KUMANDA ELEMANLARI GR: Elektrik makinalarnn ve elektrikli aygtlarn altrlmalarnda kullanlan elemanlara, kumanda elemanlar ad verilir.

Kumanda elemanlar, kumanda devrelerinde ok kullanlrlar. Kumanda elemanlarn iyice tanmak, kumanda devrelerini renmeyi ok kolaylatrr. Bu nedenle aadaki ksmlarda kumanda elemanlarnn yaplan, almalar, eitleri ve zellikleri geni olarak aklanacaktr: BUTONLAR: Rle ve kontaktrleri altran veya durduran kumanda elemanlarna, buton ad verilir. Butonlar yaplarna jne durdurma, balatma ve iki yollu olmak zere ksma ayrlrlar. ekil 1-1 de grnleri ve yaplan verilen butonlardan iki yollu buton, hem durdurma ve hem de balatma grevi yapar. Butonlar alma ekillerine gre kalc ve ani temasl olmak zere iki ksma ayrlrlar. Kalc butona basldnda, buton durumunu deitirir. Kalc buton serbest brakldnda, normal konumuna dnmez. Yani basld ekilde kalr. Baka bir kumanda eleman kalc butonu tekrar normal konumuna dndrr. Bu eleman bir an akm rlesi veya bir durdurma butonu olabilir. Ani temasl butona basldnda, buton durumunu deitirir. Serbest brakldnda, ani temasl buton otomatik olarak normal konumuna dner.

ekil l 1) Buton eitleri ve grnleri. SNYAL LAMBALARI : Bir kumanda devresinin veya bir kumanda elemannn alp almadn gsteren elemana, sinyal lambas ad verilir. Bu lambalar kumanda devrelerinde ok kullanlrlar. Sinyal lambalarnn gvdelerine neon veya akkor telli lamba taklr. Neon lambalar 220 V gibi yksek gerilimli kumanda devrelerinde, akkor telli lambalar ise 36 V gibi dk gerilimli kumanda devrelerinde kullanlrlar. Sinyal lambalar ekil l - 2 de grld gibi genellikle elektrik tablolarna balanacak ekilde yaplrlar. Bu balamada, sinyal lambasnn gvdesi tablonun arka tarafnda kalr. Sinyal lambasnn bombeli ve renkli cam tablonun n yznde bulunur.

MKRO ANAHTARLAR : Yaps ve grnleri ekil l - 3 de verilen kumanda elemanlarna, mikro anahtar ad verilir. Buz dolaplarnn veya arabalarn iinde bulunan lambalar, kap kenarlarna balanan mikro anahtarlar ile yaklp sndrlrler. Mikro anahtarlarn yaplan ok kktr. Bu nedenle mikro anahtarlar zaman rlelerinde, program alterlerinde, vitrin otomatiklerinde, basn anahtarlarnda ve bunun gibi bir ok yerde kullanlrlar. Mikro anahtarlarda genellikle normalde ak veya kapal bir kontak bulunur. Mikro anahtarlarn bazlarnda da normalde ak ve kapal olmak zere iki kontak vardr.

ekil 1 2) Sinyal lambasnn grnleri ve sembol.

Anahtarlarn btn eitlerinde kontaklarn abuk almalar ve abuk kapanmalar gerekir. Aksi halde kontaklar arasnda oluan ark, kontaklarn bozulmasna ve yaltkan paralarn yanmasna neden olur. Mikro anahtarlarda kontaklarn abuk alp kapanmalar ekil, l - 3 de grlen paral yaprak yayla salanr. Bir kumanda elemannn veya devresinin, alp almadn belirlemek iin, sinyal lambalar kullanlr. Sinyal lambalar, vidal ve gemeli tiptedir. Ampul olarak neon ampuller kullanlr. 6V. ile 380V. Aras standart gerilimlere uygun neon ampuller vardr. Sinyal lambas gvdesine taklan ampuller, devrenin kumanda gerilimine uygun olmaldr. Genellikle krmz, san ve yeil! renkleri mevcuttur. alter panolarna veya buton merkezlerine taklrlar. Gvde, tablonun arka tarafnda kalr. Sinyal lambasnn bombeli ve renkli cam, tablonun n yznde bulunur.

RLELER: ekil l -4 de yaps ve grn verilen ufak gteki elektromanyetik anahtarlara, rle ad verilir. Rleler elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluurlar. Elektromknats, demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Bobini doru akma balanan rlelerde, demir nve yumuak demirden ve bir para olarak yaplr. Bu rlelerde artk mknatsiyet nedeniyle paletin demir nveye yapk kalmas, nvenin n yzne konmu kk bir plastik pulla nlenir. Bobini alternatif akma balanan rlelerde, demir nve sac paketinden yaplr. Alternatif akmn deer ve yn deitirmesi, rlelerde titreime neden olur. Bobini alternatif akma balanan bir rlenin titreim yapmas, demir nvenin n yznde alm oyua yerletirilen bir bakr halkayla nlenir. Demir nve zerinde bulunan bobin bir veya daha fazla sargdan oluur. Rle bobininde birden fazla sargnn bulunmas, rlenin deiik gerilimlerde kullanlmasn salar. Rledeki kontaklar palet aracl ile alr ve kapanrlar. Normal durumda palet, yay veya yerekimi nedeniyle, demir nveden uzakta bulunur. Rlelerde normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki eit kontak vardr. Bu kontaklarn yapmnda gm, tungsten, paladyum metalleri ve bunlarn alamlar kullanlr.

ekil 1 3) Mikro anahtarlarn yaps, grnleri ve sembolleri. ekil l - 4 de verilen rlenin bobinine bir gerilim uygulandnda, rle enerjilenir ve paletini eker. Palet zerinde bulunan (1-3) nolu kontak alr ve (l -2) nolu kontak kapanr. Bobin akm kesildiinde, rle zerinde bulunan yay, paletin demir nveden uzaklamasn salar. Bu durumda kapanm olan (l - 2) nolu kontak alr, alm olan (l -3) nolu kontak kapanr.

ekil 14) Bir rlenin yaps, grn ve sembolleri.

KONTAKTRLER:

ekil l -5 de yaps ve grnleri verilen byk gteki elektromanyetik anahtarlara kontaktr ad verilir. Kontaktrler de elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluurlar. Elektromknats ekil l - 5 de grld gibi demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Bobini alternatif akmda alan kontaktrlerin demir nveleri, silisli saclann paketlenmesiyle yaplr. Demir nvede d bacaklarn n yzlerinde alan oyuklara bakr halkalar taklr. Bakr halkalar, yn ve deer deitiren akm nedeniyle kontaktrn titreim ve dolaysyla grlt yapmasna engel olurlar. Bobini doru akma balanan kontaktrlerin demir nveleri, yumuak demirden ve bir para olarak yaplr. Bobin akm kesildiinde, demir nvede kalan kk artk mknatsiyet, paletin demir nveye yapk kalmasna neden olabilir. Bu saknca demir nvenin palete bakan yzlerine konan plastik pullarla nlenir. Doru akm kontaktrlerinde palet, yumuak demirden ve bir para olarak yaplr. Alternatif akm kontaktrlerinde ise palet, silisli saclarn paketlenmesinden meydana gelir. Palet, kontaktrde bulunan kontaklarn alp kapanmasn salar. Yay veya yerekimi kuvveti, paleti demir nveden uzakta tutar. Bobin enerjilendiinde, demir nve paleti eker ve kontaklar durum deitirir.

Kontaktrlerde normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki eit kontak vardr.

Kontaklarn yapmnda gmn; bakr, nikel, kadmiyum, demir, karbon, tungsten ve molibdenden yaplm alamlar kullanlr.

ekil 1 5) Kontaktrlerin yaps, grnleri ve sembolleri.

Bu alamlar gme gre daha dayankldrlar. Kontaktrlerde bulunan kontaklar ana ve yardmc kontak olmak zere iki ksma ayrlrlar. Ana kontaklar yk akmn, yardmc kontaklar kumanda devresinin akmn tarlar. Kontaktrlerde bazen arzulanandan daha fazla sayda kontak bulunur. Fazla kontaklar bo brakmayp kullanmak, kontaktrn mrn uzatr. Kontaktrn kullanld devrede akm yksekse, kontaklar birbirine paralel olarak balanrlar. Devre gerilimi yksekse ve kontaklar arasnda ark meydana geliyorsa, kontaklar birbirlerine seri olarak balanrlar.

ekil l - 6 da bir buton ve bir kontaktrle yaplan balantnn emas verilmitir. Bu balantda (Balatma) butonu akken, (A) kontaktr enerjilenemez. Yani (A) kontaktr normal konumunda bulunur. Bu durumda (Al) konta ak ve (Ll) lambas snktr. (A2) konta kapal olduundan, (L2) lambas yanmaktadr. (Balatma) butonuna basldnda, (A) kontaktr enerjilenir. Normalde ak (Al) konta kapanr ve (L1) lambas yanar. Normalde kapal (A2) konta alr, yanan (L2) lambas sner. (Balatma) butonu serbest brakldnda, (A) kontaktrnn enerjisi kesilir. Kontaklar normal konumlarna dnerler. (Ll) lambas sner ve (L2) lambas yanar.

ekil 1 6) Bir alternatif akm ekil 1 7) Bir doru akm kontaktrnn devresi. kontaktrnn veya rlesinin devresi. Rle ve kontak trlerde palet, demir nveden olduka uzakta bulunur. Paletin uzaktan ekilebilmesi, bobine anma geriliminin uygulanmasyla salanr. Palet ekildikten sonra, bobin gerilimi uygun bir deere kadar drlrse, palet gene ekik kalr. Bobin gerilimi daha ok drldnde, palet alr. Alternatif akma balanm olan bobinler, normal gerilimlerinin % 50 veya %60 nda paletlerini brakrlar. Bobini doru akma balanm rle veya kontaktrler, bobin gerilimleri normal deerlerinin % 20 veya % 50 sine dnceye kadar paletlerini ekik tutarlar.

Verilen bu deerlerden, bobini doru akma balanm rle veya Kontaktrlerde, paletin brakld gerilimin ok kk olduu grlr. Bu nedenle doru akmla alan bir rle veya kontaktr bobinine balangta byk, daha sonra kk gerilim uygulanr. Bu alma sekil l - 7 de verilen devre ile salanr. Bu devrede (Balatma) butonuna basldnda, (P) ucundan gelen akm (Balatma) btanmdan, (Al) kontandan ve (A) bobininden geerek devresini tamamlar. (A) kontaktr veya rlesi normal gerilimle enerjilenir. Normalde kapal (Al) konta alr. (Rl) direnci (A) bobinine seri olarak balanr. (Rl) direncinde den gerilim nedeniyle, (A) bobini daha kk bir gerilimle almaya devam eder. nk (A) bobinine uygulanan bu kk gerilim, paletin ekik kalmasn salar. (A) bobini ener j ilenince, (A2) konta kapanr ve (Ll) lambas yanar. (A3) konta alr, yanan (L2) lambas sner. MOTOR KORUMA RLELER VE SGORTALAR A-Genel Aklama: Motorlarn kullanmnda nemli unsur, motorun korunmasdr. nk motor mekanik enerji vererek i grmektedir, motor sarglarnn yanmas veya bir arza annda; i aknda aksama ve byk ekonomik kayplar meydana gelir. Onun iin, motoru tehlikeye sokacak arzalar, motor sargs yanmadan nlenmelidir. Arza tr ne olursa olsun, sonuta stator veya rotorda s art meydana gelir. Isnn anma snn zerine kmas halinde, motorun enerjisi kesilerek, devre d braklmaldr. Bu ilem iin deiik koruma rlelerinden yararlanlr. B- Motorlar Tehlikeye Sokan An Akmn Nedenleri: Motorlarn yanmasna neden olabilecek balca arzalar unlardr. l- fazl motorlarn iki faza kalp almaya devam etmesi hali; a) fazdan birinin ebekeden kesilmesi, b) fazdan birinin sigortasnn atmas, c) Kontaktr kontaklarndan birisinin arzalanmas, d) Motor ile kontaktr arasndaki kablo balant irtibatnn herhangi bir neden ile geirgenliini kaybetmesi. 2-Mekanik zorlamalarla (mil skmas, yatak sarmas vb.) motorun rotor skmas sonucu ar akm ekmesi. 3-ebeke voltajnn srekli olarak normal deerinin altnda bulunmas ve bylece motorun dk momentle almas sonucu fazla akm ekmesi. 4-Ar yklerde motorun fazla akm ekmesi. (Nominal akmdan %20 orannda daha fazla akmn ekilmesi) 5-Motorun yol alma ve frenleme sresinin uzun tutulmas sonucu, motorun fazla akm ekmesi.

