T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ENDSTRYEL OTOMASYON TEKNOLOJLER

SAYISAL ARET LEME-1

Ankara 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ............................................................................................................... ii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. A/D VE D/A DNM ................................................................................................3 1.1. Analog sinyal ve Dijital sinyal ..................................................................................3 1.2. Mikroilemci ............................................................................................................4 1.3. A/D VE D/A Dnm in Gerekli Mikroilemci Seimi ........................................5 1.3.1. A/D Dnmn Rol ......................................................................................7 1.3.2. D/A Dnmn Rol ....................................................................................15 1.4. Mikroilemcinin Rogramlanmas ............................................................................27 1.4.1. DSP nin Tanmlanmas..................................................................................27 1.4.2. DSPnin Mimarisi...........................................................................................28 1.4.3. Saysal aret leme in Gereken Hesaplamalar.............................................30 1.4.4. TMS320C5000 DSP serisi ..............................................................................31 UYGULAMA FAALYET ..........................................................................................41 LME VE DEERLENDRME ................................................................................44 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................45 2. FIR VE IIR FLTRE NEDR? ........................................................................................45 2.1. FIR tip filtre ...........................................................................................................45 2.1.1. FIR Tip Filtrenin Oluumu..............................................................................45 2.2. IIR tip filtre ............................................................................................................46 2.2.1. IIR Tip Filtrenin Yaps ..................................................................................46 2.3. FIR ve IIR Filtrenin Kullanm Alanlar Nelerdir .....................................................49 2.3.1. Filtre eitleri..................................................................................................49 2.3.2. Filtrelerin genlik karakteristikleri ....................................................................50 2.3.3. FIR ve IIR Filtre Nasl Gerekletirilir ............................................................52 2.3.4. Alak-geiren filtre, filtre katsaylar ve karakteristikleri .................................54 2.3.5. Kesim frekansna nasl karar verilir.................................................................61 UYGULAMA FAALYET ..........................................................................................69 LME VE DEERLENDRME ................................................................................75 MODL DEERLENDRME...........................................................................................76 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................77 KAYNAKA ....................................................................................................................78

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0382 Endstriyel Otomasyon Teknolojileri Ortak alan Saysal aret leme-1 Saysal iaret ileme setini kullanma ve programlama becerisinin kazandrld bir renme meteryalidir. 40/32 Saat Ortak dersleri baarm olmak Saysal iaret ileme uygulamalar yapmak Genel Ama Saysal iaret ileme devresini teknik zelliklerine ve programlama tekniklerine uygun olarak kullanabileceksiniz. MODLN AMACI Amalar 1. Mikroilemci kullanarak D/A ve A/D dnmn doru bir biimde yapabileceksiniz. 2. FIR ve IIR filtre uygulamasn istenen deerlere uygun olarak yapabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

Ortam: Elektronik Laboratuvar Donanm : Bilgisayar, saysal iaret ileme deney setleri Her faaliyetin sonunda lme sorular ile renme dzeyinizi leceksiniz. Aratrmalarla, grup almalar ve bireysel almalarla retmen rehberliinde lme ve deerlendirmeyi gerekletirebileceksiniz.

ii

GR

GR
Sevgili renci, Saysal aret leme 1 modl ile endstriyel otomasyon teknolojileri alannda kullanlan mikroilemcileri programlamaya ynelik bilgi ve teknolojiye ait temel yeterlilikleri kazanacaksnz. Bu modl baarl bir ekilde tamamladnzda Mikroilemci kullanarak D/A ve A/D dnmn doru bir biimde yapmay kavrayarak detayl bilgiye sahip olacaksnz. Ayrca FIR ve IIR filtre uygulamasn istenen deerlere uygun olarak yaparak kendinizi gelitireceksiniz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Mikroilemci yapabileceksiniz. kullanarak D/A ve A/D dnmn doru bir biimde

ARATIRMA
D/A ve A/D dnm hakknda bir aratrma yaparak rapor haline getiriniz.

1. A/D VE D/A DNM

1.1. Analog sinyal ve Dijital sinyal
Analog sistemde; devaml, yaplan lmlerde ve sistemin almas esnasnda kullanlan fiziksel deerler srekli deimektedir, Elektriksel devreler, voltaj vb. gibi. Dijital sistem ise, rakam ya da karakter formunda grntlenebilen farkl sinyalleri ifade etmektedir. Bir szle bavuracak olursak da, benzer tanmlar gze arpar. Dijital kelimesinin Latin kkenli olduu ve Latincede parmak anlamna geldii ve buradan ngilizceye girerek zamanla rakam kelimesi yerine kullanlmaya balad grlmektedir. yle bir benzetme yapabiliriz; Analog, devam eden bir sreci ifade ederken; Dijital, 1 e, 2 ye, 3 e eklinde saymakta ve saymaya devam etmektedir, iki tanm arasndaki fark budur. Eer Analog ve Dijital sinyalleri ekilsel benzeimlerle karlatrmak istersek bu Tablo 1.1 deki gibi gsterebiliriz. Analog Ka litre? Miktar saylamaz bre ile gsterim Eim ile Dijital Ka bardak? Saylabilen miktar Figr olarak gsterim Admla

Su miktar ngilizce Zaman gsterimi Erinin eimi

Tablo 1.1: Analog ve dijital

Dnyadaki doal olaylar incelendiinde ounun analog bir deime gsterdiini syleyebiliyoruz. rnein hava deiimini dnn; hava scakl sabahleyin birden-bire deimemesine ramen insanlar Bu sabah hava birden soudu. derler. Oysaki bir nceki gn ile arada bir gece vardr ve scaklk kademeli olarak dmtr. Ne zaman ki basn
3

deiir o anda kaydedici ara tarafndan kayt altna alnan deer dzlemi bir kavis grnmndedir (ekil 1.1). Bu analog bir deiimdir (devaml).

Co

Co

Time

Time

ekil 1.1: Analog kayt

ekil 1.2: Dijital kayt

Fakat, eer data iin yaplan gzlemlerden belli aralklarla sabitler elde ediliyorsa, rnein her saat ba alnan sabitler bir grafikle gsteriliyor ise bu grafikteki deiimin Dijital bir deiim olduunu syleriz (ekil 1.2). Eer ekil 1.1 ve ekil 1.2 yi karlatracak olursa, hangisinde snn devaml olarak deitii buradaki grafiklerden anlalabilir. Buna ek olarak, gzlemlenen grafiklerden, dijital szyle ifade edilenin kademeleri daha belirgin bir sinyal olduu ve Analog ad verilen sinyalle azalma srecinde aralarndaki farkllklar gzlenebilir. Buradan yola karak u sylenebilir; dijital olarak ilenen analog bir sinyalin incelenmesi mmkndr. rnein her insan farkl frekansta bir analog sese sahiptir. Bu ses, ses kayt cihazlarnda dijitale evrilerek kaydedilir. Kaytl sesi dinlemek istediimiz zaman ise dijital sinyal analog sinyale evrilir.

1.2. Mikroilemci
Mikroilemci; gerek yapt ilemlerin mikro saniyeler dzeyinde olmas gerekse iindeki elektronik devrelerin ve blmlerin mikron boyutlarnda olmas nedeniyle bu ad almtr. Mikroilemci; bir bilgisayar sisteminin en nemli 3 donanmndan biridir ve bu 3 donanm arasnda ad en ok geendir; dierleri, hafza (RAM-ROM) ve giri-k (I/O) birimleridir. Mikroilemci dnyasndaki gelimelerin yannda dier donanmlarn zaman iinde gelimesi epey yava kalr. nsanlar bilgisayarlarn birbirlerine tarif ederlerken nce mikroilemcisini syler Bende Pentium III 500 var, senin sistem nedir? gibi. Bilgisayarlarda bu kadar nemli bir yere sahip olan mikroilemcilerin tabi ki sadece bir tek ad olmas dnlemez . Mikroilemcinin CPU (sipiu diye okunur - Central Processing
4

Unit ), MB (CPU nun Trke karl - Merkezi lem Birimi), P (mikro processor-mikro prosesr diye okunur ) ve genelde ilemci olarak bildiimiz isimlerini de kullanyoruz. Adndan da anlalaca gibi mikroilemci (veya ilemci) matematiksel ilemleri yapabilen bir elektronik yonga (chip) dr. Boyutlar ok kk olmasna ramen iinde binlerce, yz binlerce veya milyonlarca elektronik devre eleman bulunduran mikroilemci aslnda matematiksel ilemleri, elektriin var olmas ya da olmamas temelinden yararlanarak hesaplar. Matematikilere soracak olursanz kendi bilim dallarnn temelinde aslnda sadece toplama ileminin olduunu sylerler. Mikroilemci de aslnda sadece toplama ilemi yapar. Mikroilemci iin ok kaba olmakla beraber toplama ilemini ok hzl yapan bir elektronik devredir de diyebiliriz. Sadece toplama ilemini yapmas pek ekici grnmese de asl nn buradan almaz zaten, mikroilemciyi mikroilemci yapan matematiksel ilemleri ok ksa bir zamanda hatasz olarak gerekletirebilmesidir. Saniyede milyonlarca ilem yapabilir. Sonu olarak mikroilemci matematiksel, aritmetik ve mantk ilemlerini ok ksa srelerde yapabilen bir elektronik devredir, bir bilgisayar sisteminin beynidir (kalbi diyenler de var), diyebiliriz. ayet sizin de bir bilgisayarnz varsa kapan ap iindeki mikroilemciyi grebilirsiniz. Bir bina yaplrken nasl imento, kum ve akl kullanlyorsa mikroilemciler yaplrken de baz elektronik devre elemanlar kullanlr, transistr dediimiz cihaz ise ou kiinin yabanc olmad bir devre elemandr. Gnmz mikroilemcileri milyonlarca transistr bir arada barndrr. Transistrlerle ilgili yazmz okuyanlar anlayacaklardr ki bir transistr sadece bir olay gerekletirir, birka tanesi bir araya gelerek bir i yapar, ayet gzel ve kayda deer iler yapmak istiyorsanz binlercesini veya milyonlarcasn bir araya getirmeniz lazm. Bu arada kk bir transistr bir nohut tanesi kadardr, milyonlarca transistr ok fazla yer kaplar ama gnmz teknolojisi bu kadar devre elemann santimetrelere sdrmay baarmtr.

1.3. A/D VE D/A Dnm in Gerekli Mikroilemci Seimi

imdi, dijital szcnn anlamna ve kullanm alanlarna bir gz atalm. Dijital denilince ilk dijital saat gelir aklmza, bunun yannda dijital ate lme aletleri de artk bugn marketlerde yerini alyor. Ancak, bu aletler, eer biz her deiimin admlarnn neye bal olduunu vermezsek, bir insann ateinin ya da her geen saniyenin nasl anlalacan, nasl deitiini gsteremez. Bu dijital dnyada; analog deiimler hem dzgn hem de ok zgn bir ekilde gerekleir. Bununla birlikte, bu aletler sadece bir saniyenin ya da bir derecenin ayrmna varabilir, nk gstergenin zerinde ifade edilebilecek basamak says olduka azdr (ekil 1.3).

ekil 1.3: Dijital gstergeler

evrenize bir bakn ve dijital bir deiim bulmay arzulayn, siz de grecek ve onaylayacaksnz ki bunu bulmak olduka g, baktnz her yerde analog deiimler greceksiniz. Eer ki Dijital aret leme direk olarak iin iine girmi ve her eyi zmlemeye alm olsayd, her yerde analog deiimlerin yaand bir dnyada bu ne kadar g ve faydasz olurdu, yle deil mi? Peki, niin dijital aret ileme bu kadar hzla ykseldi ve nasl bu kadar popler olabildi? Sebepsiz! Sebebi yok! Tek sebep analog iaretlerin dijital olarak ilenebilineceinin kefedilmi olmas. Dnya zerinde her dakika analog ve dijital sinyaller karlatrlr, bunun nedeni her ikisi arasnda oluabilecek farkllklarn, azalmalarn, hata paynn nemsenmesidir. rnein, biz daima suyun miktarn analog olarak CC vb. ile leriz, lm kaplar ile ka kap geldiine bakarz. Bunun yan sra, sudaki molekllerin miktar da gsterilebilir ve suyun miktar ubuklarla ifade edildiinde biz bunlar sayarak sonucu elde edebilir ya da okuyabiliriz. Dahas, bunu bir ubuktan dierine yavaa deiim gsteren bir eri ile gstermek de mmkndr. Eri ekranda plotterda vb. izildiinde bytlebilir de, bylece anlamak daha da kolay olacaktr (ekil 1.4).

ekil 1.4: Erinin ekranda bytlm grnts

Yukarda anlatld zere, ilemin esasnda analog ve dijital farkl eylerdir, esasnda bir btnn farkl paralar gibidir, buradan nemli olan noktaya ulamak mmkndr.

