RAPOR

EKONOMS
ERDAL TANAS KARAGL

TRKYE

AK PART DNEM

AK PART DNEM TRKYE EKONOMS

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXII I. Bask ISBN Kapak Tasarm Tasarm ve Uygulama Bask letiim : ubat 2013 : 978-605-4023-22-6 : M. Fuat Er : mare Yazar : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 Ankara Tel: (0 312) 551 21 00 | Faks: (0 312) 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org

AK PART DNEM TRKYE EKONOMS

Erdal Tanas Karagl

Ahmet Semih Bingl lk stiklal Mhokur

Aratrma Asistanlar

 N DE K L ER

TABLOLAR LSTES | 7 EKLLER LSTES | 9 NSZ VE TEEKKR | 11 YNETC ZET | 13 1. GR | 21 2. EKONOMK BYME ve K BAI GAYR SAF YURT HASILA (GSYH) | 25
2.1 Ekonomik Byme | 25 2.2 Ekonomilerin Snflandrlmas | 30

3. FYAT STKRARI | 35

3.1 Enflasyon | 35 3.2 TLden Alt Sfr Atlmas ve Rezervler | 37

4. KAMU MALYES GRNM | 41

4.1 Bte Performans | 41 4.2 zelletirme | 44 4.3 Borlar | 45

5. SOSYAL DEVLET | 51
5.1 5.2 5.3 5.4

stihdam ve sizlik | 51 Sosyal Koruma: Sosyal Yardmlar ve Sosyal Gvenlik | 55 Gelir Dalm | 60 Eitim ve Salk | 62

6. ULUSLARASI KURULULAR LE LKLER | 67

6.1 Trkiye - IMF likileri | 67 6.2 Dorudan Yabanc Yatrmlar | 68 6.2 Kredi Derecelendirme Kurulular | 71

7. DEEN KRESEL EKONOM: TRKYE VE DI TCARET | 75

7.1 Deien Kresel Ekonomi ve D Ticaret | 75

8. 2023 STRATEJK VZYONU VE GELECEK BEKLENTLER | 83

8.1 Tasarruf ve Yatrm | 84 8.2 Enerjide Da Bamllk ve Cari Ak | 87 8.3 Ar-Ge Harcamalar | 89

9. SONU VE NERLER | 93

TA BLOL A R L S T ES
Tablo 1. Tablo 2. Tablo 3. Tablo 4. Tablo 5. Tablo 6. Ekonomilerin Kii Ba Gelire Gre Snflandrlmas Orta Vadeli Program (OVP) 2013-2015 Beklentileri Yllara Gre Kamu Net D Bor Stoku/GSYH ve Net D Bor Stoku/GSYH Yoksulluk Snr Yntemlerine Gre Fertlerin Yoksulluk Oranlar lke Gruplarna Gre D Ticaret (Milyon Dolar) 2011 Yl GSYH Miktar (Milyar Dolar) 32 32 46 61 77 84

E K L L ER L S T ES
ekil 1. ekil 2. ekil 3. ekil 4. ekil 5. ekil 6. ekil 7. ekil 8. ekil 9. ekil 10. ekil 11. ekil 12. ekil 13. ekil 14. ekil 15. ekil 16. ekil 17. ekil 18. ekil 19. ekil 20. ekil 21. ekil 22. ekil 23. ekil 24. ekil 25. ekil 26. ekil 27. Yllara Gre GSYH Byme Oran (%) Yllk Ortalama Reel GSYH Byme Oranlar, 2002-2011 (%) 2011-2017 Dnemi Seilmi OECD lkeleri Yllk Ortalama Reel GSYH Byme Tahminleri (%) Yllara Gre Kii Ba GSYH Miktar (ABD Dolar) Yllara Gre Enflasyon Oranlar (%) Merkez Bankas Rezervleri(Altn+Dviz) : (2002-2012) ( Milyar Dolar) Trkiyede Yllara Gre Bte A/GSYH Oran (%) Yllara Gre Merkezi Ynetim Bte erisindeki Faiz Giderlerinin GSYHye Oran (%) Yllara Gre zelletirme Gelirleri (Milyon Dolar) Yllara Gre Kamu Net Bor Stoku/ GSYH Oran (%) Yllara Gre AB Tanml Genel Ynetim Bor Stoku/GSYH Oran (%) Trkiyede Yllara Gre sizlik Oranlar (%) Trkiyede Sosyal Harcamalar (Milyon TL) Trkiyede Sosyal Harcamalar / GSYH (%) 2013 Yl Btesinden Bakanlklara Ayrlan Pay (Milyar TL) Gnlk Kii Ba 1 Dolarn Alt Fert Yoksulluk Oran Yllara Gre Gini Katsays Yllara Gre Toplam Milli Eitim Btesi/Merkezi Ynetim Bte indeki Pay (%) Yllara Gre Kamu Salk Harcamalarnn Bte indeki Pay (%) Yllara Gre Uluslararas Para Fonuna (IMF) Borlar (Milyar SDR) Uluslararas Dorudan Yatrm Girileri (Fiili Giriler, Milyon Dolar) 5 Yllk CDS Spreadleri Yllara Gre hracat Miktar (Milyar Dolar) Yllara Gre Resmi Kalknma Yardmlar (Milyon Dolar) Seilmi lkelerin Yatrm-Tasarruf Oranlarnn GSYHye Oran 2011 Yl Cari Ak/GSYH Oran (%) 2010 Yl Ar-Ge Harcamalarnn GSYHye Oran (%) 28 29 30 31 37 38 42 44 45 47 48 52 57 58 58 61 62 63 64 68 70 72 78 79 86 89 91

NSZ VE TEEKKR

Kuruluundan ksa bir sre sonra, 2002 ylnda ilk genel seimlerine katlan AK Parti seimlerden birinci karak tek bana iktidar olmutur. ktidara geldikten sonra, ekonomi, siyaset, d politika ve dier alanlarda Yeni Trkiye olarak adlandrlan bir dnemi de balatmtr. Bu dnemde bata ekonomi olmak zere gerekletirdii yapsal dnmler dnem boyunca art arda AK Partiyi iktidara tamtr. 2002de AK Partinin iktidara gelmesinin ardndan uygulamaya koyulan mali disiplin, yapsal reformlar ve kararl zelletirme politikalar sayesinde; Trkiyenin temel makroekonomik gstergeleri birok lkeden daha iyi duruma gelmitir. Temel ekonomik gstergelerdeki iyileme, lkeye sermaye giriinin artmasna, daha iyi artlarda d bor salamasna ve yaam standartlarnn ykselmesine katk yapmtr. Ayrca, sosyal yardmlar ile yoksul ailelere temel sosyal hizmetleri salayan devlet kurumlarnn kapasiteleri arttrlm ve bu abalar yoksulluun azaltlmasna da katk salamtr. Trkiye ekonomisindeki bu iyilemeler kresel ekonomik krizin yaand ve dnya ticaret hacminin darald bir dnemde gereklemitir. Kresel ekonomik krizle beraber deien ekonomik dengeler sonrasnda, hkmetin bata Ortadou ve Afrikaya ynelik almlar Trkiyenin bu lkelerle olan ticari ilikilerinin gelimesini de salamtr. Bylece, Trkiye baarl ihracat performans ile gelimi lkelerden ayrmtr. Bu ayrma, 10 yllk ekonomik dnmn bir sonucu olarak karmza kmaktadr. Ayrca, 2023 yl iin bir dizi siyasi, ekonomik ve sosyal hedefler belirlenmi, bu hedeflere ulamak iin uzun vadeli program ve projeler tasarlanmtr. Trkiyede 2023 iin zellikle ekonomik byme, ihracat, enerji ve Ar-Geye dayal yeni
11

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

strateji ve modellerin gelitirilmesi ile hem 2023 hedeflerine ulalmasna hem de dnyada en byk ilk 10 ekonomi arasna girmesine imkan salayacaktr. Ekonomide 10 yllk sreci btn ynleriyle ele alan bu raporun lke ekonomisine ve belirlenen hedeflere ulamaya katklar salayacana inanyorum. Raporun hazrlanmasnda emei geen herkese ok teekkr ediyorum. Taha zhan SETA Bakan

12

Y NE T C Z E T
EKONOMK BYME VE K BAI GSYH
1. 2001 ylnda yaanan ekonomik krizden sonra alnan tedbirler ve uygulanan ekonomik istikrar programlar sayesinde Trkiye ekonomisi, 20022007 aras dnemde yaklak yzde 7 orannda bymtr. 2008 ylnda yaanan kresel ekonomik krizden dolay birok gelimi lkede daralma yaanrken, Trkiye i talep ve ihracat oranndaki art ile birlikte 2009 ylnn son eyreinden 2012 yl nc eyreine kadar aralksz bymesini srdrmtr. OECD tahminlerine gre, Trkiye 2011-2017 dneminde yllk ortalama yzde 6,7 byme oranyla OECD lkeleri arasnda en hzl byyen lke olacaktr. Kii ba GSYH miktar 2002 ylnda 3.492 dolar iken, bu miktar 2011 ylnda 10.469 dolar seviyesine kmtr. Trkiye 2013-2015 OVPde kii bana den geliri 2015 ylnda 12.859 Dolara ykseltmeyi ve yksek gelirli ekonomiler grubuna girmeyi hedeflemitir. Trkiyenin gelimekte olan lkelerin karlat en nemli sorunlardan biri olan Orta Gelir Tuzana girmemesi iin yurtii retimde katma deeri yksek rnlerin retimine ncelik vermesi, ekonomik bymeyi kstlayan tasarruf miktarn artrmas ve rekabet gc yksek sektrlere odaklanmas zorunlu hale gelmitir.

2.

3.

4.

5.

FYAT STKRARI
6. 1990l yllardan itibaren her iktidar enflasyon orann srdrlebilir seviyelere indirmek iin aba harcam; fakat AK Parti ncesinde iktidarda
13

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

bulunan hkmetler siyasal alanda yaanan belirsizlikler nedeniyle, uzun vadede uygulanmas gereken enflasyonla mcadele programlarn uygulamada baarsz olmulardr. 7. 2001 yl sonunda yzde 54,4 olan enflasyon oran 2004 ylnda tek haneye derek son 34 yln rekoru saylan yzde 9,4e dmtr. 2012 ylnda gerekleen yzde 6,16 enflasyon oran, 1968 ylndan beri tarihin en dk enflasyonu olarak tarihe gemitir. 2005 ylnda paradan alt sfr atlmasyla bol sfrl rakamlarn ortaya kartt teknik ve operasyonel sorunlar alm kayt ve ilemlerde sadelik ve parasal tutarlarn ifade edilmesinde pratik faydalar salanmtr. 2012 ylnda uygulanan sk para politikas sayesinde gerekleen yzde 6,16 enflasyon oran 1968 ylndan beri tarihin en dk enflasyon oran olmutur. Enflasyonda bu d trendinin 2013 ylnda da devam etmesi beklenmektedir. 2002 ylndan itibaren, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas rezervlerinde her yl art meydana gelmitir. Merkez Bankas altn dhil, dviz rezervleri 2002 ylnda 28 milyar Dolar iken, 2012 ylnda 122.1 milyar Dolara ulamtr.

8.

9.

10.

KAMU MALYES GRNM

11. 2002-2008 yllar arasnda hazrlanan ve uygulamaya koyulan btelerin yaps gvenilir, effaf ve ngrlebilir nitelikte olmutur. Bu dnemde bte dengesi ve mali disiplin tesis edilmitir. Harcama azaltc politikalarn yan sra, byk apta gerekletirilen zelletirme uygulamalar hkmetin temel politikalar arasnda yer almtr. Gelir ve gider politikalar arasnda gerekletirilen uyum, bte giderlerinde salanan etkinlik ve tasarruf ile vergi gelirlerinde gsterilen yksek performans sayesinde bte gereklemelerinde olumlu gelimeler kaydedilmitir. AK Parti ekonomide, bte politikalarnn ekonomik bymeyle uyumlu ve tasarruf nlemlerinin de yapsal reformlarla desteklendii bir politika benimsemitir. 2001 ekonomik krizinden sonra, merkezi ynetim bte ierisindeki faiz giderlerinin GSYHye oran 2001 ylnda yzde 17,1 iken 2012 ylnda yzde 3,5e dmtr. 2002 Acil Eylem Plan ile arlkla vergi ve harcama reformlar yaplm, yapsal reform tedbirleri ad altnda zelletirmeler hzlandrlm, reel sektr yeniden yaplandrlm ve d ticarete ynelik tedbirler alnmtr. zelletirme kapsamnda KTler gruplandrlarak uygun stratejiler erevesinde zelletirilmitir. Gerekleen mali disiplin, yapsal reformlar ve kararl zelletirme politikalar sayesinde; bte ann GSYH iindeki pay azalmtr. Bu oran 2002 ylnda yzde 11,9 iken daha sonraki dnemlerde Maastricht Kriteri olarak tanmlanan yzde 3n altnda kalmtr.

12.

13.

14

Y N E T C

Z E T

14. 15.

AB Tanml Genel Ynetim Bor Stokunun GSYHye oran 2002 ylnda yzde 74 olarak gerekleirken, bu oran 2011 ylnda yzde 39,2e dmtr. 2002-2012 yllar arasnda 3 genel seim, iki yerel seim ve 2 referandum gereklemesine ramen poplist politikalar uygulanmamtr. Bu sayede 2002 ylndan itibaren srdrlen mali disiplin ve yapsal reformlar gelecee ynelik beklentilerin olumlu bir grnm kazanmasn salamtr. Ayrca, Trkiye ekonomisi, kamu maliyesinde gerekleen bu gstergeler sayesinde, 2012 ylnda AB lkelerinde devam eden bor krizinin olumsuz etkilerini bertaraf etme ve politika uygulamada geni manevra alan bulmutur.

SOSYAL DEVLET
16. 1990l yllarda isizliin zm dorultusunda uzun vadeli uygulamalar yerine ksa vadeli uygulamalar tercih edilmi ve igcne katlm oran gelimi lkelere kyasla olduka dk seviyelerde kalmtr. 2001 yl ekonomik krizinden sonra isizlik oran yzde 10,3 civarnda gerekleirken, bu oran kresel ekonomik krizin etkisiyle 2009 ylnda yzde 14,8e ykselmitir. 2012 yl ilk 9 aynda ise yzde 9,1 orannda gereklemitir. Trkiyedeki sosyal yardm sisteminde, 2001 yl sonras dzenlemeleriyle deme gcnden yoksun kiilerin salk hizmetleri karlanmakta, muhta durumda olan ocuk, renci, yal ve engellilere ynelik ayni ve nakdi yardmlar yaplmaktadr. Trkiyede yoksulluk daha ok krsal alanlarda olduu iin, bu dnemde yardmlarn byk ksm da bu alanlarda younlamtr. Yoksullarn yerinde tespitine dayal uygulamalar neticesinde sosyal yardmlardan yararlanan kii saysnda ve sosyal yardm programlarnn harcamalarnda son yllarda art yaanmtr. 2002 ylnda 1.376 milyon TL olan sosyal harcamalarn miktar 2011 ylnda 18.216 milyon TL civarnda gereklemitir. Sosyal gvenlik reformu kapsamnda Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu uygulanmaya balamtr. Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasas ile herkesin sosyal gvenlik emsiyesi altna girmesine, sigorta iin deme gc olmayan yoksullarn genel salk sigortas priminin devlet tarafndan denmesine balanlmtr. Yine Sosyal Gvenlik Kurumu Yasas ise Emekli Sand, Ba-Kur ve Sosyal Sigortalar Kurumu birletirilerek, Tek at olarak bilinen yeni modelle ayr sosyal gvenlik kuruluu yerine tek bir Sosyal Gvenlik Kurumu oluturulmutur. 2011 ylndan itibaren, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kurulmas, AK Parti hkmetlerinin sosyal yardm ve hizmetlere ne kadar nem verdiinin de bir gstergesidir. Gelir dalmnda 2002 ylndan sonra nemli iyilemeler salanmtr. Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan gerekletirilen 2010 yl yoksulluk aratrmas sonularna gre; kii ba gnlk harcamas 1 Dolarn

17.

18.

19.

20.

21.

22.

15

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

23. 24.

25.

26.

altnda kalan fert oran 2002 ylnda yzde 0,20 iken; 2006 ylnda 1 Dolarn altnda fert kalmamtr. Gelir dalmndaki eitsizlii gsteren Gini Katsays 2002 ylnda 0,44 iken 2011 ylnda 0,38e dmtr. 20002001 ylnda ilkretimdeki okullama oran yzde 95,8 iken, 2010 2011 dneminde okullama oran yzde 98,41e; ortaretimde okullama oran 2000 2001 ylnda yzde 43,95 dzeyinde iken 2010-2011 yllnda bu oran yzde 69,33e ykselmitir. 20032004 ylndan itibaren ilkretim okullarnda; 20062007 ylndan itibaren de ortaretim okullarnda rencilere ders kitaplar cretsiz olarak verilmektedir. AK Parti hkmeti tarafndan 2003 ylnda balatlan Salkta Dnm Program ile birlikte salk sistemi bir deiim srecine girmitir. Hastanelerin idari ve mali adan zerk bir yapya kavuturulmas hedeflenmi ve zel sektrn de salk alannda yatrm yapmas zendirilmitir. Yine salk alan iyiletirmeleri balamnda ilk defa Aile Hekimlii uygulamas balatlm ve kalknmada ncelikli blgelerde yaanan salk personeli eksikliinin giderilmesi hedeflenmitir.

ULUSLARARASI KURULULAR LE LKLER

27. 2001 ekonomik krizi ile birlikte Trkiye IMFden tarihindeki en byk borlanmasn gerekletirmitir. 2002 ylnda 23.5 milyar Dolar olan kredi borlarnn, 2013 yl ilk yarsnda, yaklak 11 yllk bir sre ierisinde bitirilmesi planlanmtr. 2008 ylnda sona eren 19. Stand-by anlamasnn kresel ekonomik krizin balad tarihe denk gelmesine ramen ve kresel ekonomik krizin tm gelimi lkeleri olumsuz etkiledii dnemde IMF ile yeni bir Stand-by anlamas yaplmayaca hkmet tarafndan kamuoyuna duyurulmutur. Trkiye, IMFden yllarca kaynak kullanan bir lke durumunda iken artk kaynak aktaran ve dnyay krizden koruyacak bir lke konumuna gelmitir. 2012 ylnda IMFye uluslararas rezervler arasnda saylmak kaydyla 5 milyar Dolar katkda bulunmay taahht etmitir. 1950-2002 yllar arasnda lkeye giren toplam dorudan yabanc yatrm miktar 20 milyar Dolarn altnda iken, yalnzca 2006 ylnda 20 milyar Dolarn stnde gereklemitir. Trkiye son 9 ylda 110 milyar Dolar dorudan yabanc yatrm ekmi ve kurumsallaan ekonomisi sayesinde 2012 yl iin dorudan yabanc yatrm asndan dnyann en cazip 13. lkesi olmay baarmtr. Trkiyenin ekonomik gstergeleri birok lkeden iyi durumda olmasna ramen kredi notu haksz bir ekilde yatrm yaplabilir seviyenin altnda tutulmutur. Bunun da ekonomiye maliyeti ok ar olmutur.

28.

29.

30.

31.

16

Y N E T C

Z E T

32.

Trkiyenin gerekletirmi olduu ekonomik, finansal ve siyasi istikrar piyasalar tarafndan kabul grrken, kredi derecelendirme kurulularnn piyasadaki bu kredibiliteyi kredi notuna yanstmadklar grlmtr. Trkiye ile daha yksek kredi notuna sahip olan lkelerin 5 yllk CDS primleri karlatrldnda, Trkiyenin piyasa tarafndan verilen kredi notunun derecelendirme kurulular tarafndan verilen nottan daha yksek olduu grlmektedir. Piyasalarn Trkiyeye verdii notu kredi derecelendirme kurulular kasti olarak uzun sredir dikkate almamlardr. Bu tablonun dikkat ekici hususlarndan biri piyasa verileri ile kredi notlar arasndaki bu kopukluun byk ve uzun sreli oluudur. Kredi derecelendirme kurulularnn uzun dnem projeksiyonlarn gz nnde bulundurduklarn iddia etmelerine ramen bu kadar uzun bir sre CDSlerden kopuk olmalar gelecee ynelik uyarda bulunma zelliklerini kaybettiklerinin bir gstergesi olmutur. nde gelen uluslararas derecelendirme kurulularndan biri olan Fitch, nihayet Kasm 2012de Trkiyenin kredi notunu BBB- yaparak yatrm yaplabilir seviyeye ykseltmitir. Trkiye, bu not artrm ile 1994 ylndan bu yana ilk kez yatrm yaplabilir seviyede not almtr. Dier derecelendirme kurulularnn ise halen not artrmama konusunda direndikleri grlmtr. Trkiye, 2013 yl banda derecelendirme iin Standard & Poors ile szlemesine son vermi ve szlemesi bulunan Moodys ile de devam etme karar vermitir. Dier yandan, daha nce Trkiye ile szlemesi olmayan Fitch derecelendirme kuruluu ile ayrca derecelendirme iin szleme imzalamtr. stanbul Finans Merkezinin (FM) kurulmas ile finansal enstrmanlarn eitlenmesi bu enstrmanlara kredi notu derecelendirmesi getirilmesi zorunluluu hem yerli derecelendirme kurulularnn (kurulacak-mevcut) glenmesine hem de mevcut uluslararas derecelendirme kurulularna olan bamlln azaltlmasn salayacaktr. Trkiyenin blgede salad politik gc ekonomik boyuta tamas ve kredi derecelendirme konusunda nc olmas beklenmektedir. Ayrca, Trkiyenin dk olan tasarruf orannn artmasna da katk salayacaktr. Trkiyenin kredi notunun ykselmesi ile beraber, Yeni Tevik Sistemi, Mtekabiliyet Yasas ve kentsel dnm bata Krfez sermayesi olmak zere lkeye yabanc sermaye akmasn motive edecektir. Trkiye, kalknma yardmlarnda artk donr lke konumuna gelmi ve yapt yardmlar ile lkelerin kapasiteleri gelitirilmesine katk salamtr. 2011 ylnda gerekleen kalknma yardmlar 1.2 milyar Dolar amtr.

33.

34.

35.

36.

37.

DEEN KRESEL EKONOM VE TRKYE

38. 2008-2009 yllarnda yaanan kresel ekonomik krizin etkisi ile dnyadaki dengeler deimi ve ekonomideki arlk gelimi lkelerden, gelimekte

17

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

olan lkelere kaymaya balamtr. Deien dengeler sonrasnda, Trkiyede d politika kararlar ekonomi ile uyumlu biimde uygulanmaya balamtr. Trkiye bu dnemde kresel ekonomik krizin etkilerini bertaraf etmeyi baararak ihracatta alternatif pazar araylarna ynelmi ve kriz ortamnn dourduu dezavantajl ortam lehine evirmitir. 39. Hkmetin Ortadou ve Afrikaya ynelik almlar Trkiyenin bu lkelerle olan ticari ilikilerinin gelimesini salamtr. ABye gerekleen ihracatn 2012 ylnda toplam ihracat iindeki pay yzde 46dan yzde 38,2ye dmesine ramen, Ortadouya ve Afrikaya gerekleen ihracat sayesinde hem AB lkelerine gerekleen ihracatta meydana gelen d telafi edilmi hem de 2012 ylnn tamamnda geen yla gre yzde 13,1 art meydana gelmitir. Trkiyenin kresel ekonomik krizin olumsuz etkilerini bertaraf etmek iin, Afrika, Kuzey Afrika ve Ortadou lkelerine ynelmesi aslnda, yeni imknlar ve pazarlar gelitirme yetenei olduunun bir ispat olmutur. Trkiyenin gerekletirdii kalknma yardmlar ile uzun vadede yardmn yapld lke ile siyasi, ekonomik, sosyalvekltrel ilikileriin ok uygun bir zemin hazrlamtr. Bu anlamda kalknma yardmlar lke eitlenmesine katk salamtr. 2001 krizinden sonra srekli olarak art gsteren ihracat miktar, kresel ekonomik krizin etkisiyle 2009da ivme kaybetse de 2010 ylndan sonra yeniden arta gemitir. 2002 ylnda 36 milyar Dolar olan ihracat miktar 2012 ylnda 152.6 milyar Dolar olarak gereklemitir.

40.

41.

