Evrenin Yaradl Ve Yaps

Usuz bucaksz gkyzne bakp da hayran olmamak elde deildir. plak gzle grlebilen saysz yldz bile evrenin ne kadar karmak bir yapda olduunu fark etmemiz iin yeterli. Ama plak gzle grdmz gkyz evrenin milyarda birlik bir ksmn bile temsil etmiyor. Gerekte evren insan aklnn almakta zorluk ekecei bir bykle ve karmakla sahip. Gne sistemini barndran Samanyolu galaksisi dahil yaklak 100 milyar galaksiden ve saysz gk cisminden oluan devasa boyutlardaki evrenin ap, devaml genilemee devam etmektedir. Evren bykl yannda, ilginlii ve karmakl ile de akl snrlarn zorlamaktadr. Evrende var olan enerjinin sadece %10'luk ksm tanmlana bilen maddelerden (gezegenler, yldzlar, karadelikler ve eitli gazlar) olumaktadr, geri kalan enerjinin %90'lk ksm "Karanlk madde" ismi verilmi olan gzlemlenemeyen ve tanmlanamayan maddelerden olumaktadr. Bu denli byk ve karmak olmasna ramen, evrende var olan saysz gk cismi ei grlmemi bir denge rnei gstermektedir. Evrenin tm bu zellikleri kozmolojiyi bilim adamlar iin en popler bilim dallarndan biri haline getirmitir. u an yaamakta olan ve gnmze dek yaam tm byk bilim adamlar evreni aratrm ve zellikle teorik kozmoloji alannda ok byk almalar yapmlardr. Big Bang (Byk Patlama) : Bilim adamlar bylesine kompleks bir yapya sahip olan evrenin oluumu hakknda tarih boyunca deiik fikirler ve teoriler ortaya atmlardr. Fakat dier konulardaki anlamazlklara ramen gnmzde evrenin balangc konusu, bilim adamlar arasndaki tam bir fikir birlii ile "Big Bang" ad verilen teoriye dayandrlmaktadr. Bu teori evrenin 10-20 milyar yl nce "yoktan var edildiini" ileri srmektedir. Yani zamanmzdan 10-20 milyar yl nce madde ve zaman yokken "Big Bang" ad verilen byk bir patlama ile aniden madde ve zaman yaratlmtr. "Big Bang" teorisi ilk olarak 1922 ylnda Alexander Friedmann tarafndan ortaya atld. O gne kadar evrenin duraan olduunu savunan bilim dnyasnn bu yeni teoriyi kabullenmesi hite kolay deildi. nk bu teori evrenin, zaman ve maddeden bamsz olan tm boyutlarn zerindeki bir g tarafndan yaratld anlamna geliyordu. Ayn zamanda "maddenin sonsuzdan gelip sonsuza gittiini" iddia eden materyalist felsefe kknden rtlm oluyordu. zellikle materyalist bilim adamlar bu teoriyi kabul etmek istemedi. Fakat "Big Bang" gereini grmezlikten gelmek ok zordu. nl astronom Edwin Hubble 1929 ylnda yapt gzlemler sonucunda evrenin devaml genilemekte olduunu ispatlad, bu ispat Big Bang teorisi iin ok byk bir kantt. Hubble'n bu buluu teorinin byk bir bilim kesimi tarafndan kabul grmesini salad, teoriyi kabullenmek istemeyen ve genileyen evren modeline uygun deiik teoriler oluturmaya alan bir ka bilim adam ise ancak1989 ylndaki "Big Bang" teorisinin kesin zaferine kadar dayanabildiler. Teorik hesaplamalara gre byk patlamadan arda kalmas gereken radyasyonu aratrmak zere NASA tarafndan 1989 ylnda frlatlan CUBE uydusu bu radyasyonu frlatlndan sekiz dakika sonra belirleyerek "Big Bang" teorisini kesin olarak kantlad. Bu kanttan sonra artarda gelen dier kantlar teoriyi desteklemee devam etti. Evrendeki enerjinin bilinen ksmnn byk blm yldzlarda, Hirojenin (H), fzyon sayesinde Helyuma (He)