6-Motorun sk durma ve kalk yapmas halinde, stator veya rotor sarglarnda snn artmas. 7-ebeke frekansndaki ar dalgalanmalar sonucu, motorun fazla akm ekmesi. 8-Soutuculu motorlarda, soutma dzeninin almamas evre scakl fazla ise, stator ve rotordaki snn artmas. 9-letme ile ilgili olarak kayplarn artmas. 10- Balant hatas (rnein direkt yol alan bir motorun stator sarglar normal iletmede yldz balanacak ekilde dzenlenmi iken sarglar yanllkla gen balanrsa, sarglardan V3 kat daha byk akm geer.) Aklanan veya benzeri arzalarda tesis blmleri, tketiciler ve zellikle motorlar ya ektikleri an akm nedeni ile yada dardan gelen ek s etkisi ile an derecede snrlar ve yanma tehlikesi grlr, ite bu durumlarda koruma rleleri grev yaparak motorun enerji ald kontaktr bobininin enerjisi kesilmeli ve kontaktr alarak motor devre d braklmaldr. Kullanlacak rleler u zelliklere sahip olmaldr: l-Motorda, izin verilen snr scakl geildii anda, hemen almal ve enerji kontaktrn amaldr. 2-Aadaki hallerde ise koruma rleleri almamaldr: a)Motorun kalk srasnda yada frenleme annda doacak ksa sreli an akmlar meydana geldiinde. b}zin verilen ar yk durumlarnda (ki dakika sre ile l,5XAnma akm) ve motorun yol almas normal sreyi amadnda. Motor anma yknn stnde almasna ramen alma ksa sreli ise, scaklk dengesi temin edilip motor ortam scaklna kadar souyabilir. C-Koruma Rleleri: l-Rlenin ve Acnn Tanm Rle dendiinde, bir devredeki elektriksel byklklerden birini srekli olarak kontrol eden ve len, bu byklkte anormal bir deiiklik olduu zaman yine elektriksel ynden gerekli koruma kumandas veren bir cihaz anlalr. Bir devredeki bir elektriksel byklkte anormal bir deiiklik olduu zaman, mekanik yoldan koruma kumandas veren cihaza "ac" ad verilir. 2-eitleri Motor devrelerinde kullanlan balca koruma rleleri unlardr, a} Ar Akm rleleri 1.Manyetik rle 2.Termik rle 3.Elektronik ar akm rlesi b) Termistr koruyucular c} Faz koruma rlesi sonucu, zellikle

d) Gerilim koruma rleleri. e) Faz sras rlesi lkemizde ok kullanlan koruma rlesi Termik Rledir. Ancak baz iletme koullarnda, termik rle grev yapmayabilir. Bu durumda, termistr korumas yaplmaldr. Ayrca her korumann yannda, fazla ar akmlarda (rnein motorun iki faza kalmas gibi) hemen devreyi aan faz koruma rleleri kullanlmaldr. a)Ar akm rleleri AIRI AKIM RLELER: Ar akmlarn elektrik motorlarna verecei zararlar nlemek iin kullanlan elemanlara, ar akm rlesi ad verilir. Elektrik devrelerinde kullanlan sigortalar da koruma grevi yaparlar. alma karakteristikleri nedeniyle sigortalar elektrik motorlarn koruyamazlar. Yalnz hatlar korurlar. Motorlar tehlikeye sokan ve ar akm ekmesine neden olacak etkiler ksa sreli ise, motor iin tehlike yoktur. Ancak an akmn bir sre devam etmesi, motor sarglarndaki sy ksa srede arttrr. Bu durum sarglarn yanmasna neden olabilir. Motorlarn kalk srasnda fazla akm ektikleri dnlrse, ksa sreli ar akmlarda grev yapmayan bir koruma rlesi ile motorun korunmas gerekir. Devrede kullanlan sigortalar da koruma grevi yapar. Ancak alma karakteristii nedeni i!e motoru koruyamazlar. Devreyi korurlar. Motor devrelerinde kullanlan sigortalar, kalk akm dikkate alnarak, gecikmeli sigortalar olmaldr. Sigorta deerleri, standart cetvellerden yararlanlarak seilmelidir. An akm rleleri, kontaktr ana akm devresine balanrlar. Bylece rleden motor akm geer, srekli olarak devreden geen akmn termik veya manyetik etkisini kontrol eden ve snma, izin verilen belirli st seviyeyi getiinde, kontaktrn bobin devresini aarak enerjinin kesilmesini salayan bir lme rlesidir. zerinden fazla akm geerek alan rlenin tekrar grev yapmas iin, rle zerinde bulunan "reset" butonuna baslr. Ancak baz rlelerde bu buton yoktur. Devrenin almasn saladktan sonra bir sre sonra otomatik olarak grev yaparak normal konumlarna dnerler. (rnein Buzdolaplar motorlarnda kullanlan rleler) Bu tip rlelere otomatik kurmal rleler denir. Ar akm rleleri motorlara seri olarak balanrlar. Yani bir ar akm rlesinden, motorun ebekeden ektii akm geer. alma annda motor akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, bu ar akm motora bir zarar vermez. An akmn motordan srekli olarak gemesi, motor iin saknca yaratr. nk uzun sre geen an akm, motorun scaklk derecesini ykseltir ve motoru yakar. Bu nedenle ksa sreli an akmlarda an akm rlesinin alp motoru devreden karmamas gerekir.

Motorun yol alma annda ksa sre ektii an akm, bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Byle geici durumlarda rlenin almas, geciktirici bir elemanla nlenir.

Herhangi bir nedenle motor fazla akm ektiinde, ayn akm an akm rlesinden de geeceinden, an akm rlesinin konta alr. Alan kontak, motor kontaktrnn. enerjisini keser. Bylece motor devreden kar ve yanmaktan korunmu olur. zerinden geen fazla akm nedeniyle atan bir an akm rlesi, rle zerinde bulunan butona elle basarak kurulur. Yalnz an akm rlesini kurmadan nce. rlenin atmasna neden olan arzay gidermek gerekir. Btn i tezghlarnda kullanlan asr akm rleleri elle kurulurlar. Baz ev tipi aygtlarda rnein buz dolaplarnda kullanlan an akm rleleri, devrenin almasndan bir sre sonra otomatik olarak normal konumlarna dnerler. Yani bu an akm rleleri kendi kendilerine kurulurlar. Baz ar akm rleleri de zerlerinde bulunan bir vida aracl ile hem otomatik ve hem de elle kurma konumuna dntrlebilirler. Bir fazl alternatif akm veya doru akm motor devrelerinde, an akm rlesi yalnz bir iletken zerine konur. fazl motor devrelerinde genellikle her faz iin bir ar akm rlesi kullanlr. Bazen da yalnz iki fazn zerine birer an akm rlesi konur. G devresinde kullanlan an akm rleleri daha ok bir kontaa kumanda ederler. Bazen da her ar akm rlesinin ayr bir konta olur. An akm rlelerinin manyetik ve termik olmak zere iki eidi vardr. Aadaki ksmlarda bunlar srasyla incelenecektir:

ekil l 8) Manyetik ar akm rlesinin yaps ve sembol.

MANYETK AIRI AKIM RLELER :

Motor akmnn manyetik etkisiyle alan an akm rlelerine, manyetik ar akm rlesi ad verilir. Bir manyetik an akm rlesi ekil 1 - 8 den grlecei zere elektromknats, kontak ve geciktirici eleman olmak zere ksmdan oluur. Elektromknatsn bobini g devresinde motora seri olarak balanr. Yani bobinden motorun akm geer. An akm rlesinin normalde kapal konta kumanda devresinin giriine konur. Bu kontak aldnda, kumanda devresinin akm kesilir ve motor durur. Ksa sreli an akmlarda, rnein motorun yol alma annda ektii akmda, rlenin alp kontan amas, ya dolu silindir iinde hareket eden bir pistonla nlenir. Ar akm rlesinin bobininden normal deerinin zerinde bir akm getiinde, bobin demir nveyi yukarya doru eker. Silindir iinde bulunan piston nedeniyle, demir nvenin hareketi yava olur. Bu nedenle an akm rlesinin konta hemen alamaz. Eer bobinden geen an akm normal deerine dmezse, bir sre sonra kontak alr. Yani ya dolu silindir iinde hareket eden pistondan oluan geciktirici eleman, ksa sreli an akmlarda, ar akm rlesinin almasn engeller. Manyetik asn akm rlelerinde akm ayan, demir nvenin bobine gre olan durumunu deitirmekle yaplr; rnein bobin sabit tutulup demir nve aaya kaydrlrsa, an akm rlesinin devreyi ama akm bym olur. Akmn manyetik etkisiyle alr,elektromknats, kontak geciktirici eleman olmak zere ksmdan oluur. Elektromknats bobini, motora normalde kapal kontak, kontaktr bobinine seri olarak balanr. Kontak alnca, kontaktrn enerjisi kesileceinden motor durur. Ksa sreli an akmlarda rlenin alp kontan amas, ya dolu silindir iinde hareket eden pistonla nlenir. Herhangi bir nedenle motor, ayarlanan akmn zerinde bir akm ekerse, elektromknats etkilenerek kontan amak ister. Ancak elektromknatsn demir nvesi hareketi silindir iindeki yadan dolay yavatr. Eer an akm, ok ksa sreli ise yava hareketten dolay kontak almaz.

ekil 1 9)

fazl bir asenkron motorun manyetik ar akm rlesiyle korunmasna ait balant emas.

Manyetik an akm rleleri fazl motor devrelerine genellikle ekil l - 9 da grld gibi balanrlar. Bu balantda faz zerine konan manyetik an akm rlesi, bir kapal kontaa kumanda eder. alma devam ederken, motor her hangi bir nedenle uzun sre asn akm ekerse, manyetik an akm rlesinin kapal konta alr. alan kontaktr ve motor devreden kar. Bylece motor yanmaktan korunmu olur. TERMK AIRI AKIM RLELER : Motor akmnn yaratt snn etkisiyle alan an akm rlelerine, termik ar akm rlesi ad verilir. Termik an akm rlelerinin endirekt stmal, direkt stmal ve ergiyici alaml olmak /ere eidi vardr.

ekil 1 10)

Endirekt stmal termik an akm rlesinin yaps, grn ve sembol.

Uygulamada en ok kullanlan rledir. Akmn s etkisi ile alr. ekil 2-2'de bu tip rlelerden rnek resimler ve rlenin gsterilii grlmektedir.