1.3.1. A/D Dnmn Rol 1.3.1.1. A/D dnm

Analog Bilginin Girilme Yntemi

Bunun anlalabilmesi iin ilk nce mikroilemcinin ierisinde dijital sinyalin nasl bir ileme tabi tutulduunun anlatlmas gerekir. Dier yandan, u da bir gerek ki evremiz devaml ve dzgn deien analog bilgiyle kuatlm durumda Bu nedenle, analog bilgi mikroilemcinin evremiz ile uyum iinde almas salanarak ele alnabilir. lk olarak, analog bilginin nerelerde deiim gsterdiini tespit edebilmek iin sinyal, eit aralklara blnr (zmlenir). laveten, Analog Bilgi Giri Miktar hangi blnm aralkta dzenli aralklarla deimektedir, bu dikkatle gzden geirilir. Dijital bilginin Binary Rakamlarla karlatrmal olarak ifadesi mmkndr (ekil 1.5).

ekil 1.5: A/D dnm ilem

rnein, O-5V aralndaki analog voltaj deeri dijital formata sekiz bit binary saylar kullanlarak dntrlebilir. Dijital seviyenin kalitesi ya da hassasiyeti ise 5/(28-1) V seviyesindedir. Analog bilgiyi dijital bilgiye dntrmek iin kullanlan bu ve benzeri yntemlerin tmne A/D dnm ad verilir. Bu A/D dnmde, iki eksen dijitalize edilmektedir, bunlar zaman ekseni (yatay eksen) ve genlik eksenidir(dikey eksen)(ekil 1.5). A/D dnm genelde dzenli zaman aralklar ile altrlr. Bu, zaman tabanl dijitalletirmedir (Time Based Digitalization) ve buna rnekleme ad verilir. u halde, sabit sreli zaman aralklarn gsteren frekanslara da rnekleme frekans (Sampling Frequency) denir.

Analog sinyal giriinin genlik ynnde uygulanan dijital derecelendirme ilemine dijitalletirme(Digitalization) ve leklendirme(Quantization) adi verilir. Uygulamada elde edilen lein her dijital derecesine karlk gelen dijital kod, Analogdan Dijitale dnmn elde edilen karldr. ekilde gsterilen Analog giri sinyali dalgalarnn genlii zamanla deimektedir. A/D Dnm ilemi srasnda yaplan i sadece dzenli olarak belli aralklarla yani belli rnekleme aralklarnda bu dalgalarn genlik deerlerinin alnmasdr. Bu durumda una dikkatinizi ekmek isterim ki; bilgi kayb kanlmazdr. A/D Dnm Fonksiyonu

Burada Analog Bilgiyi Dijital Bilgiye eviren bir A/D dntrc (Converter) gsterilmektedir. A/D dnm ileminin baz yntemleri vardr. Temel ilevi anlayabilmek; ekil 1.6da gsterilen drt eit iaretin almasn bilmek ile mmkn olacaktr.

ekil 1.6: A/D dnmn temel iaret yn

Analog Giri Terminali

Dijital bilgiye dnmesi istenen Analog Bilgi giriinin uyguland noktadr. Girie uygulanabilecek voltaj aralnn bir snr vardr. Zaten, giri voltajnn aral girie balanacak ok basit devrelerle deitirilebilir de. Eer dntrlmesi istenen Analog bilginin voltaj aral snr deerlerimizden ok ama ok farkl ise, bu durumda voltaj aralmzn amplifikatrlerle ve direnlerle uygulanacak ksmi basnlar vastas ile adaptasyonu (uyumlu hale getirilmesi) gerekecektir.

1.3.1.2. Bit Says ve znrl

A/D ya da D/A dntrcmzn znrl Dijital bilgimizin sahip olduu N kadarlk bit saysna baldr ve tm skala (lek) deerine (Full Scale Value) 2N e blnerek ulalr. Tablo 1.2de bit ve znrlk (N) rakamlarnn orantl ilikileri grlmektedir. N Bit Says 4 8 12 16 2N Miktar 16 256 4096 65536 1 LSB Doruluk Deeri 6.25 0.3906 0.0244 0.001526

Tablo 1.2: Bit ve znrln N rakamlar

Dijital k Terminali

Dnmn sonucunda elde edilen dijital iaret, k iareti yolunda kmelenir. Burada znrle bal olarak 8, 10, 12 ve 16 bit vb. eklinde yerleir. Bu, asl amacmz olan devaml ve srekli bilgileri bir bite dntrp ka aktarabilmek iin uyguladmz bir yntemdir. Dnm Balatma aret Terminali

Ne zaman ki bu genlik iareti gelir, bu iaret verilir, dnm gerekletirilecek olan Analog bilgi Analog Giri Terminalinden alnmaya balar. Dnm Sonu aret Terminali

Bu iaret A/D dntrcnn iindeki dnm ileminin tamamlanp ka yollanmaya hazr olduunu belirtir. Buradan da anlald gibi bu admn gereklenmesinin ardndan A/D dnm bitmitir. Oluan dnm dizisi, RAMin o anki eriim deerine, yksek hzl olmasna bal olarak deiebilir de. Sonu olarak; varolan, elde edilen dnm ve iaret deerinin iinde kaybolan hatta silinen deerlerde olacaktr.

10

1.3.1.3. Tipik ifreleme Yntemi

ifreleme; sinyalin rnekleme ve miktarlandrma yaplarak dijital kodlarla ifade edilmesi yani dijital formata dndrlmesidir. Aadaki tablo tipik ifreleme yntemlerinden birisini gstermektedir. Voltaj deeri kullanlyor ve sadece art ynl deiimlerde (unipolar) binary dz karlk (straight binary) kullanlyor. Srann ierisinde eksi ve art ynl deiimlerin olduu (bipolar) durumda Offset binary(dzeltilmi binary karlk), offset binary ya da twos complement (ikiliye tmler) kullanlabilir. Dijital kod A/D dnm ya da D/A dnmden alnabilir. Bu yntemi her iki duruma da uyarlamak mmkndr. Giri V [V] +10.000 +9.961 +9.922 +5.039 +5.000 +4.961 Binary dz karlk 11111111 11111110 10000001 10000000 01111111 Giri V [V] +10.000 +9.922 +9.844 +0.078 +0.000 -0.078 -9.922 -10.000 Dzeltilmi binary 11111111 11111110 10000001 10000000 011111111 kiliye tmleyen 01111111 01111110 00000001 00000000 111111111

+0.039 00000001 +0.000 00000000 (1) Unipolar giri (0 +10V)

00000001 10000001 00000000 10000000 (2) Bipolar giri (-10V +10V)

Tablo 1.3: Bir iaret yntemi

1.3.1.4. A/D Dnm Nasl Kullanlr

ekil 1.7de A/D dnm sreci (balangtan bitie tm admlar) gsterilmektedir, Analog giri terminaline gelmekte olan A/D dnm giri voltajn gryorsunuz. Buradan sonraki A/D dnm ilem basamaklar aadaki srayla ekilde yer almaktadr.

11

ekil 1.7: A/D dnm ilemi

lk olarak, dardan bir giri iaretinin verilmesi ile dnm balar. A/D dnm, dnm balama iareti (pulse) alnd anda balar.
ekilde gsterildii zere dnm biti iareti alnd anda sinyal iinde tespit edilen L ve H bitleri ka ayn anda gnderilir. Dnm biti iareti H" dnme devam ederken alnr. Dnm iin gerekli zamana dnm zaman denir. Bu A/D dnmn performansn etkileyen deikenlerden birisidir. Analog giri bu dnm zaman ierisinde sabit kalabilir.

Dnm sona erdiinde kesinlemi Dijital sinyali, dnm sonucu olarak, H dan L ye olmak zere gsterir.
12

 H dan L ye blmlendirilmi sinyalin dorulamas yaplr ve Dijital iaret kt olarak darya aktarlr.
A/D dnm ilemi yaklak olarak yukarda bahsedildii ekilde kontrol edilir ve Dijital kty veren programn blok diyagram ise ekil 1.8de gsterilmektedir.

ekil 1.8: A/D dnm program rnek blok diyagram modeli

1.3.1.5. A/D Dnm Dalga eklindeki sel Kesmeler

Girie uygulanan analog sinyalin genliinde hzl deiiklikler gzleniyorsa ve A/D dntrc alr durumdaysa, kesin doru bir A/D dnmden sz edilemez. Sonra, 13

periyodun ierisinde A/D evrim srasnda analog giriin deiemedii anlarda alnan kesin deerler korunur. Bu ekilde yaplarak A/D dnm gerekletirilebilir. Bu rnek iin kullanlan devre bir tutucu devredir (hold circuit). rnek yakalama devresi (sampling hold circuit) analog giri ile analog sinyal giri terminali arasna yerletirilir ve A/D dntrcye yollanp kullanlr.

Control signal H Sample period L Hold period

Operation Analog signal output Analog signal input When the control signal changes from H to L It keeps maintaining the value of analog signal input. ekil 1.9: rnek yakalama devresinin almas

ekil 1.9da bir yakalama devresinin almas rnek olarak verilmitir. Kontrol iareti H olduunda, giri voltajndaki deiiklik ka aktarlr (rnekleme ilemi). Bu yakalama ilemi kontrol sinyalinin her ykselen ucunda tekrarlanarak rnekleme alnr ve kontrol iareti L durumunda iken de voltaj deeri korunur (yakalama ilemi).

14

1.3.2. D/A Dnmn Rol 1.3.2.1. D/A dntrc

ekil 110: Dijitalden analoga dnm ilemi

15

Dijital iaret ileme yolu ile ileri dzeyde matematiksel ilemler yapabilseniz bile, eer sonular yaadmz yer olan gerek dnyaya (analog) indirgenemiyorsa, anlaml bir sonu elde edildi denilemez. Bu nedenle, dijital iaret ilemede dijital bilginin analog bilgiye dntrlmesi iin eitli yollara ve yntemlere bavurulabilir. D/A dnm temel olarak A/D dnmn tersidir (ekil 1.10). A/D dnm vb. yollarla elde edilen dijital kodlardan D/A evrim sonucu elde edilecek olan analog deerler ilk deerlerle orantl olmaldr. Dahas, D/A dnmde kullanlan zaman aralklarna bal olarak, elde edilen analog dalga frekans ilk kullanlm olan analog giri sinyalinin frekans ile ayn olabilecektir. Bununla birlikte, edindiimiz analog sinyal, D/A dnm devresinden detayl bir ekilde admlama yntemiyle elde edilmi ve ierisinde ok miktarda gereksiz harmonik ieriklerde tayan bir sinyaldir. Alak geiren filtreden geerek yumuaka engebesiz bir hale dnmektedir. Bu D/A dnm ileminde kullanlan alak geiren filtre dnm zaman frekansnn sini veya daha da azn geirecek ekilde ayarlanabilir. Aada dijital bilgiyi analog bilgiye eviren bir D/A dntrc devresi grlmektedir.

ekil 1.11: D/A dntrcnn sinyal iletim devresi

D/A dntrcdeki evirme ilemi anlk yapldndan, evrim ilemi sonunda A/D dnmdeki biti sinyali gibi bir kontrol sinyaline ihtiya yoktur. Bu nedenle, bir sinyal iletim devresi basite ekil 1.11 deki gibi gsterilebilir.
16

Sinyal iletim devresi; dntrlmesi istenen dijital bilginin sinyal yolu demetidir. Ayrma gcne bal olarak 8, 10, 12, ve 16 bit vb. olabilir. Amacmza dnk olarak, buradaki giri metodu bu bitleri birer birer seri olarak ele almay benimsemektedir. Dnm sonucunda kt olarak elde edilen analog sinyallerin izledii sinyal yoludur. ki eit ktan sz edilebilir; birincisi voltaj g k, ikincisi ise elektrik akm g kdr. Her D/A dntrc bu k srasna kendisi karar verir.

