İnanç Ve İktidar Ortadoğu'da Din Ve Siyaset Bernard Lewis PDF

nan ve iktidar ilikisine odaklanan bu alma, slam Dnyasnda din ve devlet ynetimi arasndaki ilikiyi farkl alardan incelemektedir.
2010 ylnda Oxford University Press tarafndan yaynlanan bu almann 2011 bandan itibaren Ortadouda yaanmaya balayan toplumsal kargaaya k tutacana inanyoruz.
nan ve ktidar: Ortadouda Din ve Siyaset

Bernard Lewis Ortadoudaki g ilikilerini ve siyasi dinamikleri anlayabilmek iin blgenin tarihine, kltrne ve nfusun ounluunun bal olduu slam dinine yakndan bakmak gerekir. Tarihsel olaylarn geliimi, nemi ve gnmzle ilikisine dair alg ve farkndalk, modern ada zellikle Ortadoudaki Mslmanlarn yeni deneyimler yaamasyla farkl boyutlar kazanmtr. Avrupa ve slam Ortadou slam ve Avrupa Hristiyanl ilikilerinde son yllarda byk bir deiim yaanmakta. Yzyllardr yaanan ikinci byk deiim bu. Arkasndaki tarihsel sreci inceleyerek bugn daha iyi anlayabiliriz. 15.yy sonunda Avrupallarn denizden ve karadan dier blgelere yaylmaya balamasyla 20.yy yarsna gelindiinde tm Dnya, Avrupa Medeniyetinin eksenine girmi oldu. Baz blgelere yerleirken yerli halklar tahakkm, asimilasyon veya ihra yoluyla bastran Avrupallar, baz yerlerde ise kadim uygarlklar ve gl devletlerle kar karya geldiler. 20. yya kadar bunlarn ou ya yenildi ya da boyun emek zorunda kald; halklar ve topraklar, Avrupann siyasi, kltrel ve ekonomik nfuzuna ak hale geldi. Avrupann baskn olduu bu yeni dzende ayakta kalmay baarabilen birka da, bunu byk oranda Avrupa tarzn benimseyerek yapabildi. Avrupallar, Asya ve Afrikaya yaylrken byk uygarlkla karlat: Hindistan, in ve slam. Genileyen Avrupa ile aralarndaki ilikiler gelimeye balad; ancak slam Uygarlnn dier ikisinden nemli bir fark vard. Hindistan ve in Avrupaya uzak yerlerdi ve o zamana kadar temaslar olmamt. Bu kltrlerin ne tarihsel ne de edebi kaytlarnda Avrupadan bahsediliyordu. Avrupallarsa, buralar sadece gezginlerin anlatt kadaryla, gizemli diyarlar olarak biliyordu. O dnemde slam Dnyasnda da pek bilinmeyen Avrupa ismi, sadece Eski Yunandan alnp Arapaya evrilmi corafi metinlerde geiyordu. 19.yy sonunda Avrupann etkisinin artmasyla, corafi ve siyasi olarak kullanlmaya baland. Ancak ismi bilinmese de slam Dnyas, Avrupa gereine eskiden beri alkt.
www.ozetkitap.com 1
slam Medeniyeti, kendini ortak inancn kabulyle tanmlayan bir kltr olduu iin, Avrupay da Hristiyanlk alemi olarak adlandrmaktayd ve bu onlar iin, Avrupa isminin ifade ettiinden ok daha fazlasn ifade ediyordu. Ortaa dneminde Mslmanlar iin Dnya, Darl slam ve Darl Harb olarak ikiye ayrlmt. Mslmanlarn zamanla slam inanc ve hukukunu tm Dnyaya yayacaklarna inanlyordu. Bandan beri Mslmanlar, dou ve gney milletlerini slama yneltilebilecek halklar olarak grrken, kuzey ve batdakilerin Hristiyanla inandnn bilincindeydi. 7.yzylda slamn douundan beri Hristiyanlk ve slam, birbirine dman olmaktan ok komuydu. Birbirleriyle olan ilikileri ok eskidir; Ortaa ve modern alarda nadiren aa ksa da aralarnda temel benzerlikler bulunmaktadr. Kendilerinden nceki Musevilik gibi, Hristiyanlk ve slam da ayn blgede ortaya kt; ayn etkilerle ekillendi. kisi de, Ortadounun kadim medeniyetlerinin varisiydi ve Musevilikten, Yunan felsefe ve biliminden, Roma Hukuku ve devlet ynetiminden derinden etkilendi. Her ikisinin de, peygamberlik, vahiy ve kutsal kitaplar konusunda ortak inanlar vardr. Aralarnda hem tartma hem de diyalog oluturabilecek ortak bir dile sahiptirler ki bu, bir tarafta Hinduizm veya Budizm olsa mmkn olamazd. Ortak miras kadar yaam alanlar da ortakt. 7. ve 8. yzyllarda Mslmanlk inancnn ve devletinin yaylmas Hristiyanln zararna oldu. Pers mparatorluundan o zamanlar ounlukla Hristiyanlarn yaad Irak, Roma mparatorluundan ve dier Hristiyan devletlerden Suriye, Filistin, Msr, Kuzey Afrika, ber Yarmadas ve Sicilyay aldlar. Gnmzde spanya ve Portekiz, Avrupann slama kar kaybedip geri ald yerler olarak grlr; ancak Hristiyanlk, Levant ve Kuzey Afrikada, Gney Avrupadan ok daha eski ve kkldr ve zellikle Kutsal Topraklarn kaybedilmesi Ortaa Hristiyanlna ok daha byk bir darbe vurmutur. Daha sonra Moollarn Dou Avrupaya yaylmas ve ardndan Mslman olular, Dou Avrupann byk ksmnn Mslmanlarn kontrolne gemesine neden oldu. Mslmanlaan Tatarlar Rusyaya hakim olurken, Osmanl Trkleri de Balkan Yarmadasndan Avrupann merkezine doru ilerledi. Hem Hristiyanlk hem slam, bir dierinin varln kabul etmekte zorlanmtr. Birbirlerini kafir ilan ederek dine olan yaklamlarn gstermilerdir. Kronolojik olarak Hristiyanln nce, Mslmanln daha sonra gelii, birbirlerine olan tavrlarn da belirlemitir. Her ikisi de kendisini Tanrnn insanla gnderdii nihai din olarak grmtr. Hristiyanlar, ilk semavi din olduu iin Musevilere snrl ve temkinli bir tolerans gsterebilir; dinleri sahiciydi ama eksik ve bozulmutu diyebilir. Mslmanlar hem Musevilii hem Hristiyanl, nceki
www.ozetkitap.com 2
semavi dinler olarak kabul eder, ancak eksik ve bozulmu olduklarn o yzden de slamn mkemmel ve son din olarak gnderildiine inanrlar. Bu noktada yine, slamn Avrupann yaylmasna verdii tepkinin Hindistan veya inden ok farkl olduunu grmek mmkn. Hindular, Budistler ve benzerleri iin Hristiyan Medeniyeti yeniydi ve getirdikleri de hak ettiine gre deerlendirilebilirdi. Fakat Mslmanlar iin, Hristiyanlk ve onunla alakal her ey tandk ve nemsizdi. Hristiyanlkta doru olan ne varsa, zaten slama dahil edilmiti; dahil edilmeyenler ise uydurmayd. Hristiyanlk asndan da bu uygarla kar benzer nedenlerle yaklam fark olumutu. Sonuta spanyay, stanbulu fethedenler ya da Viyanay kuatanlar, Hintliler veya inliler deil, Mslmanlard. ncillerinin yerine Tanrnn yeni bir kutsal kitap gnderdiini syleyenler de onlard. Hristiyanlar ve Mslmanlar, birbirlerinin dinine pek az sayg gsterse de, bu dinlerden esinlenen saldrgan glerin oluturduu tehlikenin de farkndayd. Bu uzun sre, slamn Avrupaya tehdit oluturduu anlamna geldi. Ortaa boyunca slam, byk bir tehlike olarak grld. Bir asr iinde slam ordular, Akdeniz kylarn ele geirdi. Osmanlnn ykselmesiyle beraber Dou Avrupada ilerlemeleri modern zamanlara kadar devam etti. Bugnlerde Hal Seferlerini, Batnn nc Dnya zerine saldrgan emperyalizminin ilk uygulamas olarak gstermek revata; ancak bu tarihsel bir yanltan ibaret. Esasnda 11. Asrda Hal ordularnn ilerleyii, Avrupay Mslman kskacndan kurtarmak ve Hristiyanln kaybettii topraklar geri almak iindi. Hallar, Gney Avrupay tekrar ele geirdi ancak Levant blgesinde baarl olamad. Bu defa Araplarla deil, Osmanllar nderliinde yeni bir aknla karlatlar. Mslmanlar, Hristiyan Anadoluyu oktan fethetmiti ve ok yaknda Osmanl, Trk slamn Dou Avrupaya getirecekti. Bu ilerleme, Avrupada daha ok tepki oluturdu. Avrupann 15. yy sonundan balayarak dou ve batya doru devam eden ilerleyii, aslnda kendisini kurtarma srecinin uzantsyd. 18. ve 19. yzyla gelindiindeyse, slam topraklarnn byk ksm Rusya, Hollanda, ngiltere ve Fransa mparatorluklarna dahil edilmiti. Bu srete bamszlklarn korumay baarm olan Trkiye ve ran bile, toplumun pek ok alannda Avrupa karlar, kurumlar ve fikirlerinin etkisine girdi. slam dnyasnn bandakiler, erken tarihlerden itibaren, Avrupa kaynakl siyasi, askeri ve ekonomik tehlikelerin farkna varmt. 16. yydan itibaren slam aleminin lideri olan Osmanl, Ruslarn ve Bat Avrupallarn ilerleyiini durdurmak iin nlemler almaya alt; ancak fazla stnde durmad. nk kendi stnlne gvenen Osmanl mparatorluu mezhep savalar, ekonomik ayrlklar ve hanedanlklar nedeniyle blnm Hristiyan Avrupann baarl
www.ozetkitap.com 3
olacana ok ihtimal vermiyordu. Avrupallar okyanus ar ticarette ilerlemi olabilirdi ama ne de olsa, Avrupa, Asya ve Afrikann birletii ticaret yollarnn kontrolne sahip olan Osmanllard. Avrupal fikirlerin yaylmasndan korkmalarna da pek neden yoktu. Arabistann dnda Mslmanl kabul edenlerin ou Hristiyanlktan dnenlerdi. Avrupa Hristiyanl iinse slam, askeri olduu kadar dinsel bir tehlikeydi. Zaten Oryantalizmin douu da Avrupal Hristiyanlarn slam korkusuyla balar. Hristiyan alimler, cemaatlerini korumak iin Arapa renip Kuran- Kerimi tercme ettiler; ancak Rnesans ile birlikte bu yaklam deiti. slam, son gelen semavi din olduu iin, Hristiyanl dini adan tehdit olarak grmedi. Avrupa dilleri, kltr ve yaants deil, askeri konular ilgilerini ekti. rnein Osmanl, denizcilik ve ateli silahlar alannda Avrupa icatlarn gelitirmekte ok baarlyd. Avrupa Rnesans, reform ve din savalaryla kasp kavrulurken, slam Dnyas hi oral olmad. Bu srada, ok az sayda bilim ve edebiyat kitab Arapaya evrildi. 15.yy sonunda spanyadan srlp Osmanlya snan Yahudilerin getirdii matbaa, Rum ve Ermeniler tarafndan benimsendi. Ancak padiahlar Arapa kitap baslmasna izin vermedi. 17.yyn sonunda Osmanlnn Viyanadan ekilmesiyle byk bir deiim balad. Osmanlnn Krm ve Msr kaybetmesiyle, slam ve Hristiyanlk arasndaki g dengesi de deiti. Osmanl neyin yanl gittiini ve nasl dzetilebileceini tartmaya balad. nceleri devlet memurlar ve ordu mensuplar tarafndan balatlan almalar, yeni olumaya balayan aydnlar sayesinde toplumun dier kesimlerine de yayld. Askeri reformlarn yetmeyecei; altyap deiiklii ve idari reformlar gerektii anlald. 18. yzyln ikinci yarsnda Osmanl ordusu ve harp okullarnda yabanc eitimciler grev yapmaya balad. 19. yy banda Trkiye, ran ve Msrdan Avrupaya diplomatlar, renciler gnderildi. Yabanc dil renmek bir zorunluluk halini ald. Bunlarla birlikte, Batl deer ve fikirler de renilmeye balad. Batnn stnlnn sanayileme ve zgrle dayand, kalknmak iin eitim, anayasa ve parlamentonun art olduu anlald. Fransz Devrimi etkisiyle, iine dnk slam alemine szan zgrlk ve laik yeni fikirlerle birlikte, Avrupa bilimi ve felsefesi benimsenmeye baland. Avrupann ekonomik, siyasi ve kltrel etkisiyle yaam tarzlar deiti. Yeni kanunlarla yeni siyasi dzen geldi; anayasa ve meclis oluturuldu. Yeni dzen gazeteci, avukat, retmen ve siyasetilerin olumasyla glendi. Edebiyattan, sanata, klk kyafetten mimariye pek ok alanda kendini gsteren kabul Batl tarz, kltrel ve sosyal yaamn iine ilemeye balad. Avrupann yaylma dneminde, Bat etkisinin slam topraklarna nfuz etmesi, farkl yerlerde farkl ekillerde oldu. Arap Yarmadas ve Afganistan gibi blgelerde dk etkili ve ateli silahlarla snrl kalrken, Kuzey Afrika, Kafkasya ve Orta Asyada Mslman lkeler zorla Avrupa imparatorluklarna dahil edildi. Arada
www.ozetkitap.com 4
kalan Osmanl ve ran mparatorluklarnda ise, Bat etkisi kltrel, ekonomik ve siyasi her alana iledi. Osmanl Sultan II. Mahmut, Msrda Kavalal Mehmet Ali Paa, bir sonraki kuakta Atatrk ve ran ah Rza Pehlevi, emperyalist yneticilerden ok daha sert politikalar uygulayarak, byk deiimler yaratt. Batl smrgecilerse, Mslman karlarna ve kurumlarna yaklarken daha temkinli davranmaya meyilliydi. zetle, geleneksel otoritenin direini oluturan askerler, memurlar ve din adamlar, Bat yanllar ve kartlar olarak ikiye ayrld. Ancak, modernleme ve Batllamann en iddetli savunucular daima askerler olmutur. Bunun nedeni, sorunla dorudan yzlemi olduklarndan hayatta kalabilmek iin, deiimin art olduunu ilk fark eden olmalardr. Mslmanlarn Bat ve Batllamaya yaklam da, tepki, kar tepki, ret ve geri dn eklindedir. Gnmzde slam dnyasnn Batya kar genel tavr dmancadr. Bu da gavur ve kafir olarak grlen dmann boyunduruu altnda yaamak zorunda kalmann getirdii, uzun zamandr devam eden bir aalanma ve ierlemenin davurumudur. Mslmanlar, slam tarihinin byk ksmnda stnlk ve tahakkme alk olduklarndan Avrupa smrgeciliini asla ilerine sindirememilerdir. Dolaysyla bugn karmza kan hn uzun sreli bir birikimin sonucudur. 20.yy ortasndan itibaren Batnn ykc dnya savalarndan sonra itibarnn sarslarak geri ekilmesi, sonunda teknolojik silahlarn Mslmanlarn eline gemesi, petrol kaynaklarnn kefi ve istismar slam toplumunda giderek artan hncn ifade edilmesine imkan yaratmtr. slam dnyasnda deiimin asl kayna Bat dnyasdr. Batl fikirler ve kurumlar slam toplumlarn deitirmitir. imdi sknt ve fke yaratan da bu deiikliklerdir. Mslmanlarca Dou Avrupa ve Bat Avrupaya duyulan tepki farkldr. Bunun nedeni, devam eden ilikilerin farkl olmasdr. Bat etkisi devam etmesine karn, Batl gler slam topraklarndan ekilmitir. Dou Avrupann yaylndan etkilenen Mslman blgeler, hala Avrupa tabanl bir siyasi sisteme sahiptir ve dolaysyla bu lkelerdeki tepki ya balamamtr ya da baladysa bile ciddi biimde engellenmektedir. Elbette, slam vaizlerince maddiyatln gstergesi olarak knanan sinema ve televizyonun ahlakszl ve tketim toplumunun zevk- sefas, Bat kaynakldr; popler elence ve msrif tketimden Sovyetleri sulamak imkanszdr. Tabii ki bunlarn yaratt dmanlktan daha nemlisi, slam toplumunu sarsp iyice hrpalam olan, Batnn mdahaleci ve ykc glerine kar gelimi bulunan genel kzgnlktr. Bu fkenin altnda, herhangi bir politikadan ok daha derin sebepler yatmaktadr. Karmzdaki devletler aras bir ekime deil medeniyetler aras bir atmadr. Sorunlarn devletler arasnda tartlp zlmesini brakn, formlize edilmesi bile olduka zordur. Bu atma ve genele yaylan kzgnlk halinde benzerlikler yerine farkllklar ne karlarak her ey
www.ozetkitap.com 5
abartlmakta ve her trl kavga krklenmektedir. Dolaysyla, sorunlar zmsz kalmaktadr. Bat Medeniyetine kar sregelen tiksinmeyle birlikte bu dmanln, Batnn lider glerine yneltilmesi doaldr. Avrupann Mslman lkeler zerindeki ekonomik egemenlii sona ermi; yerini, Ortadou petrol ve pazarlarna bamlla brakmtr. u anki atmalar uluslararasndan ziyade blgeseldir. Irak-ran, Trkiye-Yunanistan; Fas-Cezayir gibi. Ayrca pek ok lkede sregelen ihtilaflar etnik, ideolojik, sosyal veya mezhep atmalarna baldr. Emperyalist glerin Ortadoudan ekilmesi sonucunda ortaya kan kk devletlerin egemenliinden daha azametli; daha eski ve kapsaml bir kimlie ve bu lkeleri yneten despotlarnkinden daha asil bir otoriteye duyulan zlem srmektedir. Bu ihtiyaca en ikna edici cevab, sadece bir din deil bir kimlik, ballk ve otorite sistemi btn olarak, slam sunmaktadr. Bunun cazibesini, slam topraklarnda yaygn olan kullanlmlk, aalanmlk, ihlal edilmilik hissi glendirmektedir. Ortadou lkelerinin ekonomik, sosyal ve siyasi koullarnn ciddi anlamda kstland u dnemde slamn zne dn ars gl bir etki yaratmaktadr. Politikalar, amalar ve yntemleri birbirinden farkl olsa da, Suudi Arabistan, Libya ve ran, Mslman kktendinciliin ban ekmektedir. Ortak arzular, modernlemenin getirdii siyasi ve ekonomik faydalar koruyup toplumu muhafazakarlatrmaktr. Nefret duyulan ekonomik mekanizmann kendisi deil, yabanclar tarafndan kontrol edilmesi veya smrlmesidir. Mslman Araplarn Hristiyanla ait topraklar ele geirmesinden, 1683te Trklerin II. Viyana Kuatmasna kadar olan dnemde, iki medeniyet arasndaki ilikinin biimi Mslmanlarn ilerleyii, Hristiyanlarn geri ekilmesi eklindeydi. O zamanlar ekimenin nedeni, Avrupaya kimin sahip olacayd. Keiflerle birlikte, Avrupa ticareti Asya ve Afrikaya yayld. Ancak bu, ticaretin g anlamna gelmesinden ok nceydi. Asl nemli deiim, Trklerin Viyana yenilgisini takiben yaand. 1699 Karlofa antlamasyla durum tersine dnd. Avrupa ilk defa galip gelmiti ve bozguna uratt Osmanlya anlamay kabul ettirdi. Bunu izleyen 2,5 asr boyunca Avrupa ilerledi, slam geri ekildi. Topraklarna nfuz eden Avrupa, slam dnyasn bld. imdi ikinci byk deiim zaman; ve bu hzla gereklemekte. Avrupann ekonomik egemenlii sona erdi ve baz alardan iler yine tersine dnd. u anda klasik Osmanl dnemine benzer ekilde Ortadou zenginlii ve pazarlarna duyulan ihtiya, Avrupa siyasetinin belirleyicisi ve ba etkenlerinden biri. Ayn zamanda askeri dengelerde de deiim sz konusu. II. Dnya Sava sonuna kadar Avrupa blgede hakimken, hatta Ortadou topraklarnda birbiriyle savarken, artk iler baya deiti. Artk Ortadou karlar, farkl bir sava haliyle,
