SERTFKA NO 15033 ISBN 978 - 975 - 22 - 0363 - 1 2010 . 06 Y 0105 .

4147

1.-12. Basm Ekim 2010 13. Basm Ekim 2010 BLG YAYINEV Merkez: Merutiyet Cd., No: 46/A, Yeniehir 06420 / ANKARA Tlf.: (0-312) 434 49 98/ 434 49 99/ 431 8122 Faks: (0-312) 43177 58 Temsilcilik: stiklal Cd., Beyolu Mrk., No: 187, Kat: 1/133', Beyolu 34433 / STANBUL Tlf.: (0-212) 24416 51 - 24416 53 Faks: (0-212) 24416 49 BLG KTABE V Sakarya Cd., No: 8/A, Kzlay 06420 / ANKARA Tlf.: (0-312) 434 4106 Faks: (0-312) 43319 36 BLG DAITIM Merkez: Glbahar Mh., Glba Cd., No: 33, A-B Blok, Mecidiyeky 34387/ STANBUL I Tlf.: (0-212) 217 63 40 - 44 Faks: (0-212) 217 63 45 ube: Narhbahe Sk., No: 17/1, Caalolu 34112 / STANBUL Tlf.: (0-212) 522 52 01 - 512 50 59 Faks: (0212) 527 4119 www.bilgiyayinevtcom.tr info@bilgiyayinevi.com.tr

Turgut zakman

Cumhuriye t
Trk Mucizesi
KNC KTAP roman

BLG YAYINEV kapak: murat sayn Bu kitabn yayn hakk, yazaryla yaplan szleme gerei Bilgi Yaynevi Basm Datm Kitabeyi ve Krtasiye A..'ye aittir. Kaynak gsterilmeden kitaptan alnt yaplamaz; yaynevinin yazl izni olmadan radyo ve televizyona uyarlanamaz; oyun, film, elektronik kitap, CD ya da manyetik bant haline getirilemez; fotokopi ya da herhangi bir yntemle oaltlamaz. bask: pelin ofset (0312) 418 70 9 3 - 94

Cumhuriyet

nsz nc Blm:

Yaasn Cumhuriyet
1 9 2 3 - 1 9 3 8 ve sonras Sonsz Teekkr Dipnotlar ve Aklamalar Kaynaka nsz Sevgili okurlarm, Trkiye lemesi bu kitapla sona eriyor. leme yakn tarihimizin byk ve birbirini tamamlayan dnemlerini ieriyor: anakkale, Milli Mcadele ve Cumhuriyet. Birinci kitaptaki nszm geerliliini koruyor. Burada kaynaka ile ilgili birka sz eklemek istiyorum. Btn incelediim kitaplar kaynakaya alsam kitap daha da kalnlaacakt. zet bir kaynaka yapmak gerekli oldu. Ama unu sylemeliyim ki Cumhuriyet dnemi ile ilgili hemen her kitab toplayp okudum. nternette de geni bir tarama yaptm. Cumhuriyet

dnemiyle ilgili baz hakl olduunu grdm eletirileri de dikkate aldm. Aleyhte olan kitaplar da okudum. Objektif olanlara sayg duydum! Cumhuriyet dneminin ilk 15 yln anlatmak iin her kaynaktan yararlanarak derlediim doru bilgileri birletirdim, sadeletirdim, zetleyip sundum. Maksatl ve dayanaksz olanlar da okudum ama dikkate ve kaynakaya almadm. Dipnotlarda adlarn da vermedim. nk tarih asndan bir deer tamyorlar. Sayca az gnderme yaplan kitaplarn knyelerini dipnotlarda belirtmekle yetindim. Dipnotlarda her yln banda o yla ait olaylarn zetleri yer alyor. Bu zetlerin dipnot saylar metin iinde koyu renk olarak baslmtr. Cumhuriyetin 15 ylna katkda bulunan btn ncleri tantmak isterdim. Ama bu birok kitaba sabilirdi. Ancak baz

ncleri yanstabildim. Bunlar gibi binlerce Cumhuriyeti vard. kinci kitap u ana olaylar ieriyor: Devrimler, Atatrk'n evlilii, zmir ktisat Kongresi, yeni Anayasa, eyh Sait isyan, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi ile Serbest Parti olaylar, CHP, zmir suikast, teki iki suikast olay, Orman iftlii, Fikriye'nin intihar, Byk Nutuk, demiryollar, fabrikalar, Millet Mektepnsz
7

leri, Medeni Kanun, dil ve tarih konular, Afet Hanm, Sabiha Gken, Trke ezan, Halkevlerinin kuruluu, eitmen kurslar, Balkan Antant, Sadabat Pakt, kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi, ilk kadn milletvekilleri, niversite reformu, DTC Fakltesinin kuruluu, ilk radyo yaynlar, Montreux Szlemesi, Kuran evirisi, Dersim olaylar, Hatay sorunu, Mussolini Kupas, Bayar'n Babakan olmas, Atatrk'n hastal ve sonsuzlua karmas.

Yakn tarihimiz ile Atatrk'n hayat iiedir. Trk Mucizesinin oda Atatrk'tr. Cumhuriyetle birlikte Atatrk' de yakndan tanyacaz. Ben Cumhuriyet kitabna son biimini verirken, ilk ciltte de, sonrasnda da hastaydm. Byk, tehlikeli bir ameliyat geirmitim. eker, tansiyon, lser, kalp gibi ek sorunlarm da vard. Kitab yetitirmek iin hastaneden ktm gn almaya oturdum. Cumhuriyet o kadar gurur verici, destan niteliinde olaylar, insanlar, abalar ve baarlarla dolu ki bunlar yazarken byk bir g kazandm fark ettim. O gle gnde 10-12 saat alabildim. Hi yksnmeden be yzden fazla kitap inceledim. ounu filedim. Yanl yapmamak iin kaynaklar birok kez elden geirmeyi de ihmal etmedim. Atatrk dneminin okurken bile insana can veren bir olaanstl var. Sayn okurlarm, sevgili genler,

Cumhuriyetin ilk on be yl gerek bir kurtulu destandr. Bu destanla gurur duyacanz biliyorum. Sayg ve sevgilerimle. 8 nsz nc Blm Yaasn Cumhuriyet Yl: 1923 t 29 Ekim 1923-31 Aralk 1923 MECLS Cumhuriyetin her ehirde 101 top atyla kutlanmasn kararlatrmt. Karar telgraflarla btn illere duyuruldu. lk telgraf stanbul Komutanln devralm olan kr Naili Gkberk Paa ya ulat, istanbul Belediyesi, kolordusuyla istanbul a gelen Paa onuruna ziyafet veriyordu. Paa telgrafa gz att. Heyecanla ayaa kalkarak telgraf istanbul temsilcilerine okudu: "Trkiye Byk Millet Meclisi Cumhuriyet ilann kararlatrmtr. Bunu 101 pare top atyla duyurunuz!" Davetliler bu byk karar sevin ve alklarla karladlar,

Paa'y ve birbirlerini kutladlar, bayramlatlar. Paa'nn karargh ve istanbul belediyesi harekete geti. Sokaklar aydnlatld ve bayraklarla sslendi. Sultanahmet meydannda kolordu bandosu, Kadky meydannda tmen bandosu marlar almaya balad. Gece yarsna doru Selimiye Klasndan Cumhuriyet toplan atee baladlar. Dr. Adnan Advar da ald emir uyarnca devrimi birer yaz ile gece yabanc eliliklere duyurdu. ehirler top sesleriyle alkalanyordu. Cumhuriyetin ilan edildiini renen gelenekiler fke iinde kvrandlar. Top ve bando seslerini duyan halk sokaklara frlad. 1. Ordu Komutanlna atanan K. Karabekir Paa ertesi gn gemiyle stanbul'a gidecekti. Erzurum'dan Trabzon'a gelmiti. Geceyi Trabzon'da geiriyordu. Ankara'dan Cumhuriyetin ilann kutlamak emrini alan 3. Tmen Komutan Kzm Orbay bir bataryay grevlendirdi.

Toplar grlemeye balaynca Kzm Karabekir Paa, Tmen Komutann artarak "Nedir bu toplar?" diye sordu. Kzm Orbay Meclisin Cumhuriyeti ilan ettiini, bu karar kutladn bildirdi. "Neden bana sormadnz?" "Sorsaydm top atmamaklm m emredecektiniz?" Kzm Karabekir Paa "Hayr ama.," dedi, "..biz bunu konumam tk/'
1

nc Blm 9

Kzm Orbay dayanamad, "Karar veren TBMM efendim" dedi. Karabekir sustu. Ankara'da zellikle gen milletvekilleri kardaki Millet Bahesi'ne getiler, ge vakte kadar Cumhuriyeti kutladlar. Sabah Trkiye yeniden bayram yerine dnd. Kaldrlan bayraklar yeniden her yana asld. ehirler sslendi. Orhan okula giderken stasyon caddesindeki krtasiyeciye urayarak
2

kk bayraklar, renkli tebeirler ald. Snf bayraklarla ssledi. Tahtaya renkli tebeirlerle "Yaasn Cumhuriyet, Yaasn Trkiye Cumhuriyeti" diye yazd. niversiteli genler ve iiler Sultanahmet meydannda toplandlar. Kalpaklarn, feslerini havaya ata ata, arklar syleye syleye Cumhuriyeti kutladlar. Cumhuriyet kartlarn atlattlar. Eski Evkaf grevlilerinden Ahmet Cemalettin Efendi cokuyu duymamak iin yataa girdi, yorgan bana ekti. ngilizler gitmi, stanbul yine kyl Trklerin olmutu. Bir Dou lkesinin emperyalizmi yenmesi ve Cumhuriyet rejimine gemi olmas olaanst bir olayd. Birok geri kalm lkeyi etkileyecei kesindi. niversitenin, zellikle sosyal bilimler hocalarnn bu olay hakknda, halk, genlii, basn aydnlatmalar, olayn bykln belirtmeleri beklenirdi. Ama eski hocalar bu byk devrim hakknda konumadlar. Tm dilerini kenetleyip sustular.
23

Darlfnun (niversite) adn tayan bu byk medresede alan retim kadrosunun nemli bir blm, ne sevince katlyordu, ne kedere ortak oluyordu. Yklmaz, sarslmaz fildii kulelerinde yayor, kendi alkanlklarn kutsuyor, kendilerinden bakasn beenmiyorlard. Gen biri ne karsa ondan nefret ediyorlard. niversitenin bahesinde an fotoraf ektiren rencilere, eski baz hocalar, "fotoraf ektirmek gnahtr" diye hakaret edecek, cezalandrlmalarn isteyeceklerdi. * ANADOLU gazeteleri bandan beri Kuva-y Milliyeci'ydi. gal blgelerinde kan ibirliki gazeteler zaferle birlikte yok olmulard. 30 Ekim gnl btn Anadolu gazeteleri Cumhuriyetin ilan edildii, Gazi M. Kemal Paa'nn Cumhurbakan seildii hakkndaki balklar, haberler ve resimlerle doluydu. 10 nc Blm
3 3 >

1
stanbul gazeteleri de byk haberi vermekle yetinmilerdi. Yorum eklemeye vakit yoktu. Gazeteler erkenden baslp datma verildi. CUMHURYETN ilan edildiini Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Bey Haydarpaa'dayken duydu. ngilizler ekilirken HaydarpaaGebze demiryolunu, Anadolu demiryolunun eski Genel Mdr Alman Herr Hgnen'e (Huguenin) yani Alman irketine devretmilerdi. Herr Hgnen bu ksa hatt deil, Anadolu demiryolunu btnyle geri almaya hazrlanyordu. nk Bayndrlk Bakannn, btn hattn eski sahibi Alman irketine devredilmesi dncesinde olduunu kesin olarak renmiti. Bakan ve baz grevliler, bar zamannda demiryollarn Behi Bey ve tekilatnn iletebileceini sanmyorlard.

Bu, zor, kark, milletleraras deney ve dzey isteyen byk bir iti. Sava hizmetlerinin yerine getirilmesine benzemezdi. Zaten Herr Hgnen HaydarpaaGebze hattn hemen devralacak durumda deildi. Byk savan bitiminde ngilizler demiryollarna el koyunca bu hatlarda alan btn Alman grevliler Almanya'ya dnm, sonra da demiryolu Trklerin eline gemiti. Onun iin Herr Hgnen Gebze'ye kadarki ift hatt imdilik Trklerin iletmesini istemiti. inden de glyordu. Bir ift hatt Trkler iletebilirler miydi? Bu Trklere byk bir ders olacakt. Demiryollarn milliletirmek isteyen hevesliler olduunu biliyordu. Baarszlk hepsini -susturacak, Anadolu demiryolu yine irketine kalacakt. Behi Bey stanbul-Gebze hattn devralmak iin Haydarpaa'ya gelmiti. Beraberinde bu kark grev iin hazrlanm bir

kadro vard. Haydarpaa-Gebze ift hattn devrald. Btn istasyonlar Trk bayraklaryla sslendi. Personel yeni niformalarn giymiti. Katarlar saat gibi altrdlar. Cumhuriyeti byle kutladlar. nc Blm 11 GAZ 30 Ekim sabah smet Paa'y kke davet etti. Misafir salonuna ald. Genel durum hakknda Bakanlklara incelemeler yaptrm, Trkiye'nin rntgenini ektirmiti. Raporlar sehpann zerindeydi. "Sevgili paam.." dedi, ".Cumhuriyetin ilk Babakan olarak seni dnyorum. Dur, hi itiraz etme. Niye seni setiimi imdi anlayacaksn. Bizi yine byk bir sava bekliyor. Durumumuzun bir blmn Cephe Komutan ve Lozan Badelegesi olarak elbette biliyorsun. Byk devletlerin bu sefil duruma bakarak, ksa zamanda pes edeceimizi sandklarn Lozan dn sen bize anlattn. Ben
b

sana imdi bildiinden daha da ackl olan genel durumu zetleyeceim. Sorunlarmz ne kadar ok, imknlarmz ne kadar az, bilmeni istiyorum. Bize yazk ki geri, borlu, hastalkl bir vatan miras kald. Yoksul bir kyl devletiyiz. Drt mevsim kullanlabilir karayollarmz yok denecek kadar az. Kn bataa dnd iin geilmesi ok zor. 4.000 km. kadar demiryolu var Anadolu'da. Bir metresi bile bizim deil. stelik yetersiz bir demiryolu a. lkenin kuzeyini gneyine, batsn dousuna balamamz, vatann btnln salamamz art. Denizciliimiz acnacak durumda. Kylmz her halde topraklandrmal, ihtiyac olan bir ift kz ile bir saban vererek ifti yapmalyz. Doudaki airet, bey, aa, eyh dzeni Cumhuriyetle de insanlkla da badamaz. Sen de ben de o cephede altk. Durumu yakndan grdk. Bu durumu dzeltmeli, halk kurtarmalyz.

Her yerde tefeciler halk eziyor. ok az tarm mhendisimiz var. Gya tarm lkesiyiz ama ekmeklik unumuzun ounu dardan getirtiyoruz. Sr vebas hayvanclmz ldryor. u andaki doktor saymz 337, salk memuru says 434. 150 kadar ilede doktor yok. Pek az ehirde eczane var. Salgn hastalklar insanlarmz kryor. Ebe says ok az. Krk ksur bin kye karlk diplomal ebe saymz 136. milyon insanmz trahomlu. Stma, tifs, verem, frengi, tifo salgn halinde. Bit ciddi sorun. Nfusumuzun yars hasta denebilir. Bebek lm oran % 60' geiyormu.
30

12 nc Blm

Nfusun % 80'i krsal blgede yayor. Bunun olduka nemlice bir blm yerleik deil, gebe. Telefon, motor, makine yok denecek dzeyde. Teknolojiden yoksun bir lkeyiz. Btn sanayi rnlerini dardan alyoruz, Kiremiti bile ithal etmekteyiz. Avrupa'nn

her eit mal iin ak pazar halindeyiz. Elektrik yalnz stanbul ve izmir'in baz semtlerinde var. Dmanlarn tmyle yakt ky says 830. Yanan bina says 114.408. lkeyi neredeyse yeniden kurmamz gerekiyor. Yunanistan'dan gelen gmen says da 400.000'i geecek. Gmenlere ordunun yiyecek stoklarndan yardm ediyoruz. ktisadi hayatmz da, eitim durumumuz da iler acs bir halde. ktisatmz da ok az. ou bilip okuduu kuramlarn dna kamyor. Zorunlu okuma yandaki ocuklarn ancak drtte birini okutabiliyoruz. Halkn eitimi ise hi zlmemi bir sorun olarak duruyor. Oysa Cumhuriyeti yaatmak iin onun insan malzemesini hazrlamal, namus cephesini glendirmeliyiz. ki yl nce Milli Eitim Bakanlnda bir hars (kltr) ubesi kurmutuk,
3d 36

j Bu ube Anadolu kltr ile ilgili eyalar, belgeleri topluyordu. denei ykseltilemedii iin bu hizmet gelimedi. Birok kltr eseri dar karlm, karlmaya devam ediliyor" * Raporlarn kopyalarn ismet Paa ya verdi: "Raporlarda daha ayrntl, daha ac bilgiler var. Bunlar Bakanlara ve parti ynetim kuruluna da ver. Genel durumu tam bilsinler. Btemiz yetersiz. Gelir kaynaklarmz kt. iktisadi kmazdan kurtulmak iin gelitirdiim bir dncem var. izmir iktisat Kongresi'nde Mahmut Esat Bey aracl ile duyurmutum. Tartlmad bile. Daha acil, zor konular vard. O konulara eildiler. Bu dnceyi gn gelince ayrntl olarak konuuruz. imdi erken. Ama hedefimiz milli iktisat, bamszln srekli olmas iin iktinc
3

Blm 13

sadi bamszlk temel ilkemiz olmal. Osmanl bu gerei ge fark etti. Fark ettii zaman ok ge kalmt. Cumhuriyete uygun bir anayasaya gerek var. Uzman says az. Bu zor durumdan nasl klabileceini gsteren ne bir rnek var nmzde, ne de bir deney. Ama ylmamak, ucuz, geici arelerle yetinmemek, halkmz kurtarmak iin mmkn olan hzla sorunlar zmek, kalknmak, ilerlemek, milli egemenlie dayal, uygar ve zgr bir toplum oluturmak, yzylmzn dzeyine yetimek, ksacas adalamak, bu byk ideali tam olarak baarmak zorundayz. Bu na kadar bu ideali koruyarak geldik. Bundan sonra daha hzl yrmek zorundayz. Bunun iin gerekli yntemi, yolu birlikte arayp bulacaz. Yoksul ve esir lkelere rnek olacaz. Kaderin bizim kuamza ykledii kutsal bir grev bu. Bu byk

grevin arln ve onurunu seninle paylamak istedim. Allah yardmcmz olsun!" CUMHURBAKANI Babakanla smet Paa'y atadn Meclis Bakanlna bildirdi. Atama ve ilk Bakanlar Kurulu listesi leden sonra Meclis'te okundu. Bylece smet Paa Cumhuriyetin ilk Babakan oldu. Babakanl kaybettii iin burulan Fethi Okyar da Meclis Bakan oldu. smet Paa, hkmet program niteliinde bir aklama yapt. Aklamas oybirlii ile kabul edildi. Bakanlar Kurulu akam zeri valilikte topland. Bu ilk toplantda Gazi Paa da bulundu. Hepsini tek tek kutlad. Ksa bir konuma yapt: "Efendiler! Ykmaya altmz ortaan arkasnda bin yllk deney var. Bin trl kirli oyun bilir. Cumhuriyetimiz ise daha yeni domu bir ocuk. Cumhuriyeti kolayca bouverirler. Bu nedenle
4

ok dikkatli, uyank olun. arkadalarnz zenle sein. stanbul'dan gelen baz memurlar grdm. Bir devrim bakentine geldiklerinin farknda grnmyorlar. Koca Osmanl gemisi durup dururken batmad. Bunlar gibi ilgisiz, tembel, heyecansz, kk kafalarn byk sorumluluu var. Kt bir memur vatanda devletinden soutur. Osmanl Devleti aznlklara devlette grev vermi ama son iki yz yl iinde Alevi yurttalarmza vermemitir. Bu 14 nc Blm akla ve insanla aykr duruma Milli Mcadele balar balamaz son vermitik.- Bu tutumu zenle srdreceiz. Anadolu'da kim varsa hepimiz bir milletiz. Yurt ve kader kardeiyiz. Milli Mcadele'yi byle yrttk, Cumhuriyeti de bu anlayla yneteceiz. Bu anlayn bozulmasna izin vermeyeceiz. Bozulduu zaman ne olduunu iyi biliyoruz.

Yunan ordusu Sakarya'dan ekilirken, ou ahap olan ky camilerini yakp ykmt. Son ekilite de batdaki byk, ta cami- I lerin dndaki tm ehir, kasaba, ky camilerini yakarak, ykarak 1 katlar. Bunlarn says birka bindir. Bu camileri yenilemek gre- 1 vimizdir. Bu hizmeti nutuk atmadan, gsterie kamadan, siyasete alet etmeden yerine getirelim. ilkokulun zorunlu, eitimin yksekretim bitene kadar parasz olmas temel ilkemizdir, isteyen herkesi, kz erkek ayrmadan okutacaz. Salk hizmetlerinin parasz olmas da amacmzdr. Halkn geimini kolaylatrmak, gven iinde yaamasn da salamak zorundayz. Devlet halk iin, halkn bu ihtiyalarn karlamak iin var. Btesi denk, borcuna sadk, paras salam bir devlet olmalyz. Devletimiz artk kesin olarak padiahn, bir ailenin devleti deil, halkn devleti. Hepimiz halkn hizmetindeyiz. Efendimizin,

sahibimizin halk olduunu hi unutmayacaz. dealimiz milli egemenlie dayal, uygar bir toplum ve devlet yaratmaktr. Hibir aamada bu ideali gzden karmayacaz. Sorun ok. Hepsini zmeye mrmz yetmez. Bizim yetiemediklerimizi yurtsever ocuklarmz tamamlar. Halk saymak, aydnlatmak, eitmek, salm korumak, gven iinde yaamasn salamak balca ilkemiz olacak. Baarlar diliyorum." Hepsinin elini skt, smet Paay kucaklad. imar ve iskn Bakan M. Necati Bey yannda oturan Eitim Bakanna "Vakti gelen fikri kimse durduramaz derler..' dedi, "..Gazi Paa da vakti gelen adam. Tam vaktinde geldi. Vakti gelen adam Osmanl Devleti de, igalciler de, irtica da durduramad. Dnsene 1918'de ne haldeydik? imdi bamsz bir Cumhuriyetiz. Arada
1

sanki yzlerce yl var. Ya gelmeseydi.." nc Blm 15 Bakanlar Kurulu sabaha kadar alt. Gazi'nin verdii raporlardan yararlanarak zlmesi gerekli sorunlarn yalnz balklarn listelediler. Liste sayfalar tuttu. "OoofT Listede yer alan sorunlar nemine gre sralamakta zorluk ektiler. Hepsi nemli ve ivediydi. smet Paa, Lord Curzon'un nl tehdidini zetledikten sonra "Beyler." dedi, "..bu sz, bu sz syledii sradaki yzn, tavrn her hatrladmda kalbime ar giriyor. Kredi, destek, yardm istersek, bizden yine ayrcalk, ncelik, hak isteyecekler, bize yine kmseyerek bakacak, onurumuzu kracaklar. Bunun ne demek olduunu bilen insanlarz. Yine samal inee dner, milletimizin hakkn yabanclara yedirmi oluruz. yleyse dardan yardm beklemeyeceiz,

tek kuru istemeyeceiz. Kendi bir kak yamzla kavrulacaz. Hibir alanda israfa, gsterie, lkse kamayacaz, hesapszlk yapmayacaz. Tek kuruu bile dnerek harcayacaz. imiz imknsz baarmak. Hem de hzla." CUMHURYETN ilan edildiini, yurtdna kam olan saltanatlar, halifeciler ile ayrlklar da ertesi gn rendiler. ok canlar skld. Bu Cumhuriyeti ykmak gerekti. Her biri kendi anlay, akl, gc kadar almaya balayacakt. Kl pay lmden kurtulup da kurulmu olan bu yeni devlete dman oldular. Ayrlklar genel olarak Suriye'de buluacaklard. Hanedan haberi daha olgun ve sakin karlad. Birka densiz ehzade ve sultanzade dnda hibiri Trkiye aleyhinde almayacakt. II. Abdlhamit'in kzlarndan adiye Sultan an defterine yle yazacakt:
48

"Krallk idareleri yerlerini cumhuriyetlere terk ediyorlard. Dnyay bir tufan gibi kaplayan bu denizin ortasnda Osmanl padiahlk idaresinin bir ada gibi varlm sonsuza kadar korumas mmkn deildi. Osmanl padiahlk idaresi de er ge bir cumhuriyete inklap edecekti. Tarihin ak bu idi!'* CUMHURBAKANLII Genel Sekreterliine Tevfik Byklolu getirildi. 16 nc Blm Genel Sekreterlik ve zel Kalem direksiyon binasnda alacakt. Bat lkelerinde Devlet Bakanlarnn yaverleri general rtbesinde oluyordu. Gazi, bir paann yaverlik yapmasn doru bulmad. Onun iin paaln ok nemli bir anlam vard. Bu rtbeye nice snavdan gemeden gelmek mmkn deildi. Yaverinin yarbay olmasn istedi. lk Bayaverlie Yarbay Rsuhi Bey (Sava) atand.
h

Halk Partisi Bakanln vekil olarak smet Paa'ya brakt. Hem ev hem Cumhurbakanl makam olarak kullanaca geni bir bina yaptrlmas nerisini reddetti: "ncelikle yeni Meclis binasn bitirelim, bir Babakanlk binas ile yabanclarn kalabilecei temiz, gzel bir otel yaptralm. Elektrik salayalm. Yeni, yeil, uygar, gzel, canl, zevk ve akl eseri bir Cumhuriyet bakenti kuralm. Bize gelince, biz evimizden memnunuz." ANKAYA'daki kkn onarm bitmi, mimar Vedat Tek binay iki k ek ile biraz geniletmi, girii yenilemiti. Gazi ile Latife Hanm son biimini alm olan kke yeniden yerlemilerdi. st kat Latife Hanma ayrlmt. Paa misafirlerini artk st kattaki alma odasna deil, alt kattaki eli kabul odasna ya da misafir salonuna alacakt. Olaan bir aile hayat yayor, akamlar Ahmet Aaolulara,

Fethi Okyarlara, Kl Alilere, Kzm zalplara misafirlie, uygun havalarda piknie gidiyorlard. Salon ve ak hava oyunlar oynuyorlard. Latife Hanm zaman zaman piyano alyor, Gazi isteyince ngilizce, Franszca iir okuyordu. Yabanc dergilerin, gazetelerin nemli, ilgili yerlerini evirerek eine yardm etmeyi srdryordu.
40 5

Herkesi mutlu eden bu havay bir olay rseledi|Latife Hanm eine 'Kemal' demeye balamt. Bu sesleni herkesi irkiltti. Bir hanmn eine adyla seslenmesi o dnemin terbiye anlayna, grgsne, inceliine, dzeyine btnyle aykryd. O derin saygyla el pen alakgnll uysal kzn yerini yava yava M. Kemal Paa ile kiilik yarmasna kan inat bir gen kadn alyordu. Buna ne renimi elveriliydi, ne hayat deneyi, ne de zeks. Dosta uyarlan yle karlayacakt:

"Ne yapaym, o Mustafa Kemal ise ben de Latife yi m." nc Blm 17 Bu yant birok kimsenin bu evliliin gelecei hakkndaki mitlerini krd. Baz sosyal etkinliklere nclk edecei bekleniyordu. stese neler yapamazd. Yazk ki bu beklenti gereklemedi. Tek sosyal etkinlii cumartesi gnleri ileri gelenlerin hanmlarn aya armakt. Yabanclarn bulunduu yemeklerden holanyor, iyi bildii iki yabanc dili sergileyerek, gerekten ho bir hava yaratyor, bu gsteriden mutlu oluyordu. SMET PAA zmir'e gidemedii, bir bebek bekleyen einin yannda olamad iin ok zlyordu. Bir mektupla neden gelemediini bildirdi: "Drt ylda, adm adm, nice zahmetler ve canlar pahasna ulatmz Cumhuriyet, henz fidan halinde. Byyp kkleinceye

kadar onu zenle, titizlikle korumak hepimizin boynuna bortur. Bana nerilen yeni grevi bu nedenle reddetmek elimden gelmedi. Burada uygun bir ev bulmaya alyorum, tik frsatta yine birlikte olacamz mid ederek..." GAZ Cumhuriyetin ilan dolaysyla btn milletvekillerinin, devlet ileri gelenlerinin ve elilerin katlabilecei bir len vermek istemiti. Yazk ki bakent Ankara'da byle bir toplantnn yaplabilecei hibir yer yoktu. Cumhuriyetin bakenti kk, gelimemi bir kasabayd. yi bir ehre zg hibir kurumu, kuruluu, yolu, bahesi, dkkn yoktu. Daha nce Anadolu'yu, Ankara y grmemi istanbullu milletvekilleri derin bir hayal krklna uram 'irdi. smet Paa bunlarla "Pamir yaylasna gelmi gezginler" diye aiay ediyordu. Y. Kemal, "Ankara'nn tek gzel yan stanbul'a dnmesi" diyor, onun gibi dnen stanbul bamllar sk sk stanbul'a kaarak zlem gideriyorlard.

Ama drt yldr gk demeden Ankara'da yaayp Trkiye'yi zafere ulatranlarn yannda sessiz duruyorlard. nk her eyi bu nclere borlu olduklarn biliyorlard. Ankara'da kalarak, her trl yoksunlua katlanarak, direnerek, ylmayarak, yenilmeyerek, bir an bile gevemeyerek Trkiye'yi, Yahya Kemal'in o ok sevdii Bebek koyunu, Kandilli gecelerini kurtarmlard. 18 nc Blm Gazi Latife Hanmla konutu, yeni grevi dolaysyla smet Paa erefine baz yakn dostlarn ve elerinin arld bir akam yemei vermekle yetindi. Yemekte Mazhar Mfit Bey, Sreyya Yiit, Hsrev Gerede gibi Erzurum ve Sivas gnleri arkadalar da bulundu. Gazi, "Drt-be yl nce, Erzurum'da iken Mazhar Mfit Bey'e gelecee ait baz dncelerimi

yazdrmtm.." dedi, "..Beni hayalcilikle Mazhar Mfit Bey sulayarak oday terk etmiti." Mazhar Mfit Bey'e dnd: Doru mu? M. Mfit Bey mahcup bir yzle, "Evet Paam, doru.." dedi. "..Zaferden sonra Cumhuriyetin ilan edileceini not ettirdiniz. Zafer de, Cumhuriyet de hepimizin istedii eylerdi. Bunlara itiraz edilemezdi. Ama sonra baka eyler sylediniz. Bence hepsi olmayacak heveslerdi. Sizi hayalcilikle sulayarak odadan ktm." Biri heyecanla sordu: "Neydi bunlar?" Gazi Paa gld: "Hepsini sras geldike aklayacam. Ama unu syleyeyim. Zafer de, Cumhuriyet de o tarihte biroklar iin hayal bile deildi. kisi de gerek oldu. Ben daha nce de Cumhuriyet szcn kullanmadan, 'yeni idare' diyordum. Kurtuluu yeni idarede gryordum.
53

Kzm Paa'ya, Sofya'ya giderken istasyonda, yeni idare deyimi ile Cumhuriyeti kastettiimi sylemitim." Kzm zalp Paa "Evet/^edTheyecania, "1913'te." "teki dnceleri de birlikte gerekletireceimize inanyorum. Hepsi milli egemenlikle, adalkla, uygarlkla, kurtulula, halkn esenlii ile, Trkiye Cumhuriyeti'nin sonsuzluu ve mutluluu ile ilgili zlemler, tasarlar. Bir daha yenilmemek, smrge olmamak, ikinci snf millet muamelesi grmemek, eit olmak, ba dik gezmek, halk uyandrmak, kalkndrmak, kimseye ezdirmemek, a paylamak, uygarla katlmak amacyla dnlm eyler. ounun sizin de zlemleriniz olduunu sanyorum." Sonra konuyu eitim sorununa kaydrd. "imdi de 'yeni insan' diyorum," dedi, ".Gelecei kuracak, yaatacak, yceltecek akll,

nc Blm 19 azimli, bilgili, yurtsever, zerk, alkan yeni insan yetitirmemiz art." TERHSLER hzlanmt. Terhis olan Mehmetiklere yol paras ve gndelik veriliyordu. Vedalamalar yrek burkuyor, duygu dolu sahneler yaanyordu. Silah arkadal baka arkadalklara benzemiyordu. Birlikte ne gnler yaamlard. Her terhis dneminde, orpludan ayrlacak olan onba ve avular toplayp konumak det olmutu. Hepsi kurslardan gemi, baarl olmu, insan ynetmeyi bilen, iyi yetimi insanlard. Bunlar yeni devletin kylere yollad ilk nclerdi. Bunlara bir yldr yurttalkla, tarmla, hayvanclkla, salkla ilgili temel bilgiler verilmiti. Her kla ok ynl bir okul olmutu. Bir alay komutan yle konutu: "Arkadalar! Vatan hizmetine teekkr edilmez. Onun iin teekkr etmiyorum. Evinize, iinize kavuacaksnz. Gznz aydn.
5b

Ama Kurtulu Sava daha bitmedi. Evde, tarlada, dkknda, tezghta, kahvede devam edecek. imdi Cumhuriyetin sivil askerlerisiniz. Burada rendiklerinizi ailenize, yakn evrenize, kynze, mahallenize anlatn, milli egemenlik, cumhuriyet, vatan, bamszlk, uygarlk, bayrak, sancak nedir retin. Eitimin nemini, temizlik kurallarn belletin. Ak ile karay, doru ile yanl birbirinden ayrt edebilsinler. Yoksa smrgecilerle, halk uyutup kandranlarla, cinci hocalarla, yobazlkla baa kamayz." Kylere daha Tanzimat bile girmemiti. Krk bin ksur ky -belki birka dnda- tmyle ortaa yayordu. Kyl stmadan krlyordu. Salk Bakanlnca hazrlanan stma haritas her greni irkiltmekteydi! Her yan kaplam bu canavar hastalkla, sivrisinek bulutlaryla, binlerce bataklkla nasl ba edilecekti? Aileler
50

kzlarn pek azn sbyan okulu denilen cami okuluna gnderiyorlard. Hibir evde akar su, hela, ykanma yeri, mutfak yoktu. me suyunun sorun olduu birok ky bulunuyordu. Yetersiz beslenme nesilleri kemirip rtmekteydi. Gneydouda devlet deil, derebeylik, aalk/beylik dzeni egemendi. Bo inanlar, hurafeler kol geziyordu. Hastalannca eyhten, seyidden, frkden, hoca* dan, yatrlardan yardm isteniyordu. Krk bin ksur kyn krk bini 20 nc Blm doktor, ebe, ila, retmen grmemiti. Askercikler bu durumdaki I kylere dnyorlard. ** I "Haydi ocuklarm yolunuz ve bahtnz ak olsun!"
5

"Sa ol!" SALIK BAKANI Dr. Refik Bey Babakandan randevu istedi. Doktor smet Paa'nn ok gvendii bir doktor ve yneticiydi. Hemen kabul etti.

"Seni dinliyorum." "Bizim eskiden gelen bir sistemimiz var. nsanmz hastalanacak, biz de onu iyi etmek iin abalayacaz. Bunun iin hastaneler kuracaz. u anda devlete, belediyeye, yabanclara, aznlklara ve zel kiilere ait hastanelerde toplam 6.500 yatak var. 12 milyon, hastal bol bir nfus ve sadece 6.500 yatak. Bu btnyle yanl bir sistem. Sava srasnda bu eski sistemi deitirmek iin ne imkn vard, ne zaman. Ama imdi nmz ak. Vakit kaybetmeden gerekeni yapabilecek durumdayz." smet Paa meraklanmt. Baka nasl bir sistem olabilirdi ki? "Efendim, devletin grevi yurttann hasta olmasn beklemek deil, olmamasn salamaktr. Gazi Paa da 'salkl nesiller istiyoruz' diyor. Millet stmadan tarlalarda dp lyor. Sska, i karnl, sapsar stmal ocuklar oalyor. Halkmz salkszlk,
5e

bakmszlk yznden nesilden nesile eriyor. Uygun grrseniz bu byk deiimi uygulamaya geirmek istiyoruz. Salk hizmetini, koruyucu hekimlik anlayna gre rgtleyip altralm. Devletimiz bu anlay srarla uygularsa salk sorunlarmz bitmez ama ok azalr." smet Paa askerlerin ilk geldikleri zamanki salksz, bilgisiz hallerini iyi bilirdi. Durumu kavramt. "Peki." dedi, "..Babakan olduum srece senin nerdiin sistemi destekleyeceim. Kolay gelsin." Dr. Refik Saydam teekkr etti. Yeni bir anlay ve atlm dnemi balayacak, birok yeniliin, kurumun, kuraln temeli atlacakt. leden sonra Bakanlktaki doktor arkadalarn toplad. Hepsi bir avu insand. Savalarn ve salgn hastalklarn lmcl snavlarndan gemilerdi. Dr. Refik Bey Babakanla yapt konumay anlatt|"Sorunlarn nemine gre bir program yapalm." dedi,

nc Blm 21

"..Gazi Paa da, Babakan da destek veriyor. Haydi bakalm beyler, kollar svayalm." Kollar svadlar. nanlmas zor iler baaracaklard. *
5

Nuri eker

TRENDEN Ankara istasyonuna srtnda heybe, beyaz seyrek sakall, yetmi yanda Uakl bir kyl indi. Rastlad ilk niformalya "Gazi Paa'y grmek istiyorum!" dedi. Adam demiryolcuydu. Direksiyon binasn gsterdi: "u binaya gelir, herkesle konuurdu. Ama imdi Cumhurbakan oldu. Gelir mi, konuur mu, konutururlar m, bilmem." Zorlukla zel Kalem Mdr Hayati Bey'in yanna girdi. Niye geldiini ksaca anlatt. Gazi bugn gelecekti. Hayati Bey bu yaman kyly Gazi ile konuturmay kabul etti. Bir de kahve ikram etti. Gazi leden sonra geldi. Bekleyen oktu. Hayati Bey hepsini

atlatp yal kyly ieri soktu. Gazi kyly ayakta karlad. Oturttu. "Buyur Nuri Efendi." "Teekkr ederim Gazi Paam. Ben Uak'n Kalfa kyndenim. Babamdan helva ile haha ya imalathanesi kald. Askerliimi stanbul'da yaptm. Gzm, kulam atm, stanbul'da ok ey rendim. Avrupa'dan mektup zarf iinde pancar^ tohumu getirttim. Bu tohumlar kymdeki toprama ektim. Pancar elde ettim. Pancarlar rendeleyip I kaynattm. Pekmez yaptm. eker elde ettim. Onunla kpk helvas imal ettim. Pancardan eker yapabileceimize inandm. Mehmet Hacim Bey'in nderliinde elli bir kii birletik, Terakki-yi Ziraat Trk Anonim irketi diye bir irket

kurduk. 600.000 lira sermayemiz var. Paam! Bize el ver. eker fabrikamz kuralm. Kyl ister pancar yetitirir, ister fabrikada alr. Karn doyar, yz gler. Biz de, belki biraz para ve de sevap kazanrz. Uak enlenir. El verir misin?" Cumhurbakan yerinden frlad, Nuri Efendi'yi sevgiyle, saygyla kucaklad: 22 nc Blm "Hepiniz var olun! Trkiye'yi bu azim, bu istek, bu evk kurtaracak. Ben seni imdi bir yaverle Babakana yollayacam. O da seni belki bir-iki Bakanla konuturur. Hepsine bana anlattklarn iyice anlat. Bir sorun olursa aldrma, bana gel. Kapm her zaman sana ak olacak." Nuri Efendiyi yanaklarndan pt. Heybeli kyl Trkiye'nin ilk eker fabrikas kurucularndan nl Nuri eker olacakt. YAZAR Hseyin Cahit Yaln, ttihatl yaatmak isteyen
1 58

banaz ttihatlarn szcsyd. Ankara'nn yapt her eyi eletirmeyi grev olarak stlenmiti. Cumhuriyetin ilann kmsedi. Hatta alaya ald. Zaten Ankara'ya Lozan'dan kalma bir hnc da vard. Geleneki Velit Ebzziya Bey de Cumhuriyetin ilann eletirdi. Velit Bey gibi dnenler, yenilikten ekinenler, rahat kaanlar, "Dzenle oynamann ne lemi var.." diye syleniyorlard, "..Telaa gerek yok! Byle gelmi, byle gider." Bunlar Anadolu'nun hibir derdi iin yzyllardan beri kllarn kprdatmam, Anadolu ile ilgilenmemi zarif Osmanl beyleriydi. Ahmet Emin Yalman bu dncelere yle bir neriyle katld: "M. Kemal Paa Cumhurbakanln brakarak, General Washington gibi bir iftlie ekilmeliydi." ' stanbul basnnn kk ama etkili bir blm Cumhuriyeti byle karlamt.
5h 5

Gazi'nin Cumhurbakan seilmesi zellikle halifecileri ok rahatsz etti. Bu gne kadar Devlet Bakanl makam botu. Devleti, Meclis Bakan geici olarak temsil ediyordu. Bir gn Halife Devlet Bakanl makamna oturabilirdi! Ama Cumhurbakanlnn kurulmas bu yolu sonsuza kadar kapatmt. "Lanet olsun!" Halifeyi daha fazla yetkiyle glendirerek denge salanamaz myd acaba? Kulise baladlar. MEHMET AKF BEY stiklal Madalyasn ve milletvekillerine datlan ganimet tfei ile tahta bavulunu alarak stanbul'a dn nc Blm 23 iW mt. Meclis'te hibiri gruba girmemi, bamszlm korumutu. imdi de hibir siyasi akma kaplmadan dinleniyordu. Heyecandan yorulmutu. Milletvekillii nerilmiti de istememi
1

miydi, yoksa milletvekillii hi nerilmemi miydi, bunu kendinden baka bilen yoktu. Trk ordusunun stanbul'a giriini sevin gzyalaryla izlemi, Yce Allah'a hamdetmiti. 'Tek dii kalm canavar' yani emperyalizm, sonunda defolup gitmiti. Damad mer Rza Bey uygun bir gnde sordu: "Ne yapmay dnyorsunuz?" "yice dinlendikten sonra, nce stiklal Sava'nn destann yazacam. Sonra Veda Hacc ve Peygamberin o zaman syledikleri var. Onlar nazm halinde yazacam. Konusu Hal Seferlerinden alnma bir piyes yazmak da istiyorum. Bir emelim daha var. ocuk iirleri yazmak." Glmsedi: "Yani iim ok. Bir kenara ekilip durmadan almalym."
5j

Oysa Gazi'nin M. Akif'ten bekledii ok nemli bir grev vard.

Mehmet Akif Bey

4 ARALIK gn Tercman gazetesinde Cumhurbakannn bir demeci yer ald. Baz stanbul gazeteleri ile szcs olduklar ortamlara, byk idealini aklayarak yant verdi: "lke mutlaka ada, uygar ve yeniliki olacaktr. Bizim iin bu bir hayat sorunudur" 1 Kimi dnmeye durdu, kimi duymazlktan geldi. Ayn gn izinli olarak stanbul'da bulunan Rauf Bey'in "Cumhuriyetin ilannda acele edildii" hakkndaki demeci Vatan gazetesinde yaymland. Ankara'da byk tepki uyandrd. Trkiye 1921 anayasasnn yrrle k girdii tarihten beri cumhuriyetti. Anayasann zn milli egemenlik oluturuyordu. Sadece ad konmamt. 24 nc Blm AYRICA durumu ok geren bir de oiay oldu.
6

ngiltere'nin emrinde alan Hintli Emir Ali ile ayn zamanda smailiye mezhebinin lideri de olan Aa Han'n, smet Paa'ya yollad bir mektup, daha smet Paa'nn eline varmadan stanbul gazetesinde yaymland. ngiliz memuru iki Hintli, Halifenin hak ettii mevkiye ykseltilmesini, ksacas saltanat rejimine yeniden dnlmesini istiyordu. Bylece konuya ngiltere de karmt. Mektubun smet Paa'nn eline gemeden yaymlanmas da kuku uyandrd. smet Paa durumu grmek iin ileri ve Adalet Bakanlarn rica etmiti. zel Kalem Mdrne ok nemli olmadka rahatsz edilmemelerini emretti. "stanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri Bey Halifeye seslenen bir yaz yaymlayarak, istifasn gerektirecek bir durum olmad halde, 'sakn istifa etmeyiniz!' diyor. Hseyin Cahit Bey Halife istifa ederse

Trkiye'nin hibir nemi kalmayacan ileri sryor. Hilafet konusunu iten dtan niye kurcalyorlar? Rauf Bey'le Kzm Karabekir Paa tam da bu srada Halifeyi ziyaret ederek ne demek istiyorlar? Neden daha ilk admda Cumhuriyeti rselemeye alyorlar? imdi bu tavrlar ne anlama geliyor? Hkmet bu oyunlara seyirci kalabilir mi?.." zel Kalem Mdr ieri girince fkelendi: "Ne var?" "zmir'den bir telgraf var efendim. nemli olduunu sanyorum." smet Paa telgrafa gz att|Yz yumuad, sonunda glmsedi. Bakanlara, "Sahiden nemliymi." dedi, "..Bir olum olmu." HALFELK gibi duyarl bir konuda alan zamansz tartma, hele konuya ngiltere'nin de dolayl olarak katlmas hkmeti ok tedirgin etmiti. Meclisin ilk toplantsnda smet Paa gizli oturum istedi ve
6a

sert bir konuma yapt: "Muhterem arkadalar, hilafetle ilgili yapmack tartmalar ve kkrtmalar srerken, bildiiniz gibi, yeni bir olay daha oldu. ngiliz hkmeti emrinde alan iki Hint Mslman, hkmetimize ortak bir mektup yazd. Ama bu mektup daha hkmetin eline genc Blm 25 meden nce baz stanbul gazetelerinde yaymland. Anlalyor ki
0

iki ingiliz memurunun amac, nedensiz balatlan hilafet tartmalarna destek ve yn vermek. Bizden Halifeye idari ve siyasi yetkiler tanmamz talep ediyorlar..* Milletvekillerinin tepkisi byk oldu. Biri bard: "Kim bunlar?" "Aa Han ve Emir Ali adl bu kiiler Londra'da yayorlar. ngiliz hkmetinin ve saraynn yakn adamlar. ngiliz hkmetinin

program dnda bir davranta bulunmalar dnlemez. Bu bir rastlant deildir. ngilizler u sralar, memleketimize ynelik eitli tertipler iindedir. Mesela Rodos'ta birok dmanca ktlar basp memlekete yayyorlar.." Protesto sesleri duyuldu. "Dou Anadolu'da ajanlarn ve baz ibirlikilerin altklarn haber alyoruz.." ] Zamir Bey yanndaki arkadana, "Saltanat ister onlar.." dedi, "..Padiah ve hkmetleriyle ok kolay uyuuyorlard." ismet Paa devam etti: 'ingiltere'nin, yeni devletimizin ve Cumhuriyetimizin gcn snamak istediini sanyorum." Durdu, sonra ok kesin bir dille "Biz bu snava hazrz!" dedi. Alklar ykseldi. "Zayf, kararsz, fesata ak bir devlet, byk devletlerle dostluk yapamaz, olsa olsa onlarn emrine girer." "Doru! Bravo!!"

"Onun iin devleti ve Cumhuriyeti koruyacak gte olduumuzu kesin olarak gstermek zorundayz. Bu nedenle istanbul'a bir
*

istiklal Mahkemesi yollanmasn, bu yolla Meclis'in olaya dorudan el koymasn neriyoruz." neri kabul edildi. ngiltere'ye meydan okumayd bu. BUGNLERDE Bolu milletvekili Cevat Abbas Bey Gazi'yi ziyarete geldi. Paa'nn 'havacla nem verin' dediini Milli Savunma Bakan Kzm zalp'tan renmiti. Bakanlk Avrupa'ya havaclkla ilgili incelemeler iin alt kiilik bir kurul yollamt. Trk havacln desteklemek iin bir dernek kurmak istediini aklad.
7

26 nc Blm

Gazi Cevat Abbas Bey'i dikkatle dinledi, hak verdi: "Havaclk askeri bakmdan olaanst nemli. Avrupa, Amerika, havacl ayrca byk bir spor konusu olarak da grmeye balad. yi dnmsn. Biz de ge kalmayalm. Bilgili, yrekli,

kanatl bir genlik yetitirelim. Hayalini geni tut. Uak yapmay bile dn. Babakana bilgi veririm. Onunla ve ilgilerle temas et. Dernei kur ve bana almaya baladnz bildir. Derneiniz iin salam kaynaklar bulalm." STKLAL MAHKEMES stanbul'a gelince, basn, bir devrim srecinden geildiiniJhatrlad. Kansz, idamsz, tutukiamasz, tehditsiz, skynetimsiz ve sansrsz olduu iin durumu hafife almlard. Frene bastlar. Her devrim gibi Anadolu devriminin de kendine zg, kurtuluu kolaylatrm mahkemesi vard: stiklal Mahkemesi. Meclis bu mahkemenin savclarn ve yelerini milletvekilleri arasndan seiyordu. Mahkeme ngilizlerin yollad mektubu yaymlayan gazetelerin sorumlular ile stanbul Barosu Bakan hilafeti Ltfi Fikri Bey'i tutuklatt. Halifecilerde afak att.
78 7b

GAZ akam st, eer durumu uygunsa, Eitim Bakan Safa Bey'in bir ay imek iin direksiyon binasna uramasn rica etti. Bakanla greceini smet Paa'ya bildirmiti. Bakanlarla Babakana bilgi vermeden grmezdi. Zaman zaman direksiyon binasnda alyordu. Genel Sekreterlik ve zel Kalem, byle olunca, evde bir tatszlk olduunu, Paa'nn sorun bymesin diye kkten katn seziyorlard. Safa Bey akam geldi. aylar iilirken Gazi kkten birlikte getirdii Franszca bir kitab sehpann zerine koydu. Bu nl Fransz dnr Montesquieu'nn UEsprit de Lois (Kanunlarn Ruhu) adl kitabyd. "Safa Bey." dedi, "..ada uygarl yaratan anlay iyi tanmalyz. Yoksa Batnn grnen yznn taklitisi olarak kalrz. Biz Baty taklit etmek istemiyoruz, bizim amacmz ada uygarla

katlmak, bu uygarla ortak olmak. Hzla gelimeli, ondan nc Blm 27 yararlanmakla kalmamal, bu uygarla katkda da bulunmalyz. Bu uygarl yaratan beyinlerin eserlerini tanmadan, incelemeden, kavramadan, bu uygarln arkasndaki dnce dnyasn anlamadan adalaamayz, Avrupa'nn ikinci snf bir kopyas oluruz. Bu kitab dikkatle okudum. Dou dnyasn tanmad iin baz yanl eyler yazyor. Bunlar dipnotlarla aklanmal. Genel olanak her zaman iin yararlanlacak ok nemli, ok uyandrc baz evrensel dnceleri var ki bunlar bilmemiz iyi olur. Bu ve benzeri kitaplar evirtip bastrmal, halkn, aydnlarn, genlerin ilgisine, bilgisine sunmalyz. Bu kitab evirtip yaymlatrsanz memnun olurum. Byle kitaplarn birincisi bu olsun. Umarm arkas gelir." Sonra stanbul'dan gelen iadamlar kurulunu kabul etti. ktisadi
7c

konular ile yakndan ilgileniyordu. DURUMA gn salonu, zellikle istiklal Mahkemesi'nin adn duymu ama nasl altn hi grmemi merakl stanbullular doldurdu. Mahkeme korkutucu olmaktan ok artcyd. Pratik, hzl ve sadeydi. Dava birka durumada bitti. Gazetecilerin hepsi beraat etti. Bir dinleyici arkadana, "Bu bir uyar, ayanz denk aln demek" dedi. "Galiba haklsn." GAZ ka zamandr, durmadan alyordu. 1919 Maysndan beri bir gn bile dinlenmemiti.. Yorgunluk dolaysyla bir rahatszlk geirdi. Doktorlar dinlenmesi iin srar ettiler. "Peki/' I Eiyle birlikte zmir'e geldi. Latife Hanm'n koyduu saln koruyucu kurallara uyacana sz verdi ve szn tuttu. Yeni yla zmir'de girdiler. 28 nc Blm
7e

Yl: 1924

1 Ocak 1924-31 Aralk 1924

***

ZMR de sinemalar olan Cemil Bey (Filmer) Paay istanbul'dan tanrd. Ziyaret ederek kicemelik'teki Ankara adl sinemasna davet etti. Latife Hanm gsterilen film hakknda bilgi ald, Paa'y zecek, yoracak bir film olmadn renince daveti kabul etti. "Olur. br gn geliriz." STANBUL gazetelerinde sk sk, hcrelere sinmi aalk duygusu yznden, 'biz demiryollarn iletemeyiz' diye yazlar kmaktayd. Behi Bey milliletirmeden yana olan milletvekilleriyle konuuyor, bilgi veriyor, takma adlarla gazetelere yaz yazarak aleyhteki yazlar etkisiz hale getirmeye alyordu. Ankara'da Anadolu demiryolu ile Haydarpaa limannn milliletirilmesi konusunu benimseyenlerin says hayli artmt. Bir gn Babakan Behi Bey'i ard.

"Behi Bey.." dedi, "..Anadolu demiryolunu ve Haydarpaa limann satn almaya karar verdik.." Behi Bey'in yz parlad. "..ama iletmeciliimiz ve trenlerimiz Avrupa'daki gibi olmal." Dikkatle bakt: "..Aydnlk, rahat, stma dzenli. Bunu baarabilir miyiz?" Behi Bey heyecanlanmt: "Evet efendim, tabii, sz veriyorum" "Ya yapamazsanz?" "Bana inannz. sterseniz size yazl senet vereyim." smet Paa gld: "Szn yeter" Bu karar ok byk bir atlmd. Trkiye lmesini bekleyenlere yaayacan duyuruyordu. AnkaraYahhan arasndaki dar hattn hzla geniletilmesine balanmt. Douya doru adm adm ilerleBehi Bey nc Blm 29 necekti. Arazi ok dalkt. Kzlrmak' demir bir kpryle amak,
83

yeni tneller amak gerekiyordu. smet Paa her hafta soruyordu: "Neredeyiz?" HALFELK konusu kapanmad. Tersine, Halifenin baz istekleri yznden iyice alevlendi. Halifenin Baktibi Babakan smet Paa'ya yollad bir yaz ile Halifenin baz isteklerini bildirmiti. smet Paa Bakanlar Kurulunu toplantya ard. "Durumu sayn Cumhurbakanna arz etmeden nce grlerinizi almak istiyorum. Halife Ankara'da bir temsilci bulundurmak istiyor." Bakanlar ardlar. Adalet Bakan Seyid Bey "Halifelik ayr bir devlet mi?" diye sordu. "Ayrca halifelik hazinesinin yetmediinden yaknarak deneinin artrlmasn talep ediyor." Maliye Bakan sinirlendi: "Halifelik hazinesi ne demek? Halifeliin hazinesi yok, Meclise belirlenmi bir denei var."

M. Necati "Devlet iinde devlet sanki" diye sylendi. Dr. Refik Bey'in plak ba terlemiti: "Bunlar saltanat kalnts szler." "Ya da saltanata hazrlk giriimleri." Halifenin baka olaylar da vard. stanbul'daki yabanc eliliklerle iliki kuruyor, hkmete hibir bilgi vermiyordu. Milletleraras bir hilafet kongresinin toplanmas ve Halifenin yetkilerinin bu kongre tarafndan belirlenmesi hakkndaki yayna da destek vermiti. Ciddi, kesin bir nlem almak gerekiyordu, ismet Paa durumu akam M. Kemal Paa'ya bildirdi. ANKARA'da ismet Paa'nn Halife konusu hakkndaki yazs ifrelenirken, zmir'de Gazi ve ei sinemaya gitmek iin kkten kyorlard. Cemil Bey'in Gazi'nin geleceini evreye haber verdii anlalyordu. Yoku, ara sokaklar kadnl erkekli binlerce zmirliyle dolmutu. Pencerelerden, balkonlardan insan salkmlar sarkyordu.
9

30 nc Blm

Paann arabas grnnce lklar ykseldi, kurbanlar kesiliyor, tekbir getiriyor, kadnlar otomobili pyor, otomobil kalabalktan dolay adm adm ilerleyebiliyordu. Cemil Bey sinemann kapsnda Paa'y ve eini karlad. Birlikte balkona ktlar. Balkon Gazi ile eine ayrlmt. Gazi balkondan aa bakt. Salonda yalnz erkekler vard. "Cemil, neden hi kadn yok?" "Paam, kadnlara yalnz sal gnleri sinema gsteriyoruz." Paa yaverini ard: "Film seyretmek isteyen hanmlar ieri braksnlar!" Salonu dolduran hanmlar minnetle Gazi Paa'y alkladlar. Cemil Bey asl filmden sonra bir de ksa arlo filmi gsterdi. Paa ok gld. Bir daha seyretti. Neesi Latife Hanm' mutlu etti. ismet Paann ifresi zlm telgraf kkte Paa'y bekliyordu. Latife Hanm'n salad sakin hava Gazi telgraf okur okumaz
10

uup gitti. "Ltfen sakin ol Kemal!" "Nasl sakin olabilirim? Milli Mcadele srasnda bu adamcaz Anadolu'ya davet ettik. Ama Efendi Hazretleri hanedan iinde anlamazla yol aar diye gelmekten kand. Yani nce hanedan, sonra vatan! imdi de aklnca sultanla hazrlanyor. Franszlar krallk hanedann Fransa'ya sokmakta, yz yl sonra bugn bile saknca gryor ve sokmuyorlar. Her gn ufuktan saltanat gneinin domasna duac bir hanedana kar muamelemizde, Trkiye Cumhuriyeti'ni, nezaket ve safsataya kurban edemeyiz. Etmeyeceiz." Gerginlik iinde smet Paa'nn yazsn yantlad. Cumhuriyeti korumak iin halifelik hakknda artk ciddi bir karar alnmas gerekmekteydi. GEN HAT 44 km. uzaktaki Elmada'na ulamt. 23 Ocak
11

gn bu baar kutlanacakt. Bayndrlk Bakanl ile Demiryollar Genel Mdrl yneticileri iki vagonlu zel bir trenle Ankara'dan hareket ettiler. Dar hat zamanndaki oyuncak gibi lokomotifin ve vagonlarn yerini geni hatta zg byk, gl lokomotif ile rahat vagonlar almt. nc Blm 31 Once Kaya istasyon binasn trenle hizmete atlar Kk bir istasyoncuktu ama anlam bykt. Trklerin yapt ilk istasyondu bu. Sonra Elmada'a hareket edildi. Ankara ile Elmada arasnda demiryoluna telgraf hatlar da denmiti. Elmada istasyonu da trenle hizmete ald. 50. kilometrede bulunan tnel yenilenecek, sonra geni hat Kzlrmak kysna kadar uzatlacakt. Kzlrmak' demir bir kpr ile amak gerekiyordu. Eski kpr yenilecekti. Projesi yaplm, kpr

iin gerekli gereler getirtilmiti. 6 UBAT 1924 gn Meclis gndeminde Rize ve evresinde ay ve narenciye yetitirilmesi ile ilgili bir kanun tasars vard. Tarm Genel Mdr Zihni Bey'in (Derin) hazrlad bir kanundu bu. Anadolu blge blge gzden geirilmi, kyly yaatp kalkndrmak iin yolla * ranm, birok n alma yaplmt. Kanun bu abalardan birinin rnyd. Zihni Bey'in payna bir yl nce yoksulluk iinde yzen Dou Karadeniz blgesi dm, Rize'ye gitmi, birka meraklnn Batum'dan getirdii ay fidanlarnn tuttuunu grnce ok heyecanlanmt: "Aman!" evrenin kalknmasn salayacak bir imknd bu. Hemen Batum'a gidip ay bahelerini, fabrikalarn gezmi, ay tohum ve fidanlar, baz meyve eitleri ile dnm, bir fidanlk kurmutu. Salanan 500.000 ay tohumu fidan haline getirilip halka
113 1

datlmt. Ama ilgi grmemiti. Halkn bilmedii, tanmad bir eydi ay tarm. ok emek ve zaman istiyordu. Oysa iklim ve toprak zellikle ay tarm iin ok elveriliydi. Rize iin byk bir kurtarcyd. Zihni Bey ay tarmn kabul ettirmekte baar salayamamt. Mcadeleyi brakmay dnmedi. Ankara'ya dnnce Bakan ve Meclisteki Rize milletvekillerini bilgilendirdi. Kanunu hazrlad. Kanun Meclis'ten getii zaman byk bir huzur duydu. Kanun yoksullukla bouan Rize'yi kalkndracakt. 32 nc Blm Halk kalkndrmak, uyandrmak, aydnlatmak, korumak iin alanlarn says her gn artacakt. Bar kahramanlar dnemine girilmiti. ZAMAN mitler ve sorunlarla sarma dola akyordu. Mussolini counca yaylmac konumalar yapmaktayd. Son
l lb

gnlerde Dou Akdeniz'le ilgili tehlikeli szler etmi, faizmin temel ilkelerinden birinin emperyalizm olduunu aklamt. Yunanistan'da da General Pangalos hkmet darbesi yaparak iktidar ele geirmi ve diktatrln ilan etmiti. Dou Trakya'y geri almak iin ok istekli olduu biliniyordu. Bir delilik yapabilirdi. nlem almak iin bir sava oyunu dzenlendi. Birlikte ya da ayr ayr, talya'nn zmir ile Antalya arasna, Yunanistan'n Trakya'ya hcum edecei varsayld. Sava oyunu 15 ubat 1924 gn izmir'de balayacakt. Babakan ismet Paa, Genelkurmay Bakan Fevzi Paa, Milli Savunma Bakan Kzm zalp, ordu ve kolordu komutanlar ve kurmaylar birka gn nce zmir'de toplandlar. Eini ve olunu
12

grecei iin smet Paa koa koa gelmiti. Komutanlar ikiye ayrld. Grevler verildi. Taraflar hazrlklarn yaptlar. * Sava oyunu 15 ubat gn Gazinin huzurunda balad. Oyunu Fevzi Paa ynetiyordu. Program 20 ubat gn sona erdi. Gl ve zayf yanlarmz belli olmutu. Bu iki diktatrn akl d iler yapmas olaslna kar, gerekli nlemlerin hzla alnmas, savunmaya bakanlk btelerinden ksntlar yaplarak denek aktarlmas kararlatrld. Mali durum zaten acklyd. Mussolini ile Pangalos yznden kimbilir ka i geri kalacakt. ngilizler de gneydouda baz oyunlar eviriyorlard. 21 ubat gecesi Gazi ve ei Ankara'ya dnmek zere zmir'den ayrldlar.
12 13

Fevzi Paa

nc Blm 33

22 UBAT ile 3 Mart arasndaki gnler, Ankara'da ok youn geti. Temel devrim yasalar karlacakt. Konuuldu, tartld, dnceler olgunlatrld. Bu almalarn iinde yer alan M. Necati Bey "Bu hafta ortaadan amza doru ok nemli baz admlar atacaz.." dedi, "..Bunun ne kadar nemli bir aama olduunu acaba ilerde, torunlarmz anlayabilecekler mi?" Bu hazrln ilk belirtisi 27 ubatta halifelik btesinin grlmesi srasnda grld. Yusuf Akura halifelie btede yer ayrlmasnn Cumhuriyete aykr olduunu syledi. Vasf nar Bey halifeliin kaldrlmasn istedi. Devrim sreci hzlanyordu. Devlet Cumhuriyete aykr, mrn tamamlam takntlardan arndrlacakt. Ankara, adn koymadan laiklii gerekletirecekti. 24 UBAT gn Meclis'te Eitim Bakanl btesi grlyordu.

zmir milletvekili kr Saraolu sz ald. O gne kadar hibir tartmaya yol amamt. Herkes sakinlik iinde dinlemeye hazrland. kr Saraolu byk fedakrlklar yapld, birok yollar denendii halde halkn hl okuyup yazma bilmediini syledi. Szlerine yle devam etti: "Benim kanaatimce bu byk derdin en korkutucu noktas harflerdir. Eer ben Arap harfi diyecek olursam burada da acaba benim fikrime isyan edecek var m? Efendiler! Bunun tek kabahati harflerdir. Arap harfleri Trk dilini yazmaya elverili deildir.." Meclis'te hayli tutucu vard. Kprdanmaya, dalgalanmaya baladlar. Onlar iin Arap harfleri slam iydi. Kutsald. "..Hacmzn, hocamzn, amirimizin, memurumuzun gayretine, yllardan, yzyllardan beri yaplan bunca fedakrlklara ramen halkmzn ancak yzde ikisi veya okumutur."

Saraolu Bakanln bu konuda ne dndn sorarak konumasn bitirdi. Arap harfleri aleyhindeki bu konuma tutucularn tepkisine yol at. Konu gazetelere srad. Hseyin Cahit Yaln, Kurtulu Yolu adl yazsnda dedi ki: "Eitimi en kolay, en abuk surette yaymann tek aresi Latin harflerini kabul etmekten ibarettir. * * 34 nc Blm Gazi kr Saraolu'nu ard. "ocuk..** dedi, "..Erken konutun. Acele etme. Her eyin zaman var." 1 MART 1924 gn Meclisin ikinci toplant ylnn al oturumunda salon ve balkonlar hncahn dolmutu. Cumhurbakan salona alklar arasnda girdi. Koyu renk bir elbise vard zerinde. Siyah kalpaklyd. Olduundan daha gen grnyordu. Ar admlarla krsye kt. Yeni toplant yln ok nemli bir konumayla at. Hazrlanmakta olan yeni anayasadan, demiryollarn gelitirmekten, iktisadi
1 13

durumu dzeltmekten, retim birliinin neminden, adalet reformlarndan, dini siyasetten korumak gerektiinden sz etti. Konumas yer yer byk alklarla karland. Meclis, Trkiye Cumhuriyeti'ni aa amaya, glendirmeye, geri kalmla son vermeye kararl grnyordu. 3 MART 1924 Pazartesi gn Trkiye Byk Meclisi saat 13.40'ta topland. Bakanlk krssnde Fethi Okyar vard. Birok milletvekillerince imzalanm nemli kanun nerisi verilmiti Bakanla. nerilerin komisyonlara gitmeden gndeme alnarak grlmesi isteniyordu. Meclis bu istei kabul etti. Gndemde var olan baz konulardan sonra bu byk kanun nerisine sra geldi. Tasarlar daha nce parti grubunda konuulduu iin alma hzl yrd. Siirt milletvekili Halil Hulki Efendi ve arkadalarnn verdii
130

neri Dinileri ve Evkaf Bakanl ile Genelkurmay Bakanlnn kaldrlmasn, Dinileri ve Evkaf Bakanlnn yerine Diyanet leri Bakanl ile Vakflar Genel Mdrl kurulmasn ngryordu. Tasarnn birinci maddesiyle laiklik terimi kullanlmadan laiklik benimseniyordu. On maddelik neri, grlmeden kabul edildi. Srada Tevhit-i Tedrisat (Eitim Birlii) kanun nerisi vard. Kanunu Vasf nar ve arkadalar nermekteydi. Yedi maddelik bir neriydi, neri Trkiye'de var olan btn okullarn ve bilim kurumlarnn Eitim Bakanlna balanmasn ngryordu. Eitim nihayet milli bir nitelik ve birlik kazanacakt. Bu neri de birka ksa konumadan sonra kabul edildi.
14 15

nc Blm 35

Bakan toplantya bir sre ara verdi. Meclis 15.25'te yeniden topland. nc kanun nerisi ok nemliydi. eyh Saffet Efendi ve

arkadalarnca verilmiti. Halifeliin kaldrlmas ve Osmanl hanedannn yurtdna karlmas hakkndayd. Salon ve balkonlar yine dolmutu. Sessiz, gergin bir hava vard. neri 13 maddeydi. Tek aleyhte konumay Gmjihane bamsz milletvekili Zeki Bey (Kadirbeyolu) yapt. Konumas boyunca tepki grd. Kastamonu milletvekili Halit Bey (Akmans) bu karar din bakmndan hakl fakat siyasete doru bulmadm syledi. Sonra Vasf nar yakn tarihe ilikin ac olaylar hatrlatt. Adalet Bakan Seyid Bey uzun ve ok etkili bir konuma ile halifelik konusunu btn ynleri ile inceledi, nerinin kabuln istedi. zetle dedi ki: "slam hukuku hocas olarak 30 yldr bu meselelerin iindeyim. Hazrlanan neri hem Cumhuriyetin gereklerine, hem slam hukukuna uygundur. Hilafet hkmet demektir. Dini deil, dnyevi
16

ve siyasi bir meseledir. nanla, ibadetle hibir ilgisi yoktur. Olduu hakkndaki iddialarn tm, ya hurafedir ya da siyasi maksatl grlerdir." Son konumay smet Paa yapt. Olay d siyaset asndan deerlendirdi. Maddelere geildi. Maddeler ksaca grldkten sonra kanunun tm oya konuldu ve alklarla kabul edildi. Saat 18.45'ti. Halifelik tarihe karmt. Hibir ilevi kalmad da ksa zamanda anlalacakt. | AKAM stanbul Valiliine gerekli emirler verildi. Valilik nceden uyarld iin gerekli almay yapm, yurtdna karlacak hanedan yelerinin kimliklerini ve adreslerini saptamt. Bu kimseler 32 erkek, 36 hanm ye, 16 damat, yze yakn sultan ocuuydu. Kanun bu kimselerin en fazla 10 gn iinde lkeyi terk etmeleri gerektiini belirtiyorsa da bir soruna yol amamas
17

iin Halifenin hemen, erkeklerin biriki gn iinde yola karlmalar kararlatrld. steyen hanmlara 10 gn sre tannacakt. 36 nc Blm Halifelie padiahlk rengi vermeye alan Abdlmecit Efendi'nin kanunu nasl karlayaca merak konusuydu. Durumu stanbul Valisi Ali Haydar Bey ile Polis Mdr bildireceklerdi. stanbul'da ve sarayn evresinde yeterli gvenlik nlemleri alnd. Saray sessizce ve adm adm kuatld. Bir ksm polis ieri girdi. Telgraf dairesi igal edildi. Telefonlar kesildi. Baz grevliler sessizce gzaltna alnd. . . , Gelimelerden haberi olmayan Abdlme|p| cit Efendi oktan harem blmne gemiti. pI Mutlaka grmek isteyen Vali ve Mdr, fjm haremden geri gelerek, isteksizce kabul etti. tj| Ankara'nn halifelii kaldraca hakkndaki
Hnr ;;

Kj sylentileri iitmiti ama ciddiye almamt. jfifc Karar hayret ve fkeyle dinledi ve patlad: m "Vali Bey, bu karar kabul etmediimi hemen Ankara'ya bildirin! Byle haksz bir karara boyun emem iin de bo yere srar etmeyin!
Abdlmecit Efendi
XT

Huzurumdan derhal ekilip gitmenizi ihtar ediyorum!" Beyaz sakal tir tir titriyordu. "Efendi Hazretleri, grevim, Byk Millet Meclisi'nin kabul ettii bir kanunu zatlinize bildirmekten ibaret deildir. Gereini yapmakla da grevliyim." "Hayr! Siz her eyden nce bana itaat etmek, saygl olmak ve bunu kutsal bir grev olarak kabul etmek zorundasnz." Vali sakinliini koruyordu. "Bu szleri herhalde zntden sylyorsunuz.." dedi, "..Yoksa

, , . . ... . . ./

Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kabul ettii bir kanun yerine, zatlinize itaat etmemi benden istemezdiniz." I Emniyet Mdr saygyla geride duruyordu. Yaklat: "Efendi Hazretleri, yarnki Simplon Ekspresine binebiimeniz iin bu akam hazrlk yapmanz gerekecek. Eksprese aileniz iin bir vagon eklenecek!Bu trene binmek zorundasnzfKendinizi de, bizi de gereksiz yere zmeyiniz efendim." Abdlmecit Efendi kaskat kesilmiti: "Yani beni buradan zorla m karacanz sylemek istiyorsunuz?"
nc Blm 37

Vali, "Evet efendim." dedi, "..Gerekirse yle yapmak zorunda kalacaz." "Saray adamlarmla dolu. Btn slam lemi arkamda. Beni Trkiye'den deil, bu salondan bile karamazsnz. Hibir g karamaz." Vali glmsedi:

"Ltfen pencereden dar bakar msnz?" Abdlmecit Efendi sarsld: "Ne olmu?" Gz ucuyla dar bakt. Omuzlar dt. Saray kuatan askerler ve polisler artk aa kmlard. Abdlmecit'in ktibi sessizce yaklat, bilgi verdi. Ktibin szlerini dinledike son Halifenin yz sararyordu. Sarayn nemli ksmlarnn polise tutulduunu, yalnz hareme girilmediini rendi. Vali Emniyet Mdrne, "Kendini devletin, Meclis'in, kanunun zerinde gryor." diye fsldad, "..Ankara ne kadar haklym. Bu anlayla Cumhuriyet bir arada yrr m?" Ktip yaklat: "Kata hareket etmemiz gerekiyor?" "Sabah bete " "Peki efendim. Saat bete hazr oluruz." Son Halife selam vermeden ar, yorgun admlarla salondan kt. *
17

4 MART 1924 sabah 04.30'da otomobil ile kamyonet geldi. Bavullar kamyonetlere yklendi. Son Halife, iki ei, olu mer Faruk, kz Drrehvar, mabeyncisi, doktoru ve zel ktibi Keramet Nigr Bey otomobillere bindiler. Vali pasaportlarn ve ilk giderler iin hkmete uygun grlen 1.700 sterlini (15.000 TL) ktibe verdi. Emniyet Mdr atalca ya kadar kafileye elik edecekti. Saat 05.00'te hareket ettiler. Son Halifenin trene Sirkeci'den binmesi uygun grlmemiti. Eksprese akam atalca'dan binilecekti. Erkek yelerin ve damatlarn bir ksm Sirkeciden bindiler. Ekspres saatinde atalca'ya vard. 38 nc Blm Donuk, sessiz, boynu bkk duran Abdlmecit Efendi tren Trkiye snrndan dar knca, canlanacak, bir bildiri yaymlayarak, 'Halifelii koruduunu ve 300 milyon Mslmann kendisini

yalnz brakmayacana inandn' aklayacakt. Halifenin ve hanedan yelerinin yurtdna karlyla ilgili ayrntlar 5 Mart gnl gazetelerde yer ald. Olaylar kacan mit eden halifeciler hayal krklna uradlar. Hibir olay olmad. Kimse kkrtclara kaplmad. Be yl sren Mtareke pisliinden sonra stanbullular artk macera deil, bar ve ekmek istiyordu. SMET PAA iki bakanln kaldrlmas zerine yeni bir Bakanlar Kurulu oluturmak iin istifa etti, yeniden Babakanla atanarak yeni Bakanlar Kurulunu oluturdu. Eitim Bakanlna Manisa milletvekili Vasf nar' getirdi. Vasf Bey vakit geirmeden kanunun gereini yaptu Artk yarar kalmayan, asker kaaklarna snt yeri olan, son halleriyle ortaa temsil eden medreseleri kapatt. Bu uygulama zaten tedirgin olan eskici evreleri ok rahatsz
18 19

etti. Medreseler ve tekkeler son dayanaklaryd: "Aman Yarabbi! Padiahlk gitti, Halife gitti, Din leri Bakanl gitti, imdi de medreseler gitti. Yeni anayasa tasarsna gre galiba kadnlara da seme ve seilme hakk veriliyormu." M. Kemal nderliindeki rejim, hanedan, hanedan evresinde gelimi egemen snf ve bunu yasallatran dnya grn tasfiye etmiti. Karsndaki kinle dilerini gcrdatt: "Ah Mustafa Kemal aaaah..." YEN bir anayasa konusu uzun zaman nce sohbet olarak balam, sonra Anayasa Komisyonunca ele alnmt. Trkiye'nin geleceini dzenleyecek yeni bir anayasa tasars oluturulmaya allyordu. Gazi Cumhurbakan olmadan nce bu grmelere zaman zaman katlr, dncelerini aklard. Devlet Bakanna kanunlar
193 1 9b 9c

veto ve gerektiinde yeni bir seim iin Meclis'i feshetme yetkisinin verilmesinin yararl olacan sylemiti. Bunlar adalama nc Blm 39 hamlesinin yavalatlmas, milli egemenliin rselenmesi olaslna kar nlem olarak deerlendiriyordu. Anayasa Komisyonu Bakan Yunus Nadi Bey Gaziyi ziyarete geldi: "Mahmut Esat Bey ile kr Saraolu, Cumhurbakanna kesin veto ve gerektiinde Meclis'i fesih yetkisi verilmesini kabul etmiyorlar." "Neden?" "Milli egemenlie aykr buluyorlar." "Partiler oalnca, hkmetsizlik tehlikesi ba gsterebilir, gerici eilimler belirebilir, devletin kurulu amacna aykr kanunlar kabul edilebilir. Bu yetkileri, byle durumlar iin dnmtk. Bir anayasada btn olumsuzluklar zecek zmler, imknlar bulunmas gerekmez mi?"

"Birok milletvekili de iki arkadamzn dncelerini paylamaya balad. Bu maddelerin Meclis'te kabul edilmesi zor grnyor." Bir sessizlik oldu. Paa ikna edecei midiyle bu milletvekilleriyle bir de kendisi grmeye karar verdi. Mahmut Esat Bey bu ara Bakan deildi. Saraolu kr Bey Meclise ikinci dnemde katlmt. kisini birlikte kabul etti. Milletvekilleri Cumhurbakann saygyla dinlediler ve dncelerini deitirmediler. GAZ sonucu renmek isteyen Yunus Nadi Bey'i ertesi gn direksiyon binasnda kabul etti. "ki saat karlkl grlerimizi aklayp tarttk^ Biraz sktrdm da. Ama ocuklar ikna edemedim. Dilerim bu yetkilere ihtiya duyulmaz. Fakat bu grmeden ok memnun kaldm, Trkiyemizin milli egemenlie, zgrle byle sahip kan hukuka

saygl, salam, drst, direnli, bamsz ruhlu siyasetilere ok ihtiyac var. Mahmut Esat' zaten beenirdim. kr Beyi de ok beendim" Gazi sonra istanbul basnndan sz at. stanbul'da Cumhuriyeti kemirmeye alan birka gazete vard. Bu gazeteler^ttareke basnn anmsatyordu. Cumhuriyeti koruyan gazeteler yok deildi ama bamszl, milli egemenlii, devrimleri, uygarl, millilii, ksacas adal, o byk ideali dnsz savunacak, haksjddi40 nc Blm alan yantlayacak, salam, dzeyli bir gazeteye ihtiya vard. Acaba Yunus Nadi Bey stanbul'da byle bir gazete karmay dnr myd? Yunus Nadi Bey gld: "Ka zamandr ben de bunu dnyordum Paam. Kafamda baz hazrlklar da yapmtm. Anayasa kabul edilir edilmez harekete geerim."
4

"Gazetenin ad Cumhuriyet olsun Yunus Nadi Bey!" ANKARA ynetimi lkeyi Milli Mcadele dneminde 1921 tarihli geici bir anayasa ile ynetmiti. Sava bitmi, saltanat kaldrlm, Cumhuriyet rejimine geilmiti. Artk yeni devlet iin yeni bir anayasa zorunluydu. Yeni anayasa, belli bal devlet ve anayasa sistemleri incelenerek hazrlanmt. Anayasa tasarsnn grlmesine TBMM'de 9 Mart 1924 Pazar gn baland. ANAYASA grmeleri srerken baz nemli kararlar da alnd^ Ergani bakr madeninin milliletirilmesi kararlatrld. Milliciler, Milli Mcadele boyunca, bu tr servet ve imknlar milliletirmeyi, millete mal etmeyi hayal etmilerdi. Anavatann ayrlmaz bir paras olarak bilinen Rumeli ok ksa bir sre iinde btnyle yitirilmiti. Batl baz politikaclar daha
20

sonra Trkleri Anadolu'dan da kovup Asya'ya srmekten sz etmilerdi. Nitekim Sevr Antlamas ile Anadolu da Trklere ok grlerek 8 paraya blnp paylatrlmt. * Bu nedenle son vatan Anadolu'ya, altyla-style, tarihiyle sahip kmak btn yurtseverler iin byk bir tutkuydu. ok ciddi bir savunma yntemiydi bu. Batya bir daha Anadolu zerinde oyun oynama frsat vermeyeceklerdi. Anadolu Rumeli olmayacakt. Bu ilk milliletirmeydi. Daha byle birok maden, irket ve iletme vard. Lozan'dan nce hepsi kapitlasyonlarn korumas altndayd. imdi insafsz koruma kalkmt ama kck bir bte ile bu kurulularn hepsini ksa zamanda saln alarak millete mal etmeye imkn yoktu. Heyecanlarn bastrp bir sralama yaptlar! nc Blm 41 Adalet sisteminde de ciddi bir devrim gerekletirildi. Dini
20 20b 21

mahkemeler kaldrlarak, bu konudaki ikilie de son verildi, yarg birletirildi. Kaldrlan birimlerde alanlara yeni i yerleri gsterildi. Hak edenlere emekli ayl baland. Kimi Cumhuriyeti benimsedi. Kimi btn kiniyle irtica koalisyonuna katld. Maarif Nazrlna bal bir daire olan stanbul Darlfnunu'na (niversitesine) tzel kiilik verildi. Uzun yllar niversiteye karlmayacak, kendini derleyip toparlamas, bir Cumhuriyet niversitesi olduunu idrak etmesi iin 1933 ylma kadar sabrla sre ve imkn tannacakt. * Bunlar kadar nemli bir karar daha alnd: Bte imknlar zorlanacak, sanat ve bilim eitimi grmeleri iin ilk olarak 50 gen yurtdndaki en ileri sanat ve bilim kurumlarna gnderilecekti. Buna ara verilmeden, srekli devam edilecekti. Her bakan ek denek iin kvranyordu. Bu yzden bu yeni gider kapsnn almasna
22 22

biri itiraz edecek oldu ama smet Paa tek szckle konuyu kapatt: "Gidecekler!" Genel bir snav almas iin hazrlklara baland. TRKYE eski Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey'i Londra'ya Trkiye temsilcisi olarak yollamt. ngiltere de temsilci olarak stanbul'a Ronald Lindsay adnda bir diplomat yollad. Lindsay stanbul'u beenmi, dinlediklerinden dolay Ankara'dan grmeden nefret etmiti. Haksz saylmazd. Ankara Trk zaferini ve emperyalizmin yenilgisini temsil ediyordu. Ankara, elilik kurmak isteyenlere parasz arsa vereceini bildirmiti. Mr. Lindsay dosyalar kartrd, kendinden nceki ngiliz temsilcisinin bu neriyi yle yantladn rendi: "Majestelerinin hkmeti Ankara'da kk bir ev bile yapmak niyetinde deildir."

Bu ilkeyi korumaya kararlyd ama Rusya'nn byk bir elilik binas yaptrmaya baladn renmi, can sklmt. Almanya'nn byk bir arsa kapattn renmiti. Ara sra Ankara'da grnmeli miydi? Nerede kalrd? Fransz ve italyan meslektalaryla konutuktan, evreye ve eski elilik mensuplarna kulak verdikten sonra u kanya vard: 42 nc Blm Ankara'nn ka yl bakent kalaca belli bile deildi. nk bu yeni devletin varln srdrebilecei ok pheliydi. Yeni devleti kemirmeye alan trl odaklar vard.. BAZI milletvekilleri Meclis'e girmeden nce Millet Bahesinin kapal blmnde oturuyor, kahve iip sohbet ediyorlard. Ziya Gkalp Bey de zaman zaman geliyordu. Genellikle susard. Eer konuursa sohbeti bir kitap deerinde oluyordu. Son
2 2b

zamanlarda sal iyi deildi. Durgunluu daha artmt. Son devrimler konuuluyor^ du. Ziya Bey bu kez hi stelemelerine gerek kalmadan konutu: "Tarihimizden bilirsiniz, gericiler, eskiyen devleti yenilemeye alan padiahlar ya ldrdler ya tahttan indirdiler. Ama isyanlar, idamlar, hainlikler, entrikalar, devleti yenileme anlayn yok edemedi. Tersine daha glendirdi. nk dnen kafalar bilirler ki bu bir lm-kalm sorunudur. Yarta geri kalan, eskiyen biter. Fakat yeni ile eskinin kavgas bitmez. Sonuta hep yeni stn gelir. Yoksa hi ilerleme, gelime olmaz, insanlk ilkada kalrd. Tarih byle sylyor. Halk tarihin dilini anlar."
Ziya Gkalp

HER EY hzla yrmeli, devlet an gereklerine gre yenilenmeli, toplum gelimeli, bata kyller herkesin durumu iyilemeliydi. Bunu herkes istiyordu. Kyllerin yoksulluu, grenlerin iini kanatyordu. Hepsi yamalar iindeydi. Kadnlar da yleydi. Asl kumalarn yerini birbiri zerine dikilmi yamalar almt. Yetersiz besin ve salk koullar yznden ou abuk yalanyor, kamburlayor, yzleri erkenden eskiyip buruuyordu. Bu sefillerin bir zamanlar ktaya yaylm, grkemli bir imparatorluu kuran ve koruyanlarn ocuklar olduuna kim inanabilirdi? mparatorluk bu insancklar can, kan ve mal vergisi dnda nc Blm 43 ne zaman hatrlamt? Kylerin ve kyllerin genel durumu, hi hatrlanmadklarn gsteriyordu. Grkemli mparatorluun yzlerce yllk, derin, affedilmez ihmalini, anavatanda kurulan yeni,

yoksul devletin gidermesi gerekiyordu. Ama nasl? Delik canavar az gibi byk, yama sinek kadard. Aslnda en sabrsz olan Gazi Paa'yd. Ama o sabrszln gerekilii ile dizginliyordu. Harbiye'dey ken bir retmeninden duyduu sz hep rehberi olmutu: Sabr ikinci akldr. Karamsarla kaplanlara, "Sabrl olun.." diyordu, "..Bir hamlede btn sorunlar zemeyiz. Herkesi memnun edemeyiz. Tek dakikay ve tek kuruu bile boa harcamadan almalyz. Byle alr, aklmz da kullanrsak, dze karz." Trkiye iin dnd karma iktisat formln zmir ktisat Kongresinde Mahmut Esat Bey'e aklatmt. Bu grn koruyor, sk sk uzmanlarla grerek, kitaplar okuyarak daha da pekitiriyordu. Bir gece smet Paaya karma iktisat dncesini ayrntl olarak anlatt. Kapitalizmi de, kollektivizmi de gven verici ve Trkiye

iin elverili, yararl bulmuyordu. Patlayan kriz kapitalizmin gven verici olmadnn en iyi kant idi. Rusya kollektivizmi kanl hareketlerle yerletirmiti, yle koruyordu. kisinin, yurt gereklerine aykr yanlarn atarak, yararl, verimli, kalkndrc yanlarn alarak, daha genel ve karma bir proje gelitirmek zorundaydlar. Tn kive artlarnn rn olan bir dnceydi bu. Kimsede fabrika kuracak sermaye yoktu. Yabanc sermaye ise yeni kapitlasyonlar istiyordu. Baka yolla sanayilemeye, sanayilemeden de bu yoksulluk kmazndan kurtulmaya imkn yoktu. ismet Paa da bu gr benimsedi. Sistemi 'mutedil devletilik' diye adlandrdlar. lerde bu sistem 'karma ekonomi' diye anlacakt. Trkiye'nin artlar gerei, zorunlu olarak bu yolu izliyorlard zaten. Ergani devletletirilmiti, tm demiryollar devletletirilecekti. Ama devlet henz bu siyaseti genel olarak uygulayabilecek kadar gl ve hazrlkl deildi!