2023 HEDEFLER VE GELECEK BEKLENTLER

42. Trkiye Cumhuriyetinin 100. kurulu yl dnm olan 2023 ylnn daha anlaml hale getirilmesi balamnda, hkmet 2023 yl iin bir dizi siyasi, ekonomik ve sosyal hedefler belirlemi ve bu hedefler dorultusunda uygulanacak tm politikalarn kararllkla uygulanmas gerektiini vurgulamtr. Bu hedefler erevesinde 2023 ylnda 2 trilyon Dolar GSYH ve 25 bin Dolar kii ba milli gelir hedeflenmitir. Ayrca 2023 ylnda ihracat miktarnn 500 milyar Dolara kartlmas amalanmtr. Bu hedefler arasnda en iddial olan ise 2023 ylna kadar Trkiye ekonomisinin dnyann ilk 10 ekonomisi arasna girmesi olmutur. Trkiyenin 2023 ylnda, dnyann ilk on ekonomisi ierisinde yer almas iin, ekonomik bymenin srekli ve istikrarl hale gelmesi gerekir. Bu erevede, ncelikle yatrmlarn ihtiyac olan yurtii tasarruflar ile karlanmas zorunlu hal almtr. Trkiyede Ar-Geye aktarlan kaynak son yllarda artmasna ramen son 10 yllk dnemde ise bu oran GSYHnin yzde 1in altnda bulunmaktadr. Ar-Ge harcamalarnn GSYHye oran 2010 ylnda OECD lkelerinde ortalama yzde 2,4, AB lkelerinde yzde 1,95 ve Gney Korede ise yzde

43.

44.

18

Y N E T C

Z E T

3,75 seviyelerinde olduu gz nnde bulundurulduunda, Trkiyede gerek ekonomik bymenin istikrarl seyretmesi gerekse 2023 hedeflerinin yakalanmas iin Ar-Geye aktarlan kayna arttrmas gerekmektedir. 45. Cari an azaltlmas ve kontrol altnda tutulmas iin Trkiyede iktisadi hedeflerle uyumlu enerji politikalarnn uygulanmas zaruri bir durum olarak ortaya kmaktadr. Bu balamda Trkiyede enerjiye olan bamlln azaltlmas iin balatlan almalar hzlandrlmaldr. Trkiyede cari an GSYHye oran 2011 ylnda yzde 10 civarnda gereklemitir. Bu nedenle, 2012 yl ekonomik byme yksek cari ak nedeniyle yavalatlm ve ekonomik byme beklentilerinin aa ynl revize edildii bir yl olmutur. Bu amala, Trkiyede hi retilmeyen mallarn retilmesi yeni tevik sisteminin temel odak noktalarndan birisi olmaldr. Bu abalar ithalat azaltc bir etki yapacak ve ithalatn azalmas da cari a drc bir rol oynayacaktr. Tasarruflar, yatrmlarn bymeye katk salamasndaki en temel kaynaktr. Bu nedenle Trkiyede 2023 hedefleri dorultusunda yatrmlarn ihtiyac olan yurtii tasarruflar ile karlanmas zorunlu bir hal almtr. stanbulun blgesel ve kresel finans merkezi olmas hem lkeye uluslararas fon giriine katk salayacak hem de yurtii tasarruflar artrc etki yapaca iin yabanc sermaye giri klarnn istikrarszlk unsuru olmasn engelleyecektir. Ar-Ge yatrmlar uzun yllardr byk miktarda olan lkeler gnmzde bilim ve teknoloji alannda byk admlar atm; sanayi ve retimleri ile kresel piyasada rekabet edebilirliklerini salamlatrmlardr. Dolaysyla, Trkiyenin baarl lke rneklerini dikkate alarak Ar-Ge alanna daha fazla arlk vermesi gerekmektedir. Trkiyede son yllarda bymeye katkda bulanan ihracata, Ar-Ge sonucu ortaya kacak yksek katma deerli retimin eklenmesi ile uzun dnemde hedeflenen byme oranlarna ulalmas daha kolay olacaktr. Balatlan projeler ve zellikle de kentsel dnm projesi ile hem ehirleme hem de ekonominin ivme kazanmasna nemli katklar salayacaktr. Kentsel dnm projesi lkeye sermaye giriini hzlandracak bu da ekonomik bymeyi daha da artracaktr.

46.

47.

48.

49.

19

1 . G R

Trkiye ekonomisi, uzun yllar boyunca siyasi baarszlklarn glgesinde kalarak potansiyelinin altnda bir performans sergilemitir. 1990l yllarda yaanan siyasi belirsizlikler bata ekonomi olmak zere birok alan olumsuz ynde etkilemitir. Bu dnemde, yksek enflasyon, d bor, yksek bte a ve cari ak nedeniyle i ve d oklara kar dirensiz hale gelen ekonomi krlgan bir yapya brnmtr. Bu dnemde ayrca, kamu aklarnn artmas, ngrlen bankaclk reformlarnn yaplmamas, dviz kurunun ar deerlenmesi ve dzeltici devalasyonun yaplamamas sonucu yksek bir cari ak meydana gelmitir. Bu sorunlara kar alnmas gereken nlemler koalisyon hkmetlerinin siyasi zayflnn glgesinde kalm ve zamannda engellenememitir. Dolaysyla, Trkiye tarihinin en ar krizlerinden biri olan 2001 krizini yaamasna neden olmutur. Yaanan bu kriz sonrasnda da dnemin hkmeti IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurululardan tarihin en byk yardmn almak zorunda kalmtr. Kriz sonrasnda yaplan 2002 genel seimleri sonucu siyasi arenada varln srdren kkl partiler parlamento dnda kalm ve lke siyasetinde yeni bir dnem balamtr. Kuruluundan ksa bir sre sonra ilk defa 2002 genel seimlerine katlan AK Parti, bu seimlerden birinci karak Trkiyede siyaset, ekonomi, d politika ve dier alanlarda Yeni Trkiye olarak adlandrlan sre ve Trkiyede yaklak 11 yl sonra tekrar tek partili iktidar dnemi balamtr. 2002 ylnn sonlarna doru iktidara gelen AK Parti hkmeti, ekonomik ve siyasi istikrar salayacak admlar atmtr. Bu dnemde, bankaclk sisteminde yeni dzenlemeler yaplm, sk maliye politikas uygulanm ve zelletirmeler hzlandrlmtr. Bu giriimler ile Trkiye ekonomisi uzun sreli aralksz bir byme trendini yakalamtr. Bu dnemde ticari ve ekonomik ilikilerini gelitirmek
21

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

amacyla Uzak Dou, Kuzey Afrika, Afrika, Ortadou ve Latin Amerika lkeleri ile ihracat pazarn geniletmitir. Bu sayede, Trkiye 2009 ylndaki ekonomide ksmi daralmaya ramen, 2009 yl son eyreinden itibaren ekonomik bymesini aralksz srdren nadir lkelerden biri olmutur. Ayrca, kamu maliyesinde salam bir mali yapnn temelleri atlm, kamu hantal grnmnden ve bor-faiz kskacndan kurtarlmtr. Trkiyede bte ve bor gstergeleri Maastricht kriterlerine uyumlu hale gelmi, uzun yllar ciddi bir problem olan enflasyon uygulanan sk para politikas ile kontrol altna alnarak 2004 ylnda tek haneye indirilmi ve 2005 ylnda paradan alt sfr atlmtr. Ayrca, yol haritas nitelii tayan, mali hedef ve politikalardan oluan Orta Vadeli Programlar hazrlanmtr. Her yl hazrlanan bu programlar kapsamnda er yllk makroekonomik politikalarn yan sra temel gelime eksenleri belirlenerek ana sektrlerin iyiletirilmesi ile ekonomik bymede sreklilik ve istikrar hedeflenmitir. Ekonomik gstergelerdeki sz konusu iyilemelerin salanmas ile sosyal yardm ve sosyal hizmet alannda salanan imkanlarda art, sosyal gvenlik sistemindeki iyilemeler, eitim ve salk alanna ayrlan kaynan miktarnda gerekleen art AK Partiyi 2007 ve 2011 seimlerinde de tek bana iktidara tamaya nemli lde katk salamtr. On yllk iktidar dneminde AK Parti hkmetlerinin ekonomide gerekletirdii reformlar sayesinde Trkiye ekonomisinin bugn, kresel ekonomik krizle mcadele eden Euro Blgesi lkelerine nazaran birok temel makroekonomik gstergelerde ok daha iyi bir performans sergiledii gzlemlenmitir. Trkiye ekonomisinin bu dnm, uluslararas piyasalarda karlksz kalmayarak 18 yldan sonra ilk kez bir uluslararas kredi derecelendirme kuruluu tarafndan yatrm yaplabilir seviyede kredi notu almasna katk salamtr. Gelinen bu srete, ileriye ynelik daha kalc admlarn atlmas hedefine odaklanlm ve bu amala Cumhuriyetin 100. Kurulu yl dnm olan 2023 yl iin bir dizi siyasi, ekonomik ve sosyal hedefler belirlenmitir. Bu almada, AK Parti ncesi ekonomi politikalarna ksaca deinilerek Trkiye ekonomisinin 10 yllk AK Parti iktidar dneminde uygulanan ekonomi politikalar analiz edilecektir. Bu dorultuda ekonomik byme, d ticaret ve para politikas reformlar ile fiyat istikrarnn salanmas, mali disiplin ile kontrol altna alnan bte aklar ve uluslararas piyasalarda Trkiyenin sz sahibi olmas iin izlenen yntemler detayl bir ekilde incelenecektir. Ayrca, 2023 ekonomi hedefleri ve bu hedeflerin gerekletirilmesi dorultusunda belirlenen hedefler ve gelecek beklentileri tartlacaktr.

22

2.E KO N O M K B YM E ve K BA I GAYR S A F Y U R T HA S I L A (GS YH )

2.1 EKONOMK BYME
Trkiye, 1990-2002 yllar arasn dk ekonomik byme, yksek bor miktarlar, adaletsiz gelir dalm ve kronikleen yksek enflasyon ile mcadele ederek geirmitir. Bu dnemin en nemli yapsal sorunlarndan biri olan kamu maliyesi alannda gerekli reformlarn yaplamamas, kamu aklarnn artmasna ve makroekonomik dengelerin bozulmasna neden olmutur.1 Yine bu dnemdeki makroekonomik istikrarszlk ortam, firma ve bireylerin ksa vadeli kararlar almasna, ekonomide kaynak ve gelir dalmnda bozulma yaanmasna ve retim kapasitesinin dmesine yol amtr. Ayrca ekonomik durumun olduka zayf olduu 1990-2002 yllar arasnda sermaye hareketlerinin kontrolsz biimde serbest kalmas, ekonomide krlganlklar arttrm ve Trkiye ekonomisinin reel faiz dk kur dngsne girmesine yol amtr. 2001 ylnda ekonomik aktivitedeki daralma, bankaclk sektrne yeni mevduat aknn snrl kalmasna ve mevcut tasarruflarn bir ksmnn zlmesine yol aarken; belirsizlik ve gven sorunu, mevduatlarn vadesinin daha da ksalmasna ve Trk Liras yerine dviz cinsinden tutulmasna yol amtr. Ekonomideki bozulmann yan sra, kresel ekonomideki yavalama ve gelimekte olan ekonomilerde yaanan sorunlar bankalarn bir dier nemli kayna olan yurtd piyasalardan salanan fonlarn miktar ve maliyetini olumsuz ynde etkilemi ve lke ekonomik krize girmitir.

1. R. Akn Treli, Trkiye Ekonomisinin Makroekonomik Dengelerinin Analizi(1990-2006), 2. Ulusal ktisat Kongresi, zmir, ubat, 2008.

25

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

2001 ekonomik krizi sonras iktidara gelen AK Parti, kararl bir ekilde demokratik ve ekonomik reform programlarna nem vermitir.2 Hkmetin AB yelii srecinde gsterdii istek ve bu ynde uygulad reformlar sayesinde, ekonomik gstergelerde iyileme belirtileri grlmeye balamtr. Ekonominin liberalizasyonu erevesinde finans sektrnn salamlatrlmas, zel sektrn desteklenmesi ve sosyal gvenlik sisteminin yeniden yaplandrlmas gibi uygulamalara ncelik verilmesi sayesinde makro istikrar ortam olumaya balamtr. Bu gelimeler ile birlikte yatrm ortamnn iyilemesi ve bu balamda zelletirmelerin, irket satn alma ve birlemelerin salad motivasyon unsurlar, ekonomik byme oranlar, byk bir i piyasann varl ve tm bu faktrlere bal olarak lke risk priminin dmesi ekonomik bymeye nemli katklar salamtr.3 Ekonomide ngrlebilirliin artyla birlikte faizlerin greli olarak olduka dk seviyelere gerilemi olmas, yatrmlarn nndeki psikolojik engelin almasna olanak salam ve zel kesim sabit sermaye yatrmlarnda yksek oranl artlar kaydedilmitir. Faizlerdeki d tketici kredileri yoluyla zel tketimi artrc etki yapmtr. Trk lirasnn reel olarak deerlenmesi ve ertelenmi tketimin de devreye girmesi, zel tketimin olduka yksek oranlarda artmasn salamtr. Ayrca, piyasa mekanizmasnn glendirilme abalar artm ve ekonomide devletin paynn azaltlarak zel sektrn rolnn daha da artrlm, reel sektrn kaynak ihtiyacn etkin bir ekilde karlayan mali sektrn gelitirilmi ve igcnn niteliklerinin amz koullarnn gerektirdii ekilde ykseltilmi, kamu hizmetlerinde etkinlii artrlm, kaynak israfnn nlenmi ve kamunun baz alanlarda retimden ekilerek piyasadaki dzenleyici ve denetleyici rol glendirmitir.4 Yapsal reformlar kapsamnda alt yap yatrmlarna arlk verilmi, blgesel gelimilik farklar azaltlm, eitim, salk ve sosyal gvenlik alanlarnda dzenlemeler yaplmtr. Ayrca, 2001 krizi sonras kresel piyasalardaki genileme ve ucuz kredi imknlar, finans piyasalardan gelimekte olan lkelere aktarlan sermaye miktarlarnda ciddi artlarn yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde dnya ekonomisinde genileyen likidite olanaklar, Trkiye ekonomisindeki yksek reel faiz oranlar ile birleerek lke ekonomisini dnya piyasalar asndan cazip hale getirmitir.5 Bu sayede, 2001 ylnda, yaanan ekonomik krizin etkisiyle yzde 5,7 orannda daralan ekonomi, 2002 ylnda toparlanarak yzde 6,2 orannda byme gerekletirmitir (ekil 1).

2. Ziya ni, The Triumph of Conservative Globalism: The Political Economy of the AKP Era, Koc University, February, 2012. 3. Mstakil Sanayici ve adamlar Denei (MSAD), Trkiye Ekonomisi Raporu 2010 , stanbul, Mays, 2010. 4. T.C. Kalknma Bakanl, Katlm ncesi ekonomik programlar,. 5. Nazan Susam, Ufuk Bakkal, Kriz Sreci Makro Deikenleri ve 2009 Bte Byklklerini Nasl Etkileyecek, Maliye Dergisi, say 155, Temmuz-Aralk, 2008.

26

2.EKONOMK BYME VE K BAI GAYR SAF YURT HASILA (GSYH)

2003 ylnda yzde 5,3; 2004 ylnda yzde 9,4; 2005 ylnda yzde 8,4 ve 2006 ylnda yzde 6,9 oranlarnda byyen Trkiye ekonomisinde, byme mal ve hizmet ihracatnda gzlenen yksek performansn yan sra, i talep canlanmasndan kaynaklanmtr. Ayrca, yksek enflasyon ve yksek kamu aklar nedeniyle sk para ve maliye politikalar uygulanmtr. Ekonomi rekabet gc kazanarak, sk para politikas enflasyonu drc etki yapm, sk maliye politikas kamu dengelerini iyiletirerek ve gelecee dnk beklentiler iyilemi ve risk primi dmtr. Uygulanan sk maliye politikalar dolaysyla kamu tketim ve yatrm harcamalar daralrken, zel sektrn ekonomide retime katks artmtr. zel sektrn nnn almas ve zelletirmeler ile kamu kesiminin ekonomi ierisindeki paynn azaltlmas hedeflenmi ve bankaclk sistemi de reel sektrn kaynak ihtiyacn etkin bir ekilde karlayacak yapya kavuturulmutur. Bu dnemde, yabanc yatrm artlar da retime nemli miktarda katk yapmtr. Bu nedenlerden dolay, Trkiye ekonomisi, 2001 ylnda yaanan ekonomik krizden sonra alnan tedbirler ve uygulanan ekonomik istikrar programlar sayesinde d oklara kar dayankllk kazanmaya balam ve lke ekonomisi 1950 ylndan sonra en yksek byme hzlarndan birine, 2002-2007 yllar arasnda ulamtr. Ayn zamanda bymede, dorudan yatrmlar ile ksa ve uzun vadeli sermaye hareketleri etkili olmutur.6 Yabanc sermaye sayesinde yurt ii tasarruflar daha yksek oranlarda yatrm mmkn hale getirerek, sermaye ve ara mal ithalatn arttrmtr. Bu dnemde ekonomik byme rakamlarndaki artn nedenlerinden biriside AB tanml brt kamu bor yk, AB-27 ortalamalarnn ok altna dm, net kamu bor stoku, hem milli gelire oran olarak, hem de mutlak deer olarak azalm olmasdr. Bilindii zere, bor deme yk yatrmlar ve sermaye birikimini kstlamakta ve dolaysyla ekonomik bymeyi olumsuz ynde etkilemektedir. nk d borlarn gelecekte retim zerinde yksek vergi beklentisi yaratarak, zel sektr tarafndan planlanan verimli yatrmlarn yaplmamasna ve hkmet tarafndan uygulanacak istikrar programlarnn olumsuz ynde etkilenmesine neden olacaktr. Bor yknn az olmas da tam tersi bir etki yaparak ekonomik bymeyi hzlandrc bir etki yapacaktr. Bununla beraber, bu dnemde ekonomik zgrlk gerekleen ekonomik byme iin nemli bir faktr olmutur. Bilindii zere, bir lkede ekonomideki byme oran o lkedeki ekonominin zgrlk alannn geniliine bal olarak deimektedir. Ekonomik zgrlk alan geniledike ekonomide srdrlebilir yksek byme hzna ulama olasl yksek olacaktr.

6. Ercan Sancak, Nedret Demirci, Ulusal Tasarruflar ve Trkiyede Srdrlebilir Byme iin Tasarruflarn nemi, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Cilt, 8, (8) 2, ss.159-198, 2012.

27

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

2008 ylndan itibaren belirtilerini gsteren kresel ekonomik kriz, bata ABD olmak zere Yunanistan, rlanda, talya ve Portekiz gibi Avrupa Birliine (AB) ye lkelerin ekonomilerini derinden etkilemitir. Trkiye, 2008 ylnda yaanan kresel ekonomik krizden, daha ok ticaret kanal ile ksmen etkilenmi ve 2009 ylnda ekonomik bymede yzde 4,8 orannda bir daralma yaamtr. Bu daralma neticesinde, d ticaretinin byk ksmn AB lkeleri ile gerekletiren Trkiye alternatif pazarlara ynelmitir. talep ve ihracat oranndaki art ile birlikte 2009 ylnn son eyreinden itibaren ekonomi pozitif ynl byme srecine girmitir (ekil 1).
ekil 1. Yllara Gre GSYH Byme Oran (%)

Kaynak: TK (2012), (*) Orta Vadeli Program 2013-2015

Reel sektrn yeniden yaplandrlmas ve canlandrlmas ile tm sektrlerin ekonomik bymeye katk salad 2010-2011 yllarnda rekor saylabilecek byme oranlar gereklemitir. Yine bu dnemde, Trkiye ekonomisi, 2011 ylnda yzde 8,5lik byme oran ile yzde 9,2 byyen inden sonra dnyada en hzl byyen ikinci ekonomi olmutur. Ayrca, sk mali disiplin ve istikrarl ekonomi politikalar sayesinde ve bata Euro Blgesi olmak zere kriz etkilerinin kresel ekonomide ciddi boyutlarda hissedildii bir ortamda pozitif bymesini srdrmeye devam etmitir. lke ekonomisi 2002-2011 yllar arasndaki on yllk dnemde ise yllk ortalama yzde 5,2 orannda reel GSYH byme gerekletirmitir (ekil 2).

28

2.EKONOMK BYME VE K BAI GAYR SAF YURT HASILA (GSYH)

ekil 2. Yllk Ortalama Reel GSYH Byme Oranlar, 2002-2011 (%)

Kaynak:IMF Dnya Ekonomik Grnm Raporu, Nisan 2012, Trkiye statistik Kurumu (TK).

Bata AB lkelerinde devam eden bor krizi, kresel ekonomide yaanan daralma ve 2011 ylnda gerekleen cari ak nedeniyle, Trkiyenin 2012 ekonomik byme hedefi 2011 ylna oranla dk kalmtr. 2012 ylnda uygulanan para politikalar kapsamnda zellikle d denge, kredi genilemesi ve sermaye akmlarndan kaynaklanan krlganlklara kar ekonominin dayanklln artrmak hedeflenmitir. Dolaysyla bir yandan ekonominin dengeli bir bymeye devam etmesi amalanrken (cari an kontrol altna alnarak yumuak iniin salanmas), dier yandan d finansmann daha kaliteli bir hale getirilmesi hedeflenmitir.7 Bu hedefler dorultusunda hem ksa vadeli faiz oran aracyla enflasyon oran uyumlu seviyede tutulmaya allm hem de uygulanan faiz koridoru ile gnlk ve haftalk frekanslarda parasal durua ince ayar yaplabilmitir.8 2012 ylnn ilk eyreklik dneminde cari an kontrol altnda tutulmas iin ekonomide tasarlanan bymede yumuak ini sreci baar ile gereklemitir. 2012 ylnn ilk 9 aylk dneminde gerekleen byme bir nceki yln ayn dnemine gre daha dk olsa da, Euro Blgesi lkelerinden daha yksek seviyede gereklemitir. Ayrca, cari a azaltmak iin zellikle ithalatta gerekleen azal ile hem ekonomik byme bir nceki yla gre hz kesmi hem de cari ak kademeli olarak azalmtr. Dier yandan, 2012 ylnda i ve d talep arasnda dengelenme salamak iin alternatif pazarlarn gelitirilmesi ile ihracat orannda hatr saylr bir art yaanmtr. 2013-2015 OVPde GSYH byme oran 2012 yl iin yzde 3,2, 2015 yl iin yzde 5 olarak belirlenmitir.

7. A. Hakan Kara, Kresel Kriz Sonras Para Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB), Haziran, 2012. 8. a.g.e

29

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Trkiye ekonomisi yakn tarihinde ciddi ekonomik bunalmlar geirmesine ramen bugn, ekonomik gstergeleri ou lkeden daha iyi duruma gelmitir. OECD tahminlerine gre, Trkiyenin 2011-2017 dneminde yllk ortalama yzde 6,7 byme oranyla OECD lkeleri arasnda en hzl byyen lke olacann belirtilmesi9 de bu ngry glendirmektedir (ekil 3). Ayrca OECD tarafndan 2012 ylnn Kasm aynda yaymlanan ekonomik ngr raporunda Trkiyenin son on yl ierisinde kresel ekonomik krizin etkilerinin ksmen hissedildii 2008 ve 2009 yllar haricinde iyi bir ekonomik performans gerekletirdii ve sergilenen bu performans sayesinde de OECD lkeleri arasnda ekonomisi yzde 2,9 orannda en fazla byyen lke olaca belirtilmitir.10
ekil 3. 2011-2017 Dnemi Seilmi OECD lkeleri Yllk Ortalama Reel GSYH Byme Tahminleri (%)

Kaynak:OECD Ekonomik Grnm

2.2 EKONOMLERN SINIFLANDIRILMASI

Trkiye ekonomisi 2001 krizi sonras yaad ekonomik daralmann ardndan kresel ekonomik krizinin balad yl olan 2008 ylna kadar yksek byme oranlarn gerekletirmitir. Trkiye ekonomisinde 2002-2011 yllar arasndaki 10 yllk dnemde, yllk ortalama yzde 6,5 byme oran gereklemitir. Bu oran phesiz Trkiyenin son 30 ylda gerekletirdii ortalama byme hz olan yzde 4,7 byme oran ile karlatrldnda olduka yksek olmutur.
9. The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Economic Outlook 2010. http:// www.oecd-ilibrary.org/economics/oecd-economic-outlook-interim-report-september-2010_eco_outlookv2010-sup1-en. 10. The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/economics/oecd-economic-outlook-volume-2012issue-2_eco_outlook-v2012-2-en.