www.ozetkitap.com 6
ihtilaflarn doalama bir biimde Avrupa meydanlarna tayor. Hem Avrupayla hem birbirleriyle savamaya baladlar. Mslman lkelerin ou Batya kar besledikleri gareze ramen, Milletler Cemiyetine, sonra da Avrupa Ekonomik Topluluuna katld. Kanunda laik ancak nfusunun ounluu Mslman olan Trkiye, AB tam yeliine bavurdu. phesiz ki; Trklerin ve dier slam milletlerinin gelecekteki tavrn, Batl Devletlerin bu yelik bavurusuna gsterdikleri yaklam belirleyecek. Belki de en nemlisi, uzun vadede Bat Avrupada yaamakta olan Mslmanlar meselesi. Kuzey Afrika, Ortadou ve Trkiyeden, Hindistandan Avrupaya ii ve gmen olarak gelen bu insanlarn siyasi etkisi snrl da olsa gnden gne artmakta. Fakat, ocuklar Avrupal olacak; vatandalk haklarnn hepsine sahip olacaklar. Avrupada doduklar iin, ngiltere, Fransa ve Almanya vatandalna dorudan sahip olacaklar. Milyonlarca Avrupa doumlu Mslman nfusu, hem Avrupa, hem slam, hem de ikisi arasndaki ilikiler zerinde muazzam ve tahmin edilemeyecek sonular getirecek. Hristiyanlk ve slamda ktidar Kavram Hristiyanlkta Tanr ve hkmdar, iki ayr otorite; kiliseyle devlet, farkl kurallara gre ileyen iki ayr kurumdur. Kavramsal olarak en bandan beri ayr kurumlardr. slamda ise, moderniteye kadar byle bir ayrm grmeyiz. Bu zaten anlamsz da olurdu. nk, slam asndan ikisi ayrlmaz bir btndr; ve hkmdar, Tanrnn kurallarn yeryznde uygulayan kiidir. Hristiyan aleminde bu ikisi bazen birlik, bazen atma iinde, ancak hep ayr kurumlar halinde varlklarn srdrd. Hristiyanlk bnyesinde bir arada var olan bu iki g arasnda sregelen mcadelenin, Ortaada, papayla imparator arasnda ekimeye dnmesinin ardndan nce Reform; peinden de din ve siyaset ilikisine ok farkl yaklaan Protestanlk dodu. Bu gelimeler, Hristiyanlk tarihinde ykc mezhep savalarna yol at. Halbuki slam tarihinde, bu boyutta bir atmadan sz etmek olanakszdr. slamdaki mezhep ayrl Hristiyanlktakinden farkldr. Osmanl ile ran birbiriyle savamtr; ama bunun mezhep ayrlyla ilgisi yoktur. slam, Protestan tarz bir reform veya Rnesans yaamamtr. Bu kavramlar Hristiyan kkenli olduu iin, slam dnyasnda pek itibar grmemitir. Ancak, randaki otoriter sistem altnda, slam Dininin hiyerari, engizisyon ve din ileri bakanl gibi mecralarla tam anlamyla kurumsallatrlmas slam reformuna yol aabilir. Hristiyanln yaad din savalarna nihai zm, muhtemelen baka da seenek kalmad iin, kilise ve devletin ayrlmas olmutur. Bu, pratikte de, kanunda da kabul edilmitir. Bylece hem siyasi iktidarn dini meselelere
www.ozetkitap.com 7
karmas, hem de dini zmrenin, devletin siyasi iktidarn kendi amalar uruna kullanmas engellenmitir. Hristiyanlkta, dnyevi olanla ruhani olann, bandan beri ayr tutulmasna ramen, slamda modern zamanlara kadar insan faaliyetleriyle onlar dzenleyen kurallar, dinle siyaseti ayrmak mmkn deildi. Klasik Arap dnyasnda dnyevi ve kutsal, manevi ve maddi, dini ve laik gibi ikili kavramlar ve bunlarn yaam iinde ayr alanlara sahip olmas sz konusu deildi. Arap dnyasnn bu ayrmla tanmas d etkenler sonucunda oldu. Son yllardaysa, slam aleminde bu Batl etkenler, saldrya urad, zayflatld ve itibar kaybettirildi. Genel olarak, yalnzca kk apl sekin bir snf tarafndan kabul grm olan bu ayrmn getirdii fikirler iyice ypratld. D etkenlerin zayflamasyla birlikte, kkleri derinlerde yatan eski alglara, kanlmaz bir dn balad. byk Din de Ortadouda domutur ve aralarndaki politik farklar, kutsal kitaplarda net bir ekilde ifade edilmitir. Hazreti Musa, halkn klelikten kurtarm; ama Vaat Edilen Topraklara girememitir. Hazreti sa armha gerilmi; ve mritleri, Roma mparatoru Hristiyan oluncaya kadar, zulm gren bir aznlk olmutur. Hazreti Muhammed ise, hayattayken daha baarya ulam ve ok gemeden imparatorlua dnecek bir devletin bana gemitir. Humeyninin hatrlatt gibi, Hazreti Muhammed sadece bir cemaat yaratmakla kalmam; ayn zamanda bir ynetim biimi, bir toplum ve devlet dzeni kurmu; bir hkmdarn yapmakla ykml olduu her eyi yapmtr. slamn bandan beri din ve devlet, bir btn olarak alglanmtr. Mslmanlarn belleinde, kutsal metinlerde ve tarihelerde bu iki kavram ayndr. Dier iki dine kyasla, inan ve iktidar arasndaki bu yakn iliki, slam iin karakteristik zellik olarak sregelmitir. Tarihi farkllklar bununla snrl deildir. Hristiyanln ykselii, Roma mparatorluunun kne denk gelir. Bu yzden Kilise, ayakta kalabilmek iin kendi yaplarn kurmutur. Hristiyanln, mazlumlarn yasakl dini olduu zamanlarda Tanr, mritlerini, imanlarn arndrmak iin ileye ve snava tabi tutan ilahi g olarak grlmtr. Hristiyanlk Roma mparatoru Konstantin tarafndan kabul edilip devlet dini olduunda, Hristiyanlar ynetimi ele geirmek isteiyle, kurumlar yeniden dzenlemitir. Hatta pek ok Hristiyan iin, Roma Kudsten; Latince de Arami dilinden daha kutsal saylr. te yandan slam, yeni inancn yaylmasyla glenen bir imparatorluun douuna paralel olarak ykselmitir. Arapa, yeni inancn vahyolunduu dil olduu iin, kutsal saylmaya balanmtr. Mslmanlar iin devlet ilahi adaletin buyurduu bir gerekliliktir ve Tanr inancn savunup yaymaya ve kurallarn uygulamaya yarar. Evrenin bu ekilde alglannda Tanr, kullarn snayan olarak deil, kullarna yardmc olarak grlr. Kullarnn baarsn isteyen ve onayn kullarna zafer ve hakimiyet bahederek gsterendir. Elbette slam alemindeki baz aznlk ve muhalif
www.ozetkitap.com 8
mezhepler iin bu alg, ksmen farkldr. iilerde, neredeyse Hristiyanlktakine benzeyen bir ile ve tutku kavram mevcuttur. Bu durum, zafer gsterisi peindeki militanlarn radikalizmiyle birletiinde her an patlamaya hazr, kuvvetli bir sosyal g oluturur. slamn erken dnemine ait bu alglar, halen nemli sonular dourmaktadr. Bunlarn etkisi, zellikle Mslman z bilincinin ekillenmesi ve karakterinde gze arpar. Mslmanlarn ou iin slam, kimlik ve sadakatin, dolaysyla da otoritenin ve otoriteye balln temelidir. Dnyann her yerinde, farkl zamanlarda, farkl amalarla insanlarn, kendilerini lke, ulus, rk, snf, dil veya baka kriterlere gre tanmlamas gibi, slamda da kendini alglama nem tar. slamda kimliin temelini oluturan unsur dindir. Dolaysyla, yerliyle yabancy, ieriden olanla dardan olan ayrt eden de budur. Hatta zaman zaman, ve dost dman bile bu ayrm zerinden belirlenir. Elbette dier ballklarn da nemi vardr; ama etkili olabilmeleri iin dinsel, en azndan mezhepsel bir biim almalar gerekir. nananla kafir ayrm, yazl belgelerde de aka grlebilir. Bu ayrm tarihsel olarak iki rnekle netletirmek mmkn: 17.yzylda Kanuni Sultan Sleymann Viyanaya gnderdii askeri heyetin raporunda, kaleyi bekleyen muhafzlardan, kafir diye bahsedilmektedir. 19.yyda stanbulda yaynlanan gnlk gazete ise, Kprde meydana gelen bir kazada yaralanan gayrimslimden, gavur olarak bahsetmektedir. Her iki rnek de farkl biimlerde, slamda dinin, kimliin temeli olduuna dair genel algya iaret etmektedir. Mslmanlkta kimlik ve ballk algsnn dier dinlerden farkl olduuna arpc bir rnek de, uluslararas ilikiler alanndan verilebilir. Baka lkelerin devlet bakanlar dini tercihlerine gre toplantlar dzenlemez; hatta dine dayal gruplama, Modern Dnyada fikren bile sama bulunur. Oysa slam Dnyasnda gayet normal karlanan bir ekilde, ynetimi monari veya cumhuriyet; hkmetleri muhafazakar veya radikal olsun 57 devlet bakan, slam Konferansnda bir araya gelip ibirlii yapabilmektedir. 60 yldr dzenlenen zirvede, yeler yapsal, ideolojik ve siyasi farkllklarna ramen, anlamaya varp ortak hareket edebilmektedir. ilerinde de benzer bir fark grlebilir. ok partili ak demokrasilerde, kendilerine Hristiyan veya Budist diyen partiler olsa da, saylar azdr ve semenlere yaklamlarnda dini konular, ufak bir rol oynamaktadr. Oysa ki slam lkelerinin ounda din, i politikada, dilerinde olduundan ok daha nemli bir yer tutar ve gl bir siyasi etkendir. slamda din, kimliin esas olarak alglandndan, dini kimlik, devlete ballk anlamna da gelir ve ynetime sadakat talebini de oluturur. ou Mslman toplumda kiinin sadakati veya sadakatsizlii, genelde din zerinden llr. Burada nemli olan dini inantan ok, toplumsal ballktr. Gelenek ve
www.ozetkitap.com 9
uygun davran, grnte balln belirtisi olarak kabul edildiinden, aykr dnceler sadakatsizlik, inancndan dnmekse, hyanet olarak grlr. Son iki asrda yaanan youn deiime karn slam, Mslman lkelerde en ok kabul gren mutabakat biimidir. Mslman lkelerde dini semboller ve arlar, toplumsal glerin hkmetten yana veya karsnda olsun, harekete geirilmesi ve seferberlii iin hala en etkili kuvvetlerdir. Nitekim kimlik ve ballkla birlikte otorite de, slam tarafndan belirlenir. Batl dzenlerin ounda siyasi otorite, dnce ve pratikte egemenliini, miras ve gelenekten; daha modern zamanlardaysa halktan alr. Otoritenin hanedan iinde intikali elbette ki, dnyann her yerinde olduu gibi, slam topraklarnda da yerleikti; ve Badat halifeleri, Osmanl sultanlar gibi hanedanlar, slam tarihinde byk rol oynad. Fakat halefiyet, bir eit tayinle veya seimle oluyordu. Hkmdar lnce saltanatn en byk erkek ocua devredilmesi, modern zamanlarda Avrupa tarafndan tantlncaya kadar, slam dnyasnda bilinmiyordu. u andaysa, baz cumhuriyetler de dahil olmak zere tm slam Dnyasnda yaygn olarak uygulanmakta. Geleneksel slam grnde bir hkmdarn yetki kayna, halef selef veya halk deil, Allahn kendisidir. Otoritenin de kanunun da tek kayna odur. Eer hkmdar veya ynetici Allahn hkmdarysa ve Tanrnn kanununu uyguluyorsa, ona itaat etmek dini bir vazifedir. Otoriteye itaatsizlik ise, su olduu kadar gnahtr. Hem bu dnyada hem de tekinde cezalandrlr. Ancak, hkmdar gcn Tanrdan almyorsa ve uygulad kanun Tanrnnki deilse, o hkmdar gasp bir zorbadr. Bu durumda, itaat vazifesi ortadan kalkar ve itaatsizlik sadece bir hak deil, ayn zamanda bir grev olarak ortaya kar. Bir hkmdarn meruluu veya devlet bakanln gasp etmesi gibi konular, slam alimlerince asrlardr tartlmaktadr. Bir hkmdar nasl meru olur ve meruluunu ne zaman kaybeder? Hangi koullarda ona itaatsizlik hakk doar, ya da slami adan itaatsizlik vazifesi hangi durumlarda balar; bir hkmdar ne zaman devrilebilir? slam bnyesinde de kendine has devrimci ideolojiler mevcuttur; ve bu devrimci hareketlerin tarihsel kaytlar bulunmaktadr. slam toplumunun belleinde bu anlarn hala gl bir ekicilii vardr. Son dnemde randa ve blgedeki dier lkelerde meydana gelen olaylar, bu anlara yeni bir anlam kazandrmtr. Modern tarihin byk blmnde, iki asr akn bir sre boyunca slamn merkezi olan topraklarn, Avrupal smrgeci glerin etkisi ve egemenlii, hatta bazen dorudan idaresi altnda kaldn grdk. Bu dnem boyunca smrgecilie verilen tepkiler, kabul ve taklit; kar koyma ve isyan gibi farkl biimlerde geliti. Eitimli ufak bir kesim deil de kitlelerin dahil olduu gerek bir toplumsal ayaklanma olduunda, isyan hareketi kendini milliyeti, vatansever, sosyal veya ekonomik ynden deil, slami adan ifade etti. 19. yyda Avrupallarn slam
www.ozetkitap.com 10
topraklarna yaylmaya balad dnemde, ngilizler Hindistann Mslman kuzeybatsn, Ruslar Kafkasyay, Franszlar Kuzey Afrikay igal ettiinde, en etkili ve srarc direni, Hindistanda Ahmet Barelvi (1786- 1831), Dastanda mam amil (1797-1871) Cezayirde Abdl Kadir (1808-1883) gibi Mslman dini liderlerin nderliinde, slam kardelii rgtlerince yrtlen slami direniler oldu. direni de durduruldu. Bunu, bir kabul ve bir raddeye kadar uyum salama dnemi takip etti. ngiliz, Fransz ve Rus imparatorluklarnn Mslman tebaas, aralarnda kar kanlar olmasna ramen, efendilerinin dilini renmeye ve kltrel kalplarn benimsemeye balad. slami direniin ikinci dnemi, 19.yy sonuna doru geldi. Avrupa istilas ve tahakkmne kar ilk defa slam Dnyasnn birlemesini hedefleyen bir siyasi hareket dodu: Pan-slamizm yani slam Birlii. O zaman bu hareketlerin, biri devlet destekli ve genelde diplomatik olarak kullanlan, dieriyse muhalif ve sosyal radikalizmin bir nebze tesine geen eklinde iki farkl tre ayrldn, devamnda da bunun, Pan-slam akmnn karakteristik zellii haline geldiini grdk. 20. yy banda, Dnyann lider gleri Avrupal imparatorluklard; bu nedenle anayasaya dayal parlamenter ynetimler, baarnn forml olarak grlmeye baland. Bu alg, ran ve Osmanl mparatorluunda anayasal devrimlerle kendini gsterdi. 1918de Batl kuvvetlerin galibiyetiyle glendi. Bir sreliine yeni bir slami militanlk dalgas grld. Fakat laik, Kemalist Trkiye Cumhuriyeti ile Transkafkasya ve Orta Asyada Sovyetler Birliinin glenip salamlamalaryla, bu slamc faaliyetler sona erdi. Ortadou genelinde, baz yerlerde sosyalist, baz yerlerde milliyeti ve bazen ikisi birlikte olmak zere, laik hareketlerin hakim olduu bir dneme girildi. 1930larn sonunda bu sreci zayflatan yeni slamc militanlar tredi; ama 50lerin banda, zellikle militan faaliyetlerin ana merkezleri olan ran ve Msrda olmak zere, gl yneticiler tarafndan bunun da nne geildi. ran ah ve Msrl Cemal Abdlnasr, birok adan farkl olsalar da, kurmaya altklar rejime tehdit olarak grdkleri unsurlar ortakt. slamc militanl kontrol altna almak iin her eyi denediler. randa ah baarsz oldu ve devrildi. Yerine militan slamc bir rejim geti. Msrda ise Abdlnasrn selefi Enver Sedat suikasta uraynca, yerine geen Mbarek hala bata, ama her geen gn artan bir biimde radikal slamc muhalif glerce tehdit edilmekte. Bylesi gler u anda tm slam Dnyasnda ve tesinde aktif halde. Dnek ve hain olarak grdklerine saldryorlar. nce yurt iinde sonra yurtdnda nihai dmanlar saydklar imanszlara saldrmay hedeflemekteler.