Uygulanabilecei gne kadar sistemin adn azlarna almayacaklard. 44 nc Blm

Recep Peker

ANAYASA grmeleri sryordu. 10 Mart 1924 gn seme ve seilme haklarn dzenleyen 10. ve 11. maddelere sra gelmiti. Tasarda 'her Trkn seme hakk olduu' belirtilmiti. Madde sessizce, tartmasz geti. Demek ki bundan sonra kadnlar da semen olarak seimlere katlacaklard. Bu byk bir devrimdi. II. Mahmut dneminde yaplan nfus saymnda kadnlar saylmamlard bile. 11. madde seilmekle ilgiliydi. Bu madde de '30 yan bitiren her Trkn milletvekili seilmek hakk' olduunu belirtiyordu. Bir canlanma oldu. Her Trk deyimine kadnlar da dahil miydi? Recep Peker f| Trk deyimine elbette kadnlarn da dahil

olduunu, kadnlara da semeyle birlikte seilme hakknn verilmesini memnunlukla karladklarn belirtti. Komisyon szcs memnun olanlar hayal krklna uratt. 'Seim kanununda kadnlara yer verilmediini, her Trk derken yalnz erkekleri dndklerini' syledi. Recep Peker ok sinirlendi: "Kadnlar Trk deil mi beyefendi?" Yahya Kemal Bey bu ad anlay amak ve maddeye aklk getirmek iin bir neri verdi: "Otuz yan bitiren kadn ve erkek her Trkn milletvekili seilmek yetkisi vardr." Bakan bu neriyi oylamaya sundu. Sonucu bildirdi: "Kabul olunmamtr." Alklar ykselince Recep Bey sinirlendi: "Kadna hak vermediniz. Bari alklamayn yahu!" Seme hakkn dzenleyen madde de dzeltildi, ona da 'erkek' szc eklendi. ' Sonu kadnlara ve uygarlk ilkelerine sayg duyan ve mide
23

kaplanlar ok zd. Ama Meclis ounluunun anlay byleydi. Ortaa bu gibi konularda gcn koruyordu. Latife Hanm bile bir yabanc gazeteciye "Cahil kyllerin (kyl kadnlarn) srtna oy hakkn yklemek sama olur" diye deme vermiti.
24

nc Blm 45

AZI de, ismet Paa da, ortaokuldan beri gnde be vakit namaz klarak yetimilerdi. Dinin gereklerini birok hocadan daha iyi bilirlerdi. Hi olmazsa okuryazarlarn Kuran' anlamalarn istiyor, buna ok nem veriyorlard. Kuran'n Trkeye doru ve gzel evrilmesi konusunu Diyanet leri Bakan ile grtler. Bakan bu istee yorum yazdrmay ve hadis evirtmeyi de ekledi. denek sorunu vard. Gazi Paa iin
p,f Breki
at

para ksmn kendi zerine ald. Gazi, Kurann en gzel evirisini Mehmet Akif Bey'inyapacan dnyordu. Diyanet leri Bakan Rfat Breki Hoca'nn da byle dndn renince memnun oldu. "Haydi bakalm Hoca Efendi, harekete gein!" ZEK BEY (ngr) ynetiminde stanbul'dan gelen eski saray orkestras, baka yer olmad iin derme atma Milli Sinema'da, Rumeli gmenlerine yardm iin bir konser verecekti. * lanlar hazrlanp uygun yerlere yaptrld. Byle bir olayn duyulmas iin ilana gerek yoktu. Herkes nnda duyard. Biletler abuk satld. Salonun bir blm ailelere ayrlmt. Mzik dinlemek, evden kmak, insan grmek isteyen birok insan, zellikle stanbullular koa koa geldiler. lerinde ilk kez bir konser dinleyecek Bakanlar vard. Babakan tavsiye ettii iin gelmilerdi. Bat mzii ile hi
24

ilgileri olmamt. Zeki Bey bu tr dinleyicileri dnerek ksa, gzel, kolay paralar semiti. Orkestra yeleri sahnede yerlerini aldlar. Hepsi koyu renk giysiliydi. nlerinde nota sehpalar vard. Tam saatinde frak giymi olan orkestra efi Zeki Bey sahneye girdi, yrd, ortada durup dinleyicileri eilerek selamlad. Deneyliler efi alklaynca tekiler de alka katld. Demek det byleydi. ef yerini ald. Elinin bir iaretiyle konser balad. 46 nc Blm Paralarn bitiinde de herkes bilenleri bekledi. Onlar alklaynca tekiler de katldlar. Bir-iki kez kahvelerde icra-y sanat eden fasl heyetlerini izlemi olanlar vard aralarnda. Bu orkestra hi onlara benzemiyordu. Birrnek giyinmilerdi. En ufak bir laubalilik yoktu. Sanatlarn ok ciddiye aldklar belliydi. Bu ciddilik dinleyicileri de etkilemekteydi. Kimse konumuyordu. Biri konusa

'ssssssst' diye uyaranlar oluyordu. Demek ki konumak yasakt. Hmmmm. Bu kurallar ilk kez gelenleri belki skacakt ama yle olmad. alnan paralar ok gzeldi. efin ynetimi, selam verileri ok zarifti. Sanatlar ok ustayd.
Ur
4

yi k gelmiiz. Kordiplomatie mensup baz iftler konserden sonra stanbul Lokantasnn az ilerisinde alm olan Fresko adl yeni lokantaya gittiler. Buras stanbul Lokantasndan daha modern bir yerdi. Yabanc iftlerin lokantaya gelmelerine almlard. Ahmet Aaolu'nun kz Sreyya ile hanm arkadann le yemei iin yalnz balarna stanbul Lokantasna gelmeleri sorun olmu, sorun Gazi'nin yardmyla zlmt. BNBAI VEDAT'la Vedia Cebeci'de tek katl, kk bir eve
2 40

11

t*

tanmlard. Her yanda irili ufakl yeni evler yaplyor, ehrin nfusu artyordu. Binba Faruk ile Nesrinin nikh Vedatlarda kyld. Nesrinin ahitliini Dr. Hasan, Faruk'un ahitliini Binba Vedat yapt. Nikhta Faruk'un ve Nesrinin birka arkada da bulundu. Faruk ve arkadalarnn gslerinde yeni verilmi olan stiklal Madalyalar parlyordu. Faruk Ankara'ya atanmt. Nesrin yine Cebeci'de kk bir ev bulmu, Faruk gelmeden, ilk ihtiyalar karlayacak biimde evi dayayp demiti. Sonrasn birlikte yaparlard. mam, Nesrinin yz ak nikh masasna oturmasndan rahatsz oldu ama sesini karmad. Birok ey yllardr deiiyordu. Kadnlar sokaa kar olmutu. Yzn aanlar oalmt. eteci kadnlar erkek gibi ortalkta dolamlard. Halide Hanm askere yanc Blm 47

zlmt. Baz Mslman hanmlar hemirelik yapp erkeklere dokunuyorlard. Baz hanmlarn erkek doktora gittikleri syleniyordu. Allah affetsin! Nikh kyd. Ksa bir dua okuyup ayrld. Genler ge saate kadar konuup elendiler. Faruk nebolu yolunda nasl tantklarn anlatt. Drt yl gemiti aradan. Nesrin hastanenin at kursu birincilikle bitirerek diplomal hemire olmutu. Trkiye drt yl iinde nereden nereye gelmiti. Belki bir yzyl gemiti aradan. len imparatorluun yerini yepyeni, gelecee umaya hazrlanan bir devlet almt. Faruk "Yarn akam biz de bir devrim yapacaz!" dedi. Ertesi akam Nesrini stanbul lokantasna gtrd. Lokanta hakkndaki bilgiyi trenle Ankara'ya gelirken yol arkadal ettii bir milletvekilinden renmiti. Masalarn yardan fazlas doluydu. Lokantann sahibi, garsonlar

ve mteriler ardlar. Kzanlar da oldu. nk ilk kez bir hanm geliyordu lokanta^, Acaba kapdan m savmal, ne yapmalyd bu ifti? stiklal Madalyal bu gen binbay geri evirmeyi gze alamadlar. Zaten binbada da geri gidecek gz yoktu. Sapa bir yerde bulunan masay gsterdiler. Faruk itiraz edecekti ama Nesrin engel oldu: "Bylesi daha iyi. Gel" Oturdular. Faruk kendine bir duble rak, Nesrin'e portakal suyu istedi, mezeler syledi. Ar davranan suratsz garson bahiini pein alnca rzgrlat. yi giyimli, temiz yzl, orta yal bir bey yanlarna yaklat, kendini tantt: "Ben Zonguldak milletvekili Tunal Hilfff m. Ayaa kalktlar. "Buyrun efendim"

"zninizle bir dakika oturup gideceim." Patronun koturduu iskemleye oturdu.

Tunal Hilmi Bey

48 nc Blm

"Kadnlarmz hayata katlmazlarsa, milletvekili, vali, profesr olmazlarsa, uak bile yapsak yine ilkel kalmz demektir. Buraya gelmek cesaretini gsterdiiniz iin sizi kutlamak istedim. Uygarlk haprk deil ki bir anda gelsin. Byle davranlarla adm adm kazanlr. Bu hareketiniz byk bir adm. Afiyet olsun genler." Bayla selam vererek kalkt. 20 NSAN 1924 gn yeni anayasann grmeleri sona erdi. Meclis, Yunus Nadi Bey'in tahmin ettii gibi cumhurbakanna tannmas ngrlen kesin veto ve Meclis'i fesih yetkisini milli egemenlie aykr grerek kabul etmemi, demokrasiye uymadn

dnd hibir maddeyi, ifadeyi, terimi benimsememiti. Cumhuriyeti sonsuza kadar gven altna alacak olan 102. maddeyi alk tufanyla kabul etmiti. Bu maddenin son fkras 'Cumhuriyet rejimiyle ilgili maddenin asla deitirilemeyeceini, teklif dahi edilemeyeceini' belirtiyordu. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucu atalarnn rejim konusundaki kararlar byleydi. Onca yoksulluk, aresizlik iinde, nice kan, can, gzya, ac, emek pahasna kurulan Cumhuriyetin ebedi olmasn istemi, devletin temelini byle atmlard. Baz gen milletvekilleri toprak reformu gibi konular yer almad iin bu anayasay devrimci bulmamlard. Bu dncesini syleyen bir milletvekiline Gazi Paa yle dedi: "Anayasamz parlamenter demokrasi sistemine uygun bir anayasa. Ama hibir devrime, hamleye engel deil. Olmadn greceksiniz.
25

Engeller kafalarda. Kadnlara seme, seilme hakkn niye ok grdnz? Kadnlar cahillerse, erkekler cahil deil mi? Kadnsz demokrasi olur mu? Evde annenizin, kardeinizin, einizin yzne nasl bakyorsunuz?" 22 NSAN gn Meclis, genel af dnda tutulan 150 kiiyle ilgili listeyi bir daha tartt. Hainler 150 saysna smyordu ki. Bazlar iyi yurtta olarak yetitirilmedikleri, eitilmedikleri iin kolayca dmana satlmlard. nc Blm 49 Lozan'da kararlatrlan genel af dnda sadece 150 kiinin braklmasna raz olunmutu. Listeye smayan hainler usul usul, gizlice, neler yapacaklard? Meclis son tartmalardan sonra gece yars hainler listesini kesinletirip kabul etti. Bunlar hainliklerini bildiklerini iin zaten yurtdna kamlard. ou harl harl Trkiye aleyhine alyordu. Trkiye'ye girmeleri yasak edildi.
26

ESK SULTAN Vahidettin, eleri, ve elerinin yardmclar gelecei iin San Remo'da daha byk bir kke, Villa Magnoli'ye tanmt. Sonunda bekledikleri geldi. stanbul'dan gelen harem erkn Birinci Kadnefendi Nazikeda Hanm, kinci Kadnefendi Meveddet Hanm, son ei Nevzat Hanm, Nevzat Hanm'n kz kardei Nesrin Hanm, 2. Hazinedar Kalfa ile baz sarayllardan oluuyordu. Eski Sultan en ok, son ei Nevzat Hanm'n gelmesine sevinmiti. Onu ok zlemiti. Bu arada 150'liklerden, eski Kuva-y nzibatiye subay Tark Mmtaz Gztepe de eski Sultana yanamt. Villann geni bahesi iinde kk bir kk vard. Eski Sultann parasn yneten Yaver Zeki Bey burada kalyor, refah ve konfor iinde yzyor, eski sultann snrl servetini har vurup harman

savuruyordu. Bu kk kkte de talyan kzlar hizmet ediyorlard. Tark Mmt az Du kkn bir odasna yerleti. Eski Sultan lene kadar burada bolluk iinde yaayacak, birok olaya, artc sahneye tank olacak, anlarnda anlatacakt. Tark Mmtaz Bey'e gre durum yleydi: "Kadnefendiler iyle, hazinedar ustalaryla mkellef bir harem hayat vcuda gelmi, musahipler, yaverler ve esvapbalardan ibrikibana kadar btn beyler kadrosu kuruluvermi ve saray dzeni tam tertip canlanmt.., Osmanl imparatorluunun btn terifat ve merasim usulleri olanca titizlii ile korunuyordu... Sultan adamlarna, padiahl srasnda aldklar maalar gurbette
Vahidettin

50 nc Blm

de fazlasyla ve dzenli olarak dyordu. Ayrca Yldz Saray'nn

mehur mutfan aratmayacak mkellef ve zengin bir mutfak sofra sofra yemekler yetitiriyordu. le ve akam yemeklerine burada bir de mkellef sabah ve ikindi kahvaltlar ilave edilmiti... Bu kk Yldz Saray 'nda yaayanlar 40 kiiye yaknd!' * Tark Mmtaz Gztepe'ye gre eski Sultan, Trkiye Cumhuriyeti nin dmanlarna da para yardmnda bulunuyordu. * Bu gsterili gurbet hayatna, Zeki Bey'in hovardalna, Cumhuriyet dmanlarna ve siyaset bezirganlarna yatrm yapmaya eldeki para ne kadar dayanrd? TBMM'nin alnn drdnc yldnmyd. Kutlama treninden sonra Cumhurbakan, Meclis Bakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Bakanlar, milletvekilleri, yksek yneticiler geit trenini izlemek iin Meclis balkonlarnda ve bahesinde yer aldlar. Siviller koyu renk elbise, redingot, jaketatay giymilerdi.
26 26 5 26c

Bugnk Ulus meydan ile istasyona inen yolun iki yan halkla doluydu. Kadnlarn ou Millet Bahesi'nde toplanmt. Ankara halk milli trenlere katlmay ihmal etmezdi. Birlikler, okullar, dernekler Meclis'in nnden geip istasyona doru gideceklerdi. Askeri bir bando, trampet ve boru gsterisinden sonra bir mara balad. lk olarak bir tren birlii geti. Onlar semenler izledi. Sonra ilk, ortaokul ve lise rencileri gelmeye balad. Derken bir kara kitle belirdi. Yaklat. Bunlar Kz retmen Okulu rencileriydi. Yzleri akt ama hepsi kara araflyd. Onlar zel giysileri ile zanaatkarlar ve esnaflar izledi. Falih Rfk Bey akam Gazi'nin davetlisiydi. Yemee gemeden konuyu at: "Kz retmen Okulu rencileri kara sel gibi nmzden akp gittiler. Skmabal, mantolu olamazlar myd?" Ruen Eref Bey gld:

"Geen yl peeliydiler! Bu yl peesizler. Bu byk bir gelime." M. Kemal Paa, "Kadnlarn giyimine karmayalm." dedi, "..Yzlerini amalar ileri bir davrantr. Hibir hanm zarafeti, uync
Blm 51

garca olan reddetmez. Zamana ihtiyalar var. Cesaretlerini krma| yalm, yeter" ! Yalca bir misafir bilgi verdi: i "Halkmzn neredeyse tamam kylerde yayor. Kyl hanm! larmzn yzleri her zaman aktr. Byle araf filan giymezler. Giyseler tarlada, bada, bahede alamazlar. A kalrz. Bu yzden onlara kimse 'yznz rtn', 'evde oturun', 'elinizin hamuruyla erkek iine karmayn' demez. Hepsi erkeklerin ilerini yapar. Erkekler kahvede vakit ldrr. rtnme kasabalarda balar, ehirlere kadar uzanr. nk kadnn ev dnda, tarlada, bada, bahede

zorunlu ii yoktur. O yzden araf kasabalarla ehirlerimizde giyilir. Suriye'den gelme bir giyim tarz olduu syleniyor. Bizim >ehir usul giyim tarzmz ferace idi. Dnemine gre de gzel bir giyim tarz idi" Paa Falih Rfk Bey'e dnd: "stanbul'da niversitede, baz kzlarmzn balarn tamamen atn duydum. Doru mu?" - "Evet efendim. nce kimya labaratuvarnda balam. imdi bbiyede yaylyormu. stanbul hanmlar yllardan beri banazlkla savayorlard. Onlar da banazln bir blmn denize iktler." Hanmlar keyifle gltler. MTAREKE srasnda yazarlar, airler, igalcilerle balar derde girmesin diye pek az toplanrlar, daha ok mektuplarlard. Edebiyat dnyas mektuplara snmt. Zaferle birlikte her ey deiti. Kadn-erkek, gen-yal, nl-nsz sanatlar evlerde sk sk
27

^iraraya gelmeye baladlar. kfe Nihal Hanm gibi ok gzel bir airin, Nezihe Muhittin Hanm gibi kadn haklar iin mcadele eden yiit bir yazarn katld toplantlarn tad, havas, neesi, zevki, heyecan baka trl oluyordu. Beklenmedik ak rzgrlar esiyordu. Her toplant bir edebiyat enlii gibiydi. Herkes son eserini okuyordu. Herkes birbirine sayglyd. Dil yava yava sadeieiyor, aruz yerini usulca hece veznine brakyor, konular deiiyordu, f 52 nc Blm Yahya Kemal, Mehmet Emin Yurdakul, Falih Rfk Atay, Ruen Eref Onaydn, Samih Rfat Bey, Y. Kadri Karaosmanolu gibi air ve yazarlarn milletvekili seilmeleri hepsini gururlandrmt. Belki iin iin kskananlar da olmutu ama hi belli etmemilerdi. ki yldr yazlan romanlar byk ilgi

gryordu. Hepsi lkeyi, toplumu, gerek insanlar anlatyordu: alkuu, Ateten Gmlek, Kiralk Konak, Szde Kzlar... Edebiyat Trkiye'nin edebiyat oluyorj du. Dergilerin saylar artmt. Gazetelerde sanat sayfalan yer alyordu. Felsefeciler de biraraya gelerek dernek kuracaklard.
273

kfe Nihal Hanm

TRK OCAI yeniden rgtleniyordu. Ankara ubesi de byk bir Ankara konanda ald. Sevinle karland. Direni duygusunun olumasnda Ocaklarn da byk hizmeti gemiti. Gazi Ocaklarn, 'Cumhuriyet ynetimine bal, ada ve gereki bir kltr milliyetiliinin ilenecei, halka Cumhuriyet anlayn yayacak kurulular olmasn' istiyor, bunu salamaya alyordu. Muhafz Taburundan birka subay, komutanlar smail Hakk Bey'den izin alarak ye olmak iin Trk Oca'na bavurdu. Hemen

kabul edileceklerini sanyorlard. Gnler geti, yant gelmedi.smail Hakk Beyin tuhafna gitti. Ocaa giderek bu gecikmenin nedenini sordu. Ald yant karsnda kan dondu. Yetkili yle demiti: "Bu subaylarn Ocaa kabulleri iin, zellikle rk bakmndan bir engel olup olmadn anlamak zere soruturma yaptryoruz. Henz sonu alnmad." Bu subaylar Ankara Subay Talimgahndan mezun, Byk Taarruz a katlm, lme yrm subaylard. smail Hakk Bey kendi konumunu dnerek adamn yzne tkrmedi. Bakanlar Hamdullah Suphi Bey'i bulup konutu. Bu tutumu ar bir dille protesto etti. Subaylar da tek tek, Meclis'e girerken Hamdullah Suphi Bey'i evirerek, 'haklarnda hangi sfat ve yetkiyle byle bir soruturma yaptrmakta olduunu* sordular. Hamdullah Suphi Bey durumu nc Blm 53

Gaziye ikyet etti. Gazi smail Hakk Bey'i ararak olay hakknda bilgi vermesini istedi. smail Hakk Bey olanlar olduu gibi arz etti. "Ne diyorsun ocuk?" fkeden gzlerine kan oturdu. Herkesi yurtseverlik evresinde, bir isim altnda, eit haklara sahip olarak toplamaya alan yeni devlette byle bir rk yaklam affedilemezdi. Gazi lm-kalm gnlerinde yararl hizmetler grm olan Trk Oca'n sever ve korurdu. Bu olaydan sonra Trk Oca'n izlemeye ald. Hamdullah Suphi Bey'i de iddetle uyard. Yakn evresine ara sra u soruyu soruyordu: "Trkiye Cumhuriyeti adn tayan yeni bir milli devlet kurmuuz. Trkiye'de ayrca Trk Oca olur mu? Bu ad teki unsurlara srekli olarak kendi z benliklerini hatrlatmaz m? Onlar da kendi adlar ile ocaklar kurmak isteseler, bunun sonu nereye varr? Paralanmaktan yeni kurtulduk."
270

STASYONUN yannda bulunan iki katl lojmanlardan biri boalmt. Lojman, ailesini Ankara'ya getirtebilmek iin rpnan Babakan smet Paa'ya verildi. Hemen mektup yazarak Mevhibe Hanm'a durumu bildirdi: "Hanmcm Artk evimiz var. Ankara'ya gelebilirsiniz" Aile yedi yl sonra en sonunda bir at altnda toplanabilecekti. ETM BAKANLIINDA gnlk iler bitince, yneticiler hemen her akam Bakann odasnda toplanyor, o gn yaplan iler aklanyor, sonra eitim sorunlar, zm yollar, Trkiye'ye gerekli eitimin ierii ve yntemi tartlyor, eski denemeler deerlendiriliyordu. Byk sorunlardan biri retmen saysnn eksikliiydi. Hzla birok yeni retmen yetitirmek, yeni okul amak gerekiyordu ama bunu gerekletirecek ne yeterli para vard, ne de yetecek kadar uzman retmen.
x

Dnemin byk eitimcilerden ABD'li Prof. John Dewey'i bir nceki Bakan Trkiye'ye davet etmiti. Youn bir program olduu bilinen bilginin gelebilecei mit edilmiyordu. Vasf Bey akam 54 nc Blm plantsnda Mr. John Dewey'den olumlu yant geldiini aklayarak yneticileri sevindirdi. Mr. John Dewey Austos aynda eiyle birlikte stanbul'da olabileceini bildiriyordu. t BU SIRADA Gazi Paa'ya Gneydoudan gizli iki mektup geldi. Baz eyhlerin ve ayrlklarn kuku verici halleri bildiriliyordu. Gazi mektuplar hkmete verdikten sonra eski refakat subay, imdi Siirt milletvekili Mahmut Bey'i (Soydan) kke davet etti, misafir odasna ald. Kahveler iilirken konuyu at: "Aalk/beylik dzeni ile Cumhuriyet birlikte yrr m?" Mahmut Bey duraksamadan "Yrmez!" dedi.
270

"Yrmez ya. Airet, kabile mensuplarnn hibiri zgr deil ki. Aa, bey, reis ya da eyh ne dilerse onu yapmak zorunda. Bir eit kle. Byle Cumhuriyet yurtta olur mu? Bu dzene son vermezsek Krt halkna ok byk hakszlk etmi oluruz. Kan dkmeden bu ad, insan onuruna aykr, adaletsiz dzeni nasl tasfiye edebiliriz?" Cumhuriyetin nndeki en nemli, en etin, en yaman birka sorundan biri de buydu. Aaya, beye, reise, eyhe tutsakl krmak, bu smry bitirmek gerekiyordu. Btn airet mensuplar Edirne'deki, zmir'deki, Antalya'daki, Ankara'dakiler gibi zgr ve zerk yurttalar olmalydlar. Ama nasl salanabilirdi bu sonu? ".Ben Doudaki grevlerim srasnda, sava iinde, bu durumu inceledimdi. Tam ortaa dzeni. O zaman da sava bitip vatanmzda kendi bamza kalnca ne yaplabilir diye hayale dalar giderdim.
27d

Krtleri sevdiimi bilirsin. Tek manevi olum Abdrrahim Kurttur. Aalk, beylik kaldrlmal, her airet mensubunun kendine ait topra ya da bir ii olmal diye dnrdm. Birka nesil hi ara vermeden bu davaya sahip karsak, bu gzel hayal gerekleebilir. Yeter ki hzl balayp sonra gevemeyelim. Dinimizi doru renmelerini de salamalyz. eyhler, seyitler bunlar kimbilir nasl kandryorlardr. Senden ricam, aalar, beyleri huylandrmadan, az sk birka arkadanla daha konu, tart. Bu sorunu haka, adilce, bin yllk tarih kardeliine yakr bir biimde nasl nc Blm 55 zebiliriz, bu insanlar zgrlklerine ve haklarna nasl kavuturabiliriz? Uygarl nasl paylaabiliriz? Bunlar silahl yaamaya almlar. Soygunculuk bir ksmnn geim yolu olmu. Bu irkin

alkanlklar da gidermemiz gerekiyor. areler gelitirin. Sonra yine konualm." YUNUS NAD BEY stanbul'a geldi. Anadolu'ya kaal be yl olmutu. Halkn glen yz, dkknlarn alyor olmas, Boaz vapurunda halkn neesi, kadnlarn giyimleri, zgr davranlar, yabanc sava gemilerinden arnm Boaz'n mavi gzellii iini sevinle doldurdu. Kadnlar kocalaryla birlikte artk Boazii gemilerinin gvertesinde oturabiliyorlard. Bu yz yllk bir sray idi. Ankara'dan uzun zaman uzaklaamazd. Hzl davrand. stanbul'da, gazetenin banda bulunacak birine ihtiya vard. Grevine son verilince stanbul'a dnen Zekeriya Sertel, ayrca Nebizade Hamdi Bey'le anlat. Caalolu'nda bir yer tuttular. Gazete elle dizilecek, rotatifte baslacakt. Sekiz sayfa olarak, kurua satlacakt.
27e

Cumhuriyet 7 Mays 1924 aramba gn yaymlanmaya balad. lk sayda Yunus Nadi Bey'in M. Kemal Paa ile yapt rportaj yer ald. Sat says 7.000'de karar kld. Balang iin bu iyi bir sayyd. Bayazlar Yunus Nadi Bey yazacakt. ok gl bir yazar kadrosu olutu: Ziya Gkalp, Aka Gndz, Reat Ekrem Kou, Ahmet Rasim, Peyami Safa, Ahmet Refik, ismail Habip, Abidin Daver, Vedat Nedim, Halit Ziya, Fuad Kprl, Halit Fahri Ozansoy... ESK MLLETVEKL Ziya Hurit Bey stanbul'da Yemi iskelesindeki kk yazhanesinde sebze-meyve ticareti yapyordu. i iyi gitmiyordu. Skldka ttihat Kara Kemal'e uruyor, birlikte Ankara ynetimini ekitiriyorlard. Kara Kemal'e sk sk urayanlarn says az deildi. Kimi zaman da yeni Meclis'e seilmemi eski muhalifler, Ziya Hurit Bey'e geliyor, kaynatyorlard.
27f

Muhalefet oca hi sndrlmyordu. ikinci Grup olarak rgtlenip seime hazrlkl giremedikleri iin kendilerine kzyorlard. * 56 nc Blttm Ziya Hurit Halk Partisi'nin kendisini seim listesine koymam olmasn hi hazmedememiti. Gen Bakanlar grdke kzgnlktan deliriyordu. Kendisinin 'yabana atlacak bir gen olmadna' inanmaktayd. Dndke fkeden kaslar titriyordu. Dne dne fkesini iyice azdrd bir gn yazhaneye eski kinci Gruptan, ttihat Hafz Mehmet Bey geldi. Ziya Hurit Hafz Mehmet Bey'e gvenirdi. Az ok hemerisi saylrd. Korkusuzca iini at: "Hafz Mehmet Bey, ben baz arkadalarmla birleerek Ankara'da bir hkmet darbesi yapmak istersem, bize yardmc olur musun?" 1 Hafz Mehmet Bey iktidar kapsn aralayan bu soruyu hi dnmeden
278 27h

yantlad: "Evet. Yardmc olurum." Yeeni Vahap' ve motorcu Mehmet'i de Ziya Hurit'in emrine verdi. '
27

Latife Hanm

KOKUN evresindeki btn aalarn yapraklar gne altnda sevinle titriyorlard. Paann kendi eliyle diktii aalar da iyice bymt. Bu Martta yeni aalar da dikmiti. Sabahlar btn aalan ve fidanlar bahvanla birlikte ziyaret edip gzden geiriyordu. Latife Hanm'a "Ben buraya, bu evredeki gr yaprakl birka gzel aa yznden tandm" demiti. Atlara da gz atyor, sevip okuyor, bakmlarn denetliyordu. Ara sra Latife Hanm ile birlikte atlanp Eymir glne kadar gidiyorlard. Bu sabah Nuri Conker, Kl Ali ve Salih Bozok'u armt.

Latife Hanm'la Abdrrahim'in gelmesini de istedi. Paa'nn ileri tarm tekniini uygulataca rnek bir iftlik kurmak istediini biliyorlard. Bu isteini birka kez heyecanla anlatmt. Bir yerlere gidip bakyorduff "Haydi bakalm, iftlik iin dndm yere gidiyoruz!" nc Blm 57 aa'nn otomobili ne dt. teki iki araba arkasna takld. Hava iyice snmt. Uzun sre, sarsla sarsla, toz iinde, toprak yollardan zorlukla geerek ehir dna ktlar. ofr yolu biliyordu. Kel bir tepenin zerinde durdu. Paa inince hepsi indiler. Bir tek aacn olmad uuk sar bir bozkrn ortasndaydlar. Uzakta, ortada, tek katl bir kerpi kulbe vard. Bir tane de ahlat aac. Orada burada hayvan iskeletleri grnyordu. Bataklk kokan bir kuru yel esmekteydi. "te satn almaya karar verdiim yer buras. ehre yakn. inden tren yolu geiyor. Ne dersiniz?"
28

Hepsinin neesi kamt. Latife Hanm, mitsiz bir sesle, "Ama buras orak, l bir yer." dedi, "..Burada rnek bir iftlik kurulamaz ki" Nuri Bey de itiraz etti: "Paam vaz ge Allah akna! Bu orak toprakta srgan otu bile bitmez." Kl Ali, Salih Bozok, smail Hakk Teke ve Yaver Rsuhi Bey de mitsiz bir hava iindeydiler. Grnen arazinin heves ve mit verecek hibir zellii yoktu. Paa aldrmad: "Ben sizden nce buray baz tarmclara gsterdim. Hepsi bol aal, sulu, hazr bir yer almam tavsiye ettiler. Ben farkl dnyorum. Buras orak deil, bakmsz. lenmemi. Yani sevgi grmemi. Tpk zavall halkmz gibi. Bir zaman sonra burann da, halkmzn da canlandna tank olacaksnz. Topran bu halini grmenizi istedim. lerde bakalm hepiniz ne diyeceksiniz?"
2 83

VEDATLAR istanbul'a gitmi, Vedia ailesini, Vedat ablasn ve paa enitesini grmt. Paa iyice km, ablas durup durup Nesrin'i soruyormu. Vedat Nesrin'e sordu: "Sen de bizimle gelir misin?" Nesrin, babasna da, annesine de hl krgnd. Ama 'hayr* demekten utand. Sonunda o da gitti. Babas saltanatn bitirilmesini, halifeliin kaldrlmasn affedemiyordu. Cumhuriyet ne yapsa beenmiyordu. Nesrin'e yz vermedi. Annesi "O aptal Ankara'da, o kalpakl, izmeli adamlarn arasnda ne yapacaksn, evine dn" diye 58 nc Blm srar etti. Aptal Ankara ha! Hl hibir eyin farknda deillerdi. Bencilliklerine gmlm yayorlard. Bir daha baba evine gitmeyecekti. MLLETLER CEMYET ocuk haklar hakknda be maddelik bir bildirge hazrlam ve lkelerin imzasna amt.

Bildirge Cenevre ocuk Haklar Bildirgesi adn tayordu. Birinci maddesi yleydi: "ocuk bedenen ve ruhen tabii bir surette bymeye elverili artlar iinde bulundurulmaldr!' Her maddesi ocuu esirgeyen, koruyan bildirgeyi Gazi byk bir evkle karlad, ilk imzalayan Devlet Bakanlar arasnda yer ald. I" "Gazi M. Kemal" imzal bildirge btn ocuk yuvalarnda ve ilkokullarda duvarlara asld. LOZAN ANTLAMASI gereince Trkiye ile ngiltere arasnda Musul iin grmeler stanbul'da, Hali kysndaki eski Bahriye Nazrl binasnda balayacakt. Trkiye'yi Fethi Okyar, ngiltere'yi yakndou uzman olarak bilinen Sir Percy Cox temsil edecekti. Grmeler 19 Mays 1924 Pazartesi gn Nazrln ssl, grkemli toplant salonunda balad.
29

ki temsilci yanlarnda danmanlar ve uzmanlar, byk masada yerlerini aldlar. Lozan Antlamas'na gre grmeler 9 ay iinde bir sonucu ulamazsa konu Milletler Cemiyeti'ne aktarlacak, kesin karar Milletler Cemiyeti verecekti. Trkiye ile Irak snr, Trkler ile ngilizler Fethi Okyar arasndaki anlamazlk yznden belirlenememiti. Geici bir durum vard. Konu Trkiye iin vatann btnl, ngiltere iin petrol sorunuydu. Trkiye'de Musul'a, haksz igal edilmi talihsiz bir il olarak baklyordu. Anavatana balanmas isteniyordu. Baka trl dnen tek kii yoktu. ngiltere ise petrol yata Kerkk yznden Musul'u Trkiye'ye kesinlikle vermemek kararndayd. nc Blm 59 Grmeler 2 1 , 2 4 Mays ve 5 Haziran gnleri srecek, Sir Percy

Ccoc MusuPu vermeye yanamak bir yana, Lozan Antlamas'na aykr olarak Trkiye'den Hakkari'nin bir blmn isteyecek, bunun zerine konferans kesilecekti. ngiltere imdi ne yapacakt? BU SIRADA Gelibolu'da sonu byk acyla bitecek bir olay oldu: Fikriye evden kamt. Handan byk bir kaygyla annesine kotu: "Anneeeee! Fikriye yok. Gitmi." Nimet Hanm ilk bulduu yere kt. Heyecandan dizleri zulmutu. "Ne demek gitmi?" "Gitmi ite. Bir de not brakm. Diyor ki: 'Ksa zamanda dnmezsem eyalarm Handan*a verilecek!" Nimet Hanm'n gzleri doldu: "Ah." Bu kk not Nimet Hanm'a bir vasiyet gibi gelmiti. Handan da oturdu. Bir yldan fazla Gelibolu'da Fikriye ile birlikte yaamlard. Fikriye'nin yz hep beyazd. Gzleri dalp dalp giderdi. Ankara gnlerinden hi sz etmezdi. Gazetelere bakmazdi|Sk sk ve

uzun uzun Paasna mektup yazar ve yollard. "Ankara'ya gidecektir. 'Gideceim' diyordu. Sonunda gitti." FKRYE evde alan Emine adl kadnn nfus kdn alarak yola kmt. Kimlik denetimi yaplrsa bunu gsterecekti. Bu kez Ankara'ya ulamaya kararlyd. Btn eyalarn brakm, kabzas sedef ilemeli bir tabancay yanna almt. Vapfrla stanbul'a ulat. Kimlik denetimi yoktu. Haydar paa'dan rahata trene bindi. 26 Mays 1924 sabah Ankara'ya indi. Yzn yar rterek bir faytona bindi: "ankaya Kkne ltfen, Gazi Paa'nm evine." Kkn kapsna kadar gelmeyi baard. Evin kapsndaki grevliden 'Yaveri armasn' rica etti. Rsuhi Bey geldi. "Adm Fikriye. Gazi Paa'y grmek istiyorum. Beni tanr. Ltfen haber verir misiniz?" 60 nc Blm
30

Rsuhi Bey bu ad duymutu. Soruna yol aacak bir geliti bu. Haber vermemek, geciktirmek olmazd. Paa ve ei yemek odasnda kahvalt ediyorlard. ekinerek girdi. Bu srada Paa ile Latife Hanm tartyorlard. Akam yemekte misafirlerden kr Saraolu ampanya istemi, gecikince ampanya istediini hatrlatmt. Bu srara sinirlenen Latife Hanm da bir saracn olu olduunu rendii kr Bey'e, kmseyerek, "Eskiden beri ampanya m ierdiniz?" diye sormutu. M. Kemal Paa bu incitici soruyu duyunca, kpkrmz kesilerek Latife Hanm' sert bir ekilde uyarm, Latife Hanm kalabalk sofray terk etmiti. Latife Hanm Rsuhi Bey'i grd ama tartmay kesmedi, akamki tavrn savunmay srdrd: "Ne yapaym, ampanya diye srar edince sinirim bozuldu. Kyl herif, babasnn evinde de mi ampanya iiyormu?"
3 0a

"Latif, o bir saracn olu, ben bir kk memurun, bir esnafn oluyum, sen bir kasaba halcsnn torunusun. Biz halkz, sade insanlarz. Aramzda fark yok. kr Bey halkn temsilcisi. Bizim misafirimiz. Benim arkadam. Nasl byle davranabilirsin?" Rsuhi Bey bu zel konumaya tank olmak istemedii iin varln ksrerek belli etti. Paa ban evirdi: "Bir ey mi var Rsuhi Bey?" "Evet efendim. Fikriye Hanm geldi." Latife Hanm atld: "Kim, kim?" M. Kemal Paa yumuak, yattrc bir sesle, "Fikriye, yeenim." dedi, Rsuhi Bey'e dnd, "..Muzaffer Fikriye Hanm' tanr, misafir odasna alsn." Bu kez Latife Hanm kpkrmz kesildi: "Hayr! Kabul edemezsin!" Rsuhi Bey'e bard: "Kov gitsin!" Paa Latife Hanm' yattrmak istiyordu ama Latife Hanm

zarif kiiliine hi yakmayan, arada bir geirdii sinir krizine girmiti yine, frlad, ayan yere vura vura bard: "abuk dediimi yapn! Hemen! Geldii yere dnsn!"
nc Blm 61

Paa da ayaa kalkmt: "Bak Latife..." Tartmaya tank olmamak iin Rsuhi Bey dar kat. Muzaffer Klca Fikriye Hanm' geri gndermesini syledi.Muzaffer Bey kvrand: "Beni affedin. Fikriye Hanm yllarca hepimize kardelik etti. Bir gn bile birimizi incitmedi. Bu grevi ltfen bakas yerine getirsin. Ben bu nankrl yapamam." Ama Rsuhi Bey'in emri kesindi. Muzzaffer Kl dar kmak zorunda kald. Fikriye ye durumu kekeleyerek, en hafif, en az incitici szcklerle anlatmaya abalad. Verem hastal Fikriye'yi bsbtn duyarl yapmt. Acyla durumu anlad. Gzlerinin yaarmasna

engel olmaya gc yetmedi. Souka vedalatlar. Fayton uzaklatktan bir sre sonra bir silah sesi yansd. Sese koanlar korkudan dili tutulmu olan arabacy, .....ay, intihar etmi olan Fikriye'yi ve tabancasn buldular. Boynundaki kehribar tebih kopmu, taneleri faytonun iine, iinden basamaa, basamaktan yere dklyordu. Fikriye daha lmemiti. Hzla hastaneye kaldrld. Ama kurtarlamayacakt. imdiki Ankara Radyosu'nun ve yanndaki binalarn bulunduu yerdeki mezarla, ehitlerin yanna gmld. Olay Fikriye'yi tanyan, seven herkesi yreinden vurdu. En ok Gaziyi. YURTDIINA gnderilecek genler iin tasarlanan sanat ve bilim snavlaryla ilgili hazrlklar sona ermiti.
31

Gazeteler aracl ile snav ve artlar duyuruldu, okullara bildirildi. renimleri bitene kadar btn giderleri devlet karlayacakt. Snavlar 1924 Austosunda yaplacak, sonular Cumhuriyet Bayramnda aklanacakt. 62 nc Blm Birok gen bavuruda bulundu ve snava hazrlanmaya balad. HAFIZ MEHMET BEY Kadky iskelesinde zmit milletvekili, eski ttihat kr Bey'e rastgeldi. Sarho kr diye bilinirdi. Halk Partisi aday olarak Meclis'e girmiti ama arkadan Halk Partisi'ne de Gazi Paaya da verip veritiriyordu. Btn koyu ttihatlar gibi bu da memleketi ttihatlardan bakasnn ynetebileceini kabul etmezdi. Her eyi en iyi onlar bi^p. lirdi. Eski ttihat olduunu bildii Hafz Mehmet Beyi sakin bir keye ekti. O da hkmeti devirmek istiyordu. "Benimle birlikte olursun deil mi?" iktidar zlemiyle kavrulan ittihatlarn macerac, komitac ruhu canlanm gzkyordu.

Hafz Mehmet Bey Ziya Hurit'e evet dediine piman olmutu. Bunlarla yola kmak tehlikeliydi. Biri deli, biri alkolikti. Korktu. Yeeni ile motorcu Mehmet'e haber yollayarak Ziya Hurit'ten uzak durmalarn istedi. MEVHBE HANIM, anneler ve mer Haziranda Ankara'ya eelmi, lojmana yerlemilerdi. Hep Ankara'da kalacaklar belli olduu iin smet Paa ankaya Kk'ne yakn bir yerde iki katl, eski bir ev satn almt. Ev para para onarlyordu. Paann ayl toptan bir onarma yetmedii iin yeni eve tanmalar alt ay bulacakt. Mevhibe Hanm eve yerleir yerlemez randevu alp Latife Hanm' ziyarete gitti. zmir'de de birlikte olmulard. Latife Hanm' beenmi, M. Kemal Paa'ya yakan bir e olarak grmt. Ziyaretten yine beenerek dnd. Durumu smet Paa'ya anlatt. Paa da ok sevindi. Kulana baz tatsz sylentiler alnmt. Hepsinin dedikodu olduunu

dnerek rahatlad. Oysa tatszlklar gittike derinleerek sryordu. BAKIRKY'de retmenler Birlii lokali daha almamt Orhanlarda toplanmay srd] yorlard. Ba/tlannm eleri de geliyordu.
32

nc Blm 63

Konuulup tartlacak konu, sorun, dert, sevin o kadar oktu ki. Eitimden dayan kaldrlmas byk bir geliimdi. Falaka mer Seyfettin'in hikyesinde kalmt. ocuk dven retmen iddetle cezalandrlyordu. ocuk eitiminin bir bilim olduu anf lalmt. Bunlara seviniyorlard. Son tartma konusu Arapa kkenli alfabenin yerine Latin harflerine dayal, daha sade, renmesi daha kolay, Trk diline uygun bir alfabenin kabulyd. Bu dnceyi ateli ateli destekleyenler de vard, ate pskrerek kabul etmeyenler de.

Kar kanlar zellikle, Arapa kkenli alfabeyle yazl kitaplarn, yani byk bir kltr hazinesinin geersiz kalacan ileri sryorlard. Tarih retmeni olan arkada bu kant duyunca sinirlendi: "Duyan da sahiden byk, zengin bir kitaplmz, birok okuryazarmz olduunu sanr. e yarayacak kitaplarn says belki bini bile gemez, okuma-yazma bilenlerin says ise yzde onu bulmaz. Arap yazsn bilen aznlk, yeni alfabe kabul edilirse, bildiini nnda unutacak, eski eserleri okuyamayacak duruma m decek? Yoo! mrleri boyunca eski kitaplar okumaya devam ederler. Ortaokulda, lisede, niversitede olanlar da eski yazy rendikleri iin eski eserleri yine uzun yllar okuyabilirler. Bu 50 yl srer. Bu arada isteyen de eski yazy renir. Gelelim eski yaz kitaplara. Bu kitaplarn iinde gerekten yararl, nemli olanlar da eski yazy bilmeyen

yeni kuaklarn yararlanmas iin yeni yazya evirilip bastrlr, hibir kayp olmaz. Kar kanlar afyonkeler gibi alkanlklarna esir olanlar." "Ve de halkn cehaletinden hi rahatsz olmayanlar." "Ksacas yzde on kadar okur-yazar, milletin ounluu iin fedakrlk yapacak, yeni yazy da renecek. Milleti iin fedakrl gze almayana ne yurtta derim, ne de aydn!" Alfabe konusu zaman zaman gndeme geliyordu ama bir gelime olmuyordu. Ankara bu nemli konuya ilgisiz grnmekteydi. lgisiz deildi. Gazi bu konuyu smet Paa'ya am ama smet Paa'nn bu devrime hazr olmadn grnce, konuyu ileriye brakmt.
33

64 nc Blm BAZI cesur i adamlar yeni demiryollar yapmyla ilgili ihalelere girmeye balamlard. Bu olaya ilgi duyanlardan biri de Divrikli Nuri Bey (Demira) idi.

Mtareke dneminde stanbul Vergi dairesinde alrken, birka mark Rumun satamasna kzm, "Memurunu koruyamayan bir hkmette memurluk edemem" diyerek istifa etmi, kck birikimi ile aznlklarn egemen olduu sigara kd pazarna girmi, rettii sigara ktlarna "Trk Zaferi sigara kd" adn vermiti. Bu ad ok etkili olacak, rakiplerini ezecek, iyi para kazanacakt. Bu i ile yetinmemi, dalm-satm iine de balamt. Zafer kazanld zaman yz bin liraya yakn bir paras vard. Bununla yararl, kalc bir i yapmak istiyordu. Gazi'nin demiryollar hakkndaki konumalarndan ok etkilenmiti. Demiryollaryla ilgili ihaleler balaynca, mhendislik yapan kardeini iinden istifa ettirdi, bir irket kurdu. Samsun-Sivas demiryolu blm blm ihale ediliyordu. lk olarak bir blmnn ihalesini kazand. En mutlu gnn yaad.

Anadolu'da bulunan 4.000 km. demiryolunu yabanc irketler yapm, Trklerden sadece kol iisi olarak yararlanmlard. lk kez Trk irketleri, mhendis ve ustalar demiryolu yapmn stleniyorlard. YNETM birikmi binlerce sorunun altnda, durmakszn alyor, k yollan, zmler aryordu. Baz alanlarda olumlu gelimeler grlyordu. Bir kk bataklk kurutulsa bayram ediliyordu. vedi iler arasnda bakente bir ekidzen vermek de vard. Devlet geniliyor, grevli says artyordu. Kiralk ev bulmak ok zordu. Birok yabanc gelmeye balamt. Ya yeni alan uydurma otelciklerde kalyorlard, ya istasyonda kr hatta ekilmi eski yatakl vagonlarda. Meclis'in karsna Ankara'ya yakr bir otelin yaplmas kararlatrld. arda stanbul maazalarn hatrlatan giyim kuam,
3 38

ayakkab ve ev eyalar maazalarnn almaya balamas byk ehirlerden gelenleri ok sevindirmiti. Valilik binasnn karsnda byk bir Babakanlk binasnn yapmna baland. Binann arkasnda kat kat, ok gzel bir bahe dzenlenecekti. nc Blm 65
T

Bugnk Ulus meydan dzeltildi, istasyona inen yol geniletildi. Yolun bir yan bataklkt (bugnk Genlik Park). Ankara'y mahveden sivrisinekleri buras retiyordu. Bataklk kurutulmu, sivrisinek facias sona erdirilmiti. Belediye dmdz, plak alan ne yapacan dnyordu. Falih Rfk Bey bir belediye grevlisine "Park yapsanza.." dedi, "..ehrin girii. Ne kadar gzel olur/' "Park m? O ne?" Hi park grmemi birine park nasl anlatlabilirdi? Falih Rfk Bey Belediye Bakann ziyaret etti. Dncesini uzun uzun anlatp Bakan ikna etti. plak alana Y. Mh. Bedri ler'in planna uygun

olarak aa fidanlar dikilmeye baland. Bahvanlar mitsizdi: "Belki tutar." Ulus meydan ile ankaya arasndaki toprak yol da geniletilmiti (bugnk Bankalar Caddesi+Atatrk Bulvar+Protokol yolu). ankaya yaknnda, yolun sa yannda kk bir ide aac vard. Yol geniletilirken bu aak kesilmiti. Gazi ok zld. Uzun zaman yaknd, acnd. Bazlar, bu kadar kanl sava grm koca bir Bakomutann bir gdk aa iin bu kadar zlmesini garipsediler. Yolun iki yannn aalandrlmasn emretti. Yaygn bir dnceye kaplarak "Bu toprakta aa yaamaz" diyenleri azarlamad, getirip kknn bahesini gsterdi: Yemyeildi. Yolun iki yanna eitli aalarn fidanlar dikildi. Belki birinden biri tutard. Sulamak zahmetliydi. Belediye grevlileri fidanlar sylene sylene suluyorlard:

"Bu kra toprak aa yaatmaz. Ama ne edeceksin, emir byk yerden!" Bu uzun yolun bir yanna birka yeni tarz ev yapld. Birisi bu kesime, bu yeni evlerin hatrna Yeniehir dedi, ad yle kald. Yeniehir ok abuk dolacak gibi grnyordu ama ev yaptrmak kolay deildi. Tula ve kire uzaklardan, imento, kiremit demir ubuk, su borusu, ivi, vida, yalboya, musluk, cam vb. yurtdndan getirtiliyordu. istanbul Valisi Ankara'ya alnd. Belediye Bakanln da birlikte yrtecekti. Kendisinden ehrin geliimini kolaylatracak nlemler almas ve elektrik iini hzlandrmas istendi. "Bastne." Kollar svad. 66 nc Blm CELAL BAYAR Gazi Paa'mn ars zerine kke gelmiti. Biraz bahede dolaarak konutular. Gazi Paa Fikriye'nin
3 3b

lmnden beri neesizdi. Donuk bir sesle, "Her iin ba iktisat." dedi, *..Onun kalbi de sanayileme. Bunun iin sermaye ve deney gerekli. Bu da henz bizde yok. ktisadi hayatmz hareketlendirecek bir milli bankamz olmal. Aramzda banka iinden anlayan bir sen varsn. Bende Hindistan'dan gelen para duruyor. Bu para ile Ankara'da bir banka kurabilir miyiz?" "Evet efendim." yleyse hzla bankay kur, bana ge!" Eve girerken sordu: "Bu i sana heyecan verir mi? Sever misin bu ii?" "Evet efendim." "Ama Bakanlktan ayrlman gerekecek." "Ayrlrm." "Teekkr ederim. yleyse oldu bu i."
34

Kyly desteklemesi iin de Ziraat Bankas glendirilip ynlendirilecekti. Fikriye'nin lmnden beri yz ilk kez gld. COLOMBIA NVERSTES retim yelerinden eitimci Prof. John Dewey ve ei 19 Temmuz 1924 akam Dou Ekspresi ile stanbul'a geldiler. Eitim Bakanl Mstear stanbul'dayd. Onunla ve niversite Rektr ile grt. stanbul okullarn gezdi. retmenlerle konutu. retmenlerin hazrlad zengin programl msamereyi eiyle birlikte izledi. 13 Austosta Ankara'da oldular. Ankara'da imdi Gazi Lisesi'nin bulunduu yerde orta halli ama temiz bir otel almt: Cumhuriyet Oteli* Yeni alan kk oteller iinde en iyisi buydu. Otel ynetimi Dewey ailesinin kalaca oday yeniden dzenleyip ssledi. nc Blm 67
35
m

Bakanla, retmenler Dernei yneticileri ile grt. Youn

ir programla, Trk eitiminin durumunu, ihtiyalar, imknlar renip anlamaya alyordu. KK ehirlerde de retmenler Birlii ubeleri, lokalleri almaya balamt. skambil, tavla, domino gibi her eit kahve oyunu yasakt. Yalnz satranca izin vard. Buralarda, hanm retmenlerin, zellikle gen retmenlerin lokale gelmeleri, erkeklerle birlikte oturup sohbet etmeleri, tartmalara katlmalar imknszd. Ortaan kadn ve erkek temsilcileri insan yiyip bitirirlerdi. Bir kadn kahramann ilk adm atmas gerekiyordu. Ama nasl? MTTEFKLER Lozan Antlamasn onama ilemlerini ardan almlard. lkelerin onama ilemleri bitti, Antlama bir yllk gecikmeyle Austosta yrrle girdi. ki nemli konu vard. lki gmrk tarifeleri konusuydu. Gmrk tarifeleri Mttefiklerin

diretmesi yznden 5 yl iin dondurulmutu. nk tarifelerin bu hali ilerine geliyordu. Tarife 5 yl Trk iktisadi hayat lehine deitirilemeyecekti. Bu son zincirin de krlmas iin 1929a kadar sabretmek gerekiyordu. kinci konu artk normal siyasi iliki dnemine geilmesiydi. Sava durumu sona ermiti. Yeni Trkiye ile eli dzeyinde mi, yoksa bykeli dzeyinde mi iliki kurulmalyd? ngiltere bu konuyu dnyor, Fransa ile talya'y da kendisiyle birlikte harekete zorluyordu. Bu byk devlet, be yl iinde yoksul devletin, ya bor istemek iin el aacan, yani Osmanl Devleti gibi her eye boyun eeceini ya da kmesini bekliyor, eliliklerini inatla stanbul'da tutuyorlard. liki kurmak iin de acele etmediler. Trkiye Cumhuriyeti'nin kendilerinden daha sabrl ve inat olduunu dnemiyorlard.

NGLTERE Musul sorununu, Hali Konferansnda bir anlamaya yarlamadn ileri srerek 6 Austos gn Milletler Cemiyeti'ne tad. Cemiyetin ngilizlerin etkisi altnda olduu bi68 nc Blm

lindii iin bu gelime Trk hkmetinin cann skmt. Gneydoudan sknty daha da artran bir haber geldi. Hakkari'de ve gneyinde bulunan Nasturiler, artc bir rastlantyla ertesi gn, 7 Austos gn ayaklanmlard. Han Gedii adl yerde Hakkari Valisi ile yanndakilere saldrdlar, Valiyi esir aldlar, bir binba ile 3 jandarma erini ehit ettiler, 5 jandarma erini yaraladlar. Yaknda bulunan asker ve jandarma isyanclara kar harekete geti. atma balad. atma srasnda Nasturilerin zerinde ngiliz uaklarnn utuu grld. Nasturilerin kime gvenerek bu delilikte bulunduklar belli olmutu.

Dileri Bakanl uaklarn snr gemesini protesto etti. ngiltere, uaklarnn snr gemediini ileri srerek protestoyu reddetti. Bu arada ngiliz elilii iin Ankara'da verilecek arsann memnuniyetle kabul edileceini de bildirmeyi ihmal etmedi. Nasturileri yola getirme hareketi srdrlecek, ngiliz uaklar Eyll ortasnda, Nasturileri tepeleyen Trk askerlerine bombayla, makineli tfeklerle saldraya geecek, sava rzgrlar esecekti. 22 AUSTOSTA Ankara'da Muallimler (retmenler) Kongresi toplanacakt. Eitim Bakan Vasf Bey M. Kemal Paay ziyaret ederek kongrenin gndemi hakknda bilgi sundu. Kongre sonunda Bakanlk retmenlere bir ay ziyafeti verecekti. Buna katlmasn diledi. Prof. John Devvey de eiyle gelecekti. "Katlrm. Memnunlukla. lk kongreye de katlmtm. Tam da Ktahya Sava srasnda, rahmetli Nzm Bey'in ehit olduu, cephenin
3 58 3 5b

varld gnd." imdi de ngilizlerle durum iyi deildi. Dald. Bir zaman sonra, "Sana bir ey hatrlatmak istiyorum.'' dedi, "..okullarda mzik dersi var ama hl mzik retmeni yok. ocuk arklar yok. Bir are bulsak da halk mziini, trkleri, oyun havalarn da toplatsak. Bu iler iin btede denek ayrlmt.^ Mzik ok nemli bir sanat, bir ihtiya. Bu sanat okullarmza sokalm. ocuklarmz birlikte elenmeyi, oynamay, arktrk sylemeyi rensin, hayat cokusunu tatsn, byk eserleri tansn" "Peki efendim." * Uncu Blm 69 GAZI 25 Austos gn eiyle birlikte, Bakanln retmenler onuruna verdii ay ziyafetine katld. Cokun alklarla, ayakta karlandlar. Gazi'yi ilk kez grenler heyecan iindeydi. Kadn ve erkek retmenler kark oturuyorlard. Ka-g byk ehirlerde, aydnlar arasnda tarihe karmak

zereydi. Hepsi zenli giyinmiti. Kadnlarn byk ounluu skmabalyd. Birka bartl de vard. John Dewey ve eine Gazi Paa ve einin yannda yer verilmiti. Eitim Bakannn ve bir kadn retmenin konumasndan sonra Gazi Paa, ayaa kalkarak retmenler ve eitim hakkndaki dncelerini aklad: "Hanmlar, beyler! Trkiye Muallimler Birlii'nin btn memlekette tekilatlanmasn, Konya'y olduu gibi Van' ve Hakkari'yi de tekilat dahiline almasn ve her kyde yelere sahip olmasn derin bir alka ile bekleyeceim. retmenler! Yeni nesli sizler yetitireceksiniz. Yeni nesil sizin eseriniz olacaktr. Cumhuriyet fikirce, ilimce, fence, bedence kuvvetli ve yksek seciyeli muhafzlar ister. Yeni nesli bu vasflarda ve bu kabiliyette yetitirmek sizin elinizdedir.

Milli ahlakmz, medeni esaslarla ve hr fikirlerle gelitirilmeli ve glendirilmelidir. Korkutmaya dayal ahlak bir fazilet deildir. Sizin baarnz, Cumhuriyetin baars olacaktr. Cumhuriyet sizden fikri hr, vicdan hr, irfan hr' nesiller ister." Ayakta alkland. Hayranlk, sayg, minnet azalmyor, gittike artyordu. John Dewey'le uzun sre sohbet etti. Dewey ve ei 25 Austos 1924'te Ankara'dan ayrlarak yeniden stanbul'a geldiler. 29 AUSTOS gn de Gazi Paa, ei, yaverler, Meclis Bakan Fethi Bey, Genelkurmay Bakan Fevzi Paa, Bakanlar, baz milletvekilleri Ankara'dan Afyon'a hareket ettiler. Byk zaferinin ikinci yldnm, Zafertepe'de byk bir trenle kutlanacak, zafer antnn temeli atlacakt. Tren 30 Austos sabah Selkisaray istasyonunda durdu, izmir den ve Eskiehir'den beklenen trenler de geldi. Zaferde pay36 363

70 nc Blm ar olan paalarla birlikte baz milletvekillerini ve birok dernek temsilcilerini getirmilerdi. Binlerce kyl dalga dalga geliyor, misafirleri evresinde toplanyorlard. O gn yaam gaziler, Kemal'in askerleri, heyecan iinde, gzleri yaararak, Paa'ya el sallyor, selam duruyor, genlere Paa'y gsteriyorlard: "te Gazi Paamz!" Hep birlikte byk bir coku iinde iki yl nce Bakomutan M. Kemal Paa'nn sava ynettii yere, 11. Tmen sava idare yerine, Zafer Tepeye geldiler. Ant oraya dikilecekti. uak alaktan uarak zafer rzgr estirdi. Antn temeli atld. zmirliler kucak kucak iek getirmilerdi. evreyi ieklerle sslediler. nce Fevzi Paa, sonra stanbul niversitesi adna smail Hakk Baltacolu, basn adna Aaolu Ahmet Bey, milletvekilleri adna
36b

Hamdullah Suphi Bey, idman Cemiyetleri ttifak adna Ali Sami Yen, Barolar adna Muhittin Baha Pars, retmenler Birlii adna Nzhet Hanm, millet adna Meclis Bakan Fethi Okyar konutular. Son olarak Gazi Paa krsye geldi. Be gn geceli gndzl sren Bakumandan Meydan Muharebesinin son glhn, 30 Austos maherini, dman ordusunun sarlp yok edilmesini ok etkili, arpc, bilgece bir dille, kinsiz bir slupla anlatt. Komutanlar, erkek ve kadn kyller o mthi gn bir daha yaadlar. Gazi sonra yle dedi: "Gen Trkiye Cumhuriyeti'nin temeli burada atld. Ebedi hayat burada taland. Bu alanda akan Trk kanlar, bu gkyznde uuan ehit ruhlar, devlet ve Cumhuriyetimizin ebedi kuruculardr. Burada esasn koyduumuz ehit asker ant ite o ruhlar, o ruhlarla birlikte gazi arkadalarn, fedakr ve kahraman Trk

milletini temsil etmektedir... Artk vatan imar istiyor, zenginlik ve refah istiyor, ilim ve marifet, yksek medeniyet, hr fikir ve hr zihniyet istiyor." Trk dilinin en gzel rneklerinden biri olan konumasn genlere seslenerek bitirdi: "Genler! Cesaretimizi glendiren ve devam ettiren sizsiniz. Siz, almakta olduunuz terbiye ve irfan ile, insanlk meziyetinin, vatan sevgisinin, fikir hrriyetinin en deerli timsali olacaksnz. nc Blm 71 Ey ykselen yeni nesil! istikbal sizsiniz. Cumhuriyeti biz kurduk, onu siz ykseltecek ve devam ettireceksiniz." Alklarn, sevgi lklarnn sonu gelmiyordu. Gn kararrken, anlarla dolu, ehit ruhlarnn uutuu Zafer Tepe'den ayrldlar. * I EYLL 1924 gn, adalama hamlesinin nemli bir kurumu
37 37

Ankara'da varlk kazand: Musiki Muallim Mektebi kuruldu. Ka eye birden balamak istiyorlard ama para yoktu ki. Ayaklarn yorgan kadar uzatyorlard. Okula Cebeci'de akir Aa hann oluturan eski -ikisi kerpibina ayrlmt. Mdrle Cumhurbakanl Orkestras efi Osman Zeki ngr Bey getirildi. retmenler seildi. retim on iki erkek renci ile 1 Kasmda balayacakt. Bu iki binas kerpi kurumdan konservatuvar, tiyatro, opera, bale, senfoni orkestralar, sahne, mzik ve beste sanatlar doacakt. On iki renciyi az bulan bir milletvekiline Vasf nar Bey gld, "Altsn stanbul'daki ksz yurdundan getirttik.." dedi, "..Yoksa alt renciyle aacaktk. Aileler mzik retmenliini ciddiye almadlar, ocuklarn vermediler." Yaknda okula kz rencilerin de alnaca, erkeklerle birlikte eitim grecekleri, birlikte alg alacaklar hakknda bir sylenti
376

dilden dile dolaacak, gittike byyecek, gerici evrelerde fkeye yol aacakt. Bu evreler kadnlarn araftan km olmalarna da ok kzmaktaydlar. Gazi Paann yz ak eini yurt gezilerine, ziyafetlere gtrmesine de dehetli ierliyorlard. En kzgn, kkrtc yazlar Sebilrreat dergisinde yaymlanmaktayd.
37c

GAZ ve ei Selkisaray'dan trenle Afyon'a, oradan Karaky'e geldiler, otomobille Bursa'ya getiler. ehir bayraklarla sslenmi, taklar kurulmutu. Halk yine yollara dklmt. Sevgi gsterileri arasnda ekirge'deki kke geldiler. II Eylle kadar Bursa'da kaldlar. Gazi birok yerleri gezip grd, grevlileri ve halk dinledi. Aklnn bir ucu da Ankara'dayd. Bir 72 nc Blm Ey ykselen yeni nesil! stikbal sizsiniz. Cumhuriyeti biz kurduk, onu siz ykseltecek ve devam ettireceksiniz."
37

Alklarn, sevgi lklarnn sonu gelmiyordu. Gn kararrken, anlarla dolu, ehit ruhlarnn uutuu Zafer Tepe'den ayrldlar. 1 EYLL 1924 gn, adalama hamlesinin nemli bir kurumu Ankara'da varlk kazand: Musiki Muallim Mektebi kuruldu. Ka eye birden balamak istiyorlard ama para yoktu ki. Ayaklarn yorgan kadar uzatyorlard* Okula Cebeci'de akir Aa hann oluturan eski -ikisi kerpibina ayrlmt. Mdrle Cumhurbakanl Orkestras efi Osman Zeki ngr Bey getirildi. retmenler seildi. retim on iki erkek renci ile 1 Kasmda balayacakt. Bu iki binas kerpi kurumdan konservatuvar, tiyatro, opera, bale, senfoni orkestralar, sahne, mzik ve beste sanatlar doacakt. On iki renciyi az bulan bir milletvekiline Vasf nar Bey gld, "Altsn stanbul'daki ksz yurdundan getirttik.." dedi,
373

"..Yoksa alt renciyle aacaktk. Aileler mzik retmenliini ciddiye almadlar, ocuklarn vermediler." Yaknda okula kz rencilerin de alnaca, erkeklerle birlikte eitim grecekleri, birlikte alg alacaklar hakknda bir sylenti dilden dile dolaacak, gittike byyecek, gerici evrelerde fkeye yol aacakt. Bu evreler kadnlarn araftan km olmalarna da ok kzmaktaydlar. Gazi Paa'nn yz ak eini yurt gezilerine, ziyafetlere gtrmesine de dehetli ierliyorlard. En kzgn, kkrtc yazlar Sebilrreat dergisinde yaymlanmaktayd.
37b 3 70

GAZ ve ei Selkisaray'dan trenle Afyon'a, oradan Karaky'e geldiler, otomobille Bursa'ya getiler. ehir bayraklarla sslenmi, taklar kurulmutu. Halk yine yollara dklmt. Sevgi gsterileri arasnda ekirge'deki kke geldiler. 11 Eylle kadar Bursa'da kaldlar. Gazi birok yerleri gezip grd, grevlileri ve halk dinledi. Aklnn bir ucu da Ankara'dayd. Bir

72 nc Blm medeni kanun hazrlamak iin iki komisyon kurulmu ama sonu alnmamt. Adalet Bakanlnn yeni ve geni bir kurul oluturmas gerekiyordu. 11 Eyll gn, kurulun kurulup almaya balad bilgisi geldi. Rahatlad. Bugn Bursa'nn da kurtulu gnyd. Gazi geit trenine neeyle katld. Bursallar ven, mutlu eden bir konuma yapt. Kurtulu bayram byk cokuyla kutland. Gazi Paa ve yanndakiler ertesi gn Mudanya'da Hamidiye kruvazrne binerek yola ktlar. Trabzon'a gidilecekti. GAZ'nin stanbul Boaz'ndan geerek Karadeniz'e kaca duyulmutu. istanbullular iki kyy, iskeleleri, rhtmlar, pencereleri, balkonlar, denize inen sokaklar doldurdu. Bir kaza olmasn diye sandalla, motorla Boaz'a alp Hamidiye'ye elik etmek isteyenlere izin verilmemiti.

Gazi on binlerce stanbullunun sevgi gsterileri arasnda Boaz'dan geti. stanbul'a uramad iin Karagz gazetesi ertesi gn sitemle u iki dizeyi yaymlad: O yar-i bivefadan selam yok mu? Kemal-i ltfuna dair kelam yok mu? AYNI anda Sinop'tan gelen bir yolcu gemisi de Mudanya'ya gitmek zere Boaz'dan geiyordu. Sinop Orman Mfettii ismail Hakk Bey'in kz Afet Bursaya dnyordu. Bursa'da Kz retmen Okulu'nda okumaktayd. Bu yl son snftayd. En ok istedii ey yurtdna giderek eitimini gelitirmekti. Ama babasnn ayl ile bu i nasl olabilirdi ki? Gaziyi saygyla selamladlar. Yazg Gazi ile Afet'i bir yl sonra zmir'de karlatracakt. GAZ Trabzon'a ilk kez geliyordu. Yolda Erzurum evresinde deprem olduu haberi gelmi, yolculuk neesini silip sprmt.

Trabzon iskelesinin karsnda demirleyen Hamidiye'yi yzlerce kayk ve motor evirdi. Selam toplar grlemeye baladn. cK yB blimnl e7r3ce Trabzonlu ile dolmutu. Gazi Vali bakanlndaki Trabzon kurulu tarafndan karland. skeleye birlikte indiler (15 Eyll 1924). I Halk cokuyla karlad. Pek ok kadn da gelmiti. Baz kadnlar kalabal, polisleri yararak Gazi'ye sarlyor, sevinten alyorlard. Kadnlarn sevgisinin Latife Hanimi tedirgin ettii grlmekteydi. Akam yemekte yine Latife Hanm tek hanm olarak yer ald. ok skld. Sklan be-on kii daha vard. Cumhurbakannn bulunduu bir ziyafette atal-bak kullanmann gerekli olduu, kakla pilav yenemeyecei, taban ekmekle syrlamayaca, az aprdatlmayaca, peetenin boaza balanamayaca gibi bilgiler, uygun biimde yemee katlacaklara fsldanmt. atal ve bak

kullanmak biraz deney isteyen bir iti! Almam olanlar tavsiyeye uyup evde altrma yaptlar. Bu sorun Gazi'nin urayp da yemek yiyecei her yerde yaanyor olmalyd. Usulyle yemek yemesini bilenler rahatt. Acemiler yermi gibi yapp durumu idare ettiler. Bir Belediye Meclisi yesi tabandaki eti kahramanca paralamak isterken et paras tabaktan utu, karsndaki Vali Yardmcsnn gsne arpt, kucana dt. Yardmc halden anlar bir adamd. Belli etmeden et parasn masann altna kaydrd. A kalanlar o gece ziyafetten sonra evde rahata, elleriyle, azlarn aprdata aprdata yemek yiyip karnlarn doyuracaklard. Gazi Trabzon'da iki gn kald. Konutu, anlatt, aydnlatt. Gerektike Babakana bilgi veriyordu. Gezi boyunca byle yapacakt. Trabzon'dan sonra 17 Eyllde Rize'ye gelindi. Hamidiye burada

da iskelenin karsnda durdu. Deniz ok hrnd. Yine de birok kayk, motor kydan alp Hamidiye'yi kucakladlar. ehir bayraklarla sslenmi, iskeleye iekli bir tak kurulmutu. evre kasaba ve kyler Rize'ye akmt. Motorla karaya ktlar. Toplar atlmaya baland. Kurbanlar kesiliyor, halk alklyor, baryor, tekbir getiriyordu. Gelen, bir efsaneydi. Vatan kurtarmt. imdi milleti kurtarmaya alyordu. Rizeli hanmlar da karlamaya kmlard. Gece fener alay dzenlendi. Rize o gne kadar byle bir heyecan ve enlik yaamamt. Gazi ertesi gn ehri, kurumlar gezdi. ehirde yeni bir caddenin al 74 nc Blm yaplacakt. Vali caddeye Gazi M. Kemal Paa Caddesi adnn verilmesini istiyordu, Gazi kabul etmedi, "Cumhuriyet olsun" dedi.
38

Gazi ertesi gn o gne kadar kimseye nasip olmam iten sevgi gsterileri arasnda Rize'den ayrld. 19 Eyll gn 09.30'da Giresun'a geldiler. Bayraklarla sslenmi yzlerce kayk Hamidiye'yi karlad. Siyah balkl, beyaz gmlekli alt gencin ynettii byk kayk Gazi'yi ve Latife Hanm' iskeleye karacakt. Giresun gnlerden beri hazrlk iindeydi. ehir bayraklarla donatlm, Gazi'nin dinlenmesi iin ayrlan Mithat Paa Oteli'ne kadar yollara hallar denmiti. Halk iskeleyi ve yollar doldurmutu. Aralarnda yllarca Gazi'yi korumu kimbilir ka Giresunlu muhafz, Sakarya Sava'na Osman Aa alay ile katlm ka gazi vard. Gazi 13.30 kadar Giresun'u gezdi, yneticiler, halk ve genlerle konutu. Yemek Mithat Paa Oteli'nde yendi. Yemekten sonra otelin
39

evresinde bekleyen binlerce kiiyle birlikte iskeleye yrdler. Hamidiye 13.40'ta Ordu'ya gitmek zere Giresun'dan ayrld. ANKARA'da hava serinlemi, futbol karlamalar yeniden balamt. Birka futbol takm vard. Cebeci'deki ayrla futbol sahas yaplm, bir kenarna tahtalardan iki sral kk bir tribn yerletirilmiti. Karlamalar en ekimeli geen takmlar Muhafz Gc ile Sanatlar Gc'yd. Sk sk karlar, yandalar arasnda heyecan rzgrlar estirirlerdi. Bugn yine bu iki takm karlayordu. Muhafz Gc'n nbeti olmayan subaylar ve izinli arkadalar, Sanatlar Gc'n de Ankara'daki silah atlyelerinin usta, ii ve raklar destekliyordu. Bu takmda oynayan iki usta ile bir kalfann anneleri, eleri ve ocuklar da ma izlemeye gelmilerdi. Her maa gelirlerdi. En candan
39a

destei bu aileler veriyor, sahay panayr yerine eviriyordu. Anneler arafl, eler yeldirmeli, bartlyd. Bartlerini enelerinin altndan balamlard. Kiminin khkl, kiminin peremi bartsnden dar tamt. Hakem ma balatt. nc Blm 75 Oyunun kurallarn az ok rendii anlalan arafl bir annenin heyecan, barmas, akl vermeleri izleyenleri neeye bodu. Tribnde futbola ok merakl olan kr Saraolu ile takmlarn yneticileri, baz yksek memurlar vard. Ankara'ya yeni gelmi bir misafir, yanndaki kalpakl beye dnd: "Bir yandakiler askerler. Onu anladm, tekiler kim?" "Bunlar da cephe gerisi kahramanlar. malat- harbiyeciler, askeri atlyelerin ustalar, iileri. Btn silahlarmz bunlar iler halde tuttu. Byk Taarruz'da toplarmz bunlarn sayesinde grledi.

Uaklar uurdular. Kamyonlar yrttler. Bu yaman ustalar ai- i lelerini brakarak Anadolu'ya gemilerdi. Yeni kavutular. Bazlar 1 her maa byle birlikte geliyor." Sanatlar Gc'nden bir oyuncu gol atnca, arafl bir anne, 1 eteklerini uura uura sahaya dald, kotu, oyuncuya sarld, kucaklad, pce bodu. Oyun durdu. Anne sahadan kana kadar hakem de, oyuncular da, seyirciler de sabrla beklediler. Hibir kural bir anneden daha nemli olamazd. ORDULULAR sabahtan kyya toplanmlard. kindi vakti gemi ufukta grnd (19 Eyll). Halk sevin lgn oldu. Kayklar koca kruvazr kuatt. Geiiyi izleyen muhabir "Kesilen kurbanlarn says bilinemeyecek kadar ok" diye yazacakt. Toplar, silahlar atlyordu. Belediyeden sonra hkmet konana geldiler. Gazi bir odada

Ordulu erkekler ve-yakn ilelerden, kylerden gelen kurullarla konuurken, Latife Hanm da yandaki odada Ordulu hanmlarla konutu. Gazi birok kurumu gezdi, bilgi ald, tavsiyelerde bulundu, genlerle uzun uzun grt. Hava kararmt. Bu gzel ehir byk misafirini ve yanndakileri sevgiyle uurlad. Hamidiye Kaptan Binba Hsametin nsel akam Gazi onuruna bir ziyafet verdi. Yemekte bembeyaz elbiseleri ile grevi olmayan btn subaylar bulundu. Gazi Milli Mcadele srasnda denizcilerimizin, kk donanmamz oluturan birka motor, birka geuncu Bolm micikle ok byk grevler grdn hatrlatarak denizcilerimizi vd, gl bir donanmamz olmas gerektiini belirtti: "O zaman Cumhuriyet daha rahat ve gven iinde olacaktr."

Ertesi gn Samsun'a geldiler. Gemi mrettebat ile vedalatlar. Kaptana, donanmay iki denizalt ile glendirmek iin temaslar yapldn bildirdi. Deprem blgesine gidebilmek iin bundan sonra yolculuk karayoluyla srdrlecekti. Samsun'da byk heyecanla karlandlar (20 Eyll). Halk Gazi nereye gitse birlikte gidiyor, yakndan grmek iin yolunu kesiyor, bulunduu yerin evresinden hi ayrlmyordu. Ertesi gn ok nemli bir tren vard: Samsun-aramba demiryolunun temeli atlacakt. Yllarca nce bir yabanc irketin ilgilendii ama yrtemedii bir iti bu. Sonra Samsun-Sivas yolunun yapm balayacakt. Temele ilk harc byk bir sevinle Gazi Paa koydu. Dedi ki: "Halk, kyller bana her yerde i programn u iki kelime ile hatrlattlar: Yol, okul. Yoldan sz ederken 'yol kylnn kanaddr' dediler."
40

Ertesi gn Samsun'da bulunan btn kadn ve erkek retmenler, Gazi'yi ve eini aya davet ettiler. renciler trkler, marlar sylediler. Konuma yapan kadn ve erkek retmenlere Gazi uzun bir konuma ile yant verdi. Trk tarihini zetledi, eitimin, retmenlerin nemine deindi. u cmlesi ok n kazanacakt: "Dnyada her ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin, hayat iin, muvaffakiyetler iin en hakiki mrit (yol gsterici) ilimdir, fendir? FALH RIFKI BEY Bolu milletvekiliydi. Seim srasnda halkla temas iin gitmi, sonra sk sk urar olmutu. Cumhuriyet gazetesinde Bolu hakknda bir yaz yazd. zetle diyordu ki: "Bolu'da halka soruyorum: Derdiniz nedir? Yant tek: Yol! Gezdiimiz ilelerde kamuoyu aratrmas yapar gibi herkese sorduk: t Hepiniz kendi yollarnz kendiniz yapmaya taraftar msnz?' 'Evet!' dediler." "
41 r 1

nc Blm 77

Her yandan ykselen yol' istekleri zerine Bayndrlk Bakanl yeni bir yol ykmll kanun tasars hazrlamak zorunluunu duydu. GAZI ve birliktekiler, 24 Eyll gn Samsun'dan ayrlarak Havza'ya geldiler. Bu yol milli kurtulua giden, anlarla dolu, tarihi yoldu. Havza'da, Amasya'da, Tokat'ta durarak, geceleyerek, konuarak Sivas'a geldiler. Sivas kurulu Gaziyi amlbel Tepesi'nde karlad (27 Eyll). Gazi ve ei ile yanndakilere, Sivas Kongresi'nin yapld lise binas ayrlmt. Gn etkinliklerle geti. Gazi Ankara'dan ald bilgi zerine TBMM'ni 18 Ekim gn olaanst toplantya ard. Konu Musul'du. Hakkari'de de Nasturiler isyan etmiti. Gece fener alay yapld. Alay lise binas nnde durarak byk sevgi gsterilerinde bulundu. Gazi ve Latife Hanm kapnn nne
4 1b

ktlar. Gazi genlere teekkr etti, Sivasllar vd. Unutulmaz bir gn ve gece oldu. Sabah Sivas'tan ayrldlar. Erzincan'da da Sivas'taki gibi takn bir sevinle karlandlar. Yine toplar, kurbanlar, on binler, sevin lklar, gece fener alay.. Sabah Erzurum'a hareket ettiler. 30 Eyll 1924 gn Erzurumlular, Gazi'yi ve yanndakileri adyaya Ilca'da karladlar. Erzurum'a selam toplarnn heybetli sesleri, alklar, tekbirler arasnda girildi. Yollar hal deli, taklar ve bayraklarla sslyd. Belediye yeni bir caddenin aln bugne denk getirmiti. Belediye Bakan caddeye Gazi Mustafa Kemal Paa adn vermek istediklerini syleyerek izin istedi. Gazi, "Hayr.." dedi, "..Ben faniyim. Ama Cumhuriyetimiz sonsuza kadar yaayacaktr. Caddeye Cumhuriyet adnn verilmesi daha uygun olur." Burada da yeni caddeye Cumhuriyet ad verildi.
4 1c

Gazi'yi davet etmek, sorunlarn aklamak iin btn yakn illerden kurullar akn etmekteydi. Gazi dinliyor, not alyor, dncelerini sylyor, hepsinden eitime nem vermelerini istiyordu. Akam yemekte yapt konumada "Erzurum'u teki vatan para78 nc Blm $} lanna balayacak bir demiryolunun yaplmasn Cumhuriyet iin hayati bir konu sayyorum" dedi. Bu sz alklar ve yrekten teekkrlerle karland. O ANDA Yahhan yolunda, 50. km.deki tneli genileten, Kzlrmak demir kprsn kurmaya alan iiler adrlara ekilmi, yemek yiyip uyumulard. Mhendisler ile ustalar, adrlarda, gaz lambalarnn soluk altnda, yar uykulu sohbet ediyor, rmaklar, uurumlar aarak, dalar delerek demiryolunu Kayseri'ye, Sivas'a, Erzurum'a ulatrma hayalleri kuruyorlard. Bu ileri, kendilerine kalsa, kazma krekle, balyozla bile baaracaklarna
42 43

gveniyorlard. KONYALI Sadi Efendi, stanbul niversitesi'nin Hukuk Fakltesine renci olarak yazlmt. stanbul ok byk, hukuk skc gelmiti. Okul duvarnda bir ilan grd: "Avrupa'ya renci yollanacaktr." ard. lke ykk dkk, her yer virane, Lozan daha yeni imzalanm. Bu durumda Avrupa'ya renci yollamak Trkiye iin byk fedakrlkt. Uzun sre dnd. Zengin bir ailenin ocuu deildi. ok tutumlu yayordu. Talihini denemeye karar verdi. Snav artlarn bir daha okudu. Fen derslerinden snava girmeye karar verdi. nnde zaman vard. Geni geni alrd. Verdii karar kutlamak iin bir hovardalk yapt, naralt kahvesine gidip bir ay iti. GAZ PAA ertesi gn Valilie gelerek deprem hakknda ayrntl bilgi ald. Eiyle birlikte onar bin lira yardmda bulundular.

Deprem blgesini gezerek durumu inceledi. Deprem zaten yoksul olan kerpi kyleri yerle bir etmiti. Felakete urayanlarla konutu, teselliye alt. Gaziyi gren zavalllar ok heyecanlanmlard. Sarldlar, devletin kk yardmlar ulamt, bunun iin teekkr ettiler, selam durdular. lerinde anakkale, Suriye gazileri vard. Sonradan Gazi dedi ki: "Ben onlar teselli edeceime, onlar beni teselli ettiler. Bu ne ince millet."
nc Blm 79

Gece Babakana deprem hakknda ayrntl bilgi verdi. Erzurumlular sabah Gaziyi ve arkadalarn gzyalaryla uurladlar. ANKARA'da yeni yaplan Meclis binas ala hazrlanyordu. Mimar Vedat Tek Bey'in eseriydi. Cumhurbakannn TBMM'ni olaanst toplantya armas almalar hzlandrmt. Yeni Meclis bodrum kat zerine iki kattan oluuyordu. Ortada
44

yksek tavanl byk toplant salonu vard. Grkemli salonun yann localar ve dinleyici balkonu eviriyordu. Trk motifleriyle ssl tavan gz kamatryordu. Gzel denmi byk, kk odalar, koridorlar, dinlenme yerleri byk salonun yanna yerletirilmiti. Cumhurbakan, Meclis Bakan, Babakan iin byk ve gzel odalar. Cumhurbakan iin bir tren salonu dzenlenmiti. Son cilalar vuruluyor, son eksikler tamamlanyordu. Binann ii dndan daha zengin ve gz alcyd. Trk sanatnn zelliiydi bu. ERZURUM'dan sonraki durak Sarkam idi (4 Ekim). Sarkam ve Kars yeniden anavatana katlal birka yl olmutu. Halk ok duyarl ve cokundu. Akam Ordu Komutan ve ei bir yemek verdiler. Yemekte Erzurum Valisi, Sarkam'taki tmen komutanlar ve yneticiler vard. Sarkam'n, Kars'n ve evrenin ihtiyalar, Musul anlamazl, Nasturi isyan konuulmaktayd.