30

2.EKONOMK BYME VE K BAI GAYR SAF YURT HASILA (GSYH)

2002-2011 yllar arasnda lke ekonomisinde salanan bu byme performans, kii ba GSYH rakamlarna da yansmtr. Kii ba GSYH miktar 2002 ylnda 3.492 dolar iken, bu miktar 2011 ylnda 10.469 dolar seviyesine kmtr (ekil 4).
ekil 4. Yllara Gre Kii Ba GSYH Miktar (ABD Dolar)

Kaynak: Dnya Bankas (2012) (http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD)

Trkiye gerekletirdii bu byme performans ile gelimekte olan lkelerin karlat en nemli sorunlardan biri olan orta gelir tuza problemini yaamadan yksek gelirli ekonomiler grubuna girmeyi hedeflemitir. Bilindii zere, orta gelir tuza, kii bana den GSYH bakmndan orta gelir seviyesine gelmi lkelerin belirli bir gelir bandnda skp kalmalarn, dolaysyla yksek gelir seviyesine geememelerini ifade etmektedir. Ayrca, orta gelir tuzana den lkeler, standart imalat sanayi rnlerinde rekabet gc zayflayan; dier taraftan inovasyona dayal byyen zengin lkelere yaklamakta zorlanan lkelerdir. Dnya Bankas tarafndan belirlenen lke gruplamalarna gre kii ba 1.005 Dolar ve altnda geliri olanlar dk gelirli, 1.006-3.975 Dolar aras gelire sahip olanlar alt orta gelirli, 3.976-12.275 Dolar aras gelire sahip olanlar st orta gelirli ve 12.276 Dolar ve zerinde gelire sahip olanlar da yksek gelirli lke gruplar olarak adlandrlmaktadr (Tablo 1).11

11. World Bank, Country Classification, 2012.http://wdronline.worldbank.org/worldbank/a/incomelevel.

31

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Tablo 1. Ekonomilerin Kii Ba Gelire Gre Snflandrlmas

Ekonomilerin Snflandrlmas Dk Gelirli Ekonomiler Orta Gelirli Ekonomiler Alt Orta Gelirli Ekonomiler Yksek Gelirli Ekonomiler
Kaynak: Dnya Bankas

Kii Bana Yllk Ortalama Gelir 1.005 Dolar ve Alt 1.006 12.275 Dolar Aras 1.006 3.975 Dolar Aras 3.976 12.275 Dolar Aras 12.276 Dolar ve zeri

st Orta Gelirli Ekonomiler

Trkiye, son yllarda gerekletirdii ekonomik byme ile gelimekte olan lke ekonomileri iindeki konumunu ykseltmitir. Fakat uzun vadeli ekonomik hedefler asndan deerlendirildiinde, Trkiyenin bugn baz Gneydou Asya (Tayland, Filipinler, Malezya) ve Latin Amerika lkelerinin (Meksika, Uruguay, Venezella) de iine dt orta gelirli lke grubundan ivedilikle kurtulmas gerekmektedir. Bu nedenle, Trkiyenin gelimekte olan lkelerin karlat en nemli sorunlardan biri olan orta gelir tuzana girmemesi iin yurtii retimde katma deeri yksek rnlerin retimine ncelik verilmesi, ekonomik bymeyi kstlayan tasarrufun artrlmas ve rekabet gc yksek sektrlere odaklanmas zorunlu hale gelmitir. Ayrca, Trkiye ekonomisinde verimlilik ve rekabet gcn arttrc politikalarn yan sra retim, teknoloji ve eitim alanlarnda da yeni atlmlarn yaplmas zorunlu hale gelmitir. novasyon ve Ar-Ge alanndaki gelimeler neticesinde retim ve ihracatta yksek katma deer getiren ileri teknolojili rnlere doru hzl gei, orta gelir tuzana yakalanmadan yksek gelirli ekonomiler grubuna girmeyi kolaylatracaktr. Bu amala, Trkiye 2013-2015 OVPde 2015 ylnda kii bana den geliri 12.859 Dolara ykseltmeyi ve bylece yksek gelirli ekonomiler grubuna girmeyi hedeflemitir (Tablo 2).
Tablo 2. Orta Vadeli Program (OVP) 2013-2015 Beklentileri
2012 GSYH (Milyar TL, Cari Fiyatlarla) GSYH (Milyar Dolar, Cari Fiyatlarla) Kii Bana Den Milli Gelir( GSYH Dolar) GSYH Bymesi (Yzde)
Kaynak: 2013-2015 OVP

2013 1.571 858 11.318 4,0

2014 1.740 919 11.982 5

2015 1.999 998 12.859 5

1.435 799 10.673 3,2

32

3. FYAT S T K R A R I

3.1 ENFLASYON
Ekonomik istikrarn ciddi ekilde yitirildii 1990l yllarda, ksa vadeli faiz oranlar yksek seviyelere ulam, Trk Lirasnda yaanan deer kayb ve seim dnemlerinde artan kamu harcamalar yurtii talebi canl tutarak enflasyon orann ciddi seviyelerde artrmtr. Bu dnemde yurtii tasarruflar giderek azalm, yurtii talep artm ve ekonomideki kaynak a byk oranda d borlanma yoluyla karlanmtr. Ayrca, fiyat ve cret ayarlamalarnda gemi yllarn enflasyon oranlarnn baz alnmas, enflasyonun drlmesi nndeki yapsal engeller olarak kalmtr. 1994 ekonomik krizi dneminde dviz kurlarnda meydana gelen hzl ykseli maliyetleri olumsuz etkilemi ve kamu kesimi fiyat ayarlamalar gecikmeli olarak uygulanm, sonu olarak da enflasyon ift hanelere ykselmitir.12 Bu yllarda hkmetler enflasyon orann srdrlebilir seviyelere indirmek iin aba harcam; fakat iktidarda bulunan hkmetler siyasal alanda yaanan belirsizlikler nedeniyle, uzun vadede uygulanmas gereken enflasyonla mcadele programlarn uygulamada baarsz olmulardr. Siyasi istikrarszlk ve gerekli mali disiplinin salanamamas gibi durumlar bu giriimlerin sonusuz kalmasna neden olmutur. 2001 ekonomik krizinden sonra uygulanmaya balayan enflasyon hedeflemesi rejimi ile hedefler nceden belirlenmi ve kamuoyuna duyurulmutur. Bilindii zere, enflasyon hedeflemesi rejiminin uzun vadeli bir avantaj, kamuoyunun

12. Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD), 1996 Ylna Girerken Dnya ve Trkiye Ekonomisi Raporu, stanbul, Ocak, 1996.

35

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ilgisini ksa vadeli mdahaleci politikalardan uzaklatrp dk ve istikrarl enflasyon gibi makroekonomik bymeyi destekleyen bir politika amacna yaklatrmasdr. Ayn zamanda enflasyon hedeflemesi, sadece para politikasnn deil, maliye politikalarnn da hesap verilebilirliini ve disiplinini artrmaktadr.13 Merkez Bankas belirli bir sre sonunda belirlenen hedefe ulalacan taahht ederek, tm para politikas aralarn yine bu belirlenen enflasyon hedefine ulamak iin kullanmtr.14 Bu uygulama altnda Merkez Bankasnn kullanm olduu temel politika arac ksa vadeli faiz oranlardr. Merkez Bankasnn enflasyon ve dier ekonomik byklklere ilikin ngrleri, gelecekteki enflasyonist basklara kar nceden uyar nitelii tam ve faiz kararlarnn alnmas aamasnda Merkez Bankasna yol gstermitir. Balatlan reform programlar ve gelitirilen ekonomik programn ortaya kard koullar Trkiyede 20 yl akn bir sredir yksek enflasyona yol aan makroekonomik yapnn da deimesine n ayak olmutur. Ekonomik krizin bykl ve meydana getirdii etkiler neticesinde, hem reel sektrn hem de mali sektrn yeniden yaplanmasna gidilmi ve bu zorunlu yaplanma sreci ekonomik programn ierdii kkl deiikliklerle desteklenmitir. 2001 ylnda dalgal kur rejimine gei, Merkez Bankasnn bamszl, parasal ve mali disiplinin korunmas gibi faktrler enflasyon artn engellemitir.15 2001 krizinin yaanmas ile dviz kuru hedeflemesine dayal para politikas terk edilerek rtk enflasyon hedeflemesine geilmi ve bu sayede 2001 yl sonunda yzde 54,4 olan enflasyon oran 2004 ylnda son 34 yln rekoru saylan tek haneli rakam olan yzde 9,4e dmtr (ekil 5). Enflasyonun tek haneli rakamlardaki seyrini 2008 kresel ekonomik krizi olumsuz etkilemitir. 2008 ylnda yzde 10,1 olan enflasyon oran 2009 ve 2010 yllarnda tekrar tek haneye inmitir. 2010 ylnda yzde 6,4 olarak gerekleen enflasyon rakam, 2011 ylnda ilenmemi gda rnleri, petrol ve altn fiyatlar gibi para politikasnn kontrol edemedii arz oklar nedeni ile ykselmitir. 2011 ylnda yzde 10,45 olarak gerekleen enflasyon oran, 2012 ylnda yzde 6,16 ile 1968 ylndan beri tarihin en dk enflasyon oran olmutur. Enflasyondaki bu d trendinin 2013 ylnda da devam etmesi beklenmektedir. AK Parti ynetiminde Trkiye, fiyat istikrar odakl geni kapsaml bir ekonomik program enflasyon beklentilerindeki yksek tahminlere ramen srdrebilmitir. Ayrca, bu dnemde canlanan i talebin enflasyonist bir bask yapmas da nlenmitir. Bylece enflasyon ngrleri baarl bir ekilde ynetilerek ekonomide gven art salanmtr. Bu hamleler sayesinde Trkiyede enflasyonist srece yol
13. Nazan Yiit, Enflasyon Hedeflemesi, Ankara niversitesi, ktisat Anabilim Dal, Yksek Lisan Dal, Ankara, 2006. 14. A. Hakan Kara, Musa Orak, Enflasyon Hedeflemesi, Merkez Bankas, Aratrma ve Para Politikas Genel Mdrl, Ekim, 2008. 15. Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD), Trkiye Ekonomisi 2004 , stanbul, Aralk ,2004.

36

3 .

F YAT

S T K R A R I

aan etmenlerin banda gelen dviz kuru, kamu kesimi ve genel fiyatlama davrannda nemli kazanmlar elde edilmitir.
ekil 5. Yllara Gre Enflasyon Oranlar (%)

Kaynak: T.C. Merkez Bankas (2012), TK (2012)

3.2 TLDEN ALTI SIFIR ATILMASI VE REZERVLER

Trkiyede yaanan yksek enflasyon, parada ar deer kaybna neden olmu ve 1980lere kadar ekonomideki nakit ihtiyac ksa vadelerle tedavle kartlan st deerde yeni banknotlarla karlanmtr.16 Ekonomik deerlerin milyon, milyar, trilyon ve katrilyon ile ifade edilmesine neden olmu; lkede herkesin ironi ile milyoner olarak anlmaya balamtr. Bu balamda, dnyann en byk kuprl banknotunun Trkiyede kullanlmas lke parasnn itibarn da olumsuz etkilemitir. Ayn zamanda parann bol sfrl olmas, parasal deerlerin gnlk yaamda ve eitli ilemlerde, hem yazmnda hem de ifade edilmesinde eitli zorluklarn yaanmasna yol amtr.17 1990l yllarda paradan alt sfr atlmas konusu birka kez gndeme gelmi fakat dnemin ekonomik ve siyasi koullarnda ortaya kan belirsizliklerden dolay uygulamaya geilememitir. 2005 ylnda ise paradan sfr atlmas reformunun baarya ulamasnda gerekli koullar olan; siyasi kararllk, kamuoyu destei ve ekonomide salanan istikrar sayesinde Trk Lirasndan alt sfr atlmas karar alnmtr.18

16. Mehmet Alagz, Paradan Sfr Atmann Gerekeleri, Sonular ve Trk Lirasna ade-i tibar, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, (14), ss. 39-56, 2005. 17. Ahmet Turan Adyaman, Trk Lirasndan Sfr Atlmas Operasyonu ve Olas Ekonomik Sonular, Saytay Dergisi, (52), ss.101-120, 2004. 18. brahim Al, Parasal Reformlar Kapsamnda Trkiyedeki Paradan Sfr Atlmas Operasyonu zerine Bir Aratrma, Karadeniz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trabzon, Haziran, 2007.

37

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Enflasyonun kontrol altna alnmaya baland 2004 yl ile birlikte 2005 ylnda paradan alt sfr atlmas, enflasyonu drc bir ara olarak kullanlmtr. Paradan alt sfr atlmasyla bol sfrl rakamlarn ortaya kartt teknik ve operasyonel sorunlar alarak kayt ve ilemlerde sadelik ve parasal tutarlarn ifade edilmesinde pratik faydalar salanmtr. Bylece bu dnemde enflasyonun tek haneli rakamlara drlmesi ile birlikte ok uzun sre kupr kompozisyonunda deiiklik yaplmamas da salanmtr. 2004 ylndan itibaren enflasyonun tek haneye drlmesi ve Trk Lirasndan alt sfrn atlmas, TLnin itibarn da ykseltmitir. Dier yandan, 2001 krizinden sonra uygulanan dalgal kur rejimi ile Merkez Bankas hem dviz kurundaki ar oynakl nlemek iin belirli aralklarla piyasalara mdahale etmek, hem de rezerv biriktirmek amacyla gnlk dviz alm ihaleleri dzenlemeye balamtr. Rezervler, fiyat istikrarn salamak amac gden Merkez Bankasna para politikalarn etkin bir ekilde uygulanmasnda esneklik ve hareket alan salamtr.19 Rezervler, para ve kur politikalarna olan gveni salayp bu politikalar desteklemitir. Ayrca Hazine i ve d bor servisi iin gerekli dviz likiditesi bulundurmak, i ve d oklara kar krlganlklar azaltmak ve uluslararas piyasalarda lke ekonomisine duyulan gveni artrmak iin rezerv tutmutur. 2002 ylndan itibaren, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) rezervlerinde her yl art meydana gelmitir. Merkez Bankas altn dhil, dviz rezervleri 2002 ylnda 28 milyar Dolar iken 2012 yl sonu itibariyle 122.1 milyar Dolara ulamtr (ekil 6). 1 ubat 2013 itibariyle de 125.2 milyar dolara ulamtr.
ekil 6. Merkez Bankas Rezervleri(Altn+Dviz) : (2002-2012) ( Milyar Dolar)

Kaynak: T.C. Merkez Bankas

19. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB), Merkez Bankalarnda Rezerv ve Risk Ynetimi-TCMB Rezerv ve Risk Ynetimi, 2011.

38

4. K AM U MA L YE S G RN M

4.1 BTE PERFORMANSI

Trkiyede yaanan ekonomik krizler, genelde bte a, d bor ve cari an ykselmesinden kaynaklanmtr.20 2001 ekonomik krizi ncesi dnemde de kamu kesimi borlanma gereksiniminde belirgin artlar yaanm, kriz ncesi dnemde bte aklar ve cari aklar srdrlemez boyutlara ykselmitir. Bu dnemde faiz oranlar artm ve bunun sonucunda i bor faiz demeleri bteye ciddi boyutlarda yk getirmitir. 2001 krizi ncesinde 1999, 2000 ve 2001 yllarnda kamu bte aklarnn milli gelire oran srasyla yzde 11,86, yzde 10,93 ve yzde 16,91 olarak gereklemitir.21 Bu nedenle 2001 ekonomik krizinden sonra 2002 ylnda IMF ile imzalanan Stand-by anlamasnn nemli maddelerinden biri de kamu kesimi dengesini salamak olmutur. Kamu bor stokunun milli gelirin tamamna yakn seyrettii, vergi gelirlerinin tmnn bor-faiz demelerine gittii bir ekonomide, yapsal dzenlemelerle salanacak yeni bir mali yapnn oluturulmas dnda geerli bir alternatifin olmad grlmtr. Bu amala, 2002 ylnda yaplan genel seimler sonrasnda balayan yeniden yaplanma srecinde salanan mali disiplinle bte a azaltlm ve buna bal olarak kamu mali dengesinde iyileme yaanmaya balamtr. AK Parti, 2003 ylnda uygulad istikrar programlar ile enflasyonun drlmesi ve bte ann azaltlmas ynnde uygulamalara gitmitir. 2004-2007
20. Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD), 1995 ylna Girerken Dnya ve Trkiye Ekonomisi Raporu, stanbul, Ocak, 1995. 21. T.C. Maliye Bakanl; 2006 Bte Gerekesi, T.C. Hazine Mstearl, Aralk, 2005. http://www.hazine.gov.tr/stat/e-gosterge.htm.

41

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

yllar dneminde de kamu maliyesi asndan daraltc tedbirlerin younluk kazand hkmet programlar uygulamasna devam edilmitir. Mali alanda, mali milat kaldrlm, vergi yk tabana yaylm, vergi mevzuat basitletirilmi, vergi bar projesi uygulanm ve vergi aff ile mkellef says artrlmtr. Bu nedenle, toplanan vergi gelirlerinin artrlmas uygulanan programlarn vergileme ayan oluturmutur. 2004-2005 yllarnda, bte ann GSYHye orannn azaltlmas, btede i borlanma ihtiyacnn en dk seviyelerde tutulmas, reel faiz oranlarnn drlmesi ve daha nceden belirlenen faiz d fazla hedeflerine konsolide btenin byk lde katk salamasna ynelik politikalar uygulanmtr. 2005 ylnda zellikle faiz d fazla hedefinin tutturulmasna ynelik dzenlemelere devam edilirken, ayn yl iin hedeflenen ve gerekleen vergi gelirleri ile harcama miktar birbiriyle uyum iinde gereklemitir. Bylece 2005 ylnda toplanan vergiler, hedeflenenin zerinde olurken, gelirlerin harcamalar karlama oran da artarak bte dengesinde iyileme gereklemitir. 2002-2008 yllar arasnda hazrlanan ve uygulamaya koyulan btelerin yaps gvenilir, effaf ve ngrlebilir nitelikte olmutur. Harcama azaltc politikalarn yan sra, byk apta gerekletirilen zelletirme uygulamalar hkmetin temel politikalar arasnda yer almtr. Gelir ve gider politikalar arasnda gerekletirilen uyum, bte giderlerinde salanan etkinlik ve tasarruf ile vergi gelirlerinde gsterilen yksek performans sayesinde bte gereklemelerinde olumlu gelimeler kaydedilmitir. Merkezi ynetim bte giderlerinin GSYHye oran ile faiz giderlerinin hem bte iindeki hem de GSYH iindeki oran azaltlm, bte a belirgin bir ekilde drlm ve her yl istikrarl bir ekilde elde edilen faiz d fazla neticesinde kamu kesimi borlanma gerei ve kamu bor stokunun GSYHye orannda kayda deer dler salanmtr (ekil 7).

ekil 7. Trkiyede Yllara Gre Bte A/GSYH Oran (%)

Kaynak: Maliye Bakanl, Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl (BMKO)

42

4 .

K A M U

M A L Y E S

G R N M

Bu olumlu bte performans, kresel ekonomik krizin balang yl olan 2008 ylnda da devam etmitir. 2008 ylnda bte ann GSYH iindeki pay da yzde 1,8 olarak gereklemitir.22 2008 ylnn son eyreinden itibaren kresel ekonomide meydana gelen daralmaya bal olarak Trkiye ekonomisi yavalama eilimine girmitir. Bu durum, 2008 yl bte gelirine de yansm, zellikle cari dnem ekonomik gelimelerine daha duyarl olan vergilerde bir d yaanmtr. Bu dorultuda kamu aklar ve kamu bor stokunun GSYHye orann azaltmak iin yksek faiz d fazla vermek, nceki yllarda olduu gibi 2008 ylnda da maliye politikasnn en nemli hedeflerinden biri olmutur. 2009 ve 2010 ylnda harcama reformuna ilikin dzenlemelere devam edilmi ve kamu harcamalarnn etkinliinin salanmasna nem verilmitir. Bu dnemde ve 2011 ylnda kamu harcamalarnn etkin bir biimde gerekletirilmesine ynelik almalarda sosyal gvenlik, salk ve personel alanlarna ncelik verilmitir. zellikle 2011-2012 yllar, mali disiplinin srdrld yllar olmutur. Bu yllardaki kamu harcamalarnda kalknma potansiyelini destekleyici mahiyette olan altyap yatrmlarna ve sosyal amal alanlara ncelik verilmitir. Kamu maliyesi alanndaki disiplinli tutumun srdrlecei ynndeki politikalar da OVP beklentilerine yansm, 2012 ylnda GSYHye oran yzde 2,3 olan bte dengesinin 2015 ylnda yzde 1,8 olaca hedeflenmitir. 2001 ekonomik krizinden sonra, merkezi ynetim bte ierisindeki faiz giderlerinin GSYHye oran 2001 ylnda yzde 17,1 iken 2012 ylnda yzde 3,4e dmtr (ekil 8). Bte rakamlarnda gze arpan en nemli gelimelerden biri de daha nceki dnemlere kyasla vergi gelirlerindeki art ve faiz demelerindeki azal olmutur. Yine bu dnemde maliye politikalarnn temel hedefi nemli oranda faiz d fazla vererek kamu bor stokunun azaltlmas ve bu borlarn evrilebilirliini salamak olmutur. Bu hedefler erevesinde gelir arttrc ve harcama disiplini salayc tedbirlere ve dzenlemelere nem verilmitir. Bylece bte iindeki en byk gider kalemi olan, faiz demelerinden sosyal koruma olarak adlandrlan sosyal yardm, hizmet ve sosyal gvenlik kurumlarna aktarlmtr.

22. Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD), 2011e Girerken Dnya ve Trkiye Ekonomisi Raporu, stanbul, Aralk, 2010.

43

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 8. Yllara Gre Merkezi Ynetim Bte erisindeki Faiz Giderlerinin GSYHye Oran (%)

Kaynak: Maliye Bakanl, Merkezi Ynetim Bte Byklkleri (2012) (*) OVP 2013 2015

4.2 ZELLETRME
1990l yllarda koalisyon hkmetlerinin gerekli reformlar yapmamas, poplist politikalarn yol at yksek bte aklar ve zelletirilmelerin gereklememesi ya da hedeflenenin altnda kalmas 2001 krizinin balca nedenleri olmutur. Bu dnemde zelletirmelerin zamannda yaplmamas bor ykn artrarak, borlanma maliyetlerini de artrmtr. 2002de ise AK Partinin iktidara gelmesinin ardndan ise poplist uygulamalar terkedilerek mali disiplin salanm, yapsal reformlar yaplmasna ilikin yol haritas belirlenmi ve zelletirme politikalar kararllkla uygulanmtr.23 Bylece kamudaki ar ykn ve srekli artan borlanma ihtiyacnn nne geilerek ekonomide verimlilik artrlmtr. Bu politikalar kapsamnda KTler gruplandrlarak uygun stratejiler erevesinde ivedilikle zelletirilmitir. 1985-2002 yllar arasnda toplam zelletirme gelirleri 8 milyar Dolar iken, sadece 2005 ylnda toplam 8 milyar Dolar aan miktarda zelletirme salanmtr. Bu zelletirmeler ile lkeye yaplan yatrmlar ve dviz gelirleri artmtr. Sermaye piyasasn genileten ve mali yapnn glendirilmesini salayan bu durum sayesinde ekonomi 2008 kresel ekonomik krizden asgari dzeyde etkilenmitir. ve d bor finansmanna katk salayan zelletirmeler, kamu btesi zerinde ar yk olan KTlerin devlet zerindeki ykn de azaltmtr. Bylece devlete ek gelir salanm ve ekonomik zgrlk alan genilemitir. 2010, 2011 ve 2012

23. Erdal Tanas Karagl, Gemiten Gnmze Trkiyede D Borlar, SETA Analiz, 2010.

44

4 .

K A M U

M A L Y E S

G R N M

yllarnda yaklak 7.5 milyar Dolar zelletirme geliri salanmtr (ekil 9). Bu zelletirme gelirleri ile hazinenin borlanma ihtiyac azaltlm ve kamunun rol asgariye indirilmitir.

ekil 9. Yllara Gre zelletirme Gelirleri (Milyon Dolar)

Kaynak: T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl (2012)

4.3 BORLAR
Trkiye ekonomisinde d bor sorunu ciddi bir sorun olarak uzun yllar devam etmitir. 1990l yllarda yksek d bor yknden dolay yatrm miktarlarnda ve GSYH byme oranlarnda nemli dler yaanmtr. Bor miktarnda meydana gelen artlar, yatrmlardan elde edilen kazantan alnacak vergilerin bor ve faizin demesinde kullanlmas ve vergilerin yksek olaca beklentisi, yabanc yatrmclarn yatrm yapmasn engellemitir.24 Bu da yatrmlarn azalmasna, lkenin bor deme kapasitesinin dmesine ve yabanc sermaye giriinin nemli lde azalmasna neden olmutur. Dier taraftan, reel faiz oranlar ve dviz fiyatlarnda ciddi artlarn yaand dikkat ekmektedir. Bu artlar neticesinde lke bor yknn denmesi uzun yllar alacak ekilde artmtr.25 Ayn zamanda, bu yllarda yaanan siyasi istikrarszlk ve ynetim krizleri beraberinde yaygnlaan rvet, yolsuzluk, banka hortumlamalar ve zelletirme politikalarnn yanl uygulanmas, yatrm yapan yatrmclara uygulanan ideolojik ayrmclklar ve uygulanmas gereken ekonomik tedbirlerin kararllkla uygulanamamas da sermaye giriini azaltmtr.
24. Paul Krugman, Financing vs Forgiving a Debt Overhang, Journal of Development Economics, 29,pp.253268, 1988. 25. Ali Yavuz, Balangcndan Bugne Trkiyenin Borlanma Serveni Durum ve Beklentiler , SD Fen Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, ss.203-226, Aralk, 2009.