slam ve Musevilikte Din ve Siyaset ilahi Din de ayn blgeden kmtr ve elbette ortak zellikleri vardr. Musevilik ve slama yakndan baktmzda bu benzerlikleri bulmak zor deildir. Hem Yahudilerin medeni kanunu, tren kurallar ve dini efsanelerini kapsayan Babil Talmudunun, hem de slamn ilahi kanunu eriatn doduu yer Iraktr. eriat, Arapa bir eye giden yol anlamna gelir. branicede halakha ayn anlamda kullanlr. Prensipte, slam devletinde yasama erki yoktur; o yzden yasama meclislerine de gerek yoktur. u anda tm Hristiyan aleminde bir tr meclis dzeni vardr. Az ya da ok demokratik olsun, kanun koymak zere kurallar erevesinde bir araya gelirler. Pratikte ise, elbette Mslman ynetimler de kanun koyup deitirir. Binyldr ayn temel yasal ilkelerle devam edecek halleri yoktu tabi ki. Fakat, bu yasama sreci gizli ya da st kapal iler. lahi adaletin ve ebedi kanunun netletirilmesi ve uygulanmasna ynelik olarak yarglarn yorumlamalar veya hkmetlerin dzenlemeleri eklindedir. Bu, daha byk bir farklln parasdr. Musevilik, Hristiyanlk ve slam gibi, hem bir din hem de bir kltrdr; ancak bir medeniyet deildir. Musevilik bu iki medeniyetin de bir paras olagelmitir. Yahudilerin ou son on drt asrdr Hristiyan ya da Mslman hkmnde yaam; bu medeniyetlerde bir alt kltr olmulardr. Musevi tarihinin yaratclk ve baarlar, Hristiyan veya Mslman topraklarda gereklemitir. Musevi yaants bundan dorudan etkilenmitir. Bu iki medeniyetin iinde yaayan Yahudiler, kltrel ve sosyal adan ikisinden de derinden etkilenmitir. Tarihsel adan iki tr Yahudi vardr: slam Yahudileri ve Hristiyanlk Yahudileri. Yani, branicede Almanya anlamna gelen Akenaz ve spanya anlamna gelen Seferat Yahudileri. Elbette bu ayrm, dini adan veya ibadetleri arasndaki ufak farkllklardan deil, medeniyet ve kltrle ilgilidir. Trenlerde kullandklar nesneler bile, geldikleri lkenin baskn diniyle benzerlik gsterir. Evlilik gibi mahrem bir konuda bile hahamlar, slam topraklarnda yaayan Yahudilere okelilie izin verirken, Hristiyanlk Yahudileri tekelilikle snrlandrlmtr. Din adamlar da kyafetlerine varncaya kadar ruhban snf veya ulema ile benzerlik gsterir. Son zamanlarda Bat dnyas, Judeo-Hristiyan geleneinden bahseder olmutur. Aslnda kadim bir gerei ifade etmesine ramen bu deyim, yeni kullanlmaya balanmtr. Modern zamanlarda bu ifadeye kar kan yok, ama eskiden olsa iki taraf da ok kzdrrd. Aslnda ayn ekilde Judeo-slam geleneinden de sz edilebilir. Bugn srailde bu iki farkl gelenek karlam ve bir araya gelmi bulunmaktadr. 50. yln kutlayan bir lkede, toplum ve siyasal rejim iin bu ksa
bir zamandr. Musevi Toplumu, bundan nce, 30 yl ngiliz, daha ncesinde drt yzyl kadar Osmanl, daha evvelinde ise, bin yl kadar Mslmanlarn hakimiyetindeydi. Tabii ki bunlarn izi kald. artc biimde srail Devleti sadece ngilizlerin deil, Osmanlnn da selefidir. srail, devlet dzeni olarak toplumsal alkanlklar ve geri kalan asndan ksmen klasik, byk oranda da 19 yy. ve 20. yy. banda reform gren Osmanl sistemini devam ettirmektedir. Osmanl miras, srailde Osmanlnn devam niteliini tayan baka devletlerden ok daha muhafazakar biimde korunmu ve srdrlmtr. Balkan devletlerinden, Trkiye Cumhuriyetinden veya herhangi bir Arap lkesinden ok daha fazla. Millet sistemini benimsemi olan Osmanl mparatorluu, bunu tam anlamyla 19. yyda dzene oturtmutur. Her dini cemaat kendi liderleriyle kendi kurallarna uygun, kendi eitim kurumlarna sahip bir biimde yayordu. Evlilik, boanma, miras ileri dini topluluklara aitti. Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler ayn mahallede yaasalar da, kurallar ineyenler, kendi din adamlarnca cezalandrlyordu. Osmanlnn bu uygulamalar modern srail devletinde de grlmektedir. Klk kyafet asndan bile hahamlar, 19. asrdan kalma Osmanl din adamlarna benzemektedir. Hristiyanlk ve politikalarndan bahsederken, kilise ve devlet sorunlarndan, ilikilerinden bahsetmek adet olmutur. Kilise, hem ibadet, hem de dini kurumsal yapnn kendisi anlamna gelir. Oysa ki sinagog veya cami iin bu geerli deildir. Byle bir benzetme yanl olur. Yaplyorsa da cehaletten kaynaklanmaktadr. Hristiyan aleminde kilise ve devlet, toplumda iki ayr alan ifade etmek iin kullanlmakta: biri siyaset ve iktidarla, dieri ise din ile ibadetle ilgilenen yaplar. kisinin de kendi kurumlar, personeli ve kurallar var. Tarih boyunca bu ikisi birlese de ayrlsa da, hep iki ayr kurum olmu. Fakat slam ve Musevilikte benzer bir ayrm yok. Hristiyanlk ve slam iin din ve politikay ve ikisinin bu toplumlardaki etkileimini tartrken, dini ve siyasi erkin bu iki toplumda nasl uygulandn tarihi belgelerden izlemek mmkn. slam tarihinin on drt asrna ve Hristiyanln on alt asrna bakarak bu konuya deinelim. ki binyl deil de on alt asr dememin nedeni, Hristiyanln 313te Konstantinin Hristiyan oluuyla Roma Devletinin resmi dini olarak kabul ediliine kadar iktidarla uramam olmas. slamda ise Muhammed daha hayattayken bir devlet kurup ynetti. slamda inan ve iktidar birlikte tanmland. Hristiyanlkta ise devlet, ehitlik ve zulmle geen asrlar sonrasnda ele geirildi. Musevilere gelince, ok daha kk bir topluluk olmalarna ramen, siyasi yaznlar kapsamldr. Genel olarak uygulanan prensip, devletin syledii olur ilkesidir. Yahudilerin egemenlik deneyimi snrldr. Kadim Yahudi Devletleri ok eski zamanlarda kalm, yenisinin ise tarihi genelleme yapmak iin ok ksadr. Hristiyanlk ve slam Dnyasnn tecrbeleriyle karlatrmaya yetmeyebilir; ama
yine de cemaatlere zerklik verilen lkelerde, Musevi siyasi yaam dikkate alnabilir. Osmanl millet anlaynda olduu gibi, Dou Avrupada da benzer yaklamlara rastlamak mmkn. Fakat bu cemaat otoritesi, Mslman lkelerde de Hristiyan lkelerde de daima snrl tutulmutur. Geri alnabilir haklardan ve yetkilerden oluur; ve baskn olana benzer. Hahamlar, devlet olsa da olmasa da, hatta ounlukla koullarn gerektirdii gibi devlete ramen ve hangi medeniyet altnda yaarlarsa yaasnlar, kendilerini Yahudi kimliinin garantisi olarak grm olduklar anlalmaktadr. Musevilikte kilisenin elenii bir kurum yoktu. Mslman deneyimi ise biraz daha farkl. Devletin ba, dini lider olarak da kabul edilirdi. Hz. Muhammedden sonraki halifeler, peygamberin dini otoritesini devam ettirdiler. Mslman kuram, halifeyi, devlet bakann manevi lider olarak deil, ama dini lider olarak grrd. Hristiyanlktaki gibi ayr bir dini kuruma ihtiya yoktu. Baz alardan hahamlar model alm olan ulema, din ve hukuk alimleri olarak grlrd. slamn ilk dnemlerinde bir mecburiyet olarak grd devlete gvensiz yaklaan, dolaysyla devlet ilerine pek bulamayan ulema, Ortaada slam dnyasnn koldan saldrya uramas (Batdan Hallar doudan Moollar ve ieriden ii ve smaili saldrlar) karsnda devletle yaknlamtr. Zamanla meslek halini alan din adaml maaa balannca, hiyerari de olutu. Dolaysyla, devlet mekanizmasnn bir parasna dnen dini hiyerari, kendi kurallar gerektirdiinde devlete kar gelebilen bamsz bir rgtlenmeydi. Osmanl mparatorluunda eyhlislamn padiah kurallara uymad takdirde tahttan indirme hakk bulunuyordu. 19. yy. Osmanl reformlar ve dier lkelerdeki daha kk apl akmlar ok sayda deiiklik getirdi. Mesela ulemann, devlet memuru haline dntrlp devlet mekanizmasnn paras haline getirilmesi gibi. Bundan ok daha nemlisi, kanunlarn kademeli olarak laikletirilmesi, medeni kanun, ticaret hukuku ve ceza kanununun dzenlenip eriat kanununa takviye edilmesi, sonunda da eriatn yerine gemesi oldu. slam Dnyasnda yeni dnem, Fransz Devrimi fikirlerinin etkisiyle balad. Bu dneme, Rnesans, Reform ve bilimsel devrim gibi daha nceki Avrupal ilerlemelerin etkisi olmad; nk bu fikirler Hristiyan kkenli olduklar iin, bertaraf edilmiti. Fransz Devrimi ise, Hristiyan menei tamyordu; hatta Hristiyanlk kart olarak sunuluyordu. Msrn Fransz igaliyle Batya alm ve Batl kurumlarla tanma balaynca, merak da giderek artar. 19. yyda Batya almann hzland dnemde, devlet modeli ilgi ekiyordu: Fransz modeli Devrimci cumhuriyet; ngiliz modeli kralla bal snrl anayasal otorite; Avusturya-Alman tarz bamsz kurumlarla uramayan kanuna dayal devlet modeli.
u anda da slam Dnyasnda bunun farkl eitlerini grmekteyiz. Bir yanda tamamen geleneksel olan ya da yle olduunu iddia eden lkeler var. rnein eriatle ynetilen Suudi Arabistan Kuran anayasamzdr diyor. rnein Msr gibi uzlamac grnenler var; baz yasalar laik, ama medeni hal kanunu eriate bal. rnein, dinin tamamen devlet ilerinden ayrld eski Sovyet Cumhuriyetleri ve Trkiye gibi tamamen modern lkeler de var. eriatn hibir alanda yasal gc veya geerlilii yok. Trkiye gibi eriatn geersiz klnd veya kapsamnn azaltld lkeler olduu gibi Afganistan, Pakistan, Sudan, ran gibi yeniden eriat dzeninin getirildii ve kapsamnn iyice geniletildii lkeler de var. Dolaysyla genel olarak bakldnda slam Dnyasnda devletlerin ynetim ekli olarak rnek alabilecei 2 model mevcut: Trk modeli ve ran modeli. Bir yanda Trkiyede btnyle modernleme, laikleme, dinin devlet ilerinden ayrlmas ve denetlenmesi, dinin kamusal ve siyasi hayattan ayr tutulmas; te yandaysa ran slam Cumhuriyetinde eriatn yeniden kabul ve yaptrmlarla kesin bir ekilde uygulanmas. Kemalizm ve Humeynizm olarak adlandrabileceimiz bu birbirine tamamen zt iki sistemden biri laik demokrasi; dieriyse slam dinine dayal devlet rejimidir. Biliyoruz ki Trkiyede kayda deer bir aznlk, devletin yeniden slamlatrlmasn istemektedir. Halen iktidarda olan AKP son seimlerde oylarn %20sinden fazlasn ald. u anki beyanlarna baklrsa, AK parti kendisini Mslman demokrat olarak tanmlamakta ve Kta Avrupasndaki Hristiyan Demokrat partiler gibi anayasann laik temeliyle derdi olmadn iddia etmekte. Ancak, Kemalist devrimin baarlarna ciddi bir tehdit oluturduklarna ynelik baz eletiriler var. Tercihlerini laik demokrasiden yana kullanmak isteyecek ranllarn orann bilmemize ise, imkan yok. nk, din erkiyle ynetilen bir lkede byle bir tercih belirtmek yasak. Ancak, byle bir deiim isteyen pek ok ranl olduu izlenimini edinmek zor deil. Dolaysyla, gelecekte Trkiye ve rann rol deitirdiini tasavvur etmek artk mmkn. Musevilere dnecek olursak, srailde Museviler, dinin baskn olduu bir devletle laik bir devlet arasnda seim yapmakla kar karya. Aynen Trkler, ranllar ve dier Mslman halklar gibi. Bu lkede de gereken dzenlemelerin yaplmas lazm. Kemalizm ve Humeynizm arasnda bir seim hakk var ve srailde Kemalistlerin de Humeynicilerin de kamusal hayatla uratn grmek mmkn. Gemite din ve devletin ayrlmas olgusunun, -Hristiyan bir soruna Hristiyan bir zm olarak grlp- Mslmanlarla ve zellikle yakn zamana kadar ne Hristiyanlktaki kilise gibi bir kurumsal bir dini yaplar, ne de devletleri olan Musevilerle alakas yok sanlyordu. Ancak Yahudilerin artk bir devleti var. Dinleri hzla kurumsallarken, din ve devlet ilikileri de mesele haline gelmektedir. Bundan sonra srail toplumunda atlmas gereken adm da, hem akla hem de
Musevi dini ritellerine uygun olarak, mahremle kamusaln; semavi olanla dnyevi olann yani znde kutsal olanla laik olann ayrlmasdr. Ortadouda Eitlik ve zgrlk Ortadouda modern tarihin balangc olarak kabul edilen, Napolyonun 1798 tarihli Msr kartmasyla birlikte, Fransz Devrimi blgeye ulam oldu. O zaman balayan siyasi tartmalar halen sryor. Batllarn ne kard kavramlarn slam dnyasndaki karlklar farkldr. nananlar arasnda eitlik anlay, slamn 7.yyda kuruluundaki temel ilkelerdendir. Hintlilerin kast sistemi ve Batllarn ayrcalkl soylu erklerine zt bir biimde, slam eitlie nem vermi ve uygulamtr. zellikle sosyal ve ekonomik alardan, hatta bazen etnik ve rksal olarak, eitsizlik yaratan durumlar olmutur. Ancak bunlar, slam ilkelerine aykr biimde meydana gelmitir ve hibir zaman Batdaki dzeye ulamamtr. slamn eitlik kuralnn istisnas vardr: kleler, kadnlar ve kafirlerin hor grlmesi. Ancak Batya bakacak olursak, 19. hatta 20. yy bana kadar, pratikte benzer eitsizlikleri grmek mmkndr. yle ki, Fransz Devrimi sonras Fransa, ABD veya herhangi bir Hristiyan lkede fakir bir adamn tepeye ykselme ans, Mslman Ortadouya kyasla ok azd. Dolaysyla eitlik ilkesi, ezelden beri slam Dnyasnda gayet iyi anlalan bir kavramdr. Ancak Napolyonun bahsettii, Msrllarda kafa karkl yaratan zgrlk fikri ise, o dneme kadar siyasi bir terim olarak kullanlmamt; ve bir insann kle olmadka zgr olduunu belirtmek iin kullanlan hukuki bir terimdi. Bu terim, yakn zamana kadar Ortadouda siyasi bir metafor olarak kullanlmyordu. Msrl alim eyh El Tahtavi, 1826 ylnda Parise yapt ziyaret sonrasnda yazd ve 1834de Arapa, 1839da Trke olarak yaynlanan kitabyla, kle olup olmamann siyasetle alakas olduuna balamnda kafa karklna son vermi oldu. Ona gre Franszlar, zgrlk derken Mslmanlarn adalet dedii eyi kastediyordu. Bu, ok doru bir tespitti. Genel anlamda Batllar, siyasi adan bir devletin iyi ynetilmesini zgrlkle, kt ynetilmesini ise, klelikle bir tutuyordu. Mslmanlar ise devlet ynetimini adaletli ve adaletsiz olarak alglyordu. O zamandan bu yana bu elien alglar, farkl ekillerde srp gidiyor. Geleneksel olarak slamda ideal devlet ynetimi, adalet ile ifade edilir. Adil olan kanuna uygun olandr ve kanun da Tanrnn belirledii eriat kanunudur. Peki adalet standartlarna uymayan bir rejime ne denir? Geleneksel slam kural ve dncesine gre bir hkmdarn adil olarak nitelendirilmesi iin iktidar hakkyla elde edip baa gemi olmas ve devleti hakkyla ynetiyor olmas gerekir. Baka bir deyile zorba veya despot olamaz.
slamn adalet anlay kaytlara gemitir ve Peygamber zamanna dayanr. Hazreti Muhammedin hayat iki dneme ayrlabilir. Bata memleketi Mekkede yaamaktadr ve mevcut rejime kar kmaktadr. Dolaysyla Mekke dnemi, var olan dzene kar muhalefet ve isyan hatta devrim mesaj iermektedir. Ardndan gelen Hicret dnemi ise Mekkeden Medineye gle balar. Muhammed artk otoritenin kurban deildir, hkmdar olmutur. Bu dnemin siyasi gelenei, dsturu ve yol gstericilii, Mekke dneminde olduu gibi devlete direnmek veya kar kmak zerine deil, devletin nasl ynetileceine dairdir. Dolaysyla slami yaztlar, slam hukuku ve siyasi kltrnn bandan beri iki ayr gelenek var olmutur. Mekke dnemi aktivist; Medine dnemi ise dingin olarak nitelendirilebilir. Biri eylemci biri dingin ve kabulc bu iki gelenek, slam devletlerinin tarihi boyunca sregelmi, slami siyasi dnce ve pratiinde geerli olmutur. Mslmanlar bandan beri iktidarn devralnmas, uygulanmas, intikali, meruluk ve otoritenin snrlar gibi politik sorunlar ve devlet meseleleriyle ilgilenmitir. Bu konular, slam dahilinde teolojik yazn, hukuki yazn (ki bu slamn anayasas olarak adlandrlabilir), hkmet ilerinin yrtlmesi zerine memurlar tarafndan hazrlanan uygulama yazn ve Eski Yunandan etkilenmi olan felsefi yaznlarda irdelenmitir. Hatta Platonun Cumhuriyeti ve Aristonun Siyasetinin slami versiyonlar yaratlmtr. Zaman iinde kabulc veya otoriter eilim glenmi; dinin ve eriatn buyurduu ekilde otorite zerine kstlama getirmek, giderek zorlamtr. slami kaynaklarda dzene duyulan gereksinim, gitgide daha ok vurgulanr olmutur. slami tartmalarda ska kullanlan fitne deyimi, balamna gre fesatlk, dzensizlik, karklk hatta anari anlamna gelebilir. Tiranln ve zorbaln, anariden daha iyi olduuna srarl bir ekilde deinildii grlmektedir. Bu elbette bir bak asn yanstr. Tm grler bu ynde deildir. slam Dnyasnda belli zamanlarda ve belli yerlerde bu gr baskn geldii kadar, kesin bir ekilde reddedildii de olmutur. slam gelenei, hkmdarn devlet ynetimine dair iki noktaya srarla deinmektedir. Bunlardan biri, -Kurann da belirttii gibi- hkmdarn kendi bana karar vermeden, bakalarna danmas gerekliliidir. Bunun aksi yani devleti ynetenin kendi bildiini okumas, despotluk kabul edilip (Arapa istibdd) eytani ve gnah olarak addedilir. ktidardaki bir yneticinin istibdadla sulanmas da, devrilmesi iin yaplan bir ar nitelii tar. Peki devletin ba kime danmaldr? Pratikte, toplumda yer edinmi, nfuzlu gruplara danmas gerekir. Eski zamanlarda genel olarak uyguland gibi Suudi Arabistan ve Irakn baz blgelerinde halen, airet reislerine danlmas nemlidir. Ancak Suriye ve Msr gibi ehirlemenin daha ok olduu lkelerde, bu artk o kadar da geerli deildir.
