinin arayndadrlar. Uzman tketicilerin geerliliini salayan ey bilgidir, zellikle de bilimle desteklenmi bilgi. Uzman tketiciler bilim adam deildir, ama moderniteden gelen bilimsel dnya gryle yakndan ilgilidirler. Uzman tketimi, Weberin bys bozulmu diye adlandrd modern dnyada yer alr. Bu modern dnyada insanlar, geleneksel ve dini otoriteye daha az bavururlar. Bunun yerine, zellikle de bilginin uzman tketicilerinin dedii gibi Bunu yapmalyz nk bilimsel almalar bize bunun iyi olduunu sylyor. derler. Bilgi Tketimi Bilginin uzman tketimi hakknda hemen iki rnek verelim. lk rnek, son 30 ylda sersemletici bir etkiyle byyen kiisel geliim kitaplar. Dr. Benjamin Spock tarafndan yazlm nl Bebek ve ocuk Bakm kitab bunun bir iareti. nerileri, bu kitapla donanm bilgili ebeveynler tarafndan
19

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

yalanlanan o kadar ok babaanne var ki. Bilgili ebeveynler:Tamam sen bizi byle yetitirdin ama Dr. Spock baka bir ey sylyor. Bak ite burada. diyorlar. Bylece de bilim ailevi otorite ve geleneksel bilgi sisteminin yerini alyor. Babaanne iin de bu gidiata mdahale etmemekten daha iyi ne olabilir ki!? Dr. Spockun baarsn bilimsel nerilerin olduu ve akla gelebilecek her konuda hazrlanm kiisel geliim kitaplar, TV programlar, CD ler ve DVDler takip etti. u an kitap maazalarnn ounda, bir katn te birinden fazlas, tketim konusunda bilgi sunan kiisel geliim kitaplarna ayrlm. Saygya el koyma ve deerli ahsiyet olma abas, bilgi alannda geerli deil. Uzman tketicilerin kendileri bilim adam deildirler. Bundan dolay da kiisel geliim endstrisindeki bilginin geerliliini lemezler. Ama, bilgisel otoriteye sahip kitaplardan alnt yapmay iyi becerliler. Dahas, konumalarna sktrverdikleri bilimsel bir ka terim ve jargonla, ahsi deer iddialarn desteklerler. Trigliseridin ne olduunu bilen var m ki? Bilginin uzman tketimi hakkndaki ikinci rnek ise yiyecekler hakknda dnlerdir. Yaamsal tketiciler yiyecei gereklilik olarak grrler. Moda tketicileriyse yiyecei statlerini sergileyen aralardan bir olarak grrler. Herkesin bahsettii u restoran nerede? sorusu onlardan gelebilecek bir tarz sorudur. Uzman tketicileriyse yiyecei uzmanlklarn test etmek iin kullanrlar. Yumurta da ne kadar ve ne eit kolesterol var? Hemen ap internetten bakaym? cmlelerini de onlardan duyarz. Yiyecek konusundaki uzman tketiminin artnn ilk belirtisi hkmetin getirdii bir dzenleme sonucu oluan halk hareketiydi. Bu dzenlemeye gre, ambalajl yiyecekler bir iindekiler ksm hazrlayacakt. Bylece billur tuzumun zerindeki etiketi okuyarak, her 1.5 gramn 0 kalori ve sfr ya, 293 mg sodyum ierdii- ki ben bunun az m ok mu olduunu bilmiyorum- konusunda bilgi sahibi oluyorum. te bu liste uzman tketicileri o yiyecein sakncal olup olmad konusunda bir ifre zc yapar. Uzman tketiciler okunmas gereken kitaplar okuyarak eitimlerini tamamlamlardr. Bu bilgilerin ticaretini yaparak da stat hiyerarisindeki yerlerini sergilerler. Uzman tketimi stat sisteminde ayr bir yere sahiptir. nk, uzmanlklar onlar kalabalktan, popler kltrden ve sr iinde tevik edilerek hareket etmekten alkoyar. Uzman tketim, tketiciye yarmacsnn az ve stat beklentisinin dk olduu alanda hareket etmeye izin verir. Ama stat beklentisinin dk olmasna ramen, genelde bu tketiciler sekinler tabakasndandrlar. ronik olansa uzman tketicilerin kapitalist adan kamamalardr. Dahas, uzman tketim, pahal tketilebilirlerin sald pazarlama alanlatnda yaamn sefa iinde srdrr.

20

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Ey Kapitalizm! Kara Sevdam!

21

www.derindusunce.org

Fikir Platformu