Sembolik gsterilii (Alman)

(ekil: 2-2) eitli tip termik ar akm rleleri ve sembol Termik rlenin yaps ve almas: Termik rle, kontaktre ait bir eleman olmamakla beraber, ana akm yoluna seri balanr ve tketicinin rnein motorun ektii akmn termik etkisi srekli olarak kontrol edilir. Bunun iin bimetal ubuklardan yararlanlr. Bimetal ubuk, s karsnda uzama katsaylar farkl olan iki madeni eridin bir araya gelmesinden oluur. Bu farkl madeni eritler, basnl kaynak, haddeleme, perin veya kaplama yolu ile birbirinden ayrlmayacak ekilde st ste tespit edilirler. Madeni eritlerin uzama katsaylarnn farkl olmas sebebi ile, snd zaman Bimetal ubuk eilir. ubuun hareketi ile olduka byk bir kuvvet geliir. Bundan yararlanarak bir kumanda kontamn almas ve kapanmas salanr. ubuk souduunda balang durumuna geri gelir ve yeniden almaya hazr olur.

ekil2-3 Termik rlenin yaplnn ve almasnn prensip emas a Skunet konumu b alma konumu Burada aka grlyor ki, snan ubuun kumanda kontan altrmas iin "s" kadar bir yol amas gerekir. Bu da belirli bir zaman gecikmesine sebep olur. Ayrca gecikme zaman, an akmn ve buna bal olarak snmann, iddetine de baldr. u halde an akm ne kadar byk olursa gecikme de o kadar kk olur. Termik rle, hem doru ve hem de alternatif akmda kullanlabilir. Ancak akm transformatr veya bir reaktans bobini zerinden balanan rleler, yalnz alternatif akmda kullanlabilir.

Ama karakteristii: Termik rlenin ama karakteristii akm iddetine baldr. Korunacak olan motorlar veya dier tketiciler an akmn deerine bal olarak,daha uzun veya daha ksa bir zaman sonra devreden karlrlar. Termik rlenin hangi an akm deerinde ve ne kadar zaman iersinde aacan gsteren eriye "ama karakteristii" denir. ekil 2-4'de byle bir karakteristik eri gsterilmitir.

(ekil 2-4) Termik rlenin ama karakteristii 1 2 3 Snr akm Ortalama deer Dalma eridi

Ama karakteristikleri, genellikle sadece souk durumun aritmetik ortalama deeri olarak verilir. Snr akm, IE ayar akmnn %105 ve %120 si arasnda deiebilir. Belirli bir ama akmnda souk rle, scak durumdaki rleden yaklak l/ 4 orannda daha ge aar. Yani iletme scakl artm durumda alan rlenin ama karakteristii, souk iletme durumundaki karakteristiin altndadr. Ayar Akm: Bimetal ubuun uzunluuna ve ekil deitirmesine bal olarak termik rlenin ama deeri, belirli snrlar iinde ayarlanarak deitirilebilir. Ayar, rle zerinde bulunan ve srekli ayar olana veren bir ayar dmesi veya ayar kolu ile yaplr. Role, ayarlanan deere gre ama kumandas verir. Her rlenin rnein 8-12 A gibi bir ayar blgesi vardr. Bu sayede bir rlenin ama akm, korunacak cihazn rnein motorun nominal akmna uydurulabilir. Rle, IE ayar akm deerine ayarlanr. IA ama akm deerinde aar. Onun iin ve IA akm deerlerini kartrmamak gerekir.
IE

malat firmalar tarafndan hazrlanan rle kataloglarnda, her rle tipine ait ama karakteristikleri ve ayar blgeleri verilmitir. Burada IA ama akm, rlenin IE ayar akmnn k kat (k>l), yani IA=K.IE olarak belirlenmitir. ayar akm, genel olarak korunacak cihazn rnein motorun nominal akmna eit olarak seilir. Fakat baz hallerde bu akm, cihazn izin verilen yk akm (nominal akmn en ok 1.2 kat) olabilecei gibi kalk akmnn izin verdii hallerde iletme akmna eit alnabilir, (iletme akm nominal yknde alrken llen akmdr.) letme akm genellikle nominal akmdan daha kk olduundan bu durumda daha gvenli bir deer seilmi olur.
IE

Snr Akmlar: Termik rlenin ama akm deerleri bakmndan ynetmeliklerde snr ama deerleri bildirilmitir. Buna gre 20C ortam scaklnda ve souk durumda termik rlenin, IE ayar akmnn 1,05 katnda iki saat iinde amamas ve scak durumda 1,2 katnda iki saat iinde emin bir ekilde amas art koulur. Buna gre rlenin snr ama akm IA=(1,05-1,2) IE olarak belirlenir. Ayrca rlenin scak durumda 1,5 IE ar akm deerinde iki dakikada amas, souk durumdayken 6 IE ar akm deerinde ise, gecikme deerine bal olarak 2-5 saniyede amas istenir. Eer kutuplu rle, iki kutuplu olarak yklenirse, ama zaman %10 kadar ve bir kutuplu yklenirse %20 kadar artar. Gecikme derecesi: Termik rlede bimetal ubuun snp eilerek hareket etmesi sonucunda rnein noktasnn ekil:2-3'de belirtilen "s" mesafesine ulaabilmesi iin, belirli bir zamann gemesi gerekir. Bu yzden rle, ar akim meydana geldikten belirli bir sre sonra grev yaparak koruma kumandasn vermektedir. te bu zaman gecikmesi rlenin ana zelliini oluturmakta ve rlenin seici (selektif) almasn salamaktadr. Yine bimetal ubuun "s" mesafesine ulamas iin geen zamann, ar akmn derecesine bal olarak azalp oalmas rleye parabolik ama karakteristii kazandrr. Bu parabolik deiim rlenin souk veya scak durumdan itibaren almaya balamasna baldr. Ortam scaklnn etkisi : Rlelerin snr akm deerleri ve ama karakteristii, 20C ortam scaklna gre belirlenmitir. Deiik ortam scaklnda ama zaman deiik deer alr. Ortam scakl yksek olursa, rlenin ama zamanna ulamas iin akm tarafndan o kadar az stlmasna ihtiya olur. Bunun sonucu snr akm deeri der ve rle daha erken ama kumandas verir. rnein 50C ortam scaklnda snr akm %20 kadar dk olur. Bunun aksine, ortam scakl dk olursa snr akm deeri daha fazla olur. Belirli artlar altnda eer rle ve korunacak olan motor ayn ortam scaklnda bulunursa, rlenin ortam scaklna baml olmas bir avantajdr. Ancak bu artlarn

zellikle uzaktan kumandal sistemlerde ve kontaktrle beraber koruyucu iersinde bulunan rlelerde gereklemesi mmkn deildir.

Bu durumda rle ile motor ayn ortam scaklnda bulunmayabilir. Bu yzden scaklk derecesinin deimesine parelel olarak, rlenin IE ayar akmna da srekli bir dzeltme faktr getirilir. Isnma kompanzasyonu : Termik rleler bir snma kompanzasyonu ile donatlmlardr. Bu sayede snr ama akm, 20Cden farkl olan ortam scaklk derecelerinde dahi -20C ile +55C arasnda (1,05-1,2) IE snr deerlerinde kalr. Bylece -20 ile +55 aras scaklk deimelerinde ayar akm IE de bir dzeltme yapmaya gerek kalmaz. ekil: 2-5'de scaklk kompanzasyonu olan termik rlenin prensip emas ve bimetal stc elemann resmi grlmektedir.

ekil2-5 Scaklk kompanzasyonu olan kutuplu bir bimetal rlenin prensip emas. a.Ana akmla stlan bimetal ubuklar b.Ama srgs c.Scaklk dengeleme ubuu d.Hareketli kontak kolu. e.Sabit kontaklar f.Ama kolu. Rlede fazl sisteme ait ve ana akm tarafndan stlan adet bimetal ubuk vardr. Ortam scaklnn 30'C olduu kabul edilirse, snan bimetal ubuklar, ekildeki gibi sola doru eilirler ve belirli bir akmda ama srgsne dayanrlar. Amann gereklemesi iin ama sngsnn ama kolunu itmesi gerekir. Fakat ama kolu atall yaplm olup, arna sngsnn itmesi gereken kolda yine eit boyutta ve ayn zelliklere sahip bimetal ubuktan yaplmtr. Bu ubuk akmla deil ortam scakl ile snr. 30C ortam scaklnda bu ubuk da dier bimetal ubuklar kadar kvrlr. u halde akmla stlan bimetal ubuklar ile serbest ubuklar arasndaki "D" aral daima sabit kalr. Bu sayede acna kumandas vermek iin, daima ayn zamana ihtiya gsterirler. Tekrar kapama ve yeniden altrma :

Termik rle sndnda ve grev yaptnda kontak alarak kontaktrn bobin devresi kesilir ve korunan cihaz devreden kar. Kontaktr bobinine seri balanan rle konta genellikle 95-96 ile isimlendirilmitir.

Grev yapan rlenin kapanan konta (genellikle 95-98) zerinden kurulacak bir sinyal veya ihbar devresi ile rlenin alt gzlenebilir. Alan termik rlenin tekrar almas iin "reset" butonuna baslmas gerekir. Ancak butona basmadan evvel rlenin devreyi ama nedeni aratrlmal ve bir arza varsa giderilmelidir. ekil:2-6'da termik rlenin ve bir kutuplu olarak balants grlmektedir.

(ekil:2-6)Termik rle kontaklarnn ve bir fazl olarak balan. Tekmik Rle ile sigortann karlatrmas : Teknik rle ile sigortalarn almasnda etken olan byklk, rle veya sigortadan geen akmn karesi ile orantl olarak gelien sdr. Her iki koruma elemannda akma bal olarak ama zamann veren karakteristik eri birbirine ok benzer. Ancak sigorta, bir devrenin korunmasnda ayarlama olana olmayan ve yalnz bir akm deerine gre ayarlanm olan bir rle gibi alr. Sigorta koruma grevini 6 - 10 16....A gibi belirli kademelerdeki akm deerindeki bir sigorta elemanna gre yapar. Oysa termik rlenin koruma grevi belirli bir ayar blgesi iinde, ihtiyaca uygun bir ekilde ayarlanan akm deerine baldr. Yani sigortann nominal akm ile termik rlenin ayar akm ayndr. Sigortann snr akmlar (1,3-1,6) I N arasnda bulunur. Oysa termik rlenin (1,05 -1,2) IE arasndadr. Termik rle ayar akm korunacak olan cihazn iletme akmna kolayca ayarlanabilir. Sigortann nominal akm. kademeleri birbirinden aralkl olduundan cihazn iletme akmna kaba bir ekilde uydurulmas mmkn olur. Termik rle yalnz an akma kar grev yapar. Ksa devreye kar koruma yapmak iin hibir zaman yeterince abuk devreyi amaz. Bu yzden termik rlenin kendisi ve bulunduu devre ayrca ksa devreye kar korunurlar. Sigorta ise ksa devreye kar ve snrl olarak ar akmlara kar grev yapar. Motorlarn kalk akmlar dikkate alnarak sigortalar, motorun nominal akmnn 1,5-

2,5 katna gre seilirler. Oysa termik rleler motorun iletme akmna ayarlanrlar. Bir fazdaki an akmda sigorta yalnz o faz devresini keser. Oysa termik rle kontaktrn enerjisini keser.

u halde termik rleler ile sigortalar ayr ayr grevler yaparlar ve bir tesiste birbirinin tamamlaycs olarak, ikisi .birlikte kullanlrlar. Termik Rlenin seilmesi : Termik ar akm rlesinin kullanld tesiste koruma grevini iyi bir ekilde yerine getirebilmesi iin bunun koruyaca cihazn alma koullarna uygun seilmesi gerekir. Rle seiminde u zellikler gz nnde bulundurulur. l)Termik rle, korunacak cihazn nominal akmna uygun olmaldr. Veya korunacak cihazn nominal akm termik rlenin akm ayar blgesi iinde olmaldr, 2)izolasyon bakmndan rle, tesisin nominal gerilimine dayanabilmelidirler. 3)Rle seiminde motorun kalk akm ve bir saatde devreye girip kma says gz nnde bulundurulmaldr. 4)Doru akm tesislerinde kullanlacak rleler, doru akm motorlarnn yol alma artlarna uygun seilmelidir. Bu zellikler dikkate alnarak ve kullanlacak kontaktr byklne uygun termik rle seilmelidir. Bu seimde yapmc firmalarn kataloglarndan yaralanlr. izelge1'de bir yapmc firmaya ait rle katalogu rnek olarak verilmitir. Yine cizelge-2'de 1500 d/d'l motorlarn nominal akmlar ile bu akm ayarna uygun termik eitleri gsterilmitir.