Hkmdarlarn, krsal kesimde, gl olan erafa; ehirde, esnaf, tccarlar, memurlar, ulema ve askeri kurumlar gibi, st ynetimle halk arasnda doal bir arac grevi gren gruplara dant bilinmektedir. Bu danma odaklar, ayn zamanda otoriteyi snrlama grevini stlenmi gruplardr. rnein, Osmanl dneminde kkl ve gl bir yapya sahip olan Yenieriler, padiahn dant gruplarn banda gelir. Bu gruplar nemlidirler; nk gerekten etkili ve gldrler. Hkmdarn bana dert aabilme potansiyeline sahip olduklar gibi, ayn zamanda padiah tahttan indirme gcn de ellerinde tutmulardr. En nemli noktalardan biri de, airet liderlerinin, tara erafnn, dini liderlerin, lonca bakanlarnn ve askeri birlik komutanlarnn hkmdar tarafndan atanm deil kendi gruplarnn iinden seilmi olmasdr. Dolaysyla danma, geleneksel slam dzeninde ok nemli bir yer tutar; ancak hkmdarn yetkisini kstlayan tek unsur deildir. slam geleneinin zerinde durduu ikinci nokta ise devlet ynetiminin hem mutabakata hem de akde balanm olmasdr. slam hukukunda, slam devletinin bakan olacak olan yeni halifenin seimle gelmesi gerektii belirtilmektedir. Ancak bahsedilen, genel bir seimden ok, hkmdarn halefini, muktedir kiilerden oluan bir grubun semesidir. Aslnda, ilke olarak soydan geen intikalin, isyan veya i sava dnda, hukuki gelenekte yeri yoktur. Ama pratikte intikal, soydan gemitir. Halen de pek ok yerde hkmdarlk olsun olmasn, devletin yneticisinin halefini atamasna sk rastlanr. Fakat, her halkarda kamuoyunun rzas nem tar. Teoride ve hatta bazen pratikte; ynetenin iktidar elde etmesi ve elinde tutmas, ynetilenlerin rzasna baldr. Baz eletirmenlere gre bu anlatlanlar teoride doru olsa da, gerekte, Ortadou ve dier slam lkelerinde, keyfi, zalim ve despot hkmetler ynetime damga vurmaktadr. Hatta bazlar te Mslmanlar byledir, hep de byleydiler zaten. Batnn bu konuda yapabilecei hibir ey yok! diyecek kadar ileri gidebilmektedir. Bu anlay, tarihin yanl okunmasndan ibarettir. Ortadouda devlet ynetimlerinin nasl bu hale geldiini grmek iin biraz geriye bakmak yetecektir. Deiim iki safhada gereklemitir. Birinci safha, Napolyonun istilasyla balayp, modern dnyaya yetimeleri gerektiini fark eden Ortadou lkelerini ynetenlerin, devlet ynetiminden balayarak toplumlarn modernletirmeye altklar 19. ve 20. yzyl boyunca devam etti. Bu dnmler, ounlukla tedbirli bir ekilde muhafazakar davranmaya meyilli smrgeci glerce deil, Osmanl sultanlar, Msr paalar ve hidivleri gibi yerel yneticiler tarafndan gerekletirildi. Modernleme, iletiim, sava teknikleri, devlet ynetimi gibi Batl sistemlerin tantlmasdr. Bunlara, kanlmaz olarak bask ve tahakkm aralar da dahildir. Daha nceki liderlerin yetiebileceinin ok tesinde kontrol, gzetim ve yrtme aralarnn benimsenmesiyle, devletin otoritesi, apn genileterek
artt. Dolaysyla 20.yy sonuna gelindiinde, ufak bir lkenin be para etmez bakan bile, gemiin yce halifeleri ve padiahlarnn sahip olduundan ok daha kapsaml bir iktidara eriti. Fakat, belki de modernlemenin en kt sonucu, az nce bahsettiimiz toplumdaki arac glerin feshedilmesi oldu. Geleneksel dzende devlet otoritesini etkin bir ekilde snrlandran toprak sahipleri, tccarlar, airet liderleri ve dier gruplar, giderek zayflatld ve ou bertaraf edildi. Bylece bir yandan devlet daha da glenip yaygn hale gelirken, bir yandan da zerindeki kstlama ve denetimler azaltld. Ortadouda siyasi alkantnn ikinci safhas 1940 senesinde Fransz hkmetinin Nazi Almanyasna teslim oluuna tarihlenebilir. Vichyde ibirliki yeni bir hkmet kuruldu. General De Gaulle Londraya giderek zgr Fransa Komitesini tesis etti. Fransz smrge ve baml devletleri, seim yapmakta serbestti. Fransz mandasndaki Suriye-Lbnan liderleri bata olmak zere, ounun seimi Vichy hkmetinden yana oldu. Bu da Suriye-Lbnann, Nazilerin Arap dnyasndaki propaganda ve faaliyetlerinin merkez ss olmasn salad. Nazi fikirlerinin ve yntemlerinin Ortadouya adapte edilmesiyle, daha sonra Baas Partisine dnecek oluumun ideolojik temelleri de bylece atlm oldu. Parti, 1947ye kadar resmen kurulmad; ancak, emekleme dneminde Pan-Arabizm, milliyetilik ve bir tr sosyalizmi vurguluyordu. Suriyeden balayarak Almanlar ve Baslar, Irakta da Nazi yanls bir rejim kurup bana Raid Ali Geylaniyi getirdiler. 1941de ngilizlerin Iraka askeri seferiyle, Raid Ali rejimi devrildi. Ardndan, ngiliz ve zgr? Fransa kuvvetleri Suriyeye girip, Suriyeyi De Gaulle hakimiyetine geirdi. ngiliz ve Franszlar II. Dnya Savann bitiminden sonraki yllarda buradan ayrld; fakat ok gemeden Sovyetler girdi. Baas Partisinin liderleri, ufak dzenlemelerle Nazi modelinden komnist modele geiverdi. Bu parti, Batl anlamda oy toplayp seim kazanmaya ynelik bir rgt deil; Nazi ve Komnist adan idari mekanizmann, gzetim, bask ve beyin ykama ile ilgilenen ksmyd. Suriyedeki Baas Partisi ve Iraktaki dier Baas Partisi, bu paralelde ilemeyi srdrd. 1940tan itibaren ve Sovyetlerin geliinden beri, Ortadou yine temelde Avrupal ynetim ekillerini ithal etmi oldu: faist, Nazi ve Komnist. Bu yzden de, diktatrlkten, blgenin kadim kuralym gibi bahsetmek ok yanl olur. Bylesine bir yaklam, ancak Arap gemii hakkndaki cehaletin, Arap dnyasnn bugnne duyulan hor grye ve geleceine kar kaytszln gstergesidir. Saddam Hseyinin kurduu rejim ve Mslman lkelerde baka liderlerce benimsenip devam ettirilen rejim trleri, modern ve yakn zamanlara ait olduu gibi, slam medeniyetinin esaslarna tamamen yabancdr. Ortadou halklarnn zerine rejimlerini ina edebilecei salam temellere sahip eski kurallar ve adetleri olduu unutulmamaldr.
Elbette, Ortadouda demokratik kurumlarn gelimesine engel tekil eden durumlar aikardr. En belirgin olan, u anda blgede kalplam hale gelmi bulunan despotluk ve bask rejimine dayal devlet ynetimi eklidir. Aslnda bu ynetim eklinin ne klasik Arap aleminde, ne de slam kltrnn gemiinde yeri yoktur; ama son iki asrdr sregelen kemiklemi bir yapya dntnden, gerek demokrasi nnde ciddi bir engeldir. Gelenee dayal baka bir mani ise, klasik slamn siyasi tasavvur ve tatbikinde yurttalk kavramnn, medeni toplumun zgr ve katlmc yesi anlamnda eksik oluudur. Kkleri Antik Yunana uzanan kent ve yurttalk kavramlar, Bat medeniyetinin temelini oluturur. Bu ve insanlarn sadece idarecilerini seerken deil, ynetimin ileyiinde de katlmc olmas, geleneksel slamn bir paras deildir. Halifeliin muhteem zamannda gelien ehirler vard; ancak resmi olarak belediye veya benzeri bir idari yapya sahip deillerdi. Kasabalar, etnik, kavim, din, mezhep ve hatta meslek temelli olarak ayrlan mevki ve mahallelerin bir araya toplanmasndan oluurdu; dolaysyla, kimlik ve ballk asndan nemliydi. Klasik dnemde farkl sosyal gruplar kendi liderlerini sese de, bir ehirde yaayan yurttalar, kurumsal idari bir heyet veya yapda temsil edecek ahslarn seilmesi, Mslman deneyiminde yoktu. Gnmzde bile Arapada, yurtta kelimesinin karl bulunmaz. Yurttalk kavramnn yokluu, yurttalkla ilgili temsilin de eksikliini beraberinde getirir. Yine de slam tarihi ve tasavvurundaki olumlu eler, demokrasinin geliimine katkda bulunabilir. Dikkat ekici bir ekilde, mutabakat ve kamuoyu rzasna dayal snrl devlet ynetimi, yeniden gndeme gelmektedir. Geleneksel olarak despotluun reddi, yeni bir ivedilik kazanmakta ve glenmektedir. Avrupa diktatrlk ideolojisini yaym olabilir; ancak ayn zamanda, bunun kart olan halk ayaklanmas fikrini de alamtr. Geleneksel kaynaklarda rastladmz ve gitgide modern yaznlarda da karmza kmaya balayan despotluun reddi, imdiden, gl bir etkiye sahiptir. Bununla alakal olarak Mslmanlar, danma fikrini yeniden canlandrmakta, hatta baz yerlerde uygulamaya koymaktadr. Dindar kesim iin bu gelimeler, eriata ve slami gelenee dayanmaktadr. Bunun slam tarihinde emsalleri bulunmaktadr. Bu canlanmay, bilhassa Afganistanda grmek mmkndr. Afgan halk daha az modernlemi olduundan, hkmetin eitli gruplarn temsilcilerinden oluan bir heyete danma kuraln yeniden diriltmek gibi, daha iyi ileyen eski adetlere dnmesi daha kolaydr. Baka olumlu etkiler de ie yaramakta. En nemli gelime modern haberleme sistemlerinin kabul edilmesidir. Matbaaclk, gazete, telgraf, radyo, televizyon, Ortadouyu dntrd. nceleri haberleme teknolojisi, tiranln bir arac olarak kullanld; devlete yeni ve etkili bir propaganda ve kontrol silah salad. Ancak, bu eilimin sonsuza dek byle sremeyecei bellidir. Yakn zamanda nternetin, uydu yaynlarnn ve cep telefonlarnn ykseliiyle beraber,
haberleme-iletiim teknolojileri, olumlu etki yaratr hale geldi. Sovyetler Birliinin knde bile, bilgi a devriminin balca etkenlerden olduu iyice anlalm durumda. Eski Sovyet sistemi, byk lde, bilgi ve fikirlerin retim, datm ve alveriinin denetimine dayalyd. Ancak modern iletiim sistemleri gelitike, bu imkansz hale geldi. Bilgi a, Sovyetler Birlii iin, Osmanl ve dier slam imparatorluklar iin, Sanayi Devriminin yaratt ikilemi dourdu: ya deiimi kabul edip devam et, ya da reddedip geri kal. Sovyetler bununla ba etmeye alt, fakat beceremedi; Ruslar ise hala sonularyla cebellemekte. Ortadounun slam lkelerinde, paralel bir sre balam durumdadr. Bu dalga, giderek yaylp tm Ortadouyu saracaa benziyor. Propagandac televizyon kanallar bile, dolayl olarak ve bilmeden phe uyandran ve sorgulamaya yol aan trl yalan dolanla dolu programlar yaynlamakta. Televizyon ayn zamanda Ortadou halkna, daha nceden bilmedii bir davran olan hararetli ve cokulu kamuoyu tartmalarn gstermektedir. Baz blgelerde srail televizyonunu bile izleyebilen genler, srailli mehur tiplerin mnakaalarn, srailli Araplarn, Mecliste srail bakanlarn ve politikalarn kyasya eletirebildiine de grmekte. Demokrasiyi dinamik, canl ve grltc bir biimde ilerken grp, bilhassa zt fikirler ve karlar arasnda alk olmadklar biimde kstlanmayan, bastrlmayan ama kurall bir tartma ortamna tank olmak, mutlaka etkili olmaktadr. Modern iletiim aralarnn bir dier etkisi de, Ortadoulularn ilerin ne kadar kt gitmi olduunun farkna varmalarn salamasdr. Gemite kendi koullaryla, Dnyann geri kalan arasndaki uurumun, gelimi Batnn ve gelimekte olan Doudan (srasyla Japonya, in, Hindistan, Gney Kore, Gneydou Asya) ne kadar geri olduklarnn bilincinde deillerdi. Genel olarak yaam standartlar, insani ve kltrel geliim asndan Dnyann gerisinde kaldklarn anlamann yannda, ac verici bir biimde, Ortadou halklar arasndaki eitsizliin de ayrdna vardlar. Bu da sklkla Batya dorultulan byk apl bir fke ve ierlemeye, ayn zamanda da demokratik reform iin uraan kar akmlara yol at. u anda demokrasi meselesi, hepsinden ok Irak ile ilgili. inde bulunduu koullara zg iki avantaj olabilir. Biri altyap ve eitimle ilgilidir. Getiimiz on yllarda petrol gelirlerinden kazan salayan lkeler arasnda Saddam ncesi Irak, muhtemelen bunu en iyi ekilde deerlendirendi. lkenin liderleri altyapy gelitirdi ve blgedeki eitim kurumlarndan ok daha stn okul ve niversiteler kurdu. Tabii bunlar Saddam ynetimi srasnda mahvoldu; ama en kt koullarda bile eitimli orta snf bir ekilde ocuklarn eitmenin bir yolunu bulacaktr ve bunun sonularn Irakn bugnk halknda grmek mmkndr. teki avantaj ise, slam Dnyasndaki baka yerlere kyasla kadnlarn konumudur. Bu balamda, genel olarak anladmz anlamda kadn haklarndan bahsetmek mmkn deil
elbet. mkanlar ve eriimleri de ok kstl. Saddamdan nce, slam Dnyasnda eine az rastlanr biimde, kadnlarn eitim, yksek renim ve kariyer yapma hakk bulunuyordu. Bu yaklamn, yeni dnemde geri geleceini dnmek iyimser olabilir; ama hayalperest bir ngr deil. Balca Tehlikeler Irakta ve tm Arap lkeleri ile Mslman toplumlarda demokrasinin geliimine ynelik balca tehdidi oluturan, bu toplumlarn doasnda var olan bir sosyal nitelik veya zellik deil; ok kararl bir biimde demokrasinin baarszln garantilemeyi hedefleyen abalardr. Mslman aleminde demokrasi kartlar birbirinden ok farkl kaynaklardan gelmekte ve keskin biimde birbirine zt ideolojileri benimsemektedir. Bu gruplardan biri, demokrasi aknlarndan en ok etkilenen iki durumdan fayda salamaktadr. Irakta Saddamn diktatrl ve blgede tehlike altnda olan dier diktatrlkler, ayn kayglar gderek Irakta yeniden benzer bir rejim kurmak ve dier diktatrlkleri de muhafaza etmek peindedir. Bu abasnda baarl olmasndan herhangi bir menfaat salayacak olan Avrupa, Asya ve dier d glerden st kapal da olsa ticari, ideolojik, hkmetle ilgili, vb. destek almaktadr. En tehlikelisi, asl amac eriat olan slamc kktendinci denilen gruplardr. Aslnda kktendinci terimi slamc gruplar iin eksik bir ifadedir ve yanltc olabilir; nk ilgilendikleri alan slam yazn ve teolojisinden ok, toplum, hukuk ve devlet ynetimidir. Onlar iin demokrasi, Batdan yaylan mthi ktln bir parasdr ve ister eski moda smrgeci hakimiyet olsun, ister modern tarzda kltrel nfuz etme olsun hepsi eytann iidir. adalatrma almalarn, eytann ruhlar batan karmas olarak grmekte ve modernleme adna kadnlara ve genlere ynelik yaklamlar, devlet, okul, piyasa ve hatta aileye, dolaysyla slam dzeninin kalbine, bir saldr olarak yorumlamaktalar. Kktendinciler, Batllar ve Batllatrma yanllarn yalnzca slamn yeryznde ulaaca zafere doru ilerlemesine engel olarak grmekle kalmaz; slamn bunlar yznden anavatannda tehlikeye sokulduu grndedir. Onlar iin modernleme ve demokrasi eytann etkisinde bir gavur icaddr. Reformcularn Mslman aleminin sorununu yetersiz modernleme olduunu dnmesinin tersine, kktendinciler sorunun kaynann ar modernleme olduuna inanr. Kktendincilerin, Bat tarz ynetim ve daha ok Batdan toplumsal ve kltrel adan etkilenmeye kar tepkisi uzun sredir g kazanmakta. Aktivist hareketler, giderek etkisini arttran bu konudaki yaznda kendine ifade alan bulmutur. Bunlardan en dikkat ekeni, Msrda 1928de kurulan Mslman Kardelii rgtdr. Msrn eski bakan Enver Sedatn ldrlme nedeni olarak, srail ile
bar yapm olmas ne srlmtr; ancak asl suikast nedeninin Msrda eriatn yerine yabanc kaynakl laik kanunlarn gemesi olduunu belirten militanlar, Sedat pagan bir tiran olmakla sulamtr. Tm Mslman lkelerde devletin laiklemesine kar olan kktendinci gruplarn asl meselesi de budur. Politik slam, Humeyninin ah aa yukar ayn ekilde sulamasyla balayan 1979 ran Devrimiyle beraber, uluslararas bir etken haline dnt. Devrim szc, Ortadouda ok kez yanl kullanlarak, iktidarn iddete dayal darbeyle el deitirmesini tasarlayp merulatrmaya hizmet etmitir. Ancak randa meydana gelen, kapsam asndan gerek bir devrimdir. Gayet belirgin bir ideolojik meydan okumayla beraber byk bir deiim, toplum temelinde tm slam Dnyasna yansyan geni apl entelektel, ahlaki ve siyasi deiiklikler yaanmtr. randaki dine dayal rejim, eski rejime, politikalarna ve kurumlarna kar duyulan kzgnlkla beslenen halk desteiyle baa gemitir. O zamandan bu yana, mollalarn da blgedeki dier lkelerdeki ynetici zmre kadar yozlam ve baskc olduklarnn meydana kmasyla, yeni rejim de giderek daha az rabet grmeye balamtr. randa, halk arasnda memnuniyetsizlik dalgasnn yayldna dair gstergeler mevcut. Bazlar gemie dn eklinde radikal bir deiim peindeyken, daha ok sayda insan da umutlarn gerek demokrasinin geleceine balam durumda. Bu yzden de ran ynetenler, Iraktaki demokratik deiimden endieli. Dahas Irakn nfusunun ou, ranllar gibi ii. Bat snrnda ii bir demokrasinin varl bile, rann molla rejimi iin lmcl bir tehdit demek. O yzden de buna engel olmak adna ne gerekiyorsa yapmaktalar. ran slam Cumhuriyeti de, radikal slamclar kadar slam dnyas liderliini talep etmektedir. ran Devriminin Arap lkeleri zerine etkisi, ran-Irak sava (1980-88) nedeniyle gecikmitir; ama savan sona ermesiyle birlikte rann etkisi artmtr. zellikle, Arap komularnda yaayan ii topluluklar etkilenmitir. ii mcadelesi, 2003te Iraktaki rejim deiikliiyle, yzyllardr ilk defa Arap siyasetinde nem kazanmtr. Irak gibi nfusun ounluunun, ya da Lbnan, Suriye ve Arap yarmadasnn dou ve gneyindeki blgelerde nfusun nemli bir kesiminin ii olduu yerler iin, bu mcadele daha byk nem tar. Bir sredir kafirlere kar srdrlen mcadelede, Snni ve ii ar gruplarn ibirlii yapt grlmektedir. rann Gazzede Snni olan Hamas, Lbnanda ise ii olan Hizbullah desteklemesi gibi. te yandan birbirlerine kar i atmalarna da devam etmekteler. rann Arap dnyasnn ilerine giderek daha ok karmas byk deiim getirmitir: 1. ran blgede byk bir gce dnmtr. Etkisi, Lbnan ve Filistin topraklarna yaylmaktadr.
2. Snni ve iiler arasndaki ihtilaf nemliyse de rann olaylara dahil olmas, aralarndaki anlamazln neminin, Mslman olmayan dmanlarla aralarndaki ayrla oranla azalmasna yol amtr. 3. Sovyet tehdidinin Enver Sedat srail ile bar yapmaya gtrmesi gibi, gnmzde de Arap liderlerin bazlar, ran srailden daha byk bir tehlike olarak grmekte ve usulca Yahudi devletiyle anlama yolu aramaktadr. 2006da srail ve Hizbullah kuvvetleri arasnda meydana gelen savata, Arap tarafna dier Arap lkelerince gsterilen Arap Birlii desteinin yerini, temkinli bir tarafszlk almtr. Bu deiim, Arap ve srail bar iin bir umut dourabilir. Tm bunlara ramen, u anki durumda daha nemli olan Snni kktendincilerdir. Snni cihadnn en nemli unsuru Vahabiliin1 ykselii ve yayl, baz yerlerde de hakim hale gelii dikkat ekicidir. 18.yyda Arabistann ortasndaki Nejdde balayan Vahabilik, bu tarikata bal olan Suudi airet reislerinin 20.yyda Mekke ve Medineyi ele geirip, Suudi Kralln kurmasyla nem kazanmtr. Snni kktendincilerinin ilk byk zaferi, Sovyetlerin kdr. ok da haksz olmayarak, bunu kendi baarlar olarak grrler. nk onlara gre, Sovyetler Birlii Batnn srdrd Souk Savata deil, Afganistandaki gerillalarn srdrd cihatta yenilgiye uratlmtr. Usame bin Ladin ve yandalarnn kavrayyla, kafir iki sper gcn daha zor ve tehlikeli olan ortadan kaldrlmtr; ve yozlam mark Amerikallarn stesinden gelmek, daha kolay olacaktr. Amerikallarn faaliyetleri ve sylemleri, bu gr bazen zayflatp bazen de kuvvetlendirmitir. Kktendincilik, gl ve bymekte olan bir kuvvettir. Amalar, slam toplumundaki yozlamay, bozulmay durdurmaktr. Eylemleri, szde Mslman olarak adlandrdklar liderlerle rejimlere yneliktir. Giderek daha ok yabanc glerin kuklas olarak grlen bu liderleri, slam esaslarn bir yana brakp gavur adetlerini benimsedikleri iin; yabanc gleri de, halka eziyet ektiren bu rejimleri destekledikleri iin sularlar. Kendi lkelerindeki radikal gruplar tarafndan dnek ilan edilen ran ah devrildi ve Msr Cumhurbakan Sedat ldrld. Her iki lkede, ayrca Cezayir ve Sudanda ve baka yerlerde slamc kktendinci saldrlar, ncelikle Batya kar deil; daha byk bir tehdit olarak grdkleri, Baty taklit eden ve Batnn ahlakszlnn slam toplumunu bozmasna izin veren Mslmanlara karyd. Yine de kktendinciler, Batllamaya kar karken Batl teknolojileri ve silahlar kullanr. lkeden lkeye deitii gibi, ayn lke iinde farkllk gsteren gruplar da vardr. Ne olursa olsun, gavur dmana kar genelde birlikte mcadeleye hazrdrlar. Kendi aralarndaki kan davalarn zafer sonrasna ertelemektedirler. Dolaysyla, rann ii liderlii ile radikal El Kaidenin ii kart Vahabilerinin slami cihat uruna beraber almalar, olas grnmektedir.