45

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Trkiye ekonomisinin kresel piyasalardaki riskli grnmne ek olarak bu dnemde kredi derecelendirme kurulularnn yaynlad raporlar, borlanma maliyetlerini artrmtr. 1990-2001 yllar arasnda ksa aralklarla seimlerin yaplmas ve kurulan tm koalisyon hkmetlerinin ksa mrl olmas, bu dnemde siyasi ve ekonomik istikrar ortamnn olumasn engellemitir. Dolaysyla baarl bir ekonomik programn oluturulup uygulanmas iin gerekli olan srenin ortalama 4-5 yl olduu dnldnde bu dnem koullar daha iyi anlalmaktadr. 2001 ekonomik krizi ncesi yaklak 15 yllk zaman diliminde politik risk ve kutuplamalar ile ksa mrl koalisyonlarn varl, sosyal atma, grev ve kitlesel eylemler neticesinde istenilen ekonomik istikrar salanamamtr. Yine bu dnemde siyasi partilerin kamu kaynaklarn kullanabilmek iin birbirleriyle mcadele ierisine girmeleri, kamu harcamalarn arttrd gibi ortaya kan seim ekonomisi de lke ekonomisine fazlasyla zarar vermitir. Gemi yllardan itibaren Trkiyede d bor olgusu, iktidara gelen hkmetlere devrolan bir mirasa benzetilmektedir. Yaanan krizler bor ykn arttrm ve 1990l yllarn bandan itibaren bor yknde ve kamu kesimi borlanma gereinde durdurulamayan artlar yaanmtr. Aklar kapatmak zorunda olan kamu kesimine yksek faizlerle dn para verilmi, bylece i ve d borlar hzla artmtr. AK Parti, devrald d bor miktarnn GSYH ierisindeki orann azaltmay baarm ve borlarn geri denmesini ve evrilebilirliini salamtr. 2002 ylndan itibaren uygulana politikalar ile GSYHde ve dolaysyla ihracatta meydana gelen art ile birlikte bor gstergelerinde iyilemeler salanmtr. Hatta, Trkiye bor gstergelerinde bir ok Avrupa lkesinden daha iyi duruma gelmitir.26 Tablo 3te grld gibi 2002 ylnda net d bor stokunun GSYHye oran yzde 38,4 iken bu oran 2011 yl itibariyle yzde 23,9 olmutur.
Tablo 3. Yllara Gre Kamu Net D Bor Stoku/GSYH ve Net D Bor Stoku/GSYH
Yllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kamu Net D Bor/GSYH 25,2 17,2 13,4 6,5 4,0 1,3 2,1 2,7 1,2 0,6 Net D Bor Stoku/GSYH (%) 38,4 31,6 26,4 20,6 20,6 20,7 20,8 23,9 23,7 23,9

Kaynak: T.C. Hazine Mstearl, D Bor statistikleri

26. Erdal Tanas Karagl, Gemiten Gnmze Trkiyede D Borlar, SETA Analiz, Austos, 2010.

46

4 .

K A M U

M A L Y E S

G R N M

Ayrca, 2002 yl itibariyle kamu net d bor stokunun GSYH iindeki pay 25,2 iken 2011 ylnda bu oran yzde 0,6 olmutur. 2012 ylnda ise bu oran sfr olmutur. 2011 ylnda bymenin motoru zel sektr olurken, lke net d bor stokunun GSYHye oran da yzde 23,9 olarak gereklemitir.27 10 yllk AK Parti iktidar dneminde, net d bor stokunun GSYH ierisindeki oran kresel ekonomik krizin etkilerinin hissedildii 2009 yl haricinde srekli azalmtr (Tablo 3). D bor orannn yksek olmas hem byme hzn hem de mali disiplini etkiledii iin bu dnemde bor ynetimi ve kamu mali ynetimi alanlarnda dzenlemeler yaplarak ekonomik bymede istikrar salanmtr.
ekil 10. Yllara Gre Kamu Net Bor Stoku/ GSYH Oran (%)

Kaynak: Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl (BMKO)

Dier yandan, AB Tanml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku, AB ekonomik ve parasal birliine geiin n koulu olan Maastricht Kriterleri AB lkeleri ile karlatrma asndan aslnda ok nemli bilgiler vermektedir. Euro blgesi iin bor stokunun st snr milli gelirin (GSYH) yzde 60 olarak kabul edilmektedir. Bu tanmlamada da Trkiyenin Bor Stoku / GSYH oran 2004 ylndan itibaren st snrn altnda gereklemitir. AB Tanml Genel Ynetim Bor Stokunun GSYHye oran 2002 ylnda yzde 74 olarak gerekleirken, bu oran 2004 ylnda yzde 54,9 ve 2011 ylnda yzde 39,2ye inmitir (ekil 11). Bu dorultuda belirtmek gerekirse hesaplanan tm gstergeler, bor oranndaki dn tanmlardan deil, Trkiyenin uygulad mali disiplinden ve gerekletirdii ekonomik performanstan kaynaklandn ortaya kartmaktadr.28 Kresel ekonomik kriz etkilerinin zellikle AB lkelerinde ciddi ekilde hissedildii bir dnemde, Trkiyenin bu alanda gerekletirdii iyileme olduka nemlidir.

27. T.C. Hazine Mstearl, D Bor Gstergeleri, Ekim, 2012. http://www.hazine.gov.tr/irj/portal/anonymo us?NavigationTarget=navurl://ca8a5b252efea63752b1cb4e1cc81997&InitialNodeFirstLevel=true 28. Erdal Tanas Karagl, Gemiten Gnmze Trkiyede D Borlar, SETA Analiz, Austos, 2010.

47

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 11. Yllara Gre AB Tanml Genel Ynetim Bor Stoku/GSYH Oran (%)

Kaynak: Hazine Mstearl (2012)

48

5. SO S YA L DE V L E T

5.1 STHDAM VE SZLK

1990l yllardan itibaren tarm sektrnde artan makineleme, azalan sbvansiyonlar ve dk cretler nedeniyle, krsal alanlardan kentlere g artm ve bunun sonucunda da isizlik oranlar artmtr.29 Bu dnemde istihdam, tarm sektrnden sanayi ve hizmet sektrne kayarken, kentsel ekonomide yeni i pozisyonlar yaratlm, ancak krsal kesimde de ciddi i kayplar yaanmtr. Bata sanayi sektr olmak zere yatrm miktarnda srekliliin salanamamas ve tarm kesimindeki igc fazlasnn tarm dndaki sektrler tarafndan yeterli lde istihdam edilememesi bu dnemin tipik zellikleri arasnda yer almtr.30 lkede isizlik daha ok kentsel bir sorun niteliinde boy gsterirken, genler, kadnlar ve dk eitimliler arasnda younlamtr. 1990l yllarda isizliin zm dorultusunda uzun vadeli uygulamalarn yerine ksa vadeli uygulamalar tercih edilmi, ekonomik byme ve isizlik arasndaki fark igcne katlm orann etkilemi, bunlarn sonucunda da igcne katlm oran gelimi lkelere kyasla olduka dk seviyelerde kalmtr.31 Trkiyede zellikle bu yllarda uygulanan kalknma programlarnda isizlik ve istihdam politikalarna yeterince nem verilmemi, ksa vadeli uygulamalarn sorunu zecei beklentisi ekonomik aktivitelerin geriledii her dnem isizlik orann da artrmtr.

29. Erdal Karagl ve Tekin Akgeyik, Trkiyede stihdam Durumu; Genel Eilimler, SETA Rapor, Mays 2010. 30. E. Yasemin Uyar Bozdalolu, Trkiyede sizliin zellikleri ve sizlikle Mcadele Politikalar , Adnan Menderes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 2008. 31. Mehmet Hseyin Bilgin, Trkiyede sizliin Yapsal Analizi , neri Dergisi, 19(5), Ocak, stanbul, ss. 137-143.

51

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Yine, 1990-2001 yllar arasnda yaanan yksek enflasyon oran, dviz kurlarndaki dalgalanmalar, 1994-2001 krizlerinin oluturduu kaos ortam ve buna bal olarak i talepte meydana gelen daralma, kontrol edilemeyen yksek reel faiz oranlar ve yatrmlarn azalmas neticesinde artan igc istihdamnn karlanamamasna neden olmutur. Bu balamda belirtmek gerekirse; igc piyasalarndaki sorunlar zellikle kriz dnemlerinde etkilerini daha net biimde gstermitir. 2001 kriziyle ykselen isizlik oranlar kronik hale gelmi ve Trkiyenin istihdam yaratmayan bir byme trendine sahip olduu ortaya kmtr. Dolaysyla 2001 ylndan itibaren gerekleen srekli bymeye ramen, isizliin drlmesinde ayn istikrar yakalanamamtr.32 nk sermaye youn retim, verimlilik art ayn zamanda tarm sektrnn istihdam alanndaki paynn dk olmas, igcne her yl yaklak 800 bin kiinin katlmas ve bymenin ithalata dayal karakterinin de cari ak yaratmasnn da isizlii etkiledii grlm, isizlik oran 2002-2007 yllar arasnda ortalama yzde 10 civarnda seyretmitir. AK Parti bu anlamda isizlii azaltmak ya da belirli bir seviyeye drmek iin uzun vadeli hedefler koymu ve yeni retim kapasitelerinin gelitirilmesi iin politikalar belirlemitir. Uygulanan tevik sistemlerinde yeni i alanlarnn oluturulmas ve istihdamn artrlmas ynnde de admlar atlmtr. Bu hususta belirtilmesi gereken, birok bileene sahip olan isizlik orann azaltlmas birden fazla alanda yaplacak uygulamalarla gerekletirilecei iin hkmetin istihdam dorudan etkileyecek unsurlara younlamas ve yapsal tedbirlere arlk vermesi gerekmektedir.
ekil 12. Trkiyede Yllara Gre sizlik Oranlar (%)

Kaynak: TK (gc statistikleri)

32. Dani Rodrik, The Turkish Economy After The Crises, Harvard Kennedy School, Cambridge, MA 02138, November, 2009.

52

5 .

S O S YA L

D E V L E T

2003 yl ncesinde ve i Bulma Kurumu olan ve istihdama katks kurum ii istihdam gemeyen i bulma kurumu 2003 ylnda Trkiye Kurumuna (Kur) dntrlmtr. Bu dnm ile birlikte kurum, igc piyasas politikas aralarn etkin bir ekilde kullanan ve istihdam yaratma srecinde aktif rol oynayan bir yapya kavumutur. sizlik sigortas fonunun da kuruma devredilmesiyle -Kurun bu yeni yaps, igcn istihdama hazrlayc ve ynlendirici politikalar retme imkan salanmtr. Bu politikalar kapsamnda, i ve meslek danmal yaplm, zel istihdam kurumlar tevik edilmi ve arac kurumsallk glendirilmitir. 33 Kresel ekonomik kriz nedeniyle isizlik oran 2009 ylnda yzde 14,8e ykselmitir (ekil 12). 2009 ylnda isizlikte yaanan bu art, kriz nedeniyle Trkiyenin ihracat yapt lkelerde talep daralmasnn yaanmas ve ihracat yapan sektrlerin bu durumdan olumsuz etkilenmesinden kaynaklanmtr. Bu dorultuda, 2009 ylnda kresel ekonomik krizin oluturduu olumsuzluklardan kurtulmak amacyla bir takm tedbirler devreye sokulmutur.34 Kriz nedeniyle durgunlaan ekonomik aktivitenin canlandrlmas iin retim ve istihdam zerindeki potansiyel etkilerin snrlandrlmas ynnde nlemler aada sralanmtr; stihdam kayplarnn nne geebilmek amacyla ksa alma denei ve isizlik sigortas deme koullar iyiletirilmitir. Mahalli idarelere aktarlan kaynak miktarlar arttrlm, GAP ve dier altyap projelerine ek kaynak salanmtr. Bu dnemde, kriz nedeniyle ortaya kan d likidite skntsnn giderilmesi iin vergi kolaylklar hayata geirilmitir. gc maliyetlerini drmek ve istihdam imknlarn arttrmak iin, iveren sigorta primini drc dzenlemeler yaplmtr. Yurtii talebin desteklenmesi amacyla krizden nemli lde etkilenen sektrlerde eitli vergi indirimlerine gidilmitir. Ekonomik kalknmann hzlandrlmas ve blgeleraras gelimilik dzeyinin asgari seviyeye indirilmesi iin tevik sistemi kapsamnda vergi indirimi uygulamalarna gidilmitir. Bu nlemler neticesinde 2009 ylnda yzde 14,8 olan isizlik oran 2010 ylna gelindiinde dzelmeye balamtr. Ekonomide kaydedilen toparlanma, dier gelimi lkelerden farkl olarak isizlik rakamlarnda gerilemeyi de beraberinde getirmitir. Krizin istihdam zerindeki etkisinin greli olarak snrl kalmasnda ve yaanan hzl toparlanmada, alnan ekonomik tedbirlerin yannda ksa alma uygulamas ve istihdam tevikleri gibi istihdam korumaya ynelik tedbirlerin de nemli katks olmutur.35
33. Tekin Akgeyik, Trkiyede Ekonomi ve Sosyal Politikalar inde 2000li Yllarda Sosyal Politika Trendleri: Deiim ve Reform Gndemi, Meydan Yaynclk, 2011. 34. Erdal Tanas Karagl, Cari Ak Tartmalar Glgesinde Trkiye Ekonomisi, SETA Analiz, Kasm, 2011. 35. Ulusal stihdam Stratejisi, Ulusal stihdam Stratejisi Tasla (20122023)

53

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Dier yandan, isizliin karar alclar arasnda yakn zamana kadar genellikle sadece bir byme sorunu olarak alglanm olmas, bu soruna kar kapsaml ve btncl bir strateji gelitirilmesini nlemitir. Son yllarda sorunun ciddiyetinin daha iyi kavrand grlmektedir. zellikle kresel kriz dalgasnn yaratm olduu isizlik basks sorunun istihdam odakl bir zeminde ele alnmasn zorunlu klm, aktif igc piyasas politikalar giriimleri n plana kmtr. stihdamn artrlmas, Dokuzuncu Kalknma Plannda belirlenen gelime eksenlerinden biri olmu ve bu amala Planda igc piyasasnn gelitirilmesi, eitimin igc talebine duyarllnn artrlmas ve aktif igc piyasas politikalarnn gelitirilmesi politika ncelikleri olarak belirlenmitir. Buna ilaveten de Ulusal stihdam Stratejisinin hazrlanmas ngrlmtr. Bu amala, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB), Ulusal stihdam Stratejisi hazrlk almalarna 2009 ylnda balamtr. Hazrlk almalar, istihdam alannda uzman akademisyenler ile kamu grevlilerinin katlmyla oluturulan stihdam Danma Kurulu tarafndan yrtlmtr. Stratejinin hazrlanmasnda istihdamn artrlmas politikalarnn ancak btncl bir anlayla genel bir strateji erevesinde yrtldnde baarl sonular ortaya karabilecei gerei, temel motivasyon olmutur. Strateji drt temel politika ekseni zerine ina edilmitir. Temel politika eksenleri belirlenirken, makroekonomik politikalarn istihdam tevik edecek biimde srdrlmesi, igcnn verimliliinin artrlmas, igc piyasalarnn katlktan arndrlmas, alanlarn istihdam gvencesinin artrlmas, istihdama eriimde glklerle karlaan zel politika gerektiren gruplarn igcne katlmnn desteklenmesini ve btn bu reformlarn sosyal koruma emsiyesi geniletmesi amalanmtr. Ulusal stihdam Stratejisi uygulamaya halen konulmay beklemektedir. Tabi ki, 2023 hedefleri dorultusunda bu stratejinin uygulanmas gerekir. 2011 ylnda yzde 9,8e ve 2012 yl ilk 9 aylk dnemde de yzde 9,1 seviyesine inmitir. Bu dn esas kaynaklarnda birisi phesiz, bu dnemde art trendine devam eden ihracat nemli bir rol oynamtr. Ayrca, kresel ekonomik kriz etkilerinin asgari dzeye indirilmesi ile birlikte, OECD tahminlerine gre ise Trkiyedeki isizlik oran 2012 ylnda yzde 9 ile, yzde 11,1 olan Euro Blgesi lkelerinden daha dk olacaktr. 2013 ve 2014 yllarnda ise Trkiyedeki isizlik orannn yzde 9,3 ve yzde 8,7 orannda gerekleerek yine Euro Blgesi lkelerinden daha iyi bir oranda gerekleecei ngrlmektedir.36 OVPde isizlik orannn 2012 ylnda yzde 9 ve 2015 ylnda yzde 8,7 olaca hedeflenmitir.

36. OECD Economic Outlook, Vol. 2, November 2012.

54

5 .

S O S YA L

D E V L E T

5.2 SOSYAL KORUMA: SOSYAL YARDIMLAR VE SOSYAL GVENLK

1994 ve 2001 yllar arasnda lke ekonomisinde byme oranlarnda yaanan istikrarszlk, yksek bor-faiz sarmal ve eitli istikrar programlarna karn, yksek oranl ve deiken enflasyon oranlar bu dnemin genel zellikleri olarak ortaya kmtr.37 Bu kt tablo doal olarak gelir eitsizliini arttrm ve neticesinde de kentsel yoksulluk orannda ciddi artlar yaanmaya balamtr. 1990l yllarda, sosyal yardm politikalarnn uygulanmasnda ilgili kurulular arasnda etkin bir ibirlii salanamamtr. Sosyal hizmet ve yardmlar konusundaki danklk 2000 ylna kadar devam etmitir. Bu dnemde kurumlar arasndaki ibirlii eksiklii ve nitelikli personel sknts gerek ihtiya sahiplerine istenen dzeyde hizmet sunulamamasna neden olmutur. 2001 ekonomik krizinden sonra yoksul olan veya yoksulluk izgisinin altna dme riski tayan kesim, lke nfusunun ounluunu oluturur hale gelmitir.38 2001 ylnda Dnya Bankasndan, Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) ad altnda 2001-2006 yllarn kapsayacak ekilde 500 milyon Dolar kredi alnmtr. SRAPn hedefi zellikle ekonomik krizlerin yoksul haneler zerindeki etkisinin azaltlmas ve hanelerin gelecekte meydana gelebilecek benzer risklerle baa kma kapasitelerinin iyiletirilmesidir.39 Dolaysyla, SRAP projesi ile Trkiyedeki yoksulluun izlenmesi ve azaltlmas iin kurumsal ortamn glendirilmesi amalanmtr. Zira ekonomik krizden etkilenen gruplar iin yeni sosyal destek programlarnn gelitirilmesi de dahil olmak zere yardm giriimleri ile hassas gruplara ynelik sosyal korumann glendirilmesi salanmtr. Ayrca, SRAPdan sonra baz yardm ve proje programlar devam etmitir.40 Trkiyedeki sosyal yardm sisteminde, 2001 yl sonras dzenlemeleriyle ok kapsaml sosyal yardm programlar olduu gibi, bu programlar ok sayda kurum ve kurulu tarafndan yrtlmtr. Sosyal yardm sistemi kapsamnda; deme gcnden yoksun kiilerin salk hizmetleri karlanmakta, muhta durumda olan ocuk, renci, yal ve engellilere ynelik ayni ve nakdi yardmlar yaplmaktadr. Herhangi bir ayrm gzetmeksizin muhta kesimleri kapsayan ayni ve nakdi yardm programlar da yrtlmektedir. Yaplan yardmlar eitim, salk, barnma, yakacak, isizlere, yallara ve zrllere yaplan yardmlar ierdii gibi giyim ve

37. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistikler Blteni, Haziran, 2012. 38. Orhan Bilge, Ekonomik Krizlerin Yoksulluk zerine Etkileri , T.C. Babakanlk Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl, Ankara, Mays, 2009. 39. World Bank, Project and Operations; http://web.worldbank.org/Wbsite/External/Countries/Ecaext/Turkeyi nturkishextn/0,,contentMDK:20815989~pagePK:1497618~piPK:217854~theSitePK:455688,00.html 40. Ersin Bier, Yoksullukla Mcadele Proje Destekleri ve Proje Desteklerinin Zaman Serisi Olarak Modellenmesi, T.C. Babakanlk SYDGM, Ankara, 2009.

55

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ev eyas yardmlar eklinde de gerekletirilmektedir.41 Bu programlar erevesinde yardm yaplan kii says ve programlara aktarlan kaynak miktarlar, sosyal yardmlara olan ihtiya dorultusunda yllar itibariyle art gstermitir.42 2002 ylndan itibaren sosyal yardm sisteminin deien koullara cevap verebilmesi ve kaynaklarn etkin kullanlmasna ynelik almalar hz kazanmtr. 2004 ylnda Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanunla Fon Genel Sekreterlii, Babakanla bal bir Genel Mdrlk olarak tekilatlandrlm, bylece Fon idaresi bu tarihte kurumsal bir yapya kavumutur. Yeni yaplandrma ile mevcut sosyal yardm programlarnn ekonomik ve sosyal yoksunluk ierisinde bulunan vatandalara daha etkin ve daha hzl bir ekilde ulatrlmas amalanmtr. 2011 ylnda ise Sosyal Yardmlar Genel Mdrl Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlna bal olarak faaliyetlerini srdrmektedir. 2005 ylnda belediyelere de, belediye snrlar ierisinde sosyal hizmet ve yardm faaliyetlerini yapma veya yaptrma grevi verilmitir. Bu dzenlemelerle hizmet ve yardmlardan yararlanacak kiilerin belirlenmesi, yardmlarn zamannda ve verimli bir ekilde yaplmas amalanmtr. Bu balamda deerlendirildiinde serbest piyasa merkezli bir yaklam politikas benimseyen, kamunun ekonomik alandaki etkisini asgari dzeye indirgeyen, i piyasa ile uluslararas piyasay btnletirmeyi amalayan AK Partinin sosyal politika uygulamalarnda benimsedii ekonomi politikalarnn derin izleri bulunmaktadr.43 Bu dnemde sosyal yardmlar ile ekonomik krizlerin yoksul haneler zerindeki etkisinin azaltlmas ve bu hanelerin gelecekte meydana getirebilecei benzer risklerle baa kma kapasiteleri iyiletirilmitir. Yoksul ailelere temel sosyal hizmetleri salayan kamu kurumlarnn kapasitesi arttrlmtr. Bu dorultuda nfusun en yoksul kesimini hedefleyen, temel salk ve eitim hizmetlerinin daha iyi kullanlmas kouluna dayanan bir sosyal destek sistemi uygulamas olan artl Nakit Transferleri (NT) gerekletirilmitir. Ayrca yoksullara ynelik gelir getirici ve istihdam olanaklarn arttrc nitelikteki sosyal hizmetlere eriim arttrlmtr. Ayrca, Btnleik Sosyal Yardm Hizmetleri ile sosyal yardm veren kurumlar arasnda etkin egdm salanarak tek at altnda toplanmtr. Bylece sosyal yardm yararlanclarna ait salkl bir veri taban oluturularak, sosyal yardmlardan mkerrer yararlanmann nne geilebilmitir. Sosyal Yardm sunumunda hane yaklamna geilerek, ulalamayan yoksul kesimlere ulalmaya balanmtr. Bu ama kapsamnda oluturulan tek bavuru formu ile sosyal hizmetlerde standardizasyon salanmaya balanmtr.

41. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistikler Blteni, Haziran 2012. 42. Hande Hacmahmutolu, Trkiyede Sosyal Yardm Sisteminin Deerlendirilmesi , DPT-Uzmanlk Tezleri, Ankara, 2009. 43. Selahaddin Bakan, Hakan zdemir, Sosyal Politika Asndan CHP ile AKPnin Karlatrlmas, Akademik Yaklam Dergisi, lkbahar, 3(1), 2012.

56

5 .