Talihsiz bir olay oldu. Latife Hanm ortama uymayan, yakmayan baz hrn szler etti. Gazi utand, ertesi sabah yola kacaklarn ileri srerek sofradan erken kalkt, davetlilere veda etti. Latife Hanm'la birlikte yemek odasnn yanndaki zel daireye geti. Bundan sonrasn grg tan Kl Ali yle anlatacakt: "Salih Bozok, Rize milletvekili Rauf, Bayaver Rsuhi, Yaver Muzaffer ve ben yemek salonunda kalmtk. Gazi'nin zel dairesinde kyamet koptuunu iitiyorduk. Aralarnda geen ve kulamza kadar gelen konumalardan, GaziLatife Hanm ilikisinin artk dzelmesine imkn olmadn anlyorduk." Gazi ve Latife Hanm odalarn ayrdlar. 6 Ekim sabah trenle Kars'a hareket edildi. Yol boyunca halk bayraklarla ssl istasyonlarda Gaziye sevgi gsterileri yapt. Kars 80 nc Blm
45 46

Rus igalinden ve Ermeni tehlikesinden kurtulal, devletine geri dneli birka yl olmutu. Kars'ta istasyondan Gazi'nin dinlenecei Trk Oca binasna kadar yola hallar serilmiti. Halk Gazi'yi byk gsterilerle karlad. Adm ba kurbanlar kesiliyordu. Gazi biraz dinlendikten sonra Valilie geldi. Yneticilerle grt. Drt yl iinde Kars'a ou geici olmak zere 19 Valinin geldiini ve gittiini renince ok kzd. Anavatana yeni katlm yerlere en iyi ve kalc yneticileri gndermek gerekmez miydi? Ynetim kademelerinde bulunan yetersiz grevliler yol boyunca dikkati ekmiti. Bunlardan biri iin Gazi, "Olmamas olmasndan daha iyidir" demiti. bilir, ada kafal, alkan, drst, yapc ynetici bulmak ciddi bir sorundu. evre illerden ve ilelerden gelen kurullar kabul etti. Yol ve m okul istiyorlard. Belediyeyi ziyaret etti. htiyalar saptad. Deprem M

Kars evresinde de etkili olmutu. Komutanl ve okullar ziyaret 11 etti. Babakanla raporunu yazp yollad. retmenlerin verdii aya, akam da msamereye katld. Msamerenin banda renciler, ilerde her yana yaylacak olan ok gzel bir trky, zarif jestlerle oynayarak sylediler: Ho geliler ola Mustafa Kemal Paa... I Gazi birka kez ayaa kalkarak genleri selamlad. Salon alktan yklyordu. I Saat 21.00'de istasyona gelindi. Yol, istasyon mutlu, takn insanlarla doluydu. Adn, efsanelerini, destanlarn duyduklar byuk Turk u grmlerdi. 8 Ekimde Erzurum'a geri dnld. Gazi ve Latife Hanm Sarkam'tan beri konumuyorlard. Sabah Erzurum'da Latife Hanm'n hi beklemedii bir ey oldu. Gazi Salih Bozok'la birlikte Latife Hanm' Ankara'ya yollad. smet

Paa'ya yazd bir mektupla Latife Hanm'dan ayrlmaya karar verdiini bildirdi. Mektubu Salih Bozok'a verdi. Latife Hanm yaptklarndan oktan piman olmutu ama i iten gemiti. Erzincan'a kadar alad. Orada Gaziye verilmek zere bir mektup brakp yola devam etti. Mektupta, "Ben btn kt

huylarm Erzurum'a, felaket blgesine gmdm, artk beni affet, o mutlu yuvamza, ankaya'ya yine neeyle dnelim* diyordu.
nc Blm 81

Latife Hanm'n evlendikten sonraki artc davranlar Gazi'yi ok zmt. Kk dmemek iin hayat boyunca daima dikkatli davranm olan insan, ei yznden ka kez utanlacak durumlarda kalmt. Birok olaylar karsnn hamlna, toyluuna, hayat acemiliine vererek hogrmeye almt ama artk hogrs

tkenmiti. Latife Hanm'n lsz slubu ve grg d hareketleri, Cumhurbakanl makamna da zarar veriyordu. Ayrlmaya kararlyd. Dnerken Erzincan'da Latife Hanmm brakt alamakl mektubu buldu. Okudu. zld. Bir daha okudu. Affetme duygusu kararndan baskn kt. Son bir ans vermenin doru olacan dnd. "Bizi Kayseri'de beklesinler" dedi. Kayseri yolunda bulutular, Kayseri, Yozgat ve Krehir'de kalarak, Ankara'ya birlikte dndler. Byk trenle karlandlar. DYANET LER BAKANLII eviriyi Mehmet Akif Bey'in, yorumu Elmall Muhammet Hamdi Efendi'nin yapmasnn uygun olacana karar vermiti. Hadis evirisini Naim Bey yapmalyd. Bakan Yardmcs Aksekili Hamdi Efendi bu konuyu grmek iin stanbul'a geldi. Muhammet Hamdi Efendi ve Naim Bey ile kolay anlat. Fakat Mehmet Akif Bey'i ikna edemedi. Mehmet
47

Akif Bey ok heyecanland: "Hayr, hayr, bu ok byk i! Ben bunu baaramam. Benden daha iyi yapacak kimseler var. Onlarla konuunuz." Ahmet Hamdi Efendi Mehmet Akif Bey'in sevdii birok kimseyi araya koydu ama sonu alamad. Mehmet Akif Bey kabul etmiyordu. airi Muhammet Hamdi Efendi'nin evine davet ettiler. Geldi. Konu ald. Akif yine af diledi. Sonunda Muhammet Hamdi Efendi dedi ki: "Siz kabul etmezseniz ben de yorum yazmay kabul etmem." Mehmet Akif Bey dald. Eski dostu Msrl Abbas Halim Paa'dan bir mektup almt. Msr'a davet ediyordu. Kuran evirisi iin yalnz Arapa ve Trke bilmek yetmezdi ki. Dinler ve Arap tarihini de ok iyi bilmek gerekiyordu. Eksik bilgilerini Msr'da tamamlayabileceini, geim derdi olmayacan, kendini akl ve yreiyle

Kuran'a vereceini dnd. Bu byk ii yapabilecei hak* knda bir cesaret geldi: 82 nc Blm "Peki, ben de kabul ediyorum." Szleme yapld. eviri iin M. Akif Bey'e bin lira avans dendi. M. Akif Bey Abbas Halim Paa'nn arsna uyarak Msr'a gidecek, Kuran' byk bir dikkatle Trkeye evirmeye balayacak, zorunluk olmadka ehre bile inmeyecekti. * MECLS 18 Ekim 1924 gn yeni binada topland. Bakanlk divan ve grevliler, birka gn nce yeni binaya tanp yerlemilerdi. Localar ve balkon, yksek yneticiler, Ankara'daki eliler, basn mensuplar ve dinleyiciler ile doluydu. Salon gz kamatryordu. Her yan elektrikle l sld. Bakanlk ve konuma krsleri yksek ve gsteriliydi. Bu dzen Meclis'e heybetli bir hava vermekteydi.
47

Milletvekilleri yerlerini alyorlard. Rauf Bey, Refet Paa, smail Canpolat ve Dr. Adnan Advar birarada, gsterili bir tavrla salona girdiler ve arkada bir yere oturdular. Birka milletvekili de kendilerine katld. Muhalefet grubu yava yava varln gsteriyordu. Bakan Babakan krsye davet etti: "Buyrun sayn Babakan!" smet Paa krsye geldi. Hali Konferansn zetledikten sonra, Milletler CemiyetTnde 20, 25 ve 30 Eyllde yaplan grmeleri aklad. ngiltere konuyu klterek, Trk-Irak snrnn saptanmas olarak gstermeye alm, Trkiye ise konunun Musul'un btnyle Trkiye'ye geri verilmesi davas olduunu aklamt. smet Paa snr olaylar dolaysyla ngiltere ile alnp verilen notalar okudu. Notalar gergin aamalardan geildiini, snr atmalar ktn, sava havas yaandn gstermekteydi. Hkmet

bu kritik geliimler konusunda Meclis'i bilgilendirmeyi gerekli grmt. smet Paa uzun konumasn yle bitirdi: "Sorunun soukkanllkla ve bar yoluyla zleceini mit ediyorum.'' HAKKARI'deki baz airetler de, ingilizlerin telkini ya da paras ile Nasturileri desteklemiti. Gneydounun derebeylie dayal yaps, ciddi bir sorundu. Osmanl ynetiminin idare-yi maslahatl, zaman zaman da aczi nc Blm 82 nedeniyle bu blgede devlet otoritesi yetersiz kalm, baz yerlere hi girmemiti. Bu yetersizliin, hiliin etkisi birok kesimde sryordu. Eski Vali M. Mfit Bey evresindeki milletvekillerine Osmanl dnemine ait bir gzlemini anlatt. Selman Aa hem bir airetin beyidir, hem de ynetimin yannda yer almas iin nahiye mdr
48

olarak atanmtr. Bir gn 500 atls ile hkmet konann nne gelir. Beraberinde Savc da vardr. Birlikte Valinin odasna girerler, Selman Aa adamlarndan birini ldrm, Savc da Selman Aa'y tutuklamak istemitir. Selman Aa Nahiye Mdrlne atanma yazsn gstererek der ki: "Benim elimde fermanm var. Bu demektir ki ben adam ldrebilirim. Bu adama ne oluyor ki beni tutuklamaya geliyor? Kim ki bu? len adam benim adammdr. Buna ne oluyor? Ben adamm ldrebilirim." M. Mfit Bey dedi ki: "Bu tipik bir anlaytr. Beyliin, aaln egemen olduu yerde devlet olmaz, byle kk kk devletikler olur. Her bey, aa, eyh kendini devlet sanr. Devletin bir tane ve kanunlarn herkes iin geerli olduunu halka, beylere, aalara, reislere, eyhlere, seyidlere, mtegallibeye anlatmamz gerek. Yoksa bu durum ok
488

bamz artr. Bu ad dzeni sona erdirmemiz gerek. Bunun iin yollar, okullar, hastaneler, evler, hamamlar, parklar, arlar, karakollar yapmal, mahkemeler kurmalyz. Halk uyanmazsa, uygarla kazandrlmazsa, kendi karndan dolay devlete ba kaldran aasn, beyini, eyhini kahraman sanr. O blgenin zelliklerini, sorunlarn en iyi Ziya Gkalp Bey bilirdi." ini ekerek, "Allah ifa versin" dedi. ZYA GKALP BEY hastalanm, stanbul'da hastaneye kaldrlmt. Gazi Paa Ankara'ya gelince bu ac haberi renmi ve ok zlmt. lgililerden Ziya Gkalp'eher trl zenin gsterilmesini istedi. Yurtdna gnderilmesi gerekiyorsa her eyi stleneceini bildirdi. 84 nc Blm Ziya Gkalp ne niversitede okumu, ne Batda renim grmt,
48b

zel olarak kendini yetitirmiti. Trk dnce ve bilim hayatnda ok etkili olmu, benzersiz biriydi. Tp aresiz kald. Ziya Gkalp 25 Ekim 1924 gn hayata gzlerini yumdu. Trenle stanbul'da topraa verildi. Btn okullar tatil edilmi, retmenler ve renciler trene katlmlard. AKTR adi Fikret'in Milli Tiyatrosu Ekim ay ortasnda Ankara'ya turneye geldi. Tekdze, karanlk gecelerden bunalanlar iin bir can kurtaran oldu. Trk Oca binasnn sahnesi alt temsil iin cretsiz olarak kendisine ayrlmt. ok ilgi grd. Oyunlar doldu. Bir tiyatro oyununu ilk kez grenler yanl yapmamak iin gz ucuyla yandakilere bakarak izlediler. Perde kapannca onlar da alkladlar. Ceplerine ekirdek doldurarak gelenler yasak olduunu anlaynca suratlarn astlar. Oyunlardan birine Gazi ile ei de geldi. ilgi srnce adi Fikret Bey ve grubu Ankara'da hafta daha
49

kaldlar. Yeni oyunlar hazrladlar. Tiyatroseverler oyundan sonra evlerde toplanp oyunu, oynan konuuyorlard. ehirde oturup konuacak bir yer yoktu ki daha. stanbullular byle anlarda yana yana Tokatlayan, Maksim, Pera Palas, Beyolu pastanelerini, Rejans lokantasn aryorlard. Yetkililer devlet tiyatrosu kurmas iin adi Fikret Bey'e neride bulundular. Her trl destei grecekti. Bunun iin bir de Tiyatro Himaye Dernei kurmulard. Ama adi Fikret Bey bu grevi stlenip srdrmeyi gze alamayacak, nemini kavrayamayacak, devlet tiyatrosu kurulmas giriimi bylece yllar sonraya kalacakt. * 26 EKM 1924 gn Kzm Karabekir Paa, Meclis'e dnmek istediini belirterek, merkezi istanbul da bulunan 1. Ordu Komutanlndan istifa etti. Bir yl nce Dou Cephesi Komutanlndan ayrlarak Meclis'e gelmi, sonra yeniden askerlie dnmek istediini
49

bildirmi, 1. Ordu Komutanlna atanmt. imdi yeniden siyaseti seiyordu. Bu zikzak Gazi'nin, smet ve Fevzi Paalarn dikkatini ekti. Cumhuriyetin birinci yldnm kutlanacakt. Onun heyecan ve sevinci iinde bu olayn fazla zerinde durulmad nc Blm 85 CUMHURYETN birinci yldnm her ehirde, ilede, nahiyede, okulda byk trenlerle kutland. Evler, dkknlar, camiler bayraklarla donand. stanbul'da trenler zellikle grkemli oldu. Btn daireler tatil edildi: Her yer ve her ey sslendi. Tren geiine halk da katld. niversite de sessizliini bozarak saat 17.00'de zengin bir programla Cumhuriyet Bayramn kutlad. niversite bahesi ve Beyazt meydann elli bini akn stanbullu doldurdu. Gece fener alaylar dzenlendi. Halkn duygularn yanstan
4 9b

mahyalar yakld: Yaasn Cumhuriyet! Yaasn Trkiye! Dini ve milli duygular birbirlerini glendiriyorlard. Millilii reddeden mmeti anlay yerini, milletinin zaferleriyle, baarlaryla vnen, sevinen, yurtseverlii ycelten, daha derin, daha gzel bir din anlayna brakmt. Bu anlay hzla yaylyordu. stanbul'un bakentlii kaybetmi olmasn hl ilerine sindirmeyenler bu halk bayramn buruka izlediler. Kimisi hi izlemek istemedi. Ama halkn cokun uultusundan, bando mzka seslerinden, rencilerin sevin lklarndan kamaya imkn yoktu. Meclis'e pek ok kutlama telgraf yad. Avrupa snav sonular da aklanmt. Kazananlar kanatsz uuyorlard. Snav kurulu ii sk tutmu, ancak 22 kiiyi baarl bulmutu. Bunlarn bir blmn sanat, bir blmn de bilim

rencileri oluturuyordu. Yirmisinin Fransa ve Belika'ya, ikisinin Almanya'ya gnderilmesi uygun grlmt. Ne zaman, nereden yola kacaklar adreslerine bildirilecekti. Hkmet belediyelere ve kurumlara da yurtdna Eitim Bakanl yoluyla renci gnderebileceini bildirmiti. Mmkn olduu kadar ok gencin ada bilimi ve sanat yaayarak kavramalar isteniyordu. CUMHURYET bayramnn ertesi gn bu kez 2. Ordu Komutan Ali Fuat Paa istifa etti. Daha ksa bir sre nce orduda grev almak istediini sylemi, ordu komutanlna atanmt. imdi o da siyasete dnmek, Meclis'te milletvekili olarak almak istiyordu. Bu elbette bir raslant deildi, kararlatrlm bir hareketti. Her byk asker gibi en uzak, en olumsuz olaslklar bile dikkate 86 nc Blm Karabekir Paa AK Fuat Paa Refet Paa
490

alan Gazi bu durumu kukuyla karlad. Orduyu kullanmak istediklerini dnd. Milli Mcadele artlar iinde baz komutanlarn, askerliklerini koruyarak milletvekili de olmalar gerekli grlmt. Bu durumu sona erdirmek zaman gelmiti. Hi vakit yitirmedi, hemen o gece harekete geerek hem asker hem milletvekili olan birka komutandan ya askerlii, ya milletvekilliini semelerini istedi. Fevzi Paa ve be Milli Mcadele komutan, hi duraksamadan askerlii seerek, milletvekilliinden istifa ettiler. 3. Ordu Komutan Cevat obanl Paa ile 7. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa ise Meclise gelmek istediler. Cevat Paa Dou cephesi, Cafer Tayyar Paa, ngilizlerle savamas olas 7. Kolordunun komutanyd. Durum duyarln korurken bu iki komutann
50

grevlerini brakarak siyaseti semeleri iyi karlanmad. Orduda milletvekili-komutan kalmamt. Gazi hzl hareket ederek bir komployu nledii kansndayd. Bu paalar iin istedikleri zaman Meclis'den ayrlp orduya gitmek, istedikleri zaman ordudan ayrlp Meclis'e gelmek, orduyla oynamak dnemi kapanmt. Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar ordu komutanln brakp niye Meclis'e dnmlerdi? Birka gn iinde anlalacakt.
51 52 53

YEN ANAYASA Meclis'in

al gnn 1 Kasm olarak belirlemiti. Dnem Cumhurbakannn konumasyla balayacakt.

Salon, localar ve dinleyici balkonu dolmutu^ Bakann sol yanndaki ilk loca, Cumhurbakan locasyd, Cumhurbakan konuaca iin botu. Yanndaki locada Genelkurmay Bakan, onun nc Blm 87 yannda da tren giysileri ile diplomatlar vard. Tam karsndaki loca basn mensuplarna ayrlmt. Bu localarn arasnda dinleyiciler balkonu bulunuyordu. Tek bo yer yoktu. Meclis'e ilk kez gelenler tavan, avizeleri, duvarlar, salonun grkemini hayranlkla seyrediyorlard. Ziller dardakileri uyaryor, oturumun balamasna az zaman kaldn bildiriyordu. Tutanak ktipleri yerlerini aldlar. Bakanlar Bakanlar Kuruluna ayrlm olan koltuklara getiler. Babakan da geldi. Derin bir sessizlik iinde Cumhurbakann beklediler. Cumhurbakan, kapda grnd. Kendisine, Meclis Bakan

Fethi Bey Milletler Cemiyeti'nde olduu iin Birinci Bakan Vekili elik ediyordu. Herkes Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakann ayaa kalkarak saygyla karlad. Devleti ve milleti temsil ediyordu. Cumhurbakan yava yava bakanlk krssne kt. Milletvekillerini ban hafife eerek selamlad. Ayakta a konumasna balad. Halk idaresinin nndeki engellerin Meclis'in kabul ettii kanunlar sayesinde temizlendiini syledi, Cumhuriyetin ilk ylnn birok alanda verimli getiini belirtti, demiryollarnn byk nemine deindi, gmenlerle ilgili baz sorunlar olduunu vurgulad, devletin bara dayal d siyaseti hakknda bilgi vererek konumasn yle bitirdi: I "Yeni faaliyet ylnn da, yenilik ve ilerleme yolunda feyizli eserlerle dolu olmasn dilerim." |

Milletvekilleri ayaa kalktlar. Cumhurbakann alklarla selamladlar. ^ MULA milletvekili Esat Efendi'nin gmen sorunlaryla ilgili soru nergesi, bir hafta nce gndeme alnm, herkesin konuabilmesi iin gensoruya dntrlmt. 5 Kasm 1924 gn Babakan smet Paa sz ald, gensorunun ilgili bakanlkla snrl olmamasn, hkmetin btn ilerinin grlmesini kabul ettiini aklayarak muhalefete frsat tand* Baz milletvekilleri konuup hkmeti eletirdiler. Bakanla eletirilere yant verdiler. Grmeler gn srecekti 88 nc Blm kinci gn beklenmeyen bir ey oldu, Rauf Bey sz ald. ounluun Rauf Bey e kar olduu itiraz ve sz atmalardan belli oluyordu. Dersim milletvekili Feridun Fikri Bey'in uzun, dank
54 55 56

konumas sert tartmalara yol at. Yunus Nadi Bey ounluun onaylad bir konuma yapt. Sorunun gmenler konusu deil, Rauf Bey ve arkadalarnn rejim konusundaki mphem konumalar, tuhaf tavrlar olduunu syledi, "Burada, milletin nnde, bu konuyu aka tartmalyz" dedi. Rauf Bey ve arkadalar bu konuda sessiz kaldlar. Haklarndaki soru iareti daha da byd. Refet Paa'nn stanbul'da verdii bir deme tartma nedeni olmutu. Yalnz o krsye gelerek demecini savundu: "Arkadalarmn, M. Kemal Paa ile birlikte ibana gelmeleri iin almak istediimi sylemitim. Ne var bunda?" Deme yeniden tepki toplad: "in'deki gibi generaller cumhuriyeti kurmak m istediniz?" Refet Paa iddetle reddetti: "Hayr efendim! Her eyin stnde bir arkadalk vardr." "Hayr, her eyin stnde vatan vardr."
57

"Vatan kartrmayn!" Mahmut Esat Bey ksa, etkili bir konuma yapt. "Milleti gelitirmek, ileri gtrmek zorundayz. Asl bunu konuacamza, ayrntlarla urayoruz" dedi. smet Paa hasta olduu iin Meclis'e gelememi, yatyordu. Onun adna Milli Savunma Bakan Kzm zalp Paa konutu, d siyasetle ilgili bir soruya yant verdi. Grmenin yeterlii kabul edildi. Gven oylamasna geildi. 168 milletvekili gven oyu verdi, 19 oy olumsuz kt, bir oy da ekimser. Hkmet gn sren grmeler sonunda gven oyu almt. 19 muhalif oy Halk Partisi'nin blneceini gsteriyordu. Ertesi gn ilk olarak Rauf Bey, Refet Paa, Adnan Advar, Erzurum milletvekili Rt Paa, Eskiehir milletvekili Albay (Ayc) Arif Bey, Manisa milletvekili Abidin Bey, Dersim milletvekili Feridun Fikri Bey, Cumhuriyet Halk Partisi'nden istifa ettiler.

nc Blm 89 BRKA gn iinde Kzm Karabekir, Ali Fuat Paa, Cafer Tayyar Paa ve Cevat obanl Paa da Meclis e katldlar. Cevat Paa baz arkadalarnn M. Kemal Paaya kar yeni bir parti kurmak istediklerini renince ard. Bu durumdan holanmad. Bir zaman sonra orduya yeniden dnmek iin bavuracak, istei kabul edilecekti. f Karabekir, Rauf Bey, Ali Fuat Paa ve arkadalar yeni bir parti kurmak iin almaktaydlar. Anayasa ok partililii engellemiyordu. Devleti ve toplumu devrimlerle yenilemek yerine doal geliime brakmann daha doru olduunu dnyorlard. Byle dndklerini renen Tunal Hilmi "Tanzimat'tan bu yana seksen be yl geti.." dedi, "..Anadolu'nun hemen hemen hibir kynde, kasabasnda, kk ehrinde bir hareket, ilerleme,
58

uyanma, gelime, iktisadi bakmdan ykselme olmad. Halkn byk ounluu dnyay tepsi gibi dz sanr. frklere gvenir. Okuma-yazma, hesap bilmez. ehre inen caddeye smkrr. Bo arsaya ier. Bitle karde gibidir. Hayaletten, hortlaktan, kuyu anasndan korkar. Kyl evine temiz bir tuvalet yaptrmak ihtiyacn hissetmez. stanbul'un ounluu bile az ok byle. Geriliimizi niye grmek istemiyorlar acaba? Halk bu ilkel, gelimemi, yoksul durumda brakmak halk sevmek midir?" YEN partinin kurulu hazrlklar sryordu. Milletvekilleri Ankara ile istanbul arasnda mekik dokuyorlard. Rauf Bey in son ittihatlardan Kara Kemal Bey ile yakn iliki kurduu syleniyordu. Yeni partinin kurucular arasnda yer alacaklar anlalan Dersim milletvekili Feridun Fikri Dnsel ile Sivas milletvekili Halis

Turgut, bir bilgi vermek ve bir neride bulunmak iin bir gece Dr. Rza Nur'un stanbul'da kald eve geldiler. "Biz bir parti kuruyoruz. Sen de gir!" Dr. Rza Nur dedi ki: "Mustafa Kemal ile mcadele silahla olur. Parti yoluyla olmaz." || 17 KASIM 1924 gn leden sonra ileri Bakan Recep Peker evinde hasta yatan smet Paa'y, sonra da Cumhurbakann ziyaret etti. 90 nc Blm "smet Paa nasl?" "ok hasta efendim. Greve devam edebileceini sanmyorum." Paa'nn aln krt: "Rahatsz etmekten ekiniyordum. Yarn ziyaretine gideyim. Ne vard?" Recep Bey bilgi sundu. Ali Fuat Paa Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adyla bir parti kurduklar hakkndaki belgeleri bugn Bakanla vermiti (17 Kasm). Bakan Kzm Karabekir Paa, kinci
58a

Bakan Rauf Bey, Genel Sekreter Ali Fuat Paa'yd. Gazi Paa, Recep Bey'in ask suratn grnce, gld, "Fena m canm.." dedi, ".memleket ilerini karlkl gelip grr, tartrz. Partinin adnda Cumhuriyet szcnn bulunmas houma gitti. Senin gitmedi mi?" "Ama programlarnda ok ilgin bir madde var efendim. Beni ok dndrd. "Nedir?" Recep Bey elindeki belgeden okudu: "Parti, dini dnce ve inanlara saygldr" Paann yz gerildi: "Bak imdi! Zaten herkes, her parti saygl olmak zorunda deil mi? Bunu belirtmeye ne gerek vard?" Ayaa kalkt: "Korkarm ki bu masum grnl cmle ile irticay coturacaklar" GAZI ertesi gn ismet Paay ziyarete geldi. Gece geleceini haber vermiti. Paa arkasnda sabahlk, dizlerinde battaniye bir
59

koltukta oturuyordu. Gazi de karsndaki koltukta yer almt. smet Paa bir-iki gn iinde ok zayflamt: f "..Dizanteriye Suriye'den geri ekilirken yakalanmtm. Yeniden ortaya kt maskara." | Bir tlbentle yznn terini kurulad: "..Bu hastaln dzelmesi uzun sryor. Herhalde birka ay alamayacama Doktor Refik Bey yle sylyor." Gazi'nin can sklmt! $ "Tam da bu srada. Ne t a l i h s i z l i k ." Mevhibe Hanm sessizce ieri iirdi. Gazi saygyla ayaa kalkt: nc Blm 91 "Buyrun hanmefendi." Mevhibe Hanm telaland: "Estafurullah, ltfen, rahatsz olmayn.1 nemli bir durum olmasa odaya girmezdi. smet Paa, "Ne oldu?" diye sordu. "Ali Fuat Paa telefonda. Gemi olsuna gelmek istiyorlar" *
59

Paalar bakp anlatlar. smet Paa, "Buyursunlar" dedi. Gazi Paa gitmeyip bekledi. Bir sre sonra Ali Fuat Paa ile Dr. Adnan Bey geldiler. Gazi'yi grnce ardlar. Bocaladlar. Kurduklar parti, yz trl engeli, uurumu, ate kuyusunu aarak zaferi salayan Gazi M. Kemal Paa'ya kar idi. Amalar Gazi'yi frenlemekti. Gazi elini uzatnca sayg ile el sktlar. "Buyrun." Oturdular. smet Paa'nn hatrn sordular. Siyasi hayata bar havas iinde balamak istedikleri anlalyordu. Gazi smet Paa ile konuan Ali Fuat Paay izledi bir sre. Genliinden beri tanrd. Kzm Karabekir'i, Refet Paa'y, Rauf Bey'i, Dr. Adnan' da tanyal hayli olmutu. Siyaset hayatnda hibirinin deneyi yoktu. Gelecek gnleri dnerek ii szlad. Ali Fuat Paa ile Dr. Adnan Bey'i incitmemeye alarak uyarmaya alt:

"Cumhuriyeti gven altna almak ve uygarlk dnyasna katlabilmek iin yaplmas gereken pek ok i var.." "Haklsnz." "..Hi olmazsa bir sre daha, cehaletin, geriliin ve yoksulluun zerine birlikte yrseydik, daha iyi olmaz myd? Birbirimizle atrsak bundan kimlerin yararlanacan kolayca bilebilirsiniz. ok partili, zgr, ileri bir siyasi hayat Cumhuriyetin gayesidir. Siyasi denetim devletin salkl ilemesini salar. Sofya'da ataemiliterken Bulgar parlamentosundaki tartmalar imrenerek izlerdim. Ama halkn ok byk ounluu okur-yazar deilse, demokrasi fikri, ruhu, bireylere kadar inmemi, toplum hayatna sinmemise, airetler, kabileler, tarikatlar, balarndakilerin emrine gre hareket ediyorlarsa, ok partili hayat, ne gerek bir ok-partili hayat oluyor, ne de seim gerek seim oluyor. ktidar yarmas ok

abuk kavgaya, komitacla ya da dini kullanarak oy kazanma mcadelesine, hurafelerle, yalanlarla, iftiralarla halk kandrmaya dnyor. Yakn tarihimiz bunun ac, uyarc, ihmal edilmez rnek92 nc Blm leriyle dolu. Milli Mcadele bandaki isyanlar unutmaynz. Trl yollarla douda batda yirmiden fazla isyan karttlar. Siz Ali Fuat Paa, Bursa'da sahte bir hoca yakalamtnz, hatrladnz m?" "Evet efendim." "..ngiliz ajan kmt deil mi?" "Evet paam." "Trl yollarla, en ok da dini kullanarak, halkn bir blmn, vatan kurtarmak iin rpnan orduya kar harekete geirebildiler. Bunu unutmuyoruz. Onun iin ok dikkatli olmalyz. Kimse banazln, yobazln srtn svazlamasn. Buna izin vermeyin. Uygarlk hogr demektir. Halkmza bunu anlatmay elbirlii ile baarmalyz."

Ayaa kalknca, misafirler de kalktlar. Souk bir sesle, "Trkiye'nin artlar bakmndan erken olmakla birlikte, ok partili hayata geilmi olmasndan memnunum" dedi ve ayrld. Hi de memnun olmu grnmyordu. SMET PAA 21 Kasm 1924'te Babakanl brakt. Bir muhalif gazete, "smet Paa'dan kurtulduk, oh!" diye balk att. Cumhurbakan Babakanla Fethi Okyar' atad. Fethi Okyar hkmetini kurdu. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi Fethi Bey'in Babakanln iyi karlad. Onu birok konuda kendilerine yakn buluyorlard. Unuttuklar bir ey vard: Meclis, Devrim Meclisiydi. Gereken dikkati gstermeyen Fethi Bey'i istifa zorunda brakacakt. Meclis Bakanlna Kzm zalp seildi. Gazi Dr. Refik Bey'in smet Paa'ya stanbul'da ciddi olarak dinlenmesi gerektiini tavsiye ettiini renmiti. Yaknlarnn sal
60 61

ile srarla ilgilenmek gibi bir huyu vard. smet Paa'ya telefon ederek stanbul'a niye gitmediini sordu. Sktrd. Sonunda gerei rendi. smet Paa, aylnn hem yeni ald evin onarmna, hem bu uzun dinlenmeye yetmeyeceini hesaplamt. f'Anladmr AKAM kap alnd. Mevhibe Hanm az sonra elinde bir zarf la yatak odasna geldi. Paa yatyor ve terliyordu. "Kim geldi?" "Gazi Paann yaveri. Sayglar var. Bu zarf brakp gitti.* nc Blm 9 Zarf Paa'ya uzatt. Kalnca bir zarft bu. araflar deitirmek iin hazrlk yaparken, birden smet Paa'nn iniltisini duydu: "Aah." | f | Mevhibe Hanm korkmutu: "Ne oldu Paam?" smet Paa zarf gsterdi: "Gazi stanbul'a gidebilelim diye para gndermi."
62

iki gn sonra istanbul a gittiler. smet Paa'nn bir arkada Heybeli Ada'da byke, bakml bir ev kiralamt. Adann havas Paa'ya ok iyi gelecek, ksa zamanda toparlanp iyileecek, bu sre iinde birka nemli, yararl kitab dikkatle okuyup bitirecekti. Gazi gibi smet Paa da okuyan askerlerdendi. DR. REFK BEY grevini yeni Bakana devretmeden nce ynetici arkadalarn toplad. "Ben grevimi Doktor Mazhar Bey'e devrediyorum. Bizde dettir, gelen gidenin yaptklarn tersine evirir, hi olmazsa bir blmn deitirir. Halk salnn ncelikli olduu anlayn koruyunuz, savununuz, yeni Bakan da ikna ediniz. Bu kurtulu formlyle oynamasn. Yoksa illetli bir millet olacaz." Dr. Refik Bey titiz, huysuz, hrn, sinirli, geimi zor bir insand. Ama iyi bir Salk Bakanyd. Doktorlar zor yolu hep birlikte

yryeceklerini sanmlard. Vedalama zc oldu. CHP'den istifa edenlerin katlmyla Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin milletvekili says 28 olmutu. stanbul, Urfa, Eskiehir ve Trabzon'da ube amlard. Yneticiler ubeleri ve ye saysn oaltmak iin alyorlard. Eski ikinci gruptan birok kimse gibi Ziya Hurit'i de partiye almlard. Samsun {ubesini de o kuracakt. Rejim muhaliflerinin, halifecilerin, dincilerin, usul usul partinin alt kademelerine szmaya baladklar, trl sylentiler kardklar duyuluyordu: "Bizim parti dindar paalarn partisi." "Hkmetin hibir gvurluuna izin vermezler." "ki yasan yeniden koyacaklar." "Halifeyi geri getireceiz." 94 nc Blm | "stanbul yeniden bakent olacak." Bu sylentiler birok tekke ve zaviyede yeniden stlarak drt
6 2a

63

bir yana sessizce yaylmaktayd. POLS MEMURU Celal Bey, Byk Sava'tan nce, grevli olarak bulunduu Kahire'de tant Palulu Sadi Bey, nl adyla Kr Sadi ile yllar sonra stanbul'da karlat. Kr Sadi Kahire'deyken ngilizler adna alyordu. Celal Bey de ngiliz ajanym gibi davranm, iyi dost olmulard. Yllar sonra stanbul'da buluunca sevindiler, oturup dertletiler. Kr Sadi eski Krt Teali (Yceltme) Dernei Bakan Seyid Abdikadir Bey'in ktibi olduunu anlatt. Celal Bey bu karlamann bir ie yarayacan se^di. Sesini drerek, "Ben belediyede alyorum." dedi, "..Ama ngilizlerle ilikim sryor. Anlarsn ya." Birka kadehle arkadalklarn tazelediler. Sohbetin sonuna doru Kr Sadi, "nemli bir i var." dedi, "..ok nemli. Beni yetkili bir ngilizle konuturabilir misin?" "Konuturabilirim sanyorum. Konu ne derlerse?"
638

Kr Sadi de sesini iyice drd: "Yardm isteyeceiz." "Ne iin?" "Destee, paraya, silaha, cephaneye ihtiyacmz var. Ayaklanmak iin hazrlanyoruz" Celal Beyin gs skt. Cumhuriyet daha bir yan yeni bitirmiti. lk admda ba byk belaya girecekti. Kendini tutarak, "Anladm." dedi, "..Yetkili bir ngilizle konuabilmen iin alacam." Kr Sadi heyecanlanarak daha birok bilgi verdi. Seyit Abdlkadir Bey'in Emirlii altnda bir Krt Devleti kurmak iin hazrlanyorlard. Ayn anda stanbul'da da ayaklanlacak, hkmet birimleri baslacakt. Haberlemek iin kolay bir yol saptadlar. Grmek isteyen Karaky'deki Cenyo birahanesinin barmenine mesaj brakacakt. Celal Bey durumu soluk solua Emniyet Mdrne anlatt, ayrntl bir rapor da yazd. Rapor Ankara'ya ulatrld. Ankara, likinin srdrlmesini' emretti.
64

nc Blm 95 Kr Sadi'den daha fazla bilgi alabilmek iin kuku uyandrmayacak bir dzen kurmak gerekti. FATMA retmen istanbul Kz retmen Okulu'nu bitirir bitirmez bir arkadayla birlikte Adapazar'na atanmt. Hanm retmenlerin de Anadolu'ya atanmalar balamt. Bunlar yeni alkuu Feride'lerdi. ki ay nce, annesiyle birlikte Adapazar'na gelmi, kk bir ev tutup yerlemiti. Becerikli, alkan, onurlu bir kzd. Atand okul snflyd. Mdrlk de yapan yal bir erkek retmen vard, bir de o. snf birlikte okutuyorlard. Arkada be snfl bir okula verilmiti. Adapazar'n, iini, rencilerini sevmiti. Alverii kendi yapyordu. Kimi kez annesi de geliyordu. kisi de skma balyd. Manto giyiyorlard. Byle giyinenlerin says azar azar artyordu.

Bu hanmlar garipseniyor ama kimse rahatsz etmiyordu. ounluk henz araflyd. Burada da retmenler Birlii ubesi kuruldu. Mdr Bey lokalde gzel toplantlar yapldn anlatnca, Fatma retmen de heveslendi, gitmek istedi. Mdr Bey, "Olmaz kzm.." dedi, "..Halk henz byle kadnl erkekli toplantlara hazr deil. Dedikodu olur. Bu yzden seni lokale almak istemeyenler kacaktr. zlrsn." Fatma retmen konuyu akam annesine at. Annesi anakkale Sava srasnda kurs grp yarallara hizmete koan gnll hastabakclardand. "Bu kafay bilirim." dedi, "..Yaral erkeklere dokunuyoruz diye cehennemlik olduumuzu sylemilerdi. Bana sorarsan, inadna git." Fatma retmen gitti. eri girince btn balar ona dnd. Konuma uultusu kesildi. Buz gibi bir sessizlik oldu. Fatma retmen sessizce ilerleyip

bo bir iskemleye oturmak istiyordu ki bir ses grledi: "Hanm dur!" | Bakt. Fesli, kr bykl, iri yar bir retmen ayaa kalkmt. Elini uzakarak, "Evinize gidin." dedi, "..Buras size gre deil" Birka retmen Fatma retmeni savundu ama ounluk Kr Byk'a katld. Ortalk kart. Kr Byk ve yandalar ar bastlar. Fatma retmen fkeden gzleri dolu dolu kt. Yeniden gelecekti. 96 nc Blm STANBUL Emniyet Mdrlnn ii rast gitti. Belediye zabtasnda Nizamettin adl sarn, uzun boylu, ngilizi andran bir grevli vard. Takliti bir adamd. Birka ngilizce szck biliyordu ama gerisini ngilizceye benzeterek uyduruyor, arkadalarn gldryordu. Aranlan dzen ve adam bulunmutu. Kendisine bir unvan ve ad uyduruldu: ingiltere Dou Siyaseti Mdr Mr. Templen.

Mr. Templen bu byk bulumaya hazrland. Az Trke bilen bir ngiliz gibi krk Trke konuacakt. Celal Bey Cenyo birahanesi barmenine haber brakt. 24 Kasm gn saat 14.00'te Park Otel'de buluulacakt. FATMA RETMEN birka akam sonra yine geldi. Arkadan da getirmiti. Lokale kadn retmenleri almayan anlay yenmeye kararlydlar. iki hanm retmenin salona girdiini gren fesli, kalpakl, bykl, sakall kalabalk ard. Birileri tepki gstermeye yeltendi ama Fatma retmen gerilemedi: "Beni bir dakika dinlemenizi rica ediyorum." Duvarn yanndaki bir masay gsterdi: "Arkadam da retmendir. imdi arkadamla ben u masaya oturacaz. Eer bizi yine buradan kovmaya yeltenirseniz bu olay

Eitim Mdrne, Valiye, retmenler Birlii Bakanlna, Bakana, Babakana, Meclis Bakanna ve Gazi Paa'ya duyuracaz, ona gre. Dinlemek inceliini gsterdiiniz iin teekkr ederim." Arkadana dnd: "Gel." Takr takr yryp masaya oturdular. Herkesin nnde ay bardaklar vard. aycy gremedi ama kahramanca seslendi: "ki ay!" Hibir ey olmam gibi kendi aralarnda konumaya daldlar. Erkeklere bir suskunluk kt. ki hanm retmenin varln bir doal afet gibi tevekklle kabul ettiler. Yoksa balarnn belaya girebileceini anlamlard. Adapazar'nda orta jjjyal bir| hanm retmen daha vard. Onunla da konutular* Ertesi hafta, birden geldiler. Kararl gelmislerdi. Konumalara, tartmalara katldlar

nc Blm 97 Sonraki toplanty Eitim Mdr de izledi! Sonutan memnun oldu. Hanmlarn varl erkeklerin daha nazik olmalarn, temiz pak giyinmelerini salyordu. Erkek topluluklarna zg o kaln, laubali, terli hava kalmamt. Baz evrelerde dedikodu, homurdanma oldu ama ounluu etkilemedi. Karma toplantlar olaan karlanmaya balad. Hayat byle akyordu artk. Mantolularnve skmabahlarn says her gn bir-iki artmaktayd. Yaknda dnler de karma olacakt. Adapazar'ndaki geliim komu illerde duyuldu, etkisini gsterdi. zellikle eitimli kadnlarn topluma kazandrd dzey, incelik, kibarlk, uygarlk, baz tutucularn da dikkatini ekti. Kadnsz gerek bir ilerleme, gelime olamayacan sessizce kabul ettiler. Aaaah, sevgili Osmanl keke bunu anlayabilmi olsayd. Ka-g yznden erkekler de kadnlar da birbirini yalnz kar cins olarak

grmlerdi. Kafalar, duygular buna artlanm, insan olarak grmeyi baaramamlard. Bu krdm Cumhuriyet zyordu. BELRLENEN gnde Park Otelin ay salonunda bulutular. Celal Bey Mr. Templen ile Sadi Beyi tantrd. Oturdular. Alak sesle konumaya baladlar. Kr Sadi Mr. Templen'e Seyit Abdlkadir Beyi temsil ettiini gsteren bir belge verdi. Belgeyi ciddilikle inceleyen Mr. Templen "Buyrun, sizi dinliyorum" dedi. Kr Sadi ngilizce bilmiyordu. O da yarm yamalak bir Trke ile kendisine yazdrlm grleri aklad. Bunlar bir not olarak da sundu. Mersin ve skenderun limanlarnn da kurulacak Krt devletinin snrlar iinde yer almasn dnyorlard. Ayaklanma baar ile sonulannca Sultan Vahidettinl de stanbul'a getireceklerdi^ Silah, cephane, ayaklanma balaynca bir motorla Seyit Abdlkadir

Beyi stanbul'dan karp Suriye'ye, oradan da Krdistan'a geirmelerini ve ilk parti olarak 200.000 lira istiyorlard. Mr. Templen "istekleri uygun bulduunu, durumu stleriyle greceini, en ksa zamanda yeniden buluacaklarn mit ettin syledi. Dosta ayrldlar. 98 nc Blm Bir sivil polis Kr Sadi'yi izlemeye koyuldu. Caddebostan'da bir kke girdiini grd. Soruturdu. Kk Seyit Abdlkadir Bey'indi. Kr Sadi'nin Abdlkadir Bey'le balantl olduu kesinlemiti. Seyit Abdlkadir Bey Osmanl dneminde Nazrlk yapm byk bir brokratt. Krt hareketinin doal lideri kabul ediliyordu. Kk ve Seyit Abdlkadir Bey, Kr Sadi ile Krt Teali Cemiyeti'nin eski yneticileri yirmi drt saat izlemeye alnd. Kr Sadi'nin verdii bilgiler Ankara'ya tellendi.
65 66

nc Bolm 99

Yl: 1925 1 Ocak 1925-31 Aralk 1925 GAZ, ei, maiyeti ve baz milletvekilleri ile 1 Ocak 1925 gn yeni bir inceleme gezisine kt. Yola kmadan nce yetkilileri ve parti yneticilerini gerici propaganda ve gneydou hakknda dikkatli olmalar iin uyarm, Eitim Bakanna da Avrupa'ya gidecek rencilere yollanmak zere bir mesaj brakmt. * Saat 17.30'da trenle uurland. Eskiehir'e sabah vardlar. Eskiehirliler ile trende birka saat sohbet etti. Bte ve basn hakknda yle dedi: "Devletimizin btesi, bir Amerikalnn aile btesi kadar. Byle bir devletin hkmeti hakknda yazlacak yazlarda insafl olmak drstlk gereidir? 3 Ocak gn Konya'ya geldiler. Samsun-Sivas demiryolu almas ilerliyordu. Bugn ilk raylarn denecei bildirilmiti. Bu gzel haber Gaziyi ok sevindirdi. Bir telgrafla baarlar diledi.
67 67 eh

Konya'da on gn kaldlar. Gazi bata okullar, birok yeri ziyaret etti. Yeni Ordu komutan Fahrettin Altay'la birka kez konutu. j| Irticann yeraltna indii, kendine zg yntemlerle srekli alt i anlalyordu. I Bu sre iinde, eskiden yapt gibi, kk bir deftere gnlk M notlar tutmaya balad. Yurt sorunl | ili dncelerini kaydetti. Birka tarih kitab almt yan^ Bo kaldka onlar okuyor, iziyor, nemli bulduu yerlerin yanna iaretler koyuyordu. Eskiden beri tarihe merak vard. Tarih bilgisinin ok byk yararn grmt. Trk milletinin tarih iindeki yerinin ok nemli olduunu seziyordu. Bu sezgisini dorulayan, genileten, bilgiye eviren kitaplardan byk heyecan duymaktayd. Son gn, Ankara'ya gelip de kendisini ziyaret etmi olan Abdi Develi kyl Hseyin Aa'y eiyle birlikte ziyaret ettifBtn mahalle evin nne toplanmt.
68

100 ttnc Blm Hac Hseyin Aa'nn iki odal, kk bir evi vard. Aann bir olu kydeydi. ki olu ehit olmutu. Gazi'yi, eini, birlikte gelen yneticileri ve gazetecileri heyecanla karlad: "Paa, ok byksn! Bizler gibi fukarann kalbini almak iin fakir evimize geldin. Zahmet ettin. Bizim kalbimiz seni misafir etmeye layk deil. Bizim noksanlarmz grme/' Latife Hanma dnd: "Var ol kzm. Allah size uzun mrler versin." eri girdiler. Kk temiz, dzenli, aydnlk oda kilimlerle kaplyd. Bir sedir ve yer minderleri vard. Gazi sedirin bir ucuna bada kurarak oturdu. Sedirin br ucuna Latife Hanm oturdu. Gazi aralarna Aa'nn yal, gler yzl hanmn ald. Hseyin Aa ile misafirler -Ordu Komutan, Vali, Belediye

Bakan vb.- yer minderlerine oturdular. Ayran, kahve iildi. Sohbet uzad. Hseyin Aa mahalleye bir okul yaplmasn istedi. Gazi sz verdi. Vakit gecikmiti. Dar ktlar. Evin n daha kalabalklamt. Kadnlar Gazi'nin elini, omuzlarn pyor, sarlyor, dokunmaya alyor, sevinten alayorlard. Yal bir kadn, "Biz de ehit anasyz.." dedi, "..Sizi grdk ya, bundan sonra lsek de gzmz ak gitmez. Allah size uzun mrler versin." Bu iten sevgi Gazi'nin de gzlerini yaartt. KONYALI Sadi Efendi'nin Berlin niversitesi'nde biyoloji renimi yapmas uygun grlm, bileti ve yolluu yollanmt. Berlin'e trenle gidecekti. Akam Sirkeci garna geldi. antasn kompartmanna yerletirdi. Perona inerek gezinmeye balad. Heyecan, kuku ve korku
69

iindeydi. lk kez yurtdna kacakt. Ya bursunu zamannda yollanmazlarsa, ya kendisini unuturlarsa, ya baarl olamazsa.. Heyecan yznden kukusu ve korkusu o kadar younlat ki gitmekten cayd, kompartmana girip antasn ald. Gardan kaca srada bir posta datcsnn adm bardn duydu: "Mahmut Sadi, Mahmut Sadi, telgrafn vaaar!" nc Blm 101 Postacya koup "Benim" dedi. Telgraf ald. Herkesle vedalamt. Kendisine telgraf ekecek kimse yoktu. Telgraf byk bir merakla at. Ba dnd. Eitim Bakan, Trkiye Cumhurbakan Gazi M. Kemal Paa'nn mesajn iletiyordu: "Sizleri birer kvlcm olarak yolluyorum, alev olarak geri dnmelisiniz." Kukusundan, korkusundan utand. Kendi kendine "imdi gel de gitme, git de alma, dn de bu lke iin cann verme" dedi.

Trene binip yerine kuruldu. Birka rencinin yola kn izleyip mesaj yollayan bir nderin yurtta olmann ne byk bir talih olduunu dnd. Biraz sonra Berlin'e gidecek ikinci renci de geldi. Tren hareket etti. 20 kvlcm renci ertesi gn gemiyle Marsilya'ya, oradan Paris'e gideceklerdi. GAZ 13 Ocak 1925'te Adanaya geti. Almasn|istedii kurslardan biri Adana'da almt. retmen ve okur-yazar says o kadar azd ki bu ksa kurslar bitirenler ilkokul retmenlii yapacaklard. Eitim bu aamadayd. Bu kursa katlan Ltfiye Klal'y Kilis'e atayacaklard. Daha 14 yandayd. Ama retmenlerine iyi bir retmen olaca gvenini vermiti. Gazi Adana'dan sonra Tarsus'ta, Mersin'de, Silifke'de de incelemelerde bulundu. lgilileri ve halk dinledi. Uyarc, aydnlatc,
70

yol gsterici konumalarn srdrd. I Taucu'nun Tekir kynden yars bataklk bir araziyi rnet iftlik yapmak iin satn ald. Halk adn Gazi iftlii koydu. 19 OCAK 1925 gn Meclis Yol Mkellefiyeti (ykmll Kanununu kabul etti.
71

Ky nahiyeye, nahiyeyi ileye balayan hemen hi esasl yc yoktu. Hepsi patikayd, ayak iziydi. Bu ihtiyacn tmn devleti karlayabilmesi de imknszd. Ky yollar iin millete bavuruldu. k arlan yol kanununa gre, renciler ile silah altnda ola lar, maluller, 6 ' d a n fazla ocuu olanlar dnda kalan 1 8 - 60 arasndaki btn erkekler, ylda 6*12 gn yol yapmnda alta
102 nc Blm 1 ya da karl olan yol vergisini deyecekti. Toplanan vergi yalnz yollara harcanacakt. Kyllerin ou ii angarya olarak grmedi. Tarlada almaktan

fark yoktu. Biraz terleyeceklerdi elbette. Baz kylerde, zorunlu olmadklar halde kadnlar da almaya katldlar. Askerlik yapm olanlara yol yapm ii ocuk oyunca gibi gelecekti. Bunlar derin siperler am gazilerdi. Yolun nemini sava iinde, bir yerden bir yere giderken, hele toplar gtrrken anlamlard. Yol ii kutlu bir iti. Birok nahiye mdr, retmen, mhendis, fen memuru, kaymakam, vali halk heveslendirmeyi, tevik etmeyi iyi baarmlard: Yaadka vatana hizmet bitmez. Ylda en fazla 12 gn. Nedir bu? Uygarlk askerlii. 1926 ylna kadar artc bir sonu alnacak, 27.850 km. ky yolu alacak, onarlacak, dzeltilecekti. Bu alma srp gidecektir. GAZ ve ei 2 ubat gn Ankara'ya dnd. Gazi halkn ilgisi, genlerin uyankl, baz sorunlarn zlmesi
713

ya da zm iin allmas, ticaretteki ufak da olsa canlanma nedeniyle Ankara'ya olduka memnun

dnmt.

Ald yeni

bilgiler neesini kard. BabaL kanla Meclis'te bulutu. Toplantya Adalet BaI kan Mahmut Esat Bey de katld. Gazi hemen Jlj konuya girdi: "Yeni partinin kuruluunu memnunlukla karladm aklamtm. Bir yandan da lkemizin artlar ve kurucularn deneysizlikleri yznden bamzn aryacandan da ekiniMahmut Esat Bey yordum. Yazk ki hakl ktm. Birok saltanat, hilafeti, din aktr ve ayrlk, yeni partide

toplanyor. Gizli alyorlard. Yeni partiye gvenerek, onu perde olarak kullanarak aa ktlar. Halk Cumhuriyet kart sylentilerle zehirlemeye balamlar. stanbul'da baz Mtareke dnemi art gazeteler de bu aslsz, rezil iddialar memlekete yayyor. Milletin emeini ve kurtulu midimizi boa'karmak istiyorlar. Siz de duymuunuzdur: Bunlar hi utanmadan dinsiz olduumuzu, dincttBlttm 103

nin elden gitmekte

olduunu yayyorlarm. Camileri ykacakmz, Kuran' yasaklayacakmz.."

Mahmut Esat Bey sze kart: "Patronal Haliller, Kabak Mustafalar, Dervi Vahdetler de byle dini bahane edip halk ayaklandrm, imparatorluu yatalak etmilerdi" ".Bizim halkmz dindardr. Bu szlerin yalan olduunu anlamazsa, hakl olarak tepki gsterir. Bu tehlikeli duruma bir are bulmalyz. Fethi Bey, sizler Malta'da iken, biz burada yalnz dmanlarla boumadk, bu gibi yalanlar uyduran hainler ve bu kuyruklu yalanlara kanan gafillerle, safdillerle de mcadele zorunda kaldk. ok zor gnler yaadk. Hainlerimizin ve gafillerimizin ok olduunu unutmayn. Daha tam bir millet olamadk. Dzenleri bozulanlarn faaliyete gemek iin frsat kolladklarn kestirmemek iin ok saf olmak gerek. Yeni partinin yneticilerini uyarn ltfen. Hepsi bilir ki bizim dinle de, dindarlarla da hibir sorunumuz yok,

olamaz, olmayacak da. Ama din tccarlarna, din aktrlerine, yobazlara, ikiyzllere, frklere yz vermesinler, oy uruna dini siyasete alet etmek isteyenlere gz yummasnlar. Yalanclara frsat tanmasnlar. Bunu kesinlikle rica ediyorum. Birlik ve Cumhuriyet pahasna siyaset olmaz. Partilerini paravan olarak kullananlara kar kesin nlemler alsnlar. Yobazlk, iyi niyetle bile okanmaya gelmez. Kabarp azar" MUHAFIZ TABURU Komutan smail Hakk Bey birka gn iin stanbul'a gitmek istiyordu. Gazi'den izin alp trenle stanbul'a gitti. Akrabalarn grd. Rahatlad. Sonra aklna koyduunu yapt. Bahekap'da kabalak diken Andelip Efendi'yi buldu. Dedi ki: "Andelip Efendi, bana yirmi tane vizyer (kasket nndeki gnelik) yapacaksn. ttl olacak. stediimiz zaman kabalaklarmza, kalpaklarmza takp karabilelim."
72 723

Andelip Efendi gelenee aykr diye korktu. Zo luklu ikna oldu. ismail Hakk Bey ertesi gn ttl yirmi vizyer ile ttlarn karlklarn ald. Ankara'ya dnd. 104 nc Blm FETH BEY Ali Fuat Paa'ya grmek istediini bildirmiti. Meclis'teki Babakan odasnda biraraya geldiler. Fethi Bey durumu nazike zetledikten sonra Gazi'nin kesin ricasn Terakkiperver Cumhuriyet Partisi Genel Sekreteri Ali Fuat Paa'ya iletti. Ali Fuat Paa'nn bu nemli ve dosta uyary dikkate alacan mit etmiti, yle olmad. Ali Fuat Paa iddetle itiraz etti: "Bunlar, Gazi Paa'nn etrafn sarm olan asalaklarn, koyu particilerin, yaranmak isteyen polislerin yaktrmalar, uydurmalar, iftiralar. Biz partimize tamamiyle hkimiz. Douda da, Batda da, kayg duyulmasn gerektirecek hibir olay, durum, sorun yok.
72h

Hkmeti yanltyorlar." Oysa eyh Sait isyannn patlamasna birka gn vard. SMAL HAKKI BEY Gazi'ye dndn bildirdi. Diktirdii vizyeri bir an nce gstermek istiyordu ama cesaret edemiyordu. Gazi bir ey olduunu anlad: "Bana bak ocuk, sende bir ey var. Nedir, syle bakaym." "Efendim, memleketimiz Batya daha yakn olduu halde hl kalpakla, kabalakla, fesle, sarkla, takkeyle dolap duruyoruz. Halbuki ran, Afgan ordularnda apka giyiyorlar! Ben de stanbul'da kabalama gre bir vizyer yaptrdm" "Nerde bu vizyerli kabalan?" "Darda." "Haydi, git, giy, gel." smail Hakk Bey kotu, vizyer takt kabala giyip geldi. Gazi Paa'y selamlad, be, sonra? smail Hakk Bey sonra ne yapacan df ^ ^
73 sma a1

snmt. Btn tabur vizyerlerini takacak ve Ankara'da bir yry yapacaklard. Dncesini anlatt. Gazi gld: "Peki. Bildiin gibi yap" smail Hakk Bey ilk olarak vizyerleri ve ttlarn karlklarn Yaver Rsuhi Bey'e ve baz subay arkadalarna datt. Muhafz taburundaki subaylarn kalpaklarnn nne ttlarn karlklarn diktirdi. Vizyerleri taktlar. ok gzel oldu. Hibiri yadrgamad. nc Blm 105 Vizyerle selam vermek daha fiyakal oluyordu. I "Ara sra ehre inerken vizyerleri takn. Gzler almaya baasn, l Muhafz Taburu subaylarnn kalpaklarna zaman zaman vizyer taktklarn Kzm Karabekir Paa fark etti. Orduda apkaya geileekti galiba. Bunun yararl olduunu bildii iin memnun oldu. Meclis nnde karlat subayn selamna sevgi ile karlk verdi. Milli Savunma Bakanln da stlenmi olan Babakan Fethi

Bey ise grr grmez vizyer taklmasn yasaklad. Gsteri yry suya dt. * EYH SAT EFEND Krtler arasnda sevilip saylan Snni-afii, Nakibendi tarikatndan bir eyhti. Elaz'a bal Paluluydu. Kardeleri, on ocuu vard. Binba Kasm'n bacana idi. Byk srleri bulunuyordu. evredeki meralardan yararlanmak iin Erzurum'un Hns ilesine gmlerdi. eyh Efendi gizli Krt stiklal Cemiyeti yneticileri ile konumu, nce ye, 1924 yaznda da bu cemiyetin bakan olmutu. Srlerini satmak iin yazlar yol zerindeki kylere uraya uraya Halep'e iniyordu. Halep'te ngilizlerin ve Franszlarn destekledii Krtlkle ilgili rgtler vard.
73

Son zamanlarda olu Ali Rza stanbul'da, Seyit Abdlkadir Bey'le birka kez grm, geri dnmt. kinci olu Halep'e gidip gelmiti. I Bir ayaklanmann hesaplar, hazrlklar yaplmaktayd. En ge Maysta harekete gemek iin karar alnmt. Hava yumuarsa en iyi tarih Nevruz'du, 21 Mart. I eyh Sait Efendi zellikle dini duygularla bu hareketi desteklemekteydi. Devlet saltanat, halifelii, Din leri Bakanln kaldrmt. Dini mahkemeleri, medreseleri kapatmt. kiyi serbest brakmt. Gazeteler kadnlarn yzlerini atn, araflar kardn yazyorlard. Din elden gidiyordu! 106 nc Blm Erzurum'dan Gen (Bingl) iline gelmiti. Ka zamandr Gen 1 ve evresinde atl olarak kyden kye dolaarak aalarla, eyhlerle '

toplanyor, hkmet aleyhine vaaz veriyor, halk isyana hazrlyordu: "Din elden gidiyor. Ben elimden gelse bizzat dvmeye balar, dinin ykselmesine gayret ederim! Mritlerinizi, adamlarnz din iin savamaya hazrlayn." Aksakall eyhin szleri dinleyenleri heyecanlandryordu. Din elden gidiyorsa durmak olur muydu? Gneydoulu birok eyhe de haber yollanmt. Onlar da tekkelerinde, zaviyelerinde mridlerine isyan duygular alamaktayd. BU GNLERDE hkmeti aar vergisi uratryordu. ad bir vergiydi. Mltezimler eliyle toplanyordu. Bu ilkel sistem birok I hakszla, hatta zulme yol amaktayd. Ama btenin bete birini I bu vergi salyordu (% 21.3). Tek kuruun bile nemli olduu bir I dnemde bu vergiyi kaldrmaya karar vermek ok zordu. Ne var ki I bu zulme gz yummak artk imknsz olmutu. I Hkmet, Cumhurbakannn ve konuyu bilen milletvekilleri- I
73b

nin destei ile kayb gze ald ve bir kanun tasars hazrlad. Tasar, I mltezimler eliyle toplanan aar vergisini kaldryor, mltezimlerin I kylye yapt zulm de sona erdiriyordu. || Bu ciddi bir devrimdi. I Kanun tasars Meclis'e sunuldu. Alklarla kabul edilecekti. I 12 UBAT 1925 gn eyh Sait Efendi kalabalk atllarla birlikte Piran nahiyesine geldi. Atllarn hepsi silahl idi. eyh, beyaz | at, knal beyaz sakal, rastkl ka, srmeli gzleri, sar ve cppesiyle heybetli ve etkili grnyordu. Tekbirlerle karland. Kardei eyh Abdrrahimin'in evine indi. Adamlarn kyller misafir etti. Yakn kylerden eyhler, aalar geldi. Uzun uzun konutular. Bahara az kalmt. Nevruzla birlikte isyan balatacaklard. Hava yumuamazsa bir ay daha beklenebilirdi. imdi hava souk, her yan karbeyazd. K bu yl ok sert geiyordu. Sabah tartma sesleriyle uyandlar.
74 75

eyh Sait Efendi ile birlikte gelen atllar arasnda kaak katiller ve asker kaaklar varm. Nahiyenin jandarmas bunlar almaya gelmiti. Jandarmalarn banda bir stemenle bir Temen vard. nc Blm 107 eyh Sait Efendi ok korktu. Hazrlklar renip kendisini tutuklamaya geldiklerini sanmt. stemen kaaklar almaya kararl grnyordu. Jandarmalar j kaaklarn snd evi sarmlard. Tartma uzad, hava gerginleti. eyh Abdrrahim kaaklar saklandklar evden dar kartacan syledi. j Askerler inanarak evden uzaklatlar. ] Bu n bekleyen eyh Abdrrahim adamlarna jandarmalarn zerine ate atrd, biri ld, birka yaraland, subaylar ve Nahiye Mdrn yakalatt. eyh Sait isyan 13 ubat 1925 Cuma sabah byle balad.
76

Artk olay rtbas etmenin imkn yoktu. Silah atlm, kan akmt. ki yldr hazrlanan isyan bu olay yznden, dnlen tarihten nce, daha k srerken patlak vermi oldu. eyh Sait Efendi, olayn ge duyulmasn salamak ve hareketin balamadan bastrlmasn nlemek iin telgraf ve jandarma telefon tellerini kestirdi. Anlat airetlere isyann baladn duyurdu. Yollad bildirileri 'Emir-l Mcahidin Muhammet Sait Nakibendi* diye imzalamt. Sadece bu ad bile etkiliydi. Darahini, o zamanlar Gen adn tayan Bingl ilinin merkez ilesiydi. Darahini'ye gitmek zere silahl yz atl ile birlikte leden sonra Piran'dan hareket etti. syann geici merkezi olarak Darahiniyi semiti. Alnan vergiler ve esirler Darahini'de toplanacakt. Yolda isyana hazr olan airet kuvvetleri eyh Sait Efendiye katlmaya baladlar.
77

Daha o gece, eyh Sait Efendi gelmeden nce, Darahini hapisanesindeki mahkmlar kurtarmak iin silahl bir giriimde bulunuldu. Gen Valisi durumu Ankara'ya bildirdi. Bu da neydi? Ergani Valilii olay ve yeri hakknda biraz bilgi edinmiti. Bu bilgiye dayanlarak Piran'a doru Binba brahim'in komutasnda iki svari bl yola karld. Olay bastrmak ve ekiyalar yakalamak iin bu mfrezenin yeterli olacan dnyorlard. Yanldklarn ksa zamanda anlayacaklard. Ordu bar dzenine getii iin birliklerdeki asker says az, askerin ou da daha acemiydi. 108 nc Blm I ngilizlerle bir sava olaslna kar gney snrna (iki piyade, iki svari) drt tmen yerletirilmiti. Bunlar da alay ve taburlar halinde araziya gre birok noktaya datlmt. syan blgesinde
78

hibir askeri birlik yoktu. Yalnz ilelerde ve baz nahiyelerde kk jandarma birlikleri bulunuyordu. * EYH SAT EFEND says gittike artan kuvvetiyle ilerleyerek Darahini yaknndaki Hakik kyne geldi. Hkmet kuvvetlerinin etki alan dndaydlar. Bu nedenle rahattlar. isyanclarn byk ounluu asker kaayd. Askerlik eitimi grmemi, disiplinsiz bir kalabalkt. Ama evik, araziyi iyi tanyan, inat insanlard. apulculukla geinenler baskn vermeyi, vur-ka yntemini iyi biliyorlard. Hepsi, pek ok Anadolu kyls gibi yoksuldu. K olmasna ramen ounun srtnda kalnca bir ceket ya da palto, gocuk gibi bir giysi yoktu. Propaganda iini eyh brahim Efendi yrtyordu. Akll adamd. Hazrln yapm beklemekteydi. Datlacak bildirileri -galiba Halep'te- bastrmt bile. Kulaktan kulaa ok etkili sylentiler
78 79 79a

yayyordu. Bunlardan ikisi Darahini ye de ulat: eyh Sait Efendi Allah tarafndan dini kurtarmaya memur edilmiti, onun emrini dinlemek din gereiydi. Abdlhamit'in olu Selim Efendi de snrda 40.000 kiilik orduyla bekliyordu. Darahini heyecan iinde, Allah'n dini kurtarmakla grevlendirdii eyh Sait Efendi'yi beklemeye koyuldu. ANKARA'da bugn ileri Bakanl btesinin grlmesine balanmt. Yedinci konumac olarak Erzurum milletvekili Ziyaeddin Efendi krsye kt. Yenilik hevesi yznden din ve ahlak duygularnn zayfladndan, yenilik adna Avrupa'nn yalnz pislikliklerinin benimsendiini iddia eden, fkeli, kaba bir konuma yapt, zetle dedi ki: "zellikle stanbul'da grlen zcty olaylar memleketin toplumsal bir hastala yakalandn gsteriyor."
80

ankr milletvekili Talat Bey sordu: "Ne gibi?" Ziyaeddin Efendi azarlad: < "Dinle, anlarsn! Sylentiye gre stanbul'da 14.000 meyhane, 800 dans salonu alm. Sarholuk tevik ediliyor. Gazeteler yaznc Blm 109 yorlar, kucanda ocuu olduu halde kadnlarn da meyhaneye devam ettikleri grlyormu..." * Rize milletvekili Fuat Bey sordu: "Hangi gazete yazyor bu zrvay?" Ziyaeddin Efendi | bu soruya yant vermedi, konumasn srdrd: "Yenilik, uygarlk bu mu?" Biri bard: "Yenilik onlar deil. Yenilik bamszlk, milli egemenlik, bar, cumhuriyet! Bunlar saysana!" Ziyaeddin Efendi duymazlktan geldi: "Kadn barlara ve tiyatro sahnelerine kadar kardlar. Bu yaz stanbul civarnda Filorya denilen yerde, plak erkek ve kadnlar birlikte, deniz hamamlarnda elenmiler"
80 8 0b

Satamalar, tepkiler, glmeler oluyordu. Babakan Fethi Bey bile deti olmad halde oturduu yerden itiraz etmeye balamt. Ziyaeddin Efendi konumasn azimle srdrerek bitirdi: "Hkmetin dini slam dinidir. Bu Anayasada yazl. Buna ramen baz sefihler laiklikten yani dinsizlikten filan bahsediyorlar. Bu cesareti nereden alyorlar? Meclis bu yanllklara son vermenin aresini bulmaldr." Falih Rfk Atay yannda oturan Dr. Reit Galip Bey'e dnd: "Doktor, Mtareke basn da ancak bu kadar zehirli idi. Cumhuriyet ya da Ankara kart malum gazeteler bu yalanlar yazyorlar, bunlar da hi aratrmadan inanp papaan gibi tekrarlyorlar. Ya da ilerine geldii iin doruymu gibi kabul ediyorlar. Yarn bu efendinin syledikleri birok gazetede Meclis konumas olarak yer alacak, her yana yaylacak. Bu yalanlar irticay ku style besliyor.
81

Hkmetin hogrsn zayflk, kudretsizlik, acizlik olarak gryorlar dr.." # "Cumhuriyeti koruyacak nlemler almalyz. Gecikmeden." "ok haklsn. Varln korumayan bir devrim olur mu? Bu kadar geni, rahat olmak doru deil. Yoksa birka deli ne der, yeni bir 31 Mart olay yaarz." "Sus!" ' f Korktuklar olay balamt bile. 110 nc Blm YEN bilgiler Ankara'y uyandrd. Takip hareketini ynetme grevi 3. Ordu Komutanlna verildi. ileri Bakanl ile ibirlii iinde olacakt. Gneydouda bulunan 1. Svari Tmeni hemen Mardin'den Diyarbakr'a hareket ettirilecek, bir alay (21. Sv. Alay) Lice'ye gnderilecek, iki alay Diyarbakr'da emir bekleyecekti. Erzincan, Erzurum ve Mu'tan olay blgesine baz kk birliklerin kaydrlmas da planland.
82 82

Piran'da bir ekyalk olay olduu bugnk gazetelerde yer almt ama kimse zerinde durmamt. etelerin tmnn kk daha kaznamamt. Orada burada birka ete kalmt. Kamuoyu bu da byle bir ey olmal diye dnd. BNBAI brahim'in iki svari blnden oluan mfrezesi, sarp arazide, dar ve kaygan yollardan geerek, yz bak gibi kesen soukta ilerlemeye alyordu. Hedef Piran'd. Arazinin yaps yanclar karmaya imkn vermemiti. Dar bir vadiden kuzeye doru gidiyorlard. Her an atma kabilecei iin tfekler dizler zerine alnmt. Vadiden knca ilk kyde mola verdiler. Drt bir yana nbetiler karld, isyanclar tuttuu anlalan kyl evlere kapanmt. Atlar sulayp yemlediler. al rp ile ay kaynattlar. Kavurma, ekmek ve tahin helvas yediler. Ordunun alk ektii dnem eskilerde

kalmt. Once kuzeyden, sonra yanlardan ate sesleri geldi. "Silah ba!" Nbetilerin verdii bilgiye gre 500 kadar isyanc ky kuatmt. Toparlanp sava dzeni aldlar. Grevliler atlarn yanna kotular. ki makineli tfekleri vard, n ak, gvenli yerlere yerletirdiler. Btn bu iler dakika bile srmedi. Dakikada 500 mermi atan makineli tfekler isyanclar artt, korkuttu. Ama kuatmay kaldrmadlar* Ahmet Onba isyanclarn iinde bulunan birinin, oradan oraya kotuunu, isyanclar dvmeye zorladn fark etti. Komutanlaryd galiba. Gzn drt ap bekledi. Adam bir kayann ardndan teki kayann ardna kayarken tfeinin tetiine bast: Gm! nc Blm 111 I Adam akandan vurulup uzand. Ahmet Onba'nn vurduu

adam eyh Sait Efendi'nin en has adamlarndan biri olan retmen Fahri'ydi. Mfrezeyi kuatan isyanclarn komutanyd. syanclar zntden delirdiler. Bartlar. Atei artrdlar. emberi iyice daralttlar. Binba bu soukta terlemeye balad. syanclar sanki gittike oalyorlard. Kyn kuzey yanndan iyi haberler gelmiyordu. Araziden yararlanarak iyice yaklamlard o yana. Kye dalp da ahrlara, avlulara sakladklar atlar vururlarsa... Bunu dnmek bile istemedi. Beklenilmez bir ey oldu. nce silah sesleri arasnda belli belirsiz bir uultu belirdi. Giderek yaklat. Byd. Havay titretmeye balad. ki uak grleyerek iyice alaktan geldi. Dndler. Makineli tfekleriyle kyn gneyini taradlar. Bir daha dnp ikier de bomba attlar. ekili yolunu atlar. Hi uak grmemi olan isyanclar ya

topraa yapp kalm, ya dalp kamlard. "Hey byk Allahm!" Mfreze hzla topland. ki yarallar vard. Gerekli nlemleri alarak kyden ktlar, gneye doru ekilip gerideki bir kye yerletiler. Bu ky Alevi kyyd. syana karydlar. Mfreze savunma dzeni ald. Binba yazd raporu iki haberciyle geriye yollad. NCLER Darahini'ye yaklarken, Ankara'da bir dernein kuruluu tamamlanmaktayd. Cevat Abbas Bey 16 ubat 1925 sabah saat 10.00'da otuz be milletvekili ile eitli mesleklerden on kiiyi Trk Oca'na aya davet etmiti. arlanlar Trk Tayyare Cemiyeti'nin kurucu yeleriydi. Cevat Abbas Bey bir a konumas yaparak geliimi anlatt. Kurulua yardm eden, yn gsteren kii ve kurumlara teekkr etti. lerde Trk Hava Kurumu adn alacak olan dernek 16 ubat 1925 gn
8 23

byle kuruldu. ubeleri btn Trkiye'ye yaylacak, havaclkla ilgili btn kollarda etkinlik gsterecek, Trk Kuu'nu kuracak, Kayseri'de ve Ankara'da uak fabrikalar aacak, halkn orduya birok uak armaan etmesini salayacakt. Dnyada ei bulunmayan byk bir havac kurulu olacakt.* 112 nc Blm NCLER ikindi zeri Darahini'ye girdiler. Ne Vali, ne memurlar, ne Jandarma Komutan, ne Jandarmalar kar koydu. Ziraat Bankas ile Mal Sand'ndaki paralar gven altna bile almadlar. Hi direnmeden ehri teslim ettiler. syanclar Valiyi ve Askerlik ube Bakann bir odaya hapsettiler. nce Mal Sand kasasn soydular. Sonra evleri, dkknlar yamalamaya giritiler. ehir halk, dini kurtaracak olan eyhin adamlarn dosta karlamt. syanclar yamaya balaynca ayldlar. Birka temsilci
3

yamay durdurmas iin eyh Sait Efendi'ye yalvarmaya kotu. Yama haberini alan eyh Sait Efendi gece Darahini'ye girdi. O da yakn adamlarna Ziraat Bankas kasasn soydurdu. eyh Efendi, il iindeki baz makamlara atamalar yapt. ANKARA Gen ilinin merkezi Darahini'nin igal edildiini komu ilelerden gelen telgraflarla rendi. ileri Bakan Cemil Bey akam Bakanlar Kuruluna aklamada bulundu. Sonra da kke karak Gazi'ye bilgi sundu. Gazi harita bandayd. Haritaya birliklerin bulunduklar yerler iaretlenmiti. Dikkatle dinledi. Bakana dncesini sordu. Bakan yle aklad: "Adamlar, airetlerinin beyini, tutuklu olarak Bitlis Harp Divanna gtrmekte olan mfrezenin elinden kurtarp kardlar. Jandarmalarmz evrede bu airet beyini ve karanlar aryor. Bu
84

olay ile jandarmalar oyalamak istediklerini tahmin ediyorum" Gazi ald bilgileri birletirerek olay hakknda hkmn vermiti. "Hayr.." dedi, "..Bu oyalama filan deil, ak bir isyan. Cumhuriyete tepki. Btn dosyalar incele. Bunun uzun bir ncesi var. Hzla yaylabilir. Valileri, kaymakamlar uyarn. Genelkurmayla ibirlii iinde olun." Cemil Bey ayld: "Anladm efendim." Gazetecilere, halk bir isyan haberiyle heyecanlandrmamak, baka yerlerdeki gericilere cesaret vermemek iin olay ekyalk olarak nitelendirildi. EYH SAT EFEND gndz halk para para toplayp Allah ak ve rzas iin isyana katlmaya armt. Gece kurmaylar olan nc Blilm 113 eyh ve beylerle birlikte toplanp sava programn, cephelerini ve cephe komutanlarn belirledi. |6at kesimi:
85 86

Bu kesimin komutan eyh erif olacakt, nce Bingl (apakur) zaptedilecek, sonra daha batya, Palu, Elaz ve Malatya zerine yrnecekti. Dou kesimi: Mu Cephesi komutanlna damad eyh Abdullah' atad. Grevi Varto'yu almak, isyan douya yaymak, Erzurum'dan ve Mu'tan gelmesi olas hkmet kuvvetlerini durdurmakt. Gney kesimi: Buras Diyarbakr cephesiydi. Bu cephenin komutanln eyh Sait Efendi kendi zerine ald. Kardei eyh Abdrrahim Maden ve Ergani'yi alacak, evredeki airetlerin yardmyla Siverek ili ele geirilecekti. Oradan da Urfa'ya inilirdi. Asl hedef Diyarbakr'd. Diyarbakr zaptedilince Krt-slam devleti ilan edilecekti. Bir kol ilerleyip Cizre'ye yryecek, bylece Irak'taki ngilizlerle balant salanacakt.

Bakomutan eyh Sait Efendi, yeni hkmet kuvvetleri yetiemeden Diyarbakr'a gireceklerini hesaplyordu. Diyarbakr Ankara'ya ok uzakt. Diyarbakr iinde ciddi bir kuvvet olmadn renmiti. Gerekten Diyarbakr'da sadece 3. Ordu karargh ile 7. Kolordunun karargh ve bal birlikleri, birka da top vard. syanclar Diyarbakr'a hcum etmeden nce, gerilerini gven altna almak iin, yol zerindeki Hani ve Lice'yi ele geirmek istiyorlard. I 18 UBAT 1925 gnk Cumhuriyet gazetesinde eyh Sait olay hakknda biraz genie bir haber yer almt. Hkmetin aklamalarnn tersine, gazete, eyh Sait'i ve adamlarn 'isyanclar' olarak niteliyordu. syanclar ha! Haber dalgalanmalara, sylentilere, tahminlere yol at. Bakanlar Kurulunda bu konu hakknda dnce farkllklar olutuu,

tartmalar kt sylentisi yayld. ileri Bakam Recep Peker'in 114 nc Blm Fethi Bey'le anlamazla dt iin istifa ettiini, yerine Cemil Bey'in getirildiini iddia edenler vard. Ankara kaynamaya balad. Hkmetin Meclis'e hl yeterli ve doru bilgi vermemesi milletvekillerini ok sinirlendirmiti. 21. SVAR ALAYINDAN seilmi byke bir mfreze, Alay Komutannn emrinde, sert rzgra kar yol alyordu. ubat rzgr yzlerini yakyordu. syanclarn yolunu kesmek iin Lice'yi ele geirmekle grevliydiler. Lice'ye 8-9 km. kalmt. Sis boazndan geeceklerdi. Boaz karla kaplyd. nc birlikten haber yoktu. Bir aksilik olsa silah sesleri gelirdi. Sessizlik sryordu. Mfreze boaza girip ilerledi. Birden ok youn ate altnda kaldlar. Baskna uramlard.
87

Silah seslerine kinemeler, komutlar, lklar, naralar, nal akrtlar kart. Komutan durumu ok tehlikeli grd. Corafya isyanclardan yanayd. Mfreze boazdan ate altnda zorlukla geri dnerek kt, Alibardak kyne ekildi. Bu byke bir hkmet birlii ile isyanclarn ilk atmasyd. syanclar mfrezeyi durdurmay ve geri srmeyi baarmlard. 3. Ordu Komutan Kzm nan Paa bu baarszla ok kzd. Kararghnda grevli olan Svari Yarbay Hseyin Bey'i ard: "Emrine svari ve piyadeden oluan bir mfreze veriyorum. Alibardak'a ekilen mfrezeyi de emrine alacaksn. Asilerden nce Lice'ye gireceksin." Yarbay Hseyin Bey bilgili, yrekli bir komutand. Mfrezeyi denetledi. Toplam bir tabur ederdi. Hi yoktan iyiydi. Gecikmeden yola kt. Geceyi uygun bir kyde geirecek, sabah erkenden yola

derek, Alibardak'taki mfreze ile birleip Lice'ye gireceklerdi. EYH SAT EFEND de bu saatlerde emrindeki byk birlikle yola kmt. Onun hedefi de Lice'ydi. Tekbir ekerek ilerliyor, yeni katlmlarla oalyorlard. Yeni birliklerin bir blm douya, batya, gneye gnderiliyorlard. syan genileme aamasna ulamt. nc Blm 115 Yolda Hani nahiyesinin ele geirildii haberi alnd. Byk sevin uyandrd. eyh Sait Efendi, Nahiye Mdrnn ve ibirlii yapmayan yneticilerin tutsak edilerek Darahini'ye yollanmalarn emretti. HAVA ok souk, isyanclar kalabalkt. Ama grevi yerine getirmek artt. Subaylar Binba brahim Beye askerlerin hazr olduunu bildirdiler. Atlarn, makineli tfeklerin, tfeklerin ve kllarn bakm yaplmt. Yeteri kadar cephane vard. Binba emrine girdii 1. Svari Komutanndan izin ald.

Mfreze sabah orbasn imiti. Besmeleyle yola ktlar. Binba gece haritay incelemi, Piran'a giden ok zahmetli ama isyanclar artacak bir yol saptamt. Binbir glkle ilerlediler. Tek atn sd uurumlu, buz kesmi yollardan getiler. Piran'a beklenmedik bir tepeden iniverdiler. saat iinde Piran' ve evresindeki kyleri silahla kar koyan isyanclardan temizlediler. Bir blm dalara kat. Kylerdeki silahlar topland. Halkn st ba, evleri periand. Girdikleri kylerde Binba gzel szlerle halk bara davet etti. "Byle silaha sarlacanza okul, doktor, ebe, ila, yol, i, tarla istesenize" dedi. Nasihat eden birka bildiri yazp saa sola yollad. Pek etkisi olmad. Kaanlar geri dnp asilere katlacaklard. nk Allah'n grevlendirdii eyh Sait'in yenilmeyeceine kesin inanyorlard. EYH SAT EFEND'yi Lice'ye bir buuk saat uzaklktaki kyde

Lice'den gelmi olan birka dost karlad. Lice'de ve evresinde isyan desteklemeyen airetler, kabileler vard. Bir atma kabilirdi^ Lice ileri gelenleri davet edildi. Grld. Uzlama salanamad. Bu srada Sis boaznda bir hkmet birliine baskn verildii, birliin geri pskrtld haberi alnd. Bayram ettiler. eyh Sait Efendi'ye gre 'bir Trk ldrmek 70 gvuru ldrmekten daha stnd! Neden? Bir nedeni yoktu. Hayatnda bir tek Trkten ktlk grmemi olan eyh Efendi byle diyordu.* atma kmamas iin Lice'ye girme iini bir gn erteledi. 116 nc Blm SABAH gn atarken Yarbay Hseyin Bey mfrezeyi yola karmt. Kestirme bir yoldan Sis boazna varmay uygun grmt. Alibardak'taki mfrezeye kendisini izlemesini emretti. Souk cierlerine iliyordu.
8

Piyade ile arann almamas iin svariler yava gidiyor, atlarn burnundan buu fkryordu. Arazinin elverili olmasndan yararlanarak, baskn yememek iin nc, art ve yanclar karlmt. Gven iinde ilerliyorlard. Sada ve solda kar altnda uyuklayan kyler vard. Kylerin hizasna gelen yanclarn zerine yaylm ate ald. Ate giderek younlat. Sis boaz ynnden gelen binden fazla isyanc mfrezeyi sarmaya balad. nc, art, yanclar, hepsi biraraya geldiler. Birlik plak arazide savunma dzenine geti. Toprak donduu iin siper kazmak imknszd. Ba siperi ile yetineceklerdi. syanclar giderek oalyordu. Mfrezeyi, isyanclara durmadan ate yadran makineli tfeklerin etkisi korumaktayd. Makineli tfek cephanesi hzla azalyordu. syanclar ortada, akta duran atlar vuruyorlard. Atlarn

vurulmas, inlemeleri herkesi rpertmekteydi. Hseyin Bey birlii kurtarmak iin geri ekilmenin zorunlu olduunu grd. Emrini verdi. ekili en zor harekettir. Deneyleri az yeni subaylara, erlere yardmc olmak, korumak iin ate hattna geldi. Subaylar, erleri uyaryordu: "Srnerek ekil... Onba, dikkatli ol... Haydi olum acele et... Brakn arlklar..." ~~' Bir serseri kurun bu can cmertliini affetmedi. Yarbay Hseyin Bey vurulup dt. Mfreze, ehit komutan ve yarallarla birlikte, makineli tfeklerin korumas altnda geri ekildi. Silah seslerini duyan teki mfreze yetiince isyanclar kayboldular. Bir subay, otuz sekiz er, mfrezenin arlklar ve muhafz erleri asilerin eline gemiti. GAZ PAA sabah Genelkurmay'a giderek Fevzi Paa ile grt, leyin de Fethi Okyar' Meclis'teki odasnda ziyaret etti. Konu isyand.
89

nc Blm 117

Fethi Bey olayn snrl, yerel bir isyan, ilkel bir irtica olay olduu kansndayd. Geni bir skynetim uygulamasn gerekli grmyordu. Hele ksmi de olsa bir seferberlik ilanna karyd. Var olan imknlarla, ii geniletmeden, halk heyecana vermeden bu hareketin bastrlabileceine inanyordu. Gazi "Bu sabah da bir mfrezemizi yenmiler" dedi. Fethi Bey bu durumu doal karlad: ''Cephe savana alm ordunun babozuklarla mcadelede biraz bocalamas doaldr. Bu hal geer." Gazi Fethi Beye doru eildi: "Valilerden ve Genelkurmay'dan gelen raporlar okuyor musun sen?" Fethi Bey Gazi'nin sinirlendiini anlamamt. Sknetle yant verdi: "Frsat bulduka. Bu ile ileri Bakan Cemil Bey yakndan ilgileniyor."
90

Gazi Fethi Bey'den ayrlp direksiyon binasna gelir gelmez smet Paa'ya yldrm telgraf ekti: "Hemen Ankara'ya dnmeni rica ederim'.' SMET PAA'ya telgraf yldrm hzyla ulatrld. Bu srada oturma odasnda kimine kzarak, sinirlenerek gazeteleri okuyordu. Yalanlar, abartlar, maksatl haberler, halkn din duygularn kabartacak yazlar artarak sryordu. mer yere serilmi bir battaniye zerinde oynamaktayd. Annesi odasnda dinleniyor olmalyd. Eine seslendi: "Mevhibe Hanm, Gazi hemen Ankara'ya dnmemi istiyor. nemli bir olay olmal. Siz tela etmeyin, sonra gelirsiniz. Ben bu akam Ankara'ya hareket edebilir miyim?" " " "4 I Paa'nn bavullarn hazrlamaya giriti. l. SVAR Tmeninin Komutan 21 ubat Cumartesi sabah
Evet

bir alayn Diyarbakr'da brakarak, bir alay ile Hani'ye hareket otu. (nc alay olan 21. Svari Alay Alibardak'ta) 118 nc Blm Svari Alay, karlat kk isyanc gruplarn tepeleyerek ilerledi, ksa bir atmadan sonra Haniye girdi. Hani'de ynetim yeniden kuruldu. Silahlar topland. Esir olanlar bir binaya hapse* dildi, f f f ok gemeden isyanclar Hani'yi geri almak iin kageldiler. ok kalabalktlar. Propaganda etkili alyor, eyh Sait'i Allah'n grevlendirdii inanc yaylp duruyor, her gn blgeden bir-iki airet isyana katlyordu. Hani'yi kuattlar. ki yan da iyi dvyordu. Ama makineli tfekler ve svarilerin pervaszl isyanclar yldrd. Para para ekildiler ve kamaya baladlar. Tam svariler iin uygun bir durumdu bu. Subaylar

da, erleri de heyecanlandrd. Komutan da heyecana kaplarak kaanlar takip etmelerine izin verdi. Alay atland. Kllarn ektiler, taburlara ayrlp kaan isyanclarn ardna dtler. Hani'de yalnz toplar, makineli tfekler, arlklar, katrlar, Tmen Komutan ile on kadar subay ve 150 svari kalmt. BTLS te bulunan bir alay da ayn gn Lice'ye hareket ettirilmiti. Bu hesaba gre isyanclar, Svari Tmeni ile gneyden, bu piyade alay ile doudan sktrlm olacaklard. Bu iki kuvvetin isyan bastracana gvenenler az deildi. Oysa isyan dalga dalga yaylyordu. Tipi vard. Piyade alay kara bata ka batya doru ilerlemeye balad. Lice-Bitlis aras ku uuu 130 kilometreydi. ok engebeli bir araziyi amalar gerekiyordu. Lice'ye bir haftada ancak varabilirlerdi.

A kurt srleri alay uzaktan izliyorlard. Komutan on gnlk yiyecek ve yetecek kadar cephane almt. Katrlara yklenmi drt makineli tfekleri ve iki de da toplar vard. ANKARA istasyonu Bakanlar ve milletvekilleriyle doluyordu. Kaynayan Ankara'da smet Paa'nn dnecei haberi bomba gibi patlamt* nc Blm 11^ Biraz sonra Gazi Paa da geldi. Nedense yalnz Babakan Fethi Bey yoktu. Kulaktan kulaa dedikodu yaplyor, smet Paa'nn geliinden memnun kalmad fsldanyordu. Tren saatinde gara girdi. Halk Partisi Genel Bakan Vekili smet Paa alklarla karland. Gazi ile kucaklatlar. smet Paa salkl grnyordu. ok iyisin. "Teekkr ederim." "Doru bize gidiyoruz." "Peki."