1
Vahhabilik: Bu Bat dnyasnn kulland bir terimdir. Aslnda, Kitap ve Snnete dayal bu slami akm kendini Selefiye olarak adlandrr. (.N.)
Gerekten, usulne uygun yaplan bir serbest seimde kktendincilerin, lmanlar ve reformculara kar salam avantajlar olaca sylenebilir. Kkten dinciler, mevcut laik, otoriter dzeni eletirmek ve alternatif sunmak zere, halkn alk olduu dilden konuup, Mslman halka aina deerleri harekete geirmektedir. te yandan demokratik partiler, ideolojilerini genelde halka yabanc gelen terimler kullanarak tevik etmeye almaktadr ki, bu da bir yerde, Mslman mahallesinde salyangoz satmaya benzer. Kktendinciler mesajlarn yaymak iin camileri ve etkin biimde alan cemaat an kullanrken, laik partilerin hibirinin halka bununla kyas gtrr bir eriimi yoktur. Dindar devrimciler ve hatta terristler, sradan halkn ektii aclar dindirme gayretleri nedeniyle de destek kazanmaktadr. Gsterdikleri bu ilgi, genelde Ortadouda mevcut bulunan duyarsz ve doymak bilmez iktidar ve nfuz sahiplerinin ilgisizliiyle bariz bir tezat oluturur. ran Devrimi rnei, bu dinci militanlarn iktidara geldiklerinde, devirdikleri rejim kadar kt, hatta bazen daha beter olduklarn aka gstermektedir. Fakat o zamana dek, hem u anki alglar, hem de halkn gelecee dair mitleri onlardan yana ileyebilir. Belki, en nemli hususlardan biri de sonuta, demokratik partiler, kktendincilere eylem zgrl vermeye ideolojik adan zorunlu olmalardr. Kktendincilerse aksine, iktidara geldiklerinde tahrik ve inanszl bastrma hedefindeler. Tm bu zorluklara karn umut belirtisi yok deil. Ocak aynda yaplan Irak genel seimlerinde milyonlarca Irakl canlarn tehlikeye attklarn bile bile sandk bana gidip oy verdi. Bu ok mhim bir baardr. Bunun etkisini Arap lkelerinde ve dier komularnda izlemek mmkn. Arap demokrasisi bir sava deil ama bir muharebe kazanm oldu. Hala hem acmasz ve azimli dmanlarndan hem de tereddtl ve gvenilmez dostlarndan gelebilecek tehlikelerle kar karya. Yine de Irak seimi, ok nemli bir admd. Bunun Ortadou tarihinde, iki asr nce Napolyonun Msra gelii kadar nemli bir dnm noktas olduunun kantlarn, ok yaknda grmemiz muhtemeldir. Ortadounun herhangi bir yerinde veya Irakta, demokratik bir siyasi ve sosyal dzen oluturmak elbette kolay olmayacak. Fakat bunun mmkn ve zaten balam olduuna dair iaretler var. u anda, Irakta demokrasi kurulmas olaslyla ilgili iki tr korku hkim. Biri Batllarn ounun ifade ettii gibi, bunun ilemeyecei korkusu; dieri de Ortadou ynetici zmrelerinin bunun ileyeceinden korkmas. Belli ki, Irak halknn hakikaten zgr bir topluma dnmesi, Washingtonn dmanlar ve dostu olarak grnenlerin bazs dahil olmak zere, blgedeki pek ok devlet iin amansz bir tehdit oluturacak. II. Dnya Savann sonu, eskiden Mihver Devletler olarak anlan lkelerde demokrasi yolunu amt. Souk Savan sona ermesi de, nceden Sovyet hakimiyetinde olan yerlerde demokrasiye doru bir lde zgrlk ve devinim
getirdi. Kararllk ve sabrla hareket ederek, Ortadounun uzun zamandr eziyet eken halklarna adalet ve zgrlk gtrmek imdi mmkn grnyor. Bin Ladinin Cihat Beyan 1998de, Yahudiler ve Hallara kar Cihat iin Dnya slam Cephesinin Beyanat balyla Londrada Arapa yaynlanan bir gazetede yer alan beyanat, Amerikann Dou Afrikadaki eliliklerinin bombalanmasnn ardndaki ve Msr, Pakistan ve Bangladeteki militan slamc gruplar destekleyen isim olarak sulad Usame Bin Ladin tarafndan gnderilmiti. Kuran- Kerimden alntlarla Hazreti Muhammedin hadislerinden rneklerle bezeli ve belagat asndan adeta iirsel denebilecek bildiri, ou Batlnn alk olmad bir tarih versiyonu sunuyordu. ABDnin slam topraklarn igal ettiini ve zenginliklerini smrdn, yneticilerini bastrp halklarn aaladn, Arap yarmadasndaki slerini tehdit ettii komu slam lkelerine kar savamak iin kullandn dile getiriyordu. Amerikann Irak halkna kar taarruzunun da bu igalin kant olduunu; Hal ve Yahudi birliinin milyonlarca kiinin lmne ve sava sonras uygulanan ambargoya ramen, bir kez daha Iraktan geri kalan mahvetmeye ve komu Mslman halklar aalamaya niyetli olduklarn; nk Amerikallarn bu savalardaki amacnn dini ve ekonomik olduunu ve dikkatleri srailin Kudste Mslmanlar katletmesinden uzaklatrarak Yahudi devletiine hizmet ettiini; tm blgede karklk yaratp Irak, Suudi Arabistan, Msr ve Sudan blmek istediklerini ve bylelikle hem srailin yaylmaya hem de Hallarn Arap topraklarn istila etmeye devam etmesini salamak peinde olduklarndan bahsediyordu. Btn bu sularn Amerikallar tarafndan Allaha, Peygamberine ve Mslmanlara ak seik bir sava ilan olduunu ne sryordu. slam topraklarna saldr sz konusu olduunda da, cihadn her Mslmann vazifesi olduunu bildiriyordu. slamc radikallere gre, Krfez Sava ve Irak igali, slam iin kk drc yenilgilerdir. slamc radikal rgt El Kaidenin ba Usame Bin Ladin, Afganistanda Sovyetlere kar savata nemli bir rol oynamtr. Gnmzde de, Sovyetlerden sonra geriye kalan kafir sper gce kar da sava am durumdadr. Cihat beyannda ikayeti dile getirmektedir. 1. slamn kutsal topraklar olan Suudi Arabistanda Amerikan kuvvetlerinin bulunmas, 2. Klasik slam tarihinin en anl dnemine ev sahiplii yapan Iraka yaplan saldrlarda Suudi slerinin kullanlmas, 3. Kudsn Yahudiler tarafndan Amerikan desteiyle ele geirilmesi,
Amerikallarn ou, Bin Ladinin beyanatnn samalkla dolu olduunu dnrken bilmeliler ki; Mslmanlarn ou da bu beyann sama olduunda hemfikir. stelik slamn zne ve cihat kavramna aykr olduu grndeler. Masumlarn ldrlmesine iddetle kar kan slam dininin temel metinleri, hibir ekilde terr ya da katliam buyurmaz. Peygamberin hadisleri ulema tarafndan ok farkl ekillerde yorumlanabildiinden, aslnda militan ve iddet yanls yorum da sadece bunlardan biri. slam ve Liberal Demokrasi slam toplumlarnda liberal demokrasinin geliip gelimeyecei tartmas sredursun, tarihsel perspektiften bakldnda, Dnyada Batl olmayan toplumlar arasnda tarihsel, kltrel, dini adan Batya en yakn olan yine slam dnyasdr. Dolaysyla, Batl tarz demokrasinin olumasna en uygunudur. Bat Medeniyetinin zerine kurulduu Judeo-Hristiyan ve Greko-Roman mirasn hepsini deilse de, byk ksmn paylamaktadr. Fakat slami perspektiften bakldnda, liberal demokrasinin oluumu iin en kt olaslklara sahiptir. slam Konferansna ye 46 egemen devletten sadece biri, Trkiye Cumhuriyeti, Batl anlamda demokrasi olarak tanmlanabilir. Ancak Trkiyede bile, zgrlk ve adalete giden yolda engellere rastlanmaktadr. Geri kalan lkelerin bazs demokrasiyi hi denememi; bazs denemi ama baarl olamam; bazs da iktidar bakasna brakmak deil de paylama fikri ile denemelerde bulunmutur. slami inanlar ve ilkeler zerine kurulu, slam tecrbesi ve gelenei ile ekillenmi bir toplumda liberal demokrasi ileyebilir mi? Mslmanlar iin ncelikle ve zellikle nemli olan, inanlarnn saf ve zgn mesajn yorumlamak ve on drt asrlk slam tarihi ve kltrnn zengin mirasnn ne kadarn, ne ekilde muhafaza edeceklerine karar vermektir. Mslmanlarn hepsi, bu soruya ayn yant vermez. Ancak bir sr ey, stn gelecek cevaba baldr. Tarihsel deneyime baktmzda, 19. ve 20. yy slam lkelerindeki reformcularn karakteristik zellii, yararl olaca dnlen Batl kurumlarn dn alnp, bunlarn bir ekilde slamn kklerine dn olarak sunulmasyd. 1908 Jn Trk htilalinden sonra Merutiyet ile ynetilmeye balanan Osmanl mparatorluunda da byle oldu. Yeni oluturulan Anayasa, hem eriat hem de akl ve nakil esaslarna dayanyordu. Eski ve kkl dini-siyasi bir gelenee sahip, gururlu ve muhafazakar bir toplumda, devlet idaresi gibi temel esaslara ynelik bilgilerin ezelden beri cahil gavur olarak grlen Batdan alnmas kolay deildi elbette. Bylesine kapsaml siyasi deiikliklerin halka kabul ettirilebilmesi iin, bu adeta bir zorunluluktu.
Mslmanlarn artan yoksulluu ve zayflna karn, Batnn gc ve refahnn giderek daha ok fark edilmesi, deiim arzusunu dourmutur. 18.yy sonu ve 19.yy bandaki yenilgilerle, Batnn stnl iyice belirginlemitir. Osmanl mparatorluun zayflamas ve gler dengesinin deimesi karsnda reform yapma gerei hissedenler, Batnn askeri stnlnn ekonomik ve politik nedenlere bal olduu grn savunmutur. Araplarn 1948 ve 1967de sraile kar yenilgileri, slam Dnyasnn sorununun ne olduu ve ne yaplmas gerektii tartmalarn yeniden alevlendirdi. Tpk Osmanllarn Viyana yenilgisinden sonra yaptklar gibi, Araplar da Kuds kuatmasnn baarszl ardndan, bunu askeri bir sorun olarak grp daha iyi silahlarla halledilebileceini dnd. Daha sonra, bu daha byk ordu ve daha iyi silahlarla da baarsz olduklarnda, sorunun daha kkl nedenleri olduu fark edildi; ve daha radikal zmler sunanlara kulak verme istei giderek artt. Radikal diktatrlklerde olsun, geleneksel mutlakyet rejimlerinde olsun, hibir deiiklie gerek duymayp mevcut dzeni muhafaza etmek isteyenlerin says, yabana atlacak gibi deil. Mevcut dzenin bandakilerle bundan kar salayan ve karlar korunduu srece bu rejimleri desteklemeyi srdren yabanc glerin ortak tercihi, her eyin olduu gibi devam etmesinden yana. Fakat mevcut dzenin bozuk olduunu ve yeni kurumlarn yerletirilmesi gerektiini savunanlar da var tabii ki. Radikal deiim isteyen iki kanat var: slamc kktendinciler ve Demokratlar. kisinin de birbiriyle elien ideolojileri bulunmakta. Mslman kktendincilere gre slam toplumu, yabanc kafirler ve Mslman dneklerce bozulmutur. Onlarn nderliinde ve kstlamalaryla Mslmanlar inanlarnn buyurduu kanun ve ilkeleri terk etmi, yerine laik kanunlar ve deerleri benimsemilerdir. Liberalizm, sosyalizm hatta milliyetilik gibi yabanc ideolojiler, Mslman Mslmana drmektedir. slam Dnyas u anda, Tanrnn verdii kanundan ve buyurduu yaam tarzndan vazgemenin cezasn ekmektedir. Bunun zmn ise nce szde Mslman iktidar sahiplerine sava amak ve onlar devre d brakp toplumu yeniden slamlatrmak olarak grmektedirler. Kklere dn, insanlara her zaman cazip gelecektir. stelik bu yaklam, zerlerine yklenen baarszlkla sonulanm gavur icatlarnn sonularna katlanmak zorunda olan halklar iin, daha bir ekicidir. slamc kktendinciler iin, demokrasi sz konusu bile deildir ancak kendini demokrasi ilan eden bir sistemin kendilerine sunduu haklar kullanp tm imkanlar talep ederek smrmeye isteklidirler. Ayn zamanda demokratik politik sreleri aka aalamaktan ve iktidara gelirlerse slami kurallara gre yneteceklerini vurgulamaktan geri kalmazlar. Demokratik seimlere kar yaklamlar tek adam, tek oy, tek seim eklindedir. ran seimlerindeyse,
kimin aday olabileceine dair kstlamalar getirilmitir. slami devrimin ilkelerini sorgulamaya izin olmadn belirtmeye gerek yok. Demokratlara gelince.. Arap Dnyasnda veya dier Mslman lkelerde demokratik reform mcadelesi verenler, kstlanm veya mdahale edilmi, olas dini buyruk veya ideolojik tahakkmlerle geerliliini yitirmi; yresel, mezhepsel veya baka karlar iin ktye kullanlm olan nceki denemelerden daha etkin ve daha sahici bir demokrasi nermektedir. Aslnda bu, ksmen gney Avrupa ve Latin Amerikadakiler gibi, pek ok lkenin ynetimini dntren demokratik deiimin Ortadou uzantsdr. Ksmen de Sovyetler Birliinin kne bir tepki ve Souk Savata zaferi kazanann demokratik stnlk olduunun onaylanmasdr. Tabii ki, byk lde Amerikan Demokrasisi ve Amerikan Popler Kltrnn slam topraklarnda giderek artan etkisinin bir sonucudur. Uzun bir sre Amerika, Avrupann bir uzants, ayn medeniyetin bir paras olarak grld. Ancak, zamanla aralarnda derin farklar olduu anlald. Bu, Amerikan demokrasi anlayna Bat Avrupann asla sahip olmad bir ekicilik katyor. Amerikann Arap topraklarnda smrgeci hakimiyet kurmam olmas da, insan ilikilerinde etkili. Amerikan popler kltr, Ortadou toplumuna derinden nfuz etmi ve iyice yaylm durumda. Hem de, ngiltere ve Fransann elitist kltrleri iin hibir zaman mmkn olmad kadar. Bunda batya gn etkisi de yadsnamaz. ngilterede Gney Asya, Fransada Kuzey Afrika kkenli milyonlarca insan yaamakta; ama Bat Avrupa toplumlarna entegre olup kabul grmeleri, Amerikaya g etmi Ortadoululardan ok daha uzun srecek. Oysa ki, Ortadou gmeni yeni Amerikallar, imdiden Amerikan siyasi srecinin nemli bir paras olmu durumda. Memleketlerinin siyasi srelerinde de etkili olabilirler. Amerikan kltrnn, bozulmam, zgn slamn bekiliini stlenenler tarafndan korku ve nefret kayna olarak alglanmasnn nedeni, ak fikirlilii, dnce zgrl, asimilasyon gc ve ekiciliidir. Bu nedenler, Kadim deerlere ve bu deerlerin kendilerine salad gce kar byk bir tehdit oluturmakta. Kuranda belirtildii ekliyle, insan doru yoldan karmak iin kulana fsldayarak gnaha sokan dman eytan, Humeyni tarafndan Amerikann ta kendisi olarak gsterildi. Honutsuzluk ve hayal krklnn, fke ve tatminsizliin baskn olduu u zamanlarda, 19, ve 20. yy Avrupasnn hediyesi olan milliyetilik, sosyalizm ve sosyal milliyetilik eski cazibesini kaybetmi durumda. Gnmzde yalnzca demokratlar ve slamc kktendinciler ahsi ve blgesel ballklarnn dnda baka elere de ekici gelmekte. Her ikisi de, ksmen mevcut rejimlere nfuz ederek; ounlukla da batakileri korkutup nleyici tavizler vermelerini salayarak, kstl da olsa baar kaydetti. Bu baarlar, ekseriyetle daha geleneksel otoriter rejimlerle snrl kald. Bu rejimlerin demokratlara ya da kktendincilere
veya her ikisine ynelik sembolik jestlerde bulunduu grlrken, liberal demokrasiye kar dn vermeyen radikal diktatrlkler bile, gerginlii azaltmak iin slami hassasiyetleri kullanmay denedi. slam Dnyasnda demokrasi hakknda srp giden tartmalarn balca sorular unlar: Liberal demokrasi, temelde slamla uyumlu mu? Yoksa despot ynetimlerden en fazla bekleyebileceimiz, bir lye kadar yasalara sayg ve eletiriye tolerans mdr? slam halklar iin, kendi tarihsel, kltrel ve dini gelenekleriyle uyumlu bir devlet ynetim ekli gelitirmeleri ve bunun Batnn zgr toplumlarnda anlald ekliyle, ynetilenlere bireysel zgrlk ve insan haklar salamas olas m? Demokratik Dnyada devletlerin ynetim ekilleri birbirinden farkl: monariler, parlamenter rejimler, laik devletler, eitli seim sistemleri gibi ancak hepsinin ortak paydas demokratik ve demokratik olmayan ynetim arasndaki fark belirleyen temel varsaym ve uygulamalar. slamc kktendinciler dahil hibir hareket, siyasi programlarnn liberal demokrasiyle uyumlu olmadn syleyecek deil. Zaten asl soru, slam kkten dinciliinin liberal demokrasiyle uyumlu olup olmad deil; slamn kendisiyle uyumu olup olmaddr. Peygamberin zamanndan bu yana geen on drt asr boyunca, karizmatik bir lider nderliinde yrtlen, buna benzer fanatik, hogrsz, banaz, saldrgan ve iddet yanls akmlara rastland. Genelde dinin, imann bozulduunu, yalanc ve kt Mslmanlar tarafndan ynetilen toplumun yozlatn ileri srerek balatlan bu hareketler bastrld veya durduruldu. Bazen de g kazanp iktidarlarn, nce yurt iindeki dnek ve hainlere, sonra da yurt dndaki dmanlara kar cihat amak iin kullandlar. Zamanla bu rejimler devrildi; veya ayakta kalabildilerse de, ksa srede belirgin biimde ktye giden bir dnme uradlar. Baz alardan yerini aldklar eski ynetimlerden ok daha beter bir hal aldlar. Buna en iyi rneklerden biri de, ran slam Cumhuriyetidir. Liberal demokrasi ne kadar yaylm ve ne lde dnm olursa olsun kkeninde Bat kaynakldr ve binlerce yllk Avrupa tarihince ekillenmitir. Bunun tesinde Avrupann ifte miras Judeo-Hristiyan din ve ahlakyla Greko-Roman devlet idaresi ve hukukuna dayanmaktadr. Baka herhangi bir kltrde, bylesi bir sistem ortaya kmamtr ve bu sistemin baka bir kltre nakledilip benimsenmesinin uzun mrl olabilecei gr geerlidir. Batl liberalizmin deil de, slamn gerek demokrasi olduuna veya Batl liberalizmin slami kklere dayandna dair polemikler ve mazeret ne sren tartmalar bir yana brakrsak, slam ve liberal demokrasi meselesi, balca birka noktaya odaklanr. slam toplumlarnda vakflar dnda tzel kii anlaynn olmamas, slamda eriat kanunu geerli kabul edildii iin, toplanan heyet veya meclislerin yasama ilevinin olmay, dolaysyla kanun koyucu kurumlarn ve temsil ilkesiyle temsilci seme
prosedrnn olmay, gr birlii dnda toplu karar alma ve bunu ifade etme imkan bulunmay gibi, Batnn siyasi geliiminde kilit neme sahip meseleler, slam siyasetinin evrilme srecinde yer almamtr. Bu farklar gz nne alndnda, slam Devletlerinin tarihleri boyunca deimeyen biimde mutlakyetle ynetilmi oluu, artc deildir. slam toplumunda devlete itaatsizlik su olduu kadar gnah da saylmtr. Modernlemeyle birlikte, bu mutlakyet azalmak yerine artmtr. Bir yandan modern teknoloji, haberleme ve silahlar, yneticilerin gzetim, beyin ykama ve bask gcn arttrm; dier yandan sosyal ve ekonomik modernleme, eski mutlakyet rejimlerini snrlandran arac gler ve dini kstlamalar zayflatm veya ortadan kaldrmtr. Eski dnemde hibir Arap halifesi veya Osmanl sultan, gnmzn en kk diktatrnn sahip olduu kadar keyfi ve yaylmac bir iktidara sahip olmamt. Liberal kurumlarn geliimini engelleyen, sadece siyasi meseleler deildi. Daha evde balayan ufak apl otokrasi, zelikle st snfn okelilik, cariye ve klelik zerine kurulu hane dzeni, zgrlk fikirlere engel tekil eden; tahakkm ve kabullenmeye odakl yetikin hayatlara hazrlk niteliindeydi. Kadnlar, bilhassa yneticilerin anneleri, kz kardeleri, eleri ve kzlar, Mslman tarihinde genelde kabul edilenden ok daha nemli rol oynamtr. Fakat, yakn zamana kadar toplumlarnn gelimesine katkda bulunmalar engellenmitir. Halbuki imkan tannsa, Batnn kalknmasna katks olan hemcinslerinin baarsna ulamalar mmkndr. Bat tarz liberal demokrasinin ekonomik temelini en banda fark eden ngiliz, Amerikal ve Fransz demokratlar, mlkiyet hakknn temel insan hakk olduuna srar etmitir. Bunun, sivil toplumu oluturan elerin banda geldii kabul edilmektedir. Sosyalist fikirlerin ykselii, liberal bir deer olarak zel mlk inancn zayflatm olsa da, takip eden dnem, bu inanc glendirmitir. slam hukuku, mlkiyet hakkn tartmasz biimde kabul etmektedir; ancak slam tarihindeki yansmalar farkldr. ok zengin bir adamn bile mlkiyet hakknn, devlet tarafndan elinden alnmayacann hibir garantisi yoktur. Bu gvensizlik hissi, geleneksel slam mimarisine bile yansmtr. Mahalleler, zenginlerin evleri, yksek duvarlarla evrelenmitir. Modern Amerikan ve klasik Ortadou sistemlerinde mlkiyet ve iktidar ilikisini kyaslayacak olursak, Amerikada ahslarn iktidar elde etmek iin paray; Ortadoulularn ise paraya kavumak iin iktidar kulland eklinde bir yoruma varmak mmkndr. ABDde devlet memurluunun maddi kazan iin istismar edilmesi bilinmedik bir ey deil; ayn ekilde parann siyasi kazan salamak iin kullanlmas da Ortadouda grlmedik ey deil. Ancak, bunlar daha kk lekli. Amerikan siyasi ve ekonomik sisteminde, iktidar dneminde elde edilen para kazanc, greceli olarak