S O S YA L

D E V L E T

Trkiyede yoksulluk daha ok krsal alanlarda olduu iin, AK Parti iktidar dneminde yardmlarn byk ksm da bu alanlarda younlamtr. Yoksullarn yerinde tespitine dayal uygulamalar neticesinde sosyal yardmlardan yararlanan kii saysnda ve sosyal yardm programlarnn harcamalarnda son yllarda art yaanmtr. Gerekletirilen bir dier uygulama da sosyal yardm yararlanclarnn belirlenmesine ynelik Puan projesinin gerekletirilmesi olmutur. Bu uygulama ile sosyal yardm yararlanclar tarafsz bir ekilde belirlenerek, tm yardm kategorileri gz nnde bulundurulmu, yararlanclarn blgesel farkllklar ve kr-kent ayrm erevesinde llebilen gstergelere dayal hane halk ziyaretleri ile dorulanabilen bir puanlama sistemi gelitirilmitir. Sosyal yardm bavurusu yapanlarn muhtalk ve kiisel verilerinin merkezi veri tabannda tespit edilmesi ve mkerrer yardmlarn nlenmesi iin kurumlar aras veri paylam amacyla puanlama sistemi sonularna gre yardm alacak yararlanclar belirlenmitir.
ekil 13. Trkiyede Sosyal Harcamalar (Milyon TL)

Kaynak: Sosyal Yardmlar Genel Mdrl (SYGM)

Trkiyede ekonomideki iyilemelere bal olarak, sosyal harcamalar (sosyal yardm ve hizmet) iin ayrlan kaynakta da artlar meydana gelmitir. 2002 ylnda GSYHnin yzde 0,5ini olutururken 2011 ylnda bu oran (SGK tarafndan yaplan ve tazminat nitelii tayan demeler de dahil olmak zere) yzde 1,42ye ykselmitir (ekil 14).44 Ayn zamanda, 2002 ylnda 1.376 milyon TL olan sosyal harcamalarn miktar 2011 ylnda 18.216 milyon TL civarnda gereklemitir (ekil 13).

44. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistikler Blteni, Eyll, 2012.

57

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 14. Trkiyede Sosyal Harcamalar / GSYH (%)

Kaynak: Sosyal Yardmlar Genel Mdrl (SYGM)

2011 ylndan itibaren, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kurulmas da, AK Parti hkmetlerinin bu alana ne kadar nem verdiinin bir gstergesi olmutur. 2013 yl btesinde dier bakanlklarn bte iindeki paylar ile karlatrldnda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn toplam bte iindeki paynn daha yksek olduu grlmektedir. 2012 ylnda 8.8 milyar olan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl btesi, 2013 ylnda 14.7 milyar TLye kartlmtr (ekil 15).
ekil 15. 2013 Yl Btesinden Bakanlklara Ayrlan Pay (Milyar TL)

Kaynak: 2013 Merkezi Ynetim Bte Kanun Tasars

Sosyal korumada en nemli admlardan birisi de, sosyal gvenlik sisteminin kkl bir reforma tabi tutulmasdr. Sosyal gvenlik sistemi, 1990l yllarda en fazla ypranan kavram ve kurumlardan birisi olmutur. Toplumsal deiimler, demog-

58

5 .

S O S YA L

D E V L E T

rafik basklar, emeklilik fonlarnn etkin bir ekilde ynetilememesi bu dnemde geleneksel sosyal gvenlik sistemini iflasn eiine getirmitir. Problem ancak 2000li yllardaki reform yaklamlar ile alabilmitir. Yapsal uyum programlarnn etkinliini desteklemede nemli bir ilevsel rol oynam ve finansal istikrara katkda bulunmu olan reform sreci ile sosyal gvenlik aklarnn 40 yllk bir periyotta gerileyecei ve 2045 ylnda sistemin dengeye ulaaca varsaylmtr. Ayrca deiim program bireysel emeklilik sistemini reforme edilmi zorunlu sigortaclk sistemiyle bir arada kurgulam, bylece kamunun modeldeki arl varln korumutur.45 Sosyal gvenlik reformu kapsamnda Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu hayata gemitir. Bu yasa ile bireylerin emeklilie ynelik tasarruflarnn yatrma ynlendirilmesi ile emeklilik dneminde ek bir gelir yaratlmasn, bylece bireysel refah seviyesinin ykseltilmesini amalamaktadr. Yasann bir dier hedefi ise, bireysel tasarruflar tevik ederek, yatrm fonlarn gelitirmektir. Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasas uygulamaya konulmutur. Bu dzenleme ile sigortallar arasndaki hak ve sorumluluklar eitlemeye almaktadr. Genel Salk Sigortas ile her kesin sosyal gvenlik emsiyesi altna girmesine, sigorta iin deme gc olmayan yoksullarn genel salk sigortas priminin devlet tarafndan denmesine balanlmtr. Yeni sistem zellikle emeklilik haklar asndan tm sigortallara paralel bir emeklilik formlasyonu getirmeyi ngrmtr. Ayrca, Sosyal Gvenlik Kurumu Yasas Emekli Sand, Ba-Kur ve Sosyal Sigortalar Kurumunun Tek at olarak bilinen yeni modelde ayr sosyal gvenlik kuruluu yerine Sosyal Gvenlik Kurumu oluturulmutur. Tek at ilkesinin sosyal gvenlikte operasyonel ve kurumsal maliyetleri azaltaca varsaylmakta, birlemenin igcnn kamu ve zel sektr arasnda geiini kolaylatraca ngrlmektedir. Kurumsal yapnn tek kurum olarak dzenlenmesi hizmetlerin finansmannda standardn yakalanmasna olanak salayaca gibi kaynak etkinliini destekleyen bir sre de yaratacaktr.46 Ayrca bu kurum tek at altnda toplanmadan ve yaplandrlmadan nce idari zerlik yoktu. Bu nedenle kurumsal yaplardaki norm ve standart farkllklar, mesleki faaliyetlerde, salk hizmetlerinden yararlanma da ve yasal dzenlemelerde fakl sistemler yrtlmekteydi. Bu karmak ve merkeziyeti sistem iinde iyi bir ynetim, doru karar verebilme, yksek hizmet kalitesi ve srdrlebilir mali yap mmkn olmamtr. kurumun tek at altnda birletirilerek Sosyal Gvenlik Kurumunun oluturulmas ise bu etkinsiz yapnn sistematiinin zme kavumas asndan yeni bir sreci balatmtr.47

45. Tekin Akgeyik, Trkiyede Ekonomi ve Sosyal Politikalar inde 2000li Yllarda Sosyal Politika Trendleri: Deiim ve Reform Gndemi, Meydan Yaynclk, 2011. 46. Anne-Marie Brook, Edward Whitehouse, The Turkish Pension System: Further Reforms To Help Solve The Informality Problem OECD Working Paper (No. 529), Paris: OECD, 2006. 47. Erdal Gm, Trkiyede Sosyal Gvenlik Sistemi: Mevcut Durum, Sorunlar Ve neriler, SETA Analiz, Austos, 2010.

59

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

5.3 GELR DAILIMI

2001 ekonomik krizi ncesi gelir dalmndaki adaletsizliin artmas sosyal ve ekonomik sorunlarn yaanmasna da neden olmutur. Dolaysyla, Trkiyede gelir dalmnn daha adil bir hale getirilmesinin ncelikli bir durum olduu ortaya kmtr. 2002 sonras AK Parti tarafndan uygulanan kalknma programlar ve tevik sistemlerinde blgeleraras gelimilik farknn azaltlmas iin politikalar belirlenirken, daha adil bir gelir dalmn salanmas da hedeflenmitir. Ayn zamanda, rekabeti engelleyici uygulamalar yasaklayan yasal dzenlemeler, sermaye piyasasn gelitirici dzenlemeler ve enflasyonu azaltc uygulamalar da gelir dalmnn daha adil dzeyde gerekletirilmesine nemli katklar salamtr. Bu dnemde, yoksulluk lmnde dnya genelinde kullanlan tm kstaslarda ciddi iyilemeler yaanmtr. Bu iyilemelerin temelinde, ekonomide salanan gelimeler, GSYHde art ve ekonomik bymenin sreklilii, risk priminin dmesi ve dolaysyla bte iindeki faiz giderlerinin azalmas nedeniyle sosyal transferlerde meydana gelen artlar vardr. Faiz giderlerinin bte iindeki pay 2002 ylnda yzde 43,2 iken; 2012 ylnda bu oran yzde 13,4e dmtr. Ayn ekilde faiz giderlerinin GSYHye oran 2002 ylnda yzde 14,8 iken; 2012 ylnda 3,4 olmutur. 2002 ncesi dnemlerde vergi gelirlerinin tamamna yakn faiz giderlerini karlamaktadr. 2002 ylnda ise vergi gelirlerinin yzde 85i faiz giderlerine tekabl ederken, 2012 ylnda vergi gelirlerinin yzde 17si faiz giderlerine aktarlmtr. Sosyal yardm niteliindeki transferlerin GSYHye oran 2002 ylnda yzde 0,3 iken bu oran 2010 ylnda yzde 1,2ye kmtr.48 Bu rakamlardan da anlalaca zere, son yllarda Trkiyede sosyal yardm sisteminin kapsam ve ierii giderek genilemitir. Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan gerekletirilen 2010 yl yoksulluk aratrmas sonularna gre; kii ba gnlk harcamas 1 Dolarn altnda kalan fert oran 2002 ylnda yzde 0,20 iken; 2006 ylnda bu oran sfr olmutur (ekil 16). Yani 1 Dolarn altnda fert kalmamtr. Yine, kii ba gnlk harcamas 2.15 Dolarn altnda kalan fert oran 2002 ylnda yzde 3,04 iken; 2011 ylnda ise yzde 0,14e dmtr. Kii bana gnlk harcamas 4.3 Dolarn altnda olan fert oran 2002 ylnda yzde 30,3 iken, 2011 ylnda yzde 2,79a dmtr. Bu yoksulluk eii deerlerine gre Trkiyede yoksul fert oranlarnda azalma olduu dikkat ekmektedir. Ayrca, 2002 ylnda gda yoksulluu yzde 1,35 iken bu orann 2009 ylnda yzde 0,48e, 2002 ylnda gda ve gda d yoksulluk orannn yzde 26,9dan 2009 ylnda yzde 18e dt grlmektedir (Tablo 4).

48. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistikler Blteni, Haziran, 2012.

60

5 .

S O S YA L

D E V L E T

ekil 16. Gnlk Kii Ba 1 Dolarn Alt Fert Yoksulluk Oran

Kaynak: TK

Tablo 4. Yoksulluk Snr Yntemlerine Gre Fertlerin Yoksulluk Oranlar

Yntemler 2002 Gda Yoksulluu (Alk) Yoksulluk (Gda+Gda D) Kii Ba Gnlk 1 Dolarn Alt Kii Ba Gnlk 2.15 Dolarn Alt Kii Ba Gnlk 4.3 Dolarn Alt Harcama Esasl Greli Yoksulluk 1,35 26,96 0,20 3,04 30,30 14,74 2003 1,29 28,12 0,01 2,39 23,75 15,51 2004 1,29 25,6 0,02 2,49 20,89 14,18 Fert Yoksulluk Oran (%) 2005 0,87 20,5 0,01 1,55 16,36 16,16 2006 0,74 17,81 0.00 1,41 13,33 14,5 2007 0,48 17,79 0,52 8,41 14,7 2008 0,54 17,11 0,47 6,83 15,06 2009 0,48 18,08 0,22 4,35 15,12 0,21 3,66 0,14 2,79 2010 2011

Kaynak: TK, 2009 Yoksulluk almas Sonular48

Bir lkedeki hane halklarnn, gelirin yzde kana sahip olduunu gsteren Lorenz erisiyle tespit edilen Gini katsays 2002 ylnda 0,44 iken 2011 ylnda 0,38e dmtr. Bu hususta belirtilmesi gereken nemli noktalardan biri de gelir dalmnn iyilemesinde hzl ve istikrarl ekonomik bymenin katksnn olduudur.49 Bu balamda deerlendirildiinde Trkiyede son yllarda salanan byme trendi gelir dalm zerinde de olumlu bir etki yaratmtr. ekil 17de de grld gibi Trkiyede 2005-2012 yllar arasnda gelir eitsizliinde azalma olmutur. Bir lkenin gelimilik dzeyinin artmas, ayn zamanda, gelir dalmnn daha adil olaca anlamna gelmektedir. Dolaysyla, Trkiyede kayt d

49. Yeim Kutepeli, Trkiyede Genel Gelir Dalmnn Analizi ve yiletirilmesi, Dokuz Eyll niversitesi, letme Fakltesi, zmir, 2009.

61

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekonomi, g ve enflasyon gibi alanlarda uygulanan politikalar doal olarak gelir dalm zerinde de olumlu sonular dourmutur. Ayrca, gelimi bir ekonomik yapya sahip lkelerde kullanlan aralar ve uygulanan politikalarn etkinliinin fazla olmas, gelir dalm ile ilgili politikalarn da baarsn arttracaktr. Trkiyede maliye, para, fiyat ve d ticaret politikalarnn daha etkin olmas gelir dalmn uzun vadede daha adil bir duruma getirecektir.
ekil 17. Yllara Gre Gini Katsays

Kaynak: International Human Development Indicators (2009)

5.4 ETM VE SALIK

2001 ekonomik krizlerinin toplumsal ve ekonomik etkileri nedeniyle aile gelirlerinin reel olarak ciddi bir kayp iine girmesi ve erkek ocuklarn aile btesine katkda bulunmak iin enformal sektrde almaya ynelmesi nedeniyle okullama oran dmtr. 2001 krizi ncesinde Trkiyedeki sorunlu alanlardan biri olan eitim sisteminin, nicel ve nitel sorunlarn zmek iin 2002 ylndan itibaren nemli admlar atlmtr. Tm kademelerde okullama oranlarnn artrlmas, mfredat deiiklii ve mesleki eitimin restorasyonu gibi birok alanda almalar yrtlmtr. Ayrca okullarn teknolojik ve fiziki altyaps, retmen says, snflarn bykl, retmen/renci oranlar konularnda ciddi bir reform sreci balatlmtr. Bu reform sreci btede eitime ayrlan paydaki art beraberinde getirmitir. Ayrca sosyo-ekonomik yetersizlikleri olan blgelerde okullama orann artrmaya ynelik admlar atlmtr. Okul ncesi eitimde 2000-2001 yllarnda yzde 5,38 olan okullama oran 2010-2011 ylnda yzde 29,85e kmtr.50 renci saysnda ise 11 ylda 4,9 kat art gereklemitir. lkretimde ise 2000-2001 y50. Bu orann yakalanmasnda 2007 2008 yllarnda balatlan 13 ilde Mobil anaokulu projesi katk salamtr.

62

5 .

S O S YA L

D E V L E T

lnda okullama oran yzde 95,8 iken, krizin etkisiyle 2004-2005 ylnda yzde 89,66 dzeyine inmitir. 2010-2011 dneminde okullama oran artarak yzde 98,41 olmutur. Ortaretim okullama oran 2000-2001 ylnda yzde 43,95 dzeyinde iken 2010-2011 yllnda yzde 69,33e ykselmitir. Dier yandan, 2003-2004 ylndan itibaren ilkretim okullarnda; 2006-2007 ylndan itibaren de ortaretim okullarnda rencilere ders kitaplar cretsiz olarak verilmektedir. 2005- 2006 ylndan itibaren liselerin eitim sresi drt yla karlmtr. 51 Eitime ynelik en kapsaml reformlar 2012 ylnda gerekletirilmitir. Bu reformlardan en nemlileri niversitelerin birinci retimlerinde harlarn kaldrlmas, zorunlu eitimin 4+4+4 olarak 12 yla karlmas olmutur. Sz konusu eitim politikalarnn uygulanmas, retmen ve okul ihtiyacn artrd iin buna ynelik harcamalar eitim harcamalarnn bte iindeki payna dhil olmu ve eitim btesinin merkezi ynetim btesinin iindeki pay artmtr. Ayrca Fatih Projesi ad altnda eitim ve retimde frsat eitliinin salanmas ve okullardaki teknolojinin iyiletirilmesi amacyla biliim teknolojileri aralarnn renme-retme srecinde okul ncesi, ilkretim ve ortaretim dzeyindeki okullara 570 bin derslie akll tahta ve internet a altyapsnn sunulmas kararlatrlmtr. 2011-2014 yllarn kapsayan bu proje ile her retmen ve renciye tablet bilgisayar tahsis edilmitir. Eitime ayrlan bte 2002 ylnda 11.3 milyar Liradan 2013 ylnda 68.1 milyar Liraya kartlm, bylece eitime ayrlan btenin merkezi ynetim btesi iindeki pay 2002 ylnda yzde 10,1 iken 2011 ylnda yzde 14,6ya ykselmitir (ekil 18). 2013 ylnda ise eitime ayrlan btenin toplam bte iindeki oran yzde 17 olarak belirlenmitir.52
ekil 18. Yllara Gre Toplam Milli Eitim Btesi/Merkezi Ynetim Bte indeki Pay (%)

Kaynak: Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl (BMKO )

51. Bekir S. Gr, 2000li Yllar Trkiyede Eitim, Meydan Yaynclk, stanbul, 2011. 52. TBMM, Kanun Tasars, 2013 Yl Merkezi Ynetim Bte Kanunu Tasars ve Bal Cetveller, 2012. http:// www.tbmm.gov.tr/butce/2013/kanun_tasarisi.pdf

63

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

AK Parti hkmetleri, Trkiyede kronik sorunlardan biri olan salk alannda ok ciddi dzenlemeler yapmtr. Ekonomik gstergelerdeki iyilemeye paralel olarak artan satn alma gc ile daha nitelikli salk kurulularnn yaygnlatrlmas ve daha geni nfusa ulatrlmas iin almalar balatlmtr. Avrupa Birlii yelii kapsamnda salk hizmeti standartlarnn artmas salk harcamalarn da artrmtr. 2003 ylnda balatlan Salkta Dnm Program ile birlikte salk sistemi bir deiim srecine girmitir. Hastanelerin idari ve mali adan zerk bir yapya kavuturulmas hedeflenmi ve zel sektrn de salk alannda yatrm yapmas zendirilmitir.53 Yine salk alan iyiletirmeleri balamnda ilk defa Aile Hekimlii uygulamas balatlm ve kalknmada ncelikli blgelerde yaanan salk personeli eksikliinin giderilmesine allmtr. Trkiyede salk hizmetleri arlkl olarak kamu tarafndan karlanmaktadr. Bu nedenle 2002 ylndan bu yana kamu salk harcamalarnn bte iindeki pay artmtr (ekil 19). Dier yandan, AK Parti dneminde sosyal gvenlik sisteminde isizlik sigortas kapsamnda iyiletirmeler yapld gibi sosyal gvence kapsamnda olanlar ve olmayanlar arasndaki ayrm kaldrlm, hibir sosyal gvenceye sahip olmayan vatandalar da Genel Salk Sigortas (GSS) kapsamna alnmtr.
ekil 19. Yllara Gre Kamu Salk Harcamalarnn Bte indeki Pay (%)

Kaynak: Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl (BMKO)

53. T.C. Salk Bakanl, Trkiye Salkta Dnm Program ve Temel Salk Hizmetleri 2002-2008, Ankara, 2008.

64

6. ULUS L A R A S I K U RULU L A R L E L K L ER

6.1 TRKYE - IMF LKLER

1961 ylnda imzalanan ilk Stand-by anlamasndan 2008de sona eren 19. Standby anlamasna kadar geen yaklak 50 yllk srede ve 32 yllk beraberlikte IMFden 50 milyar Dolara yakn kaynak salanmtr. Trkiye, yaklak 32 yl kapsayan IMF ile birlikte yaama dneminde de, IMFnin mali destek salad 64 lke iinde en ok kredi eken lkelerden birisi olmutur. Trkiye, 1961 ylnda balayan IMF ile macerasnda, tarihinin en byk borlanmasn 2000, 2001 ve 2002 yllarnda yani 2001 krizinin hemen ncesinde ve sonrasnda yapmtr. 2002 ylndan itibaren istikrara kavuan ekonomi, retim ve byme gstergelerindeki iyilemeler ve zellikle kamu maliyesindeki iyilemeler sayesinde gemi dnemlerde alnan borlarn demeleri byk lde tamamlanmtr. 2002 ylnda IMFye 23.5 milyar Dolar olan kredi borlar yaklak 11 yllk sre ierisinde tamamen denerek 2013 yl ilk yarsnda bu borcun sfrlanmas beklenmektedir (ekil 20). Dier yandan, IMF ile yaplan Stand-by anlamalarnn sonuncusu olan ve 2008 ylnda sona eren 19. Stand-by anlamas kresel ekonomik krizin balad tarihe denk gelmesine ramen, Trkiye IMF ile yeni bir Stand-by anlamas yapmamtr. O dnem ska dile getirilen kresel ekonomik ve finansal kriz ortamnda, Trk ekonomisinin greli istikrarn ve kazanmlarn korumak ve krizin Trk ekonomisi zerindeki etkilerini en aza indirgemek asndan IMF ile bir Stand-by anlamas yaplmasnn son derece gerekli olduu dile getirilmitir. Bunlara ramen, hkmet yeni bir Stand-by imzalamamaya karar vermitir.

67

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 20. Yllara Gre Uluslararas Para Fonuna (IMF) Borlar (Milyar SDR)

Kaynak: Hazine Mstearl, (1SDR= 1,54 Dolar)

Bugn gelinen nokta da Trkiyenin de aralarnda bulunduu ok sayda gelimekte olan lke,IMFkaynaklarnn glendirilmesi ve kresel finansal istikrara katk yapmak amacyla IMFye taahhtte bulunmutur. Bu kapsamda, TrkiyeIMFye uluslararas rezervler arasnda saylmak kaydyla 5 milyar Dolara kadar katkda bulunmay taahht etmitir. Trkiye kresel ekonomik krizin tm gelimi lkeleri olumsuz etkiledii bu dnemde, IMFden yllarca kaynak kullanan bir lke durumunda iken artk kaynak aktaran ve Trkiyeyi IMFden yardm alan lke statsnden yardm veren lke statsne ykseltmitir. Ayrca, yllarca krizler ile mcadele eden Trkiye artk dnyay krizden koruyacak lkeler arasna girmitir. stelik IMFye taahht edilen 5 milyar Dolar yardmn kullanm iin TCMBnin IMFyi aralkl olarak denetleyecek olmas da Trkiyeyi denetlenen konumdan denetleyen statsne terfi ettirmitir. Bununla beraber, Trkiyenin IMFnin yrtme organ saylan cra Direktrleri Kurulunda ilk kez yer alacak olmas da dnyadaki ekonomik kriz ynetimlerinde daha etkin ve nc rol almasna frsat verecektir.54

6.2 DORUDAN YABANCI YATIRIMLAR

Trkiyeye 2002 ylndan sonra dorudan yabanc yatrmlarda patlama yaanmtr. Bu patlamann nedenin ekonomide gerekletirilen yapsal reformlarla istikrarl bir grnmn kazanlmas ve bu grnmn srdrlmesidir. Trkiye ekonomisinde yakalanan yksek byme performans, baarl bte gstergeleri ekonominin kresel piyasalara uyumunu ve entegrasyonunu glendirerek reka-

54. M. Sheyb AYAZ, Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas ve Trkiye, http://www.bilgesam.org.

68

6 .