Aadaki izelge: 2 den yararlanlarak motorun gcne ve akmna uyan termik rle seilebilir. Ayrca, ayn devrede kullanlacak gecikmeli sigorta deerleri belirlenebilir. Sekonder Termik An Akm Rlesi : Yksek gerilim motorlarnn an yke kar korunmas iin sekonder ar akm rlesi kullanlr. Bu rle, akm trafolarnn sekonder sarglarna 3 fazl olarak balanr. Akm trafolarnn gc, rlenin ektii yk ve balama iletkenlerinin sarfiyat dikkate alnarak belirlenir. Akm trafosu ve rle o ekilde seilmeli ki, motor nominal akm ile altnda sekonder tarafndan geen akm, ar akm rlesinin ayar blgesi iinde bulunsun. Baz tahrik sistemlerinde tahrik motorunun yk altnda yol almas veya momenti byk olan ykleri beslemesi gerekebilir. Bu durumda motorun kalk sresi 10 sn'den uzun olabilir. Byle zel durumlarda motorlarn korunmas, iin 6Ig ama akmnda ama zaman 15-30 sn olan zel termik rleler kullanlr. Bu tip rlelerin bimetalleri akm trafolar zerinden stlrlar. Yani sekonder rle durumundadrlar. ekil: 2-7'de sekonder rle ile korunan bir devrenin kumanda emas gsterilmitir.

Elektronik An Akm Rlesi : Bu rlelerin yaps ve alma prensibi mikro ilemci temeline dayanr. Termik rlelere kar birok stnlkleri vardr. letmede bir ok kolaylklar salarlar. Aynen termik rleler gibi, fazl motorlarn, trafolarn ve benzeri iletme aralarn an yke kar korumak amac ile kullanlrlar. Bu rleler VDE 0660 ve IEC 292-1 hkmlerine gre yaplrlar. Ortam ve scaklk deimelerine dayanakl olup alma blgesi -25c + 55C arasndadr. Modern koruma cihazlar olup,0,25 Aden 630 Ampere kadar motor akmlar iin 5 adet akm ayar blgesi vardr.25 Aden byk motor akmlar iin zel akm trafolar zerinden beslenen bir ama cihazndan oluur.

Termistr Koruyucular (PTC Elemanlar) : Baz iletme koullarnda termik rle grev yapmaz. nk, motor ile termik rlenin snma ve souma hzlar ayn deildir. Motor byk madeni ktlesinden dolay yava snr. Ayn ekilde yava sour. Termik role ise abuk snr ve abuk sour. Dolaysyla, kesintili iletmelerde motor henz tehlikeli scaklk derecesine varmadan, rle snp gereksiz yere devreyi aabilir veya tersine motor tehlikeli ekilde snmasna ramen rle snmayp ama yapmayabilir. Bu ekildeki kesintili iletmelerde, termik rleyi ayarlanmas gereken (anma akmx 1,2) deerden daha byk deere ayarlamakla ok snrl bir koruma elde edilebilir. O halde termik rleler, dzenli periyodlu iletmelerde normal koruma yapabilir. Ancak alma durma skl artarsa veya alma periyodlar ok deiik olursa, termik rle bir koruma temin edemez. Byle hallerde, motorun sarg scakln dorudan lmek suretiyle koruma yaplmaldr. Byle bir koruma ekli "TERMSTR KORUMASI" dr. Termistrler; elektrik motorlarnn sya kar korunmalar iin,dn 4408'e gre seri bal elemanl takm halinde stator sarglar arasna kolay monte edilebilecek tarzda imal edilmitir. Scakla hassas elemanlardr. Motorun dnda bulunan baka bir rle ile ama kumandas verilir. Scakln belirlenmesi, souk iletken (PTC) elemanlaryla yaplr. PTC elemanlar, seramik baznda olup, belirli scaklk derecesinde elektriki direnleri aniden artmaktadr. (Bkz. ekil: 2-10) PTC elemanlarnn direnlerinin ok ani artt scaklk derecesine "Nominal ama scakl" (NAT) denir. Deiik ama scaklklar olan normlatrlm elemanlar bulunmaktadr. Bu elemanlar, nominal ama scaklklarna (NAT) gre renklendirilmilerdir. (Bkz. izelge 3) Termistrn nominal ama scakl, korunmak istenen motorun, stator sarglarnn izolasyon snfna gre seilir. (Bkz. izelge 4) RENK KODU 60- Beyaz-Gri 70- Beyaz Kahverengi 80- Beyaz-Beyaz 90- Yeil-Yeil 100- Krmz-Krmz 110- Kahverengi-Kahverengi 120-Gri-Gri

RENK KODU 130-Mavi-Mavi 140- Beyaz-Siyah 145- Beyaz-Siyah 150-Siyah-Siyah 155- MaviSiyah 160- Mavi-Krmz 170-Beyaz-Yeil izelge: 3 Termistr dereceleri kodlar ekil l - 10 da endirekt stmal termik ar akm rlesinin yaps, grn ve sembol verilmitir. Endirekt stmal termik an akm rlesi stc, bimetal ve kontak olmak zere ksmdan oluur. Istc motora seri olarak balanr. Yani stcdan motor akm geer. Motora zarar verecek deerde bir akm srekli olarak stcdan geerse, meydana gelen s bimetali saa doru bker. Bimetal kapal olan konta aar. Alan kontak kontaktr ve dolaysyla motoru devreden kartr. Bylece motor yanmaktan korunmu olur. Motor akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, stcdan geen bu akm bimetali stacak frsat bulamaz. Bu nedenle bimetal bklmez ve kontak almaz. Motor iin saknca yaratmayan bu gibi durumlarda, snn bimetale iletilmesindeki gecikme, an akm rlesinin almasn engeller. Endirekt stmal termik an akm rlelerinin akm deerleri bydke, stc telin ve dolaysyla bimetalin lleri de byr. Byk akmlar iin yaplacak endirekt stmal termik ar akm rleleri kullanl ve ekonomik olmaz. Bu nedenle akm iddeti byk olan termik an akm rleleri, ekil 1-11 de grld gibi direkt stmal olarak yaplrlar. Direkt stmal termik an akm rlelerinde stc eleman bulunmaz. Motor akm bimetal zerinden geer. Bimetalin bklmesine ve kontan almasna neden olan s, bimetalin iinde doar. ok byk akmlar in yaplacak direkt stmal termik ar akm rleleri de ayn nedenlerle kullanl ve ekonomik olmaz. Termik an akm rlesi bu durumda bir akm trafosuyla veya bir nt direnle beraber kullanlr. Gerek akm trafosu ve gerekse nt diren termik an akm rlesinin alna akmn yani kapasitesini bytr.

ekil l - 11) Direkt stmal termik ar akm rlesinin yaps, grn ve sembol.

Direkt ve endirekt stmal termik asn akm rleleri eitli akm iddetleri iin yaplrlar. Her termik an akm rlesi iki akm deeri arasnda alr. Asn akm rlesi, zerinde bulunan bir ayar vidasyla arzulanan motor akmna ayarlanr. ekil l - 12 de yaps verilen ergiyici alaml termik an akm rlesi, stc, kk bir tp ve kontak bloundan oluur. Istc elemann sard tbn iinde, serbeste dnebilen baka bir tp daha vardr, iki tbn arasnda dk scaklkta ergiyen bir alam bulunur. Ergiyici alam normal durumda iki tb birbirine balar. Termik an akm rlesinin stcs motor devresine, normalde kapal konta kumanda devresine seri olarak balanr. Herhangi bir nedenle rnotor an akm ekerse, stcdan geen bu akm tpteki alam ergitir. Yay nedeniyle iteki tp ve dili dner. Normalde kapal kontak alr. Alan kontak, kontaktr ve motoru devreden kartr. Motor durunca stcdan akm gemez. Tpleri birletiren alam ksa bir sre iinde donar. Ergiyici alaml termik an akm rleleri eitli akm deerlerinde yaplrlar. Bu an akm rlelerinde akm ayan yaplmaz.

ekil l - 12)

Ergiyici alaml termik ar akm rlesinin yaps ve sembol.

Termik asn akm rleleri fazl motor devrelerine genellikle ekil 1-13 de grld gibi balanrlar. Bu balantda her faz zerine bir termik an akm rlesi konur. termik an akm rlesi bir kapal kontaa kumanda ederler. Motor alrken herhangi bir nedenle uzun sre asr akm ekerse, termik asn akm rlesinin kapal konta alr. alan kontaktr ve motor devreden kar. Bylece motor yanmaktan korunmu olur.

MANYETK AAKLAR:

Yukardaki ksmlarda an akm rlelerinin motorlar koruyan ve gecikmeli alan kumanda elemanlar olduu grlmt. Bu zellikleri nedeniyle an akm rleleri ok byk akmlarda da gecikmeli olarak alrlar. Devre alncaya kadar devreden geecek byk deerdeki akm, getii her yere zarar verir. An akm rlelerindeki bu sakncay karlamak iin, motor devrelerinde ar akm rlesinden baka bir de sekil 1-14 de yaps verilen manyetik aak kullanlr. Motor devresinden geecek ok byk akmlarda ar akm rlesi devreyi amadan, manyetik aak devreyi aar ve motoru durdurur. Manyetik aan ayarland deerin altndaki an akmlarda, ar akm rlesi grev yapar. Manyetik aan bobini motora seri olarak balanr. fazl motor devrelerinde ya her fazn zerine veya yalnz iki fazn zerine manyetik aan birer bobini konur. Manyetik aan konta kumanda devresinin giriine seri olarak balanr.

ekil 1 13) fazl bir asenkron motorun termik ar akm korunmasna ait balant emas.

ZAMAN RLELER:

Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra, kontaklar durum deitiren rlelere, zaman rlesi ad verilir. alma ekillerine gre biri dz, dieri ters olmak zere iki eit zaman rlesi vardr. Gerek dz ve gerekse ters zaman rlelerinde, bir kontaktrde veya rlede grlebilen normalde ak ve normalde kapal kontaklar da bulunabilir.

Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde, bu kontaklar ani olarak alr ve ani olarak kapanrlar. Bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm olan kontaklar ani olarak alr, alm olan kontaklar ise ani olarak kapanrlar.