nemsizdir, Ortadouda ise para ve entrika, gc satn alabildii halde, komuta gcn satn almaya yetmez. Bu sistemlerin arasndaki fark en iyi gsteren, belki de tccar snfnn toplum ve siyasetteki roldr. Mslman toplumlarda gerek Orta ada, gerek erken Modern Dnemde olsun, sanayi ve ticari hayat, zengin ve eitliydi. Bu yzden de, tccar snf varlkl ve kltrlyd. Yine de hibir zaman ykselen Avrupa burjuvazisinin Modern Baty kurmasnda baarl olduu kadar baar gsterememitir. Bunun bir nedeni, ounun gayrimslim olduklar iin siyasi srecin dnda tutulmalaryd. Fakat daha nemlisi, her daim var olan ayaklanma, istila, gasp gibi gvensizlik hissiydi. Demokrasi nndeki bu geleneksel engeller, modernleme sreleriyle ve blgedeki son gelimelerle glenmitir. Daha nce de deinildii gibi, devletin halk basklama ve terrize etme gc, modern yntemlerle iyice artmtr. Otoriter ynetimin felsefesi keskinlemi ve ithal edilen otoriter ideolojilerle kuvvetlenmitir. Bu da, liderleri kutsallatrmak ve tebaalarn yobazlatrmak gibi, iki amaca birden hizmet etmektedir. Bu adan kktendinci denilen slamclar da istisna deildir. Batdaki zeletiri, yakn zamana kadar Ortadouda pek uygulanmayan ve anlalmayan kavramlardan biri olmakla birlikte, imdi Batya kar kktendinciler tarafndan kullanlmaya baland. Batl demokrasi, onlar iin nefret ettikleri Batnn bir parasdr; ve bu nefret, kendilerini tanmladklar fikirlerin merkezini oluturuyor. Aynen gemite zgr Dnyann nce Nazilere, sonra da komnistlere kar kendisini tanmlad gibi. Ortadouya modernlemeyle gelen deiim, elbette tamamen olumsuz deil. Bat dzeyine ulamas iin nnde daha uzun bir yol olmasna karn, kadnlarn serbestlemesi en byk gelimelerden biri; ve baz olumlu deiimlerin geri dn mmkn deil. nk, bir toplumun yars srekli bask altnda tutulup boyun emeye zorland ve dier yars kendilerini hanelerinin hkmdar olarak grd srece, bu toplumda zgr kurumlarn oluup, zgrce ilemesini beklemek gereki olamaz. te yandan, Blgede yaanan ekonomik ve sosyal gelimeler, nemli deiimlere yol at. Eski dzeni yneten askeri, brokratik ve dini kesimlerden farkl olarak, ticari ve mesleki alanda faaliyet gsteren eitimli bir orta snfn olumasyla kendi derneklerini, rgtlenmelerini oluturmaya ve yasalarn buna uygun ekilde deitirilmesini salamaya baladlar. Artk, daha nce var olmayan ve demokratik ynetim asndan vazgeilmez bir unsur tekil eden sivil toplumun nemli bir parasn oluturuyorlar. slam geleneinde ve Ortadou tarihinde, demokrasinin geliimine destek olabilecek daha eski unsurlar da var. eriat Kanununda belirtildii gibi, slam hkmdarl mutlakyet olabilir; ama hibir ekilde despotluk deildir. Snni
retiye gre, hkmdarn yetkisi, kutsal yasann, Kurann zerinde deildir. Hkmdarn kendisi de Kurana, eriat Kanununa tabiidir. Yasaya kar gelirse, kendisine itaatsizlik, dini bir grev haline gelir. Kuranda belirtildii gibi hkmdarn, ulema ve devlet adamlarna danmas gerekir. Bunun kurumsal biimde uygulanm olduuna rastlanmasa bile, zellikle Osmanl zamannda padiahlarn, st dzey memurlarna dant bilinmektedir. slam hukukunda oulculuun kabul, ok byk nem tar. slam Dnyas, bandan beri eitlilik gstermitir. Ktaya yayldndan, pek ok farkl rk, etnik kken ve kltr kucaklamtr; ve bunlar bir arada uyum iinde yaayabilmitir. slam tarihinde mezhep atmalar ve din yznden zulm grlmemi deilse de, Hristiyanlktaki dzeye asla ulamamtr. Geleneksel slamda insan haklar retisinin olmaynn nedeni, sadece Tanrnn haklar olduu ve insanlarn grevleri olduu anlaynn kabul grmesidir. Fakat, uygulamada bir insann dierine kar olan grevi, Batllarn hak olarak grdne denk gelebilir. Seime ve akde dayal egemenlik, Halifeliin erken dnemlerinden beri ihlal edilmi; kanunun stnlne burun kvrlm; dini, etnik ve toplumsal gerginliklerin ykseldii bir ada oulculuk ve eitlilik hogrs giderek azalm, hatta yok olmutur. Muhaliflerini ldrmekle kalmayp, aalayp ikence etmek zorunda hisseden tiranlar yznden insanlk onuru, haysiyeti yerle bir edilmitir. Ancak, tm bu engellere ramen demokrasi ideali, sabit bir ekilde g kazanmakta ve giderek artan sayda Arap ekonomik, sosyal ve siyasi sorunlarnn zmnn en iyi ve belki de tek zm olarak demokrasiyi grmektedir. Peki, Ortadouda demokrasinin geliimi iin, Demokratik Dnyada yaayan bizlerin nasl bir teviki olabilir? Kstek olmamak veya bu seyri bozmamak iin, nelerden kanmamz gerekmektedir? Batl devletlerin ska yenik dt ve berbat sonular douran iki cazibe kayna vardr. Bunlar sa ve solu batan karan meseleler diye ikiye ayrabiliriz. Saclar, kendi ulusal menfaatlerini koruyup taleplerine uyduklar srece en iren diktatrleri bile kabul etmeye, hatta barlarna basmaya yatkndr. Batnn en byk demokratik devletlerinin zalim diktatrlerle gnl rahatlyla ibirlii iinde oluu, bu lkelerde olumsuz tepki yaratp demokratik muhalefetin cesaretini krmaktan baka bir ie yaramaz. Solcular sinsice batan karan ise Mslman rejimleri, insan haklar gibi meselelerde taviz verdikleri iin sktrmaktr. Zalim diktatrlere byle basklar ilemediinden, bu iyi niyetli mdahaleler daha lman otokrasilerin zerine yklenmektedir ki, genelde bunlar kendi ihtiyalar ve koullarna gre belirledikleri bir hzla reformlar yapma srecini yaamaktadr. Prematre demokratikleme basks gren bylesi rejimler zayf derek, demokratik muhalefet tarafndan deil, ama insafsz bir diktatrlk kurma peindeki dier glerce devrilebilir.
Ortadou lkelerine miras kalan zorluklar ve karlatklar sorunlar gz nne alndnda, Ortadouda demokrasi umutlar ok deildir; ama durum her zaman olduundan daha iyidir. En azndan olaslklardan sz etmek mmkndr. Bu lkelerin ou, vahim ekonomik sorunlarla cebellemektedir. Eer bunlarla ba edemezlerse, diktatr ve otoriter fark etmeksizin, mevcut rejimlerin devrilip, yerine baka bir slamc kktendinci kanadn gemesi muhtemeldir. Birok lkede dikkat eken, kktendincilerin poplerliinin nedeninin, iktidarda olmaylar ve mevcut sorunlardan sorumlu tutulamaylardr. Eer iktidara gelirlerse, sorunlar zemedike poplaritelerini kaybedecekler. Ancak, bu onlar iin nemli deildir. nk bir kez iktidara geldiler mi, orada kalmak iin poplariteye ihtiyalar kalmayacak. Uyguladklar yntemlerin ekonomik sonularn hafifletmek iin kimisi petrol gelirlerini kullanarak ynetmeye devam edecek. Zamanla, iktidar elinde tutan kktendinci rejimler bile, ya dnecek ya da devrilecek. Ancak o zamana dek zgrlk davasna ok byk hasar vermi olacaklar. Aslnda, kktendincilerin zaferi kanlmaz deil. Demokratlarn hkmet kurmas veya hkmetlerin demokrasiyi renmesi de olaslklar dahilinde. zgrle duyulan ve giderek artan istek ile, tam olarak ne anlama geldiinin kavranmas, demokrasi yolunda umut verici iaretler. Souk Sava bittiine gre Ortadou, kart g bloklarnn sava meydan olmaktan kt. Bu ans kullanabildikleri takdirde, Ortadou halklar artk kendi kararlarn verip kendi zmlerini bulma imkanna sahip. Bunu onlar adna baka kimse yapamaz. Yzyllardr ilk defa seim kendilerine ait. Krdistan Meselesi Arap Dnyasnn siyasi manzaras da, Souk Sava sonrasnda dramatik biimde deiti. Blgede bir zamanlar nemli rol oynayan Pan-Arabizm, yani Arap Birlii akm sona erdi. Farkl Arap devletlerini birletirme abalar baarszlkla sonuland. 1970 ylnda Msr Bakan Cemal Abdlnasrn lmnden bu yana hibir Arap lider, kendi lkesi dnda o kadar tutulmad. Ayrca hibiri, iktidar tam olarak halknn seimine brakmad. Ayn zamanda, ulusal kimlik meseleleri gndeme gelmeye balad. ran, Irak ve Trkiyedeki Krtler ve Kuzey Afrikadaki Berberiler gibi Arap olmayan etnik aznlklar, tarihsel olarak merkezi ynetime byk tehdit oluturmamt; ancak, Krfez Savanda Saddamn yenilgisiyle durum deiti. Amerikann 1991deki Irak igali, Kuveyti kurtarma amac gdyordu. Bunu baaran Amerikan kuvvetleri ekilip, Saddam iktidarda braktlar. O da, Amerikan mdahalesini isyan frsat olarak gren kendi vatandalar, bata Krtler ve iileri, katletmekte serbest kalm oldu. Fakat Saddamn kontrolndeki blge, Kuzey Irakn bir ksmna uzanamyordu. Orada
etkili olan yerel Krt ynetimi zerklik kurdu. Bu blge, geni oranda Krtlerin yaad Irakn Krt kesiminin byk ksmn kapsamaktayd. Modern tarihte ilk kez, en azndan teoride olmasa da pratikte, Krt ynetime sahip bir Krt lkesi ortaya km oldu. Bu yalnzca Irak ynetimi iin sorun karmakla kalmad; Trkiye gibi kayda deer oranda Krt nfusa sahip komu lkelerde de problemler yaratt. Bu lkelerin salam muhalefeti nedeniyle, yakn gelecekte bamsz bir Krt devletinin olumas pek muhtemel gzkmemekte. Fakat, federal Irak devletini oluturacak unsurlardan birinin Krt olmas ciddi bir olaslk. Filistin Meselesi Blgenin byk sorunlarndan bir dieri de Filistin meselesi. u anki durum, hi phesiz Milletler Cemiyeti ve sonrasnda Birlemi Milletlerin Filistinde bir Yahudi ulus-devleti kurmak iin gtt politikalarn sonucudur. stisnalar olmasna karn Filistinli Araplar ve nde gelen Arap devletleri, bu politikaya bandan itibaren kar kt. 1937de ngiliz mandasndaki ynetim ve 1947de BM tarafndan ne srlen tekliflerin hibiri, Filistinli liderler ve Arap rejimlerince kabul grmedi. nk bu, Yahudi Devletinin varln kabul etmek olacakt. Yeni kurulan srail Devleti ve Filistinliler arasndaki mcadele, 1948, 1956, 1967 ve 1973te olduu gibi, bazen ordular arasnda yaplan savalar, son yllarda ise srailli vatandalarla kurtulu savalar ya da terrist olarak tabir edilen gruplar arasndaki atmalar biiminde, altm yl akn bir sredir devam etmektedir. Bar sreci, Msr Cumhurbakan Enver Sedatn blgede giderek artan Sovyet varlnn Arap bamszlna kar daha byk bir tehdit olabileceinden korkarak, 1979da srail ile bar yapmasyla balad. Onu, 1994te rdn Kral Hseyin izledi. Resmi biimde olmasa da, dier Arap Devletleri de srail ile ticari ilikiler ve yar-diplomatik temaslar kurdu. srail ve Filistin Kurtulu rgt arasnda sren diyalog, srailin Bat eria ve Gaza eridinin baz kesimlerinden ekilmesine ve buralarda az ok zerk bir Filistin otoritesi kurulmasna yol at. Fakat, ihtilaf devam ediyor. Filistin hareketinin nemli kesimleri, uzlamay reddederek silahl atmay srdrmekteler. Anlamalar imzalayanlardan bazlar, bata Yaser Arafat, sonradan uygulama esnasnda elikili davrand. Bat dillerindeki uluslararas sylemde, Arap Devletlerinin ou ve Filistin liderlerinin bir ksm sraili devlet olarak kabul etmi grnmekte; ancak Arapa yaynlara baklacak olursa, uzlatrc bir tavr olduunu sylemek imknszdr. Okul kitaplarndan televizyon yaynlarna her yerde, srail yok edilmesi gereken gayrimeru bir igalci olarak gsterilmekte. Eer anlamazlk srailin boyutuyla ilgiliyse, uzun ve zorlu pazarlklar sonucunda bir uzlamaya varlabilir; ancak durum, her eyden evvel srailin varlndan ibaretse, ciddi bir uzlama olasl
yok. nk srailin var olmak ya da olmamak arasnda dn vermesi sz konusu deil. Petrol ve Ekonomi Blge ekonomisinin durumu ve bunun sonucunda meydana gelen sosyal ve siyasi ortam, Arap Dnyasna dair endielerin kaynan oluturmakta. Halen petrol, blgedeki baz lkelere dorudan, bazlarna da dolayl olarak zenginlik salyor. Fakat bu yksek kazan, yarar salad kadar sorun da yaratyor. Petrol zenginlii otokratik ynetimleri glendirirken, demokratik gelimeyi nledi. nk, petrol zengini iktidarlarn vergiye ihtiyac yok ve bu yzden de semeni memnun etmek derdinde deiller. Petrolden elde edilen zenginlik, ayn zamanda ekonomik gelimeye de kstek oldu. Belini petrol gelirine dayayan Arap Dnyas, dier ekonomik faaliyetleri nemsemediinden, ekonomik, sosyal ve kltrel koullar asndan dier blgelere oranla gelimemi ve ihmal edilmi durumda kald. Ama, er ya da ge petrol tkenecek ve salad kazan ve gcn sonu gelecek. Baz ngrl Arap devletleri, baka ekonomik gelimeleri tevik etmeye balad bile. Krfez lkeleri turizm ve uluslararas finans piyasalarnda tesirli olmaya balad. Ancak bu sektrlerin getirisi, petrol geliriyle kyaslandnda, halen ok kstl. Bilim ve teknoloji alannda durum daha beter. Okur-yazar oran ok dk. Arapaya evrilen kitap says, Yunancaya evrilenlerin bete biri kadar. Baslan kitap says ise ok az. Arap lkelerinde bulunan 200 niversiteden hibiri Dnyann en iyi 500 arasnda deil. Gnmzde yaklak 300 milyonluk Arap Dnyasnn petrol dndaki ihracat toplam, 5 milyon nfuslu Finlandiyannkinden az. Dnya ortalamas yzde 6 oranndayken; Arap dnyasnda ihracatn %70ini oluturan petrol veya petrol kaynakl rnler, sadece %1,5 orannda artm. Son eyrek asrda Arap dnyasnda reel GSMH dte. (1999da 531,2 milyar $ spanyannkinden az) Artk bu baarszlklar, yalnzca baskc emperyalist glere ykmak veya d mihraklar sulamak mmkn deil. Arap Dnyasnn bir baka sorunu da, petroln yaratt zenginlik ve frsatlara kaplp Arap lkelerine g edenler. Suudi Arabistanda yerlilerin yapmak istemedii veya yapamad ileri yapan Gney Asyallar, buna bir rnek. Arap lkelerinin birbirine g verdii durumlarda da asimilasyon zor; ancak Arap olmayan veya Mslman olmayan gmenlerin kabul grmesi daha ciddi bir problem. Tm bu sorunlar, Arap nfusunun tmnde muazzam etkisi olan iletiim devrimiyle iyice alevlendi. Ortadouda Cinsiyet ve Kadn Haklar Meselesi
Yine Osmanl Dneminden bir rnekle balayalm. Vakanvis Selanikli Mustafa Efendi, 1593te ngiliz Bykelisinin stanbula geliini anlatrken, ngiltere Adasn yneten bir kadn tarafndan gnderilmi olmasna hayretini aka belirtir. Batdaki kralielere alkn olsalar da, Mslman Dnyada kralielik pek yaygn deildir. Halifeler dnemi ve Osmanlnn ilk dnemlerinde, saray kadnlar hakknda daha ok bilgi vard. ehzadelerle baka hanedanlarn kzlar evlendirilirdi. Erken dnemlerde, halifelerin ya da sultanlarn anneleriyle ilgili daha ok bilgimiz vard. Ancak bu uzun srmedi. Kaytlara gemi tarihlerinde, padiahn ei yoktur; sadece cariyelerle dolu haremler vardr. lk dnemin ardndan padiahlar ve halifelerin anneleri, hep cariye klelerdir ve gemileri pek bilinmemektedir. Sarayda kadnlar nemli bir yere gelebiliyordu; ama bu ancak anne olduklarnda mmknd. Valide sultan unvan, nfuz sahibi olma olasln getiriyordu. Abbasiler, Osmanllar ve dier slam Hanedanlarnn tarihi Avrupa hanedanlarnnkiyle karlatrldnda, kadnlarn eksiklii hemen gze arpar. Avrupa hanedanlarnda istisnasz, kadnlarn nemli rol vardr. Soylu evlilikleri ve hem anne, hem baba tarafn kapsayan soyaalar byk nem tar. Oysa Ortadouda ve slam Dnyasnn baka bir yerinde kadn unsuru, tarih yazmnda neredeyse yok gibidir. slam edebiyatnn tarihsel yaznlarda ok zengin, ama biyografilerde ok zayf oluu da bununla aklanabilir. nk kadna yer verilmeyince, hayat hikayeleri de yarm kalr. Gl karakterleri sayesinde kriz dneminde nemli rol oynam kadnlara rastlamak mmkn; ancak bu ksa sreli ve vakanvislerce itiraz edilen bir durum olmu. Tepedekileri brakp, bir de slam toplumunda kadnn sosyal hayattaki yerine bakalm. Vakayinamelere, edebi eserlere, vakf kaytlarna, sicillere, dini ve hukuki kaytlara bakarak bunu belirlemek mmkn. Ariv belgelerinde miras paylamna bakldnda, slam hukukuna gre kz ocukla erkek ocuun mallar eit blt grlr. Bu adan bakldnda, kadnlarn mlkiyet hakk asndan modern zamanlara kadar slam toplumunda Batya gre daha iyi durumda olduu sonucuna varlabilir. Bunun sosyal hayattaki yansmalar ise ok daha farkldr. Osmanl mparatorluunda bir arada yaayan farkl toplulukta, evlilikle ilgili kurallar birbirinden ok farklyd. Mslman erkeklerin okeliliine ve cariyelere sahip olmalarna izin verilirken, Musevi erkeklerin okeliliine izin verilirdi ancak cariyelere sahip olamazlard. Hristiyanlar ise tek eli olmak zorundayd ve cariye tutmalar yasakt. Hac, diplomasi ve ticaret nedeniyle yaplanlar ile, genelde Avrupallarca yaplan seyahatlere dair tutulmu kaytlar da, kadn haklar ve cinsiyet konusunda olduka aydnlatcdr. Mslmanlarn yapt seyahatler ile ilgili kaytlar daha
snrldr. Ancak, az da olsa, Mslmanlarn Hristiyanlk aleminde grdklerine dair ilgin rnekler vardr. Batl demokraside, hkmet kurumlarnn ileyiine tank olup kaleme alan ilk Doulu, Mirza Ebu Talib Handr. 1799da ngiltereyi ziyaretinde, Avam kamarasndaki grmeleri izlemitir. Vergi toplamak ve hkmet ilerinin genel denetiminin yan sra, kanun koymak gibi bir grev de stlendiklerine dikkat ekerek, ngilizlerin ilahi bir kanunu olmad iin, duruma gre yasa kardklarn da ekler. Mirza Ebu Talibin izlenimleri, dierlerinden olduka farkldr. Batya gidip Hristiyanlarn yaamn gren Mslmanlarn ou, bunlar dehet ve aknlk iinde kaleme almtr. Bu adan, Mirza Ebu Talibin bak as benzersizdir. ngiltere, Fransa ve rlanda ziyaretleri srasnda Avrupal kadnlarn pee takp yzlerini rtmedikleri iin, Avrupal erkeklerin kadnlarna Mslman erkeklerden ok daha fazla hakim olduuna dikkat ekmitir. Kadnlarn erkeklerle bir arada olduuna ve kocalarnn kadnlarn almasna izin vererek haneye kazan saladklarna deinmitir. Klelik sistemi de, kadna bakla ilgili bilgi vermektedir. Genelde kleler etnik zelliklerine gre snflandrlp, ne ie yarayacaklar belirlenmitir. slam yasalarna gre, slam topraklarnda yaayan Mslman ya da gayrimslim, zgr bir insan sonradan kle yapmak yasakt. Kleler doutan kle doar veya savata tutsak alnarak kleletirilirlerdi. Demek ki, kle nfusunun ounluu Asyadan, Afrikadan ve uzun bir sre Avrupadan gelenlerden oluuyordu. rnein 18.yy sonunda Osmanl Saraynda memur olarak alan Fazl Beyin yazd Zenanname, farkl milletlerden, farkl etnik kkenlerden gelen kadnlarn zelliklerini anlatan bir kitapt. Bu kitap sadece kleleri deil, hem Osmanl topraklar dnda baka lkelerde yaayan kadnlar, hem de hem de yerleik kadn nfusunu kapsyordu. Bu kitabn, biri stanbul niversitesi Ktphanesi, biri de Londradaki British Museumda, iki el yazmas bulunmaktadr. slam, Musevilik ve Hristiyanlk gibi homoseksellii yasaklam olsa da, slam toplumunda olanclk olarak da adlandrlan erkek homoseksellii, eskiden ok daha anlayla karlanan bir durumdu. Hatta ou zaman ou yerde, gizlenmesine gerek duyulmazd. Fazl Beyin talep zerine Olanlar hakknda yazd ikinci kitab da bunun bir kantdr. slam Dnyasnda u anda gzlemlenenler, slam Hukuku ve geleneindeki tabloyla pek rtmemektedir. rnein slam lkelerinde, boanmak isteyen bir erkein, mal varln korumak amacyla karsn zinayla sulamasna ska rastlanmaktadr. Namus cinayetlerinde de uygulama ve kanun arasndaki fark dikkat ekicidir. eriat, zinay yasaklar ve cezalandrr; ancak kadnlarn yok yere sulanmamas ve zina suu kantlanmadka ldrlmemesi iin, detayl ve uzun maddeler ierir. eriat, zina suunun geerli olmas iin drt erkek tan art koar; ama, bu toplumlarda parayla yalanc tank bulmak da zor deildir.