U LU S L A R A S I

K U R U LU L A R

L E

L K L E R

bet gcn artrmtr. Bu gelimeler Trkiyeyi blgesel bir aktr haline getirmi ve yabanc yatrm ekmede rekor seviyelere ulatrmtr. ABye yelik srecinde yaplan reformlar ekonomi ve finans sektrlerinde devrim niteliinde yeniliklerin nn amtr. Bu yeniliklerle ekonomideki devletin yk hafifletilerek hantal yapsndan kurtarlm, ayrca finans sektrnde verimlilik artmtr. Ekonomi ve finans sektrnde gsterilen bu performansn en nemli unsurlarndan biri yine srdrlebilirliktir. Bu nedenle stanbulun finans merkezi haline getirilmesi bunun srdrlmesinde ve ekonomik yapdaki srayta baat rol oynayacaktr. stanbulun uluslararas finans merkezi haline getirilmesi kresel ekonomideki dengelerin deitii mevcut srete ok stratejik bir neme sahiptir. zellikle orta vadede ok byk bir hacme ulamas beklenen Ortadou ve Krfez lkeleri sermayesinin Trkiyeye gelmesi iin finans sekrndeki gerekli altyap ve faaliyet birimlerinin oluturulmas, vergi teviki politikasnn hayata geirilmesi gerekmektedir.55 Yabanc yatrmlar ekmeye ynelik bu politikalarn izlenmesin de uluslararas dorudan yabanc yatrm stratejisi belirlenmelidir. Bu strateji kapsamnda ksa ve uzun vadede izlenmesi gereken yol haritas izilmelidir. Trkiye ekonomisinin yaps gerek i pazar gerekse avantajl corafi konumu ile sahip olduu evre pazarlar ve geni telekomnikasyon ana sahiptir. Bu yap yabanc yatrmclar ekmeden cazip bir ortam olutursa da yabanc yatrm ekmede yeterli bykle ulaamamtr. Bunun nedeni uluslararas irketlerin lkeler arasnda tercih yaparken Trkiyenin alternatiflerine nispeten dezavantajl konumda olmasdr. Trkiyedeki i tasarruflarn yetersiz olmas ve yatrmlar d borlanma ile finanse etmenin maliyetinin ok yksek olmas nedeniyle dorudan yabanc yatrmlarn getirecei teknoloji, know-how, modern iletme ve pazarlama yntemleri, srdrlebilir kalknmaya ve yksek teknolojili retime geite ok nemlidir. 2001 krizi ncesinde Trkiye iinde bulunduu gelimekte olan lkeler arasnda demografik ve jeopolitik konum bakmnda yabanc sermaye ekmede olmas gereken konuma gelememitir. 2002 sonrasnda ise ekonomide zellikle bankaclk sektrndeki yeniden yaplanma ve ekonomideki mali reformlar sayesinde, d oklara kar krlganl azalm bylece Trkiyenin kredibilitesi artmtr. Buna paralel olarak dorudan yabanc yatrmlarda yksek oranlarda art meydana gelmitir. 2007 ylnda da 22 milyar dolarlk yabanc yatrm ekilerek Trkiye ekonomi tarihinin en byk sermaye girii meydana gelmitir.56

55. M. Emin Erakar ve Erdal Tanas Karagl, Trkiye de Dorudan Yabanc Yatrmlar SETA Analiz, ubat, 2011. 56. M. Emin Erakar ve Erdal Tanas Karagl, Trkiye de Dorudan Yabanc Yatrmlar SETA Analiz, ubat, 2011.

69

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Trkiyeye 1950- 2002 aras dnemde toplamda 13.5 milyar Dolar olan yabanc yatrm miktar, 2002 ylnda 617 milyon Dolar iken, bu miktar 2007 ylnda 22.047 milyon Dolar seviyesine kmtr. 2008 ylnda ise kresel ekonomik krizden dier lkelere nispeten daha az etkilenmitir fakat dorudan yabanc yatrm oranlarnda d gereklemitir. 2009 ylnda ise ekonominin finansal altyaps ve oklara kar direnli yaps ile dorudan yabanc yatrm miktar yeniden arta gemitir. Trkiye son 9 ylda 110 milyar Dolar dorudan yabanc yatrm ekmi ve kurumsallaan ekonomisi sayesinde de 2012 yl iin dorudan yabanc yatrm asndan dnyann en cazip 13. lkesi olmay baarmtr (ekil 21).57
ekil 21. Uluslararas Dorudan Yatrm Girileri (Fiili Giriler, Milyon Dolar)

Kaynak: T.C. Merkez Bankas

Uluslararas dorudan yatrmlarda enerji ve otomotiv sektr yatrmlarnn pay artarken, ucuz igc, pazarlara ulam (gelimi ve dk maliyetli deniz ulam) gibi faktrler de yatrmlarn belirlenmesinde etkili olmutur. Yatrm ortamnn iyiletirilmesi amacyla uygulanan tevik sistemleri, vergi, gmrk ve danmanlk alanlarndaki dzenlemeler ile yapsal faktrler yabanc yatrmlarn lkeye ekilmesinde etkili olmutur. Bu yatrmlar etkileyen faktrler incelendiinde piyasa hacmi, ekonomik ve politik istikrar, ithalat ve ihracat serbestisinin olmas ve beeri sermaye gibi unsurlar Trkiye asndan olumsuz bir tablonun olmad ve dolaysyla bu olumlu durumunda yabanc sermaye yatrmlarnn artmasnda etkili olduu sonucu kmaktadr. Ayrca 2002-2011 yllar arasnda ykselen ihracat hacmi ile dinamik zel sektrn varl da yabanc yatrmlarn ekillenmesinde etkili olmutur. Trkiyenin dorudan yabanc yatrmlarda gerekletirdii artn bir dier nedeni de, dorudan yabanc yatrm zerindeki

57. Babakanlk Yatrm Destek ve Tantm Ajans, www.invest.gov.tr. http://www.invest.gov.tr/tr-TR/turkey/factsandfigures/Pages/Economy.aspx

70

6 .

U LU S L A R A S I

K U R U LU L A R

L E

L K L E R

kstlamalar asndan OECD yesi lkeleri arasnda ikinci en byk reformcu lke olmasdr.58 Rekabeti yatrm koullarnn yan sra gl sanayi ve hizmet sektrnn varl, tm yatrmlara eit muamele ve transfer garantisi gibi iyiletirmeler yabanc yatrm ekilmesinde ne kan uygulamalar olmutur. Dier yandan, 2012 ylnda uygulanmaya balanan yeni tevik yasas ile Trkiye Krt sorununun zm noktasnda olduu bu dnemde, blgede huzur ve gven tesis edilmesi durumunda blgenin var olan ekonomik cazibesi yurtiinden, yurtdndan yerli ve yabanc yatrmclarn ilgisini artracaktr. Bu abalar doru bir vizyonla birleince bata blgede olmak zere lkede olaanst bir ekonomik potansiyel ortaya kacaktr.

6.2 KRED DERECELENDRME KURULULARI

Bir lkenin zellikle yabanc yatrm ekmesinde kredi derecelendirme kurulularndan ald notlar byk neme sahiptir. 1990l yllarda yaanan politik ve ekonomik belirsizlikler uzun yllar boyunca kredi derecelendirme kurulularndan olumlu notlarn alnamamasna neden olmutur. 2002 ylndan itibaren, gerekleen ekonomik byme rakamlar, d bor gstergelerindeki iyilemeler, siyasi istikrar ve uluslararas sermaye girilerindeki arta ramen kredi derecelendirme kurulularnn Trkiyeye kar nyargl tutumlar ile Trkiye ekonomisinde gerekleen iyilemeler gz ard edilmitir. Son yllarda Trkiyenin ou borlu lkeden ekonomik performans, bor gstergeleri ve istikrar anlamnda daha iyi artlarda olmasna ramen byk bir hakszlk ile kar karya kald grlmtr.59 Piyasay ynlendirme gc ok yksek olan kredi derecelendirme kurulular, Trkiyenin kredi derecelendirme notunu, uzun sre artrmayarak bir anlamda lkeye gelecek yabanc yatrmlara da engel olmulardr. Zira Trkiyenin ekonomik gstergeleri birok lkeden iyi durumda olmasna ramen kredi notu uzun sre yatrm yatrlabilir seviyenin altnda tutulmutur. Ayrca, kredi derecelendirme kurulularnn notlar ile CDS gibi piyasay daha hzl takip eden gstergelerde de, piyasann kredibiliteye verdii not ile kredi derecelendirme kurulularnn verdii not arasnda byk fark olduu ortaya kmtr. Trkiye ile daha yksek kredi notuna sahip olan lkelerin 5 yllk CDS primleri karlatrldnda, Trkiyeye piyasa tarafndan verilen kredi notunun ok daha yksek olduu grlmektedir (ekil 22).

58. OECD, FDI Regulatory Restrictiveness Index, 2012. http://www.oecd.org/daf/internationalinvestment/ investmentstatisticsandanalysis/48684001.pdf 59. Erdal Tanas Karagl, Gemiten Gnmze Trkiyede D Borlar SETA Analiz, Ankara, 2010.

71

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 22. 5 Yllk CDS Spreadleri (Bps, 31 Aralk 2012 Tarihi tibariyle*)

*lke isimlerinin yanndaki kredi notlar Fitchin sz konusu lke iin dviz cinsinden uzun vadeli kredi notudur. Kaynak: Bloomberg

Dier yandan, kredi derecelendirme kurulularnn deerlendirmeye aldklar kriterlerdeki bu uyumsuzluk, analistlerin sbjektif yarglarn daha n planda tutarak karar verdiklerini, bunun da kredi derecelendirme kurulularnn kredibilite ve gelecee ynelik uyar mekanizmas ilevinin gvenilirliini yitirmesine neden olmutur. Ekonomideki bu gelimeler kredi derecelendirme kurulularnn da Trkiyenin notunun yatrm yatrlabilir seviye ykseltmeleri iin bask yapmtr. Bu yzden, Fitch derecelendirme kuruluu Kasm 2012de Trkiyenin kredi notunu BBB- ile yatrm yaplabilir seviyeye ykseltmitir. Bu not artrm ile 1994 ylndan bu yana Trkiye, yatrm yaplabilir seviyede bir notu ilk kez almtr. Bu not artrmnn gerekelerinde ise ksa vadede azalan makro-finansal riskler, srdrlebilir ekonomik bymeye geri dn, kamu bor yknn azalmas, cari ak ve enflasyondaki azal, gl bankaclk sistemi ve krizlere kar direncin artmas gibi faktrler not artrmndaki temel gerekeler olarak nitelendirilmitir.60 Bu not artrmnda ekonomik iyilemenin yan sra lke ekonomisinin kresel piyasalarda grnmnn iyilemesinde etkili olmutur. Kredi derecelendirme sektrnn oligopol bir yapda olduu dnldnde; bir lkenin kredi notu kurululardan biri tarafndan artrldnda, yaplan not artrmna kar dier kurulularda kaytsz kalamayacaklar iin, Standard & Poorss ve Moodys gibi derecelendirme kurulularnn da yakn zamanda Trkiyenin kredi notunu ykseltecekleri beklentisi glenmektedir. Mevcut durum-

60. Reuters,Fitch Upgrades Turkey to Investment Grade, November,5, 2012. http://uk.reuters.com/ article/2012/11/05/uk-turkey-fitch-rating-idUKBRE8A40GI20121105

72

6 .

U LU S L A R A S I

K U R U LU L A R

L E

L K L E R

da kontroll bymesini srdrrken, cari a da kontrol altna almaya alan Trkiye, bu not artrm ile hedefini daha kolay gerekletirebilecektir. Bu balamda uzun vadede lkenin, ekonomik bymesini besleyen kalemler arasna, artan oranda dorudan yabanc yatrmlarn dhil olaca beklentisi kuvvetlenecektir. Dier yandan, Trkiye 2013 yl banda Standard & Poors ile var olan derecelendirme szlemesine son vermitir. Bu dnemde derecelendirme iin Moodys ve Fitch derecelendirme kurulular ile szleme imzalamtr. Ayrca, Trkiyenin blgede salad politik g, ekonomik boyuta tanmal ve kredi derecelendirme konusunda lider konumda olmaldr. Bu kapsamda stanbul Finans Merkezinin (FM) kurulmas ile finansal enstrmanlarn eitlenmesi bu enstrmanlara kredi notu derecelendirmesi getirilmesi zorunluluu hem yerli derecelendirme kurulularnn (kurulacak-mevcut) glenmesini hem de mevcut uluslararas derecelendirme kurulularna olan bamlln azaltlmasn salayacaktr.61 Trkiye yakalad bu byme trendini istikrarl bir biimde srdrmek ve cari a kontrol altna almak, kredi derece kurulularndan alnacak yksek notlar dorudan yabanc yatrmlarn lkeye ekilmesi balamnda olumlu sonular douracaktr. Dolaysyla yabanc sermayenin lkeye ekilmesi hem srdrlebilir bymenin gerekletirilmesine katk salayacak hem de yeni istihdam alanlarnn olumasna zemin hazrlayacaktr.

61. Erdal Tanas Karagl, lk stiklal Mhokur, Kredi Derecelendirme Kurulular: Alternatif Araylar, SETA Rapor, Eyll, 2012.

73

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

74

7. D E EN K R E S E L E KO N O M : T R K YE V E DI T C A R E T

7.1 DEEN KRESEL EKONOM VE DI TCARET

2008 yl ortalarnda ABD finans sektrnden kaynaklanan kriz beklenmeyen bir ekilde ksa srede kresel apta bir mali ve reel sektr krizine dnmtr. Bu krizin en ar etkileri Euro blgesinde hissedilmi ve blge ekonomisinde ciddi ekilde daralma yaanmtr. Yaanan kriz ortamnda Trkiyenin de blge lkeleri ile olan ihracatnda azalmalar olmu ve lkeye sermaye giriinde dler yaanm ve dolaysyla d talep daralmasyla kar karya kalnmtr. 2008-2009 yllarnda yaanan kresel ekonomik krizin etkisi ile dnyadaki dengeler deimi ve ekonomideki arlk gelimi lkelerden, az gelimi ykselen piyasalara kaymaya balamtr. Deien dengeler sonrasnda, Trkiyede d politika kararlar ekonomi ile uyumlu biimde uygulanmaya balamtr. Hkmetin Ortadou ve Afrikaya ynelik almlar Trkiyenin bu lkelerle olan ticari ilikilerinin gelimesini de salamtr. Deien dengeler sonrasnda, Trkiyede d politika kararlar ekonomi ile uyumlu biimde uygulanmaya balamtr. Hkmetin Ortadou ve Afrikaya ynelik almlar Trkiyenin bu lkelerle olan ticari ilikilerinin gelimesini de salamtr. Bu almlar d ticarette eksen kaymas olarak tartlsa da esasen bu almlar d ticarette lke eitliliini arttrd grlmtr. Bu eitlilii artrmaya ynelik yaplan serbest ticaret anlamalar ve vize muafiyetleri gibi uygulamalar Trkiye ekonomisinin d ticaretteki eksen genilemesi olarak adlandrlmaldr. D ticaretteki eksen genilemesi Latin Amerika, Afrika, Ortadou ve Balkanlar blgeleri ile; Rusya ve in gibi lkelerle ticari ortaklklarn yaplmas ve karlkl ekonomik kar salanmas 1990larda balayan kresel lekli deiim trendi ile paralel bir grnm arz etmektedir. Trkiyede gelimekte olan lkeleri ykselie geiren
75

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

kresel lekli bu deiimi doru izleyen bir yaklam benimseyerek istikrarl ekonomik grnm ile etkin bir d ticaret politikas izlemitir.62 Trkiye bu dnemde kresel ekonomik krizin etkilerini bertaraf etmeyi baararak ihracatta alternatif pazar araylarna ynelmi ve kriz ortamnn dourduu dezavantajl ortam lehine evirmitir. Trkiye ekonomisi, yaanan kresel ekonomik krizin etkilerini bu sayede asgari dzeye indirmeyi baarmtr. Bu amala, Uzak Dou, Hindistan, Kuzey Afrika, Ortadou ve Latin Amerika lkelerinde yeni imknlar ve pazarlar gelitirilerek olumsuz etkiler bertaraf edilmitir. zellikle, Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri (MENA) Trkiye iin ihracatta alternatif bir pazar haline gelmitir. 2010 ylndan itibaren Trkiye MENA lkeleriyle eitli sektrlerde ticaret yapmaya balamtr. 2011 ylnda Trkiyenin Asya lkelerine (Yakn, Ortadou ve dier Asya) yapt ihracatn toplam ihracat iindeki pay 28,3 iken, bu oran 2012 ylnda yzde 34,8e kmtr (Tablo 5).63 Trkiye son yllarda Afrika lkeleri ile olan sosyal, kltrel ve ekonomik ilikilerini ciddi ekilde arttrmtr. 2008 ylndan itibaren blge lkeleri ile olan ticaret hacminde art yaanm, ayn yl yaanan kresel ekonomik kriz neticesinde 2009 ylnda d yaanm olsa da, Afrika lkelerine ynelik ticaret istikrarl bir ekilde art gstermitir. Trkiyenin Afrikaya olan ilgisi 2003 ylnda D Ticaret Mstearl bnyesinde Afrika ile Ticari likileri Glendirme Stratejisi ile balamtr. 2005 yl Trkiyede Afrika yl olarak ilan edilmi, 2008 ylnda Trkiye, Afrika Birlii tarafndan stratejik ortak ilan edilmi ve yine ayn yl Trkiye, Afrika Kalknma Bankas yesi olmutur.64 Trkiyenin Afrika ile siyasi, ticari ve sosyal ilikilerindeki kkl gemii, blge lkeleri ile olan ticari ilikilerinin gelimesinde nemli etkendir. Ayrca, Trkiyenin sanayi ve d ticaret yapsnn Afrika ekonomilerini tamamlayc nitelikte olmas Trkiye asndan avantajl bir durumdur.

62. Mehmet Babacan, Whither Axis Shift: A Perspective from Turkeys Foreign Trade. SETA Policy Report, No. 4, 2010. 63. Trkiye hracatlar Meclisi (TM), hracat Rakamlar, 2012. http://www.tim.org.tr/tr/ihracat-ihracatrakamlari-tablolar.html. 64. D Ekonomik likiler Kurulu (DEK), Afrikada Trk adamlar. http://www.dtik.org.tr/FaydaliBilgiler/ Makaleler.html

76

7 .

D E E N

K R E S E L

E K O N O M : T R K Y E V E

D I T C A R E T

Tablo 5. lke Gruplarna Gre D Ticaret (Milyon Dolar)

lke Gruplar 2011 hracat GENEL TOPLAMI A- AVRUPA BRL LKELER (27) B- TRKYE SERBEST BLGELER C- DER LKELER 1- DER AVRUPA 2- AFRKA Kuzey Afrika Dier Afrika 3- AMERKA Kuzey Amerika Orta Amerika ve Karayip Gney Amerika 4- ASYA Yakn ve Ortadou Dier Asya 5- AVUSTRALYA VE YEN ZELANDA 6- DER LKE ve BLGELER
Kaynak: TUK, D Ticaret statistikleri, Ekim 2012

2012 Pay-% 100,0 46,2 1,9 51,9 9,6 7,7 5,0 2,7 5,9 4,0 0,5 1,4 28,3 20,7 7,6 0,4 0,1 Deer 152.560 59.240 2.295 91.025 14.373 13.361 9.449 3.913 9.636 6.673 770 2.193 53.058 42.477 10.582 490.5 105.2 Pay-% 100,0 38,8 1,5 59,7 9,4 8,8 6,2 2,6 6,3 4,4 0,5 1,4 34,8 27,8 6,9 0,3 0,1

Deer 134.906 62.347 2.544 70.014 12.976 10.333 6.700 3.633 7.926 5.459 626.3 1.840 38.134 27.935 10.199 480.7 163.7

2011 ve 2012 yllarnda Trkiye, ihracat pazarnn yarsn oluturan Avrupa Birlii blgesindeki bor krizine ramen, pazar payn bytmesi ve corafi eitlilii salamas sayesinde ihracatta pozitif bir ivme yakalamtr. Bylece hem ihracatta art devam etmi hem de lke kresel ticaret dinamiklerine hzl adapte olduunu gstermitir. 2011 ylnda, ekonomik bymenin grece yavalama eiliminde olduu dnemde, i talep daralmas ile reticiler daha fazla d talebe ynelmi ve ihracat miktarnda art gereklemitir. Ayrca, TLdeki deer kayb da dnya piyasalarnda rekabet gc kazanlmasnda ve ihracatta meydana gelen bu artn yaanmasnda nemli bir etken olmutur. 2012 yl birinci ve ikinci eyrekte olduu gibi nc eyrekte de ihracat Trkiye ekonomisinde bymenin kayna haline gelmitir. Ekonomik byme i talebin azaltlmasyla, net ihracattaki art ile salanm, ihracatn ithalattan daha fazla artmas anlamna gelen bu durum ekonomik bymeye nemli katklar salamtr. ekil 23te de grld gibi, 2001 krizinden sonra srekli olarak art gsteren ihracat miktar, kresel ekonomik krizin etkisiyle 2009da ivme kaybetse de 2010 ylndan sonra yeniden arta gemitir. 2002 ylnda 36 milyar Dolar olan ihracat miktar 2012 ylnda 152.6 milyar Dolar olarak rekor olarak tarihe gemitir.

77

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 23. Yllara Gre hracat Miktar (Milyar Dolar)

Kaynak: Trkiye hracatlar Meclisi (TM)

hracatn bu lkelere gerekletirilmesinde, bu lkelere Trk birlii ve Koordinasyon Ajans Bakanl (TKA) tarafndan yaplan kalknma yardmlarnn da nemli pay vardr. Trkiye, kalknma yardmlarnda artk dnor lke konumuna gelmi ve gerekletirdii yardmlar ile lkelerin kapasitelerinin gelitirilmesine nemli katklar salamtr. Bu anlamda kalknma yardmlar lke eitlenmesini artrmtr. Kalknma yardmlarnn lkeler arasnda ticari ibirliinin artrlmasnda ok nemli pay vardr. Ayrca, teknik i birlii almalar ile sosyal ve ekonomik alt yaplar ve retim sektrlerinin gelitirilmesi salanarak, iki lke arasnda yatrmlar iin elverili ortamlar temin edilmitir. Trkiyenin resmi kalknma yardm hacmi kresel ekonomik krize ramen, 2009 ylnda 707 milyon Dolara, 2010 ylnda 967 milyon Dolara ve 2011 ylnda ise 1.2 milyar Dolara ulamtr (ekil 24). Trkiye, OECD lkeleri arasnda da kalknma yardmlar miktarn en fazla artran lke olmutur. Ancak, kalknma yardmlarnn etkinliinin artrlmas iin yeni bir strateji gelitirilmesi nem arz etmektedir. Baka bir anlam kazanan faktr ise lkeler arasnda gerekleen ticarette nemli katks olan Trk Hava Yollarnn (THY) 2003-2011 dneminde am olduu yeni uu gzergahlardr. Trk Hava Yollar, 2003 ylnda 104 olan uulan nokta saysn 2011 sonu itibari ile 149 d, 40 i hat olmak zere toplam 189a karmtr.Uulan lke says82 ve uulan ehir says149 olmutur. Uu gzergahlarnn artmas ve bylece hemen her ktadaki ticari merkezlere dorudan uular salanmas, ticaret yapan i adamlarnn yeni anlamalar yapmasn kolaylatrmtr.65

65. Trk Hava Yollar. http://www.turkishairlines.com

78

7 .

D E E N

K R E S E L

E K O N O M : T R K Y E V E

D I T C A R E T

ekil 24. Yllara Gre Resmi Kalknma Yardmlar (Milyon Dolar)

Kaynak: Trk birlii ve Koordinasyon Ajans Bakanl (TKA)

Yaanan kresel ekonomik kriz dneminde yeni imknlar ve pazarlar gelitirme eilimi, Trkiyeyi dier AB yesi lkelerden ayrtran temel bir faktr olarak ne kmtr. AB ekonomilerinin parasal genileme ile beraber nn alamadklar bte aklar bu ekonomileri kresel ticaret sahnesinde arka plana iterken, Trkiyenin mali disiplini sayesinde, ekonomik istikrar devam etmi ve ekonominin kredibilitesi ykselmitir. Bu ykseli sadece rakamlarda kalmam ayn zamanda retime dolaysyla ihracata da yansmtr. Ayrca, Trkiyenin ihracatta sektr ve lke baznda eitliliini arttrd gzlemlenmitir. Bu adan, d talepte meydana gelen ve gelecek olumsuzluklar bertaraf ederek istikrarl bir ihracat performans ortaya koymas nem arz etmektedir. Trkiyenin, ihracatta gerekletirdii bu art srdrebilmesi iin rekabet gcn arttrarak elde edilen bu pazarlar kalc hale getirmesi gerekmektedir. Hkmetin de, cari ak sorunu ile mcadele kapsamnda Trkiyenin d ticaret ve cari dengesinin salanmas iin etkin ekonomi politikalarnn uygulanmas ve bu dorultuda sektrlerin uluslararas rekabette ve kresel pazarlarda paynn artrlmas iin abalar sarf ettii grlmektedir.66 Ayrca, retim ve ihracatn, ithalata olan bamlln azaltmak amacyla, ara mal ve yatrm mallarnda yurtii retim kapasitesini artrc politikalar da uygulanmaya balamtr. Dier yandan, 2012 ylnda uygulamaya konulan Yeni Tevik Sistemi ile blgesel gelime politikalar belirlenmi, bu politikalar dhilinde blgelere yeniliki, rekabet gc yksek ve yksek katma deer yaratabilen sektrlerin teviki amalanmtr.67 hracat miktarnn ykseltilmesi iin yatrmlara uygun koullarn yaratlmas ve verimli igc politikalarnn gelitirilmesi hedeflenirken, meslek eitimi reformlar sayesinde nitelikli igc arz ve talebinin de arttrlmas ngrlmektedir. Zira
66. 61. Hkmet Program, http://www.basbakanlik.gov.tr/Forms/pMain.aspx. 67. Erdal Tanas Karagl, Cari Ak Tartmalar Glgesinde Trkiye Ekonomisi, SETA Analiz, Kasm, 2011.