DZ ZAMAN RLELER : Bobini enerjilendikte sonra gecikme yapan zaman rlelerine, dz zaman rlesi ad verilir.Dz zaman rlelerinde bobin enerjilendikten bir sre sonra, rlenin normalde kapal konta alr, normalde ak konta kapanr.Dz zaman rlelerinde bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm olan kontak ani olarak alr, alm olan kontak ise ani olarak kapanr.Dz zaman rlelerinde bulunan elemanlar ekil l-15 de verilen sembollerle gsterilirler, (t-2) ve (3-4) nolu semboller ani alan kontaklar iin kullanlrlar. (5-6) nolu sembol normalde ak ve gecikme ile kapanan konta,(7-8) nolu sembol ise normalde kapal ve gecikme ile alan konta gsterir. TERS ZAMAN RLELER : Bobininin enerjisi kesildikten sonra gecikme yapan zaman rlelerine, ters zaman rlesi ad verilir. Ters zaman rlelerinde bobin enerjilenince, normalde ak kontak ani olarak kapanr, normalde kapal kontak ise ani olarak alr. Ters zaman rlelerinde bobinin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra, evvelce kapanm olan kontak alr, evvelce alm kontak ise kapanr.Ters zaman rlelerinde bulunan elemanlar ekil l - 16 da verilen sembollerle gsterilirler. Bu ekildeki (l - 2) ve (3 - 4) nolu semboller ani alan kontaklar iin kullanlrlar. (5-6) nolu sembol normalde ak ve gecikme ile alan konta, (7-8) nolu sembol ise normalde kapal ve gecikme ile kapanan konta gsterir. Baz zaman rleleri yalnz dz veya yalnz ters olarak alr. Baz zaman rleleri de hem dz ve hem de ters zaman rlesi grevini yapabilirler. Zaman rlelerinin kontaklar genellikle kk akm iddetlerini tayabilecek bir byklkte yaplr. Bu nedenle, zaman rlelerinin kontaklar yalnz kumanda devrelerinde kullanlrlar, g devrelerine balanamazlar. Kumanda devrelerinde deiik yapda bir ok zaman rlesi kullanlr. Aadaki ksmlarda eitli zaman rleleri teker teker incelenecektir.

PSTONLU ZAMAN RLELER: Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine, pistonlu zaman rlesi ad verilir. Grn ekil 1-18 a da verilen pistonlu zaman rlelerinin dz ve ters alan iki eidi vardr. ekil l - 15 de yaps verilen dz zaman rlesinin bobini enerj ilendiinde, rlenin paleti yukarya doru ekilir. (3-4) nolu normalde kapal kontak hemen alr ve (1-2) nolu normalde ak kontak hemen kapanr. Palet yukarya ekildiinde, palete bal olan yay pistonu yukarya eker. Yalnz piston ok yava hareket eder. nk (B) boluundaki akkann (Ya veya hava) (C) kanal ve ayarl (D) delii yoluyla (A) boluuna gemesinde karlat diren, pistonun hareketini yavalatr. Bu nedenle (5-6) ve (7-8) nolu kontaklarn durum deitirmeleri gecikir. Belirli bir srenin sonunda yani piston belirli bir yol aldktan sonra, (7-8) nolu kontak alr ve (5-6) nolu kontak kapanr. Dz zaman rlesinin bobin akm kesildiinde, palet ve piston ani olarak aaya derler. Piston zerinde bulunan (E) klapesi, pistonun aa hareketinde hemen alr. (A) boluundaki akkan klape deliinden (B) boluuna kolayca geer. Bu nedenle piston paletle birlikte hzla aaya doru hareket eder. Bu durumda kapanm olan kontaklar hemen alr ve alm olan kontaklar da hemen kapanrlar. ekil l -15 deki dz zaman rlesinde zaman ayar, (D) deliinin byltlp kltlmesiyle yaplr. Bu delik kltldke, kontaklarn durum deitirmesine kadar geecek zaman bym olur. ekil 1 -16 da verilen pistonlu ters zaman rlesinin bobini enerjilenliinde, palet ve piston sratli olarak yukarya ekilirler. Pistonun yukar hareketinde (E) klapesi hemen alr. (B) boluundaki akkan (Ya veya hava) klape deliinden (A) boluuna kolayca geer. Bu nedenle piston yukar doru hareket ederken hi bir glkle karlamaz.

Zaman rlesinde bulunan btn kontaklar ani olarak durum deitirirler. Ters zaman rlesinin bobin akm kesildiinde, palet hemen aaya der. Kapanm olan (1-2) nolu kontak alr, alm olan (3-4) nolu kontak kapanr. Bu zaman rlesinde pistonun aaya doru olan hareketi ok yava olur. nk (A) boluundaki akkann (D) deliinden ve (C) kanalndan (B) boluuna geerken karlat glk pistonunun hareketini yavalatr. Bu nedenle (5-6) ve (7-8) nolu kontaklarn normal konumlarna dnmeleri gecikir. Belirli bir srenin sonunda yani piston belirli bir yol aldnda, kapanm olan (5-6) nolu kontak alr ve alm olan (7-8) nolu kontak kapanr. Pistonlu ters zaman rlelerinde de zaman ayan (D) deliinin byltlp kltlmesiyle yaplr. Pistonlu zaman rleleri genellikle hem dz ve hem de ters zaman rlesi olarak kullanlabilecek ekilde yaplrlar.

ekil 1 17)

Motorlu zaman rlesinin yaps ve sembolleri.

MOTORLU ZAMAN RLELER :

Zaman gecikmesi bir motorla salanan zaman rlelerine, motorlu zaman rlesi ad verilir. Her almada ayn gecikmeyi elde etmek amacyla bu zaman rlelerinde senkron motor kullanlr. Senkron motorun devir says bir grup diliyle uygun bir deere drlr. ekil l -17 de yaps verilen motorlu zaman rlesinin motoru ebekeye balandnda, motor dilisi ok ynnde dner ve (A) dilisini de ok yava olarak gsterilen ynde dndrr. (A) dilisinin zerinde bulunan (P) pimi bir sre sonra kontak ubuuna vurur. Kontak ubuu (E) noktas etrafnda dner. Normalde kapal (1-2) nolu kontak alr. Normalde ak (3-4) nolu kontak kapanr. Bylece motorun ebekeye baland an ile kontaklarn durum deitirdii an arasnda, bir gecikme salanm olur. (P) pimi kontak ubuuna vurduunda motor frenlenir ve durur. Rotor dururken motor sarglarndan akmn gemesi, motor iin bir saknca yaratmaz. nk bu zaman rlesinde kullanlan senkron motor, rotoru kilitlenmi olarak alabilir. Senkron motor ebekeden ayrldnda, bir yay (P) pimini balang durumuna getirir. Bu durumda kapanm olan kontaklar alr, alm olan kontaklar kapanr. Motorlu zaman rleleri yalnz dz zaman rlesi olarak yaplrlar. Grn ekil l -18 b de verilen bu zaman rlelerinde zaman ayar bir vida ile yaplr. Vida, kontak ubuuna gre (P) piminin konumunu deitirir. (P) pimi kontak ubuuna yaklatrldnda, zaman ksalr. Motorlu zaman rlelerinin bir ok eidi vardr. Bu zaman rleleriyle ok uzun zaman gecikmesi salanabilir.

TERMK ZAMAN RLELER :

Zaman gecikmesinin s ile saland zaman rlelerine, termik zaman rlesi ad verilir. ekil l -19 dan grlecei zere bir termik zaman rlesi stc, bimetal ve kontak olmak zere paradan oluur. Istc eleman seramik tp zerine sarlr. Istcnn ekecei akm (Rl) direnciyle snrlanr. Bimetal seramikten yaplm tp iinde bulunur. Istc ebekeye balandnda, stcnn scaklk derecesi ykselmee balar. Seramik tpte doan s bimetale geer. Bimetalin scaklk derecesi yava yava ykselir. Bimetal sndka saa doru eilmek ister. Mekaniki bir dzen bimetalin yava hareketini engeller.Bimetalde doan eilme kuvveti uygun bir deere ykseldiinde, bimetal ani olarak saa doru hareket eder. Normalde kapal (1-3) nolu kontak alr. Normalde ak (2-3) nolu kontak kapanr. Bylece stcnn devreye balanmasndan bir sre sonra kontaklar durum deitirmi olur. Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, termik zaman rleleri dz zaman rlesi olarak grev yaparlar. Termik zaman rleleri basit yaplan ve ucuzluktan nedeni ile kumanda devrelerinde ok kullanlrlar. Yaps ekil 1-19 da verilmi olan termik zaman rlesinde, zaman ayan yapmak olduka gtr. Bununla beraber (Rl) direncinin deeri deitirildiinde, kontaklarn durum deitirme zaman ayarlanm olur. Bu yntem sk sk bavurulacak bir yol deildir.

Kumanda devrelerinde grevlerini tamamlayan termik zaman rlelerinin hemen devreden karlmalar gerekir Aksi halde sistemin durdurulup hemen altrlmasnda, normal bir balama salanamaz. nk bu ksa arada stc ve bimetal souma frsatn bulamaz. Kontaklar normal konumlarna dnemezler. Termik zaman rleleri, dier zaman rlelerinin kullanld her yerde rnein otomatik yldz - gen alterde de kullanlabilir. Byle bir otomatik alter yldzdan gene getikten sonra, termik zaman rlesi devreden karlr. Aksi halde motorun durdurulup yeniden altrlmasnda, stc eleman ve bimetal souma frsatn bulamazlar. Kontaklar normal konumlarna dnemezler. kinci balatmada motor ilk nce yldz alacana, gen almaa balar. Yani arzulanmayan bir balama meydana gelmi olur. DORU AKIM ZAMAN RLELER : Bir rleyle yardmc elemanlardan oluan ve yalnz doru akmda alan zaman rlelerine, doru akm zaman rlesi ad verilir. Bu tip zaman rleleri de basit yaplar nedeniyle kumanda devrelerinde ok kullanlrlar. Doru akm zaman rlelerinin bir ok eidi vardr. ekil l - 20 de verilen kondansatrl zaman rlesi de bunlardan biridir. Bu zaman rlesi bir doru akm rlesiyle bir kondansatrn paralel balanmasndan oluur.

Kondansatrl zaman rlesi ebekeye balandnda, rle enerjilenir. Normalde kapal (2-3) nolu kontak alr. Normalde ak (1-3) nolu kontak kapanr. Kondansatr ksa bir zaman iinde rete gerilimine arj olur. Kondansatrl zaman rlesi ebekeden ayrldnda, rle bobininden geen rete akm sfr olur. Fakat arj olmu kondansatr bobin zerinden boalmaa balar. Kondansatrn dearj akm, paleti bir sre daha ekik tutar. Kondansatrn dearj akm sfr olmadan palet alr. Kontaklar normal konumlarna dnerler. Bylece kondansatrl zaman rlesinin ebekeden ayrld an ile kontaklarn normal konumlarna dndkleri an arasnda, bir gecikme salanm olur. Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, kondansatrl zaman rlesi ters zaman rlesi olarak grev yapar. Kondansatrl zaman rlelerinde zaman ayar yapmak olduka gtr. Bununla beraber (Cl) kondansatrnn deerini deitirmekle, kontaklarn durum deitirme zaman ayarlanabilir. rnein (Cl) kondansatrnn deeri byltlrse, kontaklar normal konumlarna dnnceye kadar geecek sre artar. Fakat bu yntem sk sk bavurulacak bir yol deildir. TERMSTRL ZAMAN RLELER: Bir termistrn ve bir rlenin seri balanmasndan oluan zaman rlesine, termistrl zaman rlesi ad verilir. Termistr, direnci scaklkla deien bir elemandr. Btn maddelerin direnci scaklkla deiir. Fakat direncin scaklkla deiimi termistrlerde ok fazladr. Uygulamada iki eit termistr kullanlr. Direncin scaklkla deime katsays bunlardan birinde pozitif, dierinde ise negatiftir. Negatif katsayl termistrde scaklk derecesi arttka, termistr direnci azalr. Katsays pozitif olan termistrn scaklk derecesi artarsa, bu termistrn direnci de artar.

ekil 1-21 de verilen termistrl zaman rlesinde, direncin scaklkla deime katsays negatif olan bir termistr kullanlmtr.