1.3.2.2. D/A Dnm Nasl Kullanrz

Dijital bilgi D/A dntrcye verildiinde, bu dijital bilgiye karlk gelen analog deer g kndan neredeyse hemen elde edilir. Bu nedenle, A/D dnm ilemi srasnda geen ilem zamanna karlk gelen deerle bunun mukayesesi gereksizdir. D/A dnmn dijital giri iareti deimedii srece, dnm sonucu dijital kodu verilen analog bilgi k olarak korunur. Bu nedenle, D/A dnm kontrol eden ve k olarak analog iaret veren program olduka basittir ve ekil 1.12 deki ak diyagram ile gsterilebilir.

ekil 1.12: D /A dnm programnn temel fikri

D/A dnmdeki g dalga formunun dnm admlamal bir ilem olduu iin elde edilen analog sinyalin dalga formunda baz bozukluklar olacaktr, bu bozukluklarn giderilmesi iin kesme frekans dnm zaman aralnn iki ya daha fazla kat byklnde olan alak-geiren filtre uygulanr (ekil 1.13.).

17

ekil 1.13: D/A dnm g k kesme frekans ile alak geiren filtre arasndaki iliki

18

1.3.2.3. D/A Dnm ile Tekrarlanan Dalga ekillerinin retilmesi

D /A dnm sonucunda bir evrim sresi kadar dalga ekli k tablosuna tekrar tekrar aktarlr ve yine bu bilgi defalarca ka yollanr. Bir evrimin veri tablosunun oluturulabilmek iin, dalga eklini tekrarlar ve bir evrim dalga eklinden kesilerek alnr. Ayrca; D/A dnmn zme gcn kullanarak ve bir evrimi zaman tabanl veri numaralandrmas yoluyla genlik ynnde blmlendirme, paralama yapmak da mmkndr (ekil 1.14.).

ekil 1.14: Bir evrimim tekrarlanmas ile dalgasal bilgi nasl elde edilir (4 bit veri iin)

Tekrarlama ilemi devam ettike dzenli zaman aralklar ile elde edilmi bir veri tablosu yolu ile dalga ekilleri olumaktadr. Dzgn dalga ekillerinden olumu bir g dalga formu yakalamann yolu ise daha nce de sz ettiimiz alak geiren filtreden gemektedir.
19

1.3.2.4. rnekleme Teoremi

Daha ncede srekli deien analog bilginin dijital olarak elde edilmesi anlatlrken bu konunun zerinde durulmutu. lem hemen hemen ayndr. Bununla birlikte, A/D dnm ileminin kstas alnmasyla A/D dnm ileminden de bir beklentinin olutuunu sylemek sanrm yanl olmaz. rnein, ekil 1.15e bakarsak, bu durumda, analog bilginin dzgn bir ekilde dijital bilgiye evrilmesinin imknsz olduunu grrz. Bununla birlikte, eer rnekleme zaman aral daralrsa elde dijital bilginin doru ya da doruya yakn olarak elde edilmesinin yolu alm olacaktr (ekil 1.16).

ekil 1.15: A/D dnmn zamanlamas nemlidir.

Sonuta, dijital bilginin alnmas esnasnda ne byklkte aralk kullanlyorsa elde edilen analog bilgi o oranda aslna yaklaacaktr. Nyquist (Amerika Bell Laboratuarlar 1930 civar, elektrik mhendisi)nin matematiksel olarak aka gsterdii bir teorem kullanlmaktadr (rnekleme teoremi). Ne zaman ki, A/D dntrc ve D/A dntrc bilgisayara balansa ve iaretlerin saysal olarak ilenmesi salansa bu teorem kullanlmaktadr. Bu teorem bu alanda bilinen ve kullanlabilen en yaygn aratr.
20

ekil 1.16: A/D dnmn frekans ve dalga ekli

rnekleme Teoremi: Srekli deien bir sinyalin iinden doru bir rnekleme verisi elde edebilmek iin, rnekleme frekansnn deerinin, srekli iaretin frekans st snr deerinin iki ya da daha fazla kat bir deer olarak alnmasnda fayda vardr. Bir saniye iin elde edilecek A/D dnm deerinin rnekleme frekansn (fs) deien iaretin frekans bileeninin (f) st snrnn iki kat olarak ayarlanr (fs2f).Eer bu teoreme uygun olarak hareket edilmezse, elde edilen iaretimizde gerek iarette olmayan birtakm bozulmalar (grlt) oluacaktr. Bunlara takma grlt (Alias noise) denir. Alak 21

geiren filtre kullanlarak ki buna Anti-Alias-Filter yani Taknt-Kesen-Filtre de denilir bu durum nlenebilir. Bu A/D dnm yksek gereksiz ksmlarn karp yapacaktr (rnekleme frekansnn 1/2 si almak kayd ile); frekans bileeni bu alak geiren filtre ile tanr ve bylelikle dijital bilgi gereklenmi yani geree daha yakn bir bilgi elde edilmi olur. rnein, 3.5 kHzlik ya da daha dk bir sinyalin analog olarak gelirken dijitale dntrlebilmesi, ancak 7 kHz yani iki kat (saniyede 7,000 kez) rneklemeye tabii tutulmasyla olur. Bu st snr frekansdr ve sesin kalitesi iin ve dijitale evrildiinde akc bir veri elde edilebilmesi iin gereklidir (ekil 1.17.).

ekil 1.17: Sinyalin sahip olduu st snr frekansnn iki kat olacak ekilde rnekleme alnr.

Bundan baka, 20 kHz ve zerinde gelen sinyallerin iki ya da daha fazla bir deerle arplmasyla ancak insanolu bu sesleri duyabilir ve A/D dntrc tarafndan elde edilen dijital iaret yaklak 44 kHz civarnda CD ye kaydedilir.

22

1.3.2.5. Gerek A/D ve D /A Dnm Devresinin Bileenleri

Bu blmde Dijital aret leme de kullanlan A/D dnm devresi ve D /A dnm devresinin bileenleri anlatlmaktadr. Genelde A/D dnm devresi ekil 1.18de gsterilen bileenlerden meydana gelmektedir. lk olarak, bir oklayc (multiplexer) gze arpmaktadr ki bu gelen bir ya da daha fazla analog iaret bilgisinden dnme girecek olann seimini salamaktadr. Bu bir entegredir ve dijital iaretin birden ok analog giri biti ierisinden giri seimi ile analog giri sinyalinin belirlenmesini salar. Onu takip eden Alak-Geiren-Filtre ise bir Taknt-Kesen-Filtredir ve kesme frekans deiebilir. Ykselte (Amplifier) zayf analog sinyalleri A/D dntrcde ilenebilecek seviyeye kadar ykseltir. Kazan bu dijital iaretin birka bitinde verilerek ayarlanabilir. Bu szn ettiimiz elemann balant sras kararlatrlmamtr. Her ne kadar, eer alak-geiren-filtre ve ykselte oklaycnn nne konulunca, her biri ayr birer analog iaret oluturacaktr ve bu durum bir maliyetle ilgili olarak problem oluturmaktadr.

ekil 1.18: Gerek A/D dnm devresinin bileenleri

rnek yakalama devresi analog iareti yakalar ve A/D dnm de sabit deerleri dnmn salar. Bu A/D dnmn kontrol zelliinin salanmas iin gereklidir.
23

ekil 1.18de verilen devre rneinde, iki ya da daha fazla analog giriin anahtarlanmas ve A/D dntrcnn bunlar tek tek ele alp ilemesi gsterilmektedir. ki ya da daha fazla analog iaretin dzenlemesiyle beraber A/D dntrcnn oklayc (multiplexer) ile ayn anda dnm gerekleyebilmesi iin, rnekleme devresinin de nceden yerletirilmi olmas gerekir (ekil 1.19). Analog iaret rnekleme devresince korunurken, A/D dnm ilemi oklayc anahtarlama ilemini yaparken sra ile gerekletirilecektir. DI/DO portu, zel bir dm devresidir ve kiisel bilgisayarmzdan A/D dnmn g knn deiimini ve dnm ileminin k iaretlerinin kontroln salamaktadr. DI/DO portunca salanan iaret oklayc, ykselte (Amplifier) vb. tarafndan kullanlr. Zamanlayc (timer), rnekleme periyodunu retir. Burada, zamanlayc g knn bilgisayardan uygulanmasnn amac dnm ileminin balang kontrolnn de bir kesme (interrupt) ilemi gibi varsaylmasnn salanmasdr. Baka bir yntem de, A/D dnm balang iaretinin yerine zamanlayc kn kullanarak, dnmn biti iaretiyle birlikte bilgisayara bir kesme yollamaktr. D/A dnm devre emas A/D dnmn tam tersidir(ekil 1.20). D/A dntrc tarafndan dnm yaplacak olan saysal kod bilgisi DI/DO portu kullanlarak bilgisayardan verilmektedir. Eer D/A dnm sonucunun doruluunun yksek olmas istenirse, gvenilirlii o derece yksek olan bir gerilim dnm devresine ihtiya duyulur. Bunun yannda; bir ilevsel ykselte (Operational Amplifier) kullanlarak bu devrenin yaplmas gayet kolaydr.

ekil 1.19: ki ya da daha fazla analog girie ve ezamanl rneklemeye imkn veren D/A dnm devresi

24

ekil 1.20: Gerek D/A dnm terkibi

25

RNEK 1

Aada bir analog sinyalin dijital dnm verileri gzkmektedir. Bu dijital veriler bir DAC entegresine verilip entegre k bir alak geiren filtreden geirince elde edilecek sinyalin geree en yakn eklini belirtin.

Sra No: Dijital veri: 1 0010 9 2 0100 10 3 0101 11 4 0101 12 5 0100 13 6 0011 14 7 0001 15 8 0011 16

Sra No: Dijital veri: Sra No: Dijital veri: 0101 17 1100 0111 18 1011 1001 19 1010 1011 20 1001 1101 1111 1110 1101

Dijital veri

1111 1110 1101 1100 1011 1010 1001 1000 0111 0110 0101 0100 0011 0010 0001 0000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Sra no

26

1.4. Mikroilemcinin Rogramlanmas

1.4.1. DSP nin Tanmlanmas
zellikle bilim ve mhendislik alannda, dijital sinyal ilem teknolojisinin nemi artmaktadr. Bilim dnyas ve mhendislik dijital sinyallerle icra edilmektedir. Saysal aret leme, cep telefonu, mzik seti, televizyon, dijital kamera ve VTR gibi ok geni eitlilikteki uygulamalarda kullanlr. Saysal aret lemenin kullanm alanlar aada gsterilmitir. Bu blm sizin DSP teknolojisini kolayca anlamanza yardmc olacaktr.

ekil 1.21: DSP ve ev iletiim ara gereleri

"DSP" nin anlam "Dijital Signal Processing (Saysal aret leme)" olmasnn yannda "Dijital Signal Processor (Dijital Sinyal lemci)" olarak da ifade edilir. Bu blmde, "DSP" ifadesinin anlamn "Dijital Signal Processor (Dijital Sinyal lemci)" olarak kullanacaz. DSP yksek performans gsteren ucuz ilemcilerdir. Mikroilemcisinde genel amal teknoloji younlatrlmtr. Ayrca, DSP yksek hzda alr. ekil 1.22de gsterildii gibi, direnler, reaktanslar, kondansatrler, transistrler ve opamplar gibi analog devre elemanlarnn yerini DSP alr. rnein, reaktans yuvarlak bir elektrik kablosundan yapld halde, reaktansn yapt i bilgisayarda aritmetik ilemlerle yaplabilmektedir. DSP, gelimi dijital sinyal ilemlerinde iyidir. Bunun iin DSP kullanarak analog devreler yapmak kolaydr.