dnmesi ile olumaktadr. Bu enerji dnm evrenin balangcndan bu yana devam eden bir sretir. Eer evren sonsuzdan beri var olsayd hidrojenin tmnn helyuma dnm olmas gerekirdi. Fakat u an evrende var olan hidrojen, helyum oran teorik hesaplamalara gre "Big Bang" 'den bu yana olmas gerektii gibidir. Bu ve benzeri bir ok delil "Big Bang" teorisinin glenerek ilerlemesini salamaktadr. Evrenin lk Anlar Ve Bymesi : Byk patlamadan nce madde varolmadna gre maddeye baml olan zamann varlndan da sz edilemez. Bu noktada bir fikir ayrl olmadna gre Big Bang'den ncesinden sz etmemiz mmkn deil. Bizim inceleye bileceimiz, byk patlama annda neler oldu? Nasl oldu da bylesine byk bir patlama ile bu kadar kompleks yapya sahip bir evren olutu? gibi sorularn cevaplardr. Bu sorular ancak teorik kozmoloji verilerine dayanarak yantlaya biliriz. Fakat elimizde gerekli veriler olmad iin Big Bang ann aklamakta fizik teorileri yetersiz kalyor. Daha nceki anlarda neler olup bittii konusunda henz kesin deliller bulunmad iin u an en fazla patlamadan sonraki 0,00001'inci saniyeden bahsedebiliriz. Patlama annda ortaya kan muazzam scaklk, patlamadan 0.00001 saniye sonra kuarklarn (atom alt paracklarn) proton ve ntronlar oluturabilecei seviye kadar dt, bu noktada tek atomdan oluan ve en basit yapya sahip element olan H (hidrojen) elementi olutu. Patlamadan birka dakika sonra milyar derece cinsinden ifade edilebilecek deere den scaklk sayesinde "dteryum", "helyum" ve "lityum" elementleri olumaya balad. "Byk Patlama" anndan sonraki genileme hz ok hassas bir deerdedir. Yaplan teorik hesaplamalara gre bu genileme hz, gerekte olandan milyarda bir daha yava gerekleseydi muazzam ktle ekim etkisi ile evren kendi zerine kerek tekrar yok olacakt. Tersi bir ekilde, evrenin genileme hz milyarda bir daha hzl olsayd atom alt paracklar atomu ve dolaysyla evrende var olan gk cisimlerini oluturamayacak ekilde dalacakt. lk atomlarn ve elementlerin olumasndan sonraki uzunca bir sre evren genilemeye ve soumaya devam etti evren yeteri kadar souduunda ktle ekiminin etkisi ile gazlar younlaarak deiik gk cisimlerini oluturmaya balad. Evrende var olan hidrojen ve helyum dndaki tm elementler yldzlarn oluumundan sonra, bu yldzlarn ekirdeinde gerekleen nkleer tepkimler ile retilmitir. Bu gk cisimlerinin bir araya gelerek niin galaksileri oluturduu henz kesin olarak aklanabilmi deildir. Bunun aklanmas "kara enerji" ve "kara delik" olarak adlandrlan gk cisimlerinin tam olarak anlalmasna baldr. Sonu olarak bu gnn bilimsel artlar ile kesin bir ekilde aklayamadmz bir sre sonunda evren u anki kompleks yapsna geldi ve her geen saniye genilemeye devam ediyor. Evrenin Yaps : Yazmzn banda da bahsettiimiz gibi evren akl almaz komplekslikte bir yapya sahiptir. Evrenin baz blmlerinde ok byk boluklar varken, baz blmleri youn bir ekilde gk cisimleri ille doludur. lk bakta dank gibi grnen bu yerleim ekli aslnda Big Bang teorisinin n grd ekilde, homojen bir evreni oluturmaktadr. Evren, 400 milyon k ylndan daha geni bir blm incelendiinde homojenlik gstermektedir. Big Bang'den sonra hidrojen ve helyumdan oluan gazlar ktle ekim enerjisi ve dnmelerinden kaynaklanan manyetik

etkinin yardm ile younlaarak deiik gk cisimlerini oluturdular. Yine bu Byk Patlama sonucunda oluan ve "kozmik fon nm" ad verilen radyasyon btn evrene yaylm durumdadr. Gk cisimlerinin younluk gsterdii blgelere galaksi (gkada) ad verilmektedir. Kesin olmamakla beraber galaksilerin hemen hemen hepsinin merkezinde galaksiyi dengede tutan byk bir karadelik varolduu tahmin edilmektedir. Fakat yaplan inceleme ve hesaplamalar var olan karadelik ve dier gk cisimlerinden kaynaklanan ktle ekim etkilerinin bu galaksileri bir arada tutmaya