Dolaysyla, yaanan gerekler ve genelde uygulanan haliyle slamn z arasnda arpc bir tezat vardr. slam toplumunda kadnlarn grevlerine gelince, cinsellik ve annelik ba ekmektedir. Klelikle ilgili kaytlardan ve dier kaynaklardan bunu grmek mmkndr. ocuklar yetitirmek, evi ekip evirmek gibi iler de kadnlarn yaptklar ilerdir. Ancak ilgintir ki, yakn zamana kadar yemek piirip servis etmek kadnln ana grevlerinden biri olarak grlmezdi. Oysa ki Batda hep byleydi. Kadnlarn alma anlamnda yapt ilere gelince; ark sylemek, iir okumak, dans etmek gibi elence alannda kadnlarn faaliyet gstermelerine izin verilmitir. Bunlar, genelde yetenekli kleler arasndan seilip, efendilerini ve misafirlerini elendirmek zere eitilirdi. Eskiden, iki toplumun (Dou ve Batl toplumlar) ilikileri, yelerinin sadece seyahat, ticaret veya diplomasi amal, o da daha ok Batdan Douya doru seyahatleri ile gereklemiti. 18.yy sonundan itibaren Hristiyanlk ve slam Alemi arasndaki temaslar artt. ki rakip medeniyet birbirine iyice yaknlat. Modernlemenin etkisiyle, Bat Dnyasyla eskisine oranla ok daha kapsaml bir karlama, Ortadou toplumunda kadnlarn yerini nasl etkilemitir? ncelikle iki toplumun kadnlara yaklam arasndaki fark, giderek daha ok gze batmaya balad. Modern dnemle birlikte Mslman Douda feminizmin douu, kadnlarn eitilmesi ve devamnda Batya seyahatlerinin balamasyla, Douyu gidip gren Batl kadnlar anlarn kaleme alp nasl farkl bir perspektif sunduysa, Mslman kadnlar da Bat hakknda yorumlarn dile getirmeye balamtr. Mslmanlarn ev yaantsnda mahremiyet anlay nedeniyle Batllarn, evlerin iinde neyin nasl ilediini anlamasna pek frsat olmamtr. Genelde Avrupallarn Dou yaam tarzna yaklamlar fantezi, sylenti, efsane eklindedir. Batl erkekler Mslman erkeklerin kadnlar zerindeki hak ve ayrcalklarna imrendiklerini gizleyemezken, Avrupay gidip gren Mslmanlar, Batl kadnlarn rahatln serbestliini ve grdke dehete kapldklarn, erkeklerin kskan olmayna ardklarn ve Batllarn gnahkar bir hayat srdn anlatmlardr. 1860lardan itibaren, farkl bir bak as hakim olmaya balamtr. Gen Osmanllardan Namk Kemal 1867 tarihli bir makalesinde, Batya kyasla geri kalmlklarn, kadnlarmza muamele tarzmz yznden olarak aklayarak, bu fikri ilk defa ortaya atmtr. ok basit, ancak can alc bir noktaya deinmitir: Kendimizi nfusun yarsnn yetenekleri ve hizmetlerinden mahrum brakrsak Batya yetimeyi nasl umabiliriz? Batyla karlatrldnda Osmanl toplumunu, bir taraf felli bir insana benzeterek, arpc bir tablo izmitir. O zamandan beri hem erkekler, hem kadnlar arasnda feminist akmlar ortaya kmtr; ve bu, nemli bir etkene dnmtr. Tabii ki buna kar tepkiler
de olumutur. Bat, Batllama ve Ortadouyu ynetenlerin Batllatrlmas polemiklerinde, ba eken konulardan biri haline gelmitir. Mesela Mslman Kardelerin ideolojik liderlerinden biri olan 1906-1967 yllar iinde yaam Seyyit Kutub, 1948-50 arasnda Amerikada bulunmu ve izlenimlerini yazd kitabnda, Amerikada her eyin parayla lldn, dinin bile maddiyatla deerlendirildiini, Amerikallarn sadece iyi vakit geirip elenmek peinde olduklarn ve kiliselerin de danslar dzenleyerek, kadn erkelerin birbirlerine dokunmalarna izin verdiini, tiksintiyle anlatmtr. Bu srekli gndeme gelen bir konudur ve bu tarif biimi, gnmzde terristlerin hedeflerini nasl merulatrabildiklerini anlamamza yardmc olabilir. Afganistanda Talibann web sitesinde de, Batl kadn erkek ilikileri zerine anlalmas g alglar ve tuhaf aklamalar mevcuttur. Tm bunlar, bizi kanlmaz bir soruya getirir. Bundan sonraki adm ne olacak? Kadn haklarnn, liberal demokratiklemenin vazgeilmez bir paras olduu inanc, Ortadouda tam anlamyla benimsenmi olmaktan uzaktr. slam dnyasnda demokratikleme sreci bu ekilde ilememitir. Ortadou toplumlarnda kamuoyu, kadn haklarna kar olduundan, devlet de kadn haklarn gereken nemi gstermemektedir. Kadnlara siyasi ve dier haklarnn verilmesiyle gerek bir ilerleme grlen lkeler, otokrasiyle ynetilen lkelerde olmutur. Trkiyede Atatrk, randa ah Pehlevi, feminist reformlar denebilecek programlar izlemitir. Atatrk bu konuda ok net bir tavr almtr ve cumhurbakan olduktan hemen sonra, kadn haklar konusuna eilmitir. Bunun mantn da u ekilde aklamtr: Modern dnyay yakalamak istiyorsak bunu, toplumun sadece yarsn modernletirerek yapamayz. O zamanlar kamuoyuna ters dmesine karn Atatrk, sonuca ulamak iin elinden geleni yapmtr. Elbette, onun bile yapabileceklerinin snr vard. Fes, sark gibi geleneksel slami erkek balklarn, yasayla ve zorla lavetmitir. Ama, kadnlar iin pee ve rtnmeyi yasal olarak yasaklamak yerine, toplumsal bask ile ortadan kaldrmay semitir. u anda Trkiyede, kadnlarda rtnmenin, trban gibi farkl ekillerde geri geldii grlmektedir. randa ise ah, Atatrk kadar ak bir tavr sergilememi ve sistematik davranmamtr. Fakat Pehlevi ahlarnn ikisi de, kadn haklarn programlarna dahil etmitir. Atatrk okelilii yrrlkten kaldrm ve monogamiyi yrrle sokmutur. ran bu konuya da dolayl bir yaklamla fiilen tekelilii benimsemi ve bir erkein ikinci bir kadnla daha evlenmesi nne zorluklar getirmitir. Otoriter ynetim uygulanan Tunusta da bu konuda gelime kaydedilmitir. Tunus, kadnlara eitim imkan salanmasnda en iyilerden biridir. artc gelebilir; ama, Irakta da otoriter yneticiler, kadnlara toplumsal hayatta dier
Arap lkelerine kyasla daha etkin etkin rol vermitir. rnein, feminist makalelerin ou Irakta baslmtr. Bunlara kar, elbette sert tepkiler de olumutur. Feminizmi ve kadnlarn zgrlemesini, Batnn nihai gnahlarndan biri olarak gren Seyyit Kutubun grlerinin aynsna, Humeyninin yazlarnda da rastlamaktayz. Ona gre ahln en byk sularndan biri, kadnlara hak verip, eriat feshetmesiydi. ah dneminde yasal evlilik ya on sekize ykseltilmiken, ran Devrimi, Hz. Muhammedin son kars Aye ile dokuz yandayken evlendiinden yola karak, eskiden geerli olan dokuz ya snrna geri dnd. u anda ran slam Cumhuriyetinde yasal evlilik ya dokuzdur. Buradan baktmzda grnm, bir hayli sorunlu. Kadnlarn bastrlmas ve kadn haklarnn engellenmesiyle uraan gl gruplara ramen, yine de iyimser yaklamakta fayda var. Sonuta slam Dnyasnda ilerlemenin mmkn olmas iin muhtemelen en iyi umut, nfusun bastrlm ksm olan kadnlar. Kadnlarn durumu, slam Dnyasnn dier yerlerinde olduu gibi, Arap dnyasnn da en nemli sorunlarndan biridir. Kadnlar nfusun yarsndan biraz fazlasn oluturuyor; ama Arap lkelerinin ounda siyasi gten yoksunlar. Baz Mslman gzlemcilere gre, Batnn ileri toplumlar ve hzla gelien Dou toplumlar ile karlatrldnda, Arap kadn nfusunun bunalml ve madur hali, toplumlarnn az gelimiliinin en nemli nedenlerindendir. Modern haberleme ve seyahat imkanlar, bu ztlklar ok daha grnr klmaktadr. Irak ve Tunus gibi baz lkeler, kadnlarn zgrlemesi ynnde kayda deer bir ilerleme gstermektedir. Anayasa tarafndan tannan eit haklarla eitim ve meslek edinen kadnlar, topumun farkl alanlarnda kendilerine yer bulmaya balad. Batda kadnlarn greceli zgrl, daha iyi bir topluma doru ilerlemenin balca sebebi olmutur. Ortadou lkelerinde de, ilerleme ve zgrlk adna en umut verici faktr bu olabilir. Ortadounun demokratik geleceinin kesinlikle en nemli ve vazgeilmez unsuru kadnlar olacaktr.
Ortadouda Demokrasi ve Din 20. yzyln byk ksmnda Ortadouda siyasi tartmalarda baskn olan iki dnce, milliyetilik ve sosyalizmdi. Bazen de ikisinin birleimi olan milliyeti sosyalizm. Avrupa kkenli bu ideolojiler, Ortadou koullarna gre ekillendiler. Zaman zaman, Avrupal glerin desteini aldlar; byk deiimlere yol atlar. Yzyl sonuna gelindiinde, ekiciliklerini kaybettiler. Sovyetler Birliinin k ve sosyalizmin u ya da bu eklini deneyen Ortadoulu ve Kuzey Afrikal rejimlerin baarszl sonunda, sosyalizm itibar kaybetti. Bu lkeleri ynetenler, zgrlk ve refah yerine dikta uygulayp, halklarna yoksulluk getirdiler. Demokratik Dnyayla, bariz ve giderek artan bir tezat olutu. Milliyetilik ise, asl amacna ulamasyla
doan sonularla, geerliliini kaybetti. Tam ulusal bamszlk elde edilmesiyle birlikte, zgrlk ve bamszln ayn ey olmad iyice ortaya kt. Milliyeti hedeflere ulalrken, sosyalist umutlardan vazgeildi. Fakat zmek zere tasarlanana sorunlar dzelmedi. Halk, ezilmeye ve mahrum edilmeye devam etti; hatta durum daha ktleti. Nfus artyla, fakir daha fakirleti ve yoksulluk oran iyice artt. stelik, haberleme teknolojileri sayesinde, yoksulluklarnn daha ok farkndalar artk. Emperyalist glerin ekilmesiyle Mslman Ortadounun, gszlk ve ekonomik geri kalmlna bulacak bahanesi kalmad. Sadece Batya deil, Asyann ykselen glerine ve dibindeki sraile de yetimesi iin, yapmas gerekenlerin belirlenmesi ve zm aray srmekte. Ortadounun modern tarihinin balangcnda, Blgede sadece iki g bamszd: ran ve Trkiye. Her ikisi de emperyalist ekimeler arasnda zorlukla da olsa, egemenlik ve bamszlklarn korumay baard. ngiliz, Fransz, talyan ve Rus mparatorluklarnn dalmasyla, yeni bir seri bamsz devletin ortaya kna imkan dodu. Bunlardan bazlar, Msr ve Fas gibi, asrlar ncesine dayanan bir ulusal kimlie sahipti. Fakat ou da, kimlik ynnden belirsiz ve kaygan bir zemin zerine yeni kurulan lkelerdi. Bir yandan, Araplk veya Trklk gibi akmlarla st kimlikler altnda toplanp daha byk lkelere dahil edilmek istenmilerdi. Bir yandan da, daha yakn bir zamanda ieriden, aadan gelen bir hareketle, etnik ve mezhep ayrlklarna dayanan airet ballklaryla tehdit edilmekteler. Lbnan i sava, bunun nereye varabileceini gstermi oldu. Lbnan rnei, Suriye ve Suudi Arabistan gibi bir ok lke iin geerli olabilir. Bu iki lke de, u anki halleriyle, ok farkl unsurlardan oluturulmu 20.yy icatlardr. Tam tersine, Trkiye ve ran ise, eski ve kkl devletlerdir. Halklar, yaygn ortak bir milliyet ve siyasi kimlik hissine sahiptir. Egemen ve bamsz devlet ynetimindeki asrlardr sren tecrbeleri sonucunda, istikrar ve sreklilik hali daha krlgan baka devletleri parampara edebilecek krizlerde ayakta kalmay baarabilmilerdir. kisi de liderlik geleneine sahiptir. ran Douda Orta Asya ve Hindistana, Batda Osmanl topraklarna doru uzanan bir blgenin kltrel adan merkezi konumundayken; Trkiye, nce slam imparatorluu, ardndan ulusal kurtuluuyla Ortadounun lideri ve modelidir. 16.yy banda, Osmanl ve ran arasndaki savalardan bu yana Trkiye ve ran, tm Ortadou Blgesinin liderlii iin rekabet etmektedirler. Modern dnemde de, devlet ynetim ekilleri asndan, Ortadou gelecei iin rakip modeller ortaya koymaktadrlar: Trkiye, laik demokrasi; ran slami kktendincilik. Demokrasiye farkl yerlerde farkl anlamlar yklenmeye allsa da bahsettiimiz demokrasi, hkmetlerin seilme, yerletirilme ve gerektiinde deitirilme yntemidir ve ngilizce konuulan lkelerde gelimitir. Modern zamanlarda baar oranlar farkl da olsa, Dnyann geri kalanna nakledilmitir.