27

ekil 1.22: Analog devre ve DSP

DSP kullanmnn gnlk yaamda kullandmz eyalarda birok rahatlk getirdii kolayca grlebilir. rnein, dijital cep telefonunun iine DSP yerletirilmitir. Genel amal bir mikroilemcinin (rnein Pentium 4) yerletirilmesiyle oluan bir rnn fiyat pahal olur. Fakat yksek performansl rnler basit bir mikroilemciden (rnein, Z-80) yaplamaz. Bunun iin, DSP kullanm gereklidir. DSP, kk bir devrede yksek performans ve dk retim maliyeti elde etmek iin sinyal ilemlerinde etkin olarak alabilir. Bylece, yksek performansl ve dk cretli cep telefonu kk bir devreye sahip olabilir. Ayrca, DSP internette aktif olarak kullanlr. nternette, dijital veriler a zerinden (network) iletilir. Halka ak internet a hatt ile bilgisayar balamak iin modem gereklidir. Tabii ki,tercih edilen internet hattnn eriim hz arttka modemle daha rahat bir internet eriimi salanr. nternet eriim hz yksek olursa grntler daha hzl alnr ve hemen grntlenir.Bu tr eriim hz yksek modemlere DSP yerletirilmitir. DSPnin internet iin ok kullanl olduunu belirtmeliyiz. Hatta internet dnya apnda bu hzl yaylmn DSPye borludur.

1.4.2. DSPnin Mimarisi 1.4.2.1. Basit Bir lemcinin Mimarisi

lemci, bir sistemde "Beyin" olarak grev yapar. Bu "Beyin" in grevleri unlardr: 1) evre nitelerinden gelen veya giden verileri iletir 2) Mantksal veya aritmetik ilemleri uygular. Bu mekanizmalar elde etmek iin, ilemci iki fonksiyonla donatlmtr. Bu donanm ksmlar ekil 1.23te de gsterildii gibi "DO (veri ileme)" blm ve "THINK (program)" blm olarak isimlendirilir.

28

ekil 1.23: lemcinin ierii

DO (Veri leme)
Veri ileme blm, veri alma mekanizmas nemlidir. Bir ilemcide evre nitelerinden gelen veya giden verilerin iletimi iin bir veri yolu "data bus" ve bir adres yolu "address bus" bulunur. Address bus ve Data bus dijital verilerin iletim yoludur ve fiziksel olarak metal bir hattr. Address bus, kesin belirtilmi iki veya daha fazla bilginin verilerini belirtmek iin bir yoldur. Adres jeneratr okunan veri iin belirli bir adres retir. Bu adres verisi adres
29

yolunu srmek iin gereklidir. Ayrca, aritmetik nite alnan verilere aritmetik veya mantksal ilem uygular. Tabii ki bu da gereklidir.

THINK (Program)
lemcinin bir programa ihtiyac vardr. Hafza alanna bir program depolanr ve bu program hafzadan okunur. Bu mekanizma hafzadan okunan verilerle ayndr. Ksaca, adres yolu ve veri yolu kullanlarak, program hafzadan okunur. Ancak, adres jeneratrnn durumu burada DO ksmndakinden farkldr. Genel olarak, programn yeri ve verilerin alan farkldr. Her bir adres jeneratr program ve veri iin bir adres yolu srer. THINK blmnde, programn adres jeneratr yazmacna Program Counter (PC) denir. Programda ilenen komutun adresini saklar. Hafzadaki programn biimi "0" ve "1" in birleiminden oluur. Burada verilerin biimi tamamen ayndr. Bu nedenle, bir ilemci iin veri veya program olup olmad gerekten farkl deildir. Bu nedenle, evirme mekanizmasna ihtiya vardr. Bu bir "decoder (kod zc)" dr. Buna kod zc veya denetleyici denebilir.

1.4.2.2. DSPnin lemci Mimarisi

Herhangi bir ilemcide, ilemci mimarisinin temel kavram daha nce akladmz gibidir. yleyse farkllk nedir? lemcinin temel kavram ayn olsa bile, her bir genin nasl tasarland aritmetik blmde veya adres jeneratrnde olduu gibi somut bir ekilde farkldr (ekil 1.24te gsterildii gibi). Eer bir ilemci tasarmcs olursanz, hangi geyi tasarlarsnz? Bu soru nemlidir. Her bir ilemcinin cevab farkldr.

ekil 1.24: geler amaca gre tasarlanr

Bir ilemcinin amalarnn en iyi ekilde olmas iin tasarmc ilemcinin her bir gesini tasarlar. DSP, dijital sinyal ilemleri iin zel bir tasarma sahiptir. Bu nedenle, DSPnin tasarm Saysal aret lemenin ne olduunu anlamak iin gereklidir. Bu ilemler aada aklanacaktr.

1.4.3. Saysal aret leme in Gereken Hesaplamalar

Dijital sinyal ilemleri iin aada gsterilen ifade kullanlr.
30

Y = An . X n ........................................................................................(i)
n =1

100

Formlde n iin 1den 100e kadar deerlerini yazarsak aadaki alm elde ederiz:

Y = An . X n = A1 .X 1 + A2 . X 2 + A3 . X 3 + ... + A100 . X 100 .......................(ii)

n =1

100

fademiz yalnz arpmlarn toplam haline dnr. Ksaca, dijital sinyal ilemleri arpmlarn toplanmasyla oluur.

1.4.4. TMS320C5000 DSP serisi

DSP iinde dijital sinyal ilemleri verimli bir ekilde iler. arplan deerlerin toplanarak birletirilmesiyle hesaplanr. Bu kitapta, biz Texas aletlerinin bir serisi olan TMS320C5000DSP (C5000) serisini kullanarak DSPnin mimarisini reneiz.

1.4.4.1. MAC nitesi, C bus ve D bus

Dijital sinyal ilemlerinin anlam arpanlar ve toplananlar nitesidir.Bu niteye ksaca MAC denir ("Multiply and Accumulation" MAC). MAC nitesinde bu iki fonksiyonda birlikte yaplr.nk arpmak iin en az iki veri gereklidir ve ayn zamana ait iki verinin alnmas dijital sinyal ilemlerinin verimini artrr. Bylece, iki veri yolu MAC nitesi iin hazr olacaktr. Bu veri yollarnn isimleri C bus ve D bustr.

1.4.4.2. Accumulator (Akmlatr) ve E bus

lemlerin sonular geici olarak saklanr. Genellikle, bu alana (register) "Accumulator (akmlatr)" denir . Bu register(akmlatr) toplamlarn sonularn saklar. Ayrca akmlatr iindeki deer bus iinde son hafzada da saklanr. Aksi halde, akmlatrn iindeki ilem sonular kaybolur.nk bir sonraki ilem akmlatrn zerine yazlr. Doal olarak, veri yolu bu i iin gereklidir. nk C bus ve D bus hafza ile balantldr.Bu nedenle hafzaya veri yazlm iin bu veri yollarnn kullanld kesindir. Ancak,DSPde okunan ve yazlan veriler ayn zamanda alnr. DSP nin yksek hzl olmas iin,DSP iine E bus yerletirilir. ekil. 1.25te gsterildii gibi, E bus dier veri yollarndan bamszdr ve yalnz yazma ynne sahiptir.
31

ekil 1.25: Aritmetik nitesi ve veri yollar

1.4.4.3. Aritmetik lojik nitesi (Toplama nitesi)

Dijital sinyal ilemleri iin, belirli bir yere kadar gerekli bir fonksiyonla donatlmtr. eitli dijital sinyal ilemlerinin deiiminin algoritmas aratrlr, bu nedenle bu dier toplama nitesini(Aritmetik lojik nitesi) eklemek iin etkindir. rnein, FIR filtresinin tipik simetrik ifadesi (iii) ile bu aklanr:

Y (n) = a 0 .x 0 + a1 . x1 + a 2 . x 2 + a 3 .x3 + a 4 .x 4 + a 5 .x5 + a 6 .x6 + a7 .x7 .........(iii)

Ancak, a 4 = a3 , a5 = a 2 , a 6 = a1 , a 7 = a 0 ,

Eitlii yerine koyulursa aadaki ifade elde edilir:

Y (n) = a 0 .x 0 + a1 .x1 + a 2 .x 2 + a3 .x3 + a3 . x 4 + a 2 .x5 + a1 .x6 + a0 .x7 = a 0 .( x 0 + x 7 ) + a1 .( x1 + x 6 ) + a 2 .( x 2 + x5 ) + a3 .( x3 + x 4 ) ...............(iv)

32

Bu uzun mesafeli infrared redrasyon tip alak geiren filtrenin filtre katsaylardr ve merkezin etrafnda bu katsaylar simetriktir. ekil.1.26da gsterildii gibi yalnz MAC nitesinde hesaplamalar yapld halde dier aritmetik nitenin kullanm ile,toplama yaplrken arpmann da yaplmas mmkndr. Bu mekanizma tarafndan hesaplama sresi yarya der. Dier algoritmann iinde de benzer ilerin yapld dnlebilir.

ekil 1.26: C5000 Serisi Aritmetik nitesi ve Bus

nk aritmetik nitenin says 2ye artmtr. lem sonularnn sakland register says da 2ye artmtr. Bu DSPnin C5000 serisinin temel bir yapsdr. C5000 serisi DSPnin yksek performans, dk g ve dk cret dengesini salayabilmektedir.

33

RNEK 2

CCS Program Kullanlarak Mikro lemci Nasl Programlanr lk olarak "Hello, DSP !" cmlesini grntleyen program hakknda dnelim. Kullanacamz ilemci DSP olmasna ramen yazacamz program klasik C programlama dilinde olacaktr.Program aadaki gibidir: #include <stdio.h> void main() { printf("Hello,DSP !\n"); } Program altrma yolu kullandnz sisteme baldr. Program setiiniz herhangi bir sistem zerinde yazlr, kaydedilir ve makine diline derlenir. rnein Windowsta, dosya isminin uzants ".c" olur. Yani "hello. c" gibi. Program derledikten sonra, altrlabilir dosya tipi "hello. exe" oluturulur. DOSun komut satrndan bu program altrld zaman ekranda "Hello, DSP!" gzkr. imdi, DSP sistemi iinde bunun nasl yapldna bakalm. DSP sistemi Windows gibi bir ekrana sahip deildir. Ancak DSP bir hata ayklayc (Gelitirilmi evre niteleri programlaycs) ile birlikte alr. C5000 evre nitesinin program olan "Code Composer Studio" ile DSP kontrol edilir. Ksacas , "Hello, DSP!" cmlesi "Code Composer Studio (CCS) " program editr zerinde grntlenir. Bu kitapta, Texas evre nitesinin program olan "Code Composer Studio 'C5416 Version 2.10.05" (biz ona ksaca CCS diyeceiz) kullanlmaktadr. CCSnin altrlmas Eer CCS bilgisayarnzda kurulu ise, bilgisayarnzn masa stnde CCS ikonu gzkecektir. Bu ikonu ift tklayn ve CCS programn balatn. veya, Windows- Start Menu-Programlardan da CCS seilerek program altrlr.