Bu devrede (A) anahtar kapatldnda, devreden ok kk bir akm geer. Bu akm, termistrn bir para snmasna neden olur. Isnan termistrn direnci azalr ve devreden geen akm byr. Akmn artmas termistr daha ok str. Isnan termistrn direnci daha ok der. Sonunda devreden geen akmn deeri, rlenin ekme akmna ular. Rle paletini eker ve kontaklar durum deitirir. Bylece zaman rlesinin devreye balanndan bir sre sonra, kontaklarn durum deitirmesi salanm olur. Palet ekildikten sonra, rlenin empedans byr ve devre akm azalr. Termistrdeki scaklk ykselmesi sona erer, devre kararl almaa balar. Devredeki (A) anahtar aldnda, kontaklar ani olarak normal konumlarna dnerler. Yukardaki aklamalardan anlalaca zere termistrl zaman rlesi dz zaman rlesi olarak alr. Termistrl zaman rlelerinde zaman ayar yapmak olduka gtr. Devreden geen akmn deimesi, kontaklarn durum deitirme zamann deitirirse de, bu uygun bir yol deildir.

SOLENOD VALFLER :

Elektrik enerjisiyle alan elektromanyetik musluklara veya vanalara, solenoid valf ad verilir. Solenoid valfler, hava, gaz, su, ya ve buhar gibi akkanlar iin kullanlrlar. Akkanlara ait borular, solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla balanrlar. Bir solenoid valf ekil l - 22 den grlecei zere elektromknats ve musluk olmak zere iki ksmdan oluur. Elektromknatsn bobinleri dk veya yksek gerilimde, doru veya alternatif akmda alacak ekilde ok eitli olarak yaplrlar. Bobin iinde bulunan demir nve, valfin diyaframyla mekaniksel olarak baldr. Demir nve ve dolaysyla diyafram bir yay ile aaya doru bastrldndan, solenoid valf normal durumda kapal olur. Solenoid valfin bobini ebekeye balandnda, demir nve ve diyafram yukarya ekilir. Valf alr ve akkan sol taraftaki giriten sa taraftaki ka gemi olur. Solenoid valfler yalnz bir yn iin normal olarak alrlar. Solenoid valfin sol taraf k ve sa taraf giri olarak kullanlrsa, solenoid valf normal grevini yapamaz. nk sa taraftan gelen akkan, bobinin enerjilenmedii normal durumda da yay basncm yenerek diyafram yukarya iter ve valfin almasna neden olur. Solenoid valfler iki ve yollu olmak zere iki ekilde yaplrlar. ekil l -22 de yaps ve grnleri verilen iki yollu solenoid valf, normal durumda kapaldr. Bobin enerjilendiinde, solenoid valf alr. yollu solenoid valfin bir girii, iki k vardr. Normal durumda klardan birisi kapal, dieri aktr. Bobin enerjilendiinde kapal olan k alr, ak olan k kapanr. TERMOSTATLAR: Kat, sv ve gazlarn scaklk derecelerinin sabit tutulmasnda kullanlan kumanda elemanlarna, termostat ad verilir. Termostatlar elektrikli stc veya soutuculann bulunduklar yerlerde kullanlrlar. Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak zere iki ksmdan oluur. Termostadn bimetali sndnda, ekil l -23a da grld gibi bimetal saa doru bklr. Bimetalin bu hareketi termostadda bir konta aar, baka bir konta kapatr. Is deimelerini mekanik harekete evirme, yalnz bimetal ile yaplmaz. ekil 1-23 b de grlen yksek genleme katsayl sv ile doldurulmu bir krk de ayn grevi yapar. Krk ince ve uzun bir boruyla kk bir depoya baldr. Bu elemanlar ve kontaklar termostad oluturur. Termostadn kk deposu scakln denetlenecei yere konur. Kk deponun bulunduu yerdeki scaklk derecesi ykseldiinde, kk depodaki sv genleir. Krn diyafram yukarya doru geniler. Termostadn kapal konta alr, ak konta kapanr. Soumada da bu olayn tersi olur. nce boru ve ucundaki kk depo nedeniyle ekil 1-23 b de

yaps verilen termostada, kuyruklu termostat ad verilir. Baz termostatlarda ekil l - 23 de grld gibi metal kontaklar yerine cva tpl kontaklar, dz bimetal yerine sarmal bimetal kullanlr. Cam tbn sa ucu aada olduunda, cva bu tarafta bulunur ve cva kontak paralarn birletirir. Tbn sa ucu yukarya kalktnda, cva dier uca kayar. Kontak paralarnn aras alr. Byle bir termostadn bulunduu yerde scaklk derecesi derse, sarmal bimetal toplanr. Termostat konta alr veya kapanr. Ortam snnca, sarmal bimetal alr. Termostat konta kapanmsa alr, almsa kapanr. Kullanl yerlerine gre termostatlar oda, su ve kat madde termostatlar olmak zere ksma ayrlrlar. Aadaki ksmlarda bu termostatlar hakknda ayrntl bilgi verilecektir. ODA TERMOSTATLARI : Oda scaklnn sabit tutulmasnda kullanlan termostatlara, oda termostad ad verilir. Grnleri ekil l-25 a da verilen oda termostatlarnn bir ok eidi vardr. Aadaki rneklerde en ok kullanlan oda termostadnn yaps ve almas aklanacaktr: RNEK 1) ekil l-24 de iki sinyal lambal bir oda termostadnn yaps verilmitir. Ortamn scaklk derecesi termostadn ayarl olduu scaklk derecesinin altna dtnde, termostadn sol taraftaki ana konta kapanr ve sa taraftaki yardmc konta alr. Bu durumda stc ebekeye balanr ve ortam snmaa balar. Ayn anda (LI) sinyal lambas da yanar. Ortam sndka, bimetal saa doru kvrlmak ister.

Fakat sabit mknats bimetali hemen brakmaz. Bimetalde uygun deerde mekanik gerilme dounca, bimetal sabit mknatstan ani olarak kurtulur. Kontaklar sratli olarak durum deitirirler. Bu durumda stc ebekeden ayrlr. (Ll) sinyal lambas sner, (L2) sinyal lambas yanar. Istc devreden knca, ortam soumaa balar. Ortamn scaklk derecesi termostadn ayarl olduu scaklk derecesinin altna dtnde, bimetal sola doru kvrlmaa balar. Biraz sonra sabit mknats bimetali kendine eker. Kontaklar gene ani olarak durum deitirirler. Istc tekrar ebekeye balanr. (L2) sinyal lambas sner, (Ll) sinyal lambas yanar.

Termostatdaki sabit mknats kontaklarn hzl alp kapanmalarn salad halde, nemli bir saknca yaratr. rnein termostat 23Cye ayarlanmsa, sabit mknats bimetali bu scaklkta eker. Istc devreye girer ve ortam snmaa balar. Bimetalin sabit mknatstan kurtulmas iin daha byk bir kuvvet gerekir. Bu kuvvet, ortamn veya termostadn scaklk derecesi 33Cye ktnda doar. Bu durumda da ortam arzulanmayacak kadar fazla snm olur. Yukarda verilen rnekten anlalaca zere, termostat 23Cde kontan kapatr, 33Cde kontam aar. Termostadn ama ve kapama scaklk dereceleri arasndaki bu farka, termostadn diferansiyeli ad verilir. Termostatda diferansiyeli kltmek iin, termostadn iine yapay s art salayan (Rl) direnci konur. Termostadn ana konta kapanp stc devreye girdiinde, (Rl) direncide ebekeye balanr. Ortam scakl 25Cye geldiinde, (RI) direncinin salad s ile termostadn iindeki scaklk 33Cye ykselir. Bimetal sabit mknatstan kurtulur ve devre alr. Bylece termostadn ama ve kapama scaklklar arasndaki fark (Diferansiyel) 2Cye dm olur. Diferansiyelin ok kk olmas da, sistemin sk sk alp durmasna neden olduundan arzu edilmez.

RNEK 2) ekil 1-26 da ulu ve direnli bir oda termostadnn balants verilmitir. Ortamn scaklk derecesi dtnde, termostadn bimetali aaya doru bklr, ilk nce (W) ucuna sonra da (B) ucuna deer. (TR1) transformatrnn sekonder akm, termostadn (W-B) kontandan geerek (A) rlesini enerjilendirir. Kapanan (A2) konta stcy ebekeye balar. Bylece ortam snmaa balar. Kapanan (Al) konta termostadn iinde bulunan (Rl) direncinin devresini kapatr. Yalnz termostadn (B - R) konta bu direnci ksa devre eder. Ortam snmaa baladnda, termostadn bimetali yava yava yukarya doru bklr. Bimetal ilk nce (B) ucundan ayrlr. Bu durumda (TR1) transformatrnn sekonderinden kan akm, termostadn (W-R) kontandan, (Rl) direncinden ve (A) rle bobini iinden geerek devresini tamamlar. (Rl) direncinden geen akm, termostadn iinde scaklk derecesini ykseltir. Bimetal daha sratli hareket eder ve (W) ucundan ayrlr, (A) rlesinin enerjisi kesilir. Istc devreden kar. ekil l -26 da verilen termostatda kontaklarn ani alp kapanmalar, ekilde gsterilmemi bir sabit mknatsla salanr. Sabit mknats termostat diferansiyelinin bymesine neden olur. Sabit mknatsn yaratt bu saknca termostatda kullanlan (Rl) direnciyle nlenir.

RNEK 3) ekil l -27 de ulu ve kondansatrl bir oda termostadnn balants verilmitir. Bu oda termostad, ekil l-26 da verilen oda termostadna ok benzer. Ortamn scaklk derecesi dtgnde, termostadn bimetali saa doru bklr. Termostadr (B - R) konta kapanr. (TR1) transformatrnn sekonder akm, termostadn (B - R) kontandan geerek (A) rlesini enerjilendirir. Kapanan (A2) konta stcy ebekeye balar. Bylece ortam snmaa balar. Kapanan (Al) konta ise termostadn (B - R) ularn ntler. Bu durumda (A) rle bobininin akm, hem termostadn (B - R) kontandan ve hem de (Al) kontandan geerek devresini tamamlar. Ortamn scaklk derecesi "ykselince, bitemal sola doru bklr. Termostadn (B-R) konta alr. (Al) konta kapal olduundan, (A) rlesi enerjilenmi durumda kalr. Ortamn scaklk derecesi ykseldike, bimetal sola doru daha ok bklr. Sonunda termostadn (W - R) konta kapanr. Bu kontak, (Cl) kondansatr zerinden (A) rlesini ksa devre eder. (TR) transformatrnn gc ufak olduundan ve bu gcn byk bir ksm da (Cl) kondansatr tarafndan ekildiinden, (A) rle bobininden geen akm azalr. Rle paletini brakr ve kapanm olan kontaklar alr. Bylece stc devreden km olur.