yetmeyecei fark edilmitir. Bu noktada teorik olarak var olan fakat tanmlanamayan ve gzlenemeyen baka bir maddenin varl bulunmutur. Bilinen hi bir fiziksel tanma uymayan ve tamamen grnmez olan bu maddeye "karanlk madde" ad verilmektedir. Karanlk madde evrende var olan maddenin yaklak olarak %90'lk ksmn oluturmaktadr. Karanlk maddenin dnda kalan ve tanmlana bilen gk cisimleri genel olarak gezegenler, meteorlar ve yldzlardr. mrn tamamlayan yldzlarn lm ile oluan beyaz cceler, ntron yldzlar ve daha karmak bir yapya sahip olan karadelikler evrenin en youn ve hakknda en az bilgi bulunan dier cisimleridir. mrn tamamlayan yldzlarn "nebulla" ad verilen patlamalar sayesinde ekirdeinde retilen ar elementler uzaya dalr ve meteor eklinde gezegenlerin zerlerine yaar. Bu yolla demir gibi ar elementler gezegenimize patlayan yldzlardan bir hediye olarak gelmektedir. Evrenin gerek yapsnn u an bilinenden daha karmak olduu tahmin edilmektedir. Henz aklanamayan bir ok enerji ekli evrenin deiik blmlerinde grev yapmaktadr. rnein yakn dnemdeki bir kefe gre, evren giderek yavalamas gerekirken aksine hzlanan bir genileme gstermektedir. Bu genilemenin nedenini ve kaynan bir trl aklayamayan kozmologlar bu gce "karanlk enerji" adn verilmitir. Gnmzde ou hesaplara ve tahmine dayanan bir ok teori ileri srlerek evrenin yaps anlalmaya allmaktadr. Fakat evreni tam olarak anlamak iin ok geni zaman dilimlerine uzanan ve belki de insan neslinin hi birinin gremeyecei kadar uzun srecek inceleme ve gzlemlere ihtiya vardr. Tahminen, gelien teknolojinin beraberinde getirecei ileri seviye teleskoplar ve gelitirilecek yeni gzlem sistemleri ile insan olu ok ksa zaman dilimleri ierisinde kozmoloji alannda bu gn olduumuzdan ok daha byk bilgilere sahip olacaktr. Evrenin Sonu : Devasa bykle ve akl almaz karmakla sahip olan bu muhteem evren her ey gibi bir gn son bulacaktr. Bu sonun nasl olaca sorusu evrenin kapalm yoksa ak m olduu sorusunun cevabna baldr. Peki "kapallk "ve" aklk" ne anlama geliyor. Kapallk, evrenin genileme hznn ktle ekim enerjisini yenecek kadar byk olmad anlamna gelir. Evrenin ak olmas ise, genileme hznn ktle ekim kuvvetini yenecek kadar byk olduu, yani evrenin byk patlama anndaki hznn kurtulma hznn zerinde olduu anlamna gelmektedir. u an teorik fizikiler evrenin kapal yada ak oluu ile ilgili kesin bir yargya sahip deiller. Evren ister ak olsun ister kapal zerindeki bu muhteem denge eninde sonunda bozulacak ve madde bir ekilde yok olacaktr. Eer evren kapal ise genilemesi bir gn duracak ve Big Bang'in tersi bir ekilde, ktle ekiminin etkisi altnda kalan everen zamanla klecek, snacak ve sonuta sonsuz younluk ve sfr hacme ulaarak yok olacaktr. Kesin bir bulgu olmamasna ramen, bilim adamalarnn ou evrenin sonunu bu ekilde tanmlamaktadrlar. Eer evren ak ise zerine k gereklemeyecek,

fakat geen zamanla birlikte genileyen evren souyacak ve zerindeki maddeyi oluturan tm enerjiyi harcanarak yok olacaktr. Bu ikinci yok olu senaryosuna gre 1014 yl sonra evrendeki tm yldzlarn yakt tkenecek ve bu enerji tkenii ile souyan evren yaklak 101500 yl sonra tamam ile demire dnerek var olan tm enerjisini tketecek. imdilik everenin sonu hakknda ancak bu iki olaslktan birinin gerekleebilecei tahmin edilmektedir. Evren yok olduktan sonra yeni bir evrenin oluup olumayaca ise insan olunun cevaplandrlamayaca bir soru olarak gizemini korumaktadr. Tarih: 01-08-2002
www.bilimveteknoloji.com