34

ekil 1.27: Code Composer Studio program ekrannn almas

Yeni Bir Proje Yapmak Hazrlk (Dosyalarn Dzenlenmesi) CCS programnn kurulumu srasnda "C:" srcsnn kk dizininde "ti" dosyas oluturulur. "ti" dosyas iinde de "myprojects" dosyas oluturulur. Yazdmz programlarn dosyalarn bu dosyann iine kaydedip proje oluturacaz.imdi "hello" dosyas iin projemizi yapalm. "Hello.PJT" nin Yapl "Project" mensnden "New" komutunu sein. "Project Creation" isimli pencere alr. Sonra, projenin ismi ve yeri belirtilir (imdi proje ismi olarak , "hello" girin). Projenin ismi girilince yeri otomatik olarak Location kutucuunda belirir. Eer proje yeri otomatik belirtilmemise, doru adresi girin (bu durumda doru adres "c:\ti\myproject\hello\" olacaktr). Projenin uzants otomatik olarak ".pjt" olacaktr. Bylece, projemiz "hello.pjt" yaplm olur. CCS program editrnn sol tarafnda "Project View" penceresi gzkr. Bu pencerede oluturduunuz "hello.pjt" proje dosyasnn yanndaki + iaretine klikleyerek proje dosyasnn ierdii 5 tane alt dosyay grntleyin.Yeni bir proje oluturulduunda bu dosyalar otomatik oluturulur ve balangta ilerinde hibir ey yoktur.Bu dosyalarn
35

isimleri srasyla yledir: "DSP/BIOS Config", "Generated Files", "Include", "Libraries" ve "Source".

ekil 1.28: "hello.pjt nin yaps

Projeye Baz Dosyalarn Eklenmesi Projenin, kaynak dosya, konfigrasyon (yaplandrma) dosyas gibi baz dosyalara ihtiyac vardr. Kaynak Dosya (Source Fle) Yeni bir kaynak dosya yapmak iin (rneimizdeki "hello.c" gibi), menden "File" -> "New" -> "Source file" seildii zaman "Untitled1" program penceresi alr,buraya Liste 61deki C dilindeki program yazn. Bu program kaydetmek iin File menden "Save As" seeneini sein ve dosyann ismini "hello.c" olarak girin ve Save butonunu tklayn.

36

ekil 1.29: Kaynak programn girilmesi

Projeye Kaynak Dosyann Eklenmesi Projeye kaynak program "hello.c" nin eklenmesi iin, Project menden "Add Files to Project" seeneini sein. Sonra, ekrana gelen pencerenin iinden "hello.c" sein ve open butonunu tklayn.Hello.pjt dizini altndaki source dosyasnn yanndaki + iaretine klikleyerek "hello.c" kaynak dosyasnn eklendiini grebilirsiniz. Bir Konfigrasyon Dosyasnn Yaplmas Ve Eklenmesi Yeni bir konfigrasyon dosyas oluturmak iin menden "File" -> "New" -> "DSP/BIOS Configuration..." sein. Kullandmz DSPnin konfigrasyon dosyas olan "dsk5416.cdb" dosyasn sein ve "OK" tklayn. Ekranda "Config1" isimli yeni bir pencere gzkecektir. Bu dosyay "hello.cdb" olarak kaydettiimizde oluturulan konfigrasyon dosyasn projemize eklemi oluruz. File menden "Save As" seeneini sein ve konfigrasyon dosyasnn ismini "hello.cdb" olarak girin ve Save butonunu tklayn. imdi oluturulan bu konfigrasyon dosyasn (.cdb uzantl dosyay) projeye eklemeliyiz. Menden "Project" -> "Add Files to Project" seeneini tklayn.Ekrana gelen pencerede "File of type" kutucuundan konfigrasyon dosyas seeneini "Configuration File (*.cdb)" sein. konfigrasyon dosyas gzkecektir (rneimizdeki "hello.cdb" dosyas gzkr). Dosyay sein ve "open" butonunu tklayn , "hello.cdb" dosyasnn projeye eklendiini "Project Creation" penceresinden "DSP/BIOS Configuration..." dosyasnn yanndaki + iaretine klikleyerek grebilirsiniz.
37

Compler ve Lnker Seenekleri Konfigrasyon iin kullandmz "far call" seeneine deitirmemiz gerekir. Derleyici program derlerken eer "Use Far Calls" seenei seili olursa geni bir program yaplabilir.Bu seenei semek iin menden "Project" -> "Build Option" seeneini tklayn gelen mende "Compiler" sekmesini tklayn ve Category nin iinden "Advanced" sein.Buradan "Use Far Calls" seeneini tklayn. Yine ayn menden bu sefer "Linker" sekmesini sein ve Category nin iinden "Basic" sein.Buradaki "Include Libraries" kutucuuna "dsk5416f.lib" yazn ve "OK" tklayn. Lnker Komut Dosyas Konfigrasyon dosyas yapld zaman linker komut dosyas otomatik olarak yaplr. Burada, sadece linker dosyasn (.cmd uzantl dosyay) projeye eklemeliyiz. Menden "Project" -> "Add Files to Project" seeneini tklayn.Ekrana gelen pencerede "File of type" kutucuundan linker komut dosyas seeneini "Linker Command File(*.cmd)" sein. Komut dosyas gzkecektir (rneimizdeki "hellocfg" dosyas gzkr). Dosyay sein ve "open" butonunu tklayn , "hellocfg.cmd" dosyas projeye eklendiini "Project Creation" penceresinden de grebilirsiniz. Otomatik Olarak Yklenen Seenekler Proje derlendikten sonra otomatik olarak programn DSP borduna yklenmesi iin CCS programnda baz seenekler aktif yaplr.Bunun iin "Option" menden -> "customize" -> seeneini sein ve ekrana gelen mende "Program Load Options" sekmesini tklayn.Burada "Load Program After Build" seeneinin aktif olmas iin yanndaki kutucuu tklayn. Programn Derlenmesi Buraya kadar yukardaki ilemlerin hepsi yaplarak btn gerekli dosyalar tamamlanm olur. Projeyi tamamlamak iin ise kaydetmek zorundayz. Project -> menden Save seeneini tklayn. alabilir bir dosya yapmak iin derleme "Build" yaplmas gerekir. CCS program editrnde, srasyla "Projects" -> menden "Rebuild All" seeneini (Rebuild All) ikonunu tklayn. Bir sre sonra , eer sein veya ara ubuu zerindeki bir hatanz yoksa, alabilir dosya (hello.out) oluturulur. Hem de alabilir dosya (hello.out) DSP borduna gnderilmi olur. ekil 6.4te gsterildii gibi CCS editrnn en altndaki "Build" ekrannda : mesajn grrsnz. Eer programnzda hata varsa derleme yapldktan sonra Build Complete, program DSP kartna gnderilmez ve 0 Errors,0 Warnings,0 Remarks. hatalar yine "Build" ekrannda srasyla yazar.

38

ekil 1.30: Derlemenin hatasz olarak tamamland durum

Programn altrlmas (Run) butonu kliklenir. CCS Program altrmak iin, ara ubuu zerindeki editrnn en altndaki "Stdout" ekrannda "Hello ,DSP! " mesaj gzkecektir.

39

ekil 1.31: Uygulamann sonucu

Programn grnts bitmi gibi olsa da otomatik olarak programn almas durmaz.Programn almasn sonlandrmak iin ara ubuu zerindeki (Halt) butonunu tklayn. Eer program tekrar batan altrmak isterseniz, "Debug" menden "Restart" seeneini tklayn (Burada "Reset CPU" seeneini sakn semeyin). Restart seenei ile Program Counter ierii programn balang adresi "c_int00" olur ve program tekrar batan almaya balar. CCS editrnn en altndaki "Stdout" ekrannda "Hello ,DSP! " mesajnn dier satra tekrar yazld grlerek, programn tekrar altrld daha iyi anlalr.
40

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

CCS Program Editrne Adn Soyadn Yazdran Program lem basamaklar CCS programn anz. Project menden komutunu seiniz. New neriler Project Creation penceresinde projenin ismi girilince otomatik olarak Location kutucuunda belirir.Eer proje yeri otomatik belirtilmemise doru adresi aadaki gibi giriniz. c:\ti\myproject\isim\ CCS program editrnn sol yanndaki Project view penceresinde isim.pjt proje dosyasnn yanndaki + iaretine klikleyerek proje dosyasnn ierdii "DSP/BIOS Config", "Generated Files", "Include", "Libraries" ve "Source" isimli ii bo 5 alt dosyann varln teyit ediniz. isim.c kaynak dosyasnn projenize eklendiini isim.pjt dizini altndaki source dosyasnn yanndaki + iaretine klikleyerek gzleyiniz.

Project Creation isimli alan pencereye proje ismi olarak isim yaznz. File menden New -> Source File seerek ekrana gelen Untitled1 program penceresine C dilinde adnz ve soyadnz ekranda yazacak program yaznz. File menden Save As seeneini seerek dosyann ismini isim.c olarak yazn ve Save butonunu tklaynz. Project menden Ad Files to Project seeneini seiniz. Ekrana gelen pencerenin iinden isim.c klikleyerek kaynak dosyay projenize ekleyiniz.

41

CCS Program Editrne Adn Soyadn Yazdran Program

lem basamaklar
Yeni bir konfigrasyon dosyas oluturmak iin menden "File" -> "New" -> "DSP/BIOS Configuration..." seiniz. Kullandmz DSPnin konfigrasyon dosyas olan "dsk5416.cdb" dosyasn sein ve "OK" tklaynz. Ekranda "Config1" isimli yeni bir pencere gzkecektir. Bu dosyay "hello.cdb" olarak kaydettiimizde oluturulan konfigrasyon dosyasn projemize eklemi oluruz. File menden "Save As" seeneini sein ve konfigrasyon dosyasnn ismini "hello.cdb" olarak girin ve Save butonunu tklaynz. Menden "Project" -> "Add Files to Project" seeneini tklayn.Ekrana gelen pencerede "File of type" kutucuundan konfigrasyon dosyas seeneini "Configuration File (*.cdb)" sein. Konfigrasyon dosyas "isim.cdb" gzkecektir Dosyay seiniz ve "open" butonunu tklaynz. "Project" -> "Build option" seeneini tklayn gelen mende "Compiler" sekmesini tklaynz ve Category nin iinden "Advanced" sein.Buradan "Use Far Calls" seeneini tklayn. Yine ayn menden bu sefer "Linker" sekmesinde Category nin iinden "Basic" seiniz.Burada "Include Libraries" kutucuuna dsk5416f.lib" yazarak "OK" tklaynz.

neriler

"isim.cdb" dosyasnn projeye eklendiini "Project Creation" penceresinden "DSP/BIOS Configuration..." dosyasnn yanndaki + iaretine klikleyerek grebilirsiniz. Konfigrasyon dosyas yapld zaman linker komut dosyas otomatik olarak yaplr. Burada, sadece linker dosyasn (.cmd uzantl dosyay) projeye eklemeliyiz.

42

CCS Program Editrne Adn Soyadn Yazdran Program

lem basamaklar
Menden "Project" -> "Add Files to Project" seeneini tklayn.Ekrana gelen pencerede "File of type" kutucuundan linker komut dosyas seeneini "Linker Command File(*.cmd)" sein. Komut dosyas gzkecektir (rneimizdeki "hellocfg" dosyas gzkr). Dosyay sein ve "open" butonunu tklaynz. "Option" menden -> "customize" > seeneini sein ve ekrana gelen mende "Program Load Options" sekmesini tklayn.Burada "Load Program After Build" seeneinin aktif olmas iin yanndaki kutucuu tklaynz. Project -> menden save seeneini tklaynz. Projects" -> menden "rebuild All" seeneini sein veya ara ubuu (Rebuild All) zerindeki ikonunu tklaynz. Program altrmak iin, ara

neriler
"hellocfg.cmd" dosyas projeye eklendiini "Project Creation" penceresinden de grebilirsiniz. Proje derlendikten sonra otomatik olarak programn DSP borduna yklenmesi iin CCS programnda baz seenekler aktif yapmalsnz. Projeyi tamamlamak iin kaydetmek zorundasnz. ise

alabilir bir dosya yapmak iin derleme "Build" yapmalsnz. eer bir hatanz yoksa, CCS editrnn en altndaki "Build" ekrannda : Build Complete, 0 Errors,0 Warnings,0 Remarks.

mesajn grrsnz. Eer programnzda hata varsa derleme yapldktan sonra program DSP borduna gnderilmez ve hatalar yine build ekrannda srasyla yazar. CCS editrnn en "Stdout" ekrannda grmelisiniz. altndaki isminizi

ubuu zerindeki tklaynz.