Latife Hanm smet Paa'ya kendi eliyle ay ikram etti. Biraz konutular. Sonra Paalar eli kabul odasna kapandlar. Gazi durumu, olay hakknda edindii bilgileri, dncelerini, tahminlerini, sezgilerini, kayglarn, Fethi Beyin tutumuyla birlikte geni olarak smet Paa'ya anlatt, belgeleri okudu. Fethi Bey'in yava, lml, ekingen tutumunun Bakanlar Kurulunda tartmalara yol atn aklad. , le yemei iin ara verdiler. Yemekten sonra tm bilgileri biraraya getirerek|ve btn Trkiye'yi dikkate alarak genel bir durum deerlendirmesi yaptlar ve u ortak kanda bulutular: Bu olay, bir kar-devrim hareketiydi. Mtareke ile balayp gelien, milli olan her eyi, Meclis'i, Cumhuriyeti, zgrl, kadn hareketini, uygarlama abalarn durdurmay, ykmay amalayan anlayn bir parasyd. eyh Sait
91 92

Efendi'nin at bayrak, kanl 31 Mart bayrayd. Dinciler, saltanatlar, hilafetiler, Cumhuriyet kartlar, bu anlay ka zamandr aka basn araclyla, gizlice dini rgtler yoluyla Trkiye'nin her yanna yaymaya alyorlard. Meclis'i aalyorlard. Bu zgrlk deil kaostu, anariydi. kinci Merutiyet de bu yzden hzla yozlam, 31 Mart felaketi patlamt. Olayn baka blgelere de bulamas olasl vard. Dincilerle ayrlklar arasnda anlama olduu seziliyordu. stanbul en duyarl yerdi. Yeni Trkiye'ye zarar vermek iin, bu gerici, ykc, ad anlay destekleyecek d gler de eksik deildi. Nitekim Yunanistan'daki bir Ermeni rgt Gazi'nin ldrlmesine karar vermiti. Bunun iin Trkiye'ye kiilik bir suikast etesi yollayacakt.
120 nc Blm

Rejimi ve uygarlama hamlesini, ksacas gerek kurtuluu koruyacak

ciddi nlemler alnmas gerektiinde gr birliine vardlar. Yoksa btn olumlu sonular ile Milli Mcadele boa gidebilirdi. M. Kemal Paa smet Paa'y brakmad. Ailesi gelene kadar ankaya'da kalacakt. "Akam yemeine Meclis Bakan Kzm zalp Paa ile Fethi Bey'i armay dnyorum. Grrz. Ne dersin?" iyi olur. nlem almakta gecikmeyelim. syan nedir bilmeyen anlamaz. Bir gn bile ok nemlidir." ALAY kaak isyanclarn ardna dtkten bir zaman sonra yeni bir isyanclar dalgas sessizce Haniye sokuldu. 300-350 kiilik bir grup doudan, baka bir grup da gneyden Hani'ye baskn verdiler. Hani halknn bir blm de isyanclara katld. Kararghlar ile 150 atl karmakark bir halde ve byk glkle Hani'den karak gneydeki bir kye (eritan'a) ekildiler. Alay isyanclar kovalayp bir blmn tepelemiti. Nee
93

iinde Hani'ye dndler. Hani elden kmt. Hibirinin neesi kalmad. Hani'den kmakla yanl yaptklarn anladlar. Duygu akl bastrnca sonu felaket oluyordu. Onlar da ks ks eritan'a ekildiler. Hani'deki arlklar, toplar asilerin eline gemi, 7 subay esir dmt. Kzm nan Paa'nn fkesi karargh sallyordu. LCELLER ile eyh Sait Efendi arasndaki anlamazlk zlm, Lice de isyanclara almt. Lice'ye atlarnn zerinde gsterili bir biimde girdiler. nde beyaz atl eyh Sait Efendi vard. Atn ban Lice Mftsnn olu ekiyordu. eyhin sanda Lice Mfts, solunda Mftnn ktibi, arkalarnda da baz Lice Beyleri bulunuyordu. Bunlar tutsak alnan bir Trk binbas izlemekteydi. * Halk tekbir ekiyor, saygyla eyhin atnn yelesini pyordu. Allah'n grevlendirdii kurtarc gelmiti.
94 94

nc Blm 121 AKAM YEME ok ksa srd. Misafir salonuna getiler. Son raporlar okundu. Kuzeyde apukur (Bingl) ve Palu, gneyde Ergani ve Maden isyanclarn eline gemiti. Palu'dan sonra Elaz'a ilerleyecekleri anlalyordu. Her girdikleri yerde hapisaneleri boaltyor, ncelikle devlet dairelerini yama ediyorlard. Hani ve Lice'ye de girmilerdi. Bundan sonraki hedefin Diyarbakr olduu anlalyordu. Fethi Bey olayn kk, yerel bir olay olmadn kabul etti. O na kadar en az il isyanclarn eline gemiti. Yaylma sryordu. Skynetim ilan edilmesini o da gerekli buldu. Skynetim ve skynetim mahkemeleri, isyann hzn kesebilir, kkrtclarn bir daha dnmelerini salayabilirdi. Gece Meclis'te Gazi'nin bakanlnda Bakanlar Kurulu topland. Toplantya Genelkurmay Bakan Fevzi Paa da katld.

syanclar zerine yollanabilecek toplam kuvvet bu kadard. Bu da isyan bastrmaya yetmiyordu. syan blgesine daha fazla kuvvet gndermek iin gney snrndaki dzeni btnyle bozmak gerekiyordu ki buna imkn yoktu. ngilizlerle gerginlik srmekteydi. Sorun ancak ksmi seferberlik ilan etmekle zlebilirdi. Babakan karar veremedi. Halk heyecanlandrmay, daha yeni savatan dnm erkekleri tekrar silah altna alp savaa srmeyi doru bulmuyordu. Skynetim ilan ile yetinilmesini istedi. Gazi ve Fevzi Paa bir-iki gn iinde Babakann da durumu anlayacan dnerek srar etmediler. Gece toplants Ankara'daki gazetecileri ok heyecanlandrmt. Meclis'te gazetecilere ayrlan odada toplanp sonucu beklediler. Bakanlar Kurulu, 21 ubat gn isyan szcn ilk kez kullanarak 12 il ve 2 ilede skynetim ilan ettiini aklad.
95

Ooooo! Karar yldrm telgraflarla gerei iin ilgili i l l e r e , bilgi iin teki illere bildirildi. Daha da nemli baka bir gelime oldu. Ama gazeteciler bunu ertesi gn reneceklerdi. Adalet Bakan M. Esat Bey bir kanun tasars hazrlam ve Bakanlar Kuruluna aklamt. 122 nc Bolm Tasar Vatana hanet Kanunu'na bir madde eklenmesi hakkndayd: Bundan byle, dini siyasi amalarla kullanmak, siyasete alet etmek, dini alet ederek devlet eklini deitirmeye kalkmak, dini alet ederek halk arasna ayrlk sokmak vb. vatana ihanet saylacakt.
96

Kanun dinin siyasi amalarla suiistimalini (ktye kullanmn) kesin olarak engellemeyi ngrmekteydi. Bu neri memnunlukla ve oybirlii ile kabul edildi. Yasaklanan eylerin hepsi dine aykryd

zaten. Kanun, dinin yceliini koruyor, ok kan, can, emek, sabr, gzya, zveri ve acyla kazanlm olan Cumhuriyeti gvence altna alyordu. HALK PARTS Grubu 23 ubat 1925 gn eski Meclis binasnda topland. Buras Halk Partisi Genel Merkezi olarak kullanlyordu. Babakan gruba hkmetin ald kararlar ve gerekelerini aklad. smet Paa Genel Bakan Vekili olarak nemli bir konuma yapt. zetle "Bir devrim srecindeyiz." dedi, "..eitli nedenlerle bu durumdan memnun olmayanlar iten dtan kkrtanlar var. Byle bir olay bugn olmasa, yarn olacakt. Dzenin deimesini istemeyenler eskiden beri dini alet etmi, halk can evinden yakalayarak ayaklandrmlardr. Milli Mcadele bunun birok rnei ile doludur. Hibirini unutmuyoruz. Herkes bu olaylardan ders almak zorundadr. Hkmetin verdii kararlar destekliyoruz. Bundan

sonra alnmas gerekli nlemler de gecikmeyecek, bu sorun kknden bitirilecektir." Birinci Meclis'in ilk gnlerini anmsatan heyecanl, kararl bir hava esiyordu. Meclis bu isyan ile dman igalini ayn derecede tehlikeli gryordu. ismet Paa'dan sonra Adalet Bakan M. Esat Bozkurt tasar hakknda bilgi sundu. Alklarla karland. Kar-devrime kar Cumhuriyeti ve adalk hamlesini koruyan, bunlara ebedilik salayan hukuki nlem alnmt. Dr. Reit Galip bu geliimi cokuyla karlad, gerekirse daha geni nlemler alnmas gerektiini savundu. Bu, ya onurlu ve ba dik yaama, ya da srnme, dilenme arasnda bir hesaplamayd. Gazi de gelmiti. Odasndan grmeleri izliyordu. nc Blm 123 Toplant sona erince ileri gelen milletvekilleri ile konuup grlerini
97

ald. Sonra Bakanlar Kurulu toplantsna bakanlk etti. syan blgesinden alnan bilgiler akland.! Hkmet birliklerinin yetersizlii, isyanclarn cesaretini ve isyana katlm artryordu. Bu kez Babakan gecikmeyle de olsa, ksmi seferberlik yaplmasnn gerektiini kabul etti. Hangi birliklerin seferi duruma geirilecei Genelkurmayca saptanacakt. GRUP toplantsndan szan bilgiler ve yansyan hava, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi ynetimini kayglandrmt. Baz Halk Partili milletvekilleri olup bitenlerden muhalefet partisini sorumlu tutuyorlard. Nitekim bir Halk Partili milletvekili, arkada bir muhalif milletvekiline dedi ki: "Byle geri, ilkel, yoksul, ad bir toplum olarak kalacak deildik. Tanzimatlar gibi yarm yamalak bir eyler yapmak sorunu zmeyecekti. Daha kkl nlemler almak, biri tekini tamamlayacak
98

devrimler yapmak gerekiyordu. Bunlar birlikte yapmalydk. Uygarlk zaferini de birlikte kazanmalydk. Sudan nedenlerle bizden ayrlarak irticaya, devrim kartlarna cesaret verdiniz." "Biz iyi niyetle yle dndk..." "..Dur, szm bitireyim. Halk kazanmak iin dini kullandnz. Cumhuriyeti olduunuz bile pheli." "Ooo, yoo!" "..Devrim yaplmasna kar olduunuzu akladnz. stanbul'un yeniden bakent yaplmas iin demeler verdiniz. Gerici, blc stanbul gazeteleriyle ibirlii iindesiniz. Siz kimsiniz? Aydan m geldiniz? Mtarekeyi ve Milli Mcadele'yi yaamadnz m? Neler olduunu ne abuk unuttunuz. Ne yaplyorsa, yaadmz felaketler bir daha yaanmasn diye yaplyor. Bunu anlamamak iin Damat Ferit kafal olmak lazm." Muhalif milletvekili dayanamad uzaklat.
99

Muhalefette de eitli grler vard. Bu aamada Fethi Bey hkmetinin ve kararlarnn desteklenmesi uygun grld. 124 nc Blm SYANCILAR Palu'dan sonra Elaz zerine yrye gemii lerdi. Elaz Valisi ve Tugay Komutan birtakm nlemler almlarf d. Hibiri ie yaramad. syanclar ellerinde Kuranlar, mushaflar, yeil bayraklar, tekbir ekerek 24 ubat 1925 sabah Elaz'a girdiler. nce cephanelii, jandarma dairesini, hastaneyi yamaladlar. Hapisanedeki mahkmlar serbest braktlar. Adliyedeki belgeleri yaktlar. Vali ve Tugay Komutan, birka savunma giriiminden sonra, toplayabildikleri memurlar ve askerlerle ehir dna ekildiler. Frat zerindeki ahap zoli kprsnde son kez bir savunma hatt kurdular. ehir isyanclara kald.
1 00

Bat Cephesi Kc ^utan eyh erif Efendi de Elaz'a geldi. Devlete bal yneticileri grevden ald. ehrin ileri gelenlerini valilie davet etti. l Mfts Mehmet Efendiyi Vali olarak atad. Yamann ehre yaylacandan korkuluyordu. Yama olmayacana sz verdi: "Kaygya yer yok. Amacmz dini ve Kuran kurtarmaktr." eyhin verdii sz ehre yayld. Daha nce hi byle bir olay yaamam olan Elazllar inanp evlerine ekildiler. Gece yama balad. eyh engel olmaya altysa da baaramad. Yama hrsn yenemedi. Ama halk aylmt. Silahla, sopayla kar koymaya baladlar. Baz apulcular tepelediler. Yama ileri gidemedi. lk kez halktan tepki gryorlard. ehrin gvenli bir kesine ekilip sabah beklediler. Elaz halknn dvmeye hazr

olduunu fark edince sabah Malatya'ya yrmeye karar verdiler. Ne olacak, oray talan ederlerdi. Bara ara yola ktlar: "Malatya'ya gidiyoruz. Mslman olanlar arkamzdan gelsin!" Bir blm Elaz'da yapt yamayla yetinip Palu'ya geri dnd. Kalanlar Malatya'ya yrdler ise de ehre giremediler. Kimi yakaland, kimi kat. MECLS 25 ubat 1925 gn 14.15'te ald. Bakan Kzm zalp Paayd. Babakan Fethi Bey krsye geldi, nce isyan blgesindeki askeri durumu anlatt. Sonra ele geirilen belgelere dayanarak isyann nc Blm 125 ieriini, amacn aklad. Bu bir slam-Krt isyanyd. Bu aamada gerici, kardevrimci nitelii ar basyordu.
m'

Gerekli her nlemin alnacan syledi.

Bu aklama alklarla karland. Babakandan sonra muhalefet lideri Kzm Karabekir Paa sz alarak skynetim kararn destekledi. zetle dedi ki:
Kzm zalp

"Milli varlmz tehlikeye koyanlar, her trl lanete layktr. ya da d bir tehlike karsnda bu vatann btn ocuklar birlik iinde her fedakrla hazrdr." Bu konuma da ok alkland. Mahmut Esat Bey, dinin suiistimali ile ilgili kanun tasarsnn ncelikle grlmesini nerdi. Uygun grld. Adalet Komisyonunun raporu okundu. ok ksa bir-iki konumadan sonra tasar, oybirlii ve alklarla kabul edilerek kanunlat. smet Paa, Fevzi Paa, Genelkurmay kinci Bakan Kzm
1 01

Orbay Paa akam ankaya'da, Gazi'nin bakanlnda biraraya geldiler. Harita bana geildi. Hangi birlikler seferber edilecekti? syan nasl bastrlacakt? Seferberlik tamamlanana kadar ne yaplacakt? ki kolordu ile baz birliklerin seferber olmas yeterli grld. Hazrlklar tamamlanana kadar birlikler bulunduklar yerde direnecek, taarruz ve takipte bulunmayacak, bekleyeceklerdi. Diyarbakr kesin olarak savunulacakt. Genel plan yle belirlendi: Seferberlik bitince isyan blgesi kuatlacak, ember gittike daraltlarak isyanclar sarlp teslim alnacakt^ Kuatmaya mmkn olduu kadar sessizce balanacakt. GAZI ge saate kadar Meclis'teki odasnda kalyor, alyor, ilgililerle gryor, uyaryor, tm iller ile balant halinde bulunuyordu. Gizli telgraflar zel Kalem Mdrne yardm eden Hasan
1 02

Rza Bey'le yolluyordu telgrafhaneye.

_

126 nc Blm
Gece yarsna doru telgrafhaneden dnen Hasan Rza Soyak'a son olarak yeni bir telgraf metni verdi: "Bu yazy ifrele, tekrar telgrafhaneye git, zerine 'bizzat alacaktr* kaydn koy, telgraf gidecek kimseleri telgraf bana ar, hemen yant iste. Yantlarn al, getir." Telgraf Erzurum ve Trabzon Valileri ile stanbul'daki Kolordu Komutan kr Naili Paa'ya ekecekti. Telgraf yaklak yleydi: "Gneydeki hadisenin genel bir irtica hareketinin balangc olmasndan endie ediyorum. Bu bakmdan mntkanzda vaziyet nedir? Yaplacak bastrma hareketi srasnda oradan emin olabilir myz? Cumhurbakan btn olaslklar yokluyordu. Son olarak

nden de gven verici, olumlu yant alnca rahatlad. Telgraflar ve yantlarn yaktrd. "Haydi gidelim ocuk." LCE'ye yrmeye alan Piyade Alayna haber gnderilerek Bitlis'e geri dnmesi emredildi. Emri getiren haberciler yar donmu haldeydiler. Battaniyelere sardlar, ate yakp sttlar, ay verdiler. Canlar geri geldi. Alayn dn daha zor oldu. Souktan kirpikleri bile buz tutup birbirine yapyordu. Ama karnlar tok, srtlar pekti. "Allah devlete zeval vermesin!" Hibir isyancyla karlamadan dndler. Byk kuatmay bekleyeceklerdi. SEFERBERLK, ilgili birliklerin blgelerinde ilan edildi ve genler silah altna arld. Halk oullarn askere yine davul zurna ile yolluyordu. Askere arlanlar askerlik ubelerine gelmeye baladlar. Bunlarn ou deneyli, sava grm, zaferi tatm, dman
1 03

kovalam gazilerdi. Bir an nce cepheye gitmek, isyan kararak devletin ve milletin ban belaya sokan isyanclar tepelemek istiyorlard. ok fkeliydiler. On yldr ilk kez bar yaanmaktayd. Devlet yaralar sarmaya, eksikleri gidermeye abalyor, halk yeni yeni kendine geliyordu. Tam bu srada isyan karmann bir tek ad vard: Hainlik. nc Blm 127 Baz anakkale Sava gazileri de askere alnmak istediler ama hepsi, elleri, yzleri plerek evlerine gnderildi. Seferberlik depolar alm, giysiler, ara ve gereler, toplar, makineli tfekler, mermiler, fiekler, el bombalar karlyor, birliklerin mevcudu ve silahlar iki katna ykseltiliyordu. Ksa sreli bir talim ile bilgiler tazelenecek, birlikler kuatma hareketi iin emir bekleyeceklerdi. DYARBAKIR-MARDN yresine Adana ve Konya evresinde

konulanm olan tmen yollanacakt. Bunlar isyan blgesini gneyden kuatacaklard. Bunlarn seferber hale getirilmeleri ve demiryolu ile Mardin'e gnderilmeleri gerekiyordu. Gney demiryolunun Meydanekbezobanbey arasndaki ksa blm Suriye toprandan gemekteydi. Bu yoldan askeri birlik geirmek iin Suriye'yi igali ve smrs altnda tutan Fransa'dan izin istemek zorunluu vard. Fransa'ya bavuruldu,. Hkmet ngilizlerin bask yaparak Franszlarn izin verme- I sini engellemesinden, hi olmazsa geciktirmesinden ekiniyordu. syann srmesi ngilizlerin iine geliyordu. u anda Musul'da incelemelerde bulunan l komisyona, Trklerin Krtleri ynetemediini, Musul'u hi ynetemeyeceklerini anlatyor olmalydlar. ngiliz basn da Trkiye'yi bu isyanla baa kamayacak halde gstermeye alyordu. j
104

syan ok kritik bir zamanda patlak vermiti. Musul'un elden i gitmesine neden olabilirdi. Fransa'nn yant beklenmeye baland. DYARBAKIR'n savunmasndan sorumlu olan Mrsel Paa, kuzeye keif kollar srmt. syanclar izletiyordu. Diyarbakr'a doru bir hareket yoktu daha. Makineli tfekler surlarn zerine, toplar ehrin uygun yerlerine yerletirilmi, surlarda^i gzcler ile topular arasnda telefon hatlar kurulmutu. Surlar zerinde keskin nianc askerler de yer alacakt. ehrin drt giri kaps v a r d . H a r e k e t balaynca iki kap ka- i patlp barikatlanacakt. ki kap ileri mevzilerdeki birliklerin geli 128 nc Blm gidileri iin yar ak braklacakt. Surlarn baz yerleri ykkt. Bu gediklere eldeki imkna gre kuvvet ylacakt. Genelkurmay riski gze alarak snr birliklerinden alay ekti,

Mrsel Paa'nn emrine verdi. Bunlar seferberlik d olduklar iin sayca zayf alaylard ama gelmeleri Mrsel Paa'y ok sevindirdi. Mardin'den de bir topu birlii geliyordu. Diyarbakrllar isyana kesinlikle karydlar. Ama ehirde isyanclarn kafasnda -be kii bulunabilir diye ilgililer uyank duracaklard. Sava srasnda kimse sokaa kmayacakt. Gneydeki bir tarla havaalan olarak kullanlmaktayd. uak nbetlee uarak isyan kuvvetlerinin durumunu gzlyordu. Bir tehlike belirirse havalanp Adana'ya gideceklerdi. HALK PARTS grubu 2 Mart 1925 gn uzun sren bir toplant yapt. nlem almada ar davranlmas, irticaya kar yeni nlemlerin alnmamas, baz gerici, fesat, nifak stanbul gazetelerine gsterilen geni anlay, milletvekillerini, zellikle arlar ok sinirlendirmiti.

Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nden Rt Paa stiklal gazetesine bir deme vererek, "eyh Sait isyannn bir nemi olmadn, kuvvetinin birka yz atl ile mritlerden ibaret olduunu, olayda yabanc parma da, eriat istei, din smrs de bulunmadn" sylemiti. Ksacas hkmetin sert nlemler almak iin olay abarttn iddia ediyor, irticay grmezden geliyor, belgeleri, olaylar, yamalar, ardarda elden kan illeri hi dikkate almyordu. Kzm Karabekir'in anlayl konumasna uymayan bir iddiayd bu. Muhalefet partisinde deiik bir hava esmeye balamt.
105

Bu deme Halk Partilileri daha da kayglandrd. Demek ki muhalefet irticaya arka kacakt. te bu olamazd! Grup toplants ok gergin geti. stanbul basnndan ve

stanbul'daki baz merkezlerden Anadolu'ya yaylan gerici, tehlikeli anlaytan, muhalefet partisinden sz edildi, Rt Paa'nn aklamas eletirildi. Fethi Bey irticaya kar daha geni nlemler alnmasn isteyenle e u yant verdi: "Lzumsuz iddetlerle ben elimi kana bulayamamf
nc Blm 129 Bu sz ok tepki toplad. Kimse kanl nlem istememiti. stenilen kapsaml kanuni nlemlerdi. Bu yersiz sz Fethi Bey'in durumunu sarst. Gvenoyu alamad. Gazi Paa odasnda alyordu*. Parti grubundan gven alamayan Babakan Fethi Bey, Cumhurbakann ziyaret ederek istifasn sundu. Gvenoyu alamamasn smet Paa'nn etkisi olarak grd. Bunu unutmayacakt.
1 06

Cumhurbakan smet Paa'y davet etti. Yeni hkmeti kurmasn istedi. smet Paa kabul etti. Birok konudaki dnceleri ortakt. Eski Meclis'ten birlikte ktlar. Halk soua aldrmadan bekliyordu. Anadolu ihtilalinin iki liderini sevgiyle alkladlar. Liderler ankaya'da sabaha kadar grtler. adalamak, bunun gereklemesini salayacak devrimleri yapmak, gerek demokrasi iin salkl, mrl bir zemin hazrlamak m, yoksa var olan durumu srdrmek mi? Hangisi daha yararlyd, doruydu? Hangi yolu semeliydiler? Bunu ok konumulard son gnlerde. Son bir kez daha konutular. Tarihi bir karar vereceklerdi. Gazi "Biz milleti ve devleti kurtaracak ve yaatacak olan karar ne ise o karar verelim.." dedi, "..Byk idealimize yryelim. Bu ksa sre iinde gerekli temel devrimleri yapalm, zlemini

ektiimiz gerek demokrasi iin gerekli zemini ve insanlarmz hazrlayalm. Geriliin, ilkelliin, yoksulluun, banazln kader olmadn kantlayalm. Avrupa karsnda aalk duygusuna kaplmay kknden yok edelim. Milleti ve devleti bu aresizliklerden, yokluklardan, geriliklerden kurtarp esenlik yoluna karalm. adala alalm. Nasl bir miras devraldk, ne yaptk, ne kadar baarl olduk, ilerde millet ve tarih hkmn verir. yi niyetli ama ksa dnt baz insanlardan aferin almak iin milleti ve devleti bu aciz, geri, ilkel halde brakamayz" ismet Paa destekledi: "Brakrsak asl o zaman akll, vicdanl yurtseverler, ilerde bizi korkaklkla, idare-yi maslahatlkla, bilinsizlikle sularlar.* 130 nc Blm SMET PAA ertesi gn parti ileri gelenleri ve bakan adaylar ile grmeye balad.
107

Bu grmeler srerken Fethi Bey leden sonra Meclis'te sz alarak, 'partisinin grup toplantsnda gvenoyu alamadn, bunun iin istifasn verdiini' aklad. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi yneticileri, kskandklar smet Paa'nn Babakanla gelmesinden huzursuzlandlar. |smet Paa bakanlarn seti ve Cumhurbakannn onayna sundu. Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna yine Dr. Refik Saydam' getirmiti. Doktorlar mutlu oldular. 4 MART 1925 gn Meclis, uzun sren Halk Partisi grubu toplantsndan sonra 17.40'ta toplanabildi. Bakanlk krssnde Kzm zalp vard. isyan lanetleyen telgraflar yamaktayd. O gnk telgraflar yollayanlar akland. Fethi Bey'in istifas, Babakanla smet Paa'nn atand hakkndaki yazlar ve bakanlar listesi okundu. ismet Paa krsye gelerek hkmetinin programn aklad.
108

Bu ksa bir programd. 'syann hzla bastrlmas, fesadn nlenmesi, genel huzur ve sknun korunmas iin hzl, etkili nlemlerin alnaca' blm alklarla karland. Programn ierii tartlmad. Ali Fuat Paa hkmetin neden deitiini anlamak istiyordu. Bunun nedenini bilmeden smet Paa hkmetine gvenoyu vermeyeceklerini aklad. Ama smet Paa'ya oy vermemekti. Sonradan katlp ikinci adam olmutu. Bunu hl ilerine sindiremiyorlard! Oylama yapld. Bakan sonucu aklad: 153 gven, 23 gvensizlik, 2 ekimser. smet Paa teekkr etti, sunduklar bir kanun tasarsnn ncelikle bu akam grlmesini nerdi, neri kabul edilerek tasar Adalet Komisyonuna gnderildi. Ksa bir aradan sonra Meclis 19.50'de yeniden topland. Takrir-i Skn (sknetin salanmas) adn tayan kanun

tasars hakknda Adalet Komisyonu incelemesini yapm, tasary uygun bulduunu bir raporla Meclis'e bildirmiti. Dokuz kiilik konc Blm 131 misyonun iki yesi tasarya muhalif olduklarn raporda belirtmiti. Bu yeler Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin yeleriydi. maddelik tasarnn grlmesi, tartlmas saatler ald. Tasar hkmete geni yetkiler veriyordu. Muhalefetin Karabekir Paa, Rauf Bey, Ali Fuat Paa, Feridun Fikri Dnsel gibi ar toplar, iddetle itiraz ettiler. Sz alan baz iktidar milletvekilleri ile Babakan da muhalefetin itirazlarna kar ktlar. Hkmet iki stiklal Mahkemesi kurulmas iin de Meclisin karar vermesini istiyordu. Bu neri de tartmalara yol at. smet Paa eski silah ve dava arkadalarn dinlerken dnyordu: "Cumhuriyet henz bir yln yeni doldurmu. Memleketin her
109

tarafnda irtica alabildiine tahrik ediliyor. Memleketin bir kesinde silahl bir irtica hareketi balam, hadise sratle yaylyor. Btn bu artlar iinde Takrir-i Skn Kanunu ve stiklal Mahkemeleri gibi radikal tedbirlere mracaat etmeden Cumhuriyeti korumak mmkn m?" Tasar gerekten radikaldi. Kanunlat zaman iki yl yrrlkte kalacak, zgrlkler -ilke olarakhkmetin uygun grd oranda kullanlabilecekti. Bir sivil skynetim kanunu gibiydi. Tasar 122 oyla kanunlat. 22 red oyu verilmiti. ki stiklal Mahkemesinin kurulmas da uygun grld. Yeni bir dnem balyordu. TARTIMALAR bitmedi, saat ok ge olduu halde, Meclis kulisinde devam etti. Milletvekilleri dalp gidemiyorlard. Muhittin Baha Bey, "Yunanistan'dan 400.000 gmen gelmi.." diye baryordu, "..devlet bunlar m yerletirsin, bu rezil isyanla
110 111 1 12

m urasn?" kr Kaya Bey, "Tam Musul ii konuulurken bu olayn patlak vermesi ngilizlerin ok iine yarayacak" dedi. Sreyya Yiit ok kzgnd: "Onlarn kkrtmad ne malum?" Zamir Bey'le lyas Sami Efendi bir keye ekilip oturdular.
#_

ikisi de zgnd. Zamir Bey, "Dini siyasete alet etmenin sonu budur" dedi, "..sonunda mutlaka kanl bir olay patlak verir." 132 nc Blm llyas Sami Efendi heyecanland: 1 "Bak efendi, gerek dindar dini hibir eye alet etmez, edemez. I nk Allah'tan korkar. Bunlar din tccar, eytan ordusu ya da | tam cahil!" | Muhaliflerden Gmhane milletvekili Zeki Bey eve gitmek iin karken, Hamdullah Suphi Bey'e rastlad, fkeyle "Hangi medeni memlekette byle bir kanun vardr?" diye sordu.

Hamdullah Suphi Bey daha da fkeyle, "Hangi medeni memlekette byle olaylar yaanyor?" diye sordu. Kapda bekleyen halk Meclis'ten kan IsHamdullah Suphi met Paa'y alklad. Haykrlar duyuldu: Bey "Kahrolsun blcler!" "Kahrolsun Cumhuriyet dmanlar!" "Birlii kundaklayanlara lanet olsun!" smet Paa halk selamlayarak arabasna bindi. Gazi bekliyordu. LATFE HANM paalarn yannda pek az oturdu. Mevhibe Hanm', ocuu, annesini, yeni eve ne zaman tanabileceklerini sordu. Atla nnden gemi, evin pembeye boyandn grmt. "Onarm bitmi. Haftaya tanabileceimizi sanyorum." "Gle gle oturmanz dilerim." "Teekkr ederim." Paalar yalnz brakp ayrld. smet Paa Meclis grmelerini zetledi:

"Takrir-i Skn Kanunu, hkmete tand geni yetkilerden dolay, hayli sert tartmalardan sonra kabul edildi." "Olaand bir kanun olduu muhakkak. Keke byle bir nlem almak gerek meeydi." "Haklsn." "..Milli Mcadeleyi bile skynetimsiz ve basna sansr koymadan idare ettik. Ama dnmyorlar ki Cumhuriyet bir yan bitireli alt ay oldu. Kurulduundan beri rselemek, sarsmak, ykmak iin durmakszn alyorlar. Ne isterlerse sylediler, yazdlar. Sabretmekten baka, ne yaptk?" Hi, nc Blm 133 "Cumhuriyet dmanlar silaha sarldktan sonradr ki bu olaand nleme bavurduk. Tarih elbette bu durumu dikkate alacaktr." | Gn aarana kadar konutular. GAZ ertesi akam Fethi Bey'i, eini ve Fethi Bey'in sevdii kimseleri akam yemeine ard. Yemekte vd, hizmetleri iin
y

teekkr etti. Eski gzel anlardan sz etti. Fethi Bey gvensizlik oylarnn olumsuz etkisini daha zerinden atamamt. Zaman zaman durgunlayordu. Yemekten sonra misafir salonuna geilince, Latife Hanm Fethi Bey'i neelendirmek iin piyanonun bana geerek canl, kvrak paralar ald. Baz Franszca arklar birlikte sylediler. Fethi Bey bir ara Gazi'den fsltyla bir ricada bulundu: "Yurt d bir grev isteyebilir miyim?" "Elbette. Nereyi emredersin?" "Paris bo sanyorum." "Evet bo." Fransa ile normal diplomatik ilikiler kurulmak zereydi. Kurulur kurulmaz Fethi Bey milletvekilliinden ayrlarak Paris'e Bykeli atanacak, giderken, Gazi'nin de katld bir trenle uurlanacakt. UAK raporu isyanclarn Hani evresinde toplandklarm

gsteriyordu. Ertesi gn ileri keif kollarndan isyanclarn harekete getikleri bilgisi geldi. Konya-Adana blgesinden beklenen birliklerin yetimeleri imknszd. Seferberlik ilannda ge kalnmasayd, bu skntlar yaanmayacak, dolgun birlikler yerlerini alm olacaklard. Diyarbakr eldeki kuvvetle savunulacakt. Mrsel Paa subaylarna, astsubaylarna ve erlerine gveniyordu. Emrine verilen iki piyade alayn surlarn dna, ehrin kuzeyine yerletirdi (6.*ve 63. Alaylar). nc alay (36. Alay) ihtiyat birlii olarak surlar iinde kald. stihkm ve muhabere blkleri, muhafz takm, jandarmalar, jandarma okulu rencileri yardm gereken yere koacaklard. Beklemeye baladlar. 134 nc Blm

ECZACI brahim Cemal Bey daha yeni yarbay olmutu. Bir ara vakit bulup da ksack bir mektupla bu gzel haberi stanbul'daki eine bildirmeyi baarmt. kz ve bir olu vard. Ei yeni bir bebek bekliyordu. Onu ylece brakp Diyarbakr'a gelmiti. Bir frsat bulup uzun bir mektup yazmal, hepsine ayr ayr zlemini, sevgisini, duygularn bildirmeli, gzel tlerde bulunmalyd. Belki bebein doumundan nce izin alp stanbul'a gidebilirdi. Ailesi yreinde ttyordu. Ne var ki Ankara, sava balamadan nce Diyarbakr'a byk kutular, flar, sandklar iinde istenilen salk malzemesini yetitirmeyi baarmt. Kutular, flar, sandklar aarak gelen malzemeyi sayp tutanak tutuyor, yine hzla sayarak hastaneye, birliklerin salk birimlerine yolluyorlard. Vurulacak isyanclarn da bunlara ihtiyac olacakt. &

Komutanln kansna gre sava gece balayabilirdi. Hi vakti olmazd o zaman. leyin aceleyle yemek yiyip yazmay ok istedii mektubu yazmaya oturdu. Gzlerinin yaardn grmesinler diye sapa bir keye ekilmiti. Mektubu cebine koydu. Savatan sonraki ilk gn yollard. EYH SAT EFEND birliklerine bu gece (7/8 Mart) saat 02.00'de taarruz emrini vermiti. ehrin drt kapsna birden hcum edilecekti. evredeki btn eyhlerden mritlerini bu cihata gndermelerini istedi. Diyarbakr fethedilince -eyh Sait Efendi fetih diyordu- kendi bamsz din devletlerini kuracaklard. Kurunca ksas kuraln uygulayacaklard. Yalancnn dili, hrszn elleri kesilecek, eini aldatan kadn topraa gmlp talanarak ldrlecekti. syanclar heyecan ve evk iinde yaklamaya baladlar. Ellerinde
1 1 23

zerine dini deyimler ilenmi bayraklar vard. Nehrin kar kysnda da toplananlar oldu. Fakat bu yana gemeleri imknszd. Svari bl makineli tfeklerini yle yerletirmiti ki bu yana sinek bile geemezdi. syanclar ehri iyice uzaktan kuatarak beklemeye koyuldular. Aydnlatma fieklerinin altnda, isyanclara yakn kylerden katlan silahl kafileler olduu grlyordu; Disiplinsiz isyanclar nc Blm 135

02.00'yi

bekieyemediler. Alt saat nce saat 20.00'de dank dzen

hcuma getiler. Kuzeyden hcum edenler sur dnda mevziienmi iki alayn cephesine arptlar. Her saldrlar krld. Bir adm bile ilerleyemediler. Byke bir birlikle ilk kez kar karya gelmilerdi. Oooov... syanclarn bir ksm, gece karanlnda, bir eri izerek gneye, Mardin kaps evresine indi. Kapy aralayamadlar, gedikt lerden ieri giremediler. Ama 120 kii kadar bir Zaza mfrezesi, artc bir beceriklilikle lam yolundan geerek ehre szd. Mardin kapsndaki barikatlarda bekleyen askerleri arkadan ate altna ald. Kanl bir bouma balad. Bunlardan birka kii Yarbay brahim Cemal Bey'in ve arkadalarnn hl altklar eczane katna girdi. Yarbaya yardm ! edenlerin birka kat, ikisi bo flarn iine sakland. brahim Cemal Bey ne kam, ne saklanmt. Beyaz gmlei ile durdu.
1 13

Byk odaya dalan isyanclarla kar karya kald. "Buras hastane" diyecekti belki. Belki de salklar ldrecek kadar dman ya da ilkel deillerdir diye dnd. Belki dosta glmsedi bile. Her ey birka saniye srd. isyanclar silahlarn atelediler. Yarbay ibrahim Cemal Beyi ehit ettiler. Laboratuvar aygtlarn, masalar, raflar dolduran ila kavanozlarn, ielerini, kutularn ate ederek paraladlar. Bir baka yeri basp paralamak iin koridora ktlar. kar kmaz arkalarndan koup gelmi askerlerle karlatlar. Sngler imek hzyla parlayp snd. ehre girenlerin ou temizlenmi, kk bir ksm geldikleri yoldan geri kaabilmiti. * Bunlar da nnda sava d kaldlar. Sava gn doarken sona erdi. Gleri tkenmiti. Hkmet kuvvetleri pelerine taklmadan uzaklamalydlar. Tayabildikleri yarallarn, llerini alarak hzla ekilmeye baladlar.
114 114 1 15

eyh Sait Efendi yenilmiti. Eline ald mermiyi fleyerek uaklar drd syleniyordu. Niye ayn yolla surlar ykmam, kaplar delmemiti? Ne olmutu? Yoksa yalan myd bunlarn hepsi? 136 nc Blm Kzm ve Mrsel Paalar, kuatma balayana kadar hcum etmeme emrine uydular. syanclar byk kuvvetlerle kovalanmad. Bir sre top ateiyle izlendiler. leriye birok svari keif kollar srld. Yeniden gelebilirlerdi. Hazrlkl olunmas emredildi. GAZI PAA bir telgrafla Diyarbakr' savunan komutan, subay, astsubay ve erleri kutlad. Hepsi madalya alm gibi sevindiler. ehitler trenle topraa verildi. Esir alnan baz isyanclarn zerinde niformaya benzeyen giysiler vard. Ceplerinden yabanc paralar kmt. Asl dndrc olay ertesi gn yaand. Bir ngiliz silah fabrikasnn yollad
n5a

bir dolgun zarf geldi. Zarfn zerinde "Krdistan Hkmeti Harbiye Nazrlgr yazyordu. inden silah fabrikasnn rettii silahlarn kataloglar kt. Ne kadar dndrc bir zamanlamayd bu. GAZ Yzba Hafz Yaar Beyi artt. alma odasnda yalnzd. Ayaa kalkarak karlad. Masann nndeki koltua buyur etti. Kendi de karsndaki koltua geti. Hafz Efendi niye arldn anlamt. Zaman zaman arrd. Kuran okumasn isteyecekti. "Hangi sureyi okuyaym efendim?" "Yasin suresini, ltfen" rP ek i erre ndJ-i m. Hafz Yaar Bey Hafz Yaar Okur Bey kadife gibi sesiyle, barmadan, Trk aznda yumuam bir Arapa ile Yasin suresini okumaya balad. Bakmyordu ama Gazinin de huu iinde dinlemekte olduunu biliyordu.
116

Baz zamanlar byle huzura kavuuyordu. BABAKAN Bakanlar Kurulu yelerine gelimeler hakknda bilgi verdi: "Diyarbakr'a hcum ettiler, krlp geri ekildiler. Seferberlik tamamland. Birlikler grev yerlerine gidiyorlar. syanclar adm adm ember iine alyoruz. Devletimizin gelecei hakknda phe besleyenler vard^Hepsi yanlmtr. ok ksa zamanda seferberlinc Blm 137 i tamamladk. Bu zor zamanda bile Meclis, gelirinin bete birini karlayan aar vergisini kaldrmaktan ekinmedi. Bu ok byk bir mali devrimdir." Recep Peker kzgnd: "Ama baz stanbul gazeteleri bu nemli habere iki satr bile yer vermedi." Dr. Refik Saydam doktorca konutu: "Bu gazetecilerin her iyi, gzel ve doru eye alerjileri var." smet Paa devam etti:
1 1 63

"Ttn tekelini Fransz irketinden devraldk, eker fabrikalar kanunu hazr, Sanayi ve Madenler Bankasnn kuruluu hakkndaki kanun hazrlanyor. Demiryolu yapm hzla ilerliyor. Geni hat yaknda Yahhan'a ulaacak. Benim bu konudaki dncem ok basit: Her gn bir kar daha ray demek."
1 6b

GREVL birlikler kuatma iin belirlenen yerlere yerleiyorlard. syanclar bu ara Hns'a, emigezek'e saldrm ama baarl olamamlard. Ein'i zorlamlard. Douda Mu'la balanty kesmeyi baarm, Varto'yu ele geirmilerdi. Bir kol Bulank ve Malazgirt'e girdi. Devlet binalarn yama ettiler. Siverek'te karklk kardlar. Gneyde de birka gn sonra Silvan' ele geireceklerdi. syan blgesinin dndaki, uzandaki baz airetlerde de kaynama gzlenmekteydi. eyh Sait Efendi'nin Diyarbakr yaknlarndan ayrlmad duyuluyordu.
1 1 6c

Gerekten ayrlamyordu. Diyabakr' alamazsa btn emeklerin, hayallerin ve dklen kann boa gideceini bilmekteydi. Diyarbakr' fethetmek, Cizre'ye bir kol yollayp ngilizlerle balant kurmak, yardm, akl, para almak zorundaydlar. Mardin'i alrlarsa Suriye ile de iliki kurulabilirdi. Orada da dost airetler, rgtler ve Franszlar vard. 11 Martta kuvvetlerini dualar ederek, okuyup fleyerek Diyarbakr fethetmek zere bir daha hcuma kaldrd. Bu sava ok ksa srd. syanclar ok abuk daldlar, evlerine kadar katlar. eyh Sait Efendi stiklal Mahkemesinde bu dalmay, "askerime evlerine gitmeleri iin alt gn izin verdim diye aklayacakt. 138 nc Blm Kk mfrezelerle Diyarbakr yaknndaki tm yerleim noktalar isyanclardan temizlenmeye balad. ANKARA stiklal Mahkemesi Dou stiklal Mahkemesinin grev
M 117

alan dnda kalan yerlerdeki olaylara bakmakla yetkiliydi. Baz yelerin istifalar nedeniyle hemen greve balayamad. Sonunda mahkeme kurulu yle olutu: Bakan Ali etinkaya, savc Necip Ali Bey, yeler Kl Ali Bey, Rize milletvekili Ali Bey, yedek ye Dr. Reit Galip Bey. Bu mahkeme gelecek yl suikast olayna ve ttihatlar davasna bakacak, sert tutumu ve verdii kararlar dolaysyla tartmalara yol aacakt. 12 Mart 1925 gn greve balad. Muhalefet partisinin stanbul ubesi bakannn "M. Kemal Paay istiyorsanz Halk Partisi'ne gidiniz, Halifeyi istiyorsanz bizim partiye geliniz" dedii duyulmutu. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi bu sylentiyi kesin bir dille yalanlad. Bir etkisi olmad. O deilse bir bakas sylemitir diye dnlyordu. Mahkeme bu partiyle ilgilenmeye karar verdi. Bu, parti iin hayrl bir iaret deildi.

Muhalif partiden Manisa milletvekili Abidin Bey Meclis'te rastlad Adalet Bakan Mahmut Esat Bey'e hrn bir sesle, "Gazeteleri niye kapattnz Mahmut Esat Bey?" diye sordu. * Mahmut Esat Bey durdu. Glmsedi: "Senin bile anlayacan biimde anlataym. Kapattk nk Cumhuriyetin salad zgrlkle Cumhuriyeti ykmaya alyorlard." Bayla selam verdi. Yryp gitti. MTTEFKLER Trkiye'ye kk devlet muamelesi yapmak iin diplomatik ilikilerin eli dzeyinde kurulmasn kararlatrmlard. Ama birok lke Trkiye ile iliki kuruyordu. Saylar yirmiyi gemiti. Diplomatlar arasnda nde olmay salamak iin eli dzeyini bykeli dzeyine ykseltmeyi fke iinde zorunlu grdler. Ne var ki ngiliz, Fransz ve talyan bykelileri, onlar izleyecek olan Japon ve ABD bykelileri de stanbul'da oturacaklar,
117

nc Blm 139 ylda bir-iki kez Ankara'y ziyaret edeceklerdi. Ankara'da sadece diplomatik bir temsilci bulundurulacakt. Bu kararlarn 1 Mart 1925 tarihinde Ankara'ya bildirmilerdi. Normal ilikiyi ancak bu artlarla balatacaklard. Trkiye Cumhuriyeti'nin bakentini boykot ediyorlard. Diplomasi tarihinde rastlanmam bir olayd. nce talyan Bykelisi, smet Paa'nn Lozan'dan iyi tand Signor Montagna'ya gven mektubunu sundu. smet Paa'y ziyaret etti. smet Paa kendisine 'ne zaman Ankara'ya tanacan' sordu. Signor Montagna ok duyarl bir diplomatt. Bu soruyu bir bask olarak deerlendirdi. ngiliz Bykelisi Mr. Lindsay 15 Martta, be kiilik maiyeti ile Ankara'ya geldi. Ertesi gn Cumhurbakan tarafndan ankaya Kk'nde kabul edildi. Dileri Bakanl protokol birimince

dzenlenen kabul treninde Dileri Bakan Tevfik Rt Aras da bulundu. Gven mektubunun Cumhurbakanna sunulmas treni ksa srd. Mr. Lindsay Cumhurbakan nnde rahat, gevek hareket etmek istiyordu. Akas usturuplu bir kmseme niyetindeydi. Niyeti kursanda kald. Karsnda redingot giymi, astragan kalpakl, gen, din, ok kararl, ok ciddi, ok etkileyici bir devlet bakan vard. Havas, tutumu, duruu, bak karsnda, en kk bir izgi d harekete imkn yoktu. Trenden sonraki sohbet blm ok ksa srd. Gazi sohbeti uzatmad, dedi ki: "Ksa zamanda Ankara'ya kesin olarak yerleeceinizi mit ederim." Bykeli, gelmeyeceklerini syleyemedi, "Arsa aryorum Cumhurbakan Hazretleri" diye yant verdi. Sonra da istasyondaki yatakl vagona dnd birka gn kalmak iin. Arsa arayacaklard.

talyan Bykelisi hemen ziyaretine kotu. ok krgnd. smet Paa Ankara'ya ne zaman tanacan' sorarak kendisine bask yapmt. Buna katlanamazd! Bu durumu, kendi Bakanlklarna ok ar bask' olarak rapor edeceklerdi. Mr. Lindsay birka gn Ankara'y dolat. ehrin ne yana doru gelieceini iyi tahmin etti. ankaya kkne yakn, Hac Kerim Efendiye ait bir arsay beendi. Son gn veda etmek iin urad 140 nc Blm Dileri Bakanyla konuurken beendii arsa hakknda bilgi verdi, ayrca Ankara'ya tanmalar hakknda yaptklar ar baskya da itiraz etti. Tehdit savurmay da ihmal etmedi: Eer elilik Ankara'ya tanmak zorunda kalrsa, Dileri Bakanl bykelilii elilik dzeyine indirmeye kararlyd. Eliyi sabrla dinleyen Tevfik Rt Aras yant vermedi, arbal bir sesle basal diledi. Mr. Lindsay'in haberi daha rene118

Jmedii anlalyordu. akn bakt. stanbul-Ankara kavgasn aan, bu kabal, skandali, nezakete aykr tavr balatan Lord Curzon lmt. Mr. Lindsay bembeyaz kesildi: "Ah! Olamaz!" Kimse Lord Curzon gibi inat, pervasz, kstah olamazd. Belki bir sre direnebilecekler ama sonunda Ankara'ya tanmak zorunda kalacaklard. DOGU Dersim aalar Diyarbakr'a gelerek hkmete ballklarnn srdn bildirdiler. Aralarnda hepsinden daha saygn olan Seyid Rza yoktu. ok zorda kalmadka hkmetin ayana gelmezdi, ilerde Dersim in de devletin de bana ok dert aacakt. Bat Dersimliler kuatma hareketine yardmc olmak zere ErzurumErzincan yaknndaki birliklere yeni gnlller yolladlar. eyh Sait Efendi btn abalarna ramen Dersim ve Mu beyleri ve aalar ile bu airetlerin ounu isyana katmay baaramamt.
119

Ordu son hazrlklar yapyordu. Franszlar Suriye snrna yakn ve iletmeleri altndaki ksa yoldan geie izin vermi, demiryolu ile beklenen tmenler de Nusaybin'e gelmilerdi. Beklemeden yryp Ergani ile Diyarbakr arasna yerleeceklerdi. Yollarn uzakl ve mevsim biraz zaman almt. 24 MART 1925'te isyan blgesi drt yanndan evrilmiti. Hareket balad. syana karmayanlar korunacak, teslim olanlar adalete verilecek, kar koyanlar temizlenecekti. Bu bilgiler ulalabilen en kk kylere kadar bildirilmi, teyan blgesine de duyurulmutu. Ama, emberi daralta daralta isyanclar Lice-Bingl-Gen geni iinde kstrmakt. Birlikler ayr yryp, birlikte vuracaklard.
1 20

nc Blm 141

Drt yandan Lice-Bingl-Gen genine doru byk yry

balad. Acemi, yeterli eitilmemi askerler zerinde etkili olan dini deyimler ilenmi bayraklar, dini ierikli barlar bu askere hi etki yapmyordu. syanclarn dini ve din simgelerini hainlik iin yem olarak kullandklarn renmilerdi. Hibiri isyanclardan daha az Mslman deildi. Basyorlard hain sahtekrlara kurunu! Hava souktu, kar ya zaman zaman tipiye dnyordu. Erzurum'dan gneye inen 12. Tmen ksa bir arpmadan sonra Varto'ya girdi. Malazgirt'e kadar yaylm yamaclar temizledi. Douya giden yollar kapad. Yzn batya evirdi. Tmen doktoru yaral isyanclardan birinin daha yarasn temizlerken, yaral gen doktora aarak bakyordu. Hastabakc temiz bir bezle doktorun terini sildi. Bu, iyiletirmeye alt belki yirminci isyancyd. teki yarallar gibi bu da doktor grmemiti. Herhalde asker kaayd. Tek kelime Trke bilmiyordu. Ara sra

soluk bir glmseme beliriyordu yznde. Doktor hastabakcya sordu: "Bu herif niye glyor ikide bir sence?" "Bence galiba bu Trkler aptal diye dnyor" f "Neden?" "Akll millet dmannn yarasn iyiletirmek iin rpnr m diyordur iinden." Doktor glmedi: inallah buralarda birok okullar alr, bunlardan da doktor yetiir, o zaman bir doktor iin kimsenin dman olmadn an- j larlar." Bitlis'e geri dnen alay isyanclarn gneye kamalarn nlemek iin Bitlis'in kuzeyine yaylm, karda oyulmu siperler iinde tetikte bekliyordu. Ayn anda Elaz'dan douya da ilerleme balamt. syanclar { bun aldlar. zerlerine tmenler geliyor, top atei altnda yanyorlard. Tepelerinde bomba atan uaklar dnp dolayordu.

Ergani ile Diyarbakr arasna yerleen tmenler ile Diyarbakr'da toplanm piyade ve svariler de gneyden kuzeye doru harekete gemilerdi. Ate emberi ortasnda kaldklarn kestirenler dalara ekil* meye baladlar. Kamay p inatla dvenler, kar saldrya geen142 nc Blm ler de vard. Ama bunlar da sonunda ya teslim oluyor, ya dalara kayorlard. Dzenli, seferberlik yapm bir ordunun ne demek olduunu yeni anlamaktaydlar. ember her gn biraz daha daralyordu. 31 Martta Hani, 1 Nisanda Lice ve Silvan, kaptrlan toplar ile makineli tfeklerle birlikte geri alnd. 5 Nisanda Palu, Piran alnd. apakur (Bingl) sarld. Ertesi gn geri alnacakt. syanclarla ibirlii yapan yneticiler tutuklanyorlard. Btn birliklerin istei eyh Sait Efendi'yi canl olarak yakalamakt.

Bu amala sessiz bir yar sryordu| Eriilmez, dokunulmaz, yenilmez, keramet sahibi sanlan koca eyhler yakalanmamak iin kayorlard. Nereye kadar kaabilirlerdi ki? 5 NSAN sabah Dou stiklal Mahkemesi Ankara'dan trenle ayrld. Bakan M. Mfit Kansu, savc Sreyya rgeevren, yeler Ali Saip Ursava ile Mfit zde'ti. Yozgat milletvekili Avni Doan da yedek ye seilmiti. Yanlarnda ktipler ve polisler vard. Skynetim blgesiyle ilgili olaylara ve eyh Sait isyanna bu mahkeme bakacak, isyanclarn cezalarn bu mahkeme verecekti. 12 Nisanda Diyarbakr'da olacaklard. BUGN Meclis in gndeminde bir kanun tasars vard. Tasarda memlekette eker fabrikalarnn kurulmasn tevik edici, pancar retecek kylleri koruyucu nlemler ayrntl olarak dzenlenmiti.

Dinleyici balkonunda Uakl Nuri Efendi (Nuri eker) ile cesur arkadalar vard. Heyecan iindeydiler. Gazi'ye, smet Paa'ya ve ilgili Bakanlara gvenerek fabrikann yerini satn almlard. Demiryolunun yannda, ehirden uzak olmayan bir yerdeydi. Bu giriim yeni bir giriime daha yol amt. Baz bankalar ile Trakya illeri zel idareleri ve kimi zel kiiler, yeni bir eker fabrikas daha kurmak amacyla bir araya gelmilerdi. Fabrikay Alpullu'da kurmay dnyorlard. Dinleyici balkonunda bu giriimin temsilcileri de bulunuyordu. Onlar da kanunun kmasn drt gzle beklemekteydiler.
nc Blm 143

Tasarya sra leden sonra nc oturumda geldi. Kanunun geneli hakknda Besim Atalay ksa, vc bir konuma yapt. Tasar 13 maddeydi. Maddeler hakknda grme olmad.

Yararl tasar ksa srede oybirlii ile kanunlat. Dinleyici balkonundan alklar, teekkrler ykseldi. Kanun beklediklerinden ok daha iyiydi. Devlet szn tutmutu. imdi fabrikay yapmak ve iletmek gerekiyordu. * GAZ ve smet Paa, gndzleri trl sorunlarla urayor, geceleri Fevzi akmak ile Genelkurmay'da harita banda toplanp gelimeler hakknda bilgi alyor, gryorlard. Olaylar adm adm izlemekteydiler. Gazi Paa, "Bir ordunun baarl olmas, doru haber almasna baldr." dedi, "..Doru, yeterli haber alma devlet iin de ok nemli. Haberalma hizmetini imdi biraz ordu, biraz polis yapyor. Yeterli mi?" smet ve Fevzi Paalar birlikte yantladlar: "Hayr!"
120

eyh Sait isyan hazrlklar hakkndaki birok bilginin nemsenmeyip idari kademelerde kald ortaya kmt. Yunanistan'la nfus deiimi yrmekteydi. Bu arada gmenler arasnda baz bozguncularn dolat, gelenleri kkrttklar renilmiti. Ama bu konuda da yeterli bilgi elde edilememiti^, Vakit geirmeden modern bir haberalma rgt kurulmasna karar verildi. Bu ii ele almaya ancak sra gelmiti. Hazrlk yapmay Genelkurmay stlendi. 7 NSAN gn smet Paa Meclis'e bilgi sundu. Askeri hareketin nasl gelitiini anlatt. Direnenlerin ou dalara ekiliyorlard. Silah altna koanlar iin dedi ki: "Cumhuriyetin evlatlar, Cumhuriyetin tehlikede olduunu grdkleri anda kesinlikle, hzla ve bilinle hareket etmilerdir. Hepsini takdir ve kranla anarm."
121

Sevgi sesleri ve alklar salonu doldurdu.

144 nc Blm

Meclis toplantsndan sonra Siirt milletvekili Mahmut Bey direksiyon binasna Gazi'yi ziyarete geldi. Olaylar ok cann skm, rengi kamt. "Birka arkada biraraya geldik." dedi, "..ok konutuk. Uzun uzun dertletik. Gya zmler, nlemler saptayp size sunacaktk. Biz daha laflarken bu olay patlak verdi. Yzyllarn birikimi bu. O blgedeki eyhlerin medreseleri ve tekkeleri yobazlk ve hurafe retir. Misyoner okul- Mahmut Bey lan ve ngilizler de arkalarnda ayrlk ve dmanlk ocaklar brakmlard. Yobazlk bu ocaklar ateledi" Gazi'nin de can skknd:

"Ordu imdi o kkrtclar, yalanclar kovalyor. Hibirine acmyorum. Kandrp ayaklandrdklar insanlara yanyorum. Bunlar belki de benim 1916'da Silvan'da, Bitlis'te, Ergani'de, Maden'de, Palu'da grdm sekiz-on yandaki ayakkabsz, okulsuz, sevimli ocuklardr. Ordu da bizim, bunlar da. Hepsi bizim insanmz. Allah milleti ve vatan paralamaya alan, kanla beslenen hainlerin cezalarn versin!" VERMEK zereydi. nk douya, yani 12. Tmenin kucana doru gidiyorlard. eyh Sait Efendi'nin bacana emekli Binba Kasm Bey teslim olmay nerdi. syan boyunca hkmetle, orduyla haberlemiti. Krt asll bir yurtsever olarak bu gerici, blc, paralayc isyan lanetlemekteydi. imdi eyh'in hesap vermesi iin orduya sa olarak teslim olmasn salamaya alyordu. Teslim nerisine eyh'in damad eyh Abdullah da katld.

eyh Efendi hl ran'a kamay mit etmekteydi. Teslim olmay reddetti. Oysa artk ne ran'a kaabilirdi, ne Suriye'ye. yice sarlmlard.
1214

nc Blm 145 l 14 NSANDA Bitlis'te ve stanbul'da nemli olay oldu. | Sabah saat 05.30'da, Bitlis Harp Divannn verdii karar yerine i getirildi. Krt stiklal Dernei kurucular Cibranl Albay Halit Bey, | eski Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey, kardei Temen Ali Rza, daI mad Faik Bey ve Molla Abdurrahman Efendi kuruna dizildiler, i stanbul'da Seyit Abdlkadir Bey ile ilikili olduu kimseler sk bir biimde izleniyorlard. Ankara isyanla ilgileri dolaysyla bunlarn tutuklanp belgeleriyle birlikte Diyarbakr'a yollanmasn emretmiti. Sabah erkenden Seyit Abdlkadir Bey, olu Seyit Mehf} met, Kr Sadi, Bitlisli Kemal Feyzi ve baz sanklar, Emniyet Mdrlnn

ekiplerince, hi beklemedikleri bir anda tutuklandlar. Polislerin gzetiminde Haydarpaa'dan trenle yola karldlar. Diyarbakr'da Dou stiklal Mahkemesine hesap vereceklerdi. nc olay i siyaset bakmndan nemliydi. Ankara stiklal jMahkemesinin verdii emir zerine de Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin stanbul'daki ubelerinde polis tarafndan arama yapla- I akt. Arama sabahleyin balad. Birok belgeye el konuluyor, tor- I balara doldu r ul uy ordu. I Oooo! I Partinin suyu snyordu galiba. I BR DE d geliim oldu. I Gneydouda byk bir askeri kuvvet toplanmt. ngiltere I bir anlamazlk halinde bu kuvvetin Musul'a yrmesi olasln I dikkate ald. Musul sorununun sonulanmasn trl, diplomatik abalar ve etkilerle ileriye erteletti. Seferberliin bitmesini, kuvvetlerin yerlerine dnmelerini
121b

bekleyecekti. 14 NSAN gecesi eyh Sait Efendi ve yannda kalanlar Murat Suyu zerindeki Abdurrahman Paa kprsne ulatlar. Bir ksm saklanabilecekleri midiyle ayrlp dalara kam, saylar azalmt. Kpry gemek iin sabah beklediler. Gn aard. Kar tarafta kimse grnmyordu. Derin bir sessizlik vard. Kprden karya getiler* Birdenbire 12. Tmene bal bir mfreze belirdi. Yaylarak yaklat. Tam zamannda gelmiti. Bir 146 nc Blm atma kmadan teslim oldular. eyh Sait Efendi'nin heybesinde ve hurcunda birok belge ve 4.500 altn vard. Varto'ya getirildiler (15 Nisan 1925). Yollar gven altna alnnca Diyarbakr'a yollanacaklard. Hkmet bir bildiri yaymlayarak eyh Sait'in ve isyan nclerinin yakalandn aklad. syan bastrma hareketinin ilk aamas
122

sona ermiti. Bildiri byk memnunluk uyandrd. Silahl, blc irtica yenilmiti! imdi isyan blgesi taranacak, direnenlerle atlacak, kaaklar yakalanacak, silahlar toplanacakt. Bu ilem i bitene kadar srdrlecekti. Seferberlik dolaysyla silah altna almanlar 1 Haziranda terhis edileceklerdi. Bu isyan byk bir talihsizlik olmutu. Can, kan, para ve zaman kaybna yol amakla kalmam, birlik duygusunu da yaralamt. KAHVENN kuytu kesine ekilmilerdi. Biri fke iinde, "T." dedi, "..iki ayda yenildiler, yakalandlar, bittiler." Arkada iini ekti: "Olaca buydu. Orduyla ba edilir mi? Bir ocuk bile bilir bunu. Daha kestirme areler bulmak lazm!" TURK HAVA KURUMU ordunun uak gcn artrmak iin byk bir kampanya dzenlemiti. Ba topluyordu. 100 lira balayanlara
123

bronz, 500 lira balayanlara gm, 1.000 lira balayanlara altn madalya verilecekti. Kampanyann duyurulmasnda basnn byk yardm oldu. Ankara'ya yakn birka ilde, ift kanatl bir uak bildiriler att. Heyecan uyandrd. Yoksul millet bu kampanyaya alas bir ilgi gsterdi. Kenarda kede biriktirdii parasn koup kurumun ubesine yatrd. Tpk Donanma Cemiyeti'nin ngiltere'ye smarlanan gemiler iin at kampanyaya gsterilen ilgiye benziyordu. Askerlik yapanlar uan nemini biliyorlard. Orduyu desteklemeyi yurttalk grevi bildiler. lk artc yardm Adana'nn Ceyhan ilesinden geldi. 10.000 lira yollamlard. " talya'ya A 300-4 tipi bir uak smarland. Uak Haziran aynn ortasnda Ankara'da olacakt. nc Blm 147
123

DOU stiklal Mahkemesi valiliin bir katna yerleti. Askerler stiklal Mahkemesinin yetkisine giren olaylarn dosyalarn stiklal Mahkemesine devrettiler. Derledikleri ek bilgileri de savcla vereceklerdi. 14 Nisan gn stiklal Mahkemesinde ilk olarak Siverekli eyh Eyp ile Diyarbakrl Dr. Fuat'n durumalar balad. Elde edilen belgeler arasnda bulunan mektuplar sularn kantlyordu. kisi de sulu grlerek idama mahkm edildi. Salonun dinleyiciler blm doluydu. Karar alklarla karladlar. 17 NSAN sabah vagonlu zel bir tren Ankara'dan hareket etti. Demiryolcular lokomotifin gsn defne dallar ve bayraklarla sslemilerdi. Vagonlardan biri salonluydu. Makinistten eftrene kadar btn personel Trkt. Seferle ilgili belgeler artk Franszca deil Trkeydi. * Trende Babakan smet Paa, Bayndrlk Bakan Sleyman
124 124

Srr Bey, baz milletvekilleri, Genel Mdr Behi Erkin Bey, demiryolu yneticileri vard. Gnlerin yorgunluunu ve skntsn silen bir sevin iindeydiler. Geni hat Kzlrmak' ap Yahhan'a ulamt. Demiryolu yapmn gn gnne izleyen Babakan "Hemen gidelim, emei geenleri kutlayalm" demiti. Hat geniletilmi, Kaya ve Elmada istasyonlarndan sonra Irmak ve Yahhan istasyonlar da yaplm, telgraf hatlar ekilmiti. Dar hattn geni hata dntrlmesi basit bir ilem deildi. Yol btnyle yeniden elden geirilmi, zemin geni hatta gre glendirilmi, tneller geniletilmiti.
148 nc Blm

Yenilenmekte olan kprden gemeden nce duruldu, bir an fotoraf ekildi. Sonra tren kprden ar ar geti, Yahhan istasyonunda

durdu. Mhendisler, ustalar, iiler, demiryolcular ve kyller istasyonda toplanmlard. Buras Milli Mcadele srasnda orta Anadolu'dan ve doudan gelen btn malzemenin topland, sonra da oyuncak vagonlarla ana ikmal merkezi olan Ankara'ya sevk edildii yerdi. O zamanlar YahhanAnkara dar demiryolu hattna 'can damar' deniliyordu. smet Paa eski, ak dekovil vagonlarndan birinin zerine kt, zetle dedi ki: "Efendiler! Byk Millet Meclisi bu hatt yapacaz derken, Trk milletinin kabiliyetine gvenmitir. Fen insanlarmz, mhendislerimizi btn itenliimle kutlarm. Bu snavdan baaryla kmlardr. Bugn Yahhan'da bulunuyoruz. Mhendislerimiz belki ilerdeki istasyonlar dnyorlar. Kendilerini oraya kadar gvenle izleyeceiz. Btn memleketi batan baa demirlerle rlm grmek en byk azmimizdir."
125 126

Bayraklarla ssl Yahhan istasyonu hizmete, yol iletmeye ald. Son olarak Yahhan'daki yeni geniletilmi ve son biimi verilmi tnelin giriinde bir an fotoraf daha ekildi. Bu tnel Sivas'n, Erzurum'un, Kars'n kapsyd sanki,

Baka lgn hayaller de vard. Kayseri'yi Ulukla'ya, Ankara'y Zonguldak'a, Sivas' Malatya'ya, Elaz'a, Elaz' da bir kolla Mu'a, Tatvan'a, bir kolla Diyarbakr'a balamak... Alay edenlere yle diyeceklerdi: nc Blttm 149 "Hibir ey Sakarya Sava'n kazanmaktan daha zor, daha imknsz olamaz!" GAZ direksiyon binasnda frsat bulduka gen tarm mhendisi Tahsin Cokan'la birlikte iflik arazisinin plan zerinde alyordu.
1263

Kimi kez bu almalara baka uzmanlar da katlyordu. Gazi, kendisine, yeil, sulak arazi nerenlere yle demiti: "Ben zor olan yapaym. Siz arkamdan kolay olanlar nasl olsa yaparsnz." Tarm Bakanlnn uzman Alman Schmid, araziyi grdkten sonra, "Buras ya sabr tketir, ya para" diyecekti. Gazi'nin niyeti ok amal bir rnek iftlik kurmakt. Onun azmi, kararll Tahsin Bey'e de gemi, bu orak, l, kra, batak topran canlanacana o da inanmt. nanmayanlara glp geiyorlard. Gazi, "iftlik modern, bilimsel, bize uygun tarm iin iyi bir rnek olmal.." diyordu, "..Kyl genler burada bir sre alarak kylerine doru tarm gtrmeliler. Tarm aletlerini kullanmay, onarmay renmeliler." Topra yer yer rnekler alarak tahlil ettirmilerdi. Ona gre

deerlendiriyorlard. Yollar, aalklar, meyve ve sebze baheleri, balar, fidanlk, sera, buday tarlas olacak yerler belirlenip plana ilenmekteydi. Ynetim binalar, memurlarn evleri, iilerin yatakhaneleri, sthane, su deposu, atlye, depolar, allar, kmesler, jeneratr, frn iin de yerler ayrlmt. Gazi'nin hayalleri geniti: "Halk iin byk, ok gzel bir bahe de yapalm.." diyordu " .Gelip elensinler, ocuklar oynasn. Byk bir havuza da yer a. Dileyen yzsn, dileyen sandala binsin. Uygun yer bulursan bir havuz daha yapalm. Ankara suya, yzmeye alsn. Su uygarlktr. Benim iin de u tepeciklerden birinin zerinde bir ev yeri ayr. SMET PAALAR Mays banda halkn Pembe Kk adm takt byk baheli evlerine tandlar. Mevhibe Hanm iki katl, genie evi, az eya ile ok gzel demiti.

Giriteki byk oda smet Paann alma odas, yann150 nc Blm daki salon ziyareti kabul salonu olacakt. Bataki oda zel Kalem Mdrnnd. zel Kalem Mdrnn kalaca daire hemen yandayd. Baheye alanlarn kalaca bir blm yaplmas da unutulmamt. lk gelen Gazi oldu. Evi gezdi. "ok beendim. Gle gle oturun." "Teekkr ederiz." "ok da zevkli denmi." "Hanmn marifeti." Gazi iini ekti: "Talihine kret. Mkemmel bir ein var." smet Paa efkatle Gazi'nin elini tuttu: "Sen mutlu deilsin galiba." "Gzel balamt ama yle yrmedi. Arkadalarm incitiyor. Ali avu bile dayanamad, kyne dnd. Bana tahakkm etmeye kalkyor. ok abuk sinirleniyor. O latif Latife deil artk. Bu

evlilii daha ne kadar srkleyebiliriz, bilmiyorum. yi ki yakma geldiniz. Skldka buraya kaarm" * 5 MAYIS 1925 gn iftlikte almalar balayacakt. Arazi plana gre iaretlenmiti. lk aama iin iki traktr ve iki pulluk getirtilmiti. Bunlar birok yeni makine izleyecekti. Yassdere denilen yerde Gazi ve arkadalar iin adr kurulmutu. Gazi, Rsuhi Bey, smail Hakk Bey, Nuri Conker, Salih Bozok, Kl Ali iki araba ile le yemeinden sonra geldiler. adrlarn etekleri alm, byk glgelikler gibi olmulard. Hasr koltuklara oturdular. erbet gibi bir hava vard. Sofrac ispirto oca ile kahve takmlarn getirmiti. Kahveleri yapp datt. Gazi "Balayalm" deyince Tahsin Bey makinistlere bekledikleri iareti verdi. Traktrlerin motorlar gmbrdedi. Harekete getiler.
12 7

Traktrlere bal pulluklar, topra derin olarak yarmaya baladlar. Toprak alt st oluyor, rengi koyulayor, bataklk kokusunun yerini toprak kokusu adyor, o mit krc lgn grnm ar ar kayboluyordu. Gide gele geni bir alan sreceklerdi. Kra toprak dzgn srm izgileriyle ve koyu toprak rengiyle kartpostal gzellii kazaOnc Blm 151 rezil olacaz" dedi. "Hemen pes etme. iftilik bakla tarlasnda karga kovalamakla renilmez." Kalabalk bir ii grubu, balarnda bir mhendis, en yakn bataklkta, kirli dereye doru kanallar ayordu. Bir grup ii de arteziyen kuyular amakla grevliydi. Yal kyller "Buras anak gibi, yer altnda bol su toplanmtr" demilerdi. Bir baka grup da byk bir fidanlk kurmak iin hazrlk yapyordu. Her yl en az gSO.000 aa dikilmesi programlanmt.
1 28

Olumsuz szleri duyanlar, arazinin durumunu grenler, bu abalar ok merakla izliyorlard. Byk ounluk mitsizdi: "O topraklar verimli olsa sahipleri iletmezler miydi? Bouna aba, pahal bir inat!" 5 MAYIS 1925 gn ikindi zeri eyh Sait ve yanndakiler, yaya ve atl muhafzlar eliinde Diyarbakr'a getirildiler. Yal isyanclarn ata binmelerine izin verilmiti. Halk askerlerin tfeklerinin ucuna kr iekleri, bahar dallan geirmiti. Scak bir bahar gnyd. ehir kapsndan valilik nne kadar yollarn iki yan hncahn halkla doluydu. lerinde ehit yaknlar da vard. syanclara barmyor, nefretle, lanetleyerek, tkrr gibi bakyorlard. Valilik nnde, komutanlar ile Valinin huzurunda duruldu. Atlardan inildi. Mrsel Paa isyanclarn nclerine nazik davrand. "Hogeldiniz"

dedi. Biraz konuulduktan sonra "Gtrn, istirahat etsinler" dedi. Kafile hapisaneye teslim edildi. BU SIRADA Ankara istiklal Mahkemesinde de bir dava sona ermemiti. Sulu Manok Manokyan adl bir Ermeniydi. Atinadaki Ermeni rgtnn Gazi'yi ldrmesi iin grevlendirip Ankara'ya yollad 3 kiilik eteden biriydi. teki ikisi yakalanamamt, Manok Manokyan'n yakalandn duyunca kam olmalydlar. Manok Manokyan suunu itiraf ettii iin yarglamas uzun srmemiti. Mahkeme kararn aklad: idam. Karar o gece yerine getirildi. * 152 nc Blm . Bu kafilenin banda eyh emsettin Efendi vard. 'Yz peeli eyh' diye nlyd. Huzuruna dizler zerinde srnerek girildii renilmiti. Zikir srasnda bir mridi "Allah'n yzn gster ya eyh" diye barr, o zaman eyh emsettin yzndeki peeyi aar, yzn Allah'n yz niyetine
128

mridlerine gsterir, ok mrit heyecandan baydrm. Byle biriydi eyh emsettin. Bu eyhlerin hepsinin dzeyi, nitelii, iyz sorgulama srasnda aa kacakt. BR GRUP mhendis, usta ve iinin payna, 125. km.deki yeri belirlenmi ama daha el dememi son tneli amak dmt. Yakndaki ky dolaysyla buna zzettin tneli deniliyordu. Daha nce hi tnel amamlard. Bu i iin gerekli hibir gelimi aygtlar, aralar ve deneyleri yoktu. Sadece kazma krekleri vard. i pratik olarak zmeye karar vererek, tneli amaya iki ucundan balamlard. Ortada bulumak iin basit pusulalara bakarak yn saptyor, kazarak ilerliyor, ilerledike madenci yntemiyle tavan direklerle destekliyorlard. ar ama salam ilerliyordu. ki utan hayli ieri girilmiti.
1 29

Hesaba gre bugn birbirlerinin kazma seslerini duymalar, ona gre ilerlemeleri gerekiyordu. Bylece yanl yne kayma olmayacak, ortada kafa kafaya geleceklerdi. "Haydi bismillah." Bir an nce bulumak iin dar bir dehliz ap dizleri zerinde arka arkaya ilerlediler. Dehlizler mum fenerleriyle aydnlatlyordu. Biriken ta topra, en ndeki ii, elleriyle bir arkadakine itiyor, moloz bylece elden ele geriye kaydrlyordu. Yorulan kazmac yerini kendinden sonrakine brakyordu. Her be-on kazma vurutan sonra kulaklarn topraa yaptrp kar yan dinliyorlard. Akama doru en ndeki kazmac kulan topraktan ekip heyecan iinde avaz avaz bard: "Ses duydum. Yaklayoruz!" Kar yandakiler de kazma seslerini duymu olmalydlar. Kazmalar sk sk vurarak iliki kurdular. Kazma sesleri iyice yaklat. "Doru yoldayz!"

nc Blm 153 Bouk insan sesleri de duyulmaya balamt artk. Aradaki toprak, birdenbire bir kazma vuruuyla yere yld. Bulumulard. Arkadan biri mum fenerini kaldrd. Toz dald. ki yandan en ndeki iiler biribirlerini grdler. kisinin de gzleri tarif edilmez bir gururla kocaman almt. Parl parl parlyorlard. Atlp kucaklatlar ve sevin iinde alamaya baladlar. Baarmlar, "Trkler beceremez" diyenleri yenmilerdi. SEYT Abdlkadir Bey, olu, Kr Sadi ve ilgili kiiler gizlice getirilip hapisaneye konuial ok olmutu. Savcnn sorgulamas, belgeleri inceleyip iddianamesini hazrlamasndan sonra 14 Mays gn Dou stiklal Mahkemesinin huzuruna karldlar. Dinleyicilerin artan says dikkate alnarak mahkeme iin Diyarbakr sinemas hazrlanm, sahne mahkeme yeleri ile savcya
130

ayrlmt. Masalar yeil uha ile rtlyd. Bir byk Trk bayra arkalarndaki duvar kaplyordu. Dinleyiciler sanklara ayrlan yerin arkasndaki geni yeri doldurmulard. Mahkemenin havas ve yetkileri, dinleyicileri bile titretmekteydi. Oysa mahkeme sanklara ok nazik davranyordu. Sanklarn hepsi iddialar reddetti. Sanki hibir kusuru olmayan tertemiz yurttalard.! Sonra Kr Sadi ile szde Mr. Templeton arasndaki grmelerin raporlar okundu. Krt Teali Dernei ile Damat Ferit Paay destekleyen gerici-Ingilizci Hrriyet ve itilaf Partisi arasnda imzalanan 'zerk Krdistan' szlemesi akland. mzaclardan biri de Abdlkadir Bey'di. Szlemeye gre Dou Anadolu Ermeniler ile Krtler arasnda bllecekti. Kr Sadi, hapisanede kendisine iyi davranmayan Abdlkadir Bey'e ok kzmt. Kzgnlkla daha da zld, ne biliyorsa hepsini
1 31 v

anlatt. Abdlkadir Bey de sorgulamada sktrlnca yabanc eliliklerle kurduu temaslar itiraf etti. 23 Maysta savunmalarn yaptlar. Mahkeme Abdlkadir Bey'in, olunun, Kr Sadi'nin, Kemal Feyzi Bey ile daha iki kiinin idamna karar verdi. Dinleyiciler karar alklarla karlad. Drt kii beraat etti. Karar Ulu Cami nnde yerine getirildi. 154 nc Blm Kr Sadi idam sehpasna knca dedi ki: "Hepimiz idam cezasn hak ettik. nk vatana ihanet ettik. Allah Trk milletinin ve memleketinin saadetini korusun ve ebedi etsin. Baka szm yoktur? YEN traktr ve pulluklar gelmiti. Hazrlanan tarlalarn byk blmne vakti gelince buday ekilecekti. Bir inaat irketi
132

ynetim binasyla lojmanlarn yapmna balamt bile. adrlarn says artmt. Buras bir sre sonra Etimesgut'tan, Malky'den daha byk bir yerleim yeri olacakt. Gazi'nin hayal ettii halk bahesi yaplnca ok kalabalklaacakt. Behi Erkin Bayndrlk Bakannn onay ile buraya, kk, zarif bir istasyon binas yaptrmaya karar verdi. Gzel bir plan hazrlatt. Gazi frsat bulduka iftlie geliyor, almalar izliyordu. Traktr kullanmak istemiti. Tahsin Bey gneten korunmas iin traktrn zerine bir tente yaptrd. "Aferin ocuk." Bir blm topra o srd. EYH SAT EFEND ve onunla birlikte yarglanacak sanklar 81 kiiydi. Sanklara ayrlan yer geniletildi. Savc ve yeler bu byk davay grmeye hazrdlar. 26 Mays Sal gn duruma balayacakt. Salon ve localar erkenden
1 3 2a

dinleyicilerle doldu. Dinleyiciler arasnda arafsz, kimi bartl, kimi skmabal hanmlar da vard. eyh Sait Efendi'ye mahkeme bakan, yeler ve savc sorular ynelttiler. Yantlar aldlar. Bu byk isyann bakomutan konutuka klyordu. Bu isyana Allah'n takdiri ile kartn sylyor, her eyi kadere balyordu. Krtlk, ayrlk gibi amac olmadn srarla belirtmekteydi. Bunu ileri srmekle idamdan kurtulacan dnd anlalyordu. Sorgulama zetle yle geti: "..Niin ayaklandnz Sait Efendi?" "Dini hkmler tatbik edilmez oldu.Ondan." "Buna nasl hkmettin? Herkes ibadetinde serbest deil mi?" "Serbest." "Camiler ak deil mi?" nc Blm 155
ti ti

I "Ak." "Be vakit ezan okunmuyor mu?"

"Okunuyor" "Namaz klmak, Kuran okumak yasak m?" "Hayr." yleyse?" Ne bileyim, halifelik kaldrld, medreseler kapatld. Gazetelerde trl trl yazlar kyordu. Ahlak bozulmu, kadn alm. Bir milletvekilinin Meclis'te yapt konumay okuduk. O da sylyordu. Bunlara zlyorduk." "Senden baka din alimi yok mu memlekette?" "ok var." "yleyse sen niye ne dtn?" "Aklmzn ktlndan." *'Mslmanm Mslman ldrmesi gnah deil midir?" "Gnahtr." "Sizin kadar, bizim kadar imanl askerlere niye ate ettiniz yleyse?" eyh Sait Efendi nne bakt. "Bacanana gre, 'bir Trk ldrmek yetmi gvuru ldrmekten daha stndr' demisin. Bunun dinle ilgisi ne?" eyh Sait Efendi yine nne bakt.

"Dman Mslmanlarn ocaklarn sndrrken, niye yardma komadn da imdi silaha sarldn?" "O zaman periandk. Muhacirdik." "eyh erif Efendiye yazdn mektupta bak ne diyorsun: 'Kimsenin hayat ve maln dnme. Biz mahvolduktan sonra, bakalarnn hayat ve malndan bize ne fayda? Nefis bakalarndan nce gelir.' Bu ne demek eyh Efendi?" eyh Sait Efendi bu kr bencillii aklayacak bir yant bulamad. Gittike battnn farkndayd. Sustu. "Diyarbakr' ele geirmeyi niye o kadar istedin?" "Takdir-i ilahi bizi bu yana getirdi." "Diyarbakr' alnca ne yapacaktn?" "Din meselesini hkmete yazacak* eriat isteyecektim" "Hkmet mracaatnz kabul etmeseydi ne yapacaktnz?" 156 nc Blm "O zaman gnah boynumuzdan kalkard. Evimize gider otururduk." "Sen isyan edip de yamalayarak, ykarak, kan dkerek

Diyarbakr'a yrrken hkmet bir ey yapmadan, senin mracaatn m bekleyecekti? zerine asker yollamayacak myd? Diyarbakr' sana teslim mi edecekti? Bunu dnmediniz mi? Bu creti size veren ne idi?" eyh Sait, "Bu kadar askeri sratle sevkedeceklerini zannetmiyorduk" dedi. "Sonra m anladnz?" eyh Efendi uzun bir sessizlikten sonra "imdi anladm" dedi. "Bu iin yrmeyecei besbelli iken bo yere binlerce insann kanna girdiniz." "Pimanm." "Bu kadar kan dktkten sonra pimanlk olur mu?" "Bilmem. O kadar dnmedim." eyh Sait Efendi, Savc Sreyya Bey ile duruma d konuurken yle diyecekti: "Ben devletten adalet istemiyorum. Merhamet, atfet ve af istiyorum. Adalet tatbik edilirse benim halim nice olur?" Halinin nice olacan iyi biliyordu.
133

Sorgulamalar srd. Btn eyhler, aalar isyan olayna korkudan, zorla, aknlktan katldklarn syleyeceklerdi. Drste konuan hemen hemen yoktu. eyh emsettin Efendi yle diyecekti: "Ben isyana korkudan ve aknlktan kartm. Vallahi devletten yanaym. Allah devletimize de Cumhuriyetimize de zeval vermesin. Bizim gibi cahilleri affetmek devletimizin anndandr." eyhler konutuka kofluklar, doudaki yurttalar nasl kullandklar, dini nasl smrdkleri ok iyi anlalyordu. Bir ksmnn okuma-yazma bilmedii de ortaya kmt. Dinleyiciler tiksinti ile dinlemekteydiler. Mahkeme Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin isyan blgesindeki ubelerinin kapatlmasna da karar verdi. BAKANLAR KURULU Ankara stiklal Mahkemesinin yazl
m 1333 134

uyars, Dou stiklal Mahkemelerinin verdii kararn gereknc

Blm 157

esi dolaysyla, 3 Haziran 1925 gn Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin durumunu gndemine ald. ounluk, gericilerin szp paravan olarak kulland partinin kapatlmasnn memleketin yararna ve hayrna olduunu dnyordu. Hkmet memlekette iten ve dtan abalarla geni bir irtica a oluturulduu kansndayd. Bir Bakann duraksamas zerine Adalet Bakan Esat Mahmut Bozkurt dedi ki: "Tarihte, ciddi bir ihtilalden hemen sonra ok partili hayata geen, yktklar dzenin temsilcilerine, koruyucularna siyasi etkinlik, parti kurmak hakk tanyan bir devlet biliyor musunuz?" "Hayr/' f f "nk byle bir devlet yoktur. htilal oyuncak m? Bir toplum alt st oluyor. Amac demokrasi olan Fransz ihtilalinden sonra bile

demokratik hayatn kararllk kazanmas iin birok kark, bazs kanl, uzun dnemlerden geilmitir. Demokrasi gkten dmez ki. Var olmas iin baz nemli artlarn biraraya gelmesi gerek. Siyasi hayatmzda birok parti kuruldu, birka da seim yaptk ama gerekli artlar olmad iin demokrasinin yanna bile yaklaamadk. Kendimizi kandrdk. Hepsinin sonu hsran oldu. Milli Mcadele srasnda ayn safta bulunduumuz deerli arkadalarmz bu gerekleri bile bile acele ettiler. Her parti bir taban ister. Kime dayanacaklard? Gericilere, gelenekilere, Cumhuriyet kartlarna. Sonu ortada. Bu acelecilikleri devletimize ve halkmza ok pahalya mal olmutur." Takrir-i Skn Kanununa dayanarak Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'ni kapatmay kararlatrdlar. Kararname Cumhurbakannn onay ile geerlik kazand. Sonu bir bildiri ile kamuoyuna akland.
1 35

Terakkiperver Cumhuriyet Partisi karara byk tepki gsterdi. Yneticileri ve milletvekilleri toplandlar. Grtler. u karara vardlar: Meclis'te parti varm gibi yine birlikte hareket edeceklerdi. Parti merkezi olarak tuttuklar binay da lokal-misafrhane olarak korudular. Baz milletvekilleri bu binann odalarnda kalyordu. Haberi renen Ziya Hurit masay, duvarlar yumruklad. Kapatlan partiden milletvekili olmay ummaktayd. "Lanet olsun!" 158 nc Blm DOGU stiklal Mahkemesi, hkmete bir yaz yazarak, edindii bilgilerin altnda ciddi bir neride bulundu: "Bu blgedeki derebeylik gelenekleri ortadan kaldrlmaldr. Bunun iin masum halk zerinde bask yapan ve nfuz yrten % kimselerden isyanla ilgisi bulunanlar hakknda mahkeme gereken

kararlar verecektir. Ancak sular tesbit edilemeyeceklerin hviyetlerine baklmadan bu blgeden uzaklatrlmalar suretiyle halkn geni, serbest nefes almasna, memurlarn serbeste vazife grmelerine imkn verilmelidir!' Kanl isyann byle bir yarar olmu, aalk/beylik dzenini ykmak iin ilk admlarn atlmasna yol amt. SAVCI Sreyya Bey iddianamesini bir gn nce okumu, sanklar - v e dinleyiciler- nefes almadan dinlemiler, sonra da sanklar savunmalarn yapmlard. Bugn (28 Haziran 1924) Mahkeme kararlar aklayacakt. Dinsel bayraklar, kestane fiekleri gibi patlayan zafer naralar, yama keyifleri, yakp ykma ldrme cokusu, Gazi'ye, hkmete, orduya kfrlerle dolu beyannameler uup gitmiti. imdi hepsinin bann zerinde adaletin keskin klc sallanyordu.
1 36

Sanklar yerlerini aldlar. damlar ve uzun hapsi istenen sanklarn yzleri bembeyazd. Kimileri titriyordu. Bu mahkemenin verdii kararlarn kesin olduunu biliyorlard. En sakinleri eyh Sait Efendi'ydi. Dinleyici blm yine erkenden dolmutu. Aralarnda isyanclarn yeniden arafa, eve kapatmak, susturmak, diledikleri zaman kapnn nne koymak istedikleri kadnlarn birok temsilcisi vard. Savc ve mahkeme kurulu tam saatinde yerlerine getiler. Bakan Mazhar Mfit Bey , "ki ay sren soruturma ve durumalar sona erdi.." dedi, "..Dn savunmalarnz alnmt. imdi karar zetini okuyacam. Ayaa kalknz" Sanklar ve dinleyiciler ayaa kalktlar. "Skynetim ilan edilen il ve ilelerde bulunan ve birer ktlk ve fesat yuvas haline jeldii anlalan btn tekke ve zaviyeler kapatlmtr"

Mthi bir alk koptu. Bakan gsteriye izin vermedi: busun!

nc Blm 159

Alklar kesildi ama yzlerdeki sevin sryordu. eyhler dualar okuyup mahkeme kuruluna doru flyorlard. Eer eyh Sait Efendi idam edilirse byk deprem olaca sylentisi yaylmt. Bu sylentiye inanan safdiller gece uyumayacaklard. "Gerekeli kararda ayrntl bir biimde aklanaca zere, dini alet ederek, bamsz bir devlet kurmak maksadyla, eyh Sait'in balatt silahl isyan ve ihtilal hareketine karan, yllardr eyhler, aalar ve beyler tarafndan smrlen zavall halk kandrp isyana tevik eden, birok subay, er ve vatanda yaralayan, ehit eden, yama yapan ve yaptran ahslardan eyh Sait, eyh Abduljf lah, eyh erif, eyh emsettin, eyh brahim../' Bakan idam cezas verilen isyanc eyhlerin, aalarn, beylerin

ve yardmclarnn adlarn sayyordu. Bunlar 45 kiiydi. Emekli Binba Kasm ve 17 kii beraat etmiti. Geri kalanlar eitli hapis cezalar almlard. Bakan son sz olarak dedi ki: "Dktnz kanlarn, sndrdnz ocaklarn cezasn adalet sehpasnda hayatnzla deyerek hesap vereceksiniz. te Cumhuriyetin sert fakat adil kanunlarnn hkm budur. Mahkmlar gtrnz" Mahkmlar elleri kelepelenerek hapisaneye gtrldler. eyh Abdullah gazetecilere, "Yaznz." dedi, "..biz hainlere uyduk, bakas uymasn!" ** dam kararlar o gece yars yerine getirildi. Birok insan kararlarn yerine getirilmesini izledi. Ne deprem oldu, ne meprem. SYAN bastrlm, yaylmas nlenmiti. rticann, maceraclarn iine szd, yuva yapt Terakkiperver Cumhuriyet Partisi
1 37 1

kapatlmt. rticay krkleyen gazete ve dergilerin yaym durdurulmutu. Padiahlarn gizli rgt Tarikat- Salahiye de ortaya karlm, ilgililer tutuklanmt. * Cumhuriyeti devirmeyi, eski dzene dnmeyi hayal edenler iin btn mit kaplar, kapanmt. "Allah kahretsin!" Bu durum bazlar gibi eski Ankara Valisi Abdlkadir Bey'i de ok rahatsz etti. ttihat ve Terakki'nin eski silahorlarndand. fkesini paylaacak birini dnyordu. Aklna Ziya Hurit geldi. 160 nc Blm SMAL HAKKI BEY gelimelerden memnun, atyla ehre inmiti. Kalpana yine vizyerini takmt. Meclis'e yaklarken Ba138
*

bakann arabas yannda durdu, ismet Paa, eliyle, 'gel diye iaret ederek pencere camn ayordu, ismail Hakk Bey atndan atlayarak arabann penceresine yaklat. Bu babakan da vizyeri yasaklayacakt

galiba. Selam verdi: "Hogeldiniz efendim." "Hobulduk. Sakn vizyerini karma!" "Siz emrettikten sonra karmam Paam." Elini vizyere gtrerek ok candan bir selam verdi. Araba uzaklat. Konunun ankaya'da sz konusu olduu anlalyordu. Bunun arkas gelirdi yleyse. Nitekim ileri memurlarna balar ak almalar iin bir genelge yaymland. det darda daima ba kapal olmakt. Fesle, kalpakla, sarkla. Evde bile misafir gelince ba mutlaka rtlrd. Ba ak alma ileri bir admd. Baz Dileri grevlilerinin de apka giydii grlyordu. Trk m, yabanc m olduklar anlalmadndan halkn bir tepkisiyle karlamyorlard. HAZRAN ortasnda Ansaldo A. 300-4 tipi uak paralar byk sandklar iinde stanbul'a geldi. Yeilky'deki hava hangarlarnda
1 39 1 3 9a

sandklar ald, paralar birletirilip uak kuruldu. Kuyruuna ve gvdesine Trk iaretleri yapld. Test uuundan sonra uak Ankara'ya getirildi. lk uak olarak sevinle karland. Uaa Ceyhan ad verildi ve ad gvdesine yazld. Ceyhan'a gidilecek, Ceyhanllara teekkr edilecek, alman uak gsterilecekti. lk halk ua 21 Haziran Cumartesi sabah Ankara'dan havaland. Ua Vecihi Hrku kullanyordu. Hava nefisti. nce Konya'nn zerinde bir-iki tur atarak Konyallar heyecana getirdi. Benzin alarak Adana'ya utu. Adana zerinde de gsteriler yaparak ehri ayaklandrd. Oradan Ceyhan'a geldi. Yneticiler ve binlerce Ceyhanl uan inecei yerde bekliyorlard. Uak ilenin zerinde gittike alalarak birka tur attktan sonra alklar, sevin barlar arasnda dzeltilmi tarlaya indi. nc Blm 161

Herkes Vecihi Bey'i ve yardmcsn kucaklamak, uaa dokunmak istiyordu. Dzen fllK^^i^l^ EW | zorlukla saland. Halkn Cumhuriyetten sonra hava kuvvetlerine armaan ettii ilk uakt bu. Bir nine kk, gzel torunuyla birlikte gelmiti. Uak nineyi de torunumdaok heyecanlandrmt. Masal kuu gibi bir eydi. Nine torununun omuzundaki altndan masallard mavi boncuu ekip ald, nazar deVecihi Hrku mein diye uaa taklmas iin Hava Kurumu yetkilisine verdijf Yetkili, ninenin nasrl ellerini pt. Armaan edilen uak says 10 yl iinde 250'yi bulacak, Trk Hava Kuvvetleri, halknn cmertlii sayesinde gl hava kuvvetlerinden biri olacakt. Halk kendi istei ile rzkndan veriyordu.
139b

HKM YET-fMLL YE gazetesine gemi bulunan Nait Hakk (Ulu) Bey Douyu, zellikle Dersimi grmek, bu blge hakknda bir inceleme yazs yazmak iin Bayazar Falih Rfk Bey'den izin ald. Yola kt. Deneyli, bilgili, sokulgan, gven veren bir gazeteciydi. nce Diyarbakr'a urad. Oradan Elaz'a geti. Valiyi, komutan, yerlileri dinledi. Burada Dersim'i iyi bilenler vard. Onlarla konutu. emigezek'e, Pertek'e gitti. Dersim'i btnyle gremedi. Bilenleri dinledi ve not ald. Dnnce "Derebeyi" adl uzun yazsn yazd. Bu yaz, Dersim hakknda yazlm ilk yazyd. Dersim'i doas, tarihi, treleri, airetleri, beyleri, aalar, seyitleri ve halkyla tantyordu, zetle diyordu ki:

"Artk bey biliyor. Cumhuriyetin gznde bir bey ile bir kyl

arasnda bir fark yoktur. Kyl beyin eyasndan saylmaz. Bey istediini asp kestiremez. Bey kyn sahibi, kyn btn rnlerinin, btn emeinin, iinde yaayanlarn, hatta doacaklarn sahibi deildir. Bey vergi verecektir* Beyzade askere gidecektir. Artk eyh de biliyor. Resmi ticarethanesi olan tekke kapatlmtr* Artk bir
fre

kar bir koyun alamayacaktn Artk mritleri peeli yzn

162 nc Blm

grmek iin on altn vermeyecektir. Artk sokaa kt zaman kimse yere kapanmayacaktr. Cumhuriyet bunlara, bunlar Cumhuriyete dmandr." Aalar, beyler Nait Hakk Bey'e de dman olacaklard. fi 1 TEMMUZDA Dou stiklal Mahkemesi Elaz'a hareket etti. Orada birikmi
n9c

davalar vard. Onlara bakacakt. Diyarbakr'da tutuklu olan gazetecilerden bazlar, mahkeme yelerinden birine, "Ahmet Emin Bey gibi yazarlar niye serbest? Bizim gibi eletirilerde bulunduklar halde onlar niye burada deil?" demiler. Bu mzevirliin bir etkisi olmu mudur, bilinmez, bir sre sonra Ahmet Emin Yalman, A. kr Esmer, ismail Mtak, Suphi Nuri Beyler de mahkemenin kararyla tutuklanarak Diyarbakr'a getirileceklerdi. Ama turist gibi. Konfor iinde. Neydi bu ayrcalkl davrann amac?
140

GAZI, Siirt milletvekili Mahmut Bey, Diyarbakr milletvekili Feyzi Pirinciolu, Urfa milletvekili Refet lgen'i akam yemeine armt. Latife Hanm hepsine hogeldiniz dedikten sonra yukar ekilmiti. Belli ki sofrada dou sorunlar konuulacakt.