79

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

dorudan yabanc yatrmlarn lkeye ekilmesi iin yasal ve hukuki alanlarda olumlu dzenlemeler yaplarak kresel piyasalardaki ekonomik ilikilerin uluslararas rekabet yntemleri dorultusunda revize edilmesi ihracat gelitirmek iin uygulanacak admlar olarak nitelendirilmektedir.68

68. T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanl, Trkiye Sanayi Stratejisi Belgesi, 2010.

80

8. 202 3 S T R AT E J K V Z YO N U V E GE L EC E K B EK L EN T L E R

Trkiye ekonomisinin son 10 ylda gsterdii ekonomik performans ile birok gstergede ciddi iyilemeler olduu grlmektedir. Bu iyilemeler son 10 ylda salanan siyasi ve ekonomik istikrar, Trkiye ekonomisinin demografik yaps, zel sektrn etkinlii ve kapasitesi ve blgede sahip olduu zgveni sayesinde gereklemitir. Trkiye Cumhuriyetinin 100. kurulu yl dnm olan 2023 ylnn daha anlaml hale getirilmesi balamnda, AK Parti 2023 yl iin bir dizi siyasi, ekonomik ve sosyal hedefler belirlemi ve bu hedefler dorultusunda uygulanacak tm politikalarn kararllkla uygulanmas gerektiini vurgulamtr. 10 yl ncesinde bir sonraki gn bile tahmin edemeyen karar vericiler, bugn 10 yllk hedefler ile ekonomiyi ynlendirmektedirler. Bu hedefler, hem ekonomide daha yksek hedeflere ulamay hem de toplumun tm kesimlerini motive etmeyi salamtr. Bu hedefler erevesinde 2023 ylnda 2 trilyon Dolar GSYH ve 25 bin Dolar kii ba milli gelir hedeflenmitir. Ayrca 2023 ylnda ihracat miktarnn 500 milyar Dolara ve 50 bin olan ihracat saysnn da 100 bine kartlmas amalanmtr. Dier taraftan 2023 ylna kadar enflasyon ve faiz oranlarnn kalc biimde tek haneli rakamlara indirilmesi ve stanbulun dnyada ilk 10 finans merkezi arasnda yer almas hedeflenmitir. Zira bu hedefler arasnda en iddial olan ise 2023 ylna kadar Trkiye ekonomisinin dnyann ilk 10 ekonomisi arasna girmesi olmutur. Trkiye 2011 GSYH rakamlarna gre lkeler sralandnda 18. srada olmakla beraber, satn alma gc paritesine gre ise 15. srada yer almaktadr (Tablo 6). Trkiye ekonomisinin yaps dnldnde, 2023 yl iin belirlenen yol haritas gereki ve ekonominin tm aktrleri tarafndan benimsenen hedefler olmutur.
83

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

Tablo 6. 2011 Yl GSYH Miktar (Milyar Dolar)

lkeler 1- ABD 2- in 3- Japonya 4- Almanya 5- Fransa 6- Brezilya 7- ngiltere 8- talya 9- Rusya 10- Hindistan 11- Kanada 12- Avusturya 13- spanya 14- Meksika 15- Gney Kore 16- Endonezya 17-Hollanda 18- Trkiye 19- svire 20- S.Arabistan
Kaynak: Dnya Bankas

GSYHye Gre GSYH (Milyar Dolar) 15.076 7.298 5.867 3.607 2.278 2.493 2.431 2.199 1.850 1.827 1.739 1.487 1.480 1.154 1.116 846 838 774 661 593

GSYH, Satn Alma Gc Paritesi ne Gre GSYH, Satn Alma Gc lkeler Paritesi (Milyar Dolar) 1- ABD 14.991 2- in 3-Hindistan 4- Japonya 5- Almanya 6- Rusya 7- Fransa 8- Brezilya 9- ngiltere 10- talya 11- Meksika 12- Gney Kore 13- spanya 14- Kanada 15- Trkiye 16- Endonezya 17- Avusturya 18-ran 19-Polonya 20-Arjantin 11.290 4.503 4.385 3.227 3.015 2.306 2.289 2.233 1.983 1.752 1.507 1.481 1.392 1.259 1.123 898 841 812 715

Bu hedeflerin gereklemesi iin 2023 ylna 10 yl gibi bir srenin kald bu dnemde ekonomide bu hedeflere ulamada baz yapsal sorunlara da odaklanmakta fayda vardr.

8.1 TASARRUF VE YATIRIM

1990l yllarda tasarruf oranlarnn dk olmas kamu sektrndeki yksek bte aklar, sosyal gvenlik kurulular ve KTlerdeki aklardan kaynaklamtr. 2002 ylndan sonra ise tasarruflardaki dn kayna zel sektr tasarruflarndaki azalmadr. 2002 sonras salanan mali disiplin kamu tasarruflarn artrm fakat zel tasarruflardaki d karlamaya yetmemitir. Bu dnemde makroekonomik istikrarn salanmas, enflasyonun yavalamas, faiz oranlarnn dmesi, kredi imkanlarndaki art ve artan i talep zel sektr tasarruf oranlarnn dmesine neden olmutur. Dolaysyla, 2002 sonras ekonomik bymede ve gelirde meydana gelen art tasarruflara yansmamtr. zel sektr, yurt ii tasarruf
84

8 .

2 0 2 3

S T R AT E J K V Z YO N U V E

G E L E C E K

B E K L E N T L E R

oranlarndaki d daha fazla yabanc sermayeyle finanse etmeye balam bu da cari an srdrlebilirliini gndeme getirmitir.69 Ayrca, Trkiyede tasarruf yapma alkanlnn olmamas, bamllk orannn yksek olmas ve tasarruf iin rn eitliliinin az olmas gibi nedenler ile tasarruf oran dk kalmtr. Trkiyenin 2023 ylnda, dnya ekonomileri arasnda ilk 10 ierisinde yer almas iin yksek byme hzn srekli hale getirmesi gerekmektedir. Trkiyedeki dk tasarruf oranlar ise srdrlebilir yksek bymeyi olumsuz etkilemektedir. zellikle srdrlebilir bymenin yap talarndan olan yatrmlarda yurtii tasarruf oranlarnn dk olmas yatrmlarda srekli olarak yabanc yatrmlara ve d finansmana olan bamll artrmaktadr. Tasarruflar, yatrmlarn bymeye katk salamasndaki en temel kaynaktr. Bu nedenle Trkiyede 2023 hedefleri dorultusunda yatrmlarn ihtiyac olan yurtii tasarruflar ile karlanmas zorunlu bir hal almtr. Tasarruflarn yatrmlar karlamas ile cari an srdrlebilirlii ve ekonomide d etkilerin krlganlk unsuru olmaktan kmas kolaylaacaktr. Yurtii tasarruflarn azl d finansmana bamll artrmaktadr. Yabanc kaynaklara bamlln ekonomik byme zerinde olumsuz etki yaratma riski bulunmaktadr. Tasarruf yetersizliinin, srdrlebilir yksek hzl bymenin nnde engel olmamas iin, makroekonomik istikrar, gl ve sistematik bir ekilde dzenlenmi finansal sektr, artan yatrm miktarlar ve yatrmlarn desteklendii bir vergi sisteminin varl gibi faktrler tasarruf miktarnn artrlmas iin hayati nem tamaktadr. Bu amala zellikle 2023 iin hedeflenen deerlere ulamak iin tasarruflar artrc abalar hzlanmtr. Bu nedenle toplam tasarrufun artrlmas, kamu ve zel sektr tasarruflarnn birbirlerini tamamlayc nitelikte olmas ve tasarruf oranlarnn yllk ortalama yzde 20nin zerinde istikrarl bir seviyede gerekletirilmesi nem arz etmektedir. Dier yandan, Trkiyenin ilk 10 ekonomi iinde yer almas iin tasarruf oranlar yksek byme oranlarna sahip olan lkelerin tasarruf oranlar ile rekabet iinde olmas gerekmektedir. lkelerin tasarruf oranlar karlatrldnda tasarruf, yatrm ve byme arasndaki pozitif iliki kendini gstermektedir. Ykselite olan in ve Gney Kore gibi srdrlebilir hzl bymeye ulaarak gelimi lke seviyesine ykselen lkelerin tasarruf oranlar ile yatrm oranlar arasndaki fark pozitifken Trkiyede bu fark negatiftir. inin yzde 52,6, Gney Korenin yzde 29,3 orannda tasarruf oranna sahip olduu gz nnde bulundurulduunda, Trkiyenin de tasarruflarn artrmasnn ne kadar nemli olduu ortaya kmaktadr (ekil 25).

69. T.C. Kalknma Bakanl ve Dnya Bankas Yksek Bymenin Srdrlebilirlii: Yurtii Tasarruflarn Rol: Trkiye lke Ekonomik Raporu, 2011.

85

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ekil 25. Seilmi lkelerin Yatrm-Tasarruf Oranlarnn GSYHye Oran

Kaynak: Dnya Bankas, OECD, EUROSTAT

Bu kapsamda, 2012 ylnda Bireysel Emeklilik Sisteminde (BES) yaanan aksaklklar dikkate alnarak yaplan deiikliklerle yaanan kresel ekonomik krize paralel olarak bireysel tasarruflarn artrlmas amalanmtr. Tasarruflarn artrlmas amacyla BESte yer alan ve esasen vergiden indirim eklinde uygulanan tevik sitemi yerine devlet katks getirilerek dzenlemeler yaplmtr.70 2008 kresel ekonomik krizi ile birlikte lkeler yeni finansal mimari araylarna girmi, dzenleyici ve denetleyici yaklamlarn gncellenmesi ve uluslararas ibirlikleri de gndeme gelmitir. Dolaysyla kaynaklarn toplanmas ve etkin bir ekilde datlmasn salayan, kresel piyasalarla entegre olan ve bnyesinde eitli sektrleri barndran, katma deeri yksek rn retme kapasitesine sahip olan finans sektr, kresel ekonomik krizin yaand bu dnemde ekonomik bymenin itici gc olarak grlmektedir.71 Bu balamda, Trkiyede krizi bir frsata evirmek amacyla stanbulu blgesel ve kresel finans merkezi haline getirmeyi hedeflemitir. Tasarruflarn artrlmas iin sermaye piyasalarnn nemi dnldnde; stanbulun Finans Merkezi (FM) haline getirilmesi hem tasarruflarn artrlmasna olumlu katk salayacak hem de ekonomik bymenin nemli faktrlerinden biri haline gelecektir. stanbulun blgesel ve kresel finans merkezi olmas hem lkeye uluslararas fon giriine katk salayacak hem de yurtii tasarruflar artrc etki yapaca iin yabanc sermaye giri klarnn istikrarszlk unsuru olmasn engelleyecektir. Yatrmclarn taleplerine elverili ortamn olumas ve kamuyu bilgilendirme70. Altan Ylmaz, Bireysel Emeklilik ve Yatrm Sisteminde Yeni Tevik Uygulamas, Vergi Mkelleflerinin Haklarn Koruma Dernei, 3Austos 2012. 71. stanbul niversitesi Sermaye Piyasalar Aratrma ve Uygulama Merkezi (SERPAM), stanbul Blgesi ve Uluslararas Finans Merkezi (FM), Ekim, 2012.

86

8 .

2 0 2 3

S T R AT E J K V Z YO N U V E

G E L E C E K

B E K L E N T L E R

nin neminin artmasyla effaf ve gvenilir bir piyasa oluturulacaktr. Yatrmlar ve tasarruf artlarnn katksyla istihdam ve ekonomik byme artacaktr.72 Bu noktada stanbulun finans merkezi haline getirilmesi yatrmclarn sermaye piyasalar, sermaye piyasas kurumlar ve aralar, yatrmcy korumaya ynelik dzenlemeler, yatrm riskleri ve bu konularda birlik salanmas asndan olduka nemlidir. Bunun yan sra ulusal finansal okuryazarln artmasna katkda bulunacak ve tasarruf kararlar zerinde nemli etki yapacaktr. Bylece karar alclar piyasaya girdikleri andan itibaren bilinli mali kararlar alarak tasarruflarn artrmaya odaklanacaklardr.73 gcne katlmda ayrmclklarn ortadan kaldrlmas hem kadnn retime katk yapmasna hem de kadnn igcne katlarak bamllk orannn dmesi ile tasarruf orann artna da katk yapacaktr. zellikle de kadnlarn hibir kstlama olmadan kamu ve zel kesimde istihdamnn salanmas hem sosyal devlet hem de demokratik sistemin icabdr.

8.2 ENERJDE DIA BAIMLILIK VE CAR AIK

Dier yandan, retimin srdrlmesi iin en nemli girdi olan enerjide Trkiye byk lde da bamldr. Bu durum da cari ak zerinde artrc etki yapmaktadr.74 Cari an artmas aslnda tasarruf edilecek kaynan yurtdna transferine neden olmaktadr. 2011 ylnda cari ak 77 milyar Dolar ve cari an GSYH iindeki pay yaklak yzde 10 olarak gereklemitir. Cari an GSYH iindeki paynn bymesinin nedeni ara mal ithalatna bamllk nedeniyle artan ithalattr. 2011 ylnda 240 milyar Dolar olarak gerekletirilen ithalatn 54 milyar Dolarn enerji ithalat oluturmutur.75 2011 ylnda 240 milyar Dolar olarak gerekleen ithalat kalemleri incelendiinde ithalatn; 100 milyar Dolar, yani ithalatn yzde 42lik ksm, Trkiyede retilen ancak retimi ve kalitesi yetersiz olan mallardan, 100 milyar Dolar, bu da ithalatn yaklak yzde 42si, ise Trkiyede retimi olmayan ya da az olan mallardan, 40 milyar Dolar, yani ithalatn yzde 16lk ksm ise, Trkiyede yeteri kadar retildii halde dardan alnan mallardan olutuu grlmektedir. Bu nedenle, Trkiyede retimi olmayan ya da az olan mallarn retilmesi temel
72. Devlet Planlama Tekilat , stanbul Uluslararas Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Plan, Ankara, 2009. 73. T.C. Kalknma Bakanl ve Dnya Bankas Yksek Bymenin Srdrlebilirlii: Yurtii Tasarruflarn Rol: Trkiye lke Ekonomik Raporu, 2011. 74. Rstem Yanar, Gldem Kerimolu, Trkiyede Enerji, Tketimi, Ekonomik Byme ve Cari Ak likisi, Ekonomi Bilimler Dergisi, Cilt,3,No:2, 2011. 75. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl, Dnyada ve Trkiyede Enerji Grnm Raporu, 2012. http://www. enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar/Dunyada_ve_Turkiyede_Enerji_Gorunumu.pdf.

87

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

odak noktalarndan birisi olmaldr. Bu abalar, ithalat azaltc bir etki yapacak ve ithalatn azalmas da cari a azaltacaktr. Trkiyede yksek katma deer yaratan sektrlerde ihracat yapabilmek iin yksek oranda ithalat yapmak zorunlu hale gelmitir. Ayrca ithalatn yzde 42 gibi byk bir ksm yurt iinde retimi hi olmayan ya da ok az olan mallardan olumaktadr.76 Bu balamda ithalatn yaklak yzde 72sini oluturan ara mal retiminin yurt iinde gereklemesi stratejik nem tamaktadr Yeni tevik sistemi ile sanayinin yapsal dnmne katk salayacak stratejik sektrlere destek artrlmaldr. Tasarlanan yeni tevik sisteminde de zellikle bamlln yksek olduu ara mallara ncelik verilerek cari an azaltlmas hedeflenmitir. Ayn zamanda kresel rekabetin artt mevcut ortamda, rekabet gc kazanmak iin Ar-Ge ve ileri teknolojiye dayal retime geilmesi srdrlebilir byme iin zorunlu hale gelmitir. Bu nedenle cari an azaltlmas ve sanayinin teknolojik dnmnn salanmas, yaplacak olan yatrmn sektr bazl olmas nem arz etmektedir. Dier yandan, cari an azaltlmas iin Trkiyede ucuz ve srdrlebilir enerji kaynaklarnn temin edilmesi iin almalarn yaplmas enerjide da bamlln azaltlmasnda faydal olacaktr. Beraberinde alternatif enerji kaynaklarna ynelik Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi ve enerji altyapsnn modernizasyonu, hem enerji tasarrufu hem de enerji verimliliinin artrlmasnda etkili olacaktr. Ekonomik bymenin enerji olmadan gerekletirilemeyecei ve 2023 yl iin 500 milyar Dolar ihracat hedefinin de enerji olmadan yaplmasnn zor olduu dnldnde, Trkiyede enerjide da bamlln drlmesi olduka nem arz etmektedir. Dolaysyla, hem cari an azaltlmas hem de iktisadi hedeflerle uyumlu enerji politikalarnn uygulanmas zaruri bir durum olarak ortaya kmaktadr. Bu kapsamda, enerji kaynaklarnn eitlendirilmesi, bata nkleer enerjinin hzlca devreye girmesi zorunlu bir hal almtr. Trkiyenin 2023 ekonomik hedeflerine ulamas asndan deerlendirildiinde, cari an dier lkelerle ayn seviyelere indirilmesi gerekmektedir (ekil 26). Ekonomide yumuak ini sreci ile birlikte cari an kontrol altna alnmas OVP tahminlerine yansm, cari ilemler ann GSYHye oran 2012 yl iin yzde 7,3 ve 2015 yl iin de yzde 6,5 olarak belirlenmitir. Mevcut veriler ile 2012 ylnda cari ilemler ann GSYHye orannn yaklak yzde 6,5 civarnda gerekleecei beklenmektedir.

76. T.C. Ekonomi Bakanl thalatn Deerlendirilmesi, stanbul, 14 ubat, 2012.

88

8 .

2 0 2 3

S T R AT E J K V Z YO N U V E

G E L E C E K

B E K L E N T L E R

ekil 26. 2011 Yl Cari Ak/GSYH Oran (%)

Kaynak: Kalknma Bakanl, OECD, EUROSTAT

8.3 AR-GE HARCAMALARI

1990l yllarda dnyada bilgi ekonomisi yatrmlar artmaya balam ve u an gelimi olan birok lke Ar-Ge ve inovasyona byk miktarlarda kaynak aktarmtr. O dnemde aktardklar kaynaklarn karln orta ve uzun vadede almlar ve 1990l yllarn sonuna gelindiinde ise lke ekonomilerinin ana gndemini Ar-Ge ve inovasyon oluturmutur. Ar-Ge harcamalar, aratrma ve henz bulunmam bir rn ya da bilgiyi gelitirmek dorultusunda yaplr.77 Dnyadaki bu eilim, 1990l yllardan itibaren teknolojik gelime ve yenilik makro dzeyde ekonomik bymeye katk salad gibi mikro dzeyde de firmalarn pazar paylarnn arttrlmasnda nc bir rol oynamtr.78 Bylece firmalarn pazar paylarn artrmas, bu firmalarn bulunduu lkelerin daha hzl gelimesini salamaktadr. Bu firmalar ve kurumlar kendi rekabet glerini ve pazar paylarn artrrken bulunduklar lkenin de uluslar aras piyasalarda glenmesine katk salamaktadr. lkelerin yakalad bu gelimilik dzeyi de srdrlebilir kalknma, daha iyi yaam koullar ve hzl ekonomik bymeyi beraberinde getirmitir. zellikle ekonomik kriz dnemlerinde lkelerin katma deeri yksek rn retimini arttrmasnn kresel rekabet ortamnda ciddi iyilemeleri beraberinde getirdii dnldnde Ar-Ge almalarnn nemi ortaya kmaktadr. Ar-Ge harcamalarnn ekonomik bymeye pozitif etkisi, Ar-Ge faaliyetlerini ekonomik bymenin nemli bir kayna haline getirmektedir. Ar-Ge sonucunda daha nce
77. Dilad Erkek Ar-Ge, novasyon ve Trkiye: Neredeyiz?, T.C. Gney Ege Kalknma Ajans, 2011. 78. Onur Altn, A. Aye Kaya, Trkiyede AR-GE Harcamalar ve Ekonomik Byme Arasndaki Nedensellik likisinin Analizi, Ege Akademik Bak, 9(1), ss.252-259, 2009.

89

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

benzeri olmayan bir rn/hizmet ya da benzer ii yapan bir rn/hizmetin gelitirilmi hali ortaya kacaktr. Bu yeni rn/hizmet piyasaya sunulacak; yaratt farkllk ile tketicinin dikkatini ekecek; ithalat ve ihracatlar gerekleecek, kr salayacak, istihdam salayacak ve kresel piyasada lke/irketin rekabet gcn artracaktr. Dolaysyla, birok gelimi lkede 2008 kresel ekonomik krizi etkilerinin yaand byle bir dnemde, krizden daha hzl ve kalc bir k aray iinde olan lkelerin bilim, teknoloji ve inovasyonu tevik etmeleri beklenmektedir. Ar-Ge harcamalar dier lkelere kyasla ok fazla olan lkelerin en gelimi ve zengin lkelerden olmalar tesadfi deildir. Ar-Ge harcamalarnn GSYH iindeki pay yksek olan lkeler gnmzde bilim ve teknolojide byk fark yaratan ve rekabette nde olan lkelerdir. Ar-Ge yatrmlar uzun yllardr byk miktarda olan lkeler gnmzde bilim ve teknoloji alannda byk admlar atm; sanayi ve retimleri ile kresel piyasada rekabet edebilirliklerini salamlatrmlardr.79 Ar-Ge harcamalarnn GSYHye oran 2010 ylnda OECD lkelerinde ortalama yzde 2,4, AB lkelerinde yzde 1,95 ve Gney Korede ise yzde 3,75 seviyelerinde gereklemitir. Ayn zamanda ABDde 2,9, inde 1,77, srailde 4,40 ve Polonyada 0,74 olarak gerekletirilmitir Trkiyede ise Ar-Geye aktarlan kaynak gelimi lkelere nispetten dk kalm ve son yllarda artmasna ramen bu oran halen yzde 1in altnda seyretmitir (ekil 27).80 Bu nedenle, Trkiyede Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerine salanacak tevik ve destekler, srdrlebilir bymenin istikrarl bir biimde salanabilmesi asndan hayati nem arz etmektedir. Trkiyenin gerek ekonomik bymede istikrar salamas gerekse 2023 hedeflerini yakalamas iin Ar-Geye arlk vermesi ve bu alana aktarlan kayna arttrmas gerekmektedir. zellikle Trkiyenin 2023te ilk 10 ekonomi ierisinde yer almas hedefine ynelik politika belirlerken, gelimi lkelerin ekonomik sramalar gz nnde bulundurulmaldr. Dolaysyla, Trkiyenin baarl lke rneklerini dikkate alarak Ar-Ge alanna daha fazla arlk vermesi gerekmektedir. Trkiyede son yllarda bymeye katkda bulanan ihracata, Ar-Ge sonucu ortaya kacak yksek katma deerli retimin eklenmesi ile uzun dnemde hedeflenen byme oranlarna ulalmas daha kolay olacaktr.

79. Dilad Erkek Ar-Ge, novasyon ve Trkiye: Neredeyiz?, T.C. Gney Ege Kalknma Ajans, 2011. 80. OECD, Main Science and Technology Indicators ,2012. http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=MSTI_PUB.

90

8 .