(Run) butonu

43

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki sorular doru D veya yanl Y olarak cevaplaynz. (..........) 1. Srekli deien fiziksel deerler bir analog sinyali oluturur. (..........) 2. Rakam veya karakter formunda grntlenen sinyaller bir dijital sinyali oluturur. (..........) 3. Dijital bir ses sinyalini analog sinyal olarak kayt edebiliriz. (..........) 4. O-100V aralndaki analog voltaj deeri dijital formata sekiz bit binary saylar kullanlarak dntrlmektedir. Dijital seviyenin kalitesi ya da hassasiyeti 100/(28-1) =0,39V seviyesindedir. (..........) 5. ADC (Analog / Dijital Convertr) entegresinde analog giri terminalinden gelen analog sinyal dnm balatma sinyali ile dijital sinyale dntrlr ve dnm sonu sinyali ile dijital k terminaline aktarlr. (..........) 6. Kesin doru bir A/D dnm yapmak iin bir peryot ierisinde analog sinyalin deimedii durumlarda alnan kesin deerler korunur.Bu ilemi yapan devrelere tutucu devre denir. (..........) 7. Tutucu devre analog giri ile dijital sinyal k terminali arasna yerletirilir ve A/D dntrcye yollanp kullanlr. (..........) 8. D/A dnm temel olarak A/D dnmn tersidir. (..........) 9. DAC (Dijital / Analog Convertor ) entegresindeki evirme ilemi anlk yapldndan, evrim ilemi sonunda A/D dnmde ki biti sinyali gibi bir kontrol sinyaline ihtiya yoktur. (..........) 10. Bir DAC kndaki sinyal alak geiren filtreden geirilerek dzgn bir analog sinyal elde edilir.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

44

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
FIR ve IIR filtre uygulamasn istenen deerlere uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Saysal filtreler hakknda bir aratrma yaparak rapor haline getiriniz.

2. FIR VE IIR FLTRE NEDR?

2.1. FIR tip filtre
2.1.1. FIR Tip Filtrenin Oluumu
ekil 2.1de FIR tipi filtrenin oluumu gsterilmektedir. D/A konvertrn rnekleme zamanna bal olan verileri ve A/D konvertrn nceki ve dosyada depolanan giri verilerinin bilgileri kabul edilir. Ne zaman en son veri eklin en solundan girerse bu bir veri ilenir ve bir veri saa doru kaydrlr. Ve en son veri tekrar en son tarafta giri olur. Filtre katsaylar (hn) srasyla hazrlanarak yerletirilir, her bir veri karlatrlr, sonular toplanr ve filtre knda gsterilir. Bu zamanda, eitli filtrelerin karakteristiklerine, filtre katsaylarnn deerlerine ve saylarna bal olarak serbeste karar verilebilir.

ekil 2.1: FlR tip filtrenin temel bileenleri

45

Burada her bir verinin ilenmesinden ve biriktirilmesinden nce filtre katsays yerletirilmitir. Ayrca, seviye ilemleri ve birikme ilemleri, filtre katsaylarnn hepsinin ayn olduu zaman 2 blmn zamannda 3n 4 blm, 0.5 ve 0.33 sresindeki bir szcn 0.25 olduu kabul edildii ayn sonular olur. FIR tip filtrede, her bir filtre katsays yksek geiren filtre ve bant geiren filtre iin bunu yapmak veya bir aktif filtre yapp yapmamak iin yalnz uygun seim yapar.

2.2. IIR tip filtre

Daha nce IIR tip filtreden ve saysal filtre kl olduundan bahsetmitik. IIR tip filtrede, filtre katsaylarna analog filtre devresinin gei donanmnn dizayn metodu olarak benzer tekniklere bal olarak karar verilir. Birka eit analog filtre devre yaplar vardr. Bu filtrelerin her bir zelliini en iyi ekilde ve tam anlamyla kullanmak gerekir. Burada, filtre katsaylar kullanlarak yaplan kolay bir uygulama sonular ekillerle gsterilerek, yalnz bir analog filtrenin karakteristiklerinden elde edilen filtre katsaylar hakknda bilgi verilecektir. Yalnz filtre katsaylarnn deitirilmesiyle eitli filtre karakteristiklerinin elde edilebileceini renelim.

2.2.1. IIR Tip Filtrenin Yaps

ekil 2.2de IIR tip filtrenin bileenleri gsterilmektedir. Srayla iki tane uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtre balanmtr. Filtre katsaylarnn deerleri (ha1,han), ilk ndeki uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrede en son giri verileri koyularak toplanr ve bir nceki ilem sonular hafzaya alnr. Sonular ilk ndeki uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrenin bir g k olarak hafzada tutulur. Son blmdeki uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrede bir nceki ilem sonular ilenerek toplanr. Hazrlanan filtre katsaylar (hb0-hbn) kullanlr. Uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtreden dolay bir sonraki adm bir nceki admn yanndadr. ekil 2.3te yukardaki anlatlan ilemleri gerekleyen program gsterilmektedir. ekil 2.3te, Butter Worth tip alak geiren filtrenin filtre katsaylarnn kullanlmas durumu aklanarak gsterilmitir. lk ndeki uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrede ilem sonularnn kullanlmas ve son blmdeki uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrede bir sonraki nesnenin ilenmesi IIR filtrenin zelliidir. Burada ileme tabi tutulan veri sonularndan biri anlalabilir, nk ilk ndeki uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrenin her bir filtre katsays yerine koyulur ve eklin solundaki ve arkasndaki veri sonularnn ak ekil 2.2deki nesnenin bir ilemi olarak tekrar kullanlr. Daha nce ilenmi bir veri sonucunun kaydrlmas ve bu verilerin tekrar bir sonraki ilemde kullanlmas ilemleri geri besleme olarak bilinir. Bu geri besleme bulunan mekanizmada saysal filtreleme ileminin 2 dakikada yaplmas ile uzun mesafeli infrared redrasyon tip filtrenin ve IIR tip filtrenin bileenlerinde byk bir fark vardr.

46

ekil 2.2: IIR tip filtrenin yaps

47

ekil 2.3: IIR tip filtre program (IIR.C)

48

2.3. FIR ve IIR Filtrenin Kullanm Alanlar Nelerdir

2.3.1. Filtre eitleri
eitli sinyaller arasndan yalnz istenilen sinyali szerek veren elektronik devrelere filtre denir. Bir kahvenin telvesini szen kt filtre veya delikli szge gibi filtreler istenilen frekanstaki sinyalleri geirir istenmeyen frekanstaki sinyalleri geirmez. Dijital filtreler saysal veri sinyali retir ve bu sinyalleri temel matematik ilemlerine dayal donanmla birlikte programda iler.

Tablo 2.1: eitli filtreleri ve isimlerini gsterir.

Filtreler eitli kark sinyaller arasndan "yalnz gerekli bir sinyalin gemesi" veya "yalnz gereksiz bir sinyalin gememesi" ilemlerinde kullanlr. Yani alak frekansl sinyallerin, yksek frekansl sinyallerin veya istenilen bant aralndaki sinyallerin geirilmesinde filtreler kullanlr. Genelde, filtrelerin nominal byklkteki benzer sinyalleri elde etmek iin geirdii
49

grlr. Bir dijital sinyal ilemlerini yapmak iin donanma ihtiya duyulduu zaman birok alak geiren filtreler grlr ve Anti-Alias filtre gibi filtrelerin nemli bir rolnn yk alnr. Ayrca bu Tablo 2.1de gsterilen eit filtrede dijital filtre ilemcisi dijital sinyal ilemleri olarak aklanr.

2.3.2. Filtrelerin genlik karakteristikleri

Filtre dizayn ve karakteristikleri hakkndaki aklamalarn daha iyi anlalmas iin, filtrelerde ihtiya duyulan genlik karakteristiklerinin her bir blmnn isimleri aadaki ekil 2.4te gsterilmitir. Gei bandnn (pass band) frekans aralnda zayflatlm frekanslarn dndaki birbirine benzer sinyaller geirilir. Zayflatlm frekans aral ise kesim band (stop band) olarak bilinir. Kesim band (stop band) ile gei band (pass band) arasndaki banda gei band (Transition band ) denir. Genelde, bu iyi bir filtredir, nk bu filtrede istenmeyen sinyaller zayflatlarak gemesi engellenir ve istenen sinyaller yaln olarak ayrlabilir.

ekil 2.4: Filtrelerin genlik karakteristiklerinin her bir blmnn isimleri

Gei bandnn balang ve biti frekanslarna kesim frekans "Cutoff frequency" denir. Yukardaki ekilde de grld gibi iki tane kesim frekans vardr. Bunlardan biri gei bandnn balang noktasndaki f1 kesim frekans "Cutoff frequency1" dieri ise gei bandnn bitip transition (gei) bandnn balad noktadaki f2 kesim frekansdr "Cutoff frequency2" . Bu iki kesim frekans gei band filtresinde (band-pass filter) ve srasyla birer birer alak geiren filtre (low-pass filter ) ve yksek geiren filtrede (high-pass filter) yer alr.

50

ekil 2.5: Bir alak geiren filtrede (low-pass filter) seviyelendirme ilemleri

51

ekil 2.5 (a) da kullanlan giri sinyalinin gerek zaman dalga formu deien zaman ekseni zerinde, genlik spektrumu da frekans ekseni zerinde gsterilmitir ve buna "Chirp signal" denir. Ayrca, frekans aksnn her iki son ucunda bu sinyallerin genlik spektrumlar zayflad halde orta blmede dzgn bir hale gelir. Bu durum filtre iin eklenen sinyallerin filtre karakteristii olarak bilinir ve geirilen k sinyallerinin genlik spektrumlar grnr. eitli filtre karakteristikleri, "Chirp signal" kullanlmasyla ekildeki metod tarafndan deerlendirilir. Giri sinyalinin verileri konusunda, (Biri ile 1 tane yenisinin yenilendii zaman), ekil 2.5 (b) de iki parann ortalamas alnmtr. Genlik spektrumu, "Chirp signal" ilemlerinin sonunda alak geiren filtrede yava yava gelir. nk Tablo 2.1deki blmelere dikkat ederseniz en sadaki en zayflatlmtr. Ayrca, ekil (c) ve (d)de 3 ve 4 verinin seviyelendirilmesiyle oluan genlik spektrumu gsterilmektedir. Bylece filtre karakteristii gsterilen transition (gei) bandndaki eilim, artn zayflamas ve veri saylarnn seviyeleri hakknda iyi veya kt olan artn aniden gelmesi daha iyi anlalr. Ancak, pratikte alak geiren filtre olarak kullanldnda bu olmaz nk karakteristikte bu azalmadan hemen sonar stop band tekrar gelir ve bu gzkr. Bu gerek zaman dalga formunun filtreden geirildikten sonra dorulanabilir. Bu ekilde, rneimizdeki baz giri sinyallerini kullanarak uygun giri sinyali ve grnm ilemleri iin filtre ilemlerinin verdii eit bir sonu elde edilmesi daha iyi anlalr. Bu saysal filtrenin bu srede nasl en uygun ilemi yapaca hakknda bir dncedir.

2.3.3. FIR ve IIR Filtre Nasl Gerekletirilir

Geri besleme devresiz FIR tip filtre ve geri besleme devreli IIR tip filtre Tablo 1.5te iki ayr blmede gsterilmitir. FIR (Finite Impulse Response) tip filtre sadece bir saysal sinyal ilemi yapan bir filtredir. nk ilemleri sreklidir, kolayca kullanlmas mmkndr. Ancak, elde edilmesi beklenen azaltlm karakteristik iin, bir ok sayda aamal olarak filtre katsaylarna ihtiya duyulur. O nedenle, programda uygulama sresi uzun srer ve kullanlan ilem takm tarafndan ortalanr.