Trkiye btn varln ve vaktini bar iinde kalknmaya vermesi, bunun iin yollar, yntemler aramas gerekirken bu olay patlak vermiti.. imdi ne yapmalyd? Ge saatlere kadar zlerek, kzarak, umutlanarak konutular. Yaplmas gereken ok ey vard. Yzyllarn ihmali ve savalar, btn Anadolu'yu, sorunlar iinde aresiz, bakmsz, ad brakmt. Ge saatte kapya karak arkadalarn yolcu etti. Yldzl bir Ankara gecesiydi. Bahe hanmeli ve am kokuyordu. Hizmetliler ve posta erleri de bu gzel havada yatmam, evin biraz uzanda fsr fsr sohbet ediyorlard. nc Blm 163 Gazi sade insanlarla konumaktan, onlarn dncelerini serbeste sylemelerinden zevk alrd. Gerginlii atmak iin bu durumu gzel bir frsat olarak grd. Alak bahe duvarnn zerine

oturup sohbete dald. Baka hizmetliler de gelip katldlar. ok gemeden tiz bir ses sohbeti bak gibi kesti: "KemaaaalU!" Latife Hanm penceredeydi: "Saatin ka olduunun farknda deil misin? Yeter artk. eri gel!" Baz szler daha syledi. Hizmetliler ve posta erleri bu son szleri duymam olmak iin katlar. Gazi, Yaver Muzaffer'e, rktc bir sknet iinde, "ocuk." dedi, "..Salih'le Kl Ali'yi bul. Hemen buraya gelsinler." Kke girip misafir salonundaki kanepeye uzand. Yz sapsaryd. Sk soluk alyordu. mr boyunca dmanlarndan bile laubalilik grmemi bir insan olarak belli ki can ok yanmt. Latife Hanm ya umursamad iin ya yapt ilii kavrayp korktuundan aaya inmemiti. Evleri yakn olduu iin Salih ve Kl Ali hemen geldiler. Gazi
141 t

onlar grnce bard: "Bu evden kaaym, yoksa gaz dkp bu evi yakacam!" O kadar fkeliydi. Salih Bey Gazi'nin yakasn at, boyunban gevetti. Biraz su verdiler. Gazi olup biteni ok ksaca anlatt ve kararn bildirdi: "Bu i kesin olarak bitti Salih! Bu ii bama saran biraz da sensin. Halletmek de sana der. imdi Latife Hanm'a kararm bildir. Annesi stanbul'dan geliyor. Hazr oltaca kendilerini ereflerine yarar bir ekilde trenle zmir'e yolcu tliniz. Giderken kasadaki paray da alsn. Yirmi bin lira kadar olduunu sanyorum. Burada Iralan eyalarn arkasndan gnderirim. Kl Ali sen de smet Paa ile hemen grerek durumu anlat. Ben biraz hava aldktan sonra direksiyon binasnda olacam." Biraz toparlanmt. Rsuhi Beyle birlikte arabaya binip kkten ayrld.
1 42

Salih Bey seslenip izin istedi, yukar kp Gazi'nin kararn Latife Hanm'a bildirdi.
164 nc Blm

OLAYDAN birka gn sonra Latife Hanm' ve annesini istasyonda ismet Paa, Salih Bey, Kl Ali Bey, Mahmut Soydan, baz hanm arkadalarnn eleri uurlad. Yaver Muzaffer Bey Latife Hanm ve annesine zmir'e kadar elik edecekti. Latife Hanm yorgun ve zgnd. Bu fkenin de Dou gezisindeki gibi gelip geici olduunu mit ediyor, Gazi fkesi yatnca nasl olsa balar, geri arr diye dnyordu. Bir hafta ses kmad. 29 Temmuzda dayanamayp Salih Bozok'a mektup yazd. Sonunda yle diyordu: ..kszm. Kimsem yok. Onun iin ikinci babalk vazifesini deruhte eden ve sznn eri olan Salih Bey'e yazyorum. Git Paa ile gr. Ben kocamdan eminim. nk deerbilir. Yksek ruhlu0

dur. insandr. Aramzdaki gerginlie nihayet vermesini rica et. Ben kendisine yazdm mektupta seni einle gndermesini rica ettim. Bir haftadr uykusuz, gdasz, idama mahkmum. Nedeni ocukluk. Halbuki ocuklar bu ar cezadan muaftr. Salihsin. Salah ve sulh getireceine eminim" Mektubu yle imzalamt: Latife Gazi M. Kemal. Bu, Gazi'nin adn kulland son imza olacakt. GAZI PAA, Latife Hanm'n izmir'e hareket etmesinden sonra kke geldi. Rsuhi Bey'e Latife Hanm'la birlikte zmir'den gelmi olan hizmetlileri, yeterli para verilerek geri gnderilmelerini emretti. "Gerekliyse yeni hizmetliler aln." Latife Hanm'a ait eyalar teker teker gsterdi, bir liste karmasn istedi. zntsn belli etmemeye alyordu. zmir Valisine bu konuda bir bilgi notu yazarak listedeki eyalar yollayacan
1 43

bildirdi. Bankaya talimat verdi. Her ay Latife Hanm'a 500 lira denecekti. "Eyalar gzelce ambalajlansn. Bekletmeden yollayn." Kahvalt etmek yerine bir fincan kahve iti. Akam yemei iin smet Paalara gidecekti. Saygl, salkl, huzurlu bir aile havasna byk bir zlem duyuyordu. nc Blm 165 SALH BOZOK'tan yant alamamt. Latife Hanm iin gnler ac iinde geiyordu. Bakanlar Kurulu 11 Austos 1925'te bir bildiri ile 'Gazi Paa ile Latife Hanm'n ayrldklarn' aklad. Anadolu Ajans'nn haberi drt bir yana yayld. Bir masal sona ermiti. Latife Hanm ok zlecek, ok piman olacakt. Yazk ki ok geti. DOGU istiklal Mahkemesinin kararyla A. Emin Yalman, Ahmet
144 145

kr Esmer, Suphi Nuri leri, smail Mtak Mayokan 12 Austos 1925'te tutuklandlar. Vatan gazetesi sresiz kapatld. Evlerine urayarak veda etmelerine izin verildi. Trende yolculardan ayr kompartmanlara yerletirildiler. Muhafzlarn banda ok nazik bir polis vard. A. Emin Bey anlarnda bu yolculuu yle anlatacakt: "Herhalde Ankara'dan verilen bir emirle btn seyahatimiz esnasnda bize kar mahkm gibi deil, saygl misafirler gibi hareket edildi. Anadolu'da o srada hkm sren imknlara gre (yani imknszlklara gre-T..) KonyaAdana-Gaziantep-Urfa-SiverekDiyarbakr-Ergani-Elaz seyahatini hususi olarak yapsaydk, her tarafta bu kadar mkemmel vasta, temiz yatak, gler yz, her tarafta gezip dolamamz iin iyi rehberler ve frsatlar bulabileceimiz pheliydi!' Kafileye smail Mtak Beyin uann katlmasna da gz yumulmutu.

Becerikli adam en iyisinden yemek yapyor, her ie koturuyordu. Bilecik, Ktahya, Afyon yoluyla Konya'ya ulatlar. Pencerelerden baknca Anadolu'nun ve partallar iindeki halkn ackl durumu grnyordu. Konya'da misafir gibi karlandlar. Adana'da emniyet mdrl binasnn bir blm gazete iler iin misafirhane gibi dzenlenmiti. Mahkemeye yaklatk 166 nc Blm korkular artyordu. Gazi'ye affedilmeleri iin bir telgraf ektiler. Tren yolunun Suriye'ye getii noktada trenden inip yola otomobillerle devam ettiler. Anadolu gereklerinin iinden getiler. Hepsi Afyon'dan sonrasn ve Gney Anadolu'yu ilk kez gryordu. stanbul'a hi benzemeyen grnm, klk kyafet, genel gerilik drdn de sersemletmiti. Bu toprak kyler, yoksul ehirler ka ylda imar edilirdi?

nsanlar ka ylda eitilir, gelitirilebilirdi? Bu bataklklar ka ylda kurutuiabilirdi? Bu hastalar ka ylda iyiletirilebiiirdi? Bu yollar ka ylda yaplabilirdi? ; Bunun iin ka neslin durmadan almas gerekirdi? Dne dne sonunda ynetimin amacn anladlar: Memleketi, insanlar tanmalarn, durumu, gerekleri ve sorunlar bilmelerini, stanbul'dan dar kmadan, masa banda, stanbul keyfi iinde kalem oynatmann, Ankara'ya akl retmeye kalkmann yanlln kavramalar isteniyordu. BU AKAM yemei yine ismet Paalarda yedi. Her geliinde annesi gibi sayg duyduu evriye Hanm'n elini per, mer'le oynard. Ara sra kkte yaptrd yemekleri yollar, sonra kendi gelirdi. Sofraya ailece oturulmutu. Saygl, dikkatli, huzur
146

veren, sakin sofra Gazi'yi dinlendiriyordu. Paalar yemekten sonra alma odasna ekildiler. Oda sld sld. Ankara elektrik santral hizmete girmi, ehre semt semt elektrik verilmeye balanmt. Musul, Dou Anadolu, eitim, retmen yetitirme, demiryolu, kalknma, kanunlar yenileme, Ankara'nn ihtiyalar, salk gibi konular grtler. Gazi smet Paa'y yine telalandrmamak iin alfabe deiimi konusunu amad, f Bunun dndaki baz tasarlarn aklad. smet Paa 1915'ten beri her konuda hakl ktn grd Gazi'ye gvenmekteydi. Destek verdi. Gazi, "Haftaya Kastamonu'ya gideceim.." dedi, "..Davet ettiler. Kabul ettim. apka konusunda halkn nabzn yoklamak istiyorum." ismet Paa duraksad: "Bu konuyu daha nce de konutuk. Eninde sonunda apkaya geeceiz. Ama u sra bence ok duyarl bir konu. Bu konuyu halka

altra altra, aama aama benimsetmeli diye dnyorum."

nc Blm 167

Haklyd. Halk yzyllardr apkay Hristiyanln, gvurluun simgesi gibi grmt. 'apkal gvur" en koyu gvur demekti, trticann pusuda bekledii bir zamanda apka tehlikeli bir konuydu. Gazi sevgiyle glmsedi: "Haklsn. Biliyorum, zor i. Ama bunu aarsak tesi kolay gelir. Halk biimcilikten, kalplardan, yanl anlaylardan kurtarmamz zorunlu. Her eski ey kutsal deildir. Bunu bilmelerini istiyorum." SYAN bastrlmt ama tam sona ermemiti. lk i, airetleri silahtan arndrmak, kaaklar yakalamakt. Baz airetler silahlar vermemek, eskisi gibi balarna buyruk olmak iin direniyor, dvyorlard. Bazlar ise yine yol kesiyor, apula gidiyor, kyleri, srleri yamalyordu. Bu nedenlerle de yer yer atmalar sryordu.
1 4 63

eyh Sait isyan bin yllk toprak kardeliini, tarih birliini, kader ortakln yok saymt. Baz kimseler ve gler bunun etkilerini kullanmak, smrmek isteyeceklerdi. Gneydouyu yeniden beraberliin ve hukukun egemen olduu sakin bir topluma dntrmek gerekmekteydi. Kimi yumuak, kimi sert birok zmler ileri srlyordu. Hkmet blge ve sorun hakknda bir karar vermek iin askerlerden ve sivil ynetimden bilgi toplamaktayd. Blgenin kuzeyindeki Dersim kapal kutuydu. eyh Sait isyanna aka katlmamt ama bir kprdanma ve hareketlenme olmutu. imdi de iin iin kaynad, baz airetlerin yine yakn yerlere apula gittikleri anlalyordu. Bu talihsiz blgede ciddi bir reform yaplmas gerekiyordu. 15 AUSTOS 1925 gn Ankara'da Trk Hava Kurumu yetkilileri ile Alman uak yapmcs Junkers Flugzeugwerke irketi ortak

bir irket kuruyorlard. Ortak irketin amac Eskiehir'de bir tamirhane, Kayseri'de ise bir uak fabrikas yapmakt. Btn malzeme Mersin e gemiyle, Mersin'den Ulukla'ya trenle, Ulukla'dan Kayseri'ye kamyon, araba ve develerle tanacakt Fabrika'nn bir yl iinde hizmete girmesi planlanyordu. Hangarlar bitirilecek, tezghlar yerletirilecekti. Bu hzl ku ruluu 5 Alman mhendis, 120 Alman ii^ 240 Trk ii gerek 168 nc Blm letirecekti. Bylece Trkiye dnyada havaclk sanayiine ilk giren lkelerden biri oluyordu. GAZ Nuri Conker'i, Rize milletvekili Fuat Bulca'y ard. Genel Sekretere "Sen de kal" dedi. Kahveler geldi. ilirken Gazi Kastamonu'ya gideceklerini syledi. Tevfik, Nuri ve Fuat Beylere, "Drdmzn elinde apka bulunacak.." dedi, "..Yol boyunca bamz ak olacak. Sonra.."

Nuri Bey patlad: "Sen durup dururken itibarn tehlikeye atyorsun. Oysa halk sana masal kahraman gibi davranyor. Yapma ltfen!" "cat karma m diyorsun yine?" "Evet!" f ! "Halkn beni anlayacana gveniyorum. lk amacm, dnyada ilkelliin, geriliin timsali olarak grlp aalanan festen vazgemelerini baarmak. kincisi ise fes yerine apka, kasket gibi ada bir balk giymelerini salamak; ya da ak bal olsunlar." Nuri Bey ayaa kalkt: "Bizim halkmz apka giyene gvur der." "Evet. Zavalllara yle retilmi de ondan." Fuat Bulca sze kart: "Yobazlarn halk kkrtmalarndan korkarm" Gazi de ayaa kalkt: "Onlar bir zamanlar fese de, matbaaya da, rasathaneye de,

ordunun slahna da kar kmlard. Ne yapacaz? U-be yobazla onlara kaplacak safdiller, gafiller yznden yerimizde mi sayacaz? Halk yobazlarn peinden gitmemek gerektiini Milli Mcadele srasnda ok iyi anlad. Yobazlar Yunann, ngilizin yanndayd. Yurtsever dindarlar ise namus bayra altnda toplandlar. Bylece vatanmz, bamszlmz, onurumuzu kazandk. Kastamonu halk iin banaz, gerici filan diyenler var. Bunun iftira olduunu biliyorum. Milli Mcadele'yi en candan destekleyen, en ok asker veren, ok yurtsever bir ilimizdir. Nuri benimle geliyor musun, gelmiyor musun?" "apkam yok" "Ben stanbul'dan yeteri kadar yazlk apka getirttim." nc Blm 169 ey ac "Anlald. Geliyor um." GAZ, Genel Sekreter Tevfik Bey, Nuri, Fuat, Bayaver Rsuhi,
146b

Yaver Muzaffer, Muhafz Birlii Komutan smail Hakk Beyler, otomobille 23 Austos 1925 sabah Ankara'dan ayrldlar. Sivillerin balar akt. Gazi gri bir elbise giymiti. Gazi'nin otomobilinin st gerektii zaman alp kapanyordu. Gazi halk topluluklarn grdke arabay yavalatacak, stn atrp ak bala selamlayacakt. Aacaklar yola Milli Mcadele srasnda stiklal Yolu ad verilmiti. Bu yolun ve bu yoldan gelen silah ve cephanenin zaferde byk pay vard. Kalecik'te halk yollara dklmt. Kurbanlar kesildi. Gazi'yi ba ak grnce feslerini, kalpaklarn, takkelerini kardlar. Halkn bu tavr Nuri ve Fuat Beyleri artt. Halkn Gazi'ye duyduu sevgiyi, saygy, gveni, ball bir daha yaadlar. Gerekten, masal kahraman gibiydi. Kalecik-ankr arasndaki kyler halk Gazi'yi grp selamlamak
147

iin yol boyuna dizilmilerdi. leye yakn ankr'ya ulatlar. Yollara hallar, kilimler serilmi, taklar yaplm, her yere bayraklar aslmt. ankr oluk ocuk sokaktayd. Gazi otomobilden indi, tren birliini, halk, yneticileri ak bala selamlad. Halk "Yaasn Cumhuriyet!" diye baryor, ou telala ban ayordu. Yirmi bir top atyla selamland. Kurbanlar kesiliyordu. Belediyeyi ziyaret etti. Yemei yneticiler, ileri gelenler, halk temsilcileriyle birlikte yediler. ok neeli, unutulmaz bir yemek oldu. Gazi'yi ve arkadalarn coku iinde uurladlar. Esenlikle gitsin diye arkasndan tas tas su dktler. Ilgazllar ve evreden gelen kyller yolu kapatmlard. Arabalardan inerek Ilgazllar selamladlar. Kastamonu'dan karlamaya gelenler grndler. Yirmiden fazla otomobille gelmilerdi. Ilgazllarla vedalatlar.

Gzel lgaz dan atlar. Mbarek kanc kadnlar bu dar, uurumlu, virajl yoldan gemilerdi inebolu-Ankara arasnda g170 Onctt Blm dip gelirken. Orduya silah ve cephane, sava ara ve gereleri tarken. Yaz, k, hi durmadan. Yol iki yanl atl, yaya halkla doluydu. At namus bayrann altna kotuklar, yedi dveli dize getiren byk Trk geliyordu. Saatlerce uzaktan gelerek karlamaya kmlard. Emrinde askerli ^ yapm olanlar, anakkale, Suriye, Milli Mcadele gazileri askerce selama duruyorlard. Kiminin gsnde stiklal Madalyalar prldyordu. Gazi'yi dnya gzyle grmenin sevinciyle gzya dkyorlard. Kalabalk Kastamonu'ya yaklatka artt, on binleri at. ehre maher kalabalnn arasndan, taklarn altndan geerek girdiler.
1

Gazi Valilie yaklanca arabadan indi. Yazlk apkasn eline almt. Halk apkasn sallayarak selamlyordu. Onu gren binlerce Kastamonulu da ban at. Nuri ve Fuat Beyler derin bir hayret ve sayg iinde bu arif, deryadil halka bakyorlard. Yneticilerle ayrntl olarak iliri sorunlarn konutu. Sonra kalmas iin hazrlanan Mehmet Emin Aa nm konana geldiler. Gece Kastamonu donand. Fener alay dzenlendi. Meydanlarda halk oyunlar oynanyordu. Kastamonu byk zaferi, kurtuluu bf * daha kutluyordu. Gazi, Vali, Belediye Bakan! milletvekilleri, Mehmet Emin Aa, Nuri, Fuat ve Tevfik Beyler, Bayaver konan geni sofasnda oturuyorlard. Gazi Nuri Bey'e glerek sordu: "Ne diyorsun?" "Ne diyeyim? Senin ve halkn byklnz nnde eiliyorum." Gazi misafirlere aklad:

"Nuri Bey apkayla grnce halkn bizi talayacandan korkuyordu" Vali "limizin halk dindardr.." dedi, "..ama banaz azdr." Gazi gld: "Bizim dindarlarla sorunumuz yok. Dindarlarn da bizimle sorunu olmaz. Dine, dindara kar deiliz ki. Niye olalm? Dinimiz son ve en mkemmel dindir. Biz sadece dinin istismarna, kar aleti ve yobazlk, banazlk vesilesi yaplmasna, hurafelere boulmasna karyz. Sanrm sizler de ylesinizdir." "Evet efendim" nc Blm 171 Gazi ayaa kalknca herkes kalkt: "Haydi aaya inip halkn neesine katlalm/' Kap nne indiler. Gazi halkn arasna kart. Onu ba ak grenler balklarn karyorlard. enlik ge saatlere kadar srd. Vali, baz Kastamonu ileri gelenleri, milletvekilleri gece ak renk kumatan, bezden apkaya benzer balklar yaptrdlar. Gazi

sabah mareal niformasn giydi. Gsne stiklal Madalyasn takmt. Milletvekilleri, yneticiler, komutanlarla birlikte klay ziyaret etti. Vali, ileri gelenler ve milletvekilleri gece yaptrdklar balklar bir giyiyor, bir ellerine alyorlard. Daha alamamlard. Gazi kladan sonra memleket hastanesini ve kitapl ziyaret etti. Kitaplkta pek az kitap vard. Kitap alnmas iin 500 lira brakt. Belediyeye geldiler. Belediye binasnn her kat Trk Ocakllar, retmenler, tccar ve esnaf temsilcileri, genler, ilelerden gelen kurullarla doluydu. Gazi mareal niformas ile ayakta, ba ak, ziyaretleri kabul etti. Herkes ieri balklarn karp ak bala giriyordu. Mft Efendi de bu incelii gsterdi. Her topluluu dinliyor, yantlyor, uyaryor, tler veriyordu. Yine bir uygarlk velisiydi. le kurullar Gazi'yi ilelerine davet ediyorlard. nebolu kurulu

da davet etti. Vali Fatin Bey, "Gnlerden beri hazrlanyorlar" diye neboluluiarn isteini destekledi. Gazi Milli Mcadele srasnda Anadolu'nun kaps olan inebolu yu grmek istiyordu, istiklal Yolu'nun balangcyd. Bir fiei bile Yunanllara kaptrmamak iin 9 Haziran 1921 gn ehirce ayaklanarak btn silah ve cephaneyi kadn erkek, yal gen, ocuk, iki saat iinde tepenin arkasna, kiay'a tadklarn da iyi biliyordu. Glerek "nebolu'ya gelecei
yy \*

gm dedi. nebolular heyecan iinde izin isteyip ayrldlar. nebolu'ya bir an nce ulap Gazi'nin geleceini bildirmeliydiler. Sanki utular. Gazi kyllere, "Ben de ifti olduumdan biliyorum" diyerek, makineli tarmn nemini, yararn anlatt uzun uzun. 'Bir yerine on, on yerine yz kat verim alrsnz.." dedi, "..Topraa sevdii tohumu

bulup atmal. Biz daha ifti memleketi deiliz. Buna hak ka172 nc Blm zanmadk. Tarm memleketi olmalyz. Bu da ancak makineli, bilgili tarmla olur. Birlik olup makine alnz. retici olalm. Bizi retim kurtarr." Kendi giyimi ile alvarl, kuakl, cppeli bir esnafn giyimini karlatrd, bir terziye hangisinin daha ucuz olduunu sordu. Terzi Gazi'nin giysisini gsterdi. Bir bakasnn fesini, fesinin altna giydii takkeyi, fesine sard sar gsterdi: "Bunlarn hepsinin paras dar gidiyor. Bunlar sylemekten amacm udur. Biz her bakmdan uygar insan olmalyz. ok aclar grdk. Bunun nedeni dnyann durumunu anlamadmz iindir. Dncemiz, anlaymz uygar olmal. ekillerimiz, kyafetlerimiz de tepeden trnaa uygar olmal. unun bunun szne nem vermeyeceiz.

Uygar olacaz. Bununla iftihar edeceiz. Btn Trk ve slam lemine baknz. Zihinlerini, dncelerini uygarln emrettii ykseklie uyduramadklar iin ne byk felaketler iindeler. Bizim de imdiye kadar geri kalmz, en sonunda son felaket amuruna batmz bundand. Bealt yl iinde kendimizi kurtardk. Bu anlaymzdaki deiikliktendir. Artk duramayz. Mutlaka ileri gideceiz. leri gitmeye mecburuz. Millet aka bilmelidir ki uygarlk yle bir kuvvetli atetir ki ona kaytsz kalanlar yakar, mahveder. inde bulunduumuz uygarlk ailesinde layk olduumuz mevkii bulacak, onu koruyacak ve ykselteceiz. Refah, saadet ve insanlk bundadr." Mftye drd: "Mft Efendi, yol boyunca birok sarkl kii grdm. Sordum. ounun dini bir grevi yokmu" "yledir Paam, aklna esen sark takyor."

"Bunu bir kurala balamak doru olmaz m? Din adamlarn tanr, sayg gsteririz." Mftnn yz parlad: "ok doru olur Paam. Yetkisizler sark tamasn" Orta yal, beyazca sakall, ba ak bir gazi yaklat. "Gzel Paam." dedi, "..ben anakkale'de, Mu'ta emrinde dvmtm. Emrettin Sakarya Sava'na da katldm. Yzmz yere baktrmadn. Bizi zaferden zafere koturdun. Yenilmezleri yendin. Son emrini de dinledim. nk bilirim ki sen yanl emir vermezsin.Bak." nc Blm 173 Kvan iinde, kumatan acele yaplm uyduruk apkasn gsterdi. Gzleri yaararak "Emrin ba stne!" dedi, apkay bana geirdi. Alk tufan patlad. Kiminin gzleri doldu. Gazi Paa gaziyi sevgiyle kucaklad. LENE yakn Kastamonu dan ayrldlar. Yollar yer yer yine halkla doluydu. Emrinde dvm olanlar askerce selam duruyorlard.
148

Halk lk layd. Bir zaman dz giden yol yine sarplam, virajlar keskinlemi, uurumlar derinlemiti. Kre dalar bu yolun en etin kesimiydi. le yemeini am orman iindeki Ecevit'te, nl smail Aa'nn hannn st katnda hazrlanm geni sofada yediler. Yemek smail Aa'nn kimsenin lezzetini unutamad yourtlu orbas ile balad. nebolu Belediye Bakan stanbul'un nl Abdullah Efendi lokantasndan drt kiilik bir ekip getirtmiti. Yemekte bunlar ve Kreliler hizmet ediyorlard Kre'ye de uradlar nebolu-Ankara alanndaki kan dizilerinde Krelilerin de yen buyuktu. 25 Austos Sal gn nebolu'nun pazar gnlerinden biriydi. Her zaman kalabalk olurdu. Ama bu kez Gazi'nin geleceini duyan bucaklardan, ky kylerinden gelenler de vard. ehir dolmu tayordu.

ehre grkemli bir takn altndan geerek girdiler. Asl karlama ikinci takm bulunduu yerde yapld. Kaymakam, Belediye Bakan Hseyin Karaglle, memurlar, esnaflar, tccarlar, askeri bir birlik, dernek yneticileri, civardan gelen kurullar ve binlerce nebolulu Gazi'yi bekliyordu. Gazi alk yamuru, sevin lklar arasnda otomobilden indi. Aba Tepe'den top at balad. Pencerelerden kadnlar, kzlar, ocuklar iek ve konfeti yadryorlard. ar bayraklar ve defne dallaryla sslenmiti. Bir takn zerine, kanlar ve nebolu'nun kayklarn temsili eden bir kan ile bir kayk yerletirerek, stiklal Yolu'nu zetlemilerdi. Kayklar balarnda khyalar Ilyas Reis olduu halde takn altnda Gazi'yi bekliyorlard. Selamlamalar ok heyecan verici oldu. 174 nc Blm 1

Meclis hibir loncaya, dernee tstiklal Madalyas vermemi, byk hizmetleri dolaysyla sadece nebolu kayklar birliine vermiti. Kayklar bu unutulmaz hizmetlerine karlk yollanan paray da, paraya ok ihtiyalar olduu halde, "Biz vatan hizmeti yaptk" diye almamlard. Kayklar da, sava boyunca hep nebolu'dan haber beklemi olan Bakomutan da heyecanlanmlard. Birbirlerini grmeden ok anmlar, birbirleri iin ok dua etmiler, ok vgde bulunmulard. Halk alayarak alklyordu. Gazi lyas Reis'e "Yarna gelin, grelim" dedi. "Emrin olur." GAZ sabah mareal niformal olarak dar kt. Yryerek belediyeye geldi. Gl halk selam duruyor, avaz avaz "Yaasn Gazimiz!" diye baryordu. Belediyede belediye meclisi yelerini, ticaret odas temsilcilerini,

Trk Oca kurulunu kabul etti. Ocak Bakan kr Ustaolu yaptklar etkinlikler hakknda bilgi sundu. Trk Oca'nn ehrin kltr, sanat ve dnce merkezi olduu anlalyordu. Gazi "Trk Oca'na geleceim" dedi. Bunlar esnaf temsilcileri, kadn ve erkek retmenler izlediler, retmenler mahalle okullarnn kapatlmasndan dolay memnunluklarn bildirdiler: "rencileri meslei retmenlik olan insanlar yetitirir. Bu kararla ocuklar ehil olmayan ellerden kurtardnz."
149

*m*

Srada balarnda Ilyas Reis, inebolu kayklar vard. Her biri kendinin heykeli gibiydi. Yzlerine dev dalgalara aldrmadan gemilerden kyya insan artmann, eya, silah, cephane tamann, Azraille saklamba oynamann keskin izgileri oyulmutu. Durularnda tarifsiz bir heybet vard. Gazi teker teker hepsinin elini skt.

Hizmetlerini vd. "Yaptnz hizmetleri hi unutmuyorum" dedi. Gmrk hamallarna kadar herkesi ayakta kabul etti. Kendisini bir daha grmek isteyen binlerce insann alklar, dualar arasnda Kaymakamla yryerek geldi. Yaarken efsane olmu ender insanlardan b i r i y d i . Bazlar Gaziyi grebilmek iin atlara kmt. nc Blm 175 Kaymakamln nc katndan Karadeniz btn hametiyle grnyordu. Bir sre denizi seyrettiler. Burada da grevlileri, gelen kurullar, temsilcileri kabul etti. Hi yorulmuyor gibiydi. Ziraat Bankas Mdrnden kyllere kredi konusunda kolaylklar gsterilmesini istedi. Pek az kyde okul olduunu renmiti. Milli Eitim Mdrne belli yerlerde yatl ky okullar kurarak, ky ocuklarn bir an nce bilgisizlikten kurtarmalarn istedi.

"Ankara'ya yaz! Bana da yazdn bildir! Ben bu konunun takipisi olurum." Daha sonra yryerek nebolu'yu gezdi. Hac Derviolu Mehmet Sabri Efendi'nin maazasnda oturdular. kram edilen meyveleri yediler. Gn batarken eve dndler. Gece unutulmaz, hi yaanmam, bir daha da yaanmayacak bir gece oldu. Drt ayr fener alay kurulmutu. Alaylar milli marlar, trkler syleyerek caddeleri, sokaklar dolayordu. ar ve evler aydnlatlmt. Taklar altnda halk oyunlar oynanyordu. Gazi demek bayram, enlik, zafer, mit, nee, mutluluk, gven, birlik demekti. Anadolu halk yzyllardr yaamad, bilmedii bir duyguyu, yaama sevincini yayordu. Son olarak kayklarn fener alay Gazinin kald evin nne geldi. On iki kayk daire olmu, ellerini birbirinin bellerine atarak

kenetlemilerdi. Bir ellerinde de mealeler vard. On iki gen kayk da bunlarn omuzlarna kmt. Onlar da mum fenerleri tayorlard. Ortada Kaptan Cemil Emmi yer almt. "Heyemola yel ese" oyun havasn syleye syleye gelmilerdi. Cemil Emmi kaln, gr sesiyle trknn gftesini, kayklar oynayarak nakarat sylyorlard. Gazi aaya inip kapnn nne kt. Cokulu halka kart. Kaptan Cemil Emmi gdyordu: Bir gemim var boyu uzun Gider yazn gelir gzn Bu sefere yoktur szm Kayklar hay kryorlard: Yamo heyamo Mola heyamo Cemil Emmi: 176 nc Blm Sarayburnu'ndan geerken Al yeil sancak ekerken Yar doldurup ben ierken Kayklar: Yamo heyamo Mola heyamo...

Oyunu seslerini gittike hafifleterek bitirdiler. Alklar ayl, yldzl ge ykseldi. Gazi'nin sesi de grd. nebolululara, denizcilere yrekten teekkr etti, kutlad, iyi geceler diledi. 27 AUSTOS Perembe gn leden sonra, Gazi Trk Oca'n ziyaret edecekti. Koyu renk bir elbise giymiti. Elinde apka vard. Nuri, Fuat, Tevfik Beyler de ellerine apkalarn almlard. Gazi, milletvekilleri, yneticiler ve komutanlarla birlikte, yollarda bekleyen halkn yrekten alklar arasnda, yryerek Trk Oca binasna geldi. Salon ve balkon tmden dolmutu. Birok insan ayaktayd. Salonda hayli arafl, yalnz gzleri grnen hanmlar da vard. Btn salon ayaa kalkarak Gazi'yi selamlad. Gazi ve yanndakiler en nde ayrlan yerlere oturdular. Ocak yesi ve Hukuk Fakltesi rencisi Mustafa Selim (mece) gzel bir

konumayla Gazi'yi selamlad. Konumasn yle bitirdi: "Ey sevgili Gazi'miz! Siz bizden ne isterseniz isteyiniz, ona hazrz. Eer gsterdiiniz yol zerinde bir lahza tereddt eder ve geriye gidersek milletimizin vebali zerimize olsun! Siz bizim rneimizsiniz. Reisimizsiniz, kahraman, asil ve alkan milletimizin kurtarcs ve yol gstericisiniz." Mustafa Selim ok alkland. 1 Gazi M. Kemal Paa krsye geldi. apka elindeydi. Krsye brakt. arafl hanmlarn yaratt lo grnt tedirgin etmiti ama belli etmedi. nebolululara teekkr etti. Grd ilgiden ve halkn yksek niteliinden duyduu mutluluu belirtti. Saltanat, halifelii, ikili eitimi kaldrmakla doru mu yaptklarn ayr ayr sordu. Sorular salonu dolduranlarn cokun onaylar ile karland: "EveeeetL EveeeetL Eveeeet!" nc Blm 177

Konumasnda en nemli blme gelmiti. Bu na kadar olup bitenler bu blme hazrlkt. rneksiz bir hayat ynetmeni olarak her eyi ince ince dnmt. imdi hasat zamanyd: MHH*& *J "Hanm ve Bey arkadalarm!

S^BI' JHBH^ 1
Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran Trk halk uygardr. Tarihte uygardr, gerekte uygardr. Fakat ben sizin z kardeiniz, arkadanz, babanz olarak sylyorum, uygarm diyen Trkiye Cumhuriyeti halk, dncesiyle, anlayyla uygar olduunu ispat etmek ve gstermek zorundadr. Uygarm diyen Trkiye Cumhuriyeti halk aile hayat ile, yaay tarz ile uygar olduunu gstermek zorundadr. Velhasl uygarm diyen Trkiye'nin gerekten uygar olan halk, batan aaya d grnyle de uygar ve gelimi insanlar olduunu fiilen gstermeye zorunludurlar. Bu son szlerimi aka

ifade etmeliyim ki btn memleket ve cihan, ne demek istediimi

178 nc Blm

kolayca anlasn. Bu aklamam yksek kurulunuza, hepinize bir soruyla belirtmek istiyorum: Bizim kyafetimiz milli midir?" Salon "Hayr!" sesleri ile inledi. "Bizim kyafetimiz uygar ve milletiararas mdr?" "Haaayrr!" "Size katlyorum. Tabirimi ho grnz, alt kaval, st ihane diye ifade olunabilecek bir kyafet, ne millidir, ne milletlerarasdr. O halde kyafetsiz bir millet olur mu arkadalar? Byle vasflandrlmaya raz msnz?" "Haayrr, haayrrrrr, katiyeeen!" "Turan kyafetini aratrp canlandrmaya yer yoktur. Uygar ve milletleraras kyafet bizim iin, ok deerli milletimiz iin uygun bir kyafettir. Onu giyeceiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantolon, (stte) yelek, gmlek, kravat, yakalk, caket ve doal olarak

bunlarn tamamlaycs siper-i emsli serpu (gnelikli balk). Bunu ak sylemek isterim." Krsnn zerine brakt apkay kaldrp gsterdi: "Bu baln ismine apka denir! Bu caiz deildir diyenler, itiraz edenler vardr. Onlara diyelim ki ok gafilsiniz ve ok cahilsiniz ve onlara sormak isterim: Yunan bal olan fesi giymek caiz olur da apka giymek niye caiz olmaz? Ve yine onlara ve btn millete hatrlatmak isterim ki Bizans papazlarnn ve Yahudi hahamlarnn zel giysisi olan cppeyi ne vakit, ne iin ve nasl giydiler?" Konuma durmadan alklarla kesiliyordu. Trk Ocakl drt gen ile gazeteciler bu ok nemli konumay tek kelimesini atla< mamak dikkati iinde harl harl not ediyorlard. "Efendiler! Toplum hayatnn temeli aile hayatdr. Aile izaha gerek yoktur ki kadn ve erkekten kuruludur. Kadnlarmz hakknda,

erkekler hakknda sz sylediim kadar fazla aklamada bulunmayacam. Fakat bu yksek varl bilhassa huzurlarnda sessiz geemem^lzin verilirse bir-iki kelime syleyeceim. Ve siz ne sylemek istediimi kolayca anlayacaksnz. Yolculuum srasnda kylerde deil, zellikle kasaba ve ehirlerde kadn arkadalarmzn yzlerini ve gzlerini ok sk ve dikkatle kapatmakta olduklara m grdm. Bilhassa bu scak mevsimde bu tarzn, kendileri iin mutlaka azap ve strap nedeni olduunu tahmin ediyorum. nc Blm 179 Erkek arkadalar! Bu biraz bizim bencilliimizin, ok iffetli ve dikkatli olduumuzun eseridir. Fakat sayn arkadalar, kadnlarmz da bizim gibi 'kavray ve dnce sahibidirler./' Nuri Bey Fuat Bulca'ya eildi: "Ne kadar incelikle yol gsteriyor." Gazi devam ediyordu: * j

"..Onlara ahlakn kutsalln, milli ahlak anlattktan, onlarn diman nur ile, temizlikle donattktan sonra fazla bencillie gerek kalmaz. Onlar da yzlerini cihana gstersinler ve gzleri ile cihan dikkatle grebilsinler. Bunda korkulacak bir ey yoktur. Arkadalar! Korkmaynz! Bu gidi zorunludur. Bu gidi bizi yksek ve nemli bir sonuca gtryor. sterseniz bildireyim ki bu kadar yksek ve nemli bir sonuca varmak iin, gerekirse, baz kurbanlar da verelim. Bunun ziyan yoktur. Uygarln cokun seli karsnda direnmek yararszdr. Ve uygarlk gafiller ve itaatsizler hakknda pek amanszdr. Dalar delen, gklerde uan, grnmeyen zerrelerden yldzlara kadar her eyi gren, aydnlatan, inceleyen uygarln kudret ve ycelii karsnda, ortaa anlay ile esir olmaya ve

aalanmaya mahkmdurlar. Halbuki Trkiye Cumhuriyeti halk yeniliki ve gelimi bir millet olarak sonsuza kadar yaamaya karar vermi, esirlik zincirlerini ise tarihte esiz kahramanlklarla para para etmitir?" Konumann sonunda inanlmaz bir alk frtnas koptu. Herkes ayaa frlad. Orta yal, arafl, yalnz gzleri ve burnu grnen bir hanm, zarif bir el hareketiyle yzn averdi. Ona bakarak evresindeki arafllar da yzlerini averdiler. Dinleyiciler Gazi'ye dikkat ettikleri iin bu zarif devrimi fark etmediler. Bu konumadan sonra hibir ey eskisi gibi olmayacakt. Bu toplumsal bir milatt. BOLU milletvekili Falih Rfk Bey seim blgesine gelmiti. Azl bir ekyay takip eden Bolu ve Kocaeli Valileri ve jandarma komutanlar ile Dzce'de bulutular. Birlikte yemek yediler. Falih Rfk Bey Gazi'nin Kastamonu'ya niye gittiini biliyordu. Yemek s1 50 151

180 nc Blm rasnda apka giyilmesi olaslndan sz etti. Sofrada bulunanlar hep birden itiraz ettiler: "te yalnz bu olamaz!" 28 AUSTOS 1925 gn sabah nebolu'dan trenle ve sevgi gsterileri arasnda ayrld. O gn Trkiye'de kan btn gazetelerde Gazi'nin giyim kuam ve apkayla ilgili konumas byk balklar altnda eksiksiz yaymlanm, heyecana, hayrete ve sevince yol amt. Kzanlar da S olmutu elbette. Falih Rfk Bey bir gn nceki yemek arkadalar ile birlikte oldu. Hepsi apka giymeyi kabul etmilerdi. Falih Rfk Bey not defterine u notu decekti: "Gvenilen, inanlan bir byk lider ne demektir, bir daha grdm." Gazi Devrekani'yi, Takpr'y ziyaret etti. Halk da, hocalar da Gazi'yi ba ak karlyorlard. Devrim k hzyla yaylmaktayd.
152 152a

Gece Kastamonu'ya dnd. 29 Austos leyin Kastamonu Klasnda verilen byk ziyafete katld. Herkes, subaylar da, sofraya balar ak oturdular. Sava anlar anlatld, ordunun byk fedakrlklarndan sz edildi. Tmen Komutan Kzm Sevktekin hem Sakarya Sava'nda, hem Byk Taarruz'da bulunmutu. Gazi yemein sonunda ordumuzu vd. Konumasn yle bitirdi: "Ordumuz milletin ilerleme ve ykselme admlarnda nc olmutur. Milletimizin btn devrimlerinde birinci adm atmtr. Milleti sevk ve idare edenlerin en byk dayana ordu olmutur. Baka milletlerde ordu ile millet daima birbirinin karsndadr. Halbuki bizde tamamen tersidir. Merutiyeti kahraman subaylarmz ilan ettikleri gibi bu gnmz de yine subaylarmzn fedakrlklarna borluyuz." Sonra Daday'a gidip geldiler. Ertesi gn Gazi Trk Oca'na urad. Btn kadn ve erkek

yeler gelmilerdi. Sohbet edilirken halkn Halk Partisi merkezinin bahesinde topland renilince oraya gidildi. Bahe ve dars binlerce kiiyle dolmutu. Birok da hanm vard. Bugn olaansnc Blm 181 t bir zellik tayordu. 30 Austos zaferinin yldnmyd. Parti Bakan halkn dnce ve duygularna arac olarak dedi ki: "Bugn erefli Dumlupnar zaferini huzurunuzda kutlamakla mutluyuz. Bu zaferin byk kahramanna, btn hemerilerimin nihayetsiz kranlarn arz ederim, size sonsuz salk ve afiyet dileriz." II Alklar Kastamonu'yu deprem gibi titretti. Gazi nemli konumalarndan birini de burada yapt, zetle dedi ki: "Trkiye Cumhuriyeti halk, ileriye ve yenilie doru uzun admlarla yrmeye devam edecektir. Bilince hastalk bulamadka

geriye gitmek veya duraklamak hatra dahi gelemez. Yzyllardan beri sarf olunan iren abalar zaman zaman milleti uykuya daldrm olmakla beraber, milletin bilincini felce uratmay asla baaramamtr. Bu gerek, milletin bugn gsterdii bilinli eserlerle kendiliinden bellidir. Efendiler! Bizim ilham kaynamz dorudan doruya btn Trk milletinin vicdan olmutur ve daima da olacaktr. Trk milletinin son yllarda gsterdii harikalarn, yapt siyasi ve toplumsal devrimlerin hakiki sahibi kendisidir. Sizsiniz! Hanmlar, beyler! Yaptmz ve yapmakta olduumuz devrimlerin amac, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen ada ve btn mana ve ekilleriyle uygar bir toplum haline kavuturmaktr. Devrimlerimizin asl ilkesi budur. Bugn ilmin, fennin, btn kapsamyla uygarln yayd k

karsnda filan ve falan eyhin yol gstericilii ile maddi ve manevi saadet arayacak kadar ilkel insanlarn Trkiye uygar camiasnda var olacaklarn asla kabul etmiyorum. Efendiler ve ey millet, biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz. En doru ve en hakiki tarikat uygarlk tarikatdr. Uygarln emir ve talep ettiini yapmak insan olmak iin yeterlidir. Tarikat reisleri bu dediim hakikati btn akl ile idrak edecek ve kendiliklerinden derhal tekkelerini kapayacak, mritlerinin artk reit olduklarn elbette kabul edeceklerdir." 182 nc Blm Halk konumay yine iddetli alklarla destekliyordu. Yeniden klk kyafet, kadn haklar zerinde durdu. Sonuta dedi kit "Baz yerlerde kadnlar gryorum ki bana bir bez veya bir yemeni, petemal veya buna benzer eyler atarak yzn gzn
1 53

gizler ve yanndan geen erkeklere kar ya arkasn evirir veya bir yere oturarak yumulur. Bu tavrn mana ve ifadesi nedir? Efendiler, uygar bir millet anas, millet kz bu garip ekle, bu vahi vaziyete girer mi?" Toplant halkn uzun sren iddetli alklaryla sona erdi. 31 Austos gn bir hafta sren misafirlik bitti. Halk Gazi'nin kald evden ehir kna kadar yolun iki yann doldurmutur Veda treninde retmen Cemal Bey herkesi alatan, Gazi'nin de gzlerini yaartan bir konuma yapt. Gazi de Kastamonu halkna sevgi ve saygsn belirten duygulu bir konuma yaparak veda etti. Ayrlk ok zor oldu. f

DONU yolu balamt. Saat 17.00 de ankr ya geldiler. Yine herkes karlamaya kmt. Askerler dnda btn erkeklerin ba akt. Yine top atlaryla selamland. Valilik binasnda kurullar kabul etti. Her kurula amacn anlatyordu:

Bir daha yenilmeyecek uygar, kalknm, ileri, refaha kavumu, ada, uyank, eitimli, mutlu bir toplum olmak. "Byle olalm deil mi?" "Eveeet!"# "yleyse bozgunculara, dedikoduculara, din tccarlarna, aktrlerine, yobazlara kanmayn." Ortaa yenmek, halkn uyanmas, ileri gitmesi iin bkmadan, usanmadan didiniyordu. Gece ankr'da kald. Arkadalar, milletvekilleri, yneticiler ile ge saate kadar, Trkiye'nin sorunlarn konutu. l EYLL 1925 gn Ankarallar, bugnk Ulus meydanna akyor ve evreye yaylyorlard. Drt bir yan siviller ve askerlerle doldu. Gazi'nin gelecei saate yakn Babakan ve Bakanlar da grndler. Yalnz Salk Bakan Dr. Refik Saydam toplanmasn salad nc Blm 183
v

1. Trk Tp Kongresi'nde olduu iin gelememiti. Bu srada a konumasn yapyordu: H "...Gerek eitim hayatmzda, gerek meslek yaaymzda dai| ma tasavvur edip bir trl gerek haline dntremediimiz birok yksek amacn bugn gereklemesine doru yrdmzn gryoruz... Trk hekimi byk ehirlerin ss ve refahna, huzur ve sknetine bal kalmayarak, hayrl almalarn ehirlerden kasabalara, zellikle kylere kadar gtrecek ve yayacak, bizzat kyl ile iliki kurarak uygarlk, salk ve toplumsal hayatla ilgili her trl gelimeden haberdar edecektir..." ounluk apka konumasn okur okumaz, ya stanbul'dan apka getirtmi, ya Ankara terzilerine yaptrmt. Avrupa'da apka giyenler, giymesini, apkayla selamlamay, bir bykle sayg gerei ba ak konuulmas gerektiini biliyor, yaknlarna bilgi

veriyorlard. smet Paa ve bar kurulunda bulunanlar Lozan'dan getirdikleri gzel apkalar giymilerdi. Ankara terzilerinin yapt baz apkalar pek uydurmayd. Hi apka yapmamlard ki. Sahipleri onlar giymiyor, ellerinde tutuyorlard. apka yaptramayanlar balar ak gelmilerdi. Gazi'nin arabas grnd.gAlk yamuru balad, yceltici haykrlar ykseldi. Gazi uygun bir yerde ba ak arabadan indi. Karlayanlar apkasyla selamlayarak, hatr sorarak ilerledi. Milletvekillerinin, Bakanlarn, Genelkurmay Bakannn, Babakann ellerini skt. smet Paa "Akama bize gelir misin?" diye sordu. "Kararname hazr m?" "Hazr." "Kararnameyi de al, sen bana gel" "Peki." Mazhar Mfit Bey'e glerek "Kanc maddedeyiz?" diye seslendi.

Sarn giymeden elinde tutan Diyanet leri Bakan Rfat Hocay arabasna alarak Ulus meydanndan ayrld. I. TIP KONGRES ertesi gn de srd. Kongreye Dr. Refik Saydam'n a konumasndaki idealist hava hkimdi. Salk sorunlar yalnz yneticilerle deil, ilk kez btn doktorlarla birlikte | tartlyordu. Bu yaklam zellikle gen doktorlara byk onur i vermiti. I 184 nc Blm Gndemdeki balca konular yaygn, salgn hastalklarla mcadele ve halk saln korumak iin alnmas gerekli ivedi nlemlerdi. Kongreyi bir sre Gazi de izledi ve kongre temsilcilerini akam ayna davet etti. BAKANLAR KURULU leyin topland. Toplant uzun srmedi. Gazi kararnameyi akam grmt. Babakann ksa bir konumasndan sonra kararname imzaya ald. Hamdullah Suphi
1 5 3a

Bey trbelerin toptan kapatlmasna karyd. Dini anlam olmayan trbelerin ak kalmasn istiyordu. Ama arkadalarndan ayrlmay doru bulmad. mzalad. Kararname elden Gazi'ye arz edildi ve imzas alnd. Bu kararname ile birok nemli adm atlyordu. nce memurlarn apka giymeleri zorunlu klnmt. Bakanlar Kurulu tarikatlar, tekkeleri, zaviyeleri, trbeleri kapatyor; eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, elebilik, babalk, emirlik, nakiplik, halifelik falclk, byclk, frklk ve gaipten haber vermek ve murada kavuturmak maksadyla nshaclk (muskaclk), trbedarlk gibi unvan ve sfatlarn kullanlmas ile bu unvan ve sfatlara ait hizmet grmeyi ve elbise giymeyi de yasaklyordu. Ortaa ar yara almt. Anadolu Ajans kararnameyi aklad. Karar hzla duyuldu. Bu karar bir uyaryd. Ceza iermiyordu. Kanun kana kadar ilgililere
1 5 3b 1530 1 54

derlenip toparlanmalar iin sre tanyordu. Tarikatlarn ve trbelerin kapatlmas kararna hak verip sevinenler oktu. Yce Allah ile kul arasna girenler ayklanyordu. En ok falclar, frkler, muskaclar fkelendi. Tezghlar dalyordu. Oysa ne gzel kandryorlard safdilleri. Milli Mcadele'ye kar tavr alm, irticaya destek vermi olan tarikat nderleri bir gn yaptklarnn hesabnn sorulacan biliyorlard. Hkmet yumuak davranm, hibirini stiklal Mahkemesine vermemi, idam etmemi, hapse atmam, sadece unvanlarn kaldrmakla, tekkelerini, zaviyelerini kapatmakla yetinmiti. Bu efkatli karara krettiler. nc Blm 185 Yozlamann farknda olan, Cumhuriyet ile tarikatlarn birarada olamayacan anlayan tarikatlar ise karar haksz bulmadlar.

Tekkelerini, zaviyelerini kapatmaya baladlar. Geimlerini bu ie balam olanlar ise dilerini gcrdattlar. Di gcrtlar usul usul yaylacakt. Dersim'de, Peygamber ailesinden geldikleri iddias ile seyit unvan tayan ve bu yolla geim ve saygnlk salayanlar, bu karar kabul etmeyeceklerdi. stanbul'da bulunan baz kkl tarikat eyhleri ok zldler. Bu tarikatlarn tekkeleri tasavvuf anlaynn merkezleriydi. Birer kk dnya idi. Bu dnyann iindeki gzellikleri, incelikleri, derinlikleri yaatmak iyi olurdu ama bunun iin ortaa srdrmek gerekmekteydi. te bu mmkn deildi. Ortaa srdrlrse btn millet l bir deyletin trbedar olurdu. Tarihin mant karara uymalar gerektiini emrediyordu. Karara uydular. Evlere ekildiler. GAZ akamst kk bir ay ziyafeti iin Dr. Refik Saydam' ve kongre temsilcisi doktorlar kabul etti.
155

Doktorlar karar duymulard. Gazi'yi ve hkmeti kutladlar. Gen bir doktor yle dedi: "Trk rnesansn ve reformunu balattnz efendim." Gazi, "Avrupa ile aramzdaki byk fark bir neslin abas kapatamaz." dedi, "..Daha yapacak ok i, zlmesi gereken ok sorun var. Bu yl baslan kitap says bine yaklam bile deil. Biz burada konuurken Batda kimbilir ka bin sanat ve bilim kitab baslmtr. Ksacas bizim balattmz abay sizler srdreceksiniz. Sizi ocuklarnz, onlar da torunlarnz izleyecek. Bu kesintisiz abalar sayesinde Trkiye her konuda ada, uygar, zengin, alkan, demokrat, bar, Avrupa ile ayn dzeyde, gzel bir lke olacak. Eliyle yemek yiyen, yere tkren, kadn dven, kzlarn satan, glmekten utanan, resmi, heykeli gnah sayan, cinci hocalardan yardm bekleyen, okuma yazma bilmez nesiller tarihe karacak."
156

ERTES SABAH erkenden iftlie geldi. Yollar kabaca yaplm, binalarn iskeletleri bitmiti. Birka artezyen kuyusundan grl grl su akyordu. Bataklklar hzla kurutuluyordu. 186 nc Blm Topraklar srlp dinlenmeye braklmt. Birka gn sonra buday ekilecekti. Sebze baheleri hazrlanmt. Bir tepede Gazi'nin istedii iki katl ev ile yaknnda byk bir havuzun yapmna balanmt. O sar, kirli rengin yerini diri toprak rengi almt. Tahsin Bey "Kasmda fidanlar dikeceiz efendim.." dedi, "..ki yl iinde aa olurlar" Ah Trkiye'nin sorunlar da byle hzla zlebilseydi. v BAKANLAR KURULU isyan blgesiyle ilgili reform plann hazrlamas iin drt kiilik bir kurul kurdu: ileri Bakan Cemil Uybadn, Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt, Genelkurmay kinci

Bakan Kzm Orbay Paa ve ankr milletvekili Abdlhalik Renda. Ama aalk/beylik dzenine son vermek, bu blgeyi de kalkndrmak ve sorun olmaktan karmaktl Kurul hemen topland. Toplanan bilgilere dayanarak bir reform plann hazrlayarak, 24 Eyllde Babakana sunacakt. *
156

TRKYE nin en aydn, en uyank ehri stanbul'du ama bir tiyatro oyunu en fazla iki gn seyirci bulabiliyordu. Bir oyunun -drt gn seyirci bulmas byk olayd. Bu yzden srekli yeni oyunlar hazrlyorlard. Sanatlarn en etkilisi olan tiyatronun stanbul'daki durumu byleydi. Tiyatrocular zar zor yayorlard. Bu yzden zaman zaman kendi aralarnda, "Biz deli miyiz, aptal myz, niye bu zor ve para getirmeyen sanata gnl verdik" diye dertleir ve asla vazgemeden sanatlarn srdrrlerdi. Darlbedayi (ehir tiyatrosu) adn tayan ama belediye ile

pek ilikisi olmayan bir grup sanat, yaayabilmek iin 7 Eyllde Karadeniz turnesine kt. Khne bir posta gemisiyle be gnde Trabzon'a geldiler. Vasfi Rza (Zobu) Bey'in seyirci geleceinden pek midi yoktu ama yanldn abuk anlad. Birer gn oynadklar oyunlar doldu. Tabii erkeklere ayr, kadnlara ayr oynuyorlard. Elerin birlikte gelip de tiyatro seyretmelerine toplum basks buralarda henz izin nc Blm 187 vermiyordu. 'Salon erkeklerin olsun, balkon kadnlarn olsun gibi nerileri de kabul etmediler. "Olmaz!" Ayn at altnda birarada bulunmay bile doru bulmadlar. Rize Valisi sanatlar kaldklar otelde ziyarete geldi. Zayf, evik bir adamd. Milli Mcadele'de jandarma subay imi. Daha genti. Demek ki rtbesi kkt. Ad Hurit imi. "Sizi Rize'ye davet etmek iin geldim. Tiyatro sanatn tanmak

Rize'nin de hakkdr." Valinin iyi niyetine sayg duydular ama otel var myd, tiyatro binas var myd, elektrik var myd? Vali kesin bir dille dedi ki: "Programnz inceledim. Rize'ye gelmenize daha yirmi gn var. O gne kadar, merak etmeyin, oteli de, tiyatroyu da yaptrrm, elektrii de salarm! Yeter ki 'geliriz' deyin." Ya delinin biriydi, ya da tiyatro, otel nedir bilmiyordu. yle srar etti ki aresiz kalp "peki" dediler. Her turnede balarna trl olaylar gelirdi. "Bu sefer bakalm bamza ne gelecek?" LK TUTUKLANAN gazeteciler ile A. Emin Bey grubu, Elaz'da byk bir konakta tutuluyor, yar sulu, yar turist olarak yayorlard. Mahkeme Bakan M. Mfit Bey ara sra laflamak iin uruyordu. Sk sk tekrarlad bir zlemi vard:

"Ah, buraya da tren geldiini acaba grr mym?" Gazeteciler bu imknsz hayale glyorlard. Mahkeme yesi Ali Saip Bey hi sevmedii Ahmet Emin Bey'e arada bir kt haberler vererek bir eit ikence yapmasa tatilde gibi olacaklard. 13 Eyll 1925 gn topluca mahkemenin huzuruna ktlar. Sorgulamalar bitmi, yarglama karar aamasna gelmiti. ok umutluydular. ok iyi muamele grmlerdi. Yine de ileri rperiyordu. 4f , Bakan kararn aklanacan bildirince sanklar ve izleyiciler ayaa kalktlar. Bakan beraat ettiklerini bildirdi. Beraat ha! Yeniden domu gibi oldular. 188 nc Blm ESK Ankara Valisi Abdlkadir Bey ile eski Rize milletvekili Ziya Hurit Bey, Kara Kemal'in yazhanesinde karlatlar. Birlikte
1 5 66

ktlar. Yemek yediler, fke dillerine vurdu. Giderek iyice aldlar. Ziya Hurit, "Ben." dedi, "..Mustafa Kemal'i ldrmeye karar verdim. Bu rejimi ykmann tek aresi bu." Abdlkadir Bey arad arkada bulmu olmann sevinci iindeydi: "Ben sana yardmc olurum. Ama ldrmek yetmez. Bu hkmeti de devirmek lazm." "Tekilat ii o." "zmit milletvekili kr'y tanrsn. Eski, sk ttihatlardan. Terakkiperver Parti milletvekiliydi. Sarho kr diye nldr." "Tandm, tandm" "Ona rahata gvenebiliriz. Hi adamn var m?" "Hafz Mehmet Bey iki adam yollamt ama onlar katlar. Bir adamm var. Laz smail diye biri. Az sk, gz pek sabkalnn biridir." "Yetmez. Birka kii daha lazm." "Laz smail bulur." Uursuz suikast makinesinin arklar hzlanarak dnmeye balad.
157

ETM BAKANI Hamdullah Suphi Bey Gazi'den randevu istedi. Fatih Sultan Mehmet gibi byklerin, kahramanlarn trbelerinin ak kalmasn istiyordu. Gazi, "Bu halk yce Allah dururken llerden yardm istemeye altrmlar." dedi, ".Ya mum dikiyorlar, ya paavra balyorlar. Ksmeti alsn diye bilmem kimin trbesinin evresinde gbek atarak dnenler de varm. Bunlar benden daha iyi bilirsiniz. Fatih'in trbesini asak onun parmaklklarna da paavra balarlar. Bana on yl izin ver. Halk yardm Allah'tan istemeyi, yardm istemek iin yardm hak etmeyi rensin. Araya din, l kimseyi sokmasn. Buna alsn. Doru yolu bulsun. Sonra istediin o trbeleri aarz." Hamdullah Suphi Bey hak verdi. nc Blm 189 ADANA retmen kursunu biteren Ltfiye retmen i Kilis'e atadlar. ok genti ama ciddilii, arball, sadelii, iine ball,

ocuklar kolay etkilemesi, yaramazlar sevgiyle yola getirmesi sayg toplad. Snfndaki erkek rencilerden biri, Mehmet Yaar, ortaokulu, liseyi bitirecek, veteriner kacak, bir dergide retmeni Ltfiye Klaly ve o gnleri yle anlatacakt: "..Her gnn ilk dersini, gz hastal trahomun yaygn olduu dnemde, temizlik kurallarna ayrrd. Okulumuz da yoksuldu. Bir tebeiri parmaklar arasnda kayboluncaya kadar kullanrd. O yllarda kalemtra olmad iin kalemlerimizi kendisi aard. Minik kalncaya kadar kullanmamz isterdi. Kaybetmeyelim diye silgimize ip takar boynumuza asard. Ananz babanz size bunlar ne glklerle alyor, biliyor musunuz?' derdi. Gazi'yi, stiklal Sa*

van, Cumhuriyeti anlatr, istiklal Mar'n okurken alard. Ben hl stiklal Mar'n okurken alarm. Ltfiye retmen gerek bir

retmendi. Her rencisini iyi tanyan bir doktordu. Her ocua bir ana kadar efkatli, koruyucu, bir o kadar da otoriterdi. Her hafta, her renciye bir iir ezberletirdi. Gzel, dzgn konumamz isterdi. Trkler retirdi bize, Ltfiye Klal Hoca Hanm anlatmakla bitmez. Yllar sonra, sevgili retmenimi Ankara'da ziyaret ettim. Ellerinden ptm. 'Emeklerimi boa karmamsn, emeklerim sana helal olsun Zekeriya Usta'nn olu Mehmet Yaar' dedi, unutmamt, alad. Ben de aladm." Byleydi Cumhuriyet retmenleri. Dnyadan habersiz ortaa hocalarnn yerini gencecik Ltfiye retmenler alyordu. RZE liman, dalgakran, iskelesi, rhtm olmayan birok benzeri gibi yoksul bir ehirdi. ehir denizle orman arasnda uzanan bir sra binadan ibaretti. Kayklarla karaya ktlar. Vali szn
1 5 73

tutmu, oteli yaptrm. 20 gnde bitmi yepyeni otele neeyle yerletiler. Tiyatroyu da grdler. Yaptrp bitirmi, elektrik de balat mt. Vali szn tutmutu. Nasl baarmt, soramadlar, Vali de anlatmad. Otelciyle konutular. Bugne kadar Rize'ye davullu dmbel e k ! i, kantolu birtakm topluluklar gelmi. Ama bir tiyatro grubu uramam. Anlalan tiyatro nedir bilen birka kii dnda ehirde
A rf*-Jl il OUJ

bu sanat, bu sanatn gereklerini bilen kimse yok. Vali Hurit Bey ile bilenlerin, bilmeyenlere tiyatroyu anlattklarn rendiler. Sevindiler. En kolay anlalr oyun ifte Keramet komedisi idi. Oynamak iin onu setiler. Dekorlar kurdular. Giyindiler. Vasfi Rza Bey kulis deliinden salona bakt. Tabii yalnz erkekler vard salonda.Bayramlklarn giymiti herkes.

Oyun balad. Birka kii glyor, gerisi ciddilik iinde seyrediyordu. Halk gldrp elendiremediklerine zldler. Aktrlerden biri obur, pisboaz birini canlandryordu. "Bana mutfak paavras" derler dedi. Halk dehete dt, koro halinde "estafurullah" diye bardlar. Ne zaman oyun gerei kendini aalasa seyirci feveran ediyordu: "Estafurullah!" Perde bitti. Alk kyamet. Arada Valinin yardm etsin diye yanlarna katt gen geldi, anlatt: Bilenler "ciddi seyredin" dedikleri iin halk glmemi. Bilenler imdi halkn arasna karp glmenin serbest olduunu sylyorlarm. Bu iyi bir haberdi. Gerekten sonraki perdelerde herkes doyasya gld. Oyun alklar iinde sona erdi. Oyuncular perde arkasnda sralandlar. Perde ald. O zamann selamlama usulyle seyircileri eteklerini pp de balarna

koymular gibi, elleriyle yerden temennah ederek selamladlar. Ayn anda alk kesildi. Halk, byk bir nezaketle gr diye ayaa frlad, hepsf birden sanatlar, onlar gibi temennah ederek selamlad. Tiyatro leminde hi yaanmam olan bu harika sahne birka kez tekrarland. Rize Valisinin ibilirliine de, seyircinin nezaketine, misafire saygsna da hayran kaldlar. Vasfi Rza Bey olay o gece gncesine yazd. | YAKUP KADR BEY'in ei Leman Hanm da sonunda Ankara'ya gelmiti. ankaya yolunda bir ba evine tandlar. stanbul ile ilgili son haberler ondayd: "Gazi iaret verince stanbul'da fesi atp da apka giyen oald. Birok insan da ba ak gezmeye balad." "Halk ne kadar hazrm, deil mi?" "Her ey birden hzland." nc Blm 191 Leman Hanm gld: "apka giymemek iin sokaa
157b

kmayanlar da varm." "O kadar olacak."

Yakup Kadri ve ei

"imdi f hanmlarda skmaban yerini trban dedikleri bir balk ald. yice yaygn. Kadifeden, ipekliden, ynlden, tafta gibi kumalardan yaplyor. Bazlar n ksmna inci ine filan takyor, pek k oluyor. Bir ey diyeceim. apka giymi hanmlar bile grdm!" Hanmlar kk lklar attlar. Biri itiraz etti: inanmyorum!" "Vallahi. Fndk kabuu diyorlar. Pek gzelleri var. Yaknda ben de giyerim, grrsnz!" Tatl bir kahkaha att. ABDLKADR BEY, Ziya Hurit ve kr Bey bu gidie silahla son vermek konusunda anlatlar. ki arkada bugn Laz smail ve yeni bulduu Grc Yusuf'la birlikte kr Bey'in evine geldiler. kr Bey bir sre konutuktan sonra iki adam da bu i iin uygun grd. Biraz para vererek
158

adamlar savd. Daha rahat konumaya baladlar. Suikastn Ankara'da yaplmasna karar verdiler. 1 Kasmda Meclis'te bomba patlatp Gazi'yi ve btn hkmeti uurmak mmknd. Bu dnceden caydlar. Meclis'e bombalarla girmek zordu. Yalnz Gazi'yi ldrmeyi uygun buldular. Hkmeti de, Trkiye'yi de alt st etmeye yeterdi onun lm. Bu gidi de znk diye durur, iktidar ker, yeni iktidar iin yol alrd. Ankara gvenli bir ehir olduu iin Gazi ounlukla korumasz, serbeste geziyordu ehirde. Kolay olacakt bu i. 192 nc Blm ABDLKADR, Ziya Hurit ve kr Beyler Gazi Paa'y ldrmek iin plan yaparken Cenevre'de Trk ve svireli temsilciler arasnda Dostluk Anlamas imzalanyordu. Trkiye dostluk anlamas imzalamadan nce o lke ile aradaki

sorunlar saptyor, bu sorunlar grmeler yoluyla zyor, sonra przsz bir dostluk anlamas imzalyordu. Byle bir anlama, ileyen, gerek bir dostluk anlamas oluyordu. Bu anlama ile dostluk anlamalarnn says 13'e ykselmiti. Trkiye dnyadaki yerini alyor, zelikle Bat ile ilikileri eitlik ve karllk esaslar iinde adm adm gelitiriyordu. ine bzlm Osmanl dnemi bitmi, dnyaya ak Cumhuriyet dnemi balamt. GAZ 21 Eylle kadar her gn birka saatini iftlikte geirdi. Temiz hava, yry, hareket ok iyi geliyor, yorgun ama salkl dnyordu. Kimi kez kke arka yoldan traktrle geldii oluyordu. Tarm makinelerine zel bir tutkunluu vard. Halkn nabzn tutmak iin uzunca bir yurt gezisine kmay programlamt. Gitmeden nce Falih Rfk Atay, Yakup Kadri, Yahya

Kemal, Mehmet Emin, Ruen Eref, Samih Rfat ve Yunus Nadi Beyleri yemee ard. "zr dilerim, sizleri ihmal ettim." dedi, "..Sizleri ihmal ederek asl kendime hakszlk etmi oldum. Yksek duygu ve dncelerinizden yoksun kaldm" nc Blm 193 bir sanat, edebiyat, kltr ve dil gecesi oldu. Zek, yarat, bilgi, dnce ve bilgelik birbiriyle yart. Herkese yeni ufuklar at. ANKARA'dan trenle zmit'e, zmit'ten Mudanya'ya gemiyle, Mudanya'dan Bursa'ya trenle geldi. Eskiehir'den gelen birka uak Bursa'nn zerinde dnerek Gaziyi selamlad. Bursa Gazi iin yeni bir kk hazrlam, kke Cumhuriyet Kk ad verilmiti. Gzel baheli, geni bir kkt. On bini erte Bursal Gazi'yi ya apkal, ya kasketli, ya ba ak karlayp kke kadar getirdiler. Gazi balkona karak Bursallar ycelten,

uygarlamann doru yol olduunu anlatan bir konuma yapt. Her cmlesi alklarla, "Yaa Gazi!" nlemleriyle karlanyordu. Bursa'da da son ve evrensel dini, basit bir balk sorununa indirgeyenler vard. Bu apkal, ak ba karlama canlarn skt. Oysa slamla zg hibir zorunlu kyafet ve balk yoktu. Fes Rum, takke Yahudi, sark Hint iiydi. Din balkta deil, batayd. Yce Allah, giyim bakmndan Mslmanlar, yaadklar lke, iklim ve kltre gre -kadnlar iin baz kk kaytlarla- zgr brakmt. Ortaa bu gerei benimseyemiyordu. Allah'n emirlerini yeterli bulmayanlar kendilerini Allah yerine koyarak dine yeni kurallar, yasaklar eklemilerdi. Bu anlay baz evrelerde sryordu. GAZ kkn bahesindeki kameriyenin altnda, kular dinleyerek

sabah kahvesini iiyordu. Gnleri ok youn geiyor, ilin sorunlaryla ilgileniyor, okullar, kurumlar ziyaret ediyor, drt bir yandan gelen kurullar kabul ediyor, durmadan uygarlk nedir, ne deildir, anlatmaya, herkesi uygarla kazanmaya alyordu. Beklenmedik bir ey oldu. Yandaki iki katl, kk evin bahesinden kkn bahesine, rgl sal, ufak tefek bir kz iti aarak atlayverdi. Nbeti engelledi: "Geri dn. abuk." ocuk Gazi Paa'y kesinlikle grmek istediini sylyordu, teki nbetiler de kotular. Kz debeleniyor, rpnyordu! Gazi seslendi: "Brakn gelsin. 194 nc Blm Nbetiler aralandlar. Kz yaklat. "Gel ocuk." Kz Gazi'nin elini pt. "Adn ne senin?" "Sabiha." "Beni niye grmek istiyorsun?" "Senden bir dileim var Gazi Paa."

"nce otur Sabiha." Sabiha bir iskemeleye iliti. "Syle imdi, dinliyorum." Sabiha acndrmadan, ban dik tutarak anlatt: "Annem babam yok. Biraz ablamda kalyorum, biraz aabeyimde. Kimseye yk olmak istemiyorum. Hep yolunuzu gzlyordum. steim bir yatl okulda okumak, yararl bir insan olmak." "Okumay ok mu istiyorsun ocuk?" "Evet efendim, ok istiyorum. Eer bana yardmc olursanz sizi hi mahcup etmem." "Ka yandasn Sabiha?" "On iki." Kzn masumluu, rahat konumas, ailesine bile yk olmak istememesi, okumaya merak Gazi'yi etkilemiti. Bakt: "Seni evlat edinirsem benimle gelir misin?" Sabiha ilitiiiyerden ok gibi frlad, byk bir minnetle Gazi'nin boynuna sarlp ylece kald. Gazi kzn ban okayarak, Bayavere seslendi:

"Bu kzn ablasn, aabeysini bulun, konuun, ailesi kabul ederse Sabiha bizimle gelsin." Baustune. Genel Sekreter Tevfik Bey ile Yaver Muzaffer Bey uzaktan izliyorlard. Tevfik Bey glerek, "Kk yaknda ksz ve yetim ocuklar yurduna dnecek" diye fsldad. Gazi Ankara'dayken Rukiye ve Zehra adnda, biri Konyal, biri Amasyal iki kimsesiz ocuu daha evlat edinmiti. Gazi yerine oturan Sabiha'ya, "Benim iki kzm daha var.." dedi,, "..nz de okutacam. Ders zaman ders alr, oyun zaman oynarsnz." "Teekkr ederim"
1 59

nc Blm 195

"Btn ocuklarn okumasn salamalyz. Ama yazk ki devletimiz imdi bunu baaracak durumda deil. zmek zorunda olduumuz o kadar ok dert var ki ocuk. Ama btn ocuklarmz okutabileceimiz, hepsine yarar iler bulacamz gnler de

gelecek." GAZ 1 Ekim 1925 gn Bursa Dokuma Fabrikasnn temel I atma trenine katld. Fabrikay kuran irketin ortaklarndan, yneticilerinden, bankann temsilcisinden, fabrikada alacak olanlardan daha sevinli grnyordu. Her fabrika uygarla doru ok gl bir admd. Etkili bir konuma yapt. Konumasnn bir yerinde dedi ki: "Bursa'da her eye ait fabrikalar oalsn, hi olmazsa trbelerinin saysna yaklasn." GAZ'nin Balkesir'e gelmesinden nce Balkesir Mfts A. Esat Efendi bir bildiri yaymlayarak, uygar giysileri kabul etmede din asndan hibir saknca bulunmadn aklamt. Bildiride yle diyordu: "slamiyeti biim ile grenler putperestlerdir. Bunlarn sylediklerini dorulayacak ne bir ayet, ne de bir hadis vardr. Kutsal
1 60 161

dinimize bhtan (hakszlk) edenler sark, fes, apka arasnda karlatrma yapanlardr. Halbuki Yunanllardan alnan fes hibir zaman din iin bir simge olamaz." * Gazi Balkesir'de de fesi atan halk tarafndan karland, iki gn kald. ehir sorunlarn dinledi. eitli kurullar kabul ederek konutu. Eitime, sala, retime ok nem vermelerini istiyordu. Belediye meydannda toplanan byk kalabala seslendi. 'Pskll yadigr' diye and fesin Trkleri dnyaya olumsuz tanttn syledi. Uygarl ve uygarlk yolundaki milleti vd. zmir'e gelmeden nce hi enmeden Soma'ya, Krkaac'a, Sart'a urad, her yerde konutu. Akhisar'da da durdu. Trk Oca salonunu dolduran kadnl ve erkekli toplulua seslendi. Dedi ki: "Devrimlerin temellerini her gn derinletirmek, glendirmek gerekir. Birbirimizi aldatmayalm. Uygar dnya ok ilerde.
161

Ona yetimek, o uygarlk dnyasna girmek zorundayz. Btn safsatalar, bo szleri brakmak lazm. apka giyelim mi, giymeyelim 196 nc Bln) mi gibi szler anlamszdr. apka da giyeceiz, Batnn her trl uygar eserlerini de alacaz. Uygar olmayan insanlar uygar olanlarn ayaklar altnda kalr." Osmanlnn son iki yzyl bunun kantyd. Akhisar'dan sonra son olarak Manisa'ya urad. Halk byk bir azim ve hkmetin de destei ile yank ehri derleyip toparlamt. Geride bir tek yknt kalmamt. ehir yeniden kuruluyordu. Belediyede ilelerden gelen kurullar ayakta kabul etti. Hepsinin ellerini skt. Dertlerini, dileklerini dinledi. Yaverlerine not aldrd. Halk belediye binasnn byk salonunu doldurmutu. Odadan kp salona geldi. Halka seslenerek azimlerini vd. Bu srada

Salih Bozok Genel Sekreter Tevfik Bey'e "lyorum yorgunluktan" diye dert yanyordu. "Ben de." Gazi oturmaynca onlar da oturamyorlard. "..Kabiliyeti, cevheri olan bir millet darbelerden uyanklk kazanr. Felaketler insanlar, akl banda olan milletleri iyi hamlelere sevk eder. Siz bu iyi hamleleri yapmaktasnz. Sizi saygyla selamlarm."
1 62

ZMR'de trenle ve zmirlilerin iten, yrekten gsterileriyle karland. Naim Palas oteline indi. Halk dalmyordu. Balkona karak binlerce izmirliye teekkr etti. Gece yars, nce Karyakallarla dolu zel bir gemi gelip Naim Palas'n karsnda kordona yanat. Gemi klar ve bayraklar iindeydi. Alklar, sevgi haykrlar zmir'i sallyordu. Alsancakllar evlerinde kalamadlar, yine gelerek otelin nnde toplandlar. Gazi balkona kt, Karyakallara seslenerek teekkr etti,
163

"Annem size emanet" dedi. Sevgi dalgasnn arkas kesilmiyordu. Biraz sonra bir baka gemi geldi ve Karyaka gemisinin yannda yer ald. Bunlar Gztepelilerdi. Onlarn gemisi de klar ve bayraklar iindeydi. Marlar sylyorlard. Gazi Paa onlara da ok teekkr etti. zmirliler Naim Palas'n nnden zor ayrldlar. Gazi, izmirliler iin uyanmak istemedikleri harika bir ryayd. nc Blm 197 GAZ PAA 16 Ekime kadar zmir'de kald. Valilii, Belediyeyi, okullar ziyaret etti. Birok kurullar kabul etti. Kemalpaa yaknnda yaplan sonbahar manevrasn izledi. Mstahkem Mevki Komutanlnn verdii yemee katlarak orduyu Cumhuriyetin ve vatann koruyucusu olarak niteleyip vd. Bir zmir sokandan geerken Salih Bozok ile Rsuhi Bey'e, pencereleri sardunya sakslar ile dolu sade evleri gstererek, "Bu
164

yaama sevinci ite." dedi, ".btn ehirlerimiz byle olsa. Aac, imeni, iei sevsek, evlerimizi sslesek, canl olan her eye sayg duysak. Kan davas gibi irkin treleri, kzlarn para ya da mal karl gelin verilmesi gibi ayplar, tefecilii, dilencilii, yoksulluu sona erdirsek. Ah ocuklar ok iimiz var!" AFET Bursa retmen Okulu'nu Haziran 1925'te bitirmi, babas zmir e atannca ailece zmir'e gelmilerdi. Redd-i lhak lkokuluna retmen olarak atand. On yedi yanda, deneysiz bir retmen olarak ie balad. Atanal hafta olmutu. Daha ilk ayl almamt. Deneyli retmenlere bakarak, sorarak grevini yapmaya alyordu. zmir'deki hanm retmenler Gazi Paa'ya bir ay ziyafeti vermeyi dndler. Gazi geleceini syleyince harekete getiler. Bu

ziyafete zmir'deki btn hanm retmenler katlacakt. Ziyafet Kz retmen Okulu'nun byk salonunda verilecekti. Herkese bir i dt. Masalar, rtler, tabaklar, bardaklar salanacak, salon ve masalar sslenecek, brekler, kurabiyeler, pastalar yaplacak, koro hazrlanacak, kimileri de o gn ay yapacak, hizmet edecekti. Afet kendisine basit bir grev vereceklerini sanyordu. Salonda beklemesi sylendi. Salon ok gzel dzenlenmiti. retmenler heyecan iinde ayakta beklerken Gazi, Meclis Bakan Kzm zalp Paa, 2. Ordu Komutan Fahrettin Altay, Vali ve Belediye Bakan geldiler. Sevgi gsterileriyle karlandlar. Grevli bir retmen Gaziye ve birlikte gelenlere yol gstererek masalarna kadar elik etti.'Masada ev sahibi olarak yal bir retmen hanm da yer ald. Gazi'den byk sayg grd. Bir retmen

elinden tuttu, Afet'i gtrd, onu da en gen retmen olarak Gazi ile Kzm Paann arasna oturttu Afet korkudan Gazi'den 198 nc Blm Afet Hanm yana bakamyor, konumuyor, soru sorarsa Kzm Paa'ya yant veriyordu. retmenler de teki masalara oturdular. Sahneye piyanist retmen ile gen retmenlerden kurulu bir koro geldi. Hepsi bir rnek skmabal ve uzun beyaz giysiliydiler. retmen ba eerek, genler diz bkerek Gaziyi ve ;,.M misafirleri selamladlar. retmen piyanonun bana geti. Koro istiklal Mar'na balaynca hep birlikte ayaa kalkld. Martan sonra orta yal bir retmen hanm ksa bir konuma ile Gazi'ye retmenlerin minnet ve sayglarn sundu.

Sahneye Selim Srr Tarcan ile rencisi Mualla Hanm geldiler. Gazi, Beden Eitimi Genel Mfettii Selim Srr Bey'in (Tarcan) zeybek oyununu stilize ettiini, ok gzel oynadn duymu, grmek istediini sylemiti. Selim Srr Bey ve rencisi bu istei yerine getirmek iin gelmilerdi. Piyano eliinde oynadlar. Byk alk aldlar. Gazi ok beenmiti. Bir daha oynamalarn rica etti. Byk dikkatle izledi. Oynadlar. Daha ok alklandlar. Gazi Selim Srr Bey'i ve Mualla Hanm' kutlad. Ayaa kalkarak retmenlere zetle yle dedi: "Hanmefendiler, beyler! Bu oyunu salonlarmzda, msamerelerimizde oynayabiliriz. Zeybek dans her cemiyet salonunda kadnla beraber oynanabilir ve oynanmaldr." Gen retmenler aylar, tatl, tuzlu yiyecekleri datmaya baladlar. Afet Kzm Paaya bilgi verirken Afet'in annesinin Selanik165

Doyranl olduunu duyan Gazi ilgilendi. Oray biliyordu. Aile hakknda bilgi alnca ilgisi daha da artt. Afet'in anneannesi ve babasyla konumak istedi. Yarn gelin. "Bastne efendim." nc Holm 199 "Adn neydi?" "Afet." "retmen olduundan memnun musun Afet kzm?" "Evet efendim. Ama daha ileri bir renim yapmak, daha iyi yetimek istiyorum." "Ne renimi yapmak istiyorsun?" "Tarihi J 1 "Ne kadar iyi olur. Belki en zayf olduumuz alan tarih. Bizim tarihimiz hanedan tarihi. Hanedan tarihinden millet tarihine gememiz gerek. Milletimizin ve vatanmzn doru tarihini yabanclarn yazd kitaplardan reniyoruz. Buna son vermemiz art.