SU TERMOSTATLARI: Su ve ya gibi svlarn scaklk derecelerinin sabit tutulmasnda kullanlan termostatlara, su termostad ad verilir.Su termostatlarnn yaps oda termostatlarnn yapsna ok benzer. Su termostatlarnda s deimelerini mekanik harekete evirme, dz veya sarmal bitemal veyahut da sv doldurulmu krkle yaplr.Su termostatlarnda da metal veya cva tpl kontaklar kullanlr. ekil l-25 b de grnleri verilen su termostatlarnn dz ve ters olmak zere iki eidi vardr. Dz alan termostatlar, scaklk derecesi dtnde kontaklarn kapatrlar. Scaklk derecesi ykselince de kontaklarn aarlar. Dz alan su termostatlan, scaklk derecesinin belirli bir deerden daha yukarya kmamas gereken yerlerde kullanlrlar. Ters alan termostatlar, scaklk derecesi ykselince kontaklarn kapatrlar. Scaklk derecesi dnce de kontaklarn aarlar. Ters alan termostatlar, scaklk derecesinin belirli bir deerin altna dmesinin istenmedii yerlerde kullanlrlar. Genellikle dz alan termostatlar stclarda, ters alan termostatlar ise soutucularda kullanlrlar. KATI MADDE TERMOSTATLARI: Termostatlar,kat maddelerin scaklk derecelerinin denetiminde de kullanlabilirler, rnein generatrlerde sarglarn ve yataklarn scaklk dereceleri termostatlarla denetlenebilir. Bu gibi yerlerde kullanlan termostatlar, ya kullanldklar yerin scaklk derecesini sabit tutarlar veya scaklk derecesinin ykseldiini ilgililere bir bildirim aygt ile duyururlar. Kat maddelerin scaklk derecelerinin denetiminde kullanlan termostatlar, genellikle kapal olarak yaplrlar. Bu termostatlar kullanlacaklar yere uyan bir yapya sahiptirler.

PAKET ALTERLER: Bir eksen etrafnda dndrlebilen, arka arkaya dizilmi birok dilimden oluan ve ok konumlu olan alterlere, paket alter ad verilir. Elektriksel aygtlara otomatik olarak kumanda etmek, her zaman ekonomik olmaz. Bu nedenle ufak gl ve basit aygtlarn altrlmalar, daha ok paket alterlerle yaplr. Paket alterler, kumanda devrelerinde butoniann yerine de kullanlabilirler. Paket alterler ekil l - 28 de grld gibi arka arkaya dizilmi ve paketlenmi bir ok dilimden oluur. Her dilimde bir, iki, veya drt kontak bulunur. Arzulanan kontak saysn elde etmek iin, uygun sayda dilim arka arkaya dizilir. Bylece paket alterlere istenildii kadar kontak konabilir. Paket alterlerin kumandas, zerlerinde bulunan kolu evirmekle yaplr.

Bu kol evrildiinde, paket alterin kontaklar alr ve kapanrlar. Kol azar azar dnecek ekilde yaplrsa, paket alter ok konumlu olabilir. ok konumlu paket alterlerle karmak kumanda problemleri zlebilir.

konumlu bir paket alterin yaps ve almas sekil l - 29, sekil l-30 ve ekil 131 de verilmitir. Bu ekillerde paket alterin yalnz bir dilimi gsterilmitir. Paket alterin her dilimi sabit ve hareketli paralar olmak zere iki ksmdan oluur. Sabit para zerine kontaklar yerletirilir. Bir eksen etrafnda dnen hareketli para ise, girintili ve kntl biimde yani eksantrik olarak yaplr. Eksantrik para zerindeki girinti ve kntlar, kontaklarn alp kapanmasn salarlar. Paket alterin (O) konumu ekil l - 29 da gsterilmitir. alterin bu konumunda ( 1 2 ) ve (5-6) nolu kontaklar ak, (3-4) nolu kontak ise kapaldr. Dnen eksantrik para zerindeki kntlar, kontaklarn pimlerini darya doru iterler. Bu nedenle kntlarn karlarnda bulunan kontaklar ak olurlar. Eksantrik para girintilerinin karsnda bulunan kontaklardaki yaylar, pimleri ieriye doru iterler. Girintilerin karlarnda bulunan kontaklarn kapanmasn salarlar. Paket alter (1) konumuna evrildiinde, ekil 1-30 dan grlecei zere (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar kapanr. nk bu kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki girintilerin karsna gelir.

Yaylar kontaklarn kapanmasna neden olur. Dnen eksantrik para zerindeki knt (3 - 4) nolu kontan pimini darya iter ve bu kontak alr. Paket alter (2) konumuna evrildiinde, ekil 1-31 den grlecei zere (3-4) nolu kontak kapanr. nk bu kontan pimi dnen eksantrik para zerindeki girintinin karsna gelir ve yay bu kontan kapanmasna neden olur. Paket alterin (2) konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar gene kapal kalrlar. Bu kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki girintilerin karsna gelir. Yaylar bu kontaklarn kapanmasna neden olur. ekil l - 30 ve ekil l - 31 incelenirse, ( 1 - 2 ) ve (5-6) nolu kontaklarn alterin (1) ve (2) konumlarnda hep kapal kald grlr. Bunlardan (1-2) nolu kontak, (1) konumundan (2) konumuna geerken hi almaz yani durumunu aynen korur. Halbuki (5-6) nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geerken, dnen eksantrik paradaki knt nedeniyle nce alr, sonra tekrar kapanr.

Yukarda yaps ve almas aklanan paket alter ekil l - 32 de verilen diyagramla basit olarak gsterilebilir. Paket alterin kontak says, kontaklarn alp kapanmalar ve konumlan hakknda btn bilgiler bu diyagramdan kolayca renilebilir. Diyagramn sol st kesinde bulunan (O, l, 2) rakamlar alterin konumlu olduunu gsterir. Bu ksmn altnda bulunan satrlar alterin konumlan iin, bu ksmn sanda bulunan stunlar ise alterin kontaklar iin kullanlrlar. Bu eit diyagramlarda konumun yazld satrla kontan gsterildii stunun kesitii kare, ya bo braklr veya iine bir arp iareti konur. Kare bo brakldnda, alterin o konumunda ilgili kontan ak olduu anlalr. Eer kontak o konumda kapalysa, kare iine bir arp iareti konur. Yukarda almas aklanan paket alterin (0) konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar ak, (3-4) nolu kontak ise kapaldr. Bu nedenle ekil 1-32 de verilen diyagramda (0) konumunun karssnda. (1-2) ve (5-6) nolu kontaklarn altndaki kareler bo braklr. Yalnz (3-4) nolu kontan altnda bulunan kareye arp iareti konur. Bu diyagramn (1) ve (2) nolu satrlar ayn ekilde tamamlanr.

ekil 1-32 deki diyagram incelendiinde, ( 1 - 2 ) nolu kontan hem (1) ve hem de (2) konumunda kapal olduu grlr. Bu kontaa ait arp iaretleri arasndaki izgi, alterin (1) konumundan (2) konumuna geiinde, kontan almadn gsterir. Paket alterin (1) ve (2) konumlarnda (5 - 6) nolu kontak da kapaldr. Bu kontaa ait arp iaretleri arasnda izgi bulunmadndan, konum deiirken kontan nce ald, sonra tekrar kapand anlalr. Diyagramda (1) ve (2) konumlan arasna konmu krk ok, bu paket alterin yayl olduunu gsterir. Bu paket alter (2) konumuna evrilip braklrsa, paket alter (2) konumunda kalmaz. Yay nedeniyle (1) konumuna dner. Paket alterler elektrik devrelerinde ekil l - 33 veya ekil l - 34 de verildii gibi gsterilirler. Bu devrelerin her ikisinde de yukarda yaps ve almas aklanan konumlu ve kontakl yayl paket alter kullanlmtr. Bu paket alter ile sinyal lambasnn kumandas yaplmaktadr. Paket alterin (0) konumunda (3 - 4) nolu kontak kapal olduundan, yalnz (L2) lambas yanar. (0) konumunda (Ll) ve (L3) lambalar snk kalrlar. Paket alter (1) konumuna evrildiinde, (3-4) nolu kontak alr, (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar kapanr. Yanan (L2) lambas sner, snk olan (Ll) ve (L3) lambalar yanarlar. Paket alter (2) konumuna evrildiinde, (3 - 4) nolu kontak kapanr. Snk olan (L2) lambas yanar. Paket alterin (2) konumunda ( 1 - 2 ) ve (56) nolu kontaklar kapal kaldklarndan, (Ll) ve (L3) lambalar da yanmaa devam ederler. ( 1 - 2 ) nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geerken almayacandan, (Ll) lambas bu gei annda snmez. Halbuki (5-6) nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geerken ilk nce alr, sonra tekrar kapanr. Bu nedenle gei annda (L3) lambas nce sner, sonra tekrar yanar. (2) konumundan (1) konumuna izilmi olan ok, paket alterin yayl olduunu gsterir. Paket alter (2) konumuna evrildikten sonra serbest braklrsa, o konumda kalmaz ve (1) konumuna dner. ok kontakl ve ok konumlu bir paket alterin balant emasn ekil l - 33 veya sekil l - 34 deki gibi izmek olduka g olur. Bu gibi durumlarda paket alterin kontaklanyla balant emas en basit ekilde izilir. Kontaklarn alp kapanmalar ayr bir diyagramda gsterilir ekil - 35 ve ekil l - 36 da bu ilkeye gre izilmi iki rnek devre verilmitir.

RNEK 1) ekil 1-35 de fazl bir asenkron motora yldz-gen paket alterle yol verilmesine ait balant emas verilmitir. Bu balantda konumlu ve sekiz kontakl bir paket alter kullanlmtr. Paket alterde bulunan kontaklarn alp kapanmalar, ekil 1-35 de verilen diyagramda gsterilmitir. Paket alterin (0) konumunda btn kontaklar aktr. Paket alter (1) konumuna evrildiinde, diyagramdan grlecei zere (M) ve (A) kontaklar kapanr. G devresinde kapanan (M) ve (A) kontaktan, motoru yldz olarak ebekeye balar. Bylece asenkron motor yol almaa balar. Bir sre sonra paket alter (2) konumuna evrilir. Paket alterin bu konumunda (M) kontaklar gene kapal kalr. Yalnz (A) kontaktan alr ve ksa bir sre sonra (B) kontaktan kapanr. G devresinde kapanan (B) kontaklar motoru gen balar. Bylece asenkron motor yol alm ve gen almaa balam olur. ekil 1-36 da rotoru sargl bir asenkron motora paket alterle yol verilmesine ait balant emas verilmitir. Bu balantda be konumlu ve dokuz kontakl bir paket alter kullanlmtr.

Asenkron motorun rotor devresine kademe yol verme direnci balanmtr. Paket alter (O) konumundayken btn kontaklar aktr. Paket alter (I) konumuna evrildiinde, diyagramdan grlecei zere (M) kontaktan kapanr. G devresinde (M) kontaklar kapannca, rotor devresinde kademe diren bal iken, motor yol almaa balar. Bir sre sonra paket alter (2) konumuna evrilir. Diyagramdan grlecei zere, alterin bu konumunda (M) kontaktan kapal kalrken, ayrca (A) kontaklar da kapanr. G devresinde kapanan (A) kontaklar, direnlerin birinci kademesini ksa devre ederler. Motorun devir says ykselmee devam eder. Bir sre sonra paket alter (3) konumuna evrilir. Paket alterin bu konumunda (M) ve (A) kontaklar kapal kalr. Ayrca (B) kontaklar da kapanr. G devresinde kapanan (B) kontaklar, direnlerin ikinci kademesini ksa devre ederler. Motorun devir says artmaa devam eder. Bir sre sonra da paket alter (4) konumuna evrilir.

Paket alterin bu konumunda (M), (A) ve (B) kontaklar kapal kalr.Ayrca (C) kontaklar da kapanr. G devresinde kapanan (C) kontaktan, direnlerin nc kademesini ksa devre ederler. Bylece rotor direnlerinin hepsi devreden karlm ve motora yol verilmi olur.