52

Tablo 2.2: Saysal filtrenin zellikleri ve oluumu

Dier IIR (Infinite Impulse Response) tip filtre, bir elektronik devre tarafndan saysal sinyal ilemleri ile deitirilen analog bir filtredir. Bu filtrenin zellii birka filtre katsaysnn aamal deerleri ile karlatrma yaparak byk bir zayflama karakteristii elde etmesidir. Gerek zaman ilemleri kullanlarak uygulama sresini ksaltmak mmkndr. Saysal filtrelerde filtre katsaysnn aamal deerleri artrlr ve azaltlr. nk bu sadece programdan meydana gelmektedir. Filtrenin azalan karakteristii iptal edilebilir ve bu eitli filtrelerle filtre katsaylarnn deitirilmesiyle mmkn olur. Birok deer vardr. rnein lehimleme ii, yalnz bir elektronik devrenin oluumu zamannda belirli bir yere kadar bir aktif filtre ile karlatrma yapmak gereksiz olmaz ayrca, hesaplama gibi benzer ileri de kolayca yerine getirir. 53

Fakat, saysal filtrenin tek problemi baka bir el zerindeki programn ilem hzdr. IIR tip filtre ise, kullanl bir zayflama karakteristii greceli olarak uzun mesafeli infrared radyasyon tip filtre ile birka filtre katsaysnn aamal deerleri ile karlatrma yaparak elde edilir. Bununla birlikte, ses dalgasnn band (20Hz-20kHz) kiisel bilgisayar ilemleri ile ilenebilen yksek ses frekans alannn st seviyesini ilemek olduka zordur. Eer saysal sinyal ilemleri zel ilemcisi uyum salasa bile elektronik devrenin oluumundaki filtrenin ilem oran buna yetiemez.

2.3.4. Alak-geiren filtre, filtre katsaylar ve karakteristikleri

Filtre katsaylarnn nasl istenecei hususunda baz metodlar vardr. Burada Fourier serisinin basit bir yuvarlamayla alak geiren filtrenin katsaylarnn rnekleri Tablo 2.3te gsterilmektedir. Ve bu katsaylar kullanlarak Chirp sinyal ileminin rnekleri ekil 2,6da gsterilmektedir. Filtre katsaylarnn saylar karlatrlr ve eit (5 adm, 11 adm ve 21 adm) kabul edildii zaman karakteristikle karlatrlr. ekil 2,5(a)nn giri sinyali bir Chirp sinyaldir. Her bir filtrenin karakteristii, her bir filtrenin geirdii ve genlik spektrumundan sonraki dalga ekli ve genlik spektrumlar dalgalarnn ekline baklarak yaplan karlatrmayla dorulanr. ekil 2,5(b) filtre katsaylar konusunda be adm ile (n=-2,-1,0,+1,+2) kullanlan bir alak geiren filtrenin karakteristiidir. Sadaki yarm ise, bir eit filtre olan alak geiren filtredir. nk dalga eklinde de ve genlik spektrumunda da azalma olduu halde giri sinyalinin sol yars olarak ayndr.

Tablo 2.3: Uzun mesafeli infrared redrasyon tip alak geiren filtrenin filtre katsaylar rnekleri

54

55

56

ekil 2.6: Tablo 2.3teki filtre katsaylarn kullanan alak geiren filtrenin karakteristii

Transition (gei) bandnn eiminin bymesi ani olur ve 11 adm ve 21 adm filtre katsaysnn aamal deerleri ile filtre dzeltilmesi olarak anlalmas ilemi gzkr. Fakat gei bandnn engebelilii, filtre katsays artnn aamal deerleri olarak bir tarafta artar. Programn kulland bu zaman ekil 2.6da gsterilmitir. Burada, n=0 dndaki filtre katsaylar simetriktir. Aadaki programda ereve iindeki saylara dikkat ederseniz n=-1 ve n=+1 iin filtre katsays ayndr. Yani 11 adm filtre katsays iin n=0dan +-5 deerlerinin Tablo 2.3ten alnarak kullanld grlmektedir. Ayn ekilde, eer nnin deeri 21e deiirse n=0-+-10 iin 21 filtre katsays kullanan program deitirmek mmkndr.

57

ekil 2.7: FIR tip program (adm adm 11 filtre katsays iin. )

ekil 2.5te gsterildii gibi gei band przldr. Eer birok filtre katsays kullanlrsa transition (gei) bandn eimi hzlandrlr. Fourier serisinde istenilen filtre katsaylar kullanlr ve sonu basit bir yuvarlama yaplarak alnr. Buna Gibbs olay denir. Bu olaydaki indirgeme, istenilen filtre katsaylar iin yalnz pencere fonksiyonu uygulamasna sahiptir. Daha nce Tablo 2.3te filtre katsaylar verilen alak geiren filtrenin eit pencere fonksiyonunun Hamming Window, Panning Window ve Blackman Window iin filtre katsaylar Tablo 2.4te verilmitir. Somut bir yntem olarak, Tablo 2.3teki filtre katsaylar dzenli olarak n=-10-0-+-10 iin 21 tane verinin toplanmasyla yaplr. Daha 58

sonra, her bir pencere fonksiyonu program iin kullanlan I/O (giri/k) nun yeni adrese gnderilmesi ilemleri yaplr. ekil 2.6daki programda, Tablo 2.4teki karlkl ayn olan filtre katsaylarnn bir dieri ile yenilenmesiyle filtre karakteristii deitirilir. ekil 2.7de Tablo 2.3te verilen filtre katsaylar kullanlarak bu pencere fonksiyonu ilemleri sonucu oluan alak geiren filtre karakteristiklerini gstermektedir. ekil 2.7(a)da bu filtre katsaylar kullanlarak transition (gei) bandnn eiminin hzlandrld bir karakteristik grlmektedir. ekil 2.5(d)de 21 adm filtre katsays kullanlmtr. ekil 2.7 (b) - (d) deki her bir karakteristik her bir pencere fonksiyonunun ilemlerinin bir sonucudur. ereve iindeki ekilllerin hepsi birbirinin benzeri grnmesine ramen transition (gei) bandnn eiminde ufak farkllklar vardr. Fakat, bunu resimden fark etmek zordur. Fakat bylece, yalnz gei bandnda deil ayrca stop bandnda da pencere fonksiyonu uygulanmasyla karakteristiin fazlasyla azalndaki dzensizlik daha iyi anlalr.

Tablo 2.4: Pencere fonksiyonunda kullanlan alak geiren filtrenin filtre katsaylar (kesim frekans 0.2 normal deeri iin)

59

ekil 2.8: Tablo 2.3teki filtre katsaylarn kullanan alak geiren filtrenin karakteristii

60

2.3.5. Kesim frekansna nasl karar verilir

Bir filtre karakteristiinde gei bandnn bitip, transition (gei) bandnn ve zayflamann balad snrdaki frekans, kesim frekans olarak bilinir. Burada, saysal filtrede kesim frekansna nasl karar verileceini aklayacaz. Saysal filtrelerde, kesim frekans frekans rneklemesiyle yakndan ilgilidir. Frekans rneklemelerine bal olan giri verileri belirli gerek zamandaki giri verilerinin dosyasndan ve belirli uygulamayla dahi elde edilir. Saysal filtre ilemlerinin toplama ilemlerinin sonular filtre katsaylarnn yerine koyularak temel rnekleme verilerinin geirilmesi vb. dir. Bu yzden, saysal filtrelerin kesim frekans, giri verisinin rnekleme frekansnn bir nesne olarak ileme tabi tutulduu ve 1 olduu kabul edilirse oran (= kesim frekans / rnekleme frekans ) olarak belirlenir. "Normal hale getirilmi" olarak ifade edilen bu kesin deer orana gre 1 olur. Bundan baka, bu oran 0.5 veya daha da azald grlr. Bunun nedeni rnekleme teoreminin donanm tarafndan anlalmas yzndendir ve Anti-Alias-filtrenin kesim frekans rnekleme frekansnn yarm altndadr. ekil 2.8de 5 eit kesim frekans (normalletirilmi kesim frekanslar = 0.5, 0.4, 0.3, 0.2, ve 0.1) kullanlan filtre karakteristiklerinde kesim frekansnn deiimine dikkat edin. ekil 2.6daki programn sadece filtre katsaylar blmn ekil 2.8 deki karakteristiklerin her bir durumu iin Tablo 2.5teki bir duruma ait deerlerle deitirerek bu karakteristikleri grmeniz mmkn olacaktr.

Tablo 2.5: Normalletirilmi farkl kesim frekanslar iin filtre katsaylar rnekleri

61

Burada, en yksek frekansn bir sa kesi frekans ekseni zerinde gsterilen genlik spektrumunun eyrek ekseni olsa dahi bu rnekleme frekansnn bir yarsdr. Bu yzden, her bir kesim frekans (zayflamann balad frekans) bu eyrek eksenin 5 eit paraya blnmesiyle elde edilen frekans olacaktr. ekil 2.8(b)de rnekleme frekansnn yars kadar olan kesim frekansnn 0.5 olduu karakteristik gsterilmitir. Aktif frekans bileenleri rnekleme frekansnn yarsnn altndaki rnekleme verilerine dahil edilir. Bu yzden, rnekleme frekansnn yars (0.5) iin alak geiren filtrenin kesim frekansnn belirtilmesi anlamszdr. nk burada btn veriler geiriliyor. Bu ekil 2.8(a)nn giri sinyali olarak tamamen ayndr ve dier sonular deneylerden gelen bir etki deildir.

62

ekil 2.9: Tablo 2.5teki filtre katsaylarnn kullanlmasyla kesim frekansnn deiimi

ekil 2.8.(c)den (f)ye kadarki karakteristiklerde yksek frekansn her bir kesim frekansnda genlik spektrumundaki hzl azal daha iyi anlalmaktadr. Bundan baka, band geiren filtrenin karakteristiindeki dzensizlii kesim frekans iin kk ve gelierek gzkt anlalr.

63

Yksek geiren filtre, filtre katsaylar ve karakteristikleri Yksek geiren filtrenin filtre katsays, alak geiren filtrenin filtre katsaysnn kullanlmasyla kolayca bulunabilir. Bunun iin yaplan ilemler aada gsterilmektedir. Alak geiren filtrenin filtre katsaysnn, normalletirilmi 0.5 kesim frekansnda olduu kabul edilir ve istenen yksek geiren filtrenin kesim frekansnn normalletirilmi deeri 0.5den kartlr. n nin deerleri istenilen alak geiren filtrenin filtre katsaylar iin eski saylarn paragrafnn sinyali terslenir. Eer gerekirse filtre katsaysnn elde edilmesinde pencere fonksiyonu koyulur.

Yukarda anlatlan maddelere bal olarak yaplan ilemlerle yksek geiren filtrenin istenilen filtre katsaylar rnekleri Tablo 2.6da gsterilmitir. Tablo 2.5ten alnan ve ilenen 0.3(=0.5-0.2) normalize edilmi kesim frekans deeri alak geiren filtrenin filtre katsays 1 tanedir, nk bu durumda kesim frekansnn normalize edilmi kesim frekans 0.2dir.nk alak geiren filtrenin filtre katsaylar, kesim frekans normalize deeri 0.3 olan pencere fonksiyonu uygulanmtr. Daha nce verilen Tablo 2.4te daha nce verilen katsaylarn yalnz iaretlerinin deitirilmesi ile de bu mmkndr. ekil 2.9 Tablo 2.6daki her bir filtre katsaysnn kullanlmasyla elde edilen ilemlerin sonulardr. Bu karakteristiklerde alak geiren filtrenin yksek frekans aralndaki karl ihmal edilmitir.