Trklerin ve Anadolu'nun tarihine merak duy."

*

ERTES GN Afet, anneannesi ve babas ismail Hakk Bey Gazi'ye gittiler. Rumeli gnlerinden, Doyran'daki iftlikten sz ettiler. Gazi tehlikeli bir gnde iftlikte saklanarak cann kurtardn syledi. Aralarnda bir yaknlk olutu. smail Hakk Bey, "Bir derdim var" dedi. "Nedir?" "Kzm yurtdnda yksekrenim grmek istiyor. Ama memur ayl ile bu istei karlamam imknsz. Acaba Eitim Bakanl yardmc olamaz m?" "Bakanln yardmc olmasna gerek yok smail Hakk Bey. Afet'in yabanc dil renmesini ve yksekrenim yapmasn ben stleniyorum. nce Ankara'ya atanmasn salayaym. Sonras kolay." GAZI izmir den akam trenle ayrld. Dumlupnar yaknndaki
166

Turak istasyonundan geerken, gece ge saatte birok meale yakm bekleyen kylleri grnce treni durdurdu. "Naslsnz, iyi misiniz?" "yiyiz Paa Hazretleri, sizi grmekle ok sevindik." "Bu sene geliriniz nasl?" "Pek iyidir, memnunuz Paa Hazretleri." "Zaten uradm her yerde halk da gelirden memnun olduunu syledii iin ben de memnunum. Nasl, mltezimlerin kalkmas iyi oldu deil mi?" 200 nc Blm "ok kr, mltezim belasndan kurtulduk, bize ikence eden kalmad" Birbirlerinden sevgiyle ayrldlar. Uak'ta birka saat kald. Kk ehir yeni yeni kendine geliyordu. Kylerde ekerpancar tarm baladn renerek sevindi. Kyllere bu i iin biraz avans da verilmiti. Yzler glyordu.

Uak'tan Konya'ya geldi. Eski dost Hseyin Aa da karclar arasndayd. apkas elindeydi ama bir trl iine sindirip de giyemiyordu. Gazi'yi kucaklad, gzlerinden pt. Sevgiden alad. ehirde yollar geniletiliyor, okul binalar onarlyordu. Giyimdeki yenilik de dikkati ekiyordu. alvarn, poturun yerini pantolon | almaya balamt. ou apkalyd, az ba ak. Belediye Bakan "Fes kayplara kart" dedi. retmenler Birliini ziyaret etti. Uygarln nemini, gerekliliini yalnz rencilere deil, halka da anlatmalarn, konferanslar vermelerini, halkla dost ve halka rehber olmalarn, dnmesini bilen zerk insanlar yetitirmelerini istedi. * Kz ve Erkek retmen Okulu rencilerinin birlikte dzenledikleri gzel msamereyi de izledi. Kz ve erkek rencilerin ortak bir gsteri hazrlamalar bir ilkti.
166

retmenler Birliinin birok ubesi, retmenlerin gnll olarak katldklar 'halk dershaneleri' amt. Gazi bu gzel giriim dolaysyla retmenlere bir daha teekkr etti. | Dnte Afyon'a urad. Burada da fes kayplara karmt. ounun banda geni, dz kenarl ftr apkalar vard. Belediyenin verdii ziyafete katld. 29 Austos gecesini anlatt. Afyon halkna uygarlamaya verdikleri gl destekten dolay teekkr etti. 22 Ekim|1925'te Ankara'ya dnd. stasyon ok kalabalkt. Meclis'e kadar yrdler. Yolun iki yan halkla doluydu. Gazi'yi apkalarm sallayarak selamlyorlard. Gazi misafir olarak 2. Ordu Komutan Fahrettin Altay Paay da birlikte getirmiti. Konuarak ve selamlara karlk vererek ilerliyorlard. "Byk niforman yanna al demitim. Aldn m? Cumhuriyet balosuna katlacaz. Dans edeceiz."
167

nc Blm 201 "Aman Paam, bizim mrmz dada bayrda geti. Ben dans bilmem." "Zarar yok, renirsin. ocuklarla ilgilenmesi ve i dzeni salamas iin svire'den bir hanm getirttik. O sana retir." "Ne olur, beni affedin." "Dman nne katp drtnala zmir'e girmi senin gibi kahraman bir komutan dans etmekten korkar m canm?" "Korkmak ne, d bile patlar." ankaya Kknn yannda ikinci bir kk daha vard. Genel Sekreter ve yaverler o binada kalyorlard. Fahrettin Paa iin orada bir yer hazrlanmt. SABHA ile birlikte evdeki ocuk says olmu, Afet'in Ankara'ya atamas yaplmt. Lozan'a gidene kadar kkte kalacakt. Afet, Gazi'nin ocuklarla ya da misafirlerle konumalarn dinlerken, zengin kitapln incelerken, hi yorulmadan almasn izlerken,

onu tanmann ne byk bir talih olduunu dnyordu. svireli Madam Baver arbal, elli be yanda, bilgili, grgl bir hanmd. le yemeini ocuklar, Madam Baver, Afet, Fahrettin Paa ve Gazi birlikte yediler. Kzlar gzel giyinmilerdi. Sofrada ok dikkatliydiler. Madam Baver'in ocuklar ok abuk eittii anlalyordu. leleri iki sz konusu deildi. Gazi, Fahrettin Paa'ya, "Ben lenleri hi imem." dedi, "..Yalnz akamlar ierim. Keyfim iin ierim. Yani alkanlm yoktur. Bu nedenle de istediim zaman brakrm. Grev srasnda bir damlasn azma koymam, ie iki kartrmam. ilmesine izin de vermem." "Paam baz yobazlar." "Brak unlar. Benim gizli sakl iim yok. kiyzllk edip de gizli gizli imem. Neysem oyum. Gnahsa benim boynuma. Onlara

ne? Hi sevabm, hizmetim, memleket, millet hayrna bir iim yok mu? Neden onlardan bahsetmiyor bu dedikoducu kk adamlar?" Madam Baver'e dnd, Trke konutuklar iin Franszca af diledi. Fahrettin Paa'ya da aklad: "Hep Trke konutuum iin zr diledimiBakarsn darlr da akama dans dersi vermez. ' 202 nc Blm Fahrettin Paa'nn rengi kat: "Akama dans dersi mi var?" "Evet" f I Gazi ile Fahrettin Paa leden sonra Meclis'e gittiler. Meclis Bakannn yeni kyafeti konuuldu. Frak ve silindir apka giymesi ngrld. Topluma en sayg ifade eden milletleraras kyafet buydu. Meclis'e bu stn saygy gstermek gerekti. Cumhuriyetin en byk kurumu Meclis'ti. Bakan salona frak giymi olarak ve elinde silindir apkayla girecek, Meclisi frakl olarak ynetecek ve bu gelenek olacakt.
1

Fahrettin Paa baz ziyaretlerde bulunduktan sonra Ankara'y gezdi. ankaya'da bir dileri kk ile Fevzi Paa iin bir kkn yapm bitmek zeriydi. Yeni ve gzel birok bina, iki gzel okul yaplyordu. stasyon yolunun iki yan sslenmiti. Akam yemeine yakn kke dnd. Yemekte misafir olarak Tevfik Rt Aras ve ei, Nuri Conker ve ei, Ruen Eref ve ei vard. ocuklar ipekli, ssl elbiseler, Afet ile Madam Baver de gece kyafetleri giymilerdi. Sofradan abuk kalkld. Misafir salonuna geildi. Kk bir orkestra holde yer ald. Gazi'nin istei zerine bir Viyana valsi almaya balad. Madam Baver'le vals yaptlar. ok gzel dans ediyordu. Alkland. Fahrettin Paa'ya "Haydi Paam." dedi, ".sra sizde." Paa inledi: "Eyvah!" Misafirlere mazlum mazlum bakarak ayaa kalkt. Orkestra

tangoya geti. Madam Baver Paa'y idare etmeye, Paa da ona uymaya alt. Gazi ok neelenmiti: "Mziin temposuna ayak uydur, askerin yryte davulun sesine ayak uydurmas gibi. Bravo! Oluyor ite." Gazi Afet'i, misafirler de elerini dansa kaldrdlar. Danslar halk oyunlar izledi. Gazi orkestradan Sar Zeybek'i almalarn istedi. Kimse oynamay beceremedi. Hepsini durdurdu. Tek bana, ar ar, yeri geldike dizlerini vura vura ok gzel, ok erkeke oynad. Afet Selim Srr Bey'den daha iyi oynadn dnd. Herkes hayran oldu. * nc Blm 203 Kkn ok yaknnda, iki snfl kk bir okul almt. evredeki ailelerin ocuklar buraya devam ediyorlard. Sabah okula gidecekleri iin Madam Baver ocuklar yatmaya yollad. ocuklar st katta Zbeyde Hanm'n kald odada kalyorlard.
167

CUMHURYET BAYRAMI her yerde byk trenlerle kutland. Evlere, dkknlara, devlet binalarna bayraklar, flamalar asld. Taklar yapld. Gndz kutlama trenleri, akam fener alaylar dzenlenecek, elektrii olan binalar donanacakt. Cumhuriyet Bayram Meclisin tren salonunda, Cumhurbakan, Meclis Bakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Bakanlar Kurulu yeleri, hkmet, devlet ileri gelenleri, milletvekilleri, komutanlar, yksek yneticiler ve kordiplomatik tarafndan kutland. Subaylar srmal, byk niformalarn giymilerdi. Sonra Meclis nne inildi. Geit treni balad. Balarnda alm sancaklar ile piyade alay geti. Sancaklar Cumhurbakannn nnde eildiler. Alaylar bir jandarma taburu, bir blk deniz askeri, bir blk svari, bir otomobil kolu izledi.

Halk mutluluk iinde alklyordu. ou bu yoldan arkl, yar niformal, tfekleri kaysz askerlerin Sakarya Sava'na katlmak iin istasyona gittiklerini grmt. Bu tertemiz, dzenli bir bar ordusuydu. Trene on uakl bir hava filosu da katld. On iki kiilik yeni Junger ua hava gsterileri yapt. Gece ilk kez Yeni Bahe salonunda balo verildi. Salon ok kalabalkt. Baloda erkekler, kadnlar nasl giyinir, bilen azd. Uygun giyisisi olanlarn says daha da azd. Ama yzler glyordu. Cumhuriyet ttc yana basmaktayd. Cumhurbakanl Senfoni Orkestras yelerinden kurulu kk bir orkestra dans mzii almak iin yerini ald. Salonun evresine masalar yerletirilmi, orta ksm bo braklm, duvarlar defne dallar, iekler ve kk bayraklarla sslenmiti. Gazi, Afet, kz ve arkadalar ile geldi. Ayakta, alklarla
168

karland. Ayrlan masaya oturdu. Bir grevli yeni ekilmi baz fotoraflarn gsterdi. Milletvekili ve gazeteci Hakk Tark Us fotoraflardan birini an olarak istedi. Gazi fotorafn stne eski yaz 204 nc Blm

l
ile Hakk Tark'a diye yazp imzalad. Hakk Tark Bey'e bakt, yazy gstererek, "Bunu da halledeceiz" dedi. Demek ki zaman gelince alfabe devrimi de yaplacakt. Orkestra sakin bir dans mziine balad. Kimsede dansa kalkacak cesaret yoktu. Herkes birbirini tevik ediyor ama kimse kalkmay gze alamyordu. Bazlar dar katlar. Dans bilen o kadar azd ki. Gazi ilk dans bir elinin kzyla yapt. Bir yandan da baklarn dolatrarak baloya gelmi iftleri dansa davet ediyordu. Dans
169

etmesini bilen iftler.piste ktlar. Gazi elinin kzna oturduu yere kadar elik ettikten sonra, Babakanla birlikte byk niformalarn giymi subaylarn yanna geldi. Hepsine ampanya ikram etti. ampanya dolu kadehler geldi. Kadehini subaylarn erefine kaldrnca bir alk frtnas patlad. Gen subaylar Gazi'yi kucaklarcasna sardlar. Gazi de subaylarn kahramanlklarn, memlekete yaptklar hizmetleri vd. Bunlar gzlerini bile krpmadan lmn zerine yrmlerdi. Cumhuriyet ordusu ile daima iftihar ettiini syleyerek paalar ve subaylar yceltti. f Trkiye her eyini, derin bir yoksulluk iinde adm adm kurulmu olan bu gazi orduya borluydu. Gsterdii fedakrlk ve yurtseverlik bakmndan hibir lkenin ordusuyla karlatrlamazd. Bu yzden en sade vatandan bile gznde mbarek bir yeri vard.
1698

Ertesi gn, gece ile ilgili baz kusurlar sayan Genel Sekreterini susturdu: "Hogr. Cumhuriyet daha ocukluk dneminde. Bu kusurlara, ocuunun kusurlarna bakan annebaba gibi efkatle, sevgiyle, anlayla bak. Bu hanmlar iki yl nce sokaa kamyor, elerinin koluna girip de yryemiyorlard. Bir o gn, bir bugn dn. Bunlar uygarlk fedaileri." BAKANLIKLAR, Cumhurbakannn yeni dnemi a konumasnda deerlendirmesi iin bir yllk etkinliklerini ve yeni yl iin tasarlarn bildirirler, bu bilgiler Genel Sekreterlike birletirilip Cumhurbakanna sunulurdu. Cumhurbakan bu metine dncelerini, tavsiyelerini eklemeden nce, Babakan ve Maliye Bakann kabul ederek mali, iktiimc
Blm 205

sadi durum hakknda ayrntl bilgi alrd. Yl iinde de iktisatla ilgili ilerle ok yakndan ilgileniyordu.

Bte disiplini, gereksiz yere tek kuru harcamamak, bir ie girimeden nce ciddi aratrma yapmak, gsteriten, savurganlktan kanmak, Cumhuriyetin temel zellikleri olmutu. Kck bteyle birok i bu dikkatle yaplyordu. Yanllkta inat etmiyor, hemen dzeltiyorlard. 1 KASIM gn Meclis salonu da, balkonlar da doluydu. Btn balar akt. Bu kez kordiplomatik balkonu da doluydu. Bir gn iin stanbul'u brakp gelmilerdi. ok gemeden toptan geleceklerini biliyorlard. Dinleyici balkonunda baz hanmlar da vard. Y. Kadri Bey'in hanm fndk kabuu apkayla gelmiti. Cumhurbakan, Meclis Bakannn eliinde, tam vaktinde salona girdi. kisi de fraklyd. Frak ikisine de ok yakmt. Herkes Cumhurbakann r -Lo.a karlad. Gazi Bakanlk krssne kt.

rtica olayndan, ordunun Cumhuriyeti korumada gsterdii zveri ve baardan, halkn seferberlie katlmadaki hzndan sz etti, millete ve orduya teekkr etti. Milletin uygarla olan zlemini, kolayca uyum salamasn anlatt. Cumhuriyeti rseleyen, uyumu engellemeye alan basn eletirdi. Bir ylda elde edilen gelimeleri aklad. ki konu zerinde nemle durdu: Eitim ve demiryolu. Yeni kanunlarn hazrlanmakta olduundan sz ederek yeni yln da baarlarla dolu olmasn diledi. Ayakta alkland. DYANET LER BAKANI Rfat Breki Hoca, apka konusunda tereddt geirenleri aydnlatmak gereini duydu. Anadolu Ajans araclyla grn aklad: "apka giymekte dini ve vicdani saknca yoktur!* Konyal Hseyin Aa Gazi'yi elinde apkayla karlamt ama
110

'belki gvur olurum' korkusuyla giyememiti. Diyanet leri Bakannn aklamasn renince, "Oh!" dedi, apkasn, i rahatl ile kulaklarna kadar geirdi. 206 nc Blm Kararname milletvekillerini balamad iin hl fes ve kalpak giyen birka muhalif milletvekili vard. 5 KASIM 1925 gn Trkiye iin bir baka byk gn oldu. Hukuk Okulu'nun al yapld. Al treni Birinci Meclis salonunda yapld. Babakan, Genelkurmay Bakan, Bakanlar, Ankara'daki hkim ve savclar, yneticiler, okulda eitim verecek profesrler ve ilk renciler, salonda yerlerini almlard. Basn ordusu kendisine ayrlan balkonu doldurmutu
>

Hukuk devrimleri d< emine girilmek zeriydi. Adalet sisteminin bir ksm hl medrese kl adaletilerden oluuyordu. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi de, eskici hocalar yznden aa

almay baaraman | Medrese anlay ile yeni hukuku anlamak, yorumlamak, uygulamak, gelitirmek mmkn deildi. ada yasalar uygulayacak bilgili, laik, adil, elbette Cumhuriyeti hkimlere ihtiya vard. Hukuk Okulu bu amala kurulmutu. Adalet mlkn, yani Trkiye Cumhuriyeti'nin temeliydi. Al Trk hukuk tarihi bakmndan ok nemli bir konuma ile Cumhurbakan Gazi Paa yapt. Hayatta byk dnmler yaandn aklad. Eski, banaz hukuk anlaynn Osmanl Devleti'ne ok pahalya mal olduunu syleyerek, zetle dedi ki: "..stanbul'u ebediyen Trk camiasna mal etmi olan kuvvet ve kudret, yaklak ayn yllarda icat edilmi olan matbaay Trkiye'ye kabul ettirmek iin hukukularn uursuz mukavemetini yenememitir. Trkiye Byk Millet Meclisi doduu zaman, onun mahiyet ve vaziyetini, hukuki ve ilmi esaslara aykr sayanlarn banda

istanbul'un en nl hukukular bulunuyordu. Meclis'e, egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunu ifade eden kanunu teklif ettiim zaman, baz tannm hukukular, bu esasn, Osmanl Anayasasna aykrln ileri srerek kar kmlard." Konumasnn sonunda rencilere seslendi: "renci efendiler! Yeni Trk toplum hayatnn kurucusu ve kuvveti olmak iddiasyla tahsile balayan sizler, Cumhuriyet devrinin hakiki hukuk limleri olacaksnz. Bir an nce yetimenizi ve milletin isteini fiilen karlamaya balamanz millet sabrszlkla beklemektedir. Sizi nc Blm 207

yetitirecek olan profesrlerin

grevlerini hakkyla yerine getireceklerine

eminim. Cumhuriyetin gvencesi olacak olan bu byk kurumun alnda duyduum mutluluu hibir teebbste duymadm." Ayakta alkland. Mahmut Esat Bey yannda duran Tevfik Rt Aras'a, byk bir gururla, "Buradan Cumhuriyetin, laikliin, uygarln, bamsz adaletin, insan haklarnn, insana saygnn korucuyusu ve geleceimizin gvencesi Cumhuriyet savclar ve hkimleri yetiecek" dedi. Eseriyle hakl bir gurur duyuyordu. Kalkt, o da hukuk arlkl ok gzel bir konuma yapt. 6 KASIM cuma gn Ankara'ya zg gzel bir sonbahar gnyd. Gazi birok dostlarn piknie gitmek zere kke ard. "Ne getirelim?" diye soranlara, "Yere sermek iin bir eyler getirin. Ne olur ne olmaz biraz skca giyinin" dedi. Aya, yardmcsna, iki sofracya ok acele hazrlk yaptrd. lgaz ormanlarndan zenle
171 171a

kkleriyle birlikte karlan byk aalar bahe olarak ayrlan yere dikilmiti. Tahsin Cokan'a telefon edip bahe olarak ayrlan yerde hazrlk yapmasn istedi. Bu srada Uak'ta Nuri eker ve arkadalarnn nclk ettikleri Uak eker Fabrikasnn trenle temeli atlyordu. Uak iin byk gnd. irket ynetimi uzun aratrmalardan ve grmelerden sonra fabrikay yapmas iin ek Skoda fabrikas ile anlamt. leye doru davet edilen bakanlar, milletvekilleri ve arkadalar eleriyle birlikte geldiler. Afet, ocuklar, Rsuhi Bey, smail Hakk Bey ile eleri ve ocuklar da hazrd. Madam Baver bir devlet bakannn byle oluk ocuk, hibir protokol kuralnn geerli olmayaca bir piknie katlmasn doru bulmuyordu. Oysa Gazi'nin asl arad da bu ortamd. Madam Baver'i kkte brakt. Arabalara doluup yola ktlar. Yolda epey silkelendiler ama
1 7 10

iftlii grnce hepsinin yz gld. Ana yollar yaplm, baz tarlalar, sebze baheleri, balar ekilmi, drt bir yana binlerce fidan dikilmiti. En yakn bataklk kurutulmutu. Artezyen kuyularndan fkran sular kanallardan akarak byk dereye karyorlard. I 208 nc Blm Yunus Nadi Bey Ruen Eref Bey Falih Rfk Bey Tahsin Bey, byk aalarn bulunduu bahede ak ve kapal adrlarla ok gzel bir dzen kurmutu. Tahtadan yaplm birka masa, birka hasr koltuk, kk hasr tabureler vard. iba ocuklara salncak yapmalar, atlamalar iin ipler de buldu. Yerlere hasrlar, kilimler, battaniyeler serildi, bek bek masalara, yerlere daldlar. Kimi uzand, kimi oturdu. Bazlar yrye ktlar. Kuku duymaya gerek yoktu artk. Belli ki iftlik iki- yl sonra cennet gibi olacakt. Salih Bozok Nuri Conker'e "Yine yenildik" dedi.

Nuri Conker "Sus." dedi, "..Hatrlatma." A tuladan bir ocak yaparak ate yakt. ileri hazrlamaya balad. Gereken her eyi getirmiti. Bir sofrac isteyenlere kahve yapt. Gazi, Yunus Nadi, Falih Rfk Atay ve Sreyya Yiit bir masada oturmulard. Gazi Uak eker Fabrikasnn temelinin atldn bildirdi. Yz parlyordu: "Dans, balo filan hepsi vesile, hepsi bahane. Bizim hayalimizden bile gemeyen o makineler, cihazlar, aletler, bilimsel bulular, sanat ve dnce esefleri, elbette rastlant ya da talih ii deil. Hepsinin arkasnda canl, uygar, zgr, rahat bir hayat var. lerlemek iin bu canl hayat salamak, zerimizdeki yzlerce yllk banazlk tozunu silkelemek zorundayz. Hayata kapal insanlarla uygarlk yarna girilebilir mi?" Kl Ali ile Rsuhi Bey bir keye ekilmilerdi. Kl Ali Bey,

Hanm'dan ayrlmak Gazi'yi baya sarsmt.," dedi, "..Eski neesine kavutu deil m i ? " "Evet. ocuklar ila gibi geldiler" nc Blm 209 Salih Bozok Kl Ali Nuri Conker Ruen Eref Bey'in hanm, Leman Hanm, Yakup Kadri ve Mahmut Esat Beyler yryerek konuuyorlard. Ruen Eref Bey'in hanm, "Medeni Kanun knca kadnlar erkeklerle eit haklara sahip olacaklarm" dedi. Leman Hanm kukuyla Mahmut Esat Bey'e sordu: "Doru mu beyefendi?" "Evet. Bir komisyon uzun zamandr alyor. Birok lkenin medeni kanunlarn inceledik. En demokrat svire Medeni Kanuau. Onu kabul ettik. Yaknda Meclis'e sunacaz." Leman Hanm, "nanmam.." dedi, "..Kadnlara seme-seilme hakkn vermeyen bir Meclis, byle bir kanunu kabul eder mi? Bir bahane bulur, reddeder. Reddedemezse erteler, unutturur."
"Latife

Kzlar salncak kurmu, lklar atarak sallanyorlard. Nuri Bey, Salih Bozok, smail Hakk Bey ve olanlar top oynuyordu. Afet Franszca alyordu. Baz hanmlar biraraya gelmi hafiften ark sylyorlard. Zehra koarak geldi, Gazi'ye "Sizi bekliyoruz" dedi. "Peki kzm. Geliyorum." Masadakilere dnd: "..Ne ierdeki gericiler rahat durur, ne Lozan' imzalamak zorunda kalan byk devletler bize rahat verir. Srekli uyank olmal, ordumuzu gl tutmalyz. Neyse. Ben birazdan gelirim." Kalkt. Kzlarn yanna gitti. Kzlar Gazi'yi salncaa bindirdiler. Salnca kahkahalar atarak, sevin ve mutluluk iinde sallamaya, barmaya, zplamaya baladlar. Herkesi balarna topladlar. Madam Baver bu sahneyi grse belki de yreine inerdi.
l 7 1c

210 nc Blm

DAHA apka kanunu km deildi. Halk Gazi'nin bir konumasyla

gnll olarak fesi atmt. Kimi apka giyiyordu, kimi kasket, hatta kimi bere, bir ksm da ba ak geziyordu. Fes kaybolmutu. rtica bu geliimden hi memnun olmamt. skilipli Atf Hocafan Frenk Mukallitlii ve apka adl bror gerici evreleri etkilemiti. Bu evreler iin her eit yenilik bidatti, yani dinde sapknlk demekti. Bunlar zamann aktnn farknda deillerdi. apkaya, trbelerin kapatlmasna, grevliler dndakilerin sark ve cppe giymelerinin yasaklanmasna kzanlar, baz ehirlerde apka konusunu vesile ederek halk hkmete kar kkrtmak, ayaklandrmak iin birka gn farkla harekete getiler. ilk ciddi olay 14 Kasm 1925'te Sivas'ta patlak verdi. Mehmet Necati ve arkadalar duvarlara apka aleyhinde, ynetime kfrlerle dolu beyannameler yaptrdlar. 22 Kasmda Kayseri'de Mekkeli
l 7 1d 172

Ahmet Hamdi adl biri halk tepki olarak sark sarmaya davet etti. Halk kkrtmak iin 'Kuran'n kaldrlacan' ileri srd. 4050 kii sark sararak sokaa kt. 24 Kasmda Erzurum'da Gvur imam ve arkadalarnn kkrtmas dolaysyla bir ayaklanma yaand. Esnafn bir ksm dkknlarn kapatt. Valinin evi nnde "Biz gvur memur istemeyiz" diye bardlar. Saylar 3.000 kiiyi buluyordu. atma kt. Bir jandarma subay ar yaraland, halktan kii ld. Bunun zerine hkmet 25 Kasmda Erzurum'da bir ay sreli skynetim ilan edecektir. 25 Kasmda Rize'de de olaylar kt. Kkrtclar ekya ile ortak hareket ediyorlard. Bir jandarma karakolunu basp alt jandarmay esir aldlar. Peeli Mehmet halka dedi ki: "Ey ahali, Ankara ihtilal iindedir. M. Kemal Paa yerinden
1 73

yaral olarak doktorlar elindedir. smet Paa ortadan kaldrlmtr. Dindar paalar hkmeti ele aldlar, eriat kurtaryorlar. Korkacak bir ey kalmamtr. Erzurum yapacan yapt. Biz de itirak edelim." Ekya frsattan yararlanarak Rize'yi yamalamak istiyordu. Aylan kyller engel oldular. Bu olayla ilgili grlen 143 kii tutukland.
174

nc Blm 211
w

BANAZLAR en nemli, hayati, milli sorun diye balk konusuyla urarlarken, hkmet byk bir gizlilik iinde Trkiye'de sava sanayiinin kurulmas iin ciddi bir hazrlktan sonra bir kanun tasars hazrlamt. Meclis'ten hkmete 150 milyon lira gibi jfbyk bir denek vermesi istenecekti. Bu denek yllara blnerek harcanacak, hazine zorlanmayacakt. Milli Mcadele srasnda ekilen skntlar kimse unutmamt.

stanbul'dan ve Rusya'dan, binbirglkle kaak silah ve cephane getirilerek savalabilmiti. Ordusu silah ve cephane bakmndan da baml bir devlet ileriye gven iinde bakamazd. Yaplan plana gre yllar iinde bin uak alnacak, Anadolu'nun* merkezinde top, tfek, mermi, fiek, barut fabrikalar ile bunlara yardmc sanayiler ve Glck'te bir tersane kurulacak, ilk aamada iki de denizalt smarlanacakt. Yunanistan'n silaha ve cephaneye byk paralar ayrd, ngiltere ile gizli anlamalar yapt renilmiti. ngiltere ve talya da iki baka tehlikeydi. Byk devletler Cenevre'de toplanarak silahlanmay snrlamak iin bir anlama imzalamlard. Ama snrlama baka lkeler iindi. Kendileri silahlanp duruyorlard. Konu 18 Kasm gn gizli oturumda Meclis'e arz edildi. Gizlilik

gerei konu yazl gndemde yer almad. Kanun metni okundu ama tutanaa geirilmedi. 19 Kasm gn ak oturumda, hi grlmeden, kapal ifadeli bir tasar ile sava sanayii kurulmas sessizce kabul edildi. 20 KASIM 1925 gn byk bir gzellik yaand. Yahhan'a ulam olan demiryolu, tnellerden ve yarlardan geirilip 133 km. daha uzatlarak Yerky'e ulatrlmt. Ankara-Kayseri yolunun yarma varlm, Kayseri'ye 208 km. kalmt. istasyonlar da bitmiti. Yollar, binalar, telgraf hatlar ve grevlilerin giysileri yepyeni, prl prld. Bayraklar dalgalanarak bu uygarlk zaferini alklyorlard. Yol ve istasyonlar trenle hizmete ald. | Bazlarn artan bu hzn srr, sevgi ve bilgiydi. 212 nc Blm ANKARA stiklal Mahkemesi apka vesile edilerek halk isyana
l 7 4a 175

kkrtma olaylarna bakmak zere 24 Kasm akam ilknce Kayseri'ye gitmek zere yola kt. stiklal Mahkemesi yoldayken ve apkay bahane eden ayaklanma olaylar srerken, Meclis'te bir kanun tasarsnn grmelerine balanacakt: apka Giyilmesi Hakknda Kanun! Ortaa kalntlar direnirken, Trkiye Byk Millet Meclisi fes konusunu sonsuza kadar tarihe gmmeye hazrlanyordu. 25 Kasm gn ilk oturum saat 14.10'da ald. Ksa sren grmelerden sonra Konya milletvekili Refik Koraltan ve arkadalarnn nerdikleri kanun tasarsna sra geldi. Refik Bey tasarnn ncelikle grlmesini nerdi. Kabul edildi. Adalet ve iileri Komisyonlarnn raporlar okundu. ki komisyon da zaten halkn byk ounluu tarafndan benimsenmi olan apkann kabuln olumlu buluyordu.
1 7 53 176

Byk Taarruz srasnda 1. Ordu Komutan olan Nurettin Paa askerlikten ayrlarak Bursa'dan bamsz adayln koymu ve kazanarak Meclis'e gelmiti. Banda hl kalpak vard. Eer o bu konuda sz almasa tasar hzla kanunlaacakt. Meclis hazrd. Nurettin Paa sz ald, yazl bir nergesi olduunu ileri srerek okunmasn istedi. Bakan okuttu. Nurettin Paa 'apka tasarsnn' anayasaya, kiisel haklara, Cumhuriyete aykr olduunu ileri sryor, reddini istiyordu. Meclis byk tepki gsterdi. Ardarda birok milletvekili sz ald. Nurettin Paann yaklamn iddetle eletirdiler. Nurettin Paa'nn anlaynn uzantlar bu srada Rize'de ekya ile birlikte hkmet kuvvetleri ile atyorlard. Halkn apka giymesi zorunlu deildi. Nitekim isteyen kasket, bere, kep giyebilecekti. Yasaklanan festi. Sar da resmi din grevlileri

takabileceklerdi. Simitinin, faizcinin, at cambaznn, dilencinin sark sarmas laubalilii sona ermiti. Bu btn din grevlilerini ok memnun eden bir karar olmutu. Btn din grevlileri Diyanet ileri kadrosuna alnarak hepsi devlet memuru gvencesine kavumu, halkn yardmyla yaamaktan, ksacas sadaka toplamaktan kurtulmulard. Uzun yllar bunun kadrini bildiler. nc Blm 213 II Nurettin Paa'dan baka tasarya kar kan olmad. apka Giyilmesi Hakkndaki Kanun kabul edildi. Kanuna gre milletvekilleri de bu kanuna uymak zorundaydlar. Nurettin Paa kalpan evde brakacakt. 27 KASIMDA da Mara'ta apka bahane edilerek olay karld. 27 kii tutukland. Bu sayya sonra 32 kii daha eklenecekti. Aralarnda nl 31 Mart gericilik olayna karm olanlar da vard.
177

I Bazlar hapisaneyi basp mahkmlar serbest brakma giriiminde bulunmulard. Bu olay Giresun olay izledi. Burada da 60 kii tutukland. Hepsine Ankara stiklal Mahkemesi bakacakt. AFET Eitim Bakanlnn verdii izin ve Gazi'nin destei ile Lozan a gelmiti. Az ok bildii Franszcayla kalaca yatl okulu buldu. Bu Rochemont adnda, yalnz yabanc kz rencilerin alnd zel bir okuldu. Sabahlar dil ve dille ilgili dersler grlyor, leden sonralarn piyano, biki-diki, sanat, sanat tarihi, spor almalar dolduruyordu. Geceleri de zaman zaman tiyatroya, baleye, sinemaya gidiyorlard. Eitimin arl, sanat almalarnn okluu, sosyal etkin-' likler Afet'i artt. Grd eitimle buradaki eitim arasnda ne kadar byk fark vard. Trkiye bugn Avrupa ile eit halde olsa, aradaki eitim fark
178

yznden yine hzla geri kalr diye dnd. Bat yrmyor, kouyordu. Trkiye'de bir grup insan ise apkay bahane ederek ayaklanyordu. DOU reform raporu, ilgili btn makamlarca dikkatle incelenip tartlmt. br iller biliniyordu. Ama Dersim bir kapal kutuydu. Deneyli bir yneticinin Dersime yollanmas, sorunu yerinde incelemesi ve doru bilgiler edinmesi kararlatrld. Bunun iin Mlkiye Mfettii Hamdi Bey seildi. Diyarbakr Valiliine geni genel kltr olan Cemal Bardak atanmt. Onun da Dersim ve Dersimliler konusuyla yakndan ilgilenmesi istendi. 214 nc Blm Hkmet elli binden fazla, yurttan yaad Dersim konusunu ok nemsiyordu. Dersimlileri aalk/beylik dzeninin artlarndan, yoksulluktan kurtarmak, zgrle kavuturmak Cumhuriyetin

boynuna bortu. Ayrca bir devlette bana buyruk, halk silahl bir blgenin yer almas da dnlemezdi. Silahszlandrlmas da gerekiyordu. 30 KASIM 1925 Pazartesi gn Meclis'te grmeler balayacakt. Ziller alnyordu. Milletvekilleri salona girmeye baladlar. Meclis Bakan Kzm zalp Paa, frak giymi olarak, elinde silindir apka bakanlk krssne geldi. apkay krsnn sol yanna koydu. Yerine oturdu. Saat 14.20'ydi. Salon doluyordu. Bakan oturumu amadan bir alktr koptu. nndeki notlara bakan Ahmet Aaolu "Ne oluyor?" diye sylendi. Yanndaki arkada, "Karya bak" dedi. Bakt. O da alka katld. Bakanlk krssnn arkasndaki duvara bir levha aslmt: "Hkimiyet milletindir"
1784 179

Bu gzel levha Gazi'nin Trkiye'ye mal olmu byk idealinin bir zetiydi. Trkiye'nin bu konudaki kararlln da belirtiyordu. BAKIRKY'de stanbul caddesinde retmenler Birlii lokali almt. Bu geliim yalnz retmenleri deil, Bakrkylleri de sevindirdi. nk gecikmeden halka ak konferanslar, konserler balad. Birok il ve ilede, baz byk nahiyelerde konferanslar, kurslar dzenleniyor, Halk Dershaneleri sayca gelierek sryordu.. Bakrky ka-gn en abuk tarihe kart yerlerden biriydi. Birok ailelerde ka-g kalkal zaten yllar olmutu. Konferanslara ailece geleceklerdi. Bu uygar, gzel hava, tutucu aileleri de yava yava yumuatp aa aacakt. lk konferans Ta Mektep'in mdr verdi. Konu Trk tarihiydi. kinci konferans Nezihe Muhittin Hanm verdi. Dinleyiciler

salona smadlar. nc etkinlik bir konser olacakt. Eski ad

nc Blm 215

ttihad- Osmani olan zel

okulun mzik retmeni Afife Hanm Napoliten arklar syleyecekti. {Daha sonra Faruk Nafiz, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Halit Fahri Ozansoy, kfe Nihal gibi yeni airlerin katlaca bir iir gn dzenlemek istiyorlard. ANKAYA'daki kk okulda okuyan kzlarn bilgilerini yoklayan Gazi, iyi yetimediklerini grm, Rsuhi Bey'i bunun nedenini renmekle grevlendirmiti. Gazi alrken Rsuhi Bey ile Genel Sekreter Tevfik Bey geldiler. "Evet?" Rsuhi Bey bilgi sundu: "rencilerin ou hatrl kimselerin ocuklar. retmen bu yzden rencileri skmyor, ders yapmak yerine daha ok oyun oynatyormu" \

Gazi Tevfik Bey'e, "lgililerle konu." dedi, "..bu dalkavuk retmeni oradan alsnlar. Hatr gnl dinlemeden retmenliin gereini yapacak birini yollasnlar." "Peki efendim." "Tevfik Bey, gcendirmeden Madam Baver'in de memleketine dnmesini salayn. Kadn burasn saray sand. Buras, milletinin verdii grevi yapan bir adamn evidir" "Anladm efendim." ARALIK ay banda Ziya Hurit, Laz smail ve Grc Yusuf Ankara'ya geldiler. Ziya Hurit kapanan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin misafirhanesinde kald, Laz smail ve Grc Yusuf bir otelde. Meclis'i, Meclis ile ankaya Kk arasndaki yolu incelediler. Eskiehir milletvekili Arif Bey'in (Ayc) evi bu yol zerindeydi. Evinde grtler. kr Bey ankaya yolu zerinde iyi bir pusu yeri bulduundan sz ediyordu. Bir terslik oldu.

kr Bey akam ikiliyken Sabit Bey'e (Sarolu) birtakm szler etmi. Sabit Bey bu sarho sohbetinden Gazi'ye suikast yaplacan anlam. Tartmlar. 216 nc Blm Sabit Bey sabah erkenden Rauf Bey'e bu bilgiyi yetitirdi. Rauf Bey ilk olarak Ziya Hurit'in aabeyi Ordu milletvekili Faik Bey'i (Gnday) uyandrd. "Sen uyuyorsun, felaket var! Senin kardein ile kr Bey suikast tertip etti. Bugn yapacaklarm. Sabit Bey haber verdi. Bunun nne geeceksin!" Faik Bey kr Beyle konutu. kr Bey, "Yok yahu." dedi, "..Sabit Bey'in kuruntusu. Sz konusu bile deil." Bu kadarla kalmad, yemin de etti. kr Beyin yemini Faik Bey'in kukusunu geirmemiti. ok huzursuzdu. Ziya Hurit'e "abuk stanbul'a dn" dedi. Ziya Hurit aabeyine kar kamad. Laz smail ve Grc Yusuf'la birlikte,

Gazi Paa'y ldremeden stanbul'a dnd. kr Bey'in boboazl yznden bir frsat kamt. kr Bey Rauf Bey ile yneticilere de ciddi bir ey olmadn, olayn Sabit Bey'in kuruntusundan ibaret olduunu kesin bir dille syleyip yine yemin etti. Oysa Sabit Bey iddiasnda srar ediyordu. Faik Bey de suikast yapacaklarna inanmt. Rauf Bey ve ynetici durumundakiler, buna ramen bu olay kurcalamad, hkmete haber vermedi, kimseyi uyarmadlar. Nedense hi olmam saymay tercih ettiler. Bunun bedelini ar deyeceklerdi. 16 ARALIKTA Milletler Cemiyeti Konseyinden korkulan haber geldi: Konsey, geici olarak saptanm olan Brksel hattn, TrkiyeIrak srekli snr olarak kabul etmiti (bugnk snr). Bu karar kesindi. Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Dileri
1 80

Bakan ile Milli Savunma Bakan toplandlar. ok zgndler. Karar metni incelendi. kiilik kurul da, Milletler Cemiyeti Konseyi de, ngilizlerin etkisi ve ynlendirmesi dorultusunda hareket etmi ve karar vermilerdi. eyh Sait isyan da bu konuda ngilizlere yardmc olmu, bir vatan paras elden gitmiti. "Ah!"

Uzun bir sessizlikten sonra Gazi durumu deerlendirdik nc Blm 217 "Bu haksz karar kabul etmeyiz. Orduyu yrtr ve Musu a gireriz. Bu zor bir ey deil. Bunun ayrntl planlar da hazr. Deil mi paam?" Fevzi Paa ban sallayarak Gazi'yi onaylad. "Ama Musul'un gneyinde ngiltere'ye kar bir sava cephesi am oluruz. Bu sava ne kadar srdrebiliriz? Ana sorun bu. Ayrca Milletler Cemiyeti'ni de karmza alm olacaz. ngiltere'nin,

bizi iki ate arasnda brakmak iin Mussolini'yi kkrtarak, Ege'de ve Gneybat Anadolu'da bamza yeni bir sorun atrmas da uzak bir olaslk deil. Bu olasl da dikkate almak zorundayz." * Fevzi Paa, sknt iinde, "Doru" dedi. "..Yunanistan'la da nfus deiimi konusunda hl trl anlamazlklar iindeyiz. Gerginlik sryor. ngiltere, uydusu olan Yunanistan' da kullanabilir. Olaslklar bunlar. Ya da Efendiler, Milletler Cemiyeti'nin bu haksz kararn kabul ederek bar seer, memleketimizi imar etmeye, glendirmeye devam ederiz." Hepsinin ba nne dt. Sava sanayii kurulmu olsayd ya da paralar yetseydi de uzunca srecek bir savaa yetecek kadar silah ve cephane stok edebilselerdi, bu hakl sava gze alabilirlerdi. Ne sava sanayileri vard, ne uzun srecek bir savaa yetecek kadar stoklar. Hava kuvvetleri de
180

henz gl deildi. Bu durumda savaa girmek sonu karanlk bir \ macera olurdu. Yenilirlerse Lozan'da saptanan snrlar bile tehlikeye girerdi. Cumhuriyeti kuranlar arasnda macerac, kumarc yoktu. Hibir zaman duygularna, kiisel grlerine, heveslerine, hrslarna kaplmam, vatan bu sayede esenlie karmlard. Konu Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu'nda da derin bir ac iinde grld. Sonuta Gazi, "Bar seersek.." dedi, "..Musul'u ngilizlere deil, kardeTrakllara brakacamz dnerek teselli bulabiliriz." Bakanlar Kurulu, sonra da Meclis, bar seti. fe , HAMDULLAH SUPH BEY bir sredir hastayd* Bu nemli grevi yrtemeyeceini syleyerek bakanlktan istifa etti. Yorgunluktan sinirlerinin zayf dt syleniyordu. 218 nc Blm Gazi ve smet Paa, yerine getirilecek bakan ok dndler.
l 8 0b

Vasf nar Prag'a eli olarak gnderilmiti. Eitim byk hamle, geni gr, enerjik bir bakan istiyordu. Sonunda M. Necati Bey'i setiler. Baarl bir bakan olacan biliyorlard. Necati Bey baary aacak, tarihe efsane bir bakan olarak geecekti. Kutlayclar kabul etmeden nce Msteardan eitimle ilgili saylar istedi. nceledi. Aln ter iinde kald. Yokluklar yenmesi gerekecekti. Bu etin ii idealist, bilgili, ytrtsever eitimciler ve retmenlerle baarabilirdi. Birka ilkesini Mstear Nafi Atuf Bey'e (Kansu) syledi: "Hibir retmenin istei olmadan yeri deitirilmeyecek. Bakanla gelen retmenler, yneticilerle sra beklemeden grebilecek. Her yeni atanan retmen bana bildirilecek.

Kendisine baar dileyen mektup yollamak istiyorum. retmenlerin ikyetlerinden haberli olacam. Baka dncelerim de var. Mfettilere, retmenlere gelitirme kurslar aalm. Bir meslek dergisi karalm. Bylece bilenlerin bilgilerini btn retmenlere yayalm. Halk dershanelerini oaltmann yollarn arayalm."
1 81

Mustafa Necati Bey

ETMLE ilgili nc Bilim Kurulunun toplanmasna nceden karar verilmiti. Eitim Bakanl bunun hazrl iindeydi. Cumhuriyet eitiminin nemli sorunlar vard. Kurul 26 Aralk 1925 sabah Eitim Bakanlnda topland. Yeni Bakan toplanty at. En nemli karar, eitim ilkeleri, ders program ve yntemleriyle ilgilenmek zere deneyli eitimcilerden oluacak bir Milli Talim ve Terbiye Dairesinin (renim ve eitim dairesinin) kurulmasyd.
182

Ortaretim iin de hzla retmen yetitirmek gerekiyordu. Okul iin arsa vard ama plan ve denek sorunu daha zlmemiti. M; Necati Bey'in demir kaplar zorlamas gerekecekti. Bakan le yemeini kurul yeleriyle yedi. En ksa zamanda yurt gereklerine uygun bir eitim program hazrlamak gerektiinc Blm 219 ni kabul etti. Anadolu'dan gelen okul mdrleri ile sohbet ettikten sonra, izin isteyip Meclis'e gitti. Meclis gndeminde bugn nemli iki tasar vard. Meclis saat 14.30'da ald. Baz ilemlerden sonra gndemdeki ilk tasarya sra geldi. Tasar gnn, milletleraras saat sistemiyle uyumlu olarak yirmi drde blnmesi hakkndayd. Gnn balangc gece yars olacakt. kinci bir tasar da milletleraras takvimin kabul hakkndayd. - Jf | I ki tasar da kabul edildi. Osmanlda saat ve takvim bambakayd.
1 83 184

Bu iki kanunla Bat Dnyas ile Trkiye arasnda saat ve takvim fark kalmad. M. Necati Bey Meclis'ten kar kmaz kardaki otelin (Ankara Palas) inaatna yneldi. Mimar Kemalettin Bey'i antiyede alrken buldu. Kemalettin Bey milli Trk mimarisi akmnn nclerindendi. Ona dedi ki: "Bakanln elinde uygun, byk bir arsa var. Gerektike yeni yeni birimlerin de yer alabilecei, senin nclk ettiin stilde geni bir okul binas yaptrmak istiyorum. Plan sen izeceksin." Kemalettin Bey galiba itiraz edecekti, ok yorgundu, Bakan dinlemedi: "Hem de ok abuk. Plan biter bitmez para peine deceim. Binann ok abuk hizmete girmesi gerek. retmene ok ihtiyacmz var." Hayallerini, gerekleri anlatt. Mimar iki yanandan pp ayrld.
1 85

Kemalettin Bey'in daha bu gece bu plana balayacan ad gibi biliyordu.

000

.IKI GUN sonra Yksek Askeri ra topland. Cumhurbakan askeri trenle karland. ra toplantsn orduyu ven bir konumayla at. Br sre sonra ra yelerini ykl gndemle ba baa brakarak ayrld. Askeri ra sava sanayiini grrken, Eitim Bakanlndaki Bilim Kurulu eitim iin gerekli ilke kararlarn saptyor, Adalet Bakanl Medeni Kanunla ilgili son almalar yapyordu. 1926 ylna byle girildi. 220 nc Blm Yl: 1926 1 Ocak 1926-31 Aralk 1926 STHBARAT rgt, Milli Emniyet Hizmetleri Bakanl adyla 6 Ocak 1926 gn, Fevzi Paa'nn ok gizli bir genelgesi ile kuruldu. Merkezi Ankara'da, Hacbayram Camisi yaknnda kk bir
186

binayd. lk olarak stanbul, zmir, Adana, Diyarbakr ve Kars'ta ubeler almt. rgtte Ankara'da eitilmi, yurtdnda kurs grm kimseler bulunuyordu. Bakanla kn \li Bey (gel) getirildi. Bu yl kurulu yi olarak kabul edildi. rgtn oturmas iin daha bir yla ihtiyac vard. BAYINDIRLIK BAKANI Sleyman Srr Bey'in lm zerine Bayndrlk Bakanlna Behi Erkin atand. O da Devlet Demiryollar Genel Mdrlne Yksek Mhendis Vasfi Tuna'y getirdi: "Sra sende. imdi sen yirmi drt saat demiryollarn dneceksin! Sktka bana gelebilirsin. Gazi iftlii istasyon binas bitmek zere. lgilen." M. NECAT BEY nee iindeydi. Mimar Kemalettin Bey plan bitirip getirmiti. ok gzel olmutu. Sarlp pt. Bugn iki Bakan ziyaret edecekti. Telefonla ikisinden de randevu ald.
187

nce Maliye Bakanna gitti. Hobeten sonra yannda getirdii plan masaya at. Kendine saray yaptryor gibi sevin iindeydi. Bilgi verdi. Arsann hazr olduunu, binay ortaretim retmen okulu olarak hzla hizmete sokmak istediini syledi. iddetle ihtiya vard. Kemalettin Bey'in yapt kabaca hesaba dayanarak yapm iin ek denek istedi. Maliye Bakan Hasan Saka'nm bte d, srpriz deneklere evet demesine imkn yoktu. Devlet kuru hesabyla ynetiliyordu. MNecati Bey'in isteini reddetti. M. Necati Bey dedi ki: nc Blm 221 "Ben Eitim Bakanym. Grevim okul amaktr. Aamazsam ayrlrm, yapabilen gelir. Siz Maliye Bakansnz. Greviniz para bulmaktr. Bulamazsanz siz ayrlrsnz, bulabilen gelir." Bu sz Hasan Saka'nn yreine iledi. Tarttlar. Hasan Saka sk, zorlu, inat, dehetli bir pazarlktan sonra pes etti, "Peki be

birader." dedi, "..bir are arayacam." Szn tutacakt. M. Necati Bey Maliyeden kp ileri Bakan Cemil Bey'i ziyarete geldi. Gelir gelmez konuya girdi: "Sayn Bakanm, biliyorsunuz ilkokul retmenlerinin aylklar yerel ynetimler tarafndan denir. el'deki retmenler uzun sre aylklarn alamamlar. retmenler Birlii Bakan durumu bana telle duyurdu. Ben de Valiye tel ektim, aylklarn denmesini, yoksa btn ilkokul retmenlerini, aylklarn deyebilecek yerlere atayacam bildirdim. Ertesi gn Validen ve Bakandan iki tel aldm. Aylklar denmi." Cemil Bey szn nereye varacan kestiremeden dinliyordu. Sorun zlmt ite. Necati Bey devam etti: "Bu Vali retmenlerin aylklarn deyebiliyorsa, neden aylarca geciktirmi? deyecek durumu yok idiyse nasl bir gnde deyebildi?" Bir an durup son szn syledi:
1873

"retmene ve eitime sayg ve ilgi duymayan bir Vali ile alamam. Onu Vali olarak kabul edemem. Gereini yapmanz rica ederim." Cemil Bey Valiyi merkeze ald. Haber imek hzyla yayld. Para varsa, hibir ynetici retmen aylklarn geciktirmeyecekti. MLKYE MFETT Hamdi Bey Dersimi gezmi, ilgili-bilgili kimselerle konumu, bir rapor hazrlamt. 2 ubat 1926'da ileri Bakanna teslim etti. Rapor Babakana, Genelkurmay Bakanna ve Cumhurbakanna sunuldu. Durum Hamdi Bey'i tedirgin etmi grnyordu. zetle yle yazyordu: "Halk silahldr. Silahlarn teslim etmemi, gizlemitir. Dersim halk cehaletin, geim darlnn, yabanc propagandann, irticann 222 nc Blm etkisi altndadr. Airet reisinin, eyhin, beyin ve aann tutsa ve oyuncadr. Ekyalk bunlarn tevikiyle yaplmaktadr. Reformu

daha fazla geciktirmek doru olmaz... Dersim gittike Krtleiyor, mefkreleiyor, tehlike byyor."

nerileri 8 maddede toplanyordu, ilki silahlan toplamak, ikincisi reis, eyh gibi mtegallibeyi uzak illere nakil ve iskn etmekti. teki neriler, reislerin, eyhlerin etkisinden kurtulacak halk uygarla ve birlie kazanmay amalyordu: Yol, toprak datma, kredi verme, madenleri iletme, okullar ama, idealist retmenler ve yneticiler yollama, halka Trklk duygusu ve eitimi verme. Diyarbakr, sonra Elaz Valisi Cemal Bardak da Dersim konusu ile ilgilenmi, Dersim'i gezmiti. Diyordu ki: "Dersim gezimde Trke bilmeyene rastlamadm... -be kii bir yana braklrsa aalar ve reisler de dahil, btn Dersindiler mthi bir fakr- zaruret iinde rpnmaktadr. Soygunlarn ve yamalarn nedeni, yaamak duygusu ve kaygsdr"
187b

Bu soygunlar ve yamalar, Dersim evresindeki btn yerleim yerlerinde korkuya yol ayordu. Birok insan cann, maln korumak iin kyn, nahiyesini brakp uzaklara gidiyordu. xYirminci yzylda yaayan bir toplumda soygun ve yama yoluyla geim salamaya gz yumulabilir miydi? Vali bu sorunun yant olarak yle yazmaktayd: "Bir-iki tmen ile Dersimi silahtan arndrmak mmkndr... (Ama) Fikrimce Dersimi askeri hareket yapmadan da silahszlandrmak mmkndr. Bunun iin hkmete gvensizlii gidermek, hkmetin niyet ve amacnn hayrl olduuna kendilerini ikna etmek lazmdr... Tm halis Trk olan Dersimlileri Cumhuriyet hkmetine sadk hale getirmek iin be aylk bir alma kfidir." ki farkl rapor, hkmeti tereddte drd. Osmanl dneminde
187c

denenen Umumi Mfettilikler, asayi ve iller aras egdm bakmndan yararl olmulard. Reform raporunda bu konu bir zm olarak ileri srlmekteydi. Bu neri benimsendi. Umumi Mfettilikler kurulmas iin almalara baland. Sorunlarn, Umumi Mfettiliin nclnde zlecei mit ediliyordu. nc Blm 223 DYARBAKIR VALS Cemal Bardak Bektai idi. Dolaysyla Alevi saylrd. Dersimli Aleviierle kolay iliki kurabilmiti. ok zor bir eyi baarm, Dersimlilerin en etkili seyit ve reislerinden biri olan Seyit Rza Efendiyi konumaya ikna edebilmiti. Seyit Rza Efendi ok kukucu, vehimli, devlet grevlilerinden daima uzak duran biriydi. Hozat'n bir kynde bulutular. Vali yumuak bir dille Cumhuriyetin amalarn aklad. Hkmetin yollar, okullar, salk ocaklar yaparak Dersim'i uygarla amak istediini anlatt. Kimsenin

inancna dokulmayacakt. Vali Gazi Paa'nn elisi gibiydi, kesin, rahat, gven verici konuuyordu. Seyit Rza da dinliyordu. Ertesi gn 3. Ordu Komutan zzettin allar da Hozat'a geldi. allar Gazi'nin anakkale'de Kurmay Bakanln yapm, Milli Mcadele'ye bandan katlm, ok gvendii, yakn bir silah arkadayd. Seyit Rza Efendi huyland. Ama Cemal Bardak, tabancasn verip, "Size bir yan bakan olursa bu tabancayla beni vurunuz" dedi. Seyit Rza Efendi kamad, Komutanla grmeye raz oldu. Hozat a birlikte geldiler Hkmet kona Jf| nnde askeri bir birlik tarafndan selamlandlar. Komutan, 'Vali Cemal Bey'in Elaz'a atanacan, Dersime daha yakn olacan' aklad. Sonra yle dedi: "Mustafa Kemal Paa beni btn airetleri selamlamakla grevlendirdi." Dersim iin neler yaplacan anlatt. Af da karlacakt. *
187 1

Seyit Rza Efendi dinledi. Komutann Dersimlileri memnun edeceini sanarak aklad atlmlar, yollar, okullar, salk ocaklar, karakollar, evler, kprler Seyit Rza Efendi'yi huzursuz etti. Devlet Dersime yerleiyordu! ANKAYA'daki kk okula yeni bir retmen atanmt. alkan, ciddi, rencilerini yetitirmek iin abalayan gerek bir retmendi. * Sabiha, Rukiye ve Zehra yine devlerini yapmamlard. stelik retmene kafa tutuyorlard. ne de barmaya balad: "Susunuz! Hem tembel hem marksnz. Kimin nesi olursanz olun, tembellie, markla, hele kstahla hakknz yok. imdi okulu terk edin. Bir daha da buraya ayak basmayn!" 224 nc Blm Zehra, "Sizi Gazi Paa'ya ikyet edeceiz!" dedi. retmen kpkrmz kesildi. Kapy gsterdi: "kun!"

Kzlar antalarn toplayp snftan ktlar, fkeden gzlerinden ya iniyordu. "Her eyi Gazi Paa'ya anlatalm." "Bizi azarlamak, kovmak ne demekmi anlasn." "Eski retmen ne iyiydi. Hep oyun oynatrd" Koa koa kke geldiler. Gazi'yi buldular. "Ne oldu? Anlatn bakaym" lerini eke eke anlattlar: "Eski retmenimiz ok iyiydi." "Bu her gn ev devi veriyor." "Her gn snav yapyor" "Bilemezsek azarlayp duruyor." "Tembeller diyor." "marklar diyor" "Bu yoksul millete kaa mal olduunuzu biliyor musunuz di yor" "yi davransn diye sizin kznz olduumuzu syledik." "Aldrmad bile." | ok gcmze gitti. "Biz de kzdk, ev devimizi yapmadk, bundan sonra da yap mayacamz syledik."

Sabiha elinin tersi ile gzyalarn sildi: "mz de snftan kovdu." "Bir daha gelmeyin dedi" Gazi, "Bitti mi?" diye sordu. Bitti. Ayaa kalkt: "ok kt bir ey yapmsnz ocuklar. Savat, igaldi, iyi bi eitim grmediniz, retmen eksiklerinizi tamamlamaya ahyo Daha ne istiyorsunuz? retmene kar gelmek ne demek? ret menlikten daha yksek bir mevki mi var sanyorsunuz?" Kzlar Gaziyi herkesten yksek sanyorlard. ok bozuldular.

"Rsuhi Bey!" f ''Buyrun efendim."

nc Blm 22? "Al bunlar, hemen imdi okula gtr, retmenin elini pp af dilesinler. Mesleinin gereini yapt iin de kendisine ok teekkr ettiimi syle. Bize byle gerek retmenler gerek. Haydi okula!"

Kzlar sklm pklm okulun yolunu tuttular. Demek retmen Gazi Paa'dan da daha yksekti ha! I UBAT 1926 gn Gazi iftlii istasyon binasnn al ya-J pildi. Gzel bir istasyon olmutu. Binann cephesi yer yer inilerle sslyd. Ahaptan geni saaklar vard. Yabanc yapm istasyonlarn hibirine benzemiyordu. Bir Tiirk mimarnn eseri olduu belliydi. DDY'nin yapt ilk orta byklkteki istasyon binasyd. Al trenine Gazi, Babakan, Bakanlar, demiryolcular katldlar. Gazi bu zarif istasyonu ok beenmiti. Ulatrma Bakan Behi Erkin'e, DDY yeni Genel Mdrne ve mimara ok teekkr etti. ok sevmiti burasn. stasyonun st katnda dostlarna zaman zaman yemek verecekti. SRT Milletvekili Mahmut Bey stanbul'a sk sk gidip gelerek hazrlk yapyordu. Mahmut Bey Cumhuriyeti, milli egemenliki,
187f

187e

adalamay savunan bir gazete karmak amacndayd. Bayazar kendisi olacakt. II ubat 1926 gn Milliyet gazetesinin ilk says kt. Gazetenin verdii siyasi haberler arasnda Dr. Adnan Bey'in milletvekilliinden istifa ettii yer alyordu. Trl alayc yorumlara yol at bu istifa. Halide Hanm'n yannda ok silik kald iin bu akalar hep yaplrd. Halide Hanm Milli Mcadele'yi besleyen byk idealleri unutmu, tutucu, hatta biraz gerici olmu grnyordu. Ankara ile ilgili her eye kzyor, Gazi'yi ekitiriyordu. Tramvaylarda kadn ye erkek blmleri arasnda bir kag perdesi bulunurdu. Bu ilkel perdenin kaldrlmasna bile fkelenmiti. "Ankara ne karyor stanbul'a?' demiti. Ksacas sinirleri bozuktu. Yer ve hava deiiklii iyi gelebilirdi. Dr. Adnan Bey'le Avrupa'ya gittiler. Avrupa'ya gittikleri hakkndaki haberi de ilknce Milliyet gazetesi
1 8 78 1

verdi. 226 nc Blm M. NECAT BEY Tefti Kurulu Bakanna gelmesini rica etti. Bakan her zamanki efece saygsyla karlad. Oturttu. "Size bir dncemi sylemek istiyorum." "Buyrun efendim." "Mfettiler retmenleri, okullar tefti ediyorlar. Yanllar, eksikleri bulup rapor yazyorlar. Bu yntem btnyle yanl bir yntem. Mfetti deneyli, bilgili retmenler arasndan seiliyor. Onun bir grevi de retmenlere, okul ynetimlerine yardmc olmak, yol gstermek, akl vermek olmal. Srf kusur aramak iin tefti olmaz. Kabul etmem. Gittiklere yerlere korku deil, sevgi, bilgi, yardm gtrsnler. Konferans versinler. Kurs asnlar. Deneme dersleri yapsnlar. Tartmal toplantlar dzenlesinler. Bir retmeni bile kaybetmek istemiyorum. Her trl yolla bu anlay yaynz.
1 88

Ama kusur bulmak deil, kusuru gidermek. Anlatabildim mi?" "Evet efendim." "yleyse hemen gereini yapnz. Hemen!" MECLS devrim gnlerine zg bir hareketlilik, canllk ve nee iindeydi. Bakan Kzm zalp yerini ald. Saat 14.28'di. Darda kar taneleri uumaya balamt. Ksa sren ilemlerden sonra sra Medeni Kanun tasarsna geldi. Salon dolmutu. Bakan ilk sz Adalet Bakan Mahmut Esat Bey'e verdi. Onu ilgili komisyonun szcs izledi. Son olarak iki milletvekili sz alarak bu byk devrimi vdler. Meclis, komisyonlarda ayrntl olarak incelenen bu tr byk kanunlarn genel kurulda madde madde deil, toptan oylanmasn kabul etmiti. Bakan Medeni Kanun tasarsn btn olarak oya sundu. "Kabul buyuranlar?"

Eller havaya kalkt. Milletvekilleri "oybirlii ile" diye baryorlard. Bakan sonucu aklad: "Efendim, Medeni Kanun oybirlii ile kabul edilmitir." iddetli alklar ykseldi. Tarih 17 ubat 1926, saat 15.20'ydi.
nc Blm 227

Meclis Trk tarihinin en nemli kararlarndan birini vermiti. Kii, aile, miras ve eya hukuku btnyle yenilenmi, kadn birok konuda gvenceye ve eitlii kavumutu. Bir rya daha gereklemiti. KAR yznden Yakup Kadri Bey eve olduka zorlukla ulaabildi. Kapy aan eine nee iinde, "Bugn inanamayacan bir ey oldu Leman" diye bard. Nefes nefeseydi. "Ne oldu?" "Medeni Kanunu kabul ettik." Leman Hanm kocasnn boynuna atlayarak bard: "Yaayn!" Bir daha sarld.
189

"Bunu kutlamadan olmaz. Mahmut Esat Beyleri aralm." "Bu havada kimse gelmez. Eve zorlukla ulatm." "Sen telefon etmezsen ben ederim. Byle bir olay kutlanmaz m ayol! Sen ay suyunu koy. Sobaya bak. Kimi bulursam aryorum. Evde biraz brek, kfte, peynir ekmek var. Aman yarabbi, ben daha giyineceim." "Tela etme. Bu havada kimse dar kmaz. Ba baa kutlarz" Leman Hanm telefona sarld. Bir saat sonra kahramanlar pe pee gelmeye baladlar: Mahmut Esat Bey ve ei, Ruen Eref Bey ve ei, Falih Rfk Bey, Yunus Nadi Bey ve ei, Tevfik Rt Bey ve ei kageldiler. Burunlar souktan havuca benzemiti. Ev smscakt. Bayldlar. Leman Hanm herkese ay, isteyene konyak yetitirdi. Var olan yemekleri masann zerine dizmiti. Koltuk ve iskemle says yetmedii iin baz erkekler yere atlan

minderlere oturdular. Leman Hanm sordu: "Bu Meclis bu kanunu nasl kabul etti?" Mahmut Esat Bey gld: "Ee, biz erkekler de geliip olgu ulayor uz." Ruen Eref Bey'in hanm, "Beyler." dedi, "..farknda msnz, sizin saltanatnz da sona erdi" Hanmlar gltler. 228 nc Blm BU SAATTE Trabzon'da Trk Oca salonu yarya kadar dol mutu. Bu akam Sreyya Hulusi Hanm konferans verecekti. Dinleyicilerin byk ounluunu erkekler oluturuyordu. Bazlar bir hanmn nasl konferans vereceini merak ediyor, t sl daarak dalga geiyorlard. Dinleyiciler arasnda bir kenara skm birka da hanm vard. Yzleri pene pene kzarmt. Konferans adna heyecanlanyorlard. Sreyya Hulusi Hanm tam vaktinde dikkatli admlarla krsye

kt. Uzun, koyu renk bir elbise giymiti. Skma balyd. Dinleyicileri gzleriyle tarad, nde oturan erkekler uzattklar ayaklarn toplamak zorunda kaldlar. Herkesi ok zarif bir ba hareketiyle selamlad. Hanmlardan alk ald. Sze, "Kardeler!" diye balad. Trk tarihinde kadnn yerini anlatarak etkili bir giri yapt. Rahat, sakin, gven veren bir konumas vard. Fsltlar kesildi. Dinleyici hanmlar gevediler. Belli ki baaracakt. Kurtulu Sava'nda kadnlarn neler yaptklarn ok gzel hatrlatt. Sonra yeni dnemde kadna den grevleri aile, iktisat ve toplum hayat balklar altnda ele ald. Her durumda da kadnn bilgili olmas gerektiine dikkati ekti. Szlerini yle bitirdi: "retmen beylerin bu konferanslar eleriyle birlikte enlendirmelerini bekliyorum. Trk kadnlarna layk olduklar saygy gstermelerini rica ediyorum." Kadnlar ayakta alkladlar.
1 90

TATLI TATLI konuurlarken bir klakson sesi duyuldu. Susup dikkat kesildiler. "Bu havada kim olabilir?" "Ve bu saatte?" Mahmut Esat Beyin hanm Gazinin gelebilecei midine kaplarak, "Acaba." diye kekeledi. Yakup Kadri Bey gld: "Hi hayale kaplmayn. yle srprizler ancak peri masallarnda olur." Kapya vuruldu. Leman Hanm kapya bakmaya kotu. Amadan seslendi:

"Kim o?" Bir hanm sesi duyuldu: nc Blm 229 "Tanr misafiri" Leman Hanm merakla kapy at. Kapnn erevesi iinde Gazi Paa, Salih Bozok ve ei Pakize Hanm vard. Glyorlard. Leman Hanm aknlktan donup kalmt. ||| "Bizi ieri davet etmeyecek misiniz?"

"Aaah buyrun, affedersiniz, buyrun ltfen." Herkes koutu. "Mahmut Esat Bey'i evinden aramtm. Burada toplanldn renince kskandm, Salih'le eini alp geldim. Medeni Kanunu mu kutluyorsunuz?" "Evet." Gelirken koca bir tepsi brek getirmiti. Tepsi daha scakt. Soba grl grl yanyordu. Mutluluk iinde Gazi'yi dinlediler: ".Adam ngilizin dokuduu kumatan elbiseyi giyiyor^Alman mal lokomotifin ektii trene biniyor. Namaz vaktine ne kadar kaldn cebindeki svire mal saate bakarak kestiriyor. Odesa'dan getirtilen Rus unundan yaplma ekmek yiyor ama apkay giyince kfir olacan sanyor. Bu karanlk, donmu, hasta kafay yenmemiz gerek. nk bir an dalsak, bu kafa devreye girer, halk yine kendine benzetmeye, ortaaa ekmeye kalkr. Onun iin yarmz uyusak, yarmz uyank durmalyz."

Konudan konuya atladlar. Her sorun zlm gibi huzur iindeydiler. Gazi, " ya da d deliler bamza i amazlarsa." dedi, "..Trkiye drt-be nesil sonra, iek gibi, misk gibi bir memleket olur. Bir haber vereyim. Ankara ve istanbul'da radyo istasyonlar kurmak iin grmeler yapyoruz. Evimizde oturup Mnir Nurettin Bey'i ya da Tosa operasn dinleyeceiz." Peri masal mutluluu iindeydiler. Cumhuriyet ne yapsa beenmeyen, bir kulp takan, sinirlenen eskiciler, bu eytan aletini evlerine sokmamak iin direneceklerdi. Ama yenilik dalar deviriyordu. Radyo bu evlere de girecek, hayata, dnyaya alan pencere olacakt. 22 UBATTA Erzurum Belediye Bakan Nafiz Bey ile l Genel Meclisi yesi Tevfik Bey Gazi'yi ziyaret ettiler. Telgrafla gericilik 230 nc Blm olayn lanetlemeyi yeterli bulmamlard. Gazi'ye Erzurum halk

adna bilgi ve gven vermek istiyorlard. Gazi Erzurum'un milli deerlere bal, vefal, kadirbilir halkn iyi tanr, ok severdi. Bakan ve yeyi sevgiyle kabul etti. Erzurum temsilcileri, son gericilik olayndan dolay Erzurumlularn zntlerini, Trk devrimine bal olduklarn bildirdiler. Gazi dedi ki: "Milli Mcadele olmasayd, Douda, Kuzeyde, Gneyde ve Batda dmanlar yenmeseydik, Erzurum Bakan Wilson'un izdii harita gerei Ermenistan'n bir ili olacakt. Erzurumlular bunu ok iyi bilirler. Bu nedenle Milli Mcadele'nin ve onun devam olan Cumhuriyetin deerini, anlamn, hayati nemini ok iyi anladklarna inanrm, Trk devrimine bal olduklarna gvenirim." ARKILA'daki baz retmenler Sivrialan kyl iki gz grmeyen birinden sz edildiini duymulard. Baka ozanla- pAf^

rn yazd trkleri alp sylyordu ama saznda, syleyiinde bir bakalk olduu ileri srlyordu. Ad Veysel'di. ^Kendine ne k diyordu, ne ozan. Alakgnll bir Anadolu insanyd. Zorlukla ikna edip bir akam arkla'ya getirdiler. Veysel retmenler Birlii lokalinde toplanan retmenlere ve merakl halka alp syledi. Anadolu'nun acs sinmi bir sesi, her trl gsteriden uzak, yaln bir syleyii ve al vard. Herkes can kula ile dinledi. ok beendiler. Bu yamal elbiseli, uydurma apkal insan, bir zaman sonra Cumhuriyetin nl ozan k Veysel olacakt. * KKTE yemekten nce Gazi, ara sra, bilardo merakllar ile bilardo oynard. Bu akam smet Paa ile konua konua, dura dura
191

oynuyorlard. Seyirciler Kzm zalp, Recep Peker, Dr. Refik ve Dr. Tevfik Rt Beylerdi. nc Blm 231 Gazi, "Necati Bey'i Eitim Bakan yapmakla ok iyi ettiimiz nlalyor.." dedi, "..Her yandan vg yayor." "Gen retmen hanmlar kylerde retmenlik yapmak iin dileke veriyorlarm." "Yeni alkuu Ferideler!" Tevfik Rt Bey ehrin ortasnda beliren meydan beenmi:i. "Buras bakentin en canl meydan olacak" dedi. Bu meydan ilerde Kzlay Meydan diye anlacakt. Birka taksi almaya balamt. Yollarn iki yanna dikilen top kasya ve atkestanesi aalar hzla byyordu. Ankara yava yava R^eil bir ehir oluyordu. Tutmaz sanlan btn aalar tutmutu. Kzm zalp Paa konuyu deitirdi: "Rauf Bey Avrupa'ya gitmek iin Meclis'ten iki ay izin istedi, vferdik."
1913

"zin sebebi ne?" "Tedavi iin diyor. Rapor da yollam." Gazi Dr. Refik Bey'e sordu: "Sizin Rauf Bey'in hastal hakknda bilginiz var m?" "Hayr." REFET PAA, Ali Fuat Paa, Terakkiperver Parti'nin baz miletvekilleri Rauf Bey'i yolcu etmek iin Sirkeci Garnda toplanmlard. Rauf Bey kaplca tedavisi iin Avusturya'ya gideceini aklad. "..yileirsem belki Halide Hanm'la Dr. Adnan Bey'i grmek cin Londra'ya da geerim." "Sevgilerimizi syleyin." Kampana alyordu. Rauf Bey arkadalaryla vedalat. "Allahasmarladk." "Gle gle gidiniz." Bu srada Dr. Rza Nur'da da, ldrlecei kuruntusu yeniden ;oalmt. Bir sre sonra o da Paris'e gidecek, kendi deyii ile kaacakt. Trk Tarihi'ni yazyordu. Onu bitirmek tela iindeydi. Bassa bir eyle ilgilenmiyordu.
192

STANBUL NVERSTES'nde baz hukuk hocalar Medei Kanunun kabul edildiini bilmezlikten geldiler. Trkiye'nin tek niversitesi byleydi. Baz blmler ortaan kalesi olmay srd232 nc Blm ryordu. Bu yzden Mtareke dneminde renciler isyan etmi, be retim yesini niversiteden ayrlmak zorunda brakmlard. Cumhuriyet ynetimi bilime saygsndan hocalara kadanmaktayd. Bir bilim yuvasn dokunulmaz olarak deerlendirmekteydi. niversiteden Trkiye ile ilgili yaynlar bekliyordu. Eitim Bakan M. Necati Bey Bakanlnn bte grmeleri srasnda yle diyecekti: "niversite dorudan doruya bamsz bir kurumdur. Milletin manevi gcnn temsilcilerinden biridir. Kabul etmek gerekir ki niversite denilen kurum, dorudan doruya Eitim Bakanlnn buyruu altnda bir kurum deildir. Eer geliigzel herhangi

bir kii niversite kurumuna 'u biimde, bu biimde davrann' diye buyruk verecek olursa, orada niversite yok demektir." * Medeni Kanunu 1 Mart 1926'da yeni Trk Ceza Kanunu izledi. Bunu da Borlar Kanunu, Ticaret Kanunu, Deniz Ticaret Kanunu, icra ve iflas Kanunu ile Usul Kanunlar izleyecekti. Toplumun temeli olan hukuk an gereklerine uyuyordu. Rum, Ermeni ve Yahudi topluluklar Medeni Kanunun kabul zerine, aile hukuku bakmndan kendi cemaat kurallarna uymaktan vazgetiklerini, Medeni Kanunu kabul ettiklerini bildirdiler. Bu karar, hukuk birliini salayan ve aznlklar millet ats altnda toplamay kolaylatran bir gelimeydi. Aznlklara zellikle aile hukuku bakmndan tannan farkl kural ve zellikler sona ermiti. italya Trkiye'nin bunun memnunluunu yaamasn ok gordu.
192 193 194

MUSSOLN Roma imparatorluunu canlandrmak istiyordu. Akdeniz'den 'bizim Akdeniz' diye sz ediyordu. Faistlerin zellikle iki lke hakkndaki imal konumalar dikkati ekmekteydi: Tunus ve Trkiye. Mussolini Ocak aynda, faist Gerarcia dergisinde, '1926 ylnn faizmin Napolyon yl olacan' aklamt. Trkiye bu gelimeleri dikkatle izliyordu. Son olay 6 Nisan 1926'da patlak verdi. Mussolini'nirikardei Arnoldo Mussolini yle bir nc Blm 233 aklama yapt: "...zmir var ki bize ait olmas gerekir. Nihayet Antalya da var." Trkiye'nin Roma temsilcilii bu aklamay Ankara'ya geti. Dileri 1922'den beri talya'dan gelen raporlar, gazete yazlarn birletirdi. Bakanlar Kuruluna sundu. Bu belgeler ve bilgiler
1 95

italya nn niyetinin iyi olmadn gsteriyordu. Bakanlar Kurulu Gazi'nin bakanlnda Genelkurmay Bakannn da katlm ile topland. Durum btn olaslklar dikkate alnarak deerlendirildi. Son sz Gazi syledi: "Mussolini'nin Rodos yoluyla gneyimize ya da Ege kylarna bir karma yapmaya kalkmas, kendisi asndan delilik olur. Ama megaloman, lsz, ne yapaca belli olmayan bir diktatr. Onun iin en uzak ve en ar olasl dnmeli, hazrlkl bulunjpnal, caydrc her trl nlemi almalyz." 11 NSAN 1926 gn Bakanlar Kurulu, gneybat ve Ege'de seferberlik ilan etti. Meclis teki basn odasnda sonucu bekleyen gazeteciler sarsldlar. Trkiye bir yl iinde ikinci kez seferberlik ilan etmek zorunluunu duyuyordu. Bir gazeteci "Yahu.." dedi, "..Trkiye'ye hi rahat vermeyecekler m?

Bilal Akba inledi: "Bte zaten yetersizdi, bir de bu seferberliin yk binecek." BR TALYAN karmas hakknda izmir'de yaplan sava oyununda gerekli nlemler belirlenmiti. zmir, Mula, Antalya blgesinde, bu sava oyunu sonunda verilen kararlar ve gelitirilen planlara uygun nlemler alnd. Uakla/ izmir ve Antalya'da topland. Deniz zerinde keif uular balad. Bu kesimdeki birlikler iin sava stoklar ald. Silahlar birka katna karld.^Kylarn gerekli yerlerine -yollar nceden almt- ksa ve uzun menzilli toplardan kurulu bataryalar yerletirildi. Krfezlere dkmek zere maynlar hazrland. Halk yine ocuklarm, kardelerini, elerini davul zurna ile dne yollar gibi askere yollad. karmann yaplabilecei'kesimler kinci Ordu Komutanlnn grev alanna giriyordu. Ordu Komutan Fahrettin Altay 234 nc Blttm

Paa'nn karma hareketi hakknda anakkale'den byk deneyimi vard. O zaman nc Kolordu Kurmay Bakanyd. Ordu, Alman Generali Liman von Sanders'in anakkale'de dt yanla dmeyecekti. Liman Paa'dan nceki Trk plan gereince, dman, karma yaparken, kyda bastrlp denize dklecekti. Donanma zmir civarnda tatbikat yapt. Trkiye savaa hazr olduunu gstermekteydi. DNYA barn tadn karmak istiyordu. Kimsenin bir savaa rzas yoktu. talya Trkiye'nin ald nlemleri de renmi olmalyd. Zaten baz hazrlklar renmesi iin aktan yaplmt. talya'da lsz konumalara, hastalkl hayallere ara verildi. Sava olasl gemiti. Gazi Paa, ocuklar kkteki kadn grevliler ile Salih Bozok'un eine emanet ederek, 7 Maysta yola kt. Konya'da trenle karland.
1958

Sonra Tarsus'a, oradan Mersine, Silifke'ye geldi. Bu en verimli kesimde bile kylerin gerilii, ehirlerin, kasabalarn bakmszl Gazi'yi ve yanndakileri zyordu. Kylleri kooperatif kurmaya tevik etti: "retin ve gcnz birletirin. htiyalarnz kaymakama, valiye, ilgililere bildirin. Sonu alana kadar diretin. Olmazsa bana yazn. Pusula yollasanz bile okurum. Hakknz savunun." Ama halk itiraza, hakkn savunmaya, devleti eletirmeye alk deildi. Yzyllarca ezilerek yaamt. Silkinmesi uzun zaman alacakt. Gazi 20 Maysta Bursa'ya geecekti. 16 MAYIS 1926'da, ajanslar son Padiah Vahidettin'in San Remo'da ld haberini verdiler. Yaama tarzna, savurganlna ve Yaver Zeki'nin hovardalna para dayanmad iin son gnlerde gnlk ihtiyalar iin saa sola bor yaplmt. Alacakllarn agzll yznden haciz konulan
195b 195c

cenaze bir sre evde kalacakt. Borlar denip haciz kaldrldktan sonra, son Padiah Vahidettin'in cenazesi am'a getirilerek Sultan Selim camisinde topraa verilecekti. nc Blm 235 KR, Ziya Hurit ve Abdlkadir Beyler Gazi'nin Bursa'ya geldiini renir renmez Laz smail'i hemen Bursa'ya yolladlar. Durumu, yollar, pusu imknlarn aratracak, uygun bulursa, Ziya Hurit'e haber verecekti. Dikkati ekmemek iin Naciye Nimet adnda bir kadn, ei gibi yanna ald, Bursa'ya geldi. Bir otele indiler. Laz smail Gazi'nin kald kk, yollar, ziyaret ettii yerleri incelemeye balad. Bursa'y bilen bir klavuzun olmamas byk sorundu. . ZYA HURT'in aabeyi Fait Gnday Meclis'e gelmiti. Toplant salonunda Kzm Karabekir'i grd. Yanna geldi.
1 9 54

"Bugn gelmeyeceinizi rendimdi. Hayrola, bir ey mi var?" Karabekir Paa yannda yer gsterdi: "Buyrun. Bir sorun hakknda sizin grlerinizi almak iin gelmeye mecbur oldum. Mustafa Kemal'in Bursa evresinde gezide olduunu biliyorsunuz. Bu srada vefat ederse smet Paa'ya ben ne vaziyet alabilirim?" Faik Bey durup dururken byle bir soru sorulmasna bir anlam veremedi: "Aman Paam, bu bir hayal.." dedi, "..Mustafa Kemal Paa'nn hasta olmad biliniyor. Vefat edecek diye dnmeyi bile ben doru bulmam." Karabekir Paa biraz duraklad. Sonra devam etti: "Ben bu ihtimal zerine sizin dnce ve grlerinizi renmek istiyorum." Faik Bey ister istemez yantlad: "Byle bir hal olursa smet Paa'nn bizlerle greceini asla

sanmyorum. Meclis'in byk ounluu elindedir. Alaca karar partisine de kabul ettirir. Bu konuda kimseyle grmeye gerek duymaz. Paa grmek isterse ve grrse, sizi babakan yapmak suretiyle, kendisinin cumhurbakanlna gelmesini kabul etmek gerekir." Karabekir Paa bu yant zerine yeniden sordu: "Cumhurbakanln smet Paa'ya verelim mi?" 236 nc Blm Faik Bey aakald. Karabekir Paa hangi yetkiyle smet Paa'ya Cumhurbakanln verip vermemeyi tartyordu. Sknt iinde dncesini syledi: "Tereddtsz vermemiz gerekir." Faik Bey bu anlamsz, tuhaf konumann anlamn suikast davas srasnda renecekti. * LAZ SMAL Bursa'da suikast yapmann imknsz olduu kansna vard. Belki yaplabilirdi ama kaamaz, yakalanr, halk tarafndan
195

paralanrlard. stanbul'a geri dnd. Bir gazete Gazi'nin Bursa'dan zmir'e gideceini bildiriyordu. Son toplantya kr, Ziya Hurit, Abdlkadir Beyler ile emekli Baytar Albay Rasim Bey katldlar. Suikastn gecikmeden zmir'de yaplmasna karar verdiler. Abdlkadir Bey, "Suikast iin geni bir tekilata gerek yok.." dedi, "..nce Gazi'yi yok edelim. Bunun iin az adam yeter. Hkmeti devirmek iin baka suikastlar dzenleriz. Sorun deil. nce
1 "1Q

onumuz alsn. zmir'de Ziya Hurit, Laz smail ve Grc Yusuf'a Sar Efe diye nl, ttihatlarn eski fedailerinden Edip Bey yardm edecekti. kr Bey'in eski arkadayd. kr Bey, "Ben daha nce kendisiyle konuup anlatmd. zmir'deki elimizdir" dedi. Albay Rasim Bey Edip Bey'e suikasttan ttn ii diye sz eden st kapal bir mektup yazarak Ziya Hurit'e verdi.
y

Tabancalar ve giderler iin paray kr Bey salayacak, silahlar Ziya Hurit Bey bulacakt. BU SRE iinde Gazi Bursa'da Osman Gazi'nin trbesini, retmenler birliini ve okullar ziyaret etmi, eitli kurullarla grm, Darlbedayi'nin Bursa'da oynad bir oyunu izlemiti. Turne grubunun iki sanatsn, Rait Rza ve Muvahhit Beyleri kabul ederek dedi ki: "Sizin vatana en byk hizmetiniz Anadolu'muzu batan baa dolap halkmza sanatn ne olduunu anlatmanz olacaktr. Turnelerinize dzenli olarak devam ediniz." nc Blm 237 Ziya Hurit ve arkadalar Gazi'yi ldrmek iin son hazrlklar yaparlarken, Gazi ilkellii, yoksulluu, gerilii yenmek, milletini aa amak iin her frsata drt elle sarlyor, uan kutan yardm istiyordu. ZYA HURT, Laz smail ve Grc Yusuf, 10 Haziran 1926
197

akam stanbul'dan Glnihal gemisiyle ayrldlar. Gemide biraraya gelip hi konumadlar. Ziya Hurit drt tabanca almt. Tabancalar smail ile Yusuf'tayd. 11 Haziran le zeri zmir'e indiler. Ziya Hurit Gaffarzade oteline yerleti. ki adam ise az ilerdeki Ragp Paa oteline. "Ben sizi gerekince bulurum. Otelden ayrlmayn." "Tamam." Ziya Hurit otel ktibine Sar Efe Edip Bey'i sordu. "Her gn urar. Birazdan gelecektir." Gerekten bir sre sonra geldi. Otelin altndaki kahve zmirlilerin ok urad tannm bir kahveydi. Otel ktibi ikisini tantrd. Ziya Hurit zel konumak isteyince odasna ktlar. Ziya Hurit Rasim Bey'in yazd mektubu verdi. Sar Efe Edip Bey st kapal mektubun anlamn nce anlamazlktan geldi ama uzlamalar uzun srmedi. Sar Efe Edip Bey iftliinde khya olarak alan emekli stemen

opur Hilmi'yi ard. Suikasttan sonra kamak iin Giritli motorcu evki ile anlald. Bombalar evki buldu, Hilmi getirdi. Sar Efe Edip Bey motorcuya verilecek para iin Manisa milletvekili Abidin Bey'le grt. Abidin Bey'den olumlu bir yant alamad. Gazi'nin 14 Haziran 1926 gn zmir'e gelecei renilmiti. Birka kez toplanarak suikast yeri konusunda konutular. Sonunda suikastn Kemeralt giriine yakn dar sokakta, Gaffarzade oteli nnde yaplmas uygun grld. Ziya Hurit, Laz smail, Grc Yusuf ve opur Hilmi tabancalarla ate edecek, yetmezse el bombalar kullanlacakt. Gazi Paa delik deik, gerekirse bombalarla para para edildikten sonra yemi arsnda bekleyen otomobille kalacak, Giritli evki nin rhtmda bekleyen motoruna binilerek Sakz adasna geilecekti.
238 nc Blm

Yunanllarn yardmc olacana inanyorlard. yle ya, Yunan ordusunu mahveden insan da bunlar mahvetmi olacakt. Bu olay Yunanllar da elbette ok memnun eder diye dnyorlard. 14 Haziran gnn beklemeye baladlar. Gazi 14 Haziran gn gelmedi. Balkesir'de kald. Motorcu evki, Sar Efe Edip Bey ile Manisa milletvekili Abidin Bey'in gemiyle zmir'den ayrlp stanbul'a gittiklerini renince panikledi. Sar Efe Edip Bey niye gitmiti? Yoksa kam myd? hbar edip de mi kamt yoksa? Titremeye balad. Akl bir tek ynde alyordu: Kurtulmak. TURK TARHN yazmaya alan Dr. Rza Nur Bey yorulmutu. 14 Haziran akama doru hava almak iin Taksim Bahesi'ne geldi. Durgun bir yaz akamyd. Eski Maarif Nazr kr (Sarho), Gmhane milletvekili Zeki vb. muhalifler baheye geldiler. On
198

be kii kadar oldular. ok sevinli idiler. Pek glyorlard. Bu durum Dr. Rza Nur'un dikkatini ekti. Hallerinde bir fevkaladelik, mit, itimat ve keyif vard. Bu halleri tabii deildi. kr ara sra heyecan iinde gereksiz kalkyor, bakmyor, oturuyordu. Dr. Rza Nur'u grdler. Hepsi fazla bir saygyla Dr. Rza Nur'u uzaktan selamladlar. Selamlarken de ok glyor, adeta doktoru memnun edecek bir eyleri olduunu ima ediyorlard. I Dr. Rza Nur Bey de selamlarna karlk verdi. ounu sevmezdi. Birlikte olmamak iin Taksim Bahesi'nden ayrld. MOTORCU EVK Emniyetin siyasi ubesinde alan Mehmet Ali Bey'i tanrd. Emniyet Mdrl Valilik binasnn birinci katndayd. Rzgr gibi Mehmet Ali Bey'e kotu. Onu kan ter iinde gren Mehmet Ali Bey "Ne var arkada?" diye sordu. Motorcu evki'nin tepesinden ate fkryordu:
199

"Gazi Paa'ya suikast yaplacak." Mehmet Ali Bey yerinden zplad: "Efendim?" evki soluk solua devam etti: nc Blm 239 "stanbul'dan kii geldi. Buradan da opur Hilmi diye biri katld. Gazi Paa Kemeralt caddesinden getii zaman, tabanca ve bombalarla hcum edecek, sonra da Sakz adasna svacaklard." "Sen nerden biliyorsun bunlar?" "Benim motorumla svacaklard." "Allah kahretsin!" "Gazi Paa gelmeyince Edip Bey, Abidin Bey ile stanbul'a kam." "Sen de korkuya kaplp bana geldin." "Evet/' I "Anlald. Gel benimle." Birlikte Vali Kzm Dirik Paa'nn yanna ktlar. Vali Paa olay renir renmez ilk i olarak Gaziye ifreli bir telgraf ekerek durumu

bildirdi, Balkesir'de kalmasn rica etti. Sonra suikastlarn tutuklanmas iin hazrlk yapld. Sanklar kukulandrmamak iin geceyi beklediler. Gece yars Gaffarzade ve Ragp Paa otellerini sessizce sardlar. Gaffarzade otelinde Ziya Hurit'i, Ragp Paa otelinde Laz smail, Grc Yusuf ve opur Hilmi'yi tutukladlar. Tabancalar ve Ziya Hurit'in yata altndaki el bombalar alnd. Emniyetin alt katndaki odalar boaltlmt. Her biri ayr ayr odalara tkld, izmir Savclar sanklar sorgulamaya baladlar. Alnan ilk bilgilere gre soruturma geniletildi. Gazi Paa stanbul'a haber vermiti. stanbul Emniyet Mdr Ekrem Bey de adamlarn harekete geirdi. Babakana da haber verildi. Kzm Dirik Paa BABAKAN smet Paa Babakanlktaki odasnda Ankara

milletvekili akir Knac ile nee iinde konuuyordu: "Biz d ticaret dengesi, kambiyo, enflasyon nedir bilir miydik? Her gn ders alr gibi renmeye alyoruz. Geen gn..." Telefonu ald. Nee iinde at: "Evet?" Dinledike smet Paa'nn yz moraryordu. 240 nc Blm "Bakanlara telefon ediniz. Bakanlar Kurulu toplants yapacaz. stiklal Mahkemesi yeleri de gelsinler." akir Knac ok nemli bir ey olduunu anlamt. "Ne oldu?" diye sormadan, izin isteyip ayrld. Bakanlar ok abuk geldiler. Bakanlar Kurulu topland. smet Paa izmir den gelen telgraflar okudu. Hepsi ta kesildi. M. Necati Bey, "nanamyorum." dedi, ".kimse bu kadar nankr olamaz" Bakanlar Kurulu konunun, Takrir-i Skn Kanunu gereince stiklal Mahkemesince soruturulup sonulandrlmasna karar

verdi. smet Paa yazl karar stiklal Mahkemesi yelerine verdi. zmir'den gelen ilk bilgileri de aktard: "zel bir tren harekete hazr bekliyor. Hemen hareket ediniz ve olaya el koyunuz." ANKARA istiklal Mahkemesi Bakan, Savcs, yeleri, hukuk maviri, ktipler, beklemeden yola ktlar. Salonlu vagonda, bir masa banda toplandlar. Ek bilgiler ve ilk ifadeler bu uursuz iin -drt delinin ii olmadn gsteriyordu. Ziya Hurit'in verdii ilk ifadeye gre zmit milletvekili kr, Manisa milletvekili Abidin, Sar Efe Edip, Baytar Rasim, eski Ankara Valisi Abdlkadir, Hafz Mehmet, Eskiehir milletvekili Arifin bu ile ilgileri olduu anlalyordu. Eski Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin milletvekilleri ile eski ittihatlar karm bir gruptu bunlar. Ziya Hurit'in ifadesine gre nce Ankara'da suikast yapmay

tasarlam ama Faik Bey'in engellemesi sonucu gerekletirememilerdi. Yani Terakkiperver Parti'nin nderlerinin bu uursuz tasardan haberleri vard. Ama hkmeti uyarmamlard. Neden? OLAY birka gn gizli tutulacakt. Sadece Bakanlarn bilgisi olmutu. Mahmut Esat Bey ile M. Necati Bey stanbul lokantasnda yeek yiyor ve alak sesle dertleiyorlard. kisinin de yz gerilmiti. Mahmut Esat Bey "Birikmi cerahat patlad" dedi. M. Necati Bey onaylad: "Haklsn." nc Blm 241 "Melun herifler. zmir halk olay renince bunlar lin eder." M. Necati Bey gnde bir Gazi Okulu'nun yapmn denetlemeye gidiyordu, fkesini, hncn her gn giderek yattrmaya alt. Kontrol mhendislerini, mteahhidi, ustalar, iileri zorluyor, azarlyor, hzlandryordu.