Demokratik olmayan ynetim biimlerinden farkldr; nk hkmetler, tm partiler iin geerli olan yerleik kurallar erevesinde belirli aralklarla dzenlenen seimler araclyla, halkn iradesiyle veya en azndan halkn onayyla baa gelir. Demokrasi, bu terimi kullanan, ancak hkmetlerin seimlerle ska deitirildii ve seim sonularnn deitirildii dier sistemlerden farkldr. Demokratik seimler, gizli oylama ve halka ak saym gerektirir. Szde demokrasilerde genelde tersi geerlidir. Genelde semenleriyle belirli aralklarda hesaplaacak olmak, hkmetlerin insan haklar, dnce ifade zgrl ve yasann stnl gibi demokratik gerekliliklere sayg gstermelerini garanti etmeye yeterlidir. Tm demokrasilerde, yasal olarak laik olmasa da, din ve devlet ilerinin ayrlma ilkesi benimsenmektedir. Din de demokrasi gibi, pek ok anlama gelebilecek ve farkl ekilde yorumlanabilecek bir kavramdr. Ortadou balamnda Hristiyanlk ve Musevilik dinleri aznlktadr. Ermenistan ve Grcistan Hristiyan devletlerdir; fakat ok etkili deildirler. srailde baskn ve ounluun dini olan Musevilik, Arap lkelerinde neredeyse kalmam gibidir; Fas, Trkiye, ran ve eski Sovyet lkelerinde kk aznlklar olarak yaamlarn srdrrler. Ortadou halklarnn ou iin din demek, asrlardr slam demektir. Yazl bir anayasas bulunan Arap lkelerinin neredeyse hepsinde slam, devlet dini veya kanunun temel kayna olarak gemektedir. Suudiler ise, Kurann anayasalar olduunu ne srerler. Eski Sovyet cumhuriyetleri genelde laik ynetim biimlerini devam ettirmitir. Trkiye, imdiye kadar aka laik bir sisteme sahip olmutur. Bu ynde ilk yasal adm, 1928de Anayasadan Trk devletinin dini slamdr maddesinin kartlmasyla atlmtr. Bunu, dier din ve eriat referansl maddelerin deitirilmesi izlemitir. kinci adm, 1937de Anayasaya, Trk devletinin zellikleri olarak cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik ve inklaplk ilkelerinin eklenmesidir. Laiklik ilkesi, daha ak ifade etmek gerekirse din ve devletin ayrlmas, anayasal deiikliklerle salamlatrlmtr. Trkiyede nceleri dinsizlik olarak yanl anlalan laiklik, byk zorluklarla karlamtr ve halen de karlamaktadr. Son zamanlarda laiklie meydan okuyan mecra, st ste iki kez seilen iktidar partisi olmutur. u anda Ortadou slamnda can alc ayrm, Batnn slamc kktendincilik diye adlandrd hareket ve onun dnda kalan akmlardr ki bunlara, baka bir ifade olmad iin, popler slam diyebiliriz. Daha nce bahsettiimiz gibi Mslman kktendinci denilen gruplarn asl amalar, eriat dzeni getirmek veya yeniden kurmaktr. Tm Mslmanlar kktendinci deildir ve kktendincilerin ou da terrist deildir. Ancak kktendinciler de, terristler de bu yanlgy rtbas etmeye merakldr. Bu hedeflerine de, bir yandan, dikkatini iddet yanls aznla
veren medyann, dier yandan, terrist gruplar kesin bir dille sulamak istemeyen veya buna gc yetmeyen dini ve siyasi Mslman liderlerin de yardmyla erimektedirler. Son zamanlarda, bilhassa Avrupa ve Amerikada yaayan Mslman diaspora ve Mslman dnyasnda terrist eylemler ve sloganlara gsterilen destekte, endie verici bir art sz konusudur. Ortadou ve Kuzey Afrikadaki Mslman lkelerde var olan rejim trlerini u ekilde snflandrabiliriz: 1.Geleneksel otokrasiler: Eskiden tm slam Dnyas bu snfa girerdi. u anda Suudi Arabistan ve Arap Emirlikleri, Krfezin ve Hint Okyanusunun Arap kysndaki hanedanlar, geleneksel otokrasiyle idare edilen airet dzenine dayal ynetimlerdir. Anayasa veya seilmi temsilciler meclisi gibi kavramlardan muaf, monariyle ynetilen otoriter rejimlerdir. 2. Liberalleen Otokrasiler: Fas, rdn ve baz Krfez lkeleri. Bir sre iin Msr da byleydi. Geleneksel ynetim yapsna dayanan, ancak modernleme yolunda nemli admlar atan, bylece kanlmaz olarak demokrasiye doru ilerleyen lkeler. Artk, geleneksel otokrasi olmadklar gibi, henz liberal demokrasiye de tam gememilerdir. Fakat genel olarak bakldnda, gidiat daha ok zgrle dorudur. Bazlarnda, hala sosyalist dnemden kalma kamu irketleri yznden kalknma aksyor olsa da, dierlerinde ekonomik, sosyal ve insani gelimeler grlmektedir. 3. Diktatrlkler: Bu terim sklkla, otoriter veya otokratik olarak tanmlanabilecek rejimler iin kullanlmakta. Ancak Hafz Esad ve Olunun Suriyede kurduu tek parti rejimi ve Saddam Hseyinin Irak ynetimi iin daha doru bir tanmlama olur. Her ikisi de, 1930-1940larn Avrupa kaynakl tek parti rejimlerini model almtr. kisi de, iki sava arasnda manda ynetimi altnda kalmtr. Nazi modeli zerine kurulan Baas partisinin Sovyetlerin etkisiyle birlikte Komnist modeli benimseyip yeniden canlanmas pek de zor olmamtr. Uzun yllardr etkisini srdren bu model, Avrupadan ithal edilip de Ortadouda hakikaten ilemi olan tek sistemdir. Saddam Hseyin rejiminin kkleri de slam devlet anlaynda veya Arap geleneinde deil, Avrupadadr. 4. Eski Sovyet Cumhuriyetleri: Tarihi ve corafi adan ayrlan bu grup, Transkafkasya ve Orta Asyada bulunan, genelde Mslman nfusa sahip Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Tataristan, Trkmenistan kapsar. Bu lkeler, son yzylda ngiliz veya Fransz smrgelerinden ok farkl sorunlar yaamlardr. Bamszlklarn elde ettikten sonra da smrge sonras srete mdahaleler ve haksz anlamalarla dolu dnemler geirmilerdir.
5. Devrimci slam Rejimleri: Devrim szc Ortadouda, siyasi veya askeri darbe anlamnda sklkla kullanlr. 1979 ran devriminde sadece iktidar deil sosyal dzen tamamen deimitir. 18.yy Fransa ve 20.yy Rusyasnda olduu gibi ran da ayaklanma ve bask, terr ve devrimci adalet, mdahale ve sava, ideolojik tartma, siyasi atma ve geni bir sosyal dnm eklinde klasik evrelerden gemitir. u anda bulunduu evre de, Napolyon veya Stalin dnemine benzetilebilir. 6. Batl anlamda Demokrasiler: Serbest seimlerin yapld ve hkmetlerin semenlerin kararyla deitirildii siyasi dzenlerdir. Blge lkelerinin ounda seim yaplmaktadr; ama bu ksmen modern devlet adetine uygun olsun diye, ksmen de uluslararas sayg veya destek grmek iindir. Fakat ounda seimler gstermeliktir. Blgede seimlerin sahiden usulne uygun yapld ve hkmetlerin seimle deiebildii yalnzca iki lke vardr: Trkiye ve srail. Gnmzde Arap rejimlerinin ou, ya halklarnn ballna ya da itaatine yaslanmtr. Fas ve Arap yarmadasndaki emirlikler gibi kkl krallklar, etnik, blgesel, airet gibi ballklara dayanr. taate dayal rejimlerse, faist ve komnist modellerden kaynaklanan kontrol ve zorlama yntemleri kullanan, Avrupa tarz diktatrlklerdir. Halkn balln talep etmektense, ayakta kalabilmek iin srtlarn bask ve saptrmaya dayamlardr. Halkn fkesini srail gibi bir d gce yneltip honutsuzluklar, amansz polis gcyle bastrma yoluna giderler. Hkmetin polis gcne dayand lkelerde, rejime ve destekilerine kar derin ve yaygn bir memnuniyetsizlik mevcuttur. Bu da, bir elikiye yol amaktadr. Bat yanls rejimlerle ynetilen lkelerde, halk genelde Bat kart olurken, Bat kart rejimlerle ynetilenler, kurtulu iin Batdan medet umma eilimindedir. Halkn rzas ve katlmyla balla dayal devlet ynetimleri araynda olan gruplar umut vericidir. Irak bata olmak zere, baz Arap devletleri temkinli bir biimde seimler sonrasnda oluturulan meclisleri denemelerine balamtr. Kimi lkelerde demokratik muhalefet gleri oalmaktadr; ama bunlar ounlukla Bat kart gruplardr. Hamas ve Hizbullahn son dnemdeki durumu, muhalefet partilerinin siyasi deil de dini eletirilerde bulunarak baarlar kazanabildiini gstermektedir. Dini muhalefet partilerinin propagandas da halka, camiler araclyla kolaylkla ulamaktadr. Mevcut rejimleri savunanlar da, dizginleri gevetmenin, radikal slamc glerin ynetimi devralmasna yol aacan savunmaktadr.
Blgede, nemli bir demokratik siyaset deneyiminden gemi bir lke olan Lbnandaki zgrlk ve aklk istismar edilmitir. Son zamanlarda, dardan istismarn azaldna dair iaretler gzlemlenmektedir. 2005teki Sedir devrimi, Lbnan iin yeni bir dnemin balangc olarak grlmtr; ancak Lbnan Demokrasisi hala gvende deildir. Suriyenin lke zerindeki ilgisi devam etmektedir ve ran tarafndan eitilip, silahlandrlp finanse edilen Hizbullah giderek glenmitir. Lbnanda istikrar ve demokrasi adna admlar atlmaktadr; ama mcadele bitmi saylmaz. Demokrasi mcadelesi Lbnan snrlarnn dna tamadka bitecei de yok. Blgedeki hastalklarn iyilemesi iin nerilen iki rakip tehis ve tedavi reetesi vardr: 1. Btn dertlerin sebebi, kafirler ve onlarn yerli taklitileridir. zm, Batya kar mcadeleyi srdrmek ve eriata ve geleneklere dntr. 2. Artk yozlaan ve bozulan eski yntemler, Arap dnyasna kstek olmaktadr. zm, ekonomi, toplum ve devlette zgrlk ve aklk yani gerek demokrasidir. Bu yolda zorlu engeller olmasna rame,n ngrl liderler bu yolu izlemektedir. u anda Blgede, hem din erkine dayal ynetim yani slam teokrasisi, hem de liberal demokrasi temsil edilmektedir. Arap dnyasnn gelecei byk apta bu ikisi arasndaki mcadeleye bal olacaktr. slam demokrasiyle badar m? Ayn soru, daha geni bir perspektiften din iin sorulabilir. Burada din, inan ve ibadet, ahlak ve yol gsterme sistemi anlamnda kullanlyorsa, cevap evettir. Ancak, tarihi olay ve tecrbeler, kltrel adetler anlamndaysa, cevap deikenlik gsterebilir. Hatta mezheplere gre bile deiebilir. slam balamnda, on drt asrlk bir tarih ve gnmzde elliyi akn Mslman devletin siyasi tecrbesi vardr. lk bakta fazla iyimser grnmese de, yakndan incelemek gerekir. slam tarihinde nadiren despotlaan, genelde iyi huylu ve aydnlanm, ounlukla da ilahi kanunun hkmleriyle kstlanan kesintisiz bir otokrasi hakimdir; ancak kurumsal yaplar, temsil ve ounluk karar gibi gelenekleri olmamtr. Drt halife Devri, slamn Altn a olarak kabul edilir. Halifelerden , suikaste uramtr; ve hkmdarlklar boyunca i savalar devam etmitir. u anda, Ortadouda bulunan Mslman lkelerden sadece Trkiye Cumhuriyeti ciddi anlamda demokrasi olarak adlandrlabilir. Bu ynde ilerleyen lkeler vardr; ama hibiri, geri dnler ve mdahaleler geirmesine karn, Trk Demokrasisi kadar yol kat etmemitir. Fakat bu lkelerde demokrasinin gemite ilememi olmas, gelecekte de ilemeyecei anlamna gelmez. Dnyann geri kalannda demokratik kurumlarn
uzun sredir istikrarl ve dzgn biimde iledii lkelerin says, gerekten de ok azdr. Kta Avrupasnda bile, demokrasi deneyimi eitli olaylarla doluyken, ok farkl bir kltrde daha iyi ve daha hzl sonular beklemek mantksz olacaktr. Sonuta Amerikan demokrasisi bile, bir sre iin klelikle badar saylm ve uzun bir sre boyunca kadnlar haklarndan mahrum edilmitir. slam topraklarnda demokrasinin en nemli destei nfusun yarsn oluturan kadnlar olabilir. Demokrasinin baarszlndan en ok zarar grecek olan, yine kadnlardr. Fakat, baskn oranda Mslman ve erkek egemen olan Ortadouda kurulacak olan kurumlar da, kanlmaz olarak, belirli oranda kltrel ve tarihi geleneklerine ve toplumsal bellee gre ekillenecektir. Bunlar gemite demokratik kurumlarn oluturulmasna engel tekil etmi olabilir; ancak slam kltr doru ekilde yorumlanp uygulandnda, ok daha byk bir siyasi zgrlk ve insan haklarna saygya yol aacak olumlu eler barndrmaktadr. Mslman Dini mirasnda, demokratik zgrleme yolunu gsteren unsurlar bulma abas srmektedir. slam tarihi ve geleneinde, demokrasinin geliimine katks olacak eler mevcuttur. Dinle devletin ayrlmas, slam balamnda alakasz grnebilir; ama slam retisi ve hukukunda dnyevi ve ruhani eyler arasnda ayrm mevcuttur. slam dnrlerinin siyasi iktidar, haklar ve grevlerle ilgili grleri dikkate alndnda, bugnk keyfi despotluktan ok uzak bir tablo karmza kmaktadr. Kuranda itaat vazifesi aka belirtilmitir: Allaha itaat et, Peygambere itaat et, zerinde yetkisi bulunanlara itaat et! Peygamberin Hadislerinde de benzer ifadeler geer. Ancak Gnaha itaat olmaz! Yaradanna kar gelene itaat etme! gibi, itaat vazifesine ve yneticinin yetkisine snr koyan hadisler de vardr. Yani, hkmdar ilahi kanuna aykr bir ey emrederse, sadece itaat vazifesi ortadan kalkmakla kalmaz; itaatsizlik vazifesi gndeme gelir. Bu Batl siyasi dncede var olan devrim hakknn tesinde bir kavramdr; nk devrimi, en azndan otoriteye itaatsizlii ve muhalefeti bir grev olarak ortaya koyar. Peygamberin hadislerinden Cemaatimde fikir ayrlklar olmas, Allahn ltfudur ifadesi de, farklln gzelliine ve bastrlmak yerine ho grlmesi gerektiine vurgu yapar. Modern zamanlarda zc bir biimde eskinin anlayl, hogrl yaklamndan sapma gzlemlenmektedir. Bu durumda slam gerekliiyle rtebilmesi iin, slam retisinde yer alan ilkeler yeniden canlandrlmay beklemektedir. slam geleneinin vurgu yapt baka bir zellik de haysiyet ve tevazudur. Eski Osmanl geleneinde padiah kanuna duyduu hrmeti gstermek iin kadlara yaa kalkarak selamlarm. Padiah ilk tahta ktnda halk tarafndan Sultanm gururlanma, senden byk Allah var! diye selamlanrm. slam Dnyasnn byk ksm, bata ngiltere, Fransa, Hollanda ve Rusya olmak zere, smrgeci gler tarafndan egemenlikten yoksun braklmtr.
Zorbalk ve zulm olarak grlen smrge ynetimine son vermek, ne kan siyasi hedef olmutur. Sonunda smrgecilerin tiranl sona erdi; ancak onlarn yerine yerli zorbalar geti. u anda Mslman lkelerin ou ulusal bamszlklarn elde ettikleri halde, zgrlk ve adalete ulaamadklarn fark etmekteler. Blgede bunun asl yolunun demokrasiden getiini dnen lkelerin says giderek artmakta. Bat etkisi bu lkelere, fayda kadar zarar getirmitir. Otokrasi younlam, toplumda kendileri ve ailelerine zenginlik ve g elde etmek iin, iktidara belini dayayan yeni bir kesim olumutur. Zulm, yolsuzluk ve gelir dalmndaki eitsizlik, halklar isyana srklemektedir. Ortadou diktatrlerinin bara yanamamasnn nedeni de, baskclklarn gerekelendirmek iin atmaya ztlamaya muhta olmalar ve halklarnn fkesini d glere yneltmeye mecbur hissetmeleridir. Basknn iddetli olduu yerlerde, zgrlk hareketi de gldr. Buna da amamak gerek. Demokrasi, Blgedeki lkelerin ounun derinliklerinde yatyor. ans verilip imkan tannrsa, ok gemeden ykselerek tekilere de esin kayna olacaklar. Ancak ite o zaman, Blge Devletleri, sava deil bar peinde olacak ki, halklarnn balln devam ettirebilsinler. u anki durumda en mit verici olaslk, slam ve Hristiyanln ortak kltr ve tarihi zerine, temelli bir anlaya ynelmektir. zgrlk ve adalet kavramlarnn giderek ayn anlamlar ifade etmeye balamas nemlidir. Ortak fayda salanabilmesi iin artk, ortak dmanlara kar g birlii yapmann vaktidir. nsanln dman yobazlk, yoksulluk, geri kalmlk, zulm, zorbalk ve terrle mcadele edilmelidir. Bunlarn stesinden gelebilmek iin de zgrlk ve adalet arttr.
Bernard Lewis (d. 31 Mays 1916, Londra, ngiltere), Amerikal tarihidir. Princeton niversitesi'nde profesrdr. slam tarihi ve slam-Bat ilikisi hakknda uzmanlamtr. Ortadou hakknda uzmanlam batl uzmanlar arasnda en ok okunan yazarlardandr. Yahudi kkenlidir ve George W. Bush'un danmanln yapmtr. Lewis, 1993 ylnda Le Monde gazetesine verdii bir demete 1915 ylnda Ermenilerin Osmanllar tarafndan ldrlmesinin bir "soykrm" olmadn, "savan bir yan rn" olduunu sylemiti.[1] Pariste bir mahkeme bunu Ermeni soykrmnn inkar olarak kabul etmi ve tarihiyi sembolik olarak 1 Frank para cezasna arptrmt. Londra niversitesi'nde eitim grd; yksek lisansn Ortadou Tarihi younluklu olmak zere Tarih konusunda, doktorasnysa slam Tarihi konusunda yapt. Paris niversitesi'ndeki aratrmalar srasnda Trke rendi. 1938 ylnda ders vermeye balad. 1974'e kadar Londra niversitesi'nde, 1974-1986 arasndaysa Princeton niversitesi'nde hocalk yapt. 1998 ylnda Atatrk Bar dl'n ald. Aratrma alanlar Ortaa slam Dnyas, gnmz Ortadousu ve Osmanl mparatorluu'dur. Balca Yaptlar: The Arabs in History (1950); The Emergence of Modern Turkey (1961); The Assassins (1967); The Muslim Discovery of Europe (1982); The Political Language of Islam (1988); Race and Slavery in the Middle East: an Historical Enquiry (1990); Islam and the West (1993); Islam in History (1993); The Shaping of the Modern Middle East (1994); Cultures in Conflict (1994); The Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years (1995); The Future of the Middle East (1997); The Multiple Identities of the Middle East (1998); A Middle East Mosaic: Fragments of life, letters and history (2000). Trkede yaymlanm yaptlar: Modern Trkiye'nin Douu (1988), slam'n Siyasal Sylemi (1993), Ortadou: Hristiyanln Douundan Gnmze 2000 Yllk Tarihi (1996), slam Dnyasnda Yahudiler (1996), Mslmanlarn Avrupa'y Kefi (1997), atan Kltrler - Keifler anda Hristiyanlar, Mslmanlar, Yahudiler (1999), Ortadou'nun oklu Kimlii (2000), Tarihte Araplar (2000). Modern Trkiyenin douu isimli kitab , biz Trkler asndan bir ba yapt niteliindedir. Sn. Emre Kongar Muhteemdir demi. Katlmamak olanaksz.

İnanç Ve İktidar Ortadoğu'da Din Ve Siyaset Bernard Lewis PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İnanç Ve İktidar Ortadoğu'da Din Ve Siyaset Bernard Lewis PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

nan ve iktidar ilikisine odaklanan bu alma, slam Dnyasnda din ve devlet ynetimi arasndaki ilikiyi farkl alardan incelemektedir.

nan ve ktidar: Ortadouda Din ve Siyaset

You might also like