2 0 2 3

S T R AT E J K V Z YO N U V E

G E L E C E K

B E K L E N T L E R

ekil 27. 2010 Yl Ar-Ge Harcamalarnn GSYHye Oran (%)

Kaynak: OECD, Main Science and Technology Indicators (2012)

Ar-Ge harcamalarnn ktlar asndan kamu ve zel sektrn birlikte hareket etmesi nemlidir. Bu kapsamda, niversitelere nemli grevler dmektedir. Bunun iin de niversitelere ayrlan kaynan artrlmas, niversite-sanayi ibirliinin gelitirilmesi ve kurum ve kurulular arasnda koordinasyonun salanmas nem arz etmektedir. Gelimi lkelerde zel sektrn Ar-Ge yatrmlar kamu sektrnn yatrmlarndan daha fazladr. Trkiyede de kamu ve zel sektr ibirlii iinde olmal ve sanayi sektrnn katlm tevik edilmelidir. Bu nedenle Ar-Ge yatrmlarnda zel sektrn yer almas nemlidir, fakat kamu sektr planlamasnn da bilgi ekonomisine arlk veren uygulamalar olmaldr. Bunun yan sra ekonomileri daha bilgi youn hale getirme abalar iin bilimsel teknolojik insan kaynaklarnn varl temel bir kouldur. Gelecekte mezunlarn verimli bir ekilde istihdamnn salanmas, beceri aklarnn ya da uyumsuzluklarn nlenmesi iin iyi ileyen bir igc pazarnn olumas da Trkiyenin hedefleriyle uyumlu olmaldr. Bylece Trkiye kresel piyasada fark yaratabilecek ve rekabet gc kazanacaktr.81

81. Dilad Erkek, Ar-Ge, novasyon ve Trkiye: Neredeyiz?, T.C. Gney Ege Kalknma Ajans, 2011.

91

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

92

9 . SO N U V E N E R L ER

9.1 EKONOMK BYME VE K BAI GSYH

Trkiye ekonomisi, kresel ekonomik krizin etkilerinin hissedildii 2009 yl haricinde baarl bir ekonomik byme performans gstererek son 10 ylda yzde 5-6 arasnda byme gerekletirmitir. Bu performansla OECD lkeleri arasnda en hzl byyen lkelerden biri konumuna gelmitir. 2009 ylnn son eyreinden itibaren pozitif ekonomik bymesini aralksz srdrmektedir. Son 10 ylda ekonomik bymede gerekletirilen bu performans ile kii ba milli gelirde de yaklak 3 kat art kaydedilmitir. Kii ba GSYH miktar 2002 ylnda 3.492 dolar iken, bu miktar 2011 ylnda 10.469 dolar seviyesine kmtr. Kii ba milli gelirde yakalanan bu seviye ile Trkiyenin orta gelir tuzana dmemesi iin inovasyon ve Ar-Ge almalaryla retim ve ihracatta yksek katma deer salayan ileri teknoloji rnlerine gei yaplmas gerekmektedir. Buna ynelik olarak hem lke baznda hem de blgesel bazda kalknma programlar ile tm blgelerin 2013-2015 OVP ile uyumlu bir ekilde 2015 ylnda yksek gelirli lke grubuna girmesi iin almalar hzlandrlmaldr. Ayn zamanda istikrarl ekonomik bymenin devam ettirilmesi iin eitim, bilim ve bilgi teknolojileri alannda Trkiye ilerlemeler kaydetmelidir. Zira gen nfus avantajndan yararlanlmas ve mesleki eitime nem verilmesi, insan kaynann belirli bir noktaya getirilmesini salayacaktr. Bu alanda nemli admlar atan Kore ve Tayvan gibi lkelerin ekonomik by93

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

me deneyimleri incelendiinde, bu lkelerin hzl byme dnemlerinde Ar-Ge iyiletirici uygulamalara yneldikleri ve ekonomik bymelerine sreklilik kazandrdklar grlmtr.82 Ekonomik bymenin igcnden faydalanmadan gerekletirilmesinin mmkn olmad dnldnde, Trkiye sahip olduu yksek gen nfus orann avantaja evirmelidir. Bu hususta yaplmas gereken de igcnn istihdam edilerek yeni istihdam alanlarnn yaratlmas olacaktr. Zira lkeye yaplacak yatrmlar yeni istihdam alanlarnn almasnda etkili olaca gibi igcnden faydalanmay da salayacaktr.

9.2 HRACAT PERFORMANSI

2001 krizinden sonra srekli olarak art gsteren ihracat miktar, kresel ekonomik krizin etkisiyle 2009da ivme kaybetse de 2010 ylndan sonra yeniden arta gemitir. 2002 ylnda 36 milyar Dolar olan ihracat miktar 2012 ylnda 152.6 milyar Dolar olarak gereklemitir. Bu yzden, zellikle, son dnemlerde ekonomik bymeye nemli katklar yapmaya devam etmektedir. Trkiye, cari an olumsuz etkilerini bertaraf etmek ve d ticarete yn vermek iin Uzak Dou, Hindistan, Afrika, Ortadou ve hatta Latin Amerika lkelerinde yeni imknlar ve pazarlar gelitirmitir. zellikle Ortadouda Arap Bahar ve Kuzey Afrikada meydana gelen siyasi gelimeler yeni pazarlar ortaya karmtr. Bu durum Trkiyeyi kresel ekonomik krizin etkileriyle mcadele eden birok lkeden ayrarak avantajl bir konuma getirmitir. Bu balamda Trkiyenin dnya ihracat ierisindeki paynda son yllarda art gzlemlenmitir.83 Bu artn hedeflenen seviyelere kmas iin rn bileimi ve eitliliinde de art gerekletirilmeli, bu lkelerin ihracat pazar pay artrlmal ve yeni pazarlara girme giriiminde bulunulmaldr. Deien dengeler nedeniyle, Asya ile zellikle de angay birlii rgt ve ASEAN ile ilikiler artrlmaldr. 2012 ylnda uygulamaya konulan Yeni Tevik Sistemi ile blgesel gelime politikalar belirlenmi, bu politikalar dahilinde blgelere yeniliki, rekabet edebilen ve yksek katma deer yaratabilen sektrlerin kurulmas amalanmtr.84 Bu kapsamda, ihracat miktarnn ykseltilmesi iin yatrmlara uygun koullar oluturmal, verimli igc politikalarnn gelitirilmesi hedeflenmeli ve meslek eitimi reformlar sayesinde nitelikli igc arttrlmaldr.

82. J. Pierre Lehman, Still After All These Years: The Lessons of East Asias Miracle, Fung Global Institute, 2012. http://www.fungglobalinstitute.org/publications/articles/still-relevant-after-all-these-years-the-lessons-of-eastasias-miracle-231.html. 83. Fuat Erdal, ner Gnavd, Saime Kayam, Is There Room For Manoeuvre? Impact Of Exchange Rate On Turkish Exports Istanbul Technical University, Economic and Social Research Center (ITU-ESRC), stanbul, 2012. 84. Erdal Tanas Karagl, Cari Ak Tartmalar Glgesinde Trkiye Ekonomisi, SETA Analiz, Kasm, 2011.

94

9 .

S O N U V E

N E R L E R

Trkiye, kalknma yardmlarnda artk donr lke konumuna gelmi ve yapt yardmlar ile lkelerin kapasitelerinin gelitirilmesine katk salamtr. Bu anlamda kalknma yardmlar lke eitlenmesini artrmtr. Ancak, kalknma yardmlarnn etkinliinin artrlmas iin yeni bir strateji gelitirilmesi nem arz etmektedir.

9.3 KAMU MALYES

AK Parti dneminde gerekleen mali disiplin, yapsal reformlar ve zelletirme politikalar sayesinde; bte ann GSYH iindeki paynda yllar itibariyle azalmalar gereklemitir. Bte ann GSYH iindeki pay 2002 ylnda yzde 12,4 iken ilerleyen yllarda Maastricht Kriteri olarak tanmlanan yzde 3 seviyesinin altnda kalmtr. Ayn zamanda AB Tanml Genel Ynetim Bor Stokunun GSYHye oran ise 2002 ylnda yzde 74 olarak gerekleirken, bu oran 2011 ylnda ise yzde 39,4e dmtr. AK Parti iktidar gemi ynetimlerden devrald d bor miktarnn GSYH ierisindeki orann yllar itibariyle azaltmay baararak borlarn geri denmesini ve evrilebilirliini salamtr. IMF ile yeni bir Stand-by anlamasnn yaplmamas bunun en somut rnei olmutur. Trkiyenin retimde dolaysyla ihracat miktarnda gerekletirdii artn arkasnda salanan mali disiplin ve ekonomik istikrar yatmaktadr. Bu iyilemeler ekonominin kredibilitesini ykseltirken lke ekonomisine kresel piyasalarda gl bir konum kazandrmtr. Trkiyede 2008 ylnda dnyada yaanan kresel ekonomik kriz ortamnda i talebi glendirme amacyla mali aralar kullanlm ve mali-bte disiplinine nem verilerek zaman amna uram vergi alacaklar taksitlendirilip ek gelir elde edilmitir.85 2008 kresel krizinden ksa srede klmasnda ve ekonomi politikalarnn uygulamasnda geni manevra alan bulunmasnda Bor/GSYH ve Bte A/GSYH oranlarnda iyileme ve bankalarn sermayelerinin glendirilmesinin nemli pay vardr. Kresel ekonomik krizden dolay piyasalarda belirsizliklerin hkm srd bir ortamda Trkiyenin gelecee ynelik hedef ve uygulamalarn kapsayan OVPlerin uygulamaya konulmas nem tekil etmektedir. 2023 ekonomi hedeflerinin gerekletirilmesi balamnda bata kayt d istihdam olmak zere ekonomide kayt dln nne geilmesi iin nlemler artrlmaldr. Bu dorultuda vergi denetlemeleri sklatrlmal ve koordinasyon artrlmaldr. Ayn zamanda igc dzenlemelerinin daha esnek hale getirilmesi ile kayt d istihdamn engellenmesi iin dzenle-

85. Pelin Bolcan, Trkiye Krizden Nasl kt?, BLGESAM, Austos, 2010. http://www.bilgesam.org/tr/ index.php?option=com_content&view=article&id=758:tuerkiye-krizden-nasl-ckt-&catid=116:analizlerekonomi&Itemid=145

95

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

meler yaplmaldr. veren rgtleri, sendikalar ve sivil toplum rgtleri gibi fakl gruplara eriimi salayacak tamamlayc politikalar kayt dl azaltmay hedefleyen genel bir strateji erevesinde vergi ve alma hayatndaki reformlar ile desteklenmelidir.86 Kayt dlk ile mcadele erevesinde 2011 ylnda hazrlanan Kayt D Ekonomiyle Mcadele Stratejisi Eylem Plannn87 etki ve uygulama alan geniletilerek igc piyasalar ve sosyal yardm programlar alanlarna arlk verilmelidir.

9.4 SOSYAL DEVLET

Trkiye ekonomisinde yakalanan byme ivmesinin istihdama yansmas uzun yllar almtr. sizlik oran 2002-2007 yllar arasnda ortalama yzde 10 civarnda seyretmitir. Kresel ekonomik kriz nedeniyle 2009 ylnda yzde 14,8 olan isizlik oran 2011 ylnda yzde 9,8e ve 2012 yl ilk 9 aylk dnemde de yzde 9,1 seviyesine dmtr. 2013 - 2015 OVPde kresel ekonomik kriz etkilerinin asgari dzeye indirilmesi ile birlikte, isizlik orannn 2012 ylnda yzde 9 ve 2015 ylnda yzde 8,7 olaca hedeflenmitir. Hkmetin istihdam dorudan etkileyecek unsurlara younlamas ve yapsal tedbirlere arlk vermesi gerekmektedir. 2001 krizi yksek isizlik oranlarnn kronik hale geldiini gstermitir. Trkiyede kronik bir yapya sahip olan isizliin azaltlmas iin eitim politikalarnn igc piyasas ile rten bir yapya kavumas uzun vadede isizlik orannn azaltlmasna katk salayacaktr. Eitim-istihdam ilikisinin glendirilmesi, igc piyasasnda gvence ve esnekliin salanmas, zel politika gerektiren gruplarn istihdamnn artrlmas ve istihdam-sosyal koruma ilikisinin glendirilmesini neren ve 2009 ylnda hazrlk almalarna balanlan Ulusal stihdam Stratejisinin uygulamaya gemesi nem arz etmektedir. AK Parti hkmetleri sosyal politika alannda nemli iyiletirmeler gerekletirmitir. Trkiyede sosyal harcamalar (sosyal yardm ve hizmet) 2002 ylnda GSYHnin yzde 0,5ini olutururken 2011 ylnda bu oran (SGK tarafndan yaplan ve tazminat nitelii tayan demeler de dahil olmak zere) yzde 1,42ye ykselmitir.88 Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan gerekletirilen 2010 yl yoksulluk aratrmas sonularna gre; Trkiyede kii ba gnlk harcamas 1

86. Dnya Bankas, Kayt Dlk: Nedenler, Sonular, Politikalar. http://web.worldbank.org/wbsite/external/ countries/ecaext/turkeyinturkishextn/0,contentMDK:22624315~pagePK:1497618~piPK:217854~theSite PK:455688,00.html 87. Babakanlk Gelir daresi Bakanl, Kayt D Ekonomiyle Mcadele Stratejisi Eylem Plan 2011-2013 Ankara, 2011. 88. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistikler Blteni, Eyll, 2012.

96

9 .

S O N U V E

N E R L E R

Dolarn altnda kalan fert oran 2002 ylnda yzde 0,20 iken; 2006 ylnda 1 Dolarn altnda fert kalmamas gelir dalmnda da 2002 ylndan sonra nemli iyilemelerin salandn gstermektedir. Sosyal hizmet ve yardmlarn daha etkin biimde gerekletirilmesi iin 2011 ylnda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl kurulmutur. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn, toplam bte iindeki pay her geen yl artmaktadr. 2012 ylnda 8.8 milyar TL olan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl btesinin, 2013 ylnda 14.7 milyar TLye kartlmas sosyal hizmet ve yardmlara verilen nemi gstermektedir. Yoksullarn yerinde tespitine dayal uygulamalar neticesinde sosyal yardmlardan yararlanan kii saysnda ve sosyal yardm programlarnn harcamalarnda son yllarda art yaanmtr. Ayn zamanda sosyal yardm yararlanclarnn belirlenmesine ynelik tm yardm kategorileri gz nnde bulundurulmu, yararlanclarn blgesel farkllklar ve kr-kent ayrm erevesinde llebilen gstergelere dayal hane halk ziyaretleri ile dorulanabilen bir Puan projesi balatlmtr. Bu uygulama ile sosyal yardm yararlanclarnn tarafsz ve adil bir ekilde belirlenmesi ve mkerrer yardmlarn nne geilerek kaynaklarn verimli kullanlmas amalanmtr.

9.5 ULUSLARARASI KURULULAR LE BRL

2001 krizi dneminde IMFden alnan ve 2002 ylnda 23.5 milyar Dolar gibi yksek bir miktar olan bu borlarn geri demesi AK Parti hkmetlerinin mali disiplini sayesinde, yaklak 11 yllk bir sre ierisinde, 2013 yl ilk yarsnda tamamlanacaktr. Ayrca, IMF ile yaplan Stand-by anlamalarnn sonuncusu olan 19. Stand-by anlamasndan (2005-2008) sonra IMF ile yeni bir anlama yaplmamtr. Uluslararas bir kuruluun salad fona bal olmadan yoluna devam etmesi, Trkiyenin kendi kaynaklar ile ekonomik istikrarn srdrebildiini gstermesi asndan nemlidir. Trkiye kresel ekonomik krizin tm gelimi lkeleri olumsuz etkiledii bu dnemde, IMFden yllarca kaynak kullanan bir lke durumunda iken artk kaynak aktaran bir lke konumuna gelmitir. Trkiyenin de aralarnda bulunduu ok sayda gelimekte olan lke,IMFkaynaklarnn glendirilmesi ve kresel finansal istikrara katk yapmak amacyla destek verme taahhdnde bulunmutur. stanbul Finans Merkezinin (FM) kurulmas ile finansal enstrmanlarn eitlenmesi bu enstrmanlarn derecelendirmesine ynelik bir zorunluluun getirilmesi hem yerli derecelendirme kurulularnn (kurulacakmevcut) glenmesine hem de mevcut uluslararas derecelendirme kurulularna olan bamlln azaltlmasna katk salayacaktr. Bu sayede kredi derecelendirme sektrnde uluslararas arenada bir paya sahip olmak

97

A K

PA R T

D N E M T R K Y E

E K O N O M S

ve Trkiyenin blgede salad politik gc, ekonomik boyuta tamak gerekmektedir.89 Yaanmakta olan kresel ekonomik belirsizlik ortamnda uygulanan doru maliye ve para politikalar istikrarl ekonomik bymeyi de beraberinde getirmitir. Bu istikrar trendi Trkiye ekonomisinin kresel ekonomideki bozulmadan kaynaklanan d oklardan ciddi ekilde etkilenmesine engel olmutur. Fitch derecelendirme kuruluu da Kasm 2012de Trkiyenin kredi notunu BBB- ile yatrm yaplabilir seviyeye ykseltmi ve Trkiye 1994 ylndan bu yana ilk defa yatrm yaplabilir seviyede not almtr. Bu balamda, dier derecelendirme kurulularnn da not artrm yapmalar iin, bu kurulularn titizlikle takip edilmesi gerekmektedir. Trkiye, 2013 yl banda Standard & Poors ile szlemesini sonlandrm, daha nce szlemesi bulunan Moodys ile de yeniden devam etme karar vermitir. Ayrca, Fitch derecelendirme kuruluu ile derecelendirme iin szleme imzalanmtr.

9.6 2023 HEDEFLER VE GELECEK BEKLENTLER

2023 ylnda Trkiyenin 2 trilyon Dolar GSYHye, 25 bin Dolar kii ba milli gelire ve 500 milyar Dolar ihracata ulamas hedeflenmitir. Bu hedefler arasnda en iddial olan ise 2023 ylna kadar Trkiyenin dnyann ilk 10 ekonomisi arasna girmesidir. Piyasa aktrlerine gelecee ynelik yatrmlar iin gven veren bu hedeflerin gerekletirilmesi iin tasarlanan yapsal reformlar olduka nem arz etmektedir. Bu gven ortam yatrmclar lkeye ekerek hedeflerin gereklemesine katk salayacaktr. Ar-Geye aktarlan kaynan GSYHye oran son 10 yllk dnemde yzde 1in altnda gereklemitir. Ar-Ge harcamalarnn GSYH ye oran 2010 ylnda OECD lkelerinde ortalama yzde 2,4, AB lkelerinde yzde 1,95 ve Gney Korede ise yzde 3,75 seviyelerinde gereklemitir. Dolaysyla Trkiyenin gerek ekonomik bymede istikrar salamas gerekse 2023 hedeflerini yakalamas iin bu alana arlk vermesi ve Ar-Geye aktarlan kayna arttrmas gerekmektedir. Yatrmlarn art tasarruf oranlarnn yatrmlar karlayacak ekilde, istikrarl bir seviyede gerekletirilmesi nem arz etmektedir. Bu amala stanbulun dnya da ilk 10 finans merkezi arasnda yer almas hedefi, finansal aralardaki eitlenme ile tasarruf orannda gerekletirilecek art ile hem yatrmlarda arta dolaysyla da GSYHde arta neden olacaktr. Bu yzden, makroekonomik istikrar, gl ve sistematik bir ekilde dzen-

89. Erdal Tanas Karagl, lk stiklal Mhokur, Kredi Derecelendirme Kurulular: Alternatif Araylar, SETA Rapor, Eyll, 2012.

98

9 .

S O N U V E

N E R L E R

lenmi finansal sektrn varl, artan yatrm miktarlar ve yatrmlarn desteklendii bir vergi sisteminin varl gibi faktrler tasarruf miktarnn artrlmas iin hayati nem tamaktadr. Son yllarda balayan projeler, bata kentsel dnm projeleri ile, lkeye yabanc sermayenin girmesini hzlandracaktr. Kentsel dnm projeleri hem lkenin ehresini deitirecek hem de ekonomiye ivme verecek bir proje olarak birok hedefi yerine getirecektir. Ekonomik bymenin srdrlmesi ve 2023 yl iin hedeflenen GSYH miktarna ulamak iin en nemli girdi olan enerjide Trkiye byk oranda da bamldr. Ayrca, Trkiyenin enerji tketimi her yl bir nceki yla gre art gstermektedir. Uluslararas Enerji Ajansna gre, Trkiye enerji tketimi en hzl artan lkelerin banda gelmektedir. Dolaysyla, ekonomik bymenin srdrlmesi ve cari an azaltlmas iin Trkiyede iktisadi hedeflerle uyumlu enerji politikalarnn uygulanmas zaruri bir durum olarak ortaya kmaktadr. Ekonomik bymenin enerji olmadan gerekletirilemeyecei ve 2023 yl iin 500 milyar Dolar ihracat hedefinin de enerji olmadan yaplmasnn zor olduu dnldnde, Trkiyede enerjide da bamlln drlmesi olduka nem arz etmektedir. Enerji maliyetlerinin drlmesi kapsamnda, Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi, enerji altyapsnn modernizasyonu ile enerji tasarrufu ve enerji verimliliinin artrlmas gerekmektedir. Ayrca, bata yenilenebilir enerji olmak zere enerji kaynaklarnn eitlendirilmesi ve nkleer enerjinin devreye girmesi zorunlu bir hal almtr. Cari an azaltlmas iin Trkiyede hi retilmeyen mallarn retilmesi temel hedeflerden birisi olmaldr. Bu da ithalat azaltc bir etki yapacak ve ithalatn azalmas da cari a drecektir.

99

ERDAL TANAS KARAGL 1992de stanbul niversitesi ktisat Fakltesinden derece ile mezun oldu. Yksek lisansn ABDde Connecticut niversitesinde, doktorasn ngiltere de bulunan York niversitesinde, 2002 ylnda D Borlar ve Ekonomik Byme likisi ve D Bor teleme Riski adl teziyle tamamlad. Karagln eitli gazete ve dergilerde d borlar, cari ak, ekonomik byme, savunma harcamalar, enerji, isizlik, kamu harcamalar, yoksulluk ve sosyal yardm alanlarnda yazlar, makaleleri ve aratrma raporlar bulunmaktadr. Birok makalesi uluslararas dergilerde ve Social Science Citation Index (SSCI)de taranan dergilerde yaymland. Bu almalarndan dolay, Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) ve TBTAK tarafndan birok defa yayn tevikine layk grld. Karagl, TBTAK tarafndan Trkiye Bilimler Akademisine (TBA) asosiye ye olarak seildi. Halen Yldrm Beyazt niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde retim yesi olarak almakta ve SETAda ekonomi blmnde almalar yapmaktadr.

RAPOR

AK PART DNEM TRKYE EKONOMS

ERDAL TANAS KARAGL
2001 ylnda yaanan ekonomik krizden sonra alnan tedbirler ve uygulanan ekonomik istikrar programlar sayesinde lke ekonomisi 2002-2007 aras dnemde yaklak yzde 7 orannda bymtr. 2008 ylnda yaanan kresel ekonomik krizden dolay birok gelimi lkede daralma yaanrken, Trkiye 2009 ylnn son eyreinden itibaren pozitif ynl bymesine balam ve 2012 yl nc eyreine kadar aralksz bymesini srdrmtr. 2002-2012 dneminde gerekleen mali disiplin, harcama azaltc politikalar ve byk apta yaplan zelletirmeler kamu maliyesindeki olumlu grnme katk salamtr. Bu abalar gelecee ynelik beklentileri de olumlu etkilemitir. Ayrca, kamu maliyesinde gerekleen bu gstergeler sayesinde, hem Trkiye AB lkelerinde devam eden bor krizinin olumsuz etkilerini bertaraf etmi hem de ekonomi politikalarnn uygulamasnda geni manevra alan bulmutur. lkenin 2001 krizi dneminde IMFden ald ve 2002 ylnda IMFye 23.5 milyar Dolar olan kredi borlarnn 2013 yl sonuna kadar, yaklak 11 yllk bir sre ierisinde, bitirilmesi planlanmtr. Trkiye son 9 ylda 110 milyar Dolar dorudan yabanc yatrm ekmi ve 2012 yl iin dorudan yabanc yatrm asndan dnyann en cazip lkelerinden birisi olmay baarmtr. Dier yandan, ekonomide salanan bu iyilemeler neticesinde Fitch derecelendirme kuruluu Kasm 2012de Trkiyenin kredi notunu BBB- ile yatrm yaplabilir seviyeye ykseltmitir. Trkiye, bu not artrm ile 1994 ylndan bu yana ilk kez yatrm yaplabilir seviyede not almtr. Trkiye kresel ekonomik kriz dneminde ihracatta alternatif pazar araylarna ynelmi ve kriz ortamnn dourduu dezavantajl ortam lehine evirmitir. Hkmetin Ortadou ve Afrikaya ynelik almlar Trkiyenin bu lkelerle olan ticari ilikilerinin gelimesini de salamtr. 2002 ylnda 36 milyar Dolar olan ihracat miktar 2012 ylnda 152.6 milyar Dolar olarak gereklemitir. Son olarak, ekonomide artk uzun vadeli hedefler belirlenmi ve bu hedefler iin politikalar uygulanmtr. Bu amala, 2023 yl iin 2 trilyon Dolar GSYH, 25 bin Dolar kii ba gelir ve 500 milyar dolar deerinde ihracata ulalmas hedeflenmitir. Bu hedefler arasnda en iddial olan ise 2023 ylna kadar Trkiye ekonomisinin dnyann en byk 10 ekonomisi arasna girme hedefi olmutur.

SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Caddesi No:66, GOP, ankaya 06700 Ankara, TRKYE Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org