Mimar Kemalettin Bey, "Tela etme." dedi, "..hava scak, ge kalmayz. naat hzl ilerliyor." GAZ PAA 16 Haziran akam zeri zmir'e geldi. Yine byk bir kalabalk tarafndan cokuyla karland. Suikast olay daha kamuoyundan gizli tutuluyordu. Gazi zmir'deki beyaz kke indi (eski Naim Palas). ok sk bir koruma emberine alnmt. I Olay hakknda ayrntl bilgi edindi. zgnd. Ziya Hurit'i ard. Amac bu -drt kiinin arkasndaki rgt anlamakt. Cumhuriyetin zarar grmesinden ekiniyordu. Ziya Hurit'i kapatld yerden karp gizlice kkn arka kapsndan ieri soktular. Ziya Hurit'i elleri kelepeli olarak Gazi Paa'nn bulunduu odaya getirdiler. 1919'da Erzurum Vali Vekili olan Kad Hurit Efendi'yi Gazi ok sevmiti. Olu Ziya Hurit'i, yan byterek milletvekili yapan Gazi'ydi. imdi bu adam uursuz bir suikast grubunun

ba olarak karsnda duruyordu. "Ziya Hurit Bey, uzun zaman beraber alm deil miydik? Bir gaye uruna almadk m? Nedir bu suikast? Hem de ebekenin elebas, ruhu imisiniz, yle mi?" "yle, dorudur. Suikast yapma)! .M Ama baaramadk" "Sizden bunu beklemezdim." "Dnya beklenmedik eylerle doludur Paam. Ne yapaym ki karnzda, bu vaziyette sulu olarak bulunuyorum. Ne diyebilirim?" I zm bekleyen binlerce sorun vard. Yurtseverler trl zmler retmeye abalyorlard. Bu kafalarn bulabilecei tek zm ise ya isyan, ya suikast idi. Halk deil, iktidarda olmay seviyorlard. Gazi eliyle 'aln bunu' diye iaret etti. 242 nc Blm Sar Efe Edip stanbul'da yakalannca yle bir ifadede bulunacakt: "Suikast, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi umumi heyeti tarafndan kararlatrlmtr."
200

Hkmeti neden uyarmadklarn anlamaya alan Mahkeme, bu ifade zerine, tm Terakkiperver Parti milletvekillerinin tutuklanmasn kararlatrd. HKMET Yunanistan da bulunan asi Ethem ve kardeleri ile Kuuba Eref ve kardei Haci Sami grubundan, bir de ierdeki saltanat/halifecilerden kukulanyordu. Aratrmalar geniletildi. Asi Ethem grubundan kukunun hakl olduu 1927 ylnda anlalacakt. * KZIM KARABEKR PAAnn tutuklanmas smet Paa'y ok zd. Derhal emir vererek Paa'nn serbest kalmasn salad. Mahkemenin tutuklamalar geni tuttuu dncesindeydi. Olay bir zabta olay olarak gryordu. Babakanla stiklal Mahkemesi arasnda bir gerginlik oldu. Gazi Paa ile smet Paa youn biimde telgraflatlar. Gazi smet Paa'ya alnan ifadeleri zetleyip aktard. kna edemeyince,
201 201 2 0 1b 202

daha nce, her olasla kar Ankara'da kalmasn doru grd smet Paa'y zmir e ard. il ZYA HURT BEY Gazi Paa ile yeniden grmek istedi. Gazi kabul etti. Yine elleri kelepeli olarak getirildi. Odada zmir Valisi Kzm Dirik, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Tevfik Byklolu, zel Kalem Mdr Hayati Bey de bulundu. Bu tanklar tutana imzalayacaklard. Ziya Hurit dedi ki: "Dn eski arkadalmzdan sz etmeniz beni ok zd iin anlatacam. Ben, yenilik ve Cumhuriyet aleyhinde deilim. Yalnz yurtseverliin belli kiilerin tekeline alnmasna karym. Ben yabana atlacak bir gen deilim" Tepeden trnaa kendisiyle doluydu. Aklamasndan suikast rgtnn kendisi dndaki ilk adam belli olmutu: Eski Vali, ttihatlarn silahrlerinden Abnc
2 03

Blm 243

dlkadir, eski ttihat ve Terakkiperver Cumhuriyet Partisi milletvekili kr ve ttihatlarn eski fedailerinden Sar Efe Edip. Bunlarn arkasnda kimler vard? HKMET suikast olayn aklamt. Protesto mitingleri yaplyor, ankaya'ya, Meclis'e, zmir'e ballk telgraflar yayordu. Hele zmirliler derin bir fke iindeydiler. zmir'de Gazi'ye suikast ha! Hibir zmirlinin kabul edemeyecei bir olayd bu. Beyaz kkn nnden kalabalk hi eksik olmuyordu. Gazi Paa bir bildiri yaymlayarak millete, gsterdii sevgiden dolay candan teekkr etti. Dedi ki: "Cumhuriyetimizin ve milletin ruhundan ilham alan prensiplerimizin, bir vcudun ortadan kaldrlmas ile yok olacan sananlar ok bo beyinli zavalllardr. Benim naiz vcudum bir gn

elbet toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti sonsuza kadar yaayacak, Trk milleti uygarlk yolunda duraksamadan yrmeye devam edecektir!' ** stanbul'da mtareke gnlerini bilenler, batda Yunan, douda Ermeni, gneyde Fransz igali ile Milli Mcadele'yi sndrmeyi amalayan isyanlar yaam olanlar, bildiriyi gzyalar ile okudular, dinlediler. Birtakm insanlar, memleketi o kanl, kara felaketin iinden ekip esenlie karm olan insan ldrmeye yeltenmilerdi ha! Dnyada ei olmayan bir nankrlkt bu. zerlerine milyonla beddua yad. Tevkifhanenin yaknnda her akam binlerce insan toplanyor, suikastlar lanetliyorlard. Kfreden de oktu. SMET PAA 21 Haziran gn zmir'e geldi. Karlayanlar arasnda stiklal Mahkemesi Savcs, Bakam ve yeleri de vard. Gerginliin,
20

Gazi Paa'nn etkisiyle azald anlalyordu. smet Paa Savc ve mahkeme yeleriyle grt, ifadeleri okudu, Faik Gnday ve Sabit Sarolu'nun sorgulamalarnda bulundu. Olayn, telgraflarnda niteledii gibi basit bir 'zabta olay' olmadn anlad. Mahkemenin tutuklama kararnn doru olduunu kabul etti. 4 244 nc Blm |j Tutuklamalar hzlanp geniletildi. Kzm Karabekir Paa bir daha tutukland. stanbul'da bulunan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi milletvekillerinin tm de tutuklanarak birbirleriyle grmelerine izin verilmeden zmir'e getirildiler. Dr. Adnan Advar ve Rauf Orbay Avrupa'da bulunduklar iin tutuklanamamlard. Abdlkadir Bey daha yakalanamamt. Mahkeme kark, karanlk ilikiler iinde olduklarna kanaat
204 :

getirdii, gizli siyasi toplantlar yaptklarn saptad Kara Kemal ile eski Maliye Nazr Cavit Bey'in ve bu toplantlara katlan btn eski ttihatlar ile kinci Gruba mensup baz eski milletvekillerinin de tutuklanmalarn kararlatrd. Kara Kemal kat. tekiler zmir'e getirildiler. Tevkifhanede her birine ayr odalar verildi. Trkiye'nin gelecei iin hibirinin bir tasars, dncesi, hatta hayali yoktu. Ama iktidarda gzleri vard. SMET PAA, Gazi'yle, ba baa bir konuma yapt: "in, tahmin ettiimden daha geni olduunu kabul ettim." "Sana yazmtm. Gelmen iyi oldu." "Ama Terakkiperver Parti'nin bandakilerin bu ile dorudan ilgileri bulunduuna, tertipi olduklarna inanmyorum. Bunlarn grecekleri muamelelerin adil olmasn talep ediyorum." Gazi Paa sinirlendi: "Bu laflar niye bana sylyorsun?"
205 2 06

"Soruturma ile yakndan ilgileniyorsun da ondan." "Benim hayatm ve rejimin akbeti sz konusu olduu iin ilgileniyorum. nsafla dnmeni rica ederim. imdiye kadar ben kimin hayat ile oynadm? Ne zaman duygularma malup oldum? Hi yasallktan ayrldm m? Hele benimle ilgili konularda, benden, sabr, af ve hogrden baka bir davran grdn m hi?" smet Paa heyecana kaplarak hakszlk ettiini anlad, af diledi, 1 nc Blm 245 STKLAL MAHKEMES Savcs Necip Ali Beyin ynetiminde yaplan soruturma sona erdi. Yeterli bilgi ve kant elde edilir edilmez iddianame hazrlanp mahkemeye sunuldu. Milli Sinema salonu yeniden dzenlenmiti. Sahnede Mahkeme yeleri ve Savc, zabt ktipleri yer alacakt, nde sanklar. Arkada dinleyiciler.

Bir blm de basn mensuplarna ayrlmt. En ayrntl not tutanlar Ahenk gazetesinin muhabirleriydi. Yarglamay da en geni biimde Ahenk yanstacakt. Davaya ilgi ok bykt. fkeli seyircilerin suikastlar hrpalamalarn nlemek iin geni gvenlik nlemleri alnd. Dinleyiciler arasnda hanmlar da vard. Btn erkeklerin ba akt. Yarglama 26 Haziran 1926 Cumartesi gn leden sonra balad. Hava ok scakt. Btn sanklar, srayla sank yerine alndlar. Aralarnda Terakkiperver Partisinin kurucusu paalar da vard. Sivil giyinmilerdi. Yalnz Ziya Hurit ve suikast ekibi kelepeliydi. Kimliklerin saptanmasndan sonra Bakan Ali etinkaya sz, iddianamesini aklamas iin Savc Necip Ali Bey e verdi. Savc iddianameyi okudu. Olay btn aamalar ile anlatp son gne getirdi.
207

fadelere, itiraflara, belgelere dayanyordu. Sorgulamaya geilecekti. Sanklar dar karld. Mahkemenin huzurunda yalnz Ziya Hurit Bey kald. Ziya Hurit Bey, olup biten her eyi, hibir eyi saklamadan, artc bir soukkanllk iinde anlatt. "zmir'e neden geldiniz?" Ali etinkaya Necip Ali Kka
246 nc Blm

"Suikast iin." "Ak olarak suikast niyetiyle geldiinizi itiraf ediyorsunuz." "Evet, gizleyecek bir ey yok. lk ifademde de sylemitim. Suikast yapmak iin geldik fakat baaramadk." "Maksadnz neydi?" "Hkmeti devirmek." "Kimlerle ibirlii yaptnz?" Ziya Hurit ibirlii yapt kimseleri, suikast planlarn anlatt. Anlattklarnn suikasta ilikin ynlerini Laz smail ile Grc Yusuf

da dorulad. Sar Efe Edip suikast hazrlklarn kabul etti ama stanbul'a kaarak durumu orada olduunu rendii Celal Bayar'a bildirmek istediini ileri srd. "Bildirebildin mi?" "Hayr." "Neden?" "Olmad." Durumalar kesintisiz on alt gn srd. Hafz Mehmet Bey olayn ilk aamasn kabul etti, son aamasn reddetti. kr Bey, Albay Rasim Bey, Ayc Arif Bey, Abidin Bey, Halis Turgut Bey iddetle reddettiler. Suikastla hi ilgileri olmad konusunda direniIzmir stiklal Mahkemesi nc Blm 247 yorlard. Ama Ziya Hurit ya da Laz ismail ve Grc Yusuf'la ve baz tanklarla yzletirilmeleri hazin oldu. ktler. Sabit Sarolu kr Bey'in sylediklerini aktard. Faik Bey Ankara olayn anlatt, Karabekir Paa'nn, Rauf Bey'in, Ali Fuat

Paa'nn, Refet Paa'nn suikast konusunu bildiklerini syledi. Paalar ise olay hakknda bir ey bilmediklerini sylediler. Karabekir Paa Ankara olayn da duymadn iddia etti. Yarglama yeni sanklar ve tanklarn dinlenmesiyle 10 Temmuza kadar srecekti. BU SRE iinde Gazi Bornova Tarm Okulu ile Trk Oca'n ziyaret etmi, yine uygarlk velilii yapmt. Her gittii yerde cokuyla karlanyordu. Suikast olay duyulan sevgi ve saygy daha da oaltmt. smet Paa arada, Fahrettin Paa ile birlikte zmir ve stanbul futbol karmalarnn karlamasna gitti. zmirliler 5-4 galip geldiler. Beyaz kkte Tevfik Bey gazetecimilletvekillerine "ertesi gn Ankara'ya dneceklerini" aklad. Asm Us, iki haftadr durumalar izliyorum. Artk karar da beklerim" dedi.
2 08

Falih Rfk Bey, "Karar ne zaman aklanabilir?" diye sordu. Asm Bey, "Daha savunmalar alnmad.." diye bilgi verdi, "..Karar iki- gn sonra aklanabilir. Ben en ok paalara acyorum. Tecrbesizlikleri yznden kurtlarn oyunca olmular." Tevfik Bey kzd: "Fethi Bey birka kez uyard. Bu uyarlara kulak verselerdi bu hale dmezlerdi." 9 Temmuz akam Gazi ve smet Paa zmir'den trenle ayrldlar. Halk geeceklerini nasl rendiyse istasyonlarda, yollarda toplanmt. Gazi'yi ve smet Paa'y byk sevgi gsterileriyle karlayp uurladlar. Olayn brakt acy azalttlar. Vagonun salon blmnde oturuyorlard. Gazi, "Biz ihtilal dnemini oktan kapattk." dedi, ".Devrimleri dahi kanunla yapyoruz. Ama karmzdakiler hl komitac alkanlklar, darbe metodlar ile alyorlar. Her eyin aka bilinmesi, kim kimdir

iyi anlalmas iin ilk gnden bugnlere nasl geldiimizi belgelere dayanarak aklamaya, millete hesap vermeye karar verdim." 248 nc Blm Bu ok nemli bir karard. imdiye kadar kimse milleti ciddiye alp da hesap vermemiti. nce eyh Sait isyan, arkasndan italyan sorunu, ksmi seferberlikler, derken suikast olay Trkiye'ye ok zaman kaybettirmiti. Oysa bir gnn bile nemi vard. \ Ankara'ya iner inmez ilere sarlacaklard. 11 TEMMUZDA Savc son mtalaasn bildirdi. Suikast failleri iin idam istedi. Baz sanklarn davalarnn, bu davadan ayrlarak Ankara'da grlmesini talep etti. Bu sanklar Rauf Bey, Dr. Adnan Bey, Cavit Bey ve baz eski ttihatlard. Paalarn ve birok milletvekilinin de beraatini istediM 12 Temmuzda savunmalar dinlendi. Kimi szl savunma yapt,

kimi yazl. Beraati istenenler savunma yapmadlar. 13 Temmuz gn saat 13.00'te kaplar ald. Dinleyiciler salonu doldurdular. Zabt ktipleri ve basn mensuplar yerlerine getiler. Sanklar sa yandaki kapdan ieri alndlar. Haklarnda idam cezas istenilenler getirilmemilerdi. Paalar n sraya oturdular. Dakikalar saat kadar uzuyordu. Mahkeme kurulu 13.30'da yerini ald. Bakan Ali etinkaya kararn gereke ksmn bir zabt ktibine okuttu. Hkm ksmna gelince, "Hkm okunacaktr, ltfen ayaa kalknz" dedi. Btn sanklar, dinleyiciler, grevliler ayaa kalktlar. Hkm okundu: Paalar ve milletvekillerinin ou beraat etmi, bazlar hapse mahkm olmu, bir ksmnn davasnn Ankara'ya braklmas kabul edilmi, idam cezasna arptrlanlar aklanmt. Bunlar Ziya Hurit, kr Bey, Abdlkadir Bey, Laz smail, Grc Yusuf,

opur Hilmi, Sar Efe Edip, Rt Paa, Hafz Mehmet Bey, smail Canpolat Bey, Ayc Arif Bey, Baytar Rasim Bey, Halis Turgut Bey, Abidin Bey ve Kara Kemal Bey'di. . Kararn okunmas bitince byk bir alk koptu. Kim uursuz suikast sanklar hakknda verilen idam kararlarn, kim paalarn ve arkadalarnn beraatini alklyordu, belli deildi. Beraat edenler hemen salverildiler. Ankara'da yarglanacak olanlar yola karld. dam kararlar o gece yars yerine getirildi. Kaak Abdlkadir ve Kara Kemal aranyorlard. nc Blm 249 20 TEMMUZ 1926 gn stanbul Tp Fakltesi'nde diploma treni vard. Trene yalnz yneticiler, hocalar ve renciler deil, Salk Bakan Dr. Refik Saydam, Vali, baz stanbul milletvekilleri, komutanlar, ok sayda da gazeteci katlmt.
209 210

Gnn olaanst bir zellii olduu belliydi. Tren ac yurt gereklerinin de akland heyecan verici konumalarla balad. Her doktor Trkiye iin ok byk bir kazant. Cumhuriyet doktor, retmen, subay, teknik adam, sanat, hkim f|ve sanayicileri ba tac ediyordu. nce alklar iinde Tp Fakltesini bitiren doktorlarn diplomalar verildi. Sonra di doktorlarnn diplomalarnn verilmesine geildi. Mezun olan di doktorlar srayla diplomalarn almaya baladlar. Sras gelen bir renci daha diplomasn almak iin ilerledi. Alklar ok iddetlendi. Birok kii ayaa kalkt. Gn olaanst yapan olay buydu. lk hanm di doktoru aziye Yusuf Hanm, beyaz gmlei ile diplomasn ald. Bir doktor iin en byk niforma, en deerli giysi beyaz gmlekti.

lkler dnemi balam, sryordu. Btn meslek alanlar kadnlara akt artk. Derme atma spor alanlarnda atlet kzlar kouyorlard. HKMET doktorlarnn ileri balarndan aknd. Resmi ileri yapyor, Ankara'dan gelen binlerce brorn, kitapklarn datlmasn salyor, hasta bakyor, sonra da varsa bir iki doktoru, gittikleri yerde kk bir bataklk varsa belediye fen memurunu alp at srtnda nahiyelere, kylere gidiyorlard. Halk toplayp hijyen kurallarn, yaygn, salgn hastalklardan
*

korunmay anlatyorlard. Ak, sade halk diliyle, iin en basitinde , el-ayak ykamadan balyorlard. Az temizliini retmeye alyorlard. Aralarnda ebe varsa, o da kadnlar bir evde toplayp gebelikle, doumla, ocuk bakmyla, temizlikle ilgili doru bilgiler * vermeye alyor, sorular yantlyor, bilmiyorsa, doktorlara sorup reniyor, gelip kyl hanmlara anlatyordu.

Ebe yoksa bir kadn retmenle gidiyorlard. retmen de yoksa zavall kadnlarla ilgilenilemiyordu. 250 ttnc Blm Doktorlar erkek hastalara bakyorlard. Kadn hastalarn derdini ebe ya da retmen hanm dinliyor, doktorlardan ald bilgiyi kadnlara, kocalarna iletiyordu. Kadnlarn doktorlara grnmesi, muayene olmas dine aykr saylyordu daha. Bunu amak zaman alacakt. la ve sabun datyorlard. Sabunu ilk kez gren ok ky vard. Yoksulluk ve bilgisizlik gen grevlilerin gzlerini yaartyordu. Fen memuru gittikleri ilk kyde, muhtara, ky kuruluna, askerlik yapm kyllere batakln nasl kurutulabileceini anlatm, szn yle balamt: "Bu bataklk, sazlk, bu pis sular sivrisinein, yani stmann saray, kona, has bahesi! Kurutun. Kurutursanz kynz, kylnz,

bebeleriniz kurtulacak. Haydi aalar! Gayret!" Orta ve byk bataklklarla devlet baa kmaya abalyordu. 2 AUSTOS 1926'da suikast davasnn ikinci blm Ankara'da balad. Sanklar arasnda Rauf Bey, Dr. Adnan Bey, Cavit Bey, Dr. Nazm ve eski ittihatlar vard. Bu aamada saylar 21'di. Dava sresince bu say daha da artacakt. Yurtdnda olan Rauf Bey ve Dr. Adnan Bey mahkemenin arsna uymam, yurda dnmemilerdi. Salon her gn tklm tklm doluyordu. Savci iddianameyi okudu. Sanklarn bazlarn suikastla ilgili gryor, gizli siyasi etkinliklerde bulunduklarn iddia ediyordu. Cavit Beyin evinde yaplan aramada gnl ele geirilmiti. Gnl Cavit Beyin Cumhuriyet ynetiminin hibir etkinliini desteklemediini, kin kustuunu gsteriyordu. O kadar ki apkay bahane ederek halk kkrtma olaylarn bile onaylamaktayd.
211 2 12

Dava 26 Austosa kadar srd. GAZ, alma odasnda Nutuk u yazdrmaya balayacakt. Dileri Bakanlndan bir grevli Gazi'nin sylediklerini yazmak iin gelmiti|Kravatl ve ceketliydi. Gazi'nin huzurunda olmann heyecan iinde terliyordu. Gazi yazlk giyinmiti. Masann, sehpann zerinde, koltuklarda, iskemlelerde Milli Mcadele ve Cumhuriyet dnemiyle ilgili birok dosya, belge vard* nc Blm 251 Gezinerek giri cmlesini yazdrmt. Cayd: "..Hayr, hayr, o cmleyi siliniz. yle balayalm: 1919 Maysnn 19'uncu gn Samsun'a ktm. Vaziyet ve manzara-y umumiye: Osmanl Devleti'nin dahil bulunduu grup, Harb-i Umumide malup olmu. Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi..!* Bu alma her uygun zamanda devam edecekti. Gelen ktipler
1

Gazi'nin hzna, direncine ayak uyduramadklar iin sk sk deiiyorlard. Yorgunluktan baylan olmutu. Ama Gazi btn gn dolaa dne yazdrd halde, hi yorgunluk belirtisi gstermeden, yazdklarn akam sofrada arkadalarna okuyor, okutuyor, grlerini alyordu. ou buolaylarn baz blmlerinin tanyd. Bir akam, Milli Mcadele dneminde Kzm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Refet Paa gibi Gazi'nin yannda yer alan nclerin, Cumhuriyetin ilanndan sonra Gazi'yi terk edip gelenekilerin safnda yer almalar konusu ald. Gazi dedi ki: "Milli Mcadele dnemindeki hizmetleri inkr edilemez. Blnmemek iin her nazlarn ektim. Bunu yazmaya baladm kitab okuyunca daha iyi anlayacaksnz. Beni terk etmediler, geni

anlamyla adalamay, ksacas kurtulu yolunu, bu byk, kurtarc ideali terk ettiler. htilalin ocuklarn yedii hakknda bir sz vardr. Bu sz bu eski arkadalarmz iin de kullananlar varm. Size gerei hatrlatmak isterim. htilal ocuklarn yemedi, ocuklarndan birka ihtilali yemek istiyordu, izin vermedik. Olayn zeti budur." 24 AUSTOS 1926'da mahkeme kararn aklad: Cavit Bey, Dr. Nazm Bey, eski Ardahan milletvekili Hilmi Bey ile ttihat Nai^ Bey'in idamna, bazlarnn hapisle cezalandrlmalarna, 37 kiinin beraatine karar verilmiti. Rauf Bey ve Dr. Adnan Bey'e de Trkiye'ye dndklerinde yeniden yarglanmak zere on yl hapis cezas verilmiti. Hseyin Cahit Yaln bu davadan beraat etmiti. Drt idam karar gece yerine getirildi. FALIH RIFKI ve Yakup Kadri Beyler suikasta karmadna
2 1 23 2 13
4

inandklar Cavit Bey'e zldler, Hseyin Cahit Beyin beraat etmesine sevindiler. 252 nc Blm Hseyin Cahit Bey'in daha nceki bir davadan dolay srgn cezas vard. orum'da ekiyordu bu cezay. O cezay ekmeye devam iin bir yayl arabayla yine orum yoluna dt. Hseyin Cahit Bey'i yolcu ettikten sonra Meclis nnde birbirlerinden ayrldlar. Falih Rfk Bey Ankara Palas yapmn denetlemeye gitti. Yapmla ilgili komisyonun yesiydi. Yakup Kadri Bey Meclis'e geti. Kitaplkta alacakt. Mtareke dnemiyle ilgili Sodom ve Gomore adn verdii roman yazyordu. Meclis'te zengin bir kitaplk kurulmutu. Meclis Bakan Kzm zalp Meclis binasnn istasyona bakan ynndeki akl da kat kat havuzlarla ssletip halka ak bir bahe yaptryordu. Bahe tamamlannca Cumhurbakanl Orkestras, armoni

mzkas burada akamlar halk iin konserler vereceklerdi. GENEL SEKRETER Tevfik Bey sabah Gaziye bilgi sunmak iin alma odasna girdi. Masann bir yan Trke ve Franszca tarih kitaplar ile doluydu. Gazi okuduu kitab, arasna kt aaca ko% yarak kapatt: "Dinliyorum." "Paris Eliliimiz, iki ay izinle Paris'e giden Dr. Rza Nur Beyin oraya yerletiini, memlekete geri dnmeyeceini bildiriyor." "Nasl geri dnmeyecekmi? Daha milletvekili" '"Sakarya Sava benim aldm tedbirlerle kazanld, saltanata ben son verdim, Lozan benim eserimdir, hakkm yediler' gibi szler ediyormu" Gazi ard: "Ei, Latife'ye bu adamn gel-git akll olduunu sylemiti. Haklym. Allah ifa versin." "3 Ekimde stanbul Sarayburnu'nda heykelinizin al treni yaplacak efendim."
214 215

"Heykelimin yaplmasna izin vererek halkn isteini krmam oldum. Heykel sanatna allmasna benim heykelimin yardmc olacan dnyorum. Belki bu yolla heykel sanat geliir. Memleket heykellerle sslenir. ' Bence ilk frsatta mesela Mimar Sinan'n, bn-i Sina'nn, Piri Reis'in de heykelleri yaplmal. Bu byk insanlar unutturmamalyz. Baka?" "6 Ekimde Kayseri uak fabrikas hizmete alyor." nc Blm 253 Gazi'nin yz aydnland: "te en gzel haber. Dnsene bir sre sc nra bizim yaptmz uaklar geecek bamzn zerinden." Bir keyif kahvesi istedi. Gazi Nutuk'u yazdrmaya devam edecei iin Tevfik Bey izin isteyerek kalkt. kyordu, birden durdu: "29 Ekim gecesi iin bir emriniz var m?" "iyi ki sordun. Geen ylki balo msamere gibi olmutu, ismet
215

Paa'yla bir gr. Evi olduka elverili. Ei becerikli. Belki Cumhuriyet Bayram'nda bir reception verirler. Ne dersin?" "Paa'yla greyim efendim." Iy olur. TEVFK BEY konuyu o gn smet Paa'ya at. smet Paa eiyle konumadan bir yant vermedi. Mevhibe Hanm yaz banda ikinci olunu da dourmu, ocua Erdal ad verilmiti. Paa akam Gazi'nin isteini Mevhibe Hanm'a anlatt ve sordu: "Bu ii baarabilir miyiz?" "Gazi Paa istediine gre baarmak zorunda deil miyiz?" "Ama nasl? Bu eve o kadar insan sar m?" "Yemek blmn baheye doru bytrsek sar" "Sen ne diyorsun? nmzde ancak bir ay var" Mevhibe Hanm glmsedi: "Tela etme paacm, ben hallederim. Bu i ev tamaktan daha kolay."

GLHANE parknda, Avusturyal sanat Heinrich Krippel'in yapt heykel, yneticilerin, askerlerin, lise rencileri ve halkn katlm ile 3 Ekim 1926 gn ald. w~~ Heykel sanats Gazi'yi sivil giyimli yapmt. Heykelin put olduunu ileri srenler, byle olduunu sananlar Gazi'nin heykellerine kar kamadlar. Herhalde iin iin sylendiler ama seslerini ykseltmediler. Ykseltseler halktan tepki greceklerini biliyorlard. nk Gazi'nin heykelleri yalnz Gazi'yi deil, zaferi, kurtuluu, ehitleri, gazileri, kanclar, etecileri, bamszl, zgrl, medeni kanunu, millet egemenliini, halk devletini, Cumhuriyeti, ksacas adalama idealini, kurtarc dnceyi temsil ediyordu.
21515

254 nc Blm

kinci heykel, yine halkn istei ve belediyenin abasyla yaptrlacak

ve Cumhuriyet Bayram'nda Konya'da trenle alacakt. Ankara'da da Yenign gazetesi Gazi'yi ve Kurtulu Zaferini temsil eden bir byk antn yaptrlmas iin kampanya balatm, byk destek grmt. Trkiye'de tek heykelci bulunmad iin her heykel iin Krippel'e bavuruluyordu. Krippel bugnk Ulus meydannda bulunan byk ant yapmay da kabul etti. Dzenleme kurulu antta mutlaka Anadolu kadnnn heykelinin de bulunmasn istiyordu. Zaferde byk pay vard. M. NECATI BEY her imkn bulduunda Ankara'daki, istanbul'daki, Anadolu'daki okullar geziyor, mdrle, retmenlerle, rencilerle konuuyor, duruma bakyordu. Eski okullar bakm istiyordu. Eitim aralar yeterli deildi. Ama Bakan asl zen bir sorun vard, ilkokul rencilerinin ounun gmlei, pantolonu,

kaza, ceketi, eteklii, bluzu, entarisi ya yamal, ya eski, ya byk, ya dar, ya kkt. ounun ayanda salam bir ayakkab yoktu. Yoksul bir milletin yoksul ocuklaryd bunlar. Snflarda -be tane de kz ya da erkek, temiz giyimli ocuk bulunuyordu. Aralarndaki grnm fark, yoksul ocuklarn durularn, hareketlerini de etkiliyor, ezik, sulu gibi duruyorlard. ite bu durum Necati Bey'i kahrediyordu. Her seferinde yoksullua lanet ediyor, baz zaman fkeden, aczinden gzleri doluyordu. Mstear ile lk reM tim Genel Mdrn rica etti. Buna bir are bulmaya altlar. Ne olabilirdi are? Toplantya bakalarn da davet ettiler. Aralarna iki de hanm retmen aldlar. Osmanl dneminde ortaokul ve lise rencileri niforma giyerlerdi. Cumhuriyette niformalar kaldrlmt. Sorun
.,. - . K ^ , * * * * . , . . , , . .

okula yeni balayan, henz gelimemi ilkokul rencilenc

Blm 255

rinin durumuydu. Sonunda kzlarn diz kapaklarnn altna kadar, erkeklerin diz kapaklarnn bir kar zerine kadar, basit, ucuz kumatan, arkadan dmeli gslkler giymelerine, beyaz yakalar takmalarna karar verdiler. Erkeklerin gslkleri gri, kzlarnki gri ya da siyah olacakt. Bylece ocuklar zen, utandran farklar bu nlklerin altnda kalacak, zengini de, orta hallisi de, yoksulu da benzer giyinecek, eit olacaklard. Baz yerlerde ayakkab sorununu Kzlay, retmenler Birlii, hatta snf retmenleri zmeye alyorlard. Elleri geni olanlarn bayramlardan nce okul ocuklarna ayakkab yardm yapmalar ok makbule gemekteydi. Yardm edenler adlarnn aklanmasn istemezlerdi^
216

6 EKM 1926 aramba gn Kayseri Uak Fabrikas trenle hizmete alacakt. Alt byk hangar tamamlanm, yollar alm, gerekli tezghlar ve aygtlar ilgili hangarlara yerletirilmiti. ki byk jeneratr, ve makinelerin ihtiyac olan enerjiyi salyordu. Fabrika 170 personelle hizmete girecekti. Ankara'dan Milli Savunma Bakan Recep Peker, irket Bakan Refik Koraltan, Milli Savunma ve Genelkurmay temsilcileri, havaclar bir gn nce gelmi, Kayserililerce karlanmlard. ehir bayraklarla sslenmiti.
Kayseri Uak Fabrikas'ndan bir grnt

256 nc Blm Fabrika Kayseri'de kurulan ilk sanayi kuruluuydu. alanlarn gnlk ihtiyalar ticarette ciddi bir canllk yaratmt. Baz Kayserililer fabrikann yapmnda ii olarak alm, makine, motor, i tezgh nedir tanmlard. Kk havaalanna bakm iin gelecek

uaklar inip kalkacakt. adaln

sesini de duyacaklard.

I
2 17

Fabrika Recep Peker, Refik Koraltan ve Belediye Bakan brahim Sefa Bey tarafndan ald. lk aamada Junkers A-20, F-13 ve G23 uaklarnn bakm, onarm ve revizyon ilemlerine balanacakt. Sonra uak yapmna da geecekti. FABRKANIN al gazetelerde geni yer buldu. Trklerin de artk uak bile yapacaklar halka yayld.

Trk Hava Kurumu'na armaan edilen uaklar ehir ehir geziyor, isteyenler uuruluyor, havaclk sevgisi yaylyordu. Uaklarn basit akrobasi hareketleri yapmalar, havaclk hakknda bilgi veren renkli, kk el ilanlar atmalar, evlerin zerinden szlerek dzeltilmi tarlalara inmeleri, halk, zellikle ocuklar ok heyecanlandryordu. Uak alnmas iin balar kesilmeden sryordu. Kk iledeki Trk Hava Kurumu ubesine orta yal bir Anadolu anas geldi. Derin izgili yz nice yamanlklardan getiini gsteriyordu. pinden ekerek bir kei getirmiti. Grevliye dedi ki: "ki keim var oul. Birini size balyorum. Helaldir. Salcakla kal/' Varnn yarsn brakp gitti. Annesi ld gn utanp alamam olan grevli alamaya balad. LK RENC GRUBUNUN yola kt 1925 yl bandan
218

sonra eitli devlet kurulular snav amlard. htiya duyulan konularda uzman, sanat, bilim insan yetitirmek amacyla genler Avrupa'ya, en sekin akademi ve niversitelere yollanacakt. Bir-iki lkeye deil, en iyi renim kurumunun bulunduu lkeye gnderilmeleri kararlatrlmt. Trkiye gelecee omuz verecek, Cumhuriyete kanat gerecek, adala nclk edecek olan sekinlerini yetitirmek iin hibir zveriden kanmyordu. Yollananlarn nemli bir blm de retmenlerdi. M. Necati Bey retmenlerin eitim ve retim
nc Blm 257

bilimini, yntemini renmelerini, bu konuda uzman olmalarm, Bakanla yol gstermelerini istiyordu. kinci grup renciler de 1926 Ekim aynda trenle ve gemiyle Avrupa'ya yolcu edildi. Hepsi titizlikle izlenip denetleniyor, baar gsteremeyenler hemen yurda geri arlyorlard.

Boa harcanacak tek kuruu bile yoktu devletin. Btn rencilere Eitim Bakan M. Necati Bey u mektubu yollamt: "Aziz gen, nnde yeni ve feyizli bir* ufuk almtr. Bu ufka doru ok kuvvetli bir evk ve heyecanla atlayacandan eminim. Gidecein ilim ve irfan diyarnda ylmak bilmeyen hudutsuz bir azim ile almak, hem vazifen ve hem de borcundur. Bulunacan yerlerde her eyden azami istifadeyi dnmekle beraber, bir Trk gencine yakacak bir surette hareket ederek etrafnda bulunanlarn muhabbetini, takdirini kazanmalsn. Seni aziz vatann birok umutlar besleyerek ne fedakrlklarla gnderdiini unutma. Ona gre al. Yolun ak olsun. Baarlar dilerim!' ANKARA'y boykot ederek stanbul'da yaama lks ve saygszl sona ermek zereydi. Ankara stanbul'daki Dileri Temsilciliini
219

kaldrmt. i olan Ankara yoluna dmek zorundayd. Sovyet ve Afganistan Bykelilik binalar tamamlanmt. Almanya, Polonya elilik binalarnn yapmna balanmt. Msr, Yunanistan, ekoslovakya, Belika ve Arnavutluk elilikleri dorudan Ankara'ya yerlemilerdi. talya, Fransa, ABD geli gidilerde kalmak iin uygun binalar kiralamlard. Bu byke evlerin ou imdiki Denizciler caddesindeydi. ngiltere de verilen arsa zerine, geldiinde Bykelinin kalabilecei bir ev yaptrd. Lindsay'in iddialar tutmam, elilik Bykelilik olmu, Ankara'nn bakent olduu kabul edilmiti. Trk sabr sessizce sryor, ngiliz inad sessizce yeniliyordu. Trkiye Cumhuriyetinin geici olmadn anlamlard. inatlarndan ister istemez vazgeeceklerdi. 1926 YILI Cumhuriyet Bayram her yerde byk gsterilerle
2 20

kutland. 258 nc Blm Ankara'da gece devletin ve toplumun ileri gelenleri ile kordiplomatik, smet Paa ile einin verdii reception'a davetliydiler. Pembe Evin n projektrlerle aydnlatlmt. Arabalar ardarda gelerek kapnn nnde duruyor, protokol grevlilerince karlanyorlard. Diplomatlar eksiksiz gelmilerdi. Mevhibe Hanm yemek salonunu, bol caml geni bir ek yaptrarak iyice bytmt. Btn avizeler, aplikler yanyordu. Kk bir orkestra kede uygun paralar almaktayd. Gazi'nin arabasna nclk eden motorsikletin sesi duyuldu. smet Paa ve Mevhibe Hanm kapya ktlar. Mevhibe Hanm'n ba akt. evredeki btn grevliler, muhafzlar, nbetiler selam durdular. Gazi Mevhibe Hanm'n elini pt, smet Paa'nm elini skt.

Mevhibe Hanm nazike yol verdi. eri girdiler. erde iki yz kadar davetli vard. Gaziyi alklarla karladlar. Bir yl nceki baloyla hi ilgisi olmayan bir klk gze arpyordu. Erkekler frakl, eler uzun tuvaletli, subaylar byk niformalyd. Kadnlar eit eit sa modeli sergiliyorlard. Birka da trbanl, apkalyd. Bir Hanm Salih Bozok'un hanmna sordu: "Kzlar niye yok?" "Gazi Paa stanbul'a ortaokula gnderdi." Garsonlar erez ve iki datmaya baladlar. Orkestra hafif dans paralarna geti. Gazi, evresindekilerden syrlarak, davet sahibi Mevhibe Hanm' zarif bir ba emeyle dansa kaldrd. Her ey iin teekkr etti. Onlar dansa balar balamaz, dans yeri frakl ve tuvaletli iftlerle doldu. Gece byk bir nee ve baaryla sona erdi. * GAZ ge saatte uyanm, yatann ayak ucundaki kanepeye
221 221

bada kurmu, kahve iiyordu. Srtnda bol bir sabahlk vard. Tevfik Bey karsndaki iskemleye oturmutu. Gazi, "Ne zarif, ne gzel bir geceydi deil mi?" dedi. "Evet efendim. Batl eliler ok ardlar. Hepsi ayr ayr gecenin mkemmelliinden, batdaki reception\ax\ aratmadndan sz ettiler, hayranlklarn belirttiler." Gazi gld: nc Blm 259 "Sen bu nezaket szlerine bakma. Onlar fesli, sarkl, arafl, haremli, tekkeli, medreseli bir Dou toplumu olarak kalmamz daha ok isterler. Bu dekorun arkasndaki anlay onlarn daha ilerine gelir. Byle toplumlar kolayca smrebiliyor, kandrabiliyor, egemenlikleri altnda tutabiliyorlar.' ^ "Efendim, nl Hint air Tagor, stanbul'da bir deme vererek, 'Trk inklaplarnn Dou dnyas iin parlak bir gelecek hazrlamakta

olduunu* sylemi." "Keke Tagor gibi dnen Asyallar, Afrikallar oalsa, btn mazlum milletler zincirlerini krsalar." Dald. Sonra sordu: "Radyolardan ne haber?" "stanbuTunki Martta yayna geecekmi." |Bu srada iftlikte yeni elli bin aacn daha dikimine devam ediliyordu. GAZ 1 Kasm konumasndan nce Babakan ve Maliye Bakann rica etti. Mali ve iktisadi durum hakknda son bilgileri ald. Onca yokluk iinde sonular fena deildi. 1 Kasmda yapt Meclis'i a konumasnda her alanda elde edilen sonular hakknda bilgi verdi. Kk gelimeler bile sevin uyandryordu. Baz vergilerin slahn istedi. D ilikiler hakknda olduka geni aklamada bulundu. Sk sk alkland. f YIL bitmeden bayram gibi iki al yapld. Alpullu eker Fabrikas,
221b

Uak eker Fabrikasndan nce bitirilmiti. 26 Kasm 1926 gn Alpullu eker Fabrikas hizmete ald. ki milyon liraya mal olmutu. Al trenine yeni Maliye Bakan Abdlhalik Renda, Ticaret Bakan Rahmi Bey, milletvekilleri, l Valisi, evre belediye bakan, irket ortaklar ve sevin iindeki halk katld. Fabrika gnde 500 ton pancar ileyecekti. Alpullu blgenin pancar boaltma, eker ykleme merkezi olmutu. Fabrikann varl Alpullu ilesine ileri bir ehir nitelii kazandracakt. 260 nc Blm
Alpullu eker Fabrikas Uak eker Fabrikas

Halk ilk kez ayn Trk ekeri ile iecek, helvasn Trk ekeri ile karacakt. Bugne kadar eker ihtiyacnn tamam dardan getirtiliyordu. eker yoksa ay kuru zmle iiliyor, tatl pekmezle yaplyordu. Bir ay gemeden 17 Aralk 1926'da da, Uak eker Fabrikas

trenle ald. Ona da Bakanlar, milletvekilleri, yerel yneticiler, ortakl ar ve halk katld. Uak'n yz gld. Uak eker Fabrikasnn kapasitesi Turhal eker Fabrikas'ndan daha bykt. Fabrikann ehre yapt ekonomik katknn yan sra, alanlarn kurduu Sosyal Yardmlama Dernei, fabrikay Uak iin bir kltr merkezi haline getirdi. Halk sinemay, ailece gelinebilecek gazinoyu ilk kez fabrikada grecekti. Revir, konukevi^ tenis ve futbol sahas, sat maazalar yaplacakt. Dernek piknik, spor karlamalar, geziler dzenleyecek, alanlarn ve ailelerinin hayat kalitesini ykseltecekti. Cumhuriyetin hibir fabrikas sadece fabrika olarak kalmayacak, birer kltr ve sanat merkezi olacakt. 1927 ylna byle girildi.
222

nc Blm 261

Yl: 1927 1 Ocak 1927-31 Aralk 1927 YEN YILI stanbul'da baz aileler ylban kutlayarak karladlar. Birlikte yemek yenildi. Fkralar anlatld. Taklitler yapld, j Papazkat, tombala oynand. Ankara'da Yeniehir'deki baz aileler de ylba akam eleri ve ocuklaryla ile birlikte, ilerinden birinin evinde toplanarak yeni yla arklar syleyerek neeyle girmilerdi. Yaama sevinci iin yeni bir frsat olan bu yeni det giderek yaylacakt. ounluun birlikte elenmeyi pek bilmedii, glmeyi ayplayanlarn bulunduu bir toplum iin ylba, birlikte elenmek iin bir altrmayd. YEN YILDA gazetelerde yer alan balca haber istanbul Radyosu'ydu. Yaknda alaca belirtiliyordu. Gazeteler, ses ve saz sanatlaryla, teknik adamlarla yaplan rportajlar ile, vitrinler eitli marka radyolarla doluydu. Taksitle satlar balamt.
223 224

Radyolar evlerde ba keyi igal edecekti. ounun zerine apraz yerletirilmi kk dantel bir rt koymak det olmutu. Byk salon radyolar da salonlarn en gsterili yerine yerletiriliyordu. Aranrsa, parazit arasnda baz istasyonlarn sesleri zar zor duyuluyor, o zaman btn ev halk radyonun bana yordu. "Buras neresi?" "Nece konuuyor?" "Susun da anlayalm!" Sabrszlk iinde stanbul Radyosunun yayna gemesi bekleniyordu. 13 OCAK 1927 gnl Hayat dergisinde Ahmet Cevdet Bey uzun bir yaz ile memleketteki iktisadi hayata deinmekteydi. zerinde durduu konu, iktisat ilmi iin pek bir ey yaplmadyd. 262 nc Blm zetle, "Kapsaml bir iktisadi incelemeye rastlamadk, gerek

iktisat says ok az, niversite iktisat yetitirmiyor" diyor, bamsz bir iktisat fakltesinin kurulmasn istiyordu. Ama niversitede yaprak kmldamyordu. iktisat Hukuk Fakltesinde yardmc ders olarak okutuluyordu. Dergide ayn gn Zeki Mesut Bey'in (Alsan) de bir yazs kmt. Hukuku Zeki Mesut Bey'in bir cmlesi ok beenildi: "Vatansever olmak vatanda olmann gereidir? ' ** * GAZ eitli grteki milletvekillerini, bilim ve sanat adamlarn sofrasnda buluturmaya devam ediyor, tarttryor, tartyor, retiyor, reniyordu. Bu forumda Trkiye'nin sorunlar konuuluyordu. zm yollar neriliyor ve deerlendiriliyordu. Gazi bu konumalara zaman zaman yn veriyor, baz tasarlarn da aklayarak nabz yokluyor, dncelerini oigunlatryordu. . . ff
1 1

Byk i, adalama zorunluunu, devletin btn imknlaryla halka benimsetmeyi baarmakt. adalama, milli egemenlii de, laikliklii de, millilemeyi de, halkl da, uygarlamay da, sanayilemeyi de, bilgisizlikten, ilkellikten, yoksulluktan, banazlktan kurtulmay da, bamszl, milli onuru, zgrl, insan haklarn, vicdan zgrln, barl da, grgy de ieren byk, hayati bir tasar, bir idealdi. Bunu vazgeilmez, dn verilmez, paralanmaz bir ideal olarak oluturan ve uygulamaya koyan ilk nder Gazi M. Kemal Paa olmutu. Trkiye bu sayede hayata dnm, yaama yetenei kazanmt. Hi kimse bu tasary daha nce bir btn olarak dnmemi, dnse bile aklayamam, hele uygulamaya hi cesaret edememiti. Baz konularda Baty taklitle yetinilmiti. Gazi'nin ideali Baty

taklit etmek deil, Anadolu kltrnn salkl elerini koruyarak millete ada uygarl paylamak, ona ortak olmakt. Gazi bu byk, ok yanl tasary, btnln koruyarak, tela etmeden, araya zaman koyarak, adm adm gerekletiriyordu.
224b

nc Blm 263

ANKARA PALAS ad verilen otel bitmek zereydi. Mimar Kemalettin Bey binay zamannda yetitirmek iin antiyede yatp kalkyor, yalnz plann yapt baka yap ii iin dar kyordu. M. Necati Bey'in Gazi Okulu adn verdii ie, bugn Kk Tyatro'nun bulunduu Vakf Apartman'na, Ankara istasyonunun yannda yaplan drt katl yapma kouyordu.. Her de hzla ilerliyordu. 2 MART 1927 gn Meclis hkmetin istei zerine Takrir-i Skn Kanunu'nun yrrlk sresinin iki yl daha uzatlmasn kabul etti.

Buna karlk istiklal Mahkemelerinin grevleri sona erdirildi. Milli Mcadele dneminde ihtilal mahkemeleri olarak, bozgunculara, hainlere, asker kaaklarna, casuslara, rz dmanlarna, katillere, soygunculara, ibirlikilere, isyanclara kar milli egemenlii, Meclisin varln, bamszlk savan, milli namusu ve o kyamet gnlerinde asayii koruyarak byk hizmetler grmt. stiklal Mahkemeleri tarihe kart. ||
225

BEKLENEN gn geldi. t 6 Mart 1927 akam stanbul Radyosu yayna balad. Spikerin sesi duydu: "Buras 1200 metre uzun dalga 250 kilosikl stanbul radyosu. Muhterem dinleyiciler tecrbe neriyatmza balyoruz." Evlerden sevin lklar ykseldi. Spiker milletleraras kurallara uyarak istasyonun kimliini bir de Franszca anons ettikten sonra program bildirdi: "imdi Mesut Cemil Bey idaresindeki musiki heyetimizden

rast makamnda eserler dinleyeceksiniz." Musiki heyetini ajans haberleri, haberleri Franszca arklar, arklar Selim Srr Bey'in beden sal hakkndaki konumas izledi. Tecrbe yayn o gnlk sona erdi. Radyosu olan her evde, bir eski zaman konanda olduu gibi fasl heyeti dinlenmiti. Bu ne olaanst bir olayd! Teknoloji dnyay deitiriyor, baz imtiyazlar siliyordu. Kimi haberleri nemsemi, kimi Franszca arklara baylmt., Selim Srr Bey'in konumasna herkes hayran kalmt. 264 nc Blm Kasm aynda da Ankara Radyosu yayna balayacakt. Trkiye radyo yaynna balayan ilk birka lke arasnda yer alyordu. Daha gl, btn lkeye ulaacak milli radyolar kurmak iin almalara baland. Ksa dalga zerinden d dnyaya yayn yapacak bir istasyon kurma ii de gndeme alnd.

21 MART 1927 Pazartesi gn Etnografya Mzesi'nin yanndaki geni alanda Trk Ocaklar Genel Merkezi'nin temel atma treni yaplacakt (eski Halkevi^ bugnk Devlet Resim ve Heykel Mzesi). J Babakan, baz Bakanlar, birok milletvekili, Trk Ocaklar Genel Bakan Hamdullah Suphi Bey, binann mimar Arif Hikmet Koyunolu, Ocakllar alan doldurmulard. Genel Bakan Hamdullah Suphi Bey uzun bir konuma ile Trk Ocaklarnn kuruluunu anlatt: "Trk Oca kendini red ve inkr eden bir hava iinde dodu. Ona herkes karyd. Hatta birok Trk aydn bile. Dier milletler her eyi dinlemeye tahamml gsteriyorlard, fakat Trkln gemiinden, erefinden ve hakkndan sz edildii zaman bunlar iitmeye tahammlleri yoktu. Trk Oca dier milletlerin hususi

dayanmasna kar bir tepki olarak meydana kt. Osmanl mparatorluu dahilinde her milletin kendine mahsus bir davas vard. Her milletin hakk konuulurdu. Davas olmayan, hakk dnlmeyen yalnz Trklerdi. Trk Oca Osmanl vatan zerinde ilk defa sklm bir yumruk gibi grnd ve Trk davas Trk Oca ile dier davalar arasna girdi ve bir yer tuttu. Trk Oca'nn iddias, Trk milletinin hakk, Trk milletinin erefi ve onun her tehlikeden uzak olmas gereken geleceiydi. Trk Ocann doduu gn ile bugn arasnda on alt yllk bir mesafe vardr. Ben imdi hayalimin gzyle bu mesafeyi hayretle seyrediyorum." Nice atelerden ve harikalklardan geerek bu gne ulalmt. Gazi'yi minnetle and. Bu uzun konumadan sonra smet Paa temele ilk harc koydu. Byk ve sanatl yapnn yapmna baland.
226

Herkes Hamdullah Suphi Bey'in acyla anmsatt dnemin tarihte kaldna inanyordu. * nc Blm 265 BU SIRADA Suriye'de Krt Milli Genel Kurultay toplanmt. Kurultaya Krt Teali Cemiyeti, Krt Tekilat- timaiyesi, Krt Millet Partisi ve Krt Milli Birlii adl drt rgtn temsilcileri katlyordu. Hoybun adl blc rgtn kurulmasna bu toplantda karar verildi. Toplantya Vanl Papaz Vahan Papazyan da katlmt. Tanak Partisi de Krt hareketini ve Hoybun rgtn destekleyecekti. Hoybun rgtnn kurulmasna ngilizler ve Franszlar nayak olmulard. Drt yl nce imzalanan Lozan Antlamas'yla ngiltere ve Fransa Trkiye'nin snrlarn, btnln, bamszln kabul etmiler, antlamann altna eref imzalarn atmlard. imdi Trkiye'yi blmeye alacak olan Hoybun rgtn kurduruyorlard.
226

Mehmet Akif Bey hakl olarak bunlar iin 'tek dii kalm canavar' demiti. karlar iin bu byk lkelerin feda etmeyecekleri hibir kutsallk yoktu. Hoybun rgt adna Celadet Ali Bedirhan ile Tanak Partisi adna Vahan Papazyan bir anlama imzaladlar. Kanl Tanak Partisi ile Hoybun, amalarna ulamak iin Trkiye'ye kar birlikte savaacaklarn, birbirlerine yardm edeceklerini ilan ettiler. Anlamann bir maddesi zetle yleydi:; "Her iki taraf, bamsz bir Krdistan ve Birleik bir Ermenistan kurulmas iin ortak dmana kar savamaya devam edecektir" .'# . ? ' . - / ..' Ortak dman Trkiye Cumhuriyeti idi;ff!| Kurultay bir bildiri yaymlad: "Kurultay herkese duyurur ki Ermenistan ve Krdistan da asrlardan beridir Ermeniler ve Krtler yaamaktadr. Onlar kendi bamszlklar

uruna alrlarken, lkelerinde herhangi bir yabanc hkimiyeti reddederler nk bu iki lke yalnz ve yalnz Ermeni ve Krt uluslarna aittir" Hoybun rgt Celali airetinden brahim Aa ile Osmanl ve Trk ordusunda yzba olarak alm olan Yzba hsan Nuri'ye paalk unvan verdi. hsan Nuri'yi Ar isyann balatp ynetmekle grevlendirecekti.
227

266 nc Blm NSAN 1927'de Avrupa'da yapt bir incelemeden dnen M. Necati Bey birok insan heyecanlandran bir deme vermi, zetle yle demiti: "Milli kltre ait kurumlara byk nem verilecek, Ankara'da niversite, mze, milli ktphane, milli tiyatro gibi Trk milletinin eref ve kudretiyle oranl byk bilim ve sanat kurumlar kurulacaktr." 7 Nisan 1927 gnl Hayat dergisinde Fuat Kprl'nn bir yazs

yer ald. Fuat Kprl, Eitim Bakan M. Necati Bey'in demecini byk mjde olarak niteliyor, zetle diyordu ki: "tirafa mecburuz ki medeni varl temsil eden bilim ve sanat kurumlar bakmndan baka milletlere gre ok, pek ok yoksuluz, istibdat dnemi bu cins kurumlara deer vermek yle dursun, milli kltre ait her teebbsn mahv iin lgncasna almt. Merutiyet yllarnda da fpu hususta byk bir ey yaplamadl.M Bilim ve sanat kurumlarmzn canlanmaya balamas ancak Cumhuriyet ynetiminde kabil oldu? * BAHARLA birlikte iftlikte eitli trde elli bin aa daha dikilmiti. Sebzeler yetimiti. Yourt ve peynir retimi balamt. Budaylar ba vermi, tarlalar yemyeil olmutu. Bir tepeciin zerine Gazi'nin istedii iki katl evin ve yaknndaki byk havuzun yapm bitmek zereydi. Marmara Kk,
227

Marmara Havuzu diye anlacaklard. Halk iin tasarlanan byk bahe imenlerle, ieklerle sslenmi, tahta sralar, masalar yerletirilmiti. Halk tatil gnleri trenle geliyor, birlikte getirdikleri yemekleri yiyor, ge vakte kadar temiz hava alyor, yeillik iinde yzyor, oynuyor, eleniyor, yine trenle geri dnyordu. stasyona Mehmet Ali Bey adnda deneyli, nazik bir ef atanmt. Gazi de frsat bulduka iftlie uruyordu. O da tabanca tayordu artk. Yaverlerine, ismail Hakk Bey e gveniyordu ama en ok kendi evikliine, sezgisine gveniyordu. Milletine kar bir bor olarak grd grevini yerine getirmeden bir kazaya uramak istemiyordu. nc Blm 267 ETM BAKANLII Talim ve Terbiye Kurulu Bakan Emin Eriirgil ile ye brahim Alaaddin Gvsa sohbet ediyorlard. Emin Bey, "Bu byk devrimin nedenlerini ve amacn biz biliyoruz."
2270

dedi, "..inden gelmekteyiz. Ama ideolojisi yaplmad iin gelecek nesiller nedenleri ve amac bilemeyecek. imdi bile birok kii yeterli aklkta bilmiyor. Bu eksiklii gidermek niversitenin grevidir. Yakn tarihimizi, ne halde olduumuzu, bu noktaya nasl geldiimizi herkes iyi ve doru bilmeli." brahim Alaaddin Bey "Haklsnz." dedi, "..Mesela koca imparatorluk neden kld, zayflad, aciz, geri kald, Anadolu niin bu kadar yoksul, geri, ilkel durumda, Balkan Sava'nda, Byk Sava'ta neden yenildik, Cumhuriyet Osmanldan nasl bir miras devrald, bunlar da herkese, her dzeydeki insanlarmza iyi anlatmak zorundayz ki Cumhuriyetin deerini, anlamn bilebilsinler, ona sahip ksnlar. Bu yalnz niversitenin deil, btn aydnlarn, yazarlarn, hepimizin grevidir" Byle gzel gzel dertletiler. niversitenin, aydnlarn, yazarlarn

btn bunlar herkese anlatacak eitli kitaplar yazmalar, zellikle halka uygun biimde anlatmalar gerei zerinde durdular. Yazmayanlar aypladlar. Ama ikisi de frsat bulup bu eseri yazamad. 22/23 MAYIS gecesi Gazi bir kriz geirdi. Nutuk'u yazdrd gnlerdi. 30 saat aralksz alt oluyordu. Kalp uyarda bulunmutu. Almanya'dan getirtilen iki doktor Gazi'nin sigara imekten ileri gelen bir kalp rahatszl (anjin) geirdiini sylediler. Dinlenmesi gerektiini sylediler. Gazi doktorlarn bu tavsiyesine gld. "Dinlenmek mi?" Bir kez bile nezle olmamt. Salkl, din, enerjik, dayankl, yo'rulmaz bir insand. Doktorlarn durumu abarttklarm dnrd. Bu nedenle de doktor tavsiyelerine gerekli nemi vermezdi. Bu kez de vermeyecekti. MAYIS aynn sonunda, birka yl nce zor inanlan bir i baarlm,
2 2 70

Ankara demiryolu Kayseri'ye ulamt. 268 nc Blttm Bayraklar ve taflanlarla ssl lokomotifin ektii zel katar Kayseri'ye kadar yol boyuna kan kyller tarafndan cokuyla selamland. Ankara'ya, Kayseri'ye gitmek artk ne kadar kolay olacakt. Belki rnlerini de, gerekli hazrlklar bitince, byk pazarlara gnderebileceklerdi. Ankara'daki doktorlara ulaabileceklerdi. Meclisi grecek, milletvekilleriyle konuabileceklerdi. Paras olan belki stanbul'a bile gidebilirdi. Lokomotif istasyona girmeden, ok gzel bir takn altnda durdu. nnde yolu kesen ipek bir kurdele vard. Once Bayndrlk Bakan Behi Bey konutu. Sonra smet Paa gzel, heyecan verici bir konuma yapt. smet Paa konumas bittikten sonra 'hayrl olmasn' dileyerek kurdeleyi kesti, Ankara-Kayseri hattn iletmeye at. Lokomotif

ddk ttrerek, konumalar dinleyen binlerce kiiyle fbirlikte alklar iinde ar ar ilerledi, yapm bir ay nce bitmi gzel Kayseri istasyonuna girdi ve durdu. Tarih 29 Mays 1927'ydi. Makinist ile ateiler kirli ve terli yzleriyle kalabala gurur iinde bakyorlard. Alklar g titretiyordu^ Osmanl dneminde stanbui-Ankara demiryolu Alman irketi tarafndan 21 ylda yaplmt. Cumhuriyet, Yahhan-Kayseri arasn (311 km.) 2 ylda amt. Bundan sonraki ilk hedef Douya doru Sivas, Gneye doru Ulukla'yd. Bu tasarlara artk inanmayan da yoktu, glen de.
Kayseri-Ankara hattnn iletmeye ald gn

2270

nc Blm 269

Bir Junkers A-20 ua da o srada istasyonun zerinden geerek fabrika yaknnda hazrlanan toprak piste indi. Kayseri milletvekili Ahmet Hilmi (Kala) Bey yanndaki hemerisine

"te Cumhuriyet bu.." dedi, "..yani uygarlk." TBMM 25 Haziran 1927'de Umumi Mfettilik Tekilat hakkndaki kanunu kabul etti. Meclis'in drt yl dolmutu. Ertesi gn yeni seime gidilmesi de oybirlii ile kabul edildi. Yaz sonunda yeni seim yaplacakt. Kimi seim blgesine gitti, kimi aday listelerinde kesin yer alabilmek iin Ankara'da kalarak parti ynetimiyle ilikiyi srdrd. Listeleri parti ynetim kurulu hazrlyordu. Listeler son olarak Gazi'nin, smet Paa'nn ve Parti Genel Sekreterinin onayna sunuluyordu. Halk Partisi grubu, fek parti erevesi iinde toplanm, trl akmlar temsil eden eitli milletvekillerinden olumaktayd. Ortak yanlar saltanat ve hilafet kart olmalaryd. Her etnik gruptan insan partide ve Meclis'te yer buluyordu.
227e 227f

Falih Rfk Bey, "Biz devrim partisi deiliz.." diye szlanyordu, "..devrim partisi byle olmaz. Milletvekillerini iz parti ilkelerimizi kesin kabul eden mtecanis (benzer) insanlardan olumal." Ama bu gr parti ynetimine de, Gaziye de kabul ettirememiti. Halk Partisi memleketteki btn sesleri ve renkleri bira raya getiren bir koalisyondu. Onu tek parti olarak nitelemek kuramsal olarak da, gereki olarak da yanl olurdu. Birka parti gibiydi ya da birok gr ieren byk bir siyasi kurulu, bir okuldu. GAZ gnlk devlet ilerinden sonra bir iki saatini Kurultayda yapaca konumay yazdrmaya ayryordu. Tesbihiyle oynayarak dolaa dolaa yazdryordu. Kimi zaman da kendi yazyordu.Belgeler konumann eki olarak sralanp ayrlmaktayd. Baz konular iin gerekli kiilerin bilgisine de bavuruluyordu.
270 nc Blm

Eser Gazi okuyaca iin Nutuk adyla anlacakt. Aslnda ok nemli bir kitap olacak, Milli Mcadele tarihinin ana kaynan, Trk dilinin de en gzel rneklerinden birini oluturacakt. Bu srete stanbul halknn sitemleri, milletvekillerinin srar, basnn dilei durmuyordu. Gazi, 1919 Maysnda ayrld stanbul'a sekiz yl sonra gitmeyi sonunda kabul etti. Uygun evler arand. Kimi kk geldi, kimi gvensiz, kimi yetersiz. Kz kardei Makbule Hanm da aabeyinin evine ineceini sanarak rpnp duruyordu. En sonunda zellikle gvenlik bakmndan Dolmabahe Saray uygun grld. stanbul ve ankaya bu byk gne hazrlanmaya balad. Nutuk'la ilgili tm dosyalar sandkland. Gelecek grevliler belirlendi. Gazi Hafz Yaar Bey'in gelmesini de istedi. Baz yetkililer nden yolland.

Sarayn bir blc Cumhurbakanlnn zelliklerine gre yeniden dzenlendi. stanbul Radyosu ve gazeteler Gazi'nin 1 Temmz 1927 gn istanbul'a geleceini haber verdi. | stanbul ayakland. 1 TEMMUZ gn stanbul'un Gaziyi karlay bir daha yaanmas imknsz olaanst bir olay oldu. Btn gazetelerin birinci sayfalarnda Gazi iin yazlan iirlere yer verilmiti. Vali bakanlndaki bir kurul zmit'e Gazi'yi karlamaya gelmiti. Halkn cokun gsterileri arasnda zmit'ten geen tren Derince'de durdu. Ky on binlerce insanla doluydu. zmit krfezinde sava gemileri bir izgide sralanmt. Gazi, maiyeti, arkadalar, karclar ve basn mensuplar ile Erturul yatna bindi. Kaptan kknn zerindeki gvertede hazrlanm olan koltua oturdu. Yat hareket etti.
227g

Donanma adna Hamidiye toplarn grleterek Gazi'yi selamlad. Tm sava gemilerinin mrettebat kpetelere sralanarak denizci usul selam durdular. Erturul mzkas marlar alyordu. Kydaki halkn sevgi avazeleri gemiye yansmaktayd. Hava harika, her ey olaanstyd. Gazi sekiz yl, bir ay, 25 gn sonra stanbul'a gelmekteydi. Adalara yaklamlard. Byk, kk motorlar yat sarp birlikte yol almaya baladlar. Bykada ile Knal arasnda karlayclarn nc Blm 271 bindikleri boaz vapurlar sralanmt. Bandolar alyor, halk avaz avaz baryor, apka, el, bayrak, mendil sallyordu. Hepsi kadn, erkek, ocuk, tklm tklm doluydular. Gazi de mendil sallayarak karlk veriyordu. Boaz vapurlar da harekete geerek Erturul'a yoldalk etmeye baladlar.

Sonra Erturul yatn bekleyen Halep, Haydarpaa, Fenerbahe vapurlarnn nnden geildi. Bu vapurlar dolduran halk da lgnca "Yaa Gazi" diye baryordu. Denizde bayraklarla ssl binlerce yelkenli, motor, sandal var. Deniz grnmyor sanki. Hepsi rengrenk giyimli stanbullularla dolu. Kylar da yle. Ta tepelere kadar. Selimiye de toplarn grleterek Gazi'yi selamlad. Selimiye'nin nne saf saf askerler dizilmi, selam duruyorlard. Kydaki halk bararak, ellerini, apkalarn, bayraklar sallayarak Erturul yatyla birlikte kouyor, Gazi'yi brakmyorlar. Yallar ellerini aarak Gazi ye dua ediyorlar. Grnm Gazi yi de heyecanlandrmt. Salih Bozok alamaya balad. Ali Naci Karacan ertesi gn yaymlanacak yazsnda yle diyecekti: "Denizin ortasnda drt bir yana bakyorum. Gzn alabildii

noktalarda, kylarda, tepelerde, binlerce insan ynlarndan baka bir ey gremiyorum. Maher. Yallarn nnden geiyoruz. Oturanlar grlsn diye perdeleri, araflar sallayarak selamlyor. Gazi de mendil sallyor!' 272 nc Blm Yunus Nadi Bey de yle yazacakt: "Cevat Abbas Bey, Bu ulvi ve grkemli grnn yan bana bir de Mudanya vapuru ile Anadolu'ya gidiimizi koymal. Bu iin manas o zaman daha iyi anlalr* diyor. stanbul'un gzellii ile halkn gsterileri Gazi'yi heyecanlandrd, 'Ne gzel memleket, ne duygulu, ne vefal halk!' dedi? Saat 17.00 olmutu. Erturul engelky'den dnerek Dolmabahe nnde durdu. Motorla rhtma kld. Gazi byk salonda stanbul temsilcilerini kabul etti. Vali-Belediye Bakan Muhittin stnda'n ho geldiniz
1

sylevine yant verdi. Yaveri Muzaffer Kl Dolmabahe'de kalnacan duyduu zaman itiraz etmi, "Sizin padiahlarn kald sarayda kalmanz uygun olmaz efendim" demiti. Ona da yant olmak zere konumasn yle bitirdi: "Buras artk milletindir. Ben de burada milletin bir bireyi, bir misafiri olarak bulunmakla bahtiyarm." Biraz dinledikten sonra radyo dinlemek iin salona geldi. Kardei Makbule Hanm, manevi kzlar, Meclis Bakan Kzm Paa, Vali Muhittin stnda, Birinci Ordu Komutan Ali Sait Paa, baz milletvekilleri de salonda bekliyorlard. Oturdular. Bayaver Muzaffer Kl, smail Hakk Bey ayakta duruyorlard. Salona byk bir radyo yerletirilmiti. Denizden halkla dolu gemiler geiyor, bando, ark, mar sesleri yansyordu. Mzik program bitince spiker ajans haberlerini vermeye balad:
228

"Cumhurbakanmz Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin bulunduu Erturul yat bugn bayraklarla donatlm altma yakn gemi, binden fazla motor, yelkenli ve sandal tarafndan karland. stanbul'a yaklatka says artan motorlar yznden yat, Bykada'dan engelky'ne ancak saatte gelebilmitir. Btn kylar, tepeler, rhtmlar, denize alan btn yollar, byk kurtarcy selamlamaya koan yzbinlerce cokun, mutlu stanbullu ile doluydu. Btn evler bayrak asmlard. Tarihte benzeri grlmemi olan bu grkemli ve iten karlamay, bu gece karada ve denizde yaplacak fener alaylar izleyecektir. stanbul Valisi..." nc Blm 273 Bayaver fener alaynn sarayn arkasndaki geni caddeden gemeye baladn haber verdi. Caddeyi gren bir yerden, alev alev geen cokun, ok uzun, ok kalabalk fener alayn izlediler.

Biraz sonra deniz fener alay balayacakt. stanbul asl kurtulu bayramn bugn yayordu, istanbul da olduu srece, halk Gazi nereye gitse oray bayram yerine evirecekti. DRT orta yal stanbullu, ilerinden birinin skdar'daki evinin penceresinden deniz feneri alayn, havai fiek gsterisini izliyor, halkn sevin lklarn iitiyorlard. Ev sahibi sinirlendi, pencereyi kapatt, perdeyi ekti: "Yeter!" Oturdular. Gazi'yi karlay, halkn sevinci, ball bu drt adam fkelendirmiti. kinci adam top sakall, kk yzl biriydi. Szland: "Mustafa Kemal'i yenmek artk mmkn deil." Ev sahibi sylendi: "Suikast da beceremediler" nc adam, "Eyll banda yaplacak seimlerin tamamn kazanrlar.." dedi, "..tek bamsz bile kmaz"
00

"Tek are Mustafa Kemal Paa'y halkn, zellikle de genlerin, ocuklarn gznden drmek." "Nasl yapacaz bunu?" "Ne bileyim, bir eyler uyduracaz. Mesela dinsiz, din dman deriz, Trk deil deriz. Anas iyi biri deildi deriz. Yalandan vergi alan yok. Biri inansa krdr. Bizim lk byle laflara inanr. O ona syler, o ona, kulaktan kulaa, evden eve, mahalleden mahalleye, ehirden ehire yaylr. Yeni yeni eyler uyduranlar kar..." Drdnc efendi daha Cumhuriyete snamam iyi bir Mslmand. i szlad, itiraz etti: "Yalann, iftirann gnah byk, vebali ardr." "Padiahlk, halifelik, tarikatler, medreseler geri gelsin diye de mi yalan sylenemez? Kutsal, ulvi bir gaye iin.." "Yalann, hele iftirann hayrls, kutsal, ulvisi olmaz" "Sen yle dn* Bence aziz Allah affeder" 274 nc Blm

"Suuna Allah' ortak etme bari! Davamz drste savunalm" "Nasl olacak o? Bu yeni icat hayat ykabilmek iin nce Mustafa Kemal'i halk gznde bitirmek art. nk bu iin temeli o. Temeli kerteceksin ki bina yklsn. Osmanl geri dnsn. Benden Sylemesi." Denizi dolduran nee, mutluluk, coku, camlar, perdeleri aarak ieri doluyordu.
229

GAZ bir gn sarayda kaldktan sonra stanbul'u, kurumlar ziyarete balayacakt. stanbul bayraklar iinde yzyor, ehri yze yakn tak sslyordu. lknce Edirnekap ehitliine gitti.Yaral olarak stanbul'a sevk edilen anakkale gazilerinden hastanelerde hayatn kaybedenler bu ehitlikte topraa verilmilerdi. Binlerce ehit yatyordu burada. Anafartalar'da, Conkbay r'nda,

Arburnu'nda, Seddlbahir'de, Sndere'de, Kerevizdere'de, Altepe civarnda dven, dmana yurtseverliin ve valyece savamann ne olduunu reten subaylar, astsubaylar, erlerdi bunlar. Hepsini rahmetle andlar. anakkale ruhu, daha bilinleip younlam, yaygnlam, daha da glenerek Kuva-y Milliye ruhunu oluturmutu. Kuva-y Milliye ruhu da bamszl ve Cumhuriyeti kazandrmt. AFET okulu bitirmiti. svire'den dnd. Gazi'yi alrken buldu. Elini pt. Gazi Nutuk'un son ksmlarn yazdryordu. Eksiklik, yanllk olmasn diye sk sk duruyor, belgeleri kartryor, okuyor, not alyordu. Yazdrdklar ksmlar akamlar da arkadalarna okuyor, okutuyor, grlerini alyordu. Afet gelince almaya ksa bir ara verdi. ' Afet svire hayatn anlatt. 'Franszcasn yeterli bulmadn,
229

daha da ilerletmek istediini' syledi. Gazi hakl buldu: "Belki ilerde yurtdnda konferans vermen, tartmalara katlman, Franszca bilimsel yazlar yazman gerekebilir. Franszcan mkemmel olmal." stanbul'daki Dame de Sion adl Fransz okulunda dilini pekitirmesini kararlatrdlar. nc Blm 275 Akam yemekte, Gazi'nin istei zerine, grd eitimi, eitimin arln, yardmc dersleri, spor ve sanat almalarn anlatt. Afet konutuka Gazi sofradakilerin, zellikle Eitim Bakan M. Necati Bey'in dikkatini ekiyordu. Trkiye eitim konusunda sorunu ok bir lkeydi. ok ey hayal ediliyor, bu hayallerin pek az gerekletirilebiliyordu. Btn sorunlar gelip gelip paraya dayanyordu. Lanet olsun! lkokul eitimi Osmanldan beri zorunluydu ama aileler genellikle

kzlar okula yollamyorlard. Her yerde okul olmad iin okula devam etmesi gereken ocuklarn byk blm okumuyordu. Ama olduka sevindirici geliimler salanmt. retmen okullarndaki rencilerin says iki katna karlmt. Kayseri'de Zincidere'de ve Denizli'de iki ky retmeni okulu almt. Ky retmeni hem renciye retmenlik edecek, hem kylye rehberlik yapacakt. Ayr bir dald. Halkn da eitilmeye, bilgilendirilmeye ok ihtiyac vard. Alan kurslar, halk dershaneleri henz ihtiyac karlayabilecek sayda ve nitelikte deildi. Bunlar oaltmak gerekiyordu. Gazi, M. Necati Bey'e, "Bu sorunlar konumalyz" dedi. "Peki efendim." 8 TEMMUZ 1927 gn Ankara Hukuk Okulu ilk mezunlarn verdi. Bunun iin yine ilk Meclis'te gzel bir tren yapld. Adalet Bakan

Mahmut Esat Bey grevle yurtdndayd. Trene bakanlk ileri gelenleri, yksek yarg temsilcileri, Ankara'daki hkim ve savclar, mezunlarn yaknlar ve gazeteciler katldlar. Stajdan sonra grev yerlerine gidecek, adalet datacaklard. Bakanlk Mstear, "Sayn hukukular.." diye seslendi mezunlara, "..Bir dava sonunda karar vermekten daha sorumlu, daha ar, daha ypratc bir grev var mdr acaba? Rehberiniz akl ve bilgi, dayananz yalnz vicdanlarnz olsun. Gazi Paa'nn Cumhuriyeti emanet ettii genler olduunuzu unutmayn* Baarlar diliyorum." 276 nc Blm BRKA gn sonra Gazi, stanbul retmenler Birlifni temsil eden kurulu kabul etti. Kurulda bir de hanm mdr bulunuyordu. Sorular sordu, sorunlarn, dileklerini dikkatle dinledi. O da dncelerini at. Eitimi yetersiz bir toplumda yalnz retmenlerin

deil, teki meslek kurulularnn da halka almalar, okul ve meslek ortam ile snrl kalmamak gerektii zerinde durdu. Gazi bir buuk saat sren grmenin sonunda, son sz olarak dedi ki: "retmenler, her vesileden istifade ederek halka komal, halk ile beraber olmal, halk retmenin ocua yalnz alfabe okutur bir varlktan ibaret olmadn anlamaldr. Eitimi yetersiz bir toplumda buna ok ihtiyacmz var." Halkn hzla aydnlanmasn sabrszlkla istiyordu. 13 TEMMUZ 1927 gnuTerkesi acya boan bir olay oldu. i nl mimar Kemalettin Bey, antiyedeki odasnda l bulundu. Doktorlar lm nedeninin beyin kanamas olduunu akladlar. ok alyor, her ihtiyaca yetimeye alyor, nitelikten dn vermeden Ankara'y gzelletirmeye alyor, bunun iin beyin teri
2 30

dkyordu. Sevenlerden biri "Ankara ehidi" dedi. Hi dinlenmemiti, lm Kemalettin Bey iin ebedi bir dinlenme oldu. M. NECAT BEY acsn bastrmak iin Kayseri'ye Zincidere ky retmen okulunu ziyarete geldi. Ky retmen okullar bir ay tatil yapyor, on bir ay eitime devam ediyordu. Tatil bitmiti. Ynetimle, retmenlerle, ky kkenli retmen aday rencilerle uzun uzun konutu. "Beni de arkadanz bilin, rahat konuun ve davrann." Onlar da Bakan arkadalar bildiler, rahat, iten, zgrce konutular. Grlerini, eletirilerini, dertlerini sansrsz akladlar. Bu genler, bitli, stmal, bilgisiz kyleri gelecein aydnlk kyleri yapacaklard. Konumalar M. Necati Bey'e bu gveni verdi. Hibiri boynu bkk kyl deildi. Dik duruyor, korkusuz konuuyorlard. Cumhuriyetin yetitirmek istedii yeni insanlard bunla&i

M. Necati Bey gece de okulda kalacakt. i ltc Blm 277 Birlikte yemek yendi. Yemekten sonraki toplant arkada elencesine dnt. Trkler, halaylar, zeybekler, iirlerle dolu bir gece yaand. Ertesi gn okuldan olaanst mutlu ayrld. Bir gn daha kalmak istemiti ama yapacak ok i vard: Her retmen, mfetti, ynetici iin hazrlanan gelitirme kurslar ile retmen okullarndan mezun olmam retmenler iin dzenlenen youn kurslar balatacakt. Yabanc uzmanlarn katlaca seminerleri izleyecekti. q| Eitim aiiesi hareket halindeydi. LLERDE doktorlar, retmenler, uzmanlar okulsuz kyleri topluca ziyaret etmeyi srdryor, millete sahip kyorlard. Kurula Varsa veteriner, tarmc da katlyordu. Birlikte atlara ya da arabalara

binerek harman iini bitirmi kylere gidiyorlard. Bazlarna kaymakam, nahiye mdr de katlyordu. Bazen vali bir kamyon veriyor, kamyona doluup gidiyorlard. Bir ky aydnlatmak akll, vicdanl, yurtsever insanlar iin ok byk bir olayd. Ortaa yenmedike kurtulu olmayacan hepsi biliyordu. Kylleri muhtarn yardmyla kahvede ya da meydanda toplu yorlard. Meydanda toplamlarsa yerlere oturuyorlard. Sras gelen grevli ayaa kalkp ksa konuarak bilgi veriyor, aklda kalacak pratik tlerde, uyarlarda bulunuyordu. Akll ky imamlar da bu konumalar dikkatle izlemekteydiler. Ne kadar az ey bildiklerini anlyor, bilenlere sayg ile bakyorlard. Bir dnte gen retmen bu almalar vnce, yal kaymakam dedi ki:

"Daha binlerce ky, mezra, airet, oymak, nahiye var .olum. Bu bir avunma, hi yoktan iyidir kabilinden bir ." retmen dikildi: "nemli olan balamak. Zamanla her yere ulalr. Balanmazsa bin ylda da ulalamaz. Nitekim balamay avunma sayanlar yznden bin yldr ulaamamz." Kaymakam sustu. Can sklmt. Bir retmen bir kaymaka ma itiraz edebilir, byle yant verebilir miydi? Bunlar Ankara martyordu. Yoksa byle konumak haddi miydi? 278 nc Blm LER BAKANI Cemil Bey 27 Austos 1927 gn randevu almadan Babakanla geldi: "Hemen sayn Babakan grmem gerek/' Bakann telan gren zel Kalem Mdr Babakann yanna girmesini salad. Bakan ieri dalp Babakana az nce ald bilgiyi sundu. Babakan morard:

"Yine mi? Vay alaklar vay! Ne yapt Mustafa Kemal Paa yahu? Vatan m satt? Dmanla ibirlii mi yapt? Milletin rz, namusu, evi bark yamalanrken kknde, konanda keyfine mi bakt? Bir ykntdan bamsz bir devlet, ortaada yaayan zavall, esir bir yndan ba dik bir millet kard. Hayvanlar bile bu kadar nankr olmaz!" Cemil Bey, "Allahtan abuk anlald" dedi. "Ben stanbul'a durumu bildiririm. Siz de soruturmay derinletirin, gvenlik nlemlerini artrn." TEVFIK BEY ismet Paa'nn ifresi alm ayrntl telgrafna bakarak olay zetliyor, Gazi, smail Hakk Bey, Rsuhi Bey, Salih Bozok, Kl Ali, Nuri Conker de dinliyorlard: "..Bu seferki eleba Hac Sami." Hac Sami ittihatlarn eski fedailerinden, vatandalktan atlan 150 hainden biriydi. Enver Paa'y da Anadolu'ya girmeye tevik

etmi, Buhara macerasna srklemi, kark, karanlk bir adamd. Adn duyunca herkesin yz kart. "..Hac Sami ile kardei Ahmet ve adam, silahl olarak Atina'dan Sakz Adasna gemiler, oradan gizlice Kuadas'na kp ieri doru yrmeye balamlar. nce bunlardan kukalanan kyllerle atma km, sonra jandarma yetimi, atma srm. Hac Sami ile kardei lm, adamlarndan biri yaral, ikisi salam olarak yakalanm. Yakalanan hainlerden Hakk'nn ifadesine gre gayeleri.." Tevfik Bey'in sesi titredi: * "..Ankara'ya dnerken treninizi havaya uurmak, yurt dzeyinde byk bir ayaklanma balatmakm." Nuri Bey bard: "Vay erefsizler!" nc Blm 279 Salih Bozok "zmir'de sonu alamaynca, hainlerin Atina kolu harekete gemi" dedi.
230a

Gazi ayakta, pencereden denizi izliyordu. Halife olmasn neren iyi niyedi bir din adamnn szleri aklna geldi: "..birok dman \Jf kazanacaksn. Hayatn hep tehlikede olacak. Bunlar hep halkn iyilii iin yapyorsun ama bakalm kadrini bilecekler mi? Gel bu iten vaz ge. Kendin Halife ol. Keyfince yaa..? Silkindi. "Haydi ocuklar hazrlann.." dedi, "..Taksim Bahesi'ne gidiyoruz." Daha nce de bir kez gitmi, ok beenmilerdi. TAKSM BAHES bugnk Taksim gezisinde bulunan, gzel, dzeyli bir ak hava gazinosuydu. Byk aalar kk ampullerle klandrlmt. Sahne n dans yeri olarak bo braklm, sahne ve dans yeri beyaz rtl birok masayla evrilmiti. Masalar ailece gelmi stanbullularla doluydu. Gazi'yi ilk gren sahnedeki saz heyetinden klarneti oldu.