Tablo 2.6:Pencere fonksiyonunda kullanlan yksek geiren filtrenin filtre katsaylar (kesim frekans 0.2 normalize deeri iin)

64

ekil 2.10: Tablo 2.6daki filtre katsaylarn kullanan yksek geiren filtrenin karakteristii

65

Band geiren filtre, filtre katsaylar ve karakteristikleri Band geiren filtrenin filtre katsaylarnn istenmesi yksek geiren filtrenin filtre katsaylarnn istenmesi kadar kolay deildir. Burada, Tablo 2.7deki filtre katsaylarnn kullanlmasyla elde edilen band geiren filtrenin karakteristii ekil 2.10da rnek olarak gsterilmitir. Bu ekiller bize band geiren filtrenin, alak geiren filtre ile yksek geiren filtrenin birleimi olduunu aklar. ekil 2.11 normalize kesim frekans 0.1 0.3 arasndaki deerlerin zerinde geiren band geiren filtrede kare dalga pencere (square-wave window) fonksiyonu ile hamming pencere fonksiyonunun kullanld karakteristikler gsterilmektedir ekil 2.11 (a) normalize kesim frekans 0.3 olan alak geiren filtrenin karakteristiini gsterir. ekil 2.11 (b) ise normalize kesim frekans 0.1 olan yksek geiren filtrenin karakteristiini gsterir. Band geiren filtrenin istenilen karakteristikleri yukarda anlatlan iki filtrenin elenik karakteristikleridir. ekil 2.11 (a) ve (b) deki sinyallerin bad geiren filtre ile sentezlenmesi sonucu elde edilen dalga ekli ekil 2.11 (c)de st tarafta ve genlik spektrumlar ekil 2.11 (c)de alt tarafta grlmektedir. Ayrca, ekil 2.11 (c)deki alt taraftaki band geiren filtrenin sentezledii dalgann genlik spektrumlar karlatrlarak hangi pencere fonksiyonunun kullanld anlalabilir.

Tablo 2.7: Pencere fonksiyonunda kullanlan band geiren filtrenin filtre katsaylar (Kesim frekanslar 0.1 ve 0.3 normal deerlerinde iken)

66

ekil 2.11: Tablo 2.7deki filtre katsaylarn kullanan bant geiren filtrenin karakteristii

67

ekil 2.12: Bant geiren filtre (Band-pass filter) ile Alak geiren filtre (low-pass filter) ve Yksek geiren filtre (high-pass filter)

68

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA.1 OP-ampla 1.Dzey Filtre Devrelerini Kavrama

lem Basamaklar
Aadaki OP-AMPLA 1. dzey alak geiren filtrenin devresini defterinize izerek alma prensibi hakknda dnnz.

neriler
Alak geiren filtre iin yazdmz transfer fonksiyonu 1. dzey alak geiren filtrelerin genel formudur. Yksek frekanslarda (o), kapasitr ksa devre gibi davranacandan ykseltici kazanc sfra gidecektir. ok dk frekanslarda ise (o), kapasitr ak devre gibi davranacandan devrenin kazanc Hoa eit olacaktr. Peki alak yada yksek frekans denilince ne anlyoruz? Yksek frekanslarda akmn byk ounluu kapasitrden geer. rnein; kapasitrn empedans byklnn R1den ok kk olduu zaman. Dier bir ifadeyle 1/CR1 yada 1/R1C=osa yksek frekansa sahibiz. R1in devreye az bir etkisi olacak ve bu etkiden dolay devre integral alc gibi davranacaktr. Ve de 1/R1C ise alak frekans meydana gelir ve devre kazanc Ho=-R1/R2 olan bir ykseltici etkisi gsterir.

69

OP-ampla 1.Dzey Filtre Devrelerini Kavrama

lem Basamaklar
Aadaki OP-AMPLA 1. dzey yksek geiren filtrenin devresini defterinize izerek alma prensibi hakknda dnnz.

neriler
Alak geiren filtreler iin kullanlan yntemleri kullanarak 1. dzey yksek geiren filtre iin transfer fonksiyonunu yandaki gibi elde edebiliriz. Yksek frekanslarda (o) kapasitr ksa devre gibi davranacandan ykseltecin kazanc Ho=-R1/R2 olacaktr. ok alak frekanslarda ise (o) kapasitr ak devre gibi davranr ve kazan Ho olur. Bu devre iin merkez frekans yazacak olursak o=1/R2C dir. Bu yzden bu devre yksek geiren bir filtredir yani yksek frekansl sinyalleri geirir, alak frekansl sinyalleri bloke eder.

70

OP-ampla 1.Dzey Filtre Devrelerini Kavrama

lem Basamaklar

neriler

Aadaki OP-AMPLA 1. dzey basit bant Alak geiren filtrelerin yan geiren filtrenin devresini defterinize sra, dier genel filtre tipleri izerek alma prensibi hakknda yksek geiren (sadece yksek dnnz. frekanslar geirir), band durduran filtreler (belli frekanstaki sinyalleri bloklar) ve band geiren filtrelerdir (Alak ve yksek frekanslar sndrr, sadece belli frekans aralndaki sinyalleri geirir). Basit band geiren filtrede daha nce grdmz alak geiren ve yksek geiren filtrelerin kombinasyonuyla elde edilir. Bu devreyi alak frekanslar (1/R2C2) ve yksek frekanslar (1/R1C1) durduracak fakat kazancn R1/R2 olduu orta frekanslar geirecektir. Bunun yan sra, bu devre ok dar bantl bir filtre yapmak iin kullanlamaz.

71

UYGULAMA.2 Alak Geiren Filtre Devresi

lem Basamaklar
1. Aadaki alak geiren filtre devresini kurunuz. Sizden istenilenleri hesaplayarak alak geiren filtre devresinin zelliklerini ve alma karakteristiklerini inceleyiniz. ekil 2.13te Opamplar gerekletirilmi alak geiren filtre devresini deney seti zerine kurunuz. aret retecini balangta devreye balamaynz. aret retecinin k genliini tepeden tepeye 1Vpp sinsoidal bir gerilim verecek ekilde ayarlaynz. aret retecinin k frekansn ise Tablo 2.8de belirtilen 250 Hz deerine ayarlaynz.

neriler
Aadaki donanmlar temin ediniz. 1) Multimetre (Saysal veya Analog) Osilaskop 2) G kayna ( 12 V DC ) 3) Opamp (LM 741 tipi ) 4) Diren : 2x10 K,22 K, 100K 5) Kondansatr :10 nF, 100 nF

2.

ekil 2.13: Alak geiren filtre devresi

3.

4.

Giri ve k iaretlerini lmek iin gerekli Osilaskop balantlarn yapnz. aret retecini alak geiren filtre devresinin giriine balaynz. k iaretinin tepeden tepeye deerini ( Vopp ) Osilaskop ile lerek sonucu yine Tablo 2.8deki ilgili stuna kaydediniz. Deneyi iaret retecinin k genlii her durumda ayn kalmak kouluyla Tablo 2.8de verilen her frekans deeri iin tekrarlaynz. Her frekans iin elde ettiiniz k geriliminin tepeden tepeye deerini ilgili yere kaydediniz.

72

5.

Tablo 2.8deki verilerden yararlanarak her frekans deerinde -40dB/Dekadlk alak geiren filtre devresinin gerilim kazancn hesaplayarak sonular Tablo 2.8deki ilgili yerlere kaydediniz. Uygulamasn yaptnz alak geiren filtre devresinin kesim frekans ( Fc ) aadaki formlden bulunur. Bu forml kullanarak kesim frekansn bulunuz. Bulduunuz sonucu kaydediniz.

6.

Fc =

1 2 R1 R2 C1C 2

Alak geiren filtre devresinin kazancn (A=V0/Vin) her bir frekans deeri iin ayr ayr hesaplayarak tabloya kaydediniz. Fin(Hz) V0(Vpp) A=V0/Vin Alak geiren filtre devresi Vin = 1 Vpp Sinsoidal 250 500 750 1K 1.25K 1.5K 2K 3K 5K 10K

Tablo 2.8: -40dB/Dekadlk Alak geiren filtre devresinin bilgi tablosu

Tablo 2.8deki sonulardan yararlanarak alak geiren filtrenin kazan-frekans karakteristiini altta yer alan diyagrama orantl olarak iziniz.

73

Alak geiren filtrenin frekans karakteristiini aadaki gibi elde etmelisiniz.

ekil 2.14: Alak geiren filtrenin frekans karakteristii

74

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki sorular doru D veya yanl Y olarak cevaplaynz. (..........) 1. FIR tip filtrenin alma prensibi: en son gelen veri eklin en solundan girdiinde bu veri ilenir ve bir veri saa doru kaydrlr. Ve en son veri tekrar en son tarafta giri olur. Filtre katsaylar (hn) srasyla hazrlanarak yerletirilir, her bir veri karlatrlr, sonular toplanr ve filtre knda gsterilir. (..........) 2. IIR tip filtrede, birka eit analog filtre devre yaplar vardr. Bu filtrelerin her bir zelliini en iyi ekilde ve tam anlamyla kullanmak gerekir. (..........) 3. IIR tip filtre saysal bir filtredir. (..........) 4. Bir filtre karakteristiinde gei bandnn bitip transition (gei) bandnn ve zayflamann balad snrdaki frekans kesim frekans olarak bilinir. (..........) 5. Alak geiren bir filtre devresi kesim frekansnn altnda kalan alak frekanslara sahip sinyalleri geirip yksek frekansl sinyalleri bloke ederler. Yksek geiren bir filtre devresi kesim frekansnn stnde kalan yksek frekanslara sahip sinyalleri geirip alak frekansl sinyalleri bloke eder. (..........) 6. Filtreler sadece amfileri rahatlatmak iin deil de hoparlrleri gereksiz yere karamayaca sesleri ieren sinyallerden uzak tutmak iin kullanlr. Bir de, kabin iinde birden ok hoparlr varsa, hoparlrlerin toplam empedansnn amfi empedansna uydurmak iin kullanlr. Yani hem anfiyi hem de hoparlrleri rahatlatr. (..........) 7. Bant geiren bir filtre devresi iki kesim frekansnn arasnda kalan frekanslara sahip sinyalleri geirip alak ve yksek frekansl sinyalleri bloke ederler. (..........) 8. Saysal filtrelerde, kesim frekans frekans rneklemesiyle yakndan ilgilidir. (..........) 9. Saysal filtrelerde filtre katsaysnn aamal deerleri artrlr ve azaltlabilir. nk saysal filtreler sadece programdan meydana gelmektedir. Filtrenin azalan karakteristii iptal edilebilir ve bu eitli filtrelerle filtre katsaylarnn deitirilmesiyle mmkn olur. (..........) 10. Band geiren filtre, alak geiren filtre ile yksek geiren filtrenin birleimidir. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

75

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

YETERLK LME Modlde yaptnz uygulamalar tekrar yapnz. Yaptnz bu uygulamalar aadaki tabloya gre deerlendiriniz. Aklama: Aada listelenen davranlar gzlediyseniz EVET , gzlemediyseniz HAYIR kutucuuna (X) iareti koyunuz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr Analog ve dijital bilginin ne olduunu rendiniz mi? Analog bilginin dijital bilgiye nasl dntrldn anladnz m? Dijital bilginin analog bilgiye nasl dntrldn anladnz m? Mikroilemcinin ne demek olduunu biliyor musunuz? Saysal aret leme ilemleri iin gerekli mikroilemcinin seiminde nelere dikkat edilmelidir, rendiniz mi? Bir DSPnin ierisinde hangi birimlerin olduunu rendiniz mi? Saysal Filtrenin ne anlama geldiini rendiniz mi? rneklemenin ne anlama geldiini rendiniz mi? FIR ve IIR filtrelerin ne ifade ettiini anladnz m? Kesim Frekansnn ne anlama geldiini rendiniz mi? Yksek geiren, Alak geiren, Band geiren filtreleri rendiniz mi?

DEERLENDRME Hayr cevaplarnz var ise ilgili uygulama faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tm Evet ise bir sonraki modle geebilirsiniz.

76

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D Y D D D Y D D D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D Y D D D D D D D

77

KAYNAKA

KAYNAKA
NAZMAN Mustafa, Melek TOTAN, Saysal aret leme, ETOGM-JICA, zmir, 2005. http://www.maxim-ic.com/appnotes.cfm/an_pk/2081 http://www.discovercircuits.com/O/o-sine.htm http://picproje.org/main/modules.php?name=News&file=print&sid=11 http://www.elektronikekibi.com/durmus/af.html http://sutef.selcuk.edu.tr/~otomasyon/images/stories/Analog/deneyler/anal6.pdf

78