ENDSTRYEL ELEKTRONK VE UYGULAMALARI A-Giri Gnmzde elektronik uygulamalar ok yer tutmaktadr. Elektromekanik alterlerin bilinen sakncalarn ortadan kaldrmak iin yaplan almalar sonucu, faz kontrol yaplabilen silisyum dorultmalar yani tristrler, daha sonra antiparalel iki tristrden oluan triyaklar kullanlmaya balanmtr. Bu elemanlarn kullanlmaya balamasyla onlarn kontrol devrelerinde kullanlar. U.J.T., S.U.S., S.B.S., s ve k duyarl devre elemanlar da ok gelitirilmitir. Sz konusu bu elemanlara genel olarak Edstriyel Elektrona devre elemanlar denir. Endstriyel elektronik devre elemanlarnn kullanlmasyla gnmzde hz, k, uzaktan kumanda kontrol devreleri, ekonomik, gvenli ve uzun mrl olarak yaplabilmektedir. Bu blmde yukarda deinilen Endstriyel elektronik devre elemanlarna geni olarak yer verilecek, gerekli teorik bilgilerin yannda uygulama devreler, de verilecektir. B- Is ve Ik Duyarl Devre Elemanlar: l-Is duyarl devre elemanlar a) Tanm: Gnmzde elektronik devre elemanlar ile oluturulan s kontrol devreleri yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein yangn alarm, s dme alarm: (don alarm), motor sarglarnn s kontrol v.b. devreler. Is duyarl elemanlar balca trdedir. 1-Termistrler 2-Termokupullar (Termo elemanlar) 3-Termostatlar Termostatlarn tanm ve uygulama rnekleri III. Blmde: aklandndan, bu blmde termistrler ve termokupuilarn tantm yaplmtr. b) Termistrler Termistrler iki trdedir. a) N.T.C. (Negatif Temparature Coeffecient) b) P.T.C. (Pozitif Temparature Coeffecient) N.T.C., negatif katsayl direntir. Isndka diren deeri der, souyunca artar. P.T.C., pozitif katsayl direntir. Isndka diren deeri artar. Elektrik motorlarnn sya kar korunmalan P.T.C. ile yaplr. Ayrca k ile alan LDR kullanlan btn devrelerde N.T.C. kullanlabilir. Lamba karartma devrelerinde kullanlan faz kontrol sistemleri s kontrolunda kullanlamaz. Yksek gl stclarda, Radyofrekans mdahalesi bir sorun olarak karmza kar.

Termistrlerin A.V.O. metre ile kontrolunda l aleti RxlOO konumuna alnr. l aletinin ular termistre balanr ve termistr stlr. Termistr P.T.C. ise direncin artmas, N.T.C. ise direncinin azalmas gzlenmelidir. Aksi durumda termistr bozuktur. Termistrlerin teknik zellikleri "Kumanda Devreleri I" kitabnda aklandndan, bu blmde termistrlerle dzenlenen s kontrol devreleri zerinde durulmutur. C- Termo Elemanlar (Termokupullar): Yksek scaklklar termometreler ile llemez. Scakln 600C'yi amas halinde termoelektrik pirometeler kullanlr. Pirometrelerin genel yapsn termo elemanlar tekil eder. ki ayn metal (Demir-Konstantan, Bakr-Konstantan gibi) birletirildii ve birleme noktas stldnda, bu iki metal ular arasnda potansiyel fark meydana gelir. Meydana gelen potansiyel farkn deeri, iki ayr metalin snma sonucunda scaklk ve soukluk farklarna baldr. Scak nokta ile souk nokta arasndaki scaklk fark ne kadar fazla olursa, potansiyel fark da o kadar byk olur. ki ayr nokta arasndaki potansiyel fark galvonometre ile llebilir. Ga vanometre skalas, scaklk karlna etalon edilirse, stlan yzeyin scakl llm olur. b) Foto diren (L.D.R): Ik etkisiyle direnci deien elemandr. ngilizce ad Light Dependent Resistance kelimelerinin ba harflerini bir araya gelmesi ile ksaca L.D.R olarak anlr. Foto dirence foto kondaktif pil de denir. Foto direnler iki iletken metal arasna selenyum, germanyum silisyum, kurun slfat, bakr oksit gibi yar iletkenleri konulmas ile yaplrlar. Bakr iletkenler arasndaki yar iletken yzeyin aydnlatlmas ile iki metal arasndaki diren der. Yani foto direncin karanlktaki direnci ok yksek, aydnlkta ise dktr. ekil: 13-5 de foto direncin sembol, selenyumdan ve slfattan yaplan foto direncin yaps grlmektedir.

Selenyumdan yaplan foto diren, bir demir plka zerine 175C de erimi olan selenyumun dklmesi ve iersine %2 orannda thorium, zirconium, ceriumum kartrlmas ile elde edilir. Bu ekilde hazrlanan foto diren eleman 80C de baka bir s ilemine tutulur.

Bylece elemann zerinde buharlanmadan dolay bir tabaka da oluturulur. Bu tabaka zerine madeni bir halka tesbit edilir. D devre ularndan biri bu halkadan, dieri taban elemanlar olan demir plaka karlr. Kurun slfat foto direncin i yaps, ekil: 13-5/c de grlmektedir. Ocak teli gibi helezon eklinde sarlan bakr tellerin aras ve alt ksm kurun slfat ile doldurulur. Yuvarlak bir bakr zerine oturtulur, st ksm k geir effaf madde ile, alt ksm ise k geirmeyen renkli plastik ile kaplanr. Foto diren ile pil ve rlenin buluduu bir devrede, k ile rle akm k rol edilebilir. Ancak daha duyarl bir alma iin foto direncin bir transistr veya tristr devresinde kullanlmas uygun olur. ekil: 13-6/a da foto direncin aydnlatlmas rlenin enerjilendii, 13-6 de ise, karartldnda rlenin enerjilendii devre grlmektedir.

ekilde, foto diren karartldnda devre akm ok kk olu Rle enerjilenemez. Foto diren aydnlatldnda, direnci az olacanda devre akm artar ve rle enerjilenir. Bu devrede, rle ekme akmnn byk olmamasna dikkat edilmelidir. ekil: 13-6/b de ise, foto diren aydnlkta iken akm, R direnci ve foto diren zerinden devresini tamamlar ve rle enerjilenemez. Foto diren karartldnda, direncin artacandan akm, devresini rle zerinden tamamlar ve rle enerjilenir devredeki R direnci, foto diren aydnlkta iken, akm snrlamas yapar. Ik PN birleme blgesinde oluur. Temas blgesinin yan tarafndan kar yanstcya arparak krlan k bir yne verilir. Led ler A.C. hem de D.C. gerilimde alrlar normal alma gerilim 5V dolayndadr. Ayrca, alma prensibi Led diyota benzeyen ve yayd k insan gznn grd frekans band dnda kald iin grlmeyen Infrared Led diyot lar Vardr. Infrared Led diyotlar foto transistrle birlikte kullanlr. Devreye Led diyodlar gibi balanr.

) Foto Transistr:

Foto transistr, k iddetiyle akm ykeltmesi deien bir transistordur.P.N.P veya N. P. N. olabilir. Devrede foto diyod ile transistorun yerine tek bir eleman olarak kullanlr. Foto transistrlerde, baz ucu genelde kullanlmaz. Emiter-Kollektr ucu normal transistrlerde olduu gibi kullanlr. Bu transisatrn baz kollektr diyodu bir foto diyoddur. Bu diyodun yzeyine mercek sistemiyle k dmesi salanmtr. Ik gelince emiterden konvektre doru akm akmaya balar. Akmn deeri, a bal olarak dorusal deiimgsterir. Foto transistorun k alan effaf ksm kapatldnda, normal transistr gibi alr. A.V.O. metre ile kontrol da, normal transistrlerde olduu gibi yaplr. ekil: 13-10 da, foto transistorun sembol ve ayak balantlar grlmektedir.

g) Ik duyarl tristr (LASCR): ngilizce ad, Light activated SCR kelimelerinin ba harflerinin bir araya getirilmesi ile ksaca (LASCR) olarak anlan bu eleman k etkisiyle tetiklenen, ok duyarl bir tristrdr. ekil: 13-11 de grld gibi sembol normal tristr gibidir. LASCR ile tek bir devre eleman olarak dorudan doruya kla tetiklenebilir. f) Ik duyarl silikon kontroll anahtar (LASCS): ngilizce ad, Light Activated SCS kelimelerinin ba harflerinin bir araya getirilmesi ile ksaca (LASCS) olarak anlan bu eleman, k etkisi ile tetiklenen SCS elemandr. ekil: 13-12 de grld gibi, sembol SCS gibidir. Bu eleman zerinde n kolayca ulaaca en az iki yzey bulunur. 4- Ik duyarl devre elemanl, transistorlu anahtar devreleri:

a) Foto diren (LDR), transistorlu anahtar devresi ekil: 13-13 de foto diren ile bir transistorun anahtar olarak kullanld ve buna bal olarak da bir rlenin altrld devre grlmektedir. Devrede foto direncin zerine k geldiinde foto direncin deeri azalr. Transistorun VBE gerilimi ve IB akm artar. T iletken olur. A noktasndaki V2 gerilimi sfr olur. Rle enerjilenir. Foto diren zerindeki k kesildiinde ise foto direncin i direnci ok artar VBE ve IB azalr T yaltkan olur. V2 yaklak kaynak gerilimine eit olur.

Rle bobini ularndaki gerilim sfr olur.Devrede,eer foto diren ile R nin yerleri deitirilirse, devre aklanlann tersi alr. b) Ik pili, transistorlu anahtar devresi: ekil: 13-14 de k pilinin transistrle birlikte kullanld anahtar devresi grlmektedir. Foto pil zerine k drldnde foto pil zerinde Transistoru iletken yapacak gerilim oluur. Transistr iletken olur, rle enerjilenir. Karanlkta foto pil zerindeki gerilim yok olacandan T yaltkan olur. Rlenin enerjisi kesilir. c) Foto diyod, transistorlu anahtar devresi ekil: 13-15 de foto diyodun transistrle birlikte kullanld anahtar devresi grlmektedir. Foto diyod- zerine k dmedii zaman, foto diyod ters yon akm ok klr. Foto diyodun i direnci ok yksek olduundan R zerinden ileri baz polarmas alan T iletken olur. Rle enerjilenir. d) Foto transistorun anahtar olarak kullanlmas: ekil: 13-16 da, foto transistorun anahtar olarak kullanlmas grlmektedir. Foto transistr zerine k drldnde bez-kollektr diyodu foto diyod olduundan ters yn akm artar. Bu akmn artmasyla R zerinden * geen akm artar. T iletken olur. Ik kaynann younluuna gre R ulanndan yaklak kaynak gerilimi grlr rle enerjilenir. Ik kesildiinde foto. transistr yaltkan olur, kollektr akm azalr. Rle enerjilenemez..

Foto transistr ile daha kk akmlarla daha byk akmlarn kontrol istendiinde Darlington oto tansistrler kullanlr.

e) Foto tristrn anahtar olarak kullanlmas: ekil: 13-17 de foto tristrn anahtar olarak kullanlmas grlmektedir. Foto tristr zerine k drldnde zaman tristr yalnz art alternanslarda iletken olur. Eksi alternanslarda k olsa dahi foto tristr yaltkandr. Gerilim yk ularnda der. Ik kesildiinde yk akm gemez. Yksek akml alclarn kontrolunda foto tristr ile birlikte kullanlr.