Gzleri byd, klarnetini saz arkadalarn uyaracak ekilde alarak gzleriyle kapy gsterdi. Saz heyeti almay brakp ayaa kalkt. Halk da Gazi'yi fark etmiti. Ayaa frladlar. Alk seslerine, "Yaa Gazi!" haykrlar eklendi. Yldrm hzyla pistin kysnda bir masa hazrlanverdi. Oturdular. Rsuhi ve smail Hakk Beyler gerideki bir masaya getiler. Gelen haberin etkisi daha gememiti. Elleri silahlarnn zerindeydi^ Masa donand. Gazi'ye, leblebiyi sevdiini duymulard, bir kristal kse iinde leblebi getirmeyi ihmal etmediler. Halk byk bir hayranlk iinde Gazi'ye bakyor, el sallyor, glyor, bayla selam veriyordu. Gazi ayaa kalkt, bol su doldurduu kadehini kaldrd. Gazi'nin yanndakiler de kadehleriyle ayaa kalktlar. Gazi "Salnza, saadetinize iiyorum!" dedi. Btn ien

mteriler de ayaa kalkarak kadehlerini kaldrdlar: "Biz de senin salna, saadetine iiyoruz Gazi Paa!" Gazi ayakta, byke bir yudum ald. Bir ses duyuldu: "Afiyet olsun!" 280 nc Blm Daha gr bir ses baheye yayld: "Gnah benim olsun." Gazi, "Arkadalar.." dedi, "..elenmek, birlikte gzel bir gece geirmek iin geldik. Teklif tekellf yok. Rahat olun, keyfinize bakn, iinizden geldii gibi davrann." Halk mutlulukla alklyor, * y ? 1' diye baryordu. Yakn masadaki yalca bir hanm, "Ah canm." diye seslendi, "..Allah seni bize balasn. Hakkmdr, gnlnce elen." Saz heyeti yeni bestelenmi, abucak yaylm bir arkya balaynca Gazi, arkadalar ve halk hep birlikte sylemeye baladlar: Aka Badat sorulmaz Ufuklar aar gider mit yolcusu yorulmaz
a a var
00

Baht izinde koar gider... arkdan arkya geildi. Nee doruktayd. Gazi masadan kalkt, ortaya geldi. Saza dnd: "Sar zeybek!" Mterilere seslendi: "Haydi, bilenler gelsin!" Egeli sayg ile ortaya geldi. Ellerini gslerine bastrarak Gaziyi selamladlar. Saz 'Sar Zeybek'i almaya balad. Halk da hayret ve hayranlk iinde ayaa kalkt. Bir Devlet Bakan aralarna karm, halktan biri gibi zeybek oynayacakt. Hayret ve hayranlkla baklmaz myd? Gazi ve erkek, ar ar, can flenmi heykeller gibi, bu oturakl oyunun hakkn vererek, ar ar oynamaya baladlar. Birok yalnn gzleri dolmutu. Trkiye hi yaamad gzellikleri yayordu. Hayat etindi. Yoksulluk sryordu. bulmak kolay deildi. Ama bu gzelliklerden dolay mutluydular. Adam yerine konulmak, sevilmek, saylmak ne gl bir ilat. Btn dertleri

siiiyordu. Saz heyetinin yerini kk ama usta bir orkestra ald. Genler pisti doldurdular. Orkestra srpriz olarak valse dnnce birok ift yerine oturdu. Gazi, einden izin isteyerek gen bir hanm dansa kaldrd. Vals bir masal raksna benzedi. Valsin sonunda gen hanma yerine oturana kadar elik etti, ona ve eine teekkr etti, arkadalar da ayaa kalkmlard. nc Blm 281 Gazi herkese seslendi: "Hepinize yrekten teekkr ederim..* Herkes ayaa kalkt. "..ok gzel bir geceydi. Allahasmarladk arkadalar!" Sanki gk grledi: "Gle gle Paam!" Bir gen kz kotu, ellerine sarld, pt: "Allah benim mrmden alp size versin." Gazi ve arkadalar, alklayan, haykran, dua eden, el sallayanlarn arasndan geerek baheden ktlar.

Gazi arabada Tevfik ve Salih Bozok Beylere dedi ki: "Halk bu ite. Birileri halk zehirlemezse bu gzel halktan Cumhuriyete de, uygarca yaaya da, bana da hibir zarar gelmez. Buna bir kez daha inanmaya, gvenmeye ihtiyacmz vard deil mi?" YEN SEM yaplm, ikinci semenler, bamszlarn seime katlmasna ramen, her yerde Halk Partisi adaylarn semilerdi.
230b

Dolmabahe'de Parti Genel Sekreteri Saffet Arkan ile baz bakan ve milletvekillerinin bulunduu bir le yemeinde seim sonular konuuluyordu. Saffet Bey'in "Btn illerde seimi kazandk" diye vnmesi Gazi'yi rahatsz etti, "Ya kim kazanacakt? Baka parti mi var?" dedi. Saffet Bey "Ama bamsz adaylar vard" diye sevincine dayanak arad.

"Birden ok parti olmadktan sonra, Saffet Arkan ne fark eder?" Gazi tek parti olmaktan kaynaklanan sorunlar, aksaklklar biliyordu. Parti tembellemiti. Meclis denetimi zayflamt. Yerel particiler halka yukardan bakmaya balamlard. Bankas evresinde kredi iin araclk yaparak kar salayanlar belirmiti. Kimileri yabanc irketlerin ilerini takip ediyordu. Bunlara 'Cumhuriyet zenginleri' deniyordu. smet Paa bunlarla mcadele ettii iin sz konusu karclarn ve bu yeni zenginlerin hedefi halindeydi. 282 nc Blm Bir milletvekili, "Haklsnz ama denedik, grdk.." dedi, "..memleket yangn yerine dnd." "O tarz olaylarn tekrarn nleyecek nlemleri alarak, ok partili hayatn ve siyasi denetimin yolunu amamz gerektiini dnyorum." Milletvekillerinin ou eyh Sait isyan ve devam etmekte olan
2 3 0c

olaylar, apkay vesile eden ayaklanma giriimleri, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin tutucu, gerici tutumu ve zmir suikast dolaysyla ok partili hayattan, daha dorusu irtica koalisyonundan korkuyorlard. rtica koalisyonunun srdn gsteren birok iaret vard. Gazi misafirlerinin konuyu tartmaya hazr olmadklarn grnce Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'a dnd: "Senin soytar ne lemde?" \ t Cakal tavrlar, ssl niformalar ve, boyunu aan iddialar yznden, bir sredir Mussolini'den soytar diye sz ediyordu. "Bize saldrmay gz kesmedi. imdi diine, uygun bir hedef aryor" ft- V'ffls^ . Yunus Nadi Bey Gazi'ye, "almanz bitti mi?" diye^sordu. "Sonuna geldim saylr" GAZ 11 Eyllde Hrriyet-i Ebediye tepesindeki ehitleri ziyaret etti. Bunlar 31 Mart gericilik isyan srasnda ehit edilmi olan

3 subay ile 68 erdi. Biraz yenilenen devleti ve toplumu korumaya altklar iin bnazlarca ehit edilmilerdi. Dnte Gazi halkla birlikte olmak iin tramvaya bindi. Tramvaydaki yolcular aknl atlatr atlatmaz Gazi'yi alklarla, sevgi szleriyle karladlar. Beyolu'na kadar sohbet ederek, glerek, akalaarak geldiler, f Halcla ok abuk kaynayordu. KK kzlar okullarna dndler, Afet Dme de Sion'a yatl olarak kaydoldu ve balad. ' Gazi:stanbul'dan ayrlmadan nce byn kesti. Maiyetine, "Benim gibi yapmak zorunda deilsiniz" dedi. Ama Gazi'yi byksz grenler, bryklarn kesmeye balayacaklard. .. Bursa zerinden 10 Ekimde Ankara'ya dnd. 11 Ekim 1927'de kinci Tp Kongresi toplanmt. Bir sre kongreyi izledi. Trkiye'nin nc Blm 283

cann yakan tp sorunlar konuuluyordu. Stma ile byk sava balamt. alkan doktorlar frengi, trahom, verem, czzam ile mcadeleyi de srdryorlard. Anadolu'da alan doktorlar, halkn bu hastalklarn bulac olduunu bile bilmediini akladlar. Yzlerce yllk bilgisizlii birka ylda ykmak imknszd. Ama ykmalydlar. ALFABE devriminin yaplmamas birok kii gibi Ahmet Cevat Emre Beyi de zmekteydi. Arap alfabesinin Trk diline hi uymadn belirten, kantlayan bir dizi yaz yazd. Vakit gazetesine yollad. Yazlar Ekim 1927'de yaymlanmaya balad. Dizi, Mays 1928 e kadar srecek, alfabe konusunu sekiz ay gndemde tutacakt. Gazi smet Paa'ya bu yazlar okumasn syledi. smet Paa dedi ki: "Dikkatle okuyorum" ANKARA ok hareketlendi. Halk Partisi'nin kinci Byk Kongresi
2306

15 Ekim 1927 gn saat 10.00'da TBMM'de toplanacakt. llerden gelen delegeler btn otelleri, hanlar doldurmutu. Yer bulamayanlar arkadalar misafir ediyorlard. Saat 09.00'dan balayarak salon, basn balkonu ve dinleyiciler blm dolmaya balamt. Davetliler ve kordiplomatik de geldi. Sana 10.00'a doru Meclis Bakan, Babakan, Bakanlar, milletvekilleri de eksiksiz olarak yerlerini aldlar. Herkes koyu renk giysiliydi, nemli gnlerde koyu renk elbise giyme alkanl yerlemi, dank, kuralsz, alaturka dzen sona ermiti. Gazi tam saat 10.00'da salona girdi. Btn salon, davetliler, kordiplomatik, dinleyiciler, tutanak ktipleri ve basn mensuplar ayaa kalktlar. Srekli alklar eliinde ar admlarla bakanlk krssne kt, kongreyi at: "Efendiler! Cumhuriyet Halk Partisi'nin byk kongresini ayorum."
231

Ksa bir konuma yapt. zellikle u hususu belirtti: "Gemie ait vakalar ve olaylar hakknda aklamalarda bulunmak ve yllardan beri devam eden faaliyet ve icraatmzn mil284 nc Blm letimize hesabn vermek grevim olduu kansndaym. Olaylarla dolu olan 9 yllk bir dnemin tarihine temas edecek aklamalarm uzun srecektir. Beni hogreceinizi mit ederim" Yerini Bakan Vekili smet Paa'ya brakt. smet Paa bakanlk krssne geldi. Kurultayla ilgili baz ilemlerden sonra sz Gazi'ye verdi. Gazi konuma krssne geldi. Ayakta NutuKu okumaya balad. Tarihi, yapan anlatmaktayd. Herkes kulak kesildi. Gerekli belgeleri Bakanlk Divan yesi Ruen Eref Bey'e uzatyor, o okuyordu. Bylece her saptamasn, durumu ve olay belgeliyordu. Gazi, ibret

alnacak dersler,{ deneyler, inanlmas g olumlu-olumsuz olaylarla dolu olaanst bir sreci ve bu dnemin kk ve byk insanlarn deerlendirmeye balamt. Derin sessizlik iinde Gazi'nin, daha dorusu tarihin sesi tnlyordu. NUTUK'un okunuu gnde 6 saatten alt gn, toplam 36 saat 31 dakika srd. 20 Ekim 1927 gn saat 20.15'ti. Gazi Nutuk'un sonuna gelmiti: "Efendiler, bu beyanatmla, milli hayat son bulmu sanlan byk bir milletin, bamszln nasl kazandn ve ilim ve fennin en son esaslarna dayanan, milli ve ada bir devleti nasl kurduunu ifadeye altm. Bugn ulatmz sonu, yzyllardan beri ekilen felaketlerin dourduu uyan ve bu aziz vatann her kesini sulayan kanlarn bedelidir. Bu sonucu Trk genliine emanet ediyorum."

Bu ifade, bir millet atasnn, devlet kurucusunun gelecek kuaklara vasiyeti niteliindeydi. Sonra dorudan genlie seslendi: "Ey Trk genlii!" Birinci vazifen Trk bamszln, Trk Cumhuriyetini sonsuza kadar korumak ve savunmaktr..? nc Blm 285 Meclisin dikkati, duyarl daha da artt. Baz milletvekillerinin gzlerinin yaard grlyordu. Hitabenin sonuna yaklarken Gazi'nin de heyecanland, gzlerinin dolduu grld. Saat 20.25'te Nutuk'un okunuu, genlie sesleni ile son buldu.
232

Herkes ayaa frlad. Gazi herkesi bayla selamlayarak krsden indi, alk tufan iinde salondan ayrld, yukar kattaki odasna kt. Alk tufan hl sryordu. KURULTAY iki gn daha srd. Partiyi tanmlayan drt ilke kabul edildi:

Cumhuriyetilik, halklk, milliyetilik, laiklik Saffet Arkan, Recep Peker, Cemil Uybadin, Dr. Refik Saydam, M. Necati, Celal Bayar, Fuat Bulca, Kazm Hsn (Konya) ve Nafiz (Erzurum), Genel Ynetim Kuruluna seildiler. Genel Bakan vekilliini smet Paa srdryordu. Genel Sekreterlie Saffet Arkan getirildi. Gazi Nutuk'u bastrp oaltma ve satma yetkisini, havacl destekleyen Trk Hava Kurumu'na verdi. Kitap 1927 yl bitmeden 100.000 adet baslacakt. Yakn tarihle ilgili nemli btn olaylar, ilk kez bu ok nemli eserde belgeleri ile birlikte aklanyordu. Olaylarn iinde yaam olanlar bile okuyunca olayn bykln, iyzn daha iyi anlayarak olup bitene aacaklard. Zaferleri ve baarlar kendine mal etmiyor, arkadalarna datyordu. 28 EKM 1927 Cuma gn ilk nfus saym yapld. Bunun
233 234

iin uzun hazrlk yaplm, uzman olarak Belika'dan Jacquard, svire'den Dr. Brunschweiler arlm, binlerce grevli yetitirilmiti. Sokaa kmak yasaklanm, gvenlii korumak iin nlemler alnmt. Sokaa kma yasa ilk kez uygulanyordu. Halk bir gnlk yasak iin gnlk yiyecek iecek satn ald. Trkiye nfusu sayld: 13.648.270 286 nc Blm Hepsi yzlerce yllk yurt kardeiydi. Cumhuriyet bunlarn yurtseverlik evresinde bir millet olmalarn, Cumhuriyeti ve ada uygarl paylamalarn diliyordu. Milletleme balamt. Kimse kimsenin asln sormuyordu artk. Soran ok ayplanyordu. Kim Trk, kim erkez, kim Krt, kim Bonak, bunu merak eden belki birka yal mahalle kocakars kalmt. Onlarla birlikte bu merak da bitecekti. Herkes yurttat.
2 35

GAZ yazar milletvekillerini iftlik istasyonunun st katnda le yemeine armt. Kkten gelen sofraclar sade ve zarif bir sofra hazrlamlard. Tabii iki yoktu. Hepsi Nutuk'u eitli alardan vdler. Gazi dedi ki: "vglerinize teekkr ederim ama okurken nemli bir yanlmn farkna vardm. Yer yer ok adal bir dil kullanmm." Falih Rfk Bey, "Evet." dedi, "..biraz Namk Kemal slubunu anmsatyor" Yakup Kadri Bey, "Osmanlca mparatorluk diliydi" dedi. Mahmut Soydan bu sz daha at: "Tabii millet gibi dil de kozmopolitti, karmakt" Ruen Eref Bey, "lk frsatta dili de milliletirmek zorundayz Paam" dedi. Falih Rfk Bey, "Bunun iin ncelikle alfabe sorununu ele almak gerek" diye hatrlatt. Yunus Nadi Bey sordu:

"Bu i bir ara konuuluyordu. Sonra kald. Yoksa vaz m getiniz?" . Gazi, "Hi vazgeer miyim?" dedi, "..smet Paa'y ikna edemedim. Enver Paa'nn alfabe deneyi dn patlatm. Bir kere ikna oldu mu da, bilirsiniz, ii herkesten salam tutar. Bu hafta onunla greceim." Dil ve alfabe konusunu konumaya devam ettiler. Gazi'nin al-, fabe konusunda hayli bilgi derlemi olduunu, bu konuda yaymlanm birok yazy dikkatle okuduunu anladlar. nc Blm 287 SMET PAA Gazi'nin ricas zerine, alfabe konusunda resmi olmayan bir alma yaplmasna raz oldu. Gazi M. Necati Bey'i ard. Durumu anlatt: "Babakann rzas var. Konudan anlayan birka kiilik bir kurul kur. Alfabe konusunu olumlu olumsuz yanlaryla incelemeye, baz esaslar belirlemeye alsnlar. Vakti gelmeden konuyu yaymayalm.
235a

Bir aama olarak milletleraras rakamlar kullanmay zorunlu klabilir miyiz? Bunu bir dnn." "Peki efendim." "ok nemli bir konu da halkn eitimi. retmenler Birlii'nin kurslarn, halk dershanelerini, doktorlarn ve arkadalarnn kyleri ziyaret etmelerini, baz aydnlarmzn verdii konferanslar takdirle, teekkrle izliyorum. Hepsi ok gzel. Ama kalc, sistemli, yaygn bir zm bulmal, bu almalar kurumlatrmalyz. Halk eitmeyi baaramazsak nasl uygar olacaz? Hep byle mi kalacaz?" M. Necati Bey ve birka arkada bu iki konuda sessizce alacaklard. CUMHURYET'in drdnc yldnm, btn yurtta byk trenler ve gsterilerle kutland. Okullarn btn izci oymaklar ilk kez Ankara'da toplandlar. Binlerce izci yzlerce bayra dalgalandra dalgalandra geecek, byk heyecan yaratacaklard.

Birok yerde Cumhuriyet balolar yapld. Dn iin bile kadnlarla erkekler biraraya gelmemiti ki. Balo nedir bilen azd. Bu nedenle birok komiklik, rklk, yanllk oldu. Ama elenildi. Birlikte elenme konusunda kk de olsa bir gelime kazanld. Ka-g azald. Toplu elenceleri gzelletirenler, canlandranlar retmenlerdi. Valiler, kaymakamlar btn zel gnlerde ve trenlerde retmenlere protokolde yer veriyor, byk sevgi ve sayg gsteriyorlard. Ankara'da TBMM'nin nnde byk bir geit treni yapld. Cumhuriyet ordusunu temsil eden eitli birlikler, svariler, toplar, aralar, izciler ve uaklar izleyenlere gurur verdi. ikinci Atatrk ant da bugn Konya'da trenle ald. Ankara'da Cumhuriyet balosunu dzenlemeyi bu kez Trk Oca Genel Merkezi stlenmiti. Gazi, Meclis Bakan, Babakan, 288 nc Blm

Bakanlar, milletvekilleri, komutanlar, st yneticiler, davetliler, kordiplomatik katldu Birok elilik Ankara'ya tanmt. Geride ingilizler, Franszlar ve italyanlar kalmt. ok dzeyli, k, baarl bir balo oldu. YEN MECLS 1 Kasm 1927 gn en yal yenin bakanlnda topland. Meclis Bakanlna Kzm zalp, Cumhurbakanlna ikinci kez Gazi M. Kemal Paa seildi. Cumhurbakan yemin ettikten sonra nc Dnem birinci toplanma yln ksa bir konumayla at. Yeni Meclis'e baarlar diledi. iddetle alkland. Yeni bir drt yl balamt. GAZI Babakanla yine ismet Paa'y atad. smet Paa'nn Yavuz zrhlsnn onarmyla ilgili ilemler hakknda baz kukular vard. Denizileri Bakan hsan Bey'i yeniden Bakan semedi. Denizileri Bakanln kaldrmay, Ticaret ve Tarm Bakanlklarn
00

ktisat Bakanl ad altnda birletirmeyi dnyordu. Gazi Bakanlar Kurulu listesini onaylayarak Meclis'e sundu. Hkmet 5 Kasmda gven oyu ald. KAYSER Bnyan'da Bnyan elalesinden yararlanlarak elektrik retmek iin 1926 ylnda bir irket kurulmu, hidroelektrik santralnn temeli atlmt. Yapm bitmek zereydi. 1.300 kw. gcnde olacakt. Bnyan', Kayseri'yi ve Talas' aydnlatacak, kalan enerji sanayiye verilecekti. Bnyan'da Sanayii Tevik Kanunu'ndan yararlanarak bir de kk bir mensucat (iplik) fabrikas yaplmt. ncs Ahmet Rfat Bey'di (alka). Bnyan Mensucat Fabrikas 6 Kasm 1927 gn gzel bir trenle iletmeye ald. ki hafta sonra da Samsun-Amasya demiryolu hizmete girdi. ki haber de bata Gazi olmak zere btn ynetimi ve yurtseverleri sevindirdi. aklan tek ivi bile toplumu mutlu ediyordu.
2 36 2 37

HAYAT dergisinde Fuat Kprl 'lim ve Mefkure' balkl yazsnda zetle yle yazmaktayd: nc Blm 289 "Henz milliyet duygusunu duymayarak, sadece mmet vicdanna, mmet uuruna malik bir toplum ancak ortaal bir varlktr. Byle bir varlk iinde serbest dncenin yeri yoktur ki orada ada anlamda bilim var olabilsin... Birka yl ncesine gelinceye kadar eyhlislamlk tekilat karsnda serbest dnmeye ve serbest dnceleri aklamaya imkn var myd?.. Trk milleti ancak kendi milliyetini idrak ettikten sonradr ki egemenliini kendi eline ald ve milliyet esaslarna dayanan bir milli devlet kurmay baard. Memlekette ada bilimin gelimesi ve ilerlemesi ancak bundan sonra mmkn olabilecektir? * DOKUZ GN sonra, 17 Kasm 1927 Perembe gn g bakmndan
237

stanbul Radyosu'nun ei olan Ankara Radyosu da yayna balad. "Heeeeey!" stanbullularn yaad sevinci Ankarallar ve yakn ileler de yaad. Doru Trke syleyi yaylacak, arklar yaygnlaacak, yeni bilgiler renilecekti. nl sanatlar, dnrler, uzmanlar eve misafir gelmi gibiydiler. Bu herkesi heyecanlandryordu. Programlar mzik ve dz konumalardan oluuyordu. Konumalarn hepsi halk eitmeyi, bilgilendirmeyi, aydnlatmay amalyordu. Mzik programlar da aklamalyd. Radyo ksa zamanda aile reisi olacak, -televizyon gelene kadarba kede yer alacakt. * 27 KASIM 1927 gn Ankara bir bayram daha yaad. Ulus meydanndaki Zafer Ant trenle ald. Yeni Gn gazetesinin ve Ankara Belediyesinin elbirlii ile yaplmt.
2371

Milli Mcadaleyi ve zaferi temsil eden bu ok gzel ant Krippel'indi. Yksek kaide zerinde zaferi temsil eden atl Gazi vard. gen biimindeki alt kaidenin bir ucunda nbeti Mehmetik, bir ucunda savaa hazr Mehmetik, nc ucunda ise mermi tayan mbarek Anadolu kadn bulunuyordu. Kaidelerin uygun yerlerinde Kurtulu Savayla ilgili yazlar ve oyma figrler yer almaktayd. 290 nc Blm
2 3 70

Ankarallar ant dne dne seyredebilmek iin gnlerce Ulus Meydanna tand. Ant Ankara'ya gelenleri uyaryordu: Bir devrim bakentine geldiniz! HKMYET-1 MLLYE gazetesinde "Almanya'da renim gren gencin Trkiye'ye dnd" haberi yer almt. Gazi'nin dikkatini ekti. "Bu ocuklarla konumak isterim" dedi. kisi res

samd. Istanbulda kalmlard. nc gen Cevat Memduh Altar'd. Leibzig Konservatuvar'nda mzik kuramlar ve tarihi renimi grmt. Zeki Ungr kendisini Musiki Muallim Mektebi retmen kadrosuna almt. imdilik okulda kalyordu. Onu kolayca buldular. Zeki Bey'le birlikte kke geldi. Yirmi drt yandayd, heyecandan zangr zangr titriyordu. Az sonra bir efsane ile karlaacakt. Gazi merdivenden indi. Zeki Bey, "Paam, emrettiiniz genci getirdim" dedi. "Gel bakaym ocuk." Salona getiler. "Otur." Oturdu. Hl titriyordu. "Anlat, Almanya'da neler yaptn, ne renimi grdn?" Anlatt. Cevat Memduh Altar'n mzik bilimi renimi grdne ok memnun oldu. "Seninle yine greceiz." Ksa zaman sonra aracakt. nc Blm 291

1927 YILI sonunda Birinci Umumi Mfettilie Diyarbakr milletvekili Dr. brahim Tali Bey (ngren) atand. Umumi Mfettiliin blgesi Elaz, Urfa, Hakkari, Bitlis, Diyarbakr, Siirt, Mardin ve Van illeriydi. Bir sre sonra Ar ili de eklendi. * Dr. brahim Tali Bey milletvekilliinden ayrlarak yl banda merkezi Diyarbakr olan yeni grevine balayacakt. Bu arada Genel Sekreter Tevfik Byklolu da Moskova Bykeliliine atanm, yerine Dilerinde alan Hikmet Bayur getirilmiti. Hikmet Bayur |Gazi'nin Milli Mcadele'nin bandan beri tanyp birlikte alt nclerdendi. ok ciddi bir aratrmacyd. Srekli okurdu. Gazi ile ok verimli bir alma dzeni kuracaklard. 1927 YILI can skc bir olayla bitti. smet
237

Paa Gazi'yi ziyarete geldi. zgn, gergin bir hali vard. "Senin bir skntn var." "Evet." I r*. "Nedir?" "Denizileri eski Bakanmz hsan Bey'den y ikyetiyim." "Hayrola?" "Yavuz zrhlsnn onarm iinde, yetkisi dna kt, ii yapacak irket lehine kendi bana baz kararlar ald anlald." Gazi ok ard. Tek kuru iin titrenirken byle bir ey yaplm olmas inanlmayacak bir olayd. "Bunu nasl yapabilir?" "Ben de inanmakta byk zorluk ektim. Yazk ki doru." "Ne yapmay dnyorsun?" "Yce Divan'a vermek istiyorum." Bu imdiye kadar hi gerekmemi bir yoldu. Gazi sknt iinde ayaa kalkt. Topu diye tannan hsan Bey Milli Mcadele'nin nclerindendi.
HikmetBa ur

ilk mcadele arkadalarmzdan biridir. Ama gereini yap. Suluysa akbetine katlanr. Deilse, erefiyle aramza dner" Grmezden gelmek, ertelemeklsz konusu olamazd. Gazi Cumhuriyetin temel zelliini aklamt: "Cumhuriyet fazilet rejimdr. 292 nc Blm Yl: 1928 1 Ocak 1928-31Aralk 1928 YEN YILI kutlama deti daha da yayld. Kutlamalar byk ehirlerde ailece gidilebilecek gazinolar ve lokantalarda da yaplmaya balad. Yer yer kadn berberleri alyordu. Birok kadn alma hayatna, ii, memur, tezghtar, ynetici, tccar olarak katlyordu, niversitede okuyan kzlar yaknda mezun olacaklard, ilk doktorlar, ilk mhendisler, ilk kimyagerler, ilk hkimler olarak hayata atlacak, erkek-egemen toplumu sarsacaklard. YAVUZ'un onarm konusu Meclis'e tand.
238

ihsan Bey heyecanl, uzun bir savunma yapt. Milletvekilleri de heyecanlyd|lk kez bir Bakan susuz grecek ya da Yce Divan a yollayacaklard. Topu hsan Bey savunmasn yle bitirdi: "Muhterem arkadalarm, anl Yavuz zrhlsnn onarm ile ilgili iddialar hakkndaki savunmam burada bitti. imdi yksek Meclisinizden beni Yce Divana sevk etmesini istiyorum. nk aleyhimde ileri srlen ve beni ok yaralayan bu sulamalardan ancak Cumhuriyet hkimlerinin karar ile temize kabilirim. Onun iin son bir dostluk gsteriniz ve beni Yce Divan'a veriniz." Birok arkadann gzleri doldu. Meclis, eski Denizileri Bakan|IMilli Mcadele nclerinden ve ounun yakn arkada hsan Beyin (Eryavuz) dokunulmazln kaldrd, Yce Divan'a sevkedilmesine karar verdi. Bu olay nfuz ticareti yapan milletvekillerini rktt. Nfuz
239

ticaretiyle mcadele ettii iin kzdklar smet Paa'ya daha da kzdlar. BRNC UMUM MFETT ibrahim Tali Bey Diyarbakr'da iba etmiti. Blgenin sorunlarn doru saptayp zmler retecek bir kadro oluturuyordu. Merkezi Erzincan'a alnan 3. Ordu artk kendi grevleriyle uraacakt. H nc Blm 293 Sekiz ilin geliimi, slah ile ilgili almalar, iller aras egdm, herkesi uygarla, huzurlu yaaya kazanmak gibi grevleri Umumi Mfettilik karlayacakt. Mfettilik emrine btenin elverdii oranda nemli bir denek ile otomobil, kamyon gibi aralar verildi. Btn blge iin yol, kpr, okul, hastane, salk merkezi, karakol, kla, hkmet kona, lojman yapm hakknda bir program yapld. Bu programda Dersim de yer alyordu. Bazlarnn yapmna vakit geirmeden balanacakt.

En etkili, yararl zm, blgenin kuzeyden ve gneyden demiryolu ile memlekete balanmasyd. BR MLLETVEKL M. Necati Bey'e stanbul'dan gelirken kk bir kitap getirdi: "Yeni yaymlanm. ok ilgin. Buna bir gz at." "Peki." Kitap Beyaz Zambaklar Memleketinde adn tayordu. Grigori Petrof adl bir Rus yazarnnd. Trkeye Ali Haydar Bey evirmiti. Yazar Finlandiya'nn uyann anlatyordu. M. Necati Bey kitab antasna koydu. Akam erkenden yatt, kitaba yle bir gz att. Uykusu kat. Okuyup bitirdi. Sabah Bakanla kitapla birlikte geldi. Btn st yneticileri toplad. Kitab gsterdi: "Kitap Snelman adndaki bir idaalistin ve ona inananlarn, kk, yoksul, sarho Finlandiya'y nasl uyandrdklarn anlatyor. Bizim bir yazarmz da bizi yazmalyd. Bizim idealistlerimiz

Finlandiya'dan iki kez daha byk, yz kez daha geri, stelik sava yan, ortaada yaayan, okuryazar yok denecek kadar az, bir ksm insanlar ilerlemeye direnen bir lkeyi uyandrmak, aydnlatmak, dze karmak iin yokluk iinde rpnyorlar. Demiryolcular dalar deliyor, rmaklar ayorlar. Doktorlar, retmenler, fen memurlar, tarmclar bir gn bile dinlenmiyorlar. Salgn hastalklarla, bataklklarla, bilgisizlikle bouuyorlar. Klalar yurtta yetitirmeye abalyor. Btn lke ar kovan gibi. Ama bu olaanst yurtseverleri, zverili insanlarmz, halk uyandrma, aydnlatma mcadelesini, bu adalama idealini, bu byk abann hikye294 nc Blm sini, ne yazk ki bizim hibir yazarmz yazmad. Bizim uygarlama savamz yazlana kadar Petrof 'un bu kitabn okuyunuz." Her yeni atanan retmene baar dileyen bir mektup yazmak-jj

tayd. Bundan sonra bu kitab da armaan olarak gnderecekti. Kitap hakknda ok gzel yazlar yazlacak ama kimse benzeri bir eser yazmak iin kaleme sarlmayacakt. * HKMET BAYUR Gazi'nin bekledii haberi verdi. stanbul Sleymaniye camisinde hutbe Trke okunmutu (3 ubat 1928). Gazi bu konuya 7 ubat 1923'te Balkesir Zaanos Paa camisinde deinmi, hutbenin Trke okunmas gerektiine iaret etmiti. Hatipler hazr Arapa hutbe metinlerini okurdu. Halk da yzyllardan beri hibir ey anlamadan dinlerdi. Hutbe konusu Meclis'te de ele alnm, grme konusu olmu, Diyanet leri Bakanlnn Trke hutbe metinlerini hazrlamas zaman almt. 51 hutbe hazrlanm ve bir kitap olarak baslmt. Artk Trke hutbe dnemine girilmiti. Hutbe bin yl sonra Anadolu'da amacna ulamt.
239

Hikmet Bey dald. Bu geliimin byk nemini, anlamn dnyordu. M. Kemal adnda bir nder, bin yllk yanl dzeltmiti. Gazi birden sordu: "Ezan Trke okunamaz m?" Hikmet Bey ard: "Bilmem ki." "Ezan bir ar deil mi? Trkleri ibadete, kullua, Allah'n huzuruna Trke armak, ezann hikmetine daha uygun dmez mi? Neyse. Baka ne var?" Genel Sekreter Hikmet Bey i ve d olaylar sunuyordu. "Bir kadn avukatmz dn stanbul'da ilk durumaya girmi." Gazi gld: 'Hkimlerin yzlerini grmek isterdim." "Anadolu-Badat demiryolunun satn alnmas ilemi tamamlanm efendim." "Bu smet P a a n n baars. Bu byk i bir kuru bor almadan baarld" "Acnacak bir bte ile bunlar baarmak, olaanst bir olay"

"Boa tek metelik bile harcamadk da ondan." nc Blm 295 "stanbul Ar Ceza Mahkemesi, suikast Hac Sami etesinden kiinin idamna..." "Onu ge." "Ankara Palas Nisanda alabilecekmi." "Buna ok sevindim. Yabanc misafirlere mahcup oluyorduk. Afgan Kralnn geliine yetiecek demek ki. ok iyi. Haydi birer kahve ielim." ANAFARTALAR caddesinden Bendderesi'ne inen yokuta, sol yanda, iki tiyatro binas ald. lki Bitlisli'nin Tiyatrosu diye tannd. Daha ok tuluatlar geliyordu. Seyircileri erkeklerdi. kincisi \ dzgn, zenli bir binayd, Cumhuriyet Tiyatrosu adn tayordu. Buraya varyete gruplar ile stanbul'un ciddi tiyatro topluluklar gelirdi. Seyircileri genellikle ailelerdi. Tiyatro binasnn az ilerisinden Bendderesi akyordu. Gr ve
2390

temiz bir dereydi. Tiyatro ile dere arasndaki alan byk aalarla dolu bir imenlikti. Bu gzel yerde yazn, beyaz rtl masalaryla Cumhuriyet Gazinosu alacak, bu gzel baheye herkes gelecekti. Eski Meclisin karsndaki ehir Bahesi'nin ak ksmnda yazlar, kapal ksmnda klar filmler gsteriliyordu.. Karsndaki kede stanbul Pastanesi alm, birok aydnn buluma yeri olmutu. Ankara kasaba olmaktan kp ehir oluyordu. Yeni ngiliz Bykelisi G. Clerk son raporunu yle bitirecekti: "Bakente tanma eilimi gittike artyor? SMET PAA Behi Erkine telefon etti: |" "Kayseri-Sivas demiryolu ne durumda, neredeyiz, i nasl gidiyor, bir ihtiyacnz var m?" "Yapm durmakszn yryor. Engebeli bir araziden geiliyor ama i aksamyor. Bir eye ihtiyacmz yok. Zamannda Sivas'a

ulaacaz." "Teekkr ederim." Durumu sevinmesi iin Gazi'ye bildirdi. Gazi, "Akam size geleyim" dedi. Yemek neeli geti. Sofraya ocuklar da katlmlard. Yemekten sonra iki paa alma odasna ekildi. 296 nc Blm ktidar, tznde deiiklik yapm, devleti laik olarak tanmlamt. Oysa Anayasada hl laiklie aykr, laiklikle badamaz, uzlamaz maddeler vard. Anayasada dzeltim yapmay kararlatrdlar. Laik olunmadan ne bilimsellik, ne sosyal devrimler, ne kadn erkek eitlii, ne dnce zgrl, ne de demokrasi olurdu. Bunlarn glgesi, sahtesi bile olmazd. Giderek ak ya da kapal smrge olunurdu. Mslmanln btn itikat ve ibadet kurallar yrrlkteydi. Kurallarn yrrlkte olduu bir yer de smet Paa'nm eviydi.
2 3 90

Annesi de ei de be vakit namaz klyor, btn dini gerekleri aksatmadan yerine getiriyorlard. Bunu sessizce, gsteriten uzak bir biimde yapyorlard. Anayasa ile ilgili hazrl smet Paa yrtecekti. 5 NSAN 1928 Perembe gn Halk Partisi grubu anayasada yaplmas dnlen laiklikle ilgili deiiklikleri oybirlii ile uygun gordu. Konu, smet Paa'nn ve 120 arkadann imzalad bir kanun tasars halinde Meclise getirildi. Gerekede u nemli cmleler yer alyordu: "ada uygarln kamu hukukunda, ulusal egemenliin meydana kmasna dayanak olacak en gelimi devlet eklinin laik ve demokratik cumhuriyet olduu kabul edilmitir... Din ile devletin (dnya ilerinin) ayrlmas prensibi, devlete ve hkmete dinsizliin desteklendii anlamn kapsamna almamaktadr..."
239d

Anayasa komisyonunda yaplan incelemeden sonra deiiklik tasars 10 Nisan gn genel kurulda ele alnd. Anayasnn 2. maddesinden, "Trkiye devletinin dini slam dinidir" ile 26. maddesinden "eriat hkmlerinin uygulanmas" fkralar karld. Milletvekilleri ve Cumhurbakan "vallahi" diye yemin ederlerdi. Yemin maddelerinden bu szck karlarak, yerine "namusum zerine sz veririm" deyii getirildi. Artk anayasa da laikti. HKMET BAYUR kapy tklatp girdi. Gazi alma masasnn banda kaln bir kitab, ize ize okuyordu. "Gelebilir miyim?" nc Blm 297 "Buyrun." "Anayasa deiiklikleri oybirlii ile kabul edilmi. Artk anayasa bakmndan da laik bir devletiz efendim." "Teekkr ederim. Otur. Birka eksiimiz daha var. Onlar da
2396 2 40

tamamlaynca, gven iinde ok partili hayata geebileceimizi mit ediyorum." Hikmet Bey oturdu: "Aslnda kt bir haber vermek iin geldim" "Syleri* I | "Yce Divan hsan Bey'i sulu bularak iki yl hapse mahkm etti." Bir sessizlik oldu. Gazi zlmt. Dedi ki: "Tereddt olanlar vard. Biri de bendim. Demek ki smet Paa haklym. Devletin her kuruunda yoksul halkmzn hakk var. Bu hakk korumak her dzeydeki devlet grevlisi iin kutsal bir devdir." 17 NSAN 1928 Sal gn Ankara Palas trenle hizmete ald. Plan ve yapm Mimar Vedat Bey balatm, Mimar Kemalettin Bey tamamlamt. Vedat Bey vgyle, Kemalettin Bey vg ve rahmetle anld. ok gzel bir otel olmutu.

Giri katnda blmlere ayrlabilir, byk, gzel, zenli bir salon vard. Binann arkas gzel bir bahe olarak dzenleniyordu. st katlarda iyi denmi eitli odalar bulunuyordu. Zemin katta gece kulb olacak byk bir yer ayrlmt, f 298 nc Blm Yapm denetleyen kurul yeleri, davetlileri kapda karladlar. Kk bir orkestra alyor, k giyimli, iyi yetitirilmi garsonlar davetlilere ikramda bulunuyorlard. Garsonlar Park Otel ile

Tokatlyan'n ef garsonlar

eitmi, metrdotel grgsn artrsn diye Viyana ve Paris'e gnderilmiti. Uygar bir otele, buluup konumak iin dzeyli bir yere duyulan byk ihtiya sona ermiti. Bu olay zellikle hanmlar mutlu edecekti. ay saatlerinde Ankara Palas'ta buluacaklard.

lerleyen bir saatte Gazi de geldi. Otelin yapm srasnda birka kez gezmiti. Kurul yelerini kutlad: "Teekkr ederim. ok gzel olmu. Sonunda yzmz ak edecek bir yerimiz oldu. Bu ylki Cumhuriyet balosunu burada veBR AY sonra da Musiki Muallim Mektebi'nin (ilerde konservatuvar) yeni binasnn temeli atld. Gazi yalnz maddi kalknmay kalknma saymyordu. nsan gelitirmeyen, s brakan, temelsiz bir kalknma olurdu o. Sosyal ve kltrel alanlarda da kalknmak gerekti. Hedef her alanda kalknma, ilerleme, gelime, ykselmeydi? Batllarn Kemalizm adm verdii adalama ve kalknma akmyla ilgili devrimler, atlmlar aama aama geliiyor, Gazi'nin ideali btnleniyordu. M. NECAT BEY Gazi'yi ziyarete geldi. Bilgi sundu: Milletleraras rakamlarn kullanlmas konusundaki almay tamamlamlard. Alfabe konusunda birok alfabeleri incelemi,
412

hayli yol almlard. Olgunlaan konuyu genel tartmaya amauygun olur diye dnmekteydi. "smet Paa kabul etti mi? Ne dedi?" "Alfabe konusunda ak konumad. Hem istiyor, hem ekiu yor gibi geldi bana" "Anladm. Halkn eitimi iin ne dndnz?" "Ksa sreli kurslarla, halk dersleri ile Arap alfabesini retmeye abalayarak halk okur-yazar yapmak mmkn deil Paam. Halkn okur-yazar olabilmesi, okumay srdrmesi iin dilimizin yapsna uygun bir alfabe yapmak zorundayz. Alfabe devrimiyle rrz. 241 ncBlm299 birlikte, okul olan her yerde Millet Mektepleri amay planladk. Bu mekteplerde hi okuma-yazma bilmeyen kadn erkek herkese okuma-yazma retilecek. Bu birinci dnem. kinci dnemde ise temel bilgiler ile yurttalk bilgileri verilecek. Bunun iin okullardan

ve retmenlerden yararlanlacak. Bu konuda ihtiyalarmz dikkate alan ayrntl bir program hazrland." Gazi "Teekkr ederim.." dedi, "..bu iyi bir are, nemli bir aama. Ama halk eitimi konusunda daha geni, kalc, kapsaml bir kurumu yine senin dnp gelitireceine inanyorum. Alfabe konusunu smet Paayla bir daha konuacam. Bu sorunu zmeliyim." STANBUL NVERSTES Tp Fakltesi dergisinde 'Lenfogranlomatoz' balkl, bir klinik aratrmas sonularna dayal bilimsel bir makale yaymland. Makale Kmile evki Hanm'nd. Kmile evki Hanm bilimsel aratrmas yaymlanan ilk Trk hanmyd. "Kim bu?" Daha Tp Fakltesini bitirmemi, alkan bir renci olduu anlald. Sayg duyup sevinenler de oldu. Ka-

d11n lari k.. .. mseyi.p ua rki as gelim e z ib unun Kmile evki Hanm diyenler de oldu. Kmile evki Mutlu Hanm ilk kadn patalog, ilk kadn profesr olacak, buna karlk kmseyenler arkalarnda hibir iz brakmadan kaybolup gideceklerdi. 14 MAYIS 1928 gn izmir gemisi iki sava gemisinin eliinde istanbul'dan ayrld. Afgan Kral Emanullah Han, uzun sren bir Avrupa gezisinden sonra, ei Kralie Sreyya ile birlikte Trkiye'yi ziyaret edecekti. Cumhuriyetten sonra Trkiye'ye gelen ilk devlet bakanyd. Hkmet karlama ve arlama iin ok zen gsteriyordu. Krala mihmandar olarak Orgeneral Fahrettin Altay ve Korgeneral Naci Eldeniz seilmilerdi. Mihmandarlar, Kabil Bykelisi, protokol grevlileri Kral ve eini almak iin basn mensuplar da birlikte Sivastopol'a gidiyorlard. 300 nc Blm
m

2424

17 Mays gn Ruslar Sivastopol'da Trk gemilerini ve kurulunu byk bir trenle karladlar. Ertesi gn de Kral ve Kralie iin gzel bir uurlama treni yaptlar. Kral, Kralie ve maiyeti zmir gemisine ktlar. Kral sivil giyimli, esmer, yakkl bir genti. Olduka iyi Trke biliyordu. Ei batl gibi giyinmiti. izmir gemisi, Boaz aznda be sava gemimiz ve uaklarca karland, top atlaryla selamland. Boaz'm iki yan misafirleri dostlukla selamlayan binlerce stanbullu ile doluydu. Vali bakanlnda bir kurul gemiye karak Krala ve Kralieye 'ho geldiniz' dedi. Haydarpaa'dan trenle uurlanan misafirler 20 Mays 10.30'da Ankara'ya ulatlar. Gazi, Bakanlar Kurulu ve devlet ileri gelenleri tarafndan karlandlar. Gazi ve Kral kucaklatlar. Gazi misafirlerini ak bir otomobille

Ankara Palas'a gtrd. Yolun iki yan mzrakl svariler, misafirlere sevgi gsterileri yapan Ankarallar ile doluydu. Yol Afgan ve Trk bayraklaryla sslenmiti. Gsteriler otelin nnde de srnce, Kral birka kez byk balkona karak halk selamlad. Emanullah Han dinlendikten sonra ankaya Kk'ne giderek Trkiye Cumhurbakann ziyaret etti. Birlikte Meclis'e geldiler. Meclis'te baz gazilere ve ehit yaknlarna stiklal Madalyas takma treni vard. Gazileri Bakomutanlaryla buluturan tren ok heyecan verici oldu. Bir gazi Meclis Bakanndan madalyasn aldktan sonra Gazi Paa'ya dnd. Madalyas gsnn sanda ldyordu. Dimdik durdu. Sa kolu yoktu, sol eliyle selam verdi. Gzlerinden ip gibi ya iniyordu. Heyecandan titreyen bir sesle, "Sa ol Paam!" dedi. Bu tek szckte Anadolu insannn deerbilirliini, vefasn,

balln, insanln anlatan bir kitap gizliydi. TBMM o gnf Milletleraras Rakamlarn Kabul Hakkndaki Kanun' tasarsn uygun grerek kabul etti. Arap rakamlarnn yerini ksa zamanda milletleraras rakamlar alacakt. Zaten birok ilemde milletleraras rakamlar kullanlyordu. On rakam ezberlemek sorun deildi.
nc Blm 301

Bu kanun yeni alfabe konusunu da yeniden, Meclis'te ve basnda geni olarak tartmaya at. Gazete ve dergiler alfabe konusuyla ilgili yazlar yaymlamaya baladlar. Kendiliklerinden Latin harflerinden Trke alfabe dzenleyenler de oldu. Anketler yapld. ou, Trk dilinin zelliklerine uygun, yeni bir alfabeden yanayd. Konu olgunlayordu. Arap yazsn savunan, Trk diline uyduflarak srdrlmesini isteyenler de yok deildi. Kimi de hat sanat (gzel yaz) lecek

diye ok zlyordu. Hat sanatnn geliip gzellemesinde Trk hat sanatlarnn byk emekleri vard. Birok devlet kurumu milletleraras rakamlar kullanmaya hemen balad. GAZ o akam misafirleri onuruna Ankara Palas'ta yz kiilik grkemli bir ziyafet verdi. Ankara Palas btn alanlar ile o akam byk bir snavdan geti. Snavdan hepsi baaryla ktlar. Grnt grkemli, ikram olaanst, hizmet harikayd. ki devlet bakan dostluk konumalar yaptlar. Afganistan Ankara ile dostluk andlamas imzalayan ilk lkeydi. Birok Trk subay Afgan ordusunu eitmekteydi. Afganistan da, genel olarak, Trkiye gibi ortaa yaamaktayd. Afgan Kral yanndakilerle konuurken bir yandan da davetlileri inceliyor, bu grnme imrendii anlalyordu.
242b

<

^^^^^j^m^4^^^^i^^^^^^

Gazi sabah Zeki

Bey'i ve Cevat Memduh Altar' ard. Marmara Kk'nde Kral ve Kralie erefine bir ay ziyafeti vermek, kordiplomatii de armak istediini syledi. Bir orkestrann ziyafet boyunca zarif paralar almasn istiyordu. Senfoni orkestrasndan yararlana- Marmara Kk 302 nc Blm rak kk bir orkestra kurulmasna karar verildi. eflii viyolonist Halil Onayman stlenecek, paralar Zeki Bey, Halil Onayman ve Cevat Memduh Altar seeceklerdi. Kral ve Kralie Ankara'da bir hafta kaldlar. Hazrlanan youn programa uydular. Etnografya Mzesi'ni, okullar, resim sergisini, hastaneyi, telsiz istasyonunu gezdiler. At yarna gittiler. Kral tenis oynad. Ziyafetlere katldlar. Ziyafetler verdiler. Son gn Gazi misafirlerini

iftlie gtrd. Havuz bitmiti. Halk havuzda yzyor, sandallara biniyordu. Gazi de halkn alklar, sevgi gsterileri arasnda Kral sandalla gezdirdi. Elenen halkla dolu byk baheyi de gsterdi. Marmara Kk'nde kordiplomatiin de katld bir ay ziyafeti verdi. Halil Onayman ynetimindeki orkestra ay boyunca gzel paralar ald. Bir dou lkesinde yaanan geliimin, bu serbestliin, bu yaama sevincinin, bu zevk inceliinin Kral ok etkiledii belli oluyordu. lkesi banazlk yznden ok sorunluydu. Kral ve ei 27 Mays gn stanbul'a byk bir trenle uurlandlar. stanbul'da birok yeri gezdiler ve 1 Haziran 1928 gn zmir gemisiyle Batum'a gitmek zere stanbul'dan ayrldlar. Kraln akl Trkiye'deki byk deiimde kalmt. TRKYE de olup bitenler Kral ok etkilemiti ama baz tutucu

evreler, adalama konusunda acele edildiini ileri srerek Gazi'yi ve hkmeti eletiriyorlard. Bu evrelere gre aceleye hi gerek yoktu, toplum zaten zamanla geliirdi. Devrimler, zorlamalar gereksizdi. Muhittin Baha Bey bu eletirileri aktaran arkadana, "Bat uygarl ortaadan kp da bugnk dzeye ka ylda gelebildi?" diye sordu. "En az yz ylda." Muhittin Baha Bey fkeyle hayali eletiricilere yneldi: "Be insafszlar! Bizim bu kadar bekleyecek vaktimiz, halimiz var m? Tabii acele edeceiz. Bunu idrak etmek iin zekya bile ihtiya yok." Sklmt. "Bunlar Anadolu bir yana, stanbul'daki kenar mahalleleri bile grmeyen, grdn anlamayan, halkn ilkelliine raz birtakm nc Blm 303 ruh tembellerinin dncesi. Kalk, dar kp temiz hava alalm.

Skldm." | DEMN oturmas, sindirilmesi iin birka nesile ihtiya vard. Yenileme sapa yerlerde trl biimler alyordu. islahiye ilesi byke bir kye benziyordu. Parti Mfettii Hilmi Bey (Uran) akama doru gelmi, yerleince dar kmt. Akam alacasnda kasabay dolayor, halkla konuuyordu. lede iki kahve vard. Biri azna kadar doluydu, tekinde kimse yoktu. Hilmi Bey'in tuhafna gitti. Mahalle bekisine bu iin srrn sordu. Beki srtt. Dolu kahveyi gstererek, "Orada garson kz alyor" dedi. Hilmi Bey kahveye yaklat. Gerekten, boyal, kara kuru, sska bir kz garson olarak almaktayd. Mteriler hayranlk iindeydi. Kimbilir ka yz yl sonra ilk kez aileleri dnda yz ak bir kz grmekteydiler. Bir soru sorunca kz yant bile veriyordu. Aman Allah! Hepsinin azlar kulaklarndayd.
242c

Hilmi Bey sessizce kahvenin cam nnden ekildi. AHMET CEVAT EMRE yazlarn biraraya getirip bir kitapk olarak yaymlamt. Gazi kitap grd. Hafta sonunda smet Paa'y kke rica etti. Kapda karlad. Bayavere, "ok nemli olmadka telefon balamayn" dedi. "Bastne." st kata kp alma odasna kapandlar. "Bugn alfabe sorununu enine boyuna tartalm, olumlu olumsuz, kesin bir karara varalm. Olur mu?" "Hay hay" Sofrac ara sra sessizce ieri giriyor, Gazi'ye kahve, smet Paa'ya ay getiriyordu. leyin peynir, ekmek, limonata getirdi. On sekiz yazy batan sona, dura dura, konuarak, baka yazlara da gz atarak, szlklere bakarak, dnerek okudular. Yazlar bitince bir daha konutular.
2 4 2d

Gazi, adalama, zellikle de milli egemenlik, demokrasi bakmndan okur-yazar bir halk ile bilgisiz br halk arasndaki byk, derin, tehlikeli fark somut rneklerle anlatt. Konumasn yle bitirdi: 304 nc Blm "Okuyamayan yazamayan, yurtta olamam bir halkla ortaa nasl yeneriz? Cumhuriyeti nasl koruruz? Salkl bir demokrasiyi nasl gerekletiririz? Dervi Vahdetiler, Ali Kemaller, Damat Feritler, eyh Saitler bunlar kolayca etkiler, banazla, hurafelere, yanllklara ynlendirir. Sonu, Cumhuriyeti bile tehlikeye sokar. Bence artk halka kolay bir okumayazma anahtar vermek zorundayz. Ge bile kaldk" f ismet Paaya bakt. Odaya kapanal yedi saat olmutu. smet Paa sakin bir tavrla "Haklsn" dedi. ff "Yani?" "Yeni bir alfabe hazrlamak ve uygulamak gerektiini kabul
243

ediyorum. Ama uygulamada aama aama, yava gidelim." Gazi iinden glmsedi. Zamana yaylm bir devrimin baarl olmayacan dnyordu. Bu konuyu sonraya brakt: "in o yann ayrca konuuruz." 20 MAYIS gn, Eitim Bakanlnn 'alfabe konusunu incelemek zeri bir kurulun kurulmasn* neren yazs Babakanlk ve Bakanlar Kurulunca kabul edildi. Dokuz kiilik bir kurul kurulacakt.
244

Bakanlar Kurulu bu almayla uyumlu olarak btn yurtta Millet Mekteplerinin alabilmesi iin hazrlk yaplmasn da uygun grd. Alfabe kurulu, baz yelerin yurtdnda olmas dolaysyla, ilk toplantsn smet Paa'nn bakanlnda ancak 26 Haziran 1928'de yapacakt. GAZ 4 Haziranda stanbul'a gidecekti!Gidecei gne kadar her akam alfabe sorununu gren, tartan, ekien yazarlar, dilciler,

eitimciler ile birlikte oldu. Hemen hepsi Latin harflerinden yararlanarak bir Trke alfabe yapmaktan yanayd ama aralarnda gr farklar bulunuyordu. Bir' ksm Trke alfabede de, Arapada ve Farsada bulunan her ses iin bir harf bulunmas gerektiini ileri sryordu. nk Arapa ve Farsa szcklerin ve kurallarn, ksacas Osmanlcann srp gideceini dnyorlard. Trkeciler ise alfabede yalnz nc Blm 305 Trk dilinde bulunan sesleri karlayacak harflerin olmasn istiyorlard. "Unutmayn, Trkenin alfabesini yapyoruz!" Yoksa yeni alfabe de Trk dilinin alfabesi olmayacakt. Yeni bir alfabe oluturmak zor, etin bir iti. Daha birok sorun vard. Ama kap aralanmt. Gazi'nin stanbul'a erken gitmesinin nemli bir nedeni vard,

nemli bir treni izleyecekti. Ankara'dan alfabe iinin yoluna girmesi dolaysyla nee iinde ayrld. 5 Haziran gn Haydarpaa'da Meclis Bakan Kzm Paa bakanlnda stanbul'u temsil eden yz kiilik bir kurul, tren birlii ve bando tarafndan karland. Perona indi. Valinin sunduu iekleri ald. Teekkr etti. Tren birliini denetledi. Gar nndeki meydanda binlerce stanbullu toplanmt. Alklar arasnda otomobile bindi. Yollar dolduran stanbullular skdar'a kadar otomobiline iekler attlar, sevgi gsterileri yaptlar. Yer yer yallarn ellerini aarak dua ettikleri grlyordu. skdar iskelesinde yal bir kadn polis kordonunu yararak ileri atld. Heyecandan titriyordu. Son gcyle barmaya alt: "Ey gne yzl Gazi, ihtiyar yamda beni dmann elinde brakmayan yavrum, ok yaa, ilelebet yaa!"

Gc tkenmiti. Yere ylp kald. Polisler koup kollarna girerek kaldrdlar. Gazi yal kadna iskeleye kadar elik etti. Gzlerinden ok duyguland anlalyordu. Geri dnp Stl yatna bindi. Yat hareket eder etmez Dolmabahe nnde bulunan sava gemileri top atlaryla ebedi bakomutanlarn selamladlar. Uaklar alaktan utular. Btn gemiler ddklerini ttrmeye baladlar. Kylarda, gemilerde, motorlarda toplanm binlerce stanbulludan sevgi lklar ykseldi.

Gazi ellerini sallayarak herkesi selamlyordu. Dolmabahe ile cami arasndaki rhtma kt. Polisler bu meydann evresinde bekleyen niversitelileri tutamad. Polis kordonunu paralayarak Gaziyi kuattlar. Erkek renciler apkalarn havaya frlattlar. Genlik ok cokundu.
245

306 nc Blm Bu gen, gzel insann vatan kurtardn biliyorlard. Milleti ortaan zincirlerinden kurtarmaya altn da ok iyi anlamaktaydlar. GAZ 9 Hazirana kadar grevlileri, kurullar kabul etti, dilcilerle konumalar srdrd. Kzlarn okullar tatil olmu, Dolmabahe'ye gelmilerdi. Afet Franszcasn ilerlettii iin ok memnundu. Ama okuldaki manastr disiplininden sklmt. Okula bir yl daha devam edecek, manastr disiplininden daha can skc bir olayla karlacakt. Kk Sabiha solgun, neesiz, yorgun grnyordu. Gazi Afet'e Sabiha ile ilgilenmesini, bu durumun nedenini renmesini rica etti. Yaknlarnn kk, byk her hastalna kar ok duyarlyd. 9 HAZRAN 1928 Cumartesi gn trenle ilgili sava gemileri Dolmabahe nnde sralandlar. Gazi balkona kt. stanbul'a bunun iin erken gelmiti. Saray halk rhtma dolutu.

Deniz kuvvetlerine ilk kez iki denizalt katlyordu. Denizaltlara 1. inn, 2. inn ad verilmiti. Denizaltlar Hollanda'nn Fejenoord tezghlarnda denizaitclkla ilgili son gelimeler dikkate alnarak yaplmt. 519 ton sust, 674 ton sualt tonajndaydlar. Trkiye Cumhuriyeti donanmasnn ilk denizaltlaryd bunlar. Hollanda'dan yola karak, Atlas okyanusunu, Cebelitark boazn, Akdeniz'i, Ege'yi, anakkale Boaz ile Marmara'y esenlikle geerek stanbul gelmi, byk sevinle karlanmlard. Gze ho grnen heyecanl bir trenle iki denizalt da deniz kuvvetlerine katld. Gemilere Trk bayraklar toka edildi. Sonraki iki denizaltya da Sakarya ve Dumlupnar adlar verilecekti. Milli Mcadele'nin drt zaferim temsil edeceklerdi. AFET Sabiha ile konumutu. Bilgi verdi: "Devaml atei varm."
2 46

"Niin bana yazmad bu ocuk?" W Gazi'nin btn neesi kat. Hemen Doktor Mim Kemal Bey'i davet etti: nc Blm 307 "Doktor, bunlar sava dnemi ocuklar. Hibiri iyi beslenmedi. Yar a yar tok bydler. Bunun da verem olmasndan korkuyorum." "Tela etmeyin efendim. Bakacam." "Aileleri bu ocuklar bana emanet etti. Ne gerekiyorsa yapalm." '|| Doktor Sabiha'y muayene etti. Sonucu Gazi'ye bildirdi: "Zafiyetti "Ne yapacaz?" "Bir sanatoryuma yollayalm. Alt ay iinde salna kavumu olarak dneceini sanyorum." Sabiha sanatoryuma gitmek istemiyor, mzldanyordu. Gazi kesin konutu: "tiraz dinlemem. Gideceksin. Bir an nce iyileip dnmeye bak. Alt ay nedir ki? Rzgr gibi geer."

Sabiha isteksizce "Peki efendim" dedi. Avusturya'daki bir sanatoryuma yolland. NEBLE iyi bir ailenin kzyd. Gazi'ye resimlerinden ve hikyelerinden hayrand. Yaknnda olmak istiyordu. Dolmabahe'ye sofrac yama olarak girmeyi baard. Temiz yzl, zeki, giriken bir gen kzd. Her ie kouyor, hepsini de incelikle ve doru yapyordu. Basofrac brahim Gven, Nebile'ye sofra hizmeti verebileceini anlad. Nebile'nin akll konumalar, incelik dolu hizmeti herkes gibi Gazi'nin dikkatini ekti. Bu greve niye girdiini de kulana fsldamlard. Nebile ile konutu. Bir zelliini rendi. Nebile'nin ok gzel sesi vard. ok gzel ezan okuduunu sylemiti. Gazi Hafz Yaar Bey'i artt. Birlikte dinlediler. pekten yumuak bir sesi, yree dokunan bir syleyii vard. Hafz Yaar Bey okuyuunu beendi. Gazi, iinde bir ihtiya belirince, Nebile'ye
2 4 63

ezan ya da Itrinin tekbirini okutup dinliyordu. Uzun sren kalabalk bir ziyafet akamyd. air, romanc ve nl hukuku Mithat Cemal Kuntay, ei ile Gazi'nin sofrasnda ilk kez bulunuyordu. Her eye zel sayg ile dikkat ediyordu. Bir destaninsann bu kadar alakgnll, iten ve zarif bir ev sahibi olabileceini hi dnmemiti. 308 nc Blm Saatler su gibi akp gemi, sohbet uzamt. Gne douyordu. Salona gnein ilk klar ve denizin prlts yansmaya balad. Bir sessizlik oldu. Gazi Nebile'ye belli belirsiz iaret etti. Nebile bir iskemlenin zerine kt. Bir sofrac byk avizeyi sndrd. Nebile derin sessizlik iinde ezan okumaya balad. Herkes huu iinde donup kald. Mithat Cemal Bey bir ara, ban kprdamadan, gz ucuyla Gazi'ye bakmaya cesaret etti. Gazi'nin gzleri ya iindeydi.
2 4 60

DR. HAYRI BEY Urfa'nn Suru ilesindeki Salk Merkezine atanmt, iki yl zorunlu hizmeti vard, istanbullu, iei burnunda bir doktordu. Atama emrini bildiren ynetici, "Salk merkezlerinde alan bir doktorun tatil gn, saati, gecesi gndz yoktur. Ona gre" dedi, ekledi: "Yanna cibinlik al." Suru'a geldi. Hava ok scak, tozlu, ehir bakmszd. Kaymakam toprak daml, iki gz bir ev bulmutu. Yataa akrep makrep kmasn diye karyolasnn ayaklarn ii su dolu kovalara koymasn tavsiye etmilerdi. Cibinliini ast. Geceler akrep korkusuyla bir ikence olacakt. Salk Merkezi tek katl ta bir evdi. Yeni almt. Baka doktor yoktu. Bir salk memuru ile yal bir erkek hizmetli ie balamt. Doktoru duyan hastalar gelmeye baladlar. ou Trke bilmiyordu. Kimi Arapa konuuyordu, kimi Krte. Hibiri okula

gitmemiti. Erkek hizmetli bu iki dilden at-pat anlad iin kararlamadan evirmenlik yapyordu. Merkezde on yatak vard. Onu da doldu. Yatmas zorunlu olanlar yere hasr serip zerine yatrdlar. Hastas olanlar gece yars bile eve gelip aryorlard. Haksz da deillerdi! Devlet uyur muydu!? Bu durumdan ikyeti iken nahiyelerden, kylerden, airetlerden de gelmeye baladlar. Kimisi kan ile, deve ile sabaha kar evin kapsna dayanyordu. Para veremedikleri iin utanyor, armaan olarak yumurta, peynir, krmz biber (isot) getiriyordu, yle aresiz, imdat isteyen gzlerle bakyorlard ki ikyeti, sknts azala azala bitti. inde hocalarn yaratmaya altklar gerek doktor canland, btn kimliim ele nc Blm 309 geirdi. Akamlar frsat bulduka Kaymakamlktaki ktipten Arapa, Krte renmeye balad. Bir arkadana mektup yazd:

"Beni tanyamazsn. Eski Hayri gitti, yerine baka biri geldi. Bunun nasl olduunu anlamadm. Hzma ve alkanlma ben de ayorum. Halk ok aresiz ve cana yakn buldum. Belki ondandr. Yardmm dokunsun diye ok alyorum. Pantolonum tsz. Boyunban attm, mintan giyiyorum. Bir kemanm olduunu imdi yazarken hatrladm. Sakal braktm. Ata atlayp kylere de gidiyorum. Fen memuru ile birlikte iki ky stmadan kurtarmay baardk. Bu byk olay oldu. Trahom kursuna katldm. Baz et, yz hareketleri ile desteklediim, Trke, Krte, Arapa, Sryanice ve Franszca karm emsalsiz bir doktor dili icat ettim. nanmayacaksn ama anlyorlar. Nasl anladklarn bilmiyorum. Can havliyle olsa gerek. Ben sana bir ey diyeyim mi? Saymz ok olsa btn bu salgn,

yaygn, yerel hastalklar da, bitlilii de, bilgisizlii de ksa zamanda yenip mahvedebiliriz. Yazk ki lde bir testi su kadarz. Birini iyi edince iimi bir huzur kaplyor. Anladm ki hocalarn anlatt hekimlik duygusu buymu. Yokluun, zorluun, yorgunluun, akrep korkusunun dl bu. Hepsini silip spryor!' BIR GUN Gazi Afete Bu terifattan, sklktan biraz bunaldm." dedi, ".Yarn kimseye haber vermeden buradan kaalm. ki saat zgr olalm." "Nasl kaabiliriz?" Anlatt. Afet ok gld. Ertesi gn Gazi'nin anlatt basit yntemle gvenlik emberini atlatp saraydan ktlar. Biraz yrdkten sonra bir taksiye atlayp Sarayburnu parkna gittiler. kisi de sade elbiseler giymilerdi. Gzlerinde gne gzlkleri, balarnda apkalar vard. Kimse tanmamt. Gazi iki kt helva ald. Kt helvalar yiyerek, nee

iinde yrdler, denizi gren bir sraya oturdular. "Oh, dnya varm" Afet okulla ilgili bir ansn anlatt: "Fransz retmenlerden biri derste, Fransz demokrasisi ile bizdeki durumu karlatrd" 310 nc Blm Gazi gld: "Ve benim diktatr olduumu syledi" "Byle, ak sylemedi ama bunu sylemek istedii anlalyordu. Ben de bir soru sordum" "Evet?" I "Fransa bugnk demokratik dzeye, byk Fransz ihtilalinden ka yl sonra ulat?" "Gzel. Ne dedi?" "Yant vereceini syledi ama bir daha bu konuya dnmedi." kisi de gldler. * Gazi "Bak Afet." dedi, "..Diktatr baka, bambaka bir eydir. Bat, Trkiye'yi de, Trkiye'de olup bitenleri de daha kavrayamad. Trkiye'nin zelliklerini bilmiyorlar. Bilseler Franszlar

ukurova'ya girmez, Yunanllar zmir'e karmaz, Ankara'ya kadar yollamazlard. Millet beni biraz hizmetim getii iin bir aile by olarak gryor ve sayyor. Bilirsin bizde aile by ok nemlidir. Benim gcm ite bu. Grdm sevgiyi, saygy, baz aknlar diktatrlk diye yorumluyor. Buna canmn skldn itiraf etmeliyim. Eskiden beri dndm yenilikler var. Bunlar birok insanla paylayorum. Uzlarsak uygulamaya geiyoruz. Btn devrimler kanunla yani hkmetin rzas ve Meclis'in onay ile yaplyor. Birdenbire de yapmyoruz. Usul usul ilerliyoruz. Arada zaman brakyoruz. Diktatr olsam Terakkiperver Cumhuriyet Partisi kurulabilir miydi? Meclis anayasa iin yararl grdm iki maddeyi reddedebilir miydi? Alfabe devrimi iin smet Paa'y ikna etmek, Meclis ounluunu kazanmak iin yldr bekliyorum.

Diktatr olsam 'bu olacak' derdim, olurdu. Bizdeki tek parti faist ya da komnist tek partilere benzemez. Onlar gibi semeci, birrneki, tektipi deiliz. Herkes ye olabilir. Bu yzden partide saltanatlk dnda her trl dncenin temsilcileri var. Bir diktatrn partisi byle olur mu? Anayasamz birden ok parti kurulmasna elverili. Mussolini gibi demokrasi aleyhinde hi konumadm. Tam tersine idealimizin demokrasi olduunu her frsatta hepimiz sylyoruz. niformal, silahl, sopal genlik kollarmz da, geni bir polis rgtmz de yok. Dnsene, zmir suikastn motorcu evki'nin ihbar ile rendik, ikincisi rastlant eseri ortaya kt. Milli Mcadele baladndan beri seimsiz, kurulsuz, bir bama hibir i yapmadm. Hep seilerek, seilmi kurullar ve
nc Blm 311

Meclisle altm. Milli Mcadele'yi Meclisle, skynetimsiz ve

sansrsz yrttm. Dikttrlerin kendilerine gre ordular olur. Bizim ordumuz halkn, Cumhuriyetin ordusudur. imdi Cumhuriyeti ve adal korumak iin dinin smrlmesine frsat ve izin vermiyoruz. Bu dikta mdr? Dinin smrlmesine frsat verdiin anda ortalk tarikatlar, cemaatler, gizli medreseler, cinci hocalar ile doluverir. Hurafelere yeni hurafeler eklenir. Trbeler dolup taar. mmetilik hortlar. Dinciler toplumu bask altna alrlar. Milli devleti rselerler. Zorlukla salamaya altmz birlik blnr. Biz toplumu dayanma, btnlk ve bar iinde tutmaya alyoruz. Arzumuz uygarla ve demokratik Cumhuriyete yrmektir. Haksz dikta iddiasnda bulunanlar..." Bir ses duydu, arkasna bakt. "Eyvah, yakalandk. Bizimkiler geliyor" Tela iinde Gazi'yi arayanlar koar adm yaklayorlard. nde Vali Muhittin stnda ile smail Hakk Bey vard.

I "Kalkalm/' YEN Fransz Bykelisi Kont de Chambrun Temmuz sonunda stanbul'a gelmiti. Cumhurbakannn da stanbul'da olmas dolaysyla gven mektubunu hemen sunarak grevine balamak istedi. Gazi yllardr Ankara'y bakent kabul etmeyen Fransa'ya kk bir ders vermek istedi. Bykelinin isteini kesin olarak reddetti. Trkiye'nin bakenti Ankara'yd. Bir eli gven mektubunu ancak bakentte sunabilirdi. Bu yant Franszlar ok artt. Prestij sorunu yaptlar. eitli giriimlerde bulundular. Ama sonu alamadlar. Kont de Chambrun gven mektubunu ancak iki ay sonra, Gazi Ankara'ya dnnce, 27 Eyll 1928ye sunabilecekti. f f t f Fransa bu olaydan gerekli dersi almt. Asl byk dersi Hatay sorununda alacakt.
N 2460

EMANULLAH HAN'a dostluk belirtisi olarak Gazi kendi Genel Sekreteri Hikmet Bayur'un Kabil'e Bykeli olarak atanmasn uygun grmt. Hikmet Bey yolculuk hazrl yapyordu. 312 nc Blm Moskova'da bulunan Tevfik Byklolu geri arld, yerine Vasf nar atand. Gazi, Hikmet Bey'e, bir eyler yapmaya ok hevesli grnen Krala u ksa mesaj zel olarak ulatrmasn emretti: "Aman ok dikkatli, ok temkinli olsun." BRNC Umumi Mfetti Dr. brahim Tali Bey blgesinde illeri geziyor, airetleri ziyaret ediyordu. Temmuz aynda Dersime sra gelmiti. Ovack ilesine kadar Dersim'i gezdi. Yol boyunca kyler ve airetler halk ile konutu. Yneticileri denetledi. Durumu Bakanla zet olarak yle bildirdi: "..'Biz Trkz' diye baran bir halkla karlatm. Dersim'de
247

hkmet mekanizmas zayftr, bunun dzeltilmesi gerekmektedir. Dersim'de imdilik hkmet aleyhine siyasi bir hareket beklenmemelidir. Bu halkn nlemlerle Cumhuriyete mal edilebileceini, ilk iin halk topraa balamak, geinme ihtiyac ile pek bal olduu reisleri ile aralarndaki^balanty gevetmek olduunu dnmekteyim!' * Dersim dalarn ve nehirlerin evreledii kapal bir blgeydi. Burann memleketle balantsn salamak, yalnzln gidermek iin nehirler zerinde kprler ve Dersim iinde yollar yapmak gerekiyordu. Uzmanlar, "Kprler beton olmal" dediler. "Neden?" "Aalar, beyler hkmetin bu blgeye girmesini istemezler. Kprler yaktrrlar. Yzlerce yldr hkmet giremedi buraya." "Zorla girmeye almlardr da ondan. Biz iyilikle, iyilik iin
247

gireceiz." ALFABE KURULU 20 kadar lkenin Latin asll alfabelerini, harflerini incelemi, ayrca Trk dilindeki esas sesleri saptamt. Alfabeleri farklyken sonradan Latin alfabesine dnen hayli millet vard. Kurul 41 sayfa tutan bir raporla grlerini belirtti. Latin harflerinden yararlanlarak Trk diline uygun, 29 harften oluan kolay, fonetik bir alfabe dzenlemilerdik Raporda alfabeyle ilgili her konuya deiniliyordu. nc Blm 313 Falih Rfk Atay 1 Austos gn raporu Gazi'ye sundu. Gazi raporu dikkatle okuduktan sonra, "Yeni yazy uygulamak iin ne dndnz?" diye sordu. "Biri be yllk ksa, biri on be yllk uzun sreli iki neri var." Gazi kesin konutu: "Bu ya ayda olur, ya hi olmaz" Falih Rfk Bey kakald. "ocuum, . .. .elerde yarm stun eski yaz kald zaman

dahi herkes bu bildii yazy okuyacaktr. Arada, bir sava, bir i kriz, bir oldu mu, bizim yaz da Enver'in yazsna dner. Hemen ...........verir." Birka akam, davet ettii kimselerle raporu grt. Kurul stanbul'a arld. Dolmabahe'de yaplan son toplantlara Gazi Bakanlk etti. Davay benimseyen smet Paa da iki kez katld. Alfabede ve yazm kurallarnda baz kk deiiklikler, dzeltmeler yapld. Latin harflerinden yararlanan Trk alfabesi aamalardan geerek son biimini almaktayd. Gazi, "Halkn da nabzn yoklamalyz" diyordu. ANKARA'da byk bir tarm okulu kurmak iin iki yldr almalar yaplyordu. Almanya'dan bilim adamlar, uzmanlar getirtilmiti. Trkiye'de birka tarm okulu vard ama dersler snrl, uygulama ve aratrma yetersizdi. Bu kez btn ihtiyac karlayacak, ok
248

blml, zerk bir bilim kurumu, bir enstit kurmak planlanyordu. Yksek Ziraat Enstits adn tayacak olan okulun be fakltesi, her faklten^ birok enstits, bir eit alt-fakltesi olacakt. Byk, hi dene emi bir projeydi bu. Hkmet enstit iin Ankara yaknnda 500 dekarlk bir arazi ayrd. Enstitnn birok binas, labaratuvarlar, derslikleri, ynetim birimleri, kitapl, yemekhaneleri, erkek ve kz renci yurtlar, spor alanlar, serleri, ahrlar, ba bahesi olacakt. Son bilimsel gelimelerden yararlanmak iin sekin Alman bilim adamlar davet edilecekti. Eyll aynda, bugnk havaalan yolu zerinde, Yksek Ziraat Enstits binalarnn temelleri atld.
te

24

314 nc Blm BU HEYECANLI gnler srerken 8 Austosta Taksim'de, nl talyan heykelci Pietro Canonica'nn yapt Cumhuriyet antnn al yapld. Heykel

mermer ve bronzdan yaplm, yapm 2,5 yl srm, iki Trk heykelcisi Hadi Bara ve Sabiha Bengta'n yardmyla tamamlanmt. Drt cepheli, gz alc, Milli Mcadele'ye emei geenlerin, destek verenlerin yer ald bir antt. Halkn balaryla yaplmt. Tren ok gzel oldu. Byk bir kalabalk katld. Her gn birlerce kii ant ziyaret edecekti. Cumhuriyet stanbul'un ortasna mhrn basmt. 249 9 AUSTOSTA stanbul Halk Partisi rgtnn Sarayburnu (Glhane) parknda bir elence gecesi vard. Gazi bu toplanty halkn nabzn yoklamak iin iyi bir frsat olarak grd. Gece 23.00'e doru motorla Gazi, arkadalar ve maiyeti Sarayburnu iskelesine ktlar, Sarayburnu gazinosuna geldiler. Byk

cokuyla karlandlar. Gazino ok kalabalkt. Masalar ailelerle doluydu. Gazi ve yanndakiler kendilerine ayrlan uzun masaya oturdular. Sahnede Msrl ses sanats Mniretl Mehdiye vard. Gzel sesiyle Arapa arklar sylyordu. Sonra bir ince saz heyeti Trk mzii alp syledi. Klklar zensiz, alp syleyileri -toplama olduklar iin- iyi deildi. Saz heyeti sustuu anda byk gazinonun br uundaki sahnede bulunan orkestrann canl mzii duyuldu. Halkn bir blm dans etmek iin pisti doldurdu. Nee dorua kt. Gazi birinden ald bir defterin yapraklarna yeni yaz ile dinledii musiki hakknda bir eyler yazd. nce Afet'e okuttu. Onun yanlsz okuduunu grnce memnun oldu. Falih Rfk Bey'e, "Gz gezdir, sana okutacam" dedi. Ortalk durulunca Gazi ayaa kalkt. Derin bir sessizlik oldu. | nc Blm 315
250

Halk selamlayan ksa bir konuma yapt. Kalabalk iinden bir genci ard. Yazdklarn okumasn istedi. Gen okuyamad. Gazi, "Vatandalar.." dedi, "..bu notlarm Trk harfleriyle yazlmtr. Kardeiniz bunu derhal okumaya alt, okuyabilir de. Ama henz al^ mam olduu grlyor. sterim ki bu alfabeyi hepiniz on be gn iinde renesiniz. Arkadalar, gzel dilimizi ifade etmek iin yeni Trk harflerini kabul ediyoruz. Bizim gzel, ahenkli, zengin dilimiz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. imdi yeni Trk alfabesiyle yazdm bu notlar bir arkadaa okutacam. Dinleyiniz. Greceksiniz ki ok kolay yazlmakta ve okunmaktadr." Musiki ile ilgili yazy Falih Rfk Bey'e verdi. O okudu (zet): "Bu gece burda gzel bir rastlant eseri olarak dounun en sekin iki musiki heyetini dinledim. Bilhassa sahneyi birinci olarak

ssleyen Mniretl Mehdiye Hanm sanatkrlnda baarl oldu. Fakat benim Trk duygular zerindeki gzlemim udur ki artk bu musiki Trkn ok gelimi ruh ve duygularn tatmine yetmez. Bu anda uygar dnyann musikisi de iitildi. Bu na kadar dou musikisi denilen terennmler karsnda cansz gibi grnen millet derhal harekete, faaliyete geti. Oynuyorlar, en satrdrlar. Hakikaten Trk doutan en satrdr. Eer onun bu gzel huyu bir zaman iin fark olunmamsa, o kendinin kusuru deildir. Fakat Trk milleti btn yanllar kanyla dzeltti. Artk rahattr. Artk Trk endir. nk ona ilimenin tehlikeli olduunu tekrar kantlamak gerekmeyecei dncesindedir." Bu szler iddetle alkland. IpS Gazi ayaa kalkt, alfabe konusuna deindi: J

"Yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Yeni Trk harflerini

her vatandaa, kadna, erkee, obana, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanseverlik, milletseverlik grevi biliniz. Bu grevi yaparken dnnz ki bir milletin yzde onu, yirmisi okumayazma bilir, yzde sekseni, doksan bilmezse, bu ayptr. Bundan insan olanlarn utanmas lazmdr. Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir. ftihar etmek iin yaratlm, tarihini iftiharla doldurmu bir millettir. Milletimiz yazsyla, kafasyla btn uygarlk leminin yannda olduunu gsterecektir! * Halk coku iindeydi. Kadehini halka doru kaldrdk "Milletimin erefine iiyorum."
1

316 nc Blm Binlerce azdan "Afiyet olsun" dilei ykseldi. Bir gen kz

Cumhuriyet Mar'n syledi. Btn halk katld. Gazi ve arkadalar kalktlar. Saat 02.00'ye geliyordu. Gazi bard: * "Tekrar grelim!" Halk da ayaa frlamt: "Tekrar grelim!" f Gazi karken gz arafl bir kadna takld. Kadn smsk bir araf giymiti. Yalnz bir gz akt. Gazi kadna yaklat: "Hanmefendi adnz nedir?" "Hafz Hanm" "Nerelisiniz?" Eyupluyum. "Hafz Hanm, benim hatrm iin bandaki u siyah rty atp etrafn daha rahat grmek istemez misin?" Hafize Hanm hi yant vermeden iki eliyle sarld arafnn st parasn bandan ekip ald. "Sana kurban olurum" diye Gazi'nin ellerine sarlarak pt. Bu olay halk mthi coturdu. * Gazi'yi kar kyya kadar yansyan cokun alklar ve Da Ban Duman Alm Mar ile uurladlar.
250

YEN Trk harfleri hakkndaki ksa konuma, gece yarsndan sonra yapld iin ertesi gnk gazetelere yetimedi. Ama radyolarn haber saatlerinde yer ald. 11 Austosta btn gazeteler konumay yaymladlar. ou yeni alfabeyi de vermiti. Konuma ok byk yank uyandrd. Eitim ailesi geliimi sevinle karlad. retmenler yeni yazya ok abuk uyum salayacaklard. Okulda rendikleri yabanc dil dolaysyla Latin harflerini tanyor, okunularn biliyorlard, retmenlere yazm kurallarn retmek iin tatil biter bitmez kurslar balayacakt. Dolmabahe'nin st katndaki bir salona iskemleler, yaz tahtas, kt kalem, tebeir konulmu, byke bir snf haline getirilmiti. 11 Austos gn dilci brahim Necmi Bey (Dilmen), baz milletvekillerine ve cumhurbakanl grevlilerine yeni yaz hakknda ders verdi. Ders iki saat srd. Buna 1. Konferans denilecekti^

nc Blm 317 Alfabe Trk dilinin zelliklerine gre dzenlenmi 29 harften oluuyordu. Trkede bulunan 8 sesli harfe yer verilmiti. 21 sessiz harf vard. Yabanc dillerde bulunan ch, sch gibi ikili l harfler, q, x, w gibi Trk dilinde olmayan sesleri temsil eden harfler alfabede bulunmuyorlard. Latin esasl alfabelerin en kolay, en sadesi, en akla yaknyd. Yazld gibi okunuyordu. Gazi de ders dnda gelen misafirleri eitmeye ve snava ekmeye balamt. Bazlarna da grev datmt. Afet yeni yazy Zehra ile Rukiye'ye retecekti. smail Hakk Bey korumalar, birliindeki subaylar, subaylar astsubay ve erleri eiteceklerdi. Gazi deme almak iin gelen Yunus Nadi Bey'i snava ekti. Yazm konusunda eksikleri vard. Yarm saatte rnekleriyle yeni yazyla ilgili ana yazm kurallarn anlatt. Yazmda stanbul az esas

alnmt. nk en gelimi, olgunlam az oydu. Ksa aklama Yunus Nadi Bey'i artt: "Sahi, hepsi bu kadar m?" "Evet, ite hepsi bu kadar" Nee iindeydi. Yeni yazya geildii zaman gazetelerde, kitaplarda harflerin en gzellerinin, kolay okunabileceklerin kullanlmasn istedi. Saat ilerlemiti. Yemee oturdular. Ge saatlere kadar alfabe konusu konuuldu. Gazi'nin alma tarz byleydi. Dnyor, danyor, tartyor, inceliyor, gerekirse yllarca bekliyor, bir karara varnca da konuya btn gcyle kenetleniyordu. YURTTA yeni yaz seferberlii balad. Her kurum, kurulu yeni yaznn yaylmas iin alacak, baz gazeteler yeni yaz dersleri yaymlayacaklard. stanbul tramvay irketi tabelalarn yeni yazya evirmeye, mahalle muhtarlar mhrlerini yeni yazyla kaztmaya baladlar. Dkknlarn tabelalar ar ar deiiyordu.
251

Bu ilgi, heyecan, heves, yeni yaz yandalarn bile artacaktr. "Ne byk ihtiya, ne byk zlemmi!" 20 Austos gn Dr. Reit Galip'in yeni harflerle ilgili bir yazs Cumhuriyet gazetesinde yaymland. Yazar zetle diyordu ki: 318 nc Blm "Milli Mcadele deyimini yalnz askeri hareketler dnemine ait saymak doru deildin Lozan bar, saltanat ve hilafetin kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan, mahkemelerin birletirilmesi, medreselerin, tekkelerin kapatlmas, fesin atlmas, Trk Medeni Kanunu'nun kabul, btn bunlar, Milli Mcadele'nin askeri zaferlerimiz kadar baarl aamalardr. Eski harflerde dini bir deer ve nitelik grmek isteyenler cahil deilseler, mutlaka azl gericilerdir. Eski harflerin Mekkede icat olunmadn ilkokul ocuklar bile bilir!' 21 AUSTOSTA eitli devlet dairelerinde yaz kurslar ald.

Bu arada Diyanet leri Bakanl da yeni yaz kursu amt. -. Ahmet Aaolu'nun kz Sreyya Hanm Ankara Keiren'de ev ev dolap isteyen hanmlara yeni harfleri retmeye koyuldu. Bu hizmetin benzerini birok kadn retmen bulunduklar yerlerde yapacaklard. stanbul niversitesi'nin eski hocalarndan bazlar, 'eer alfabe deiirse, kalemlerini krp tek satr bile yeni yaz yazmayacaklarn' aklamlard. Bu aklamann niversite ortamnda bir etkisi olmad. Vakti gelmi bir akm durdurmak mmkn myd? stanbul niversitesi yeni harfler konusunda konferanslar dzenledi. lk konferans bugn Prof. Sekip Tun verdi. Konuma hoparlrle dar yanstlarak evrenin dinlemesi de saland. Alfabe Kurulunun hazrlad Yeni Trk Alfabesi adl kitapk kaplp bitmiti, yeniden basld. Gazi'nin Sarayburnu konumas Trkiye'yi batan baa saran

bir heyecan dalgas yaratmt. Olaanst bir hava esiyordu. adalama yolunda en byk admlardan biri atlmaktayd. 23 AUSTOS gn Gazi gnbirliine Tekirda'a gitti, valilikte ve belediyede grevlilere ve halka yeni alfabeyi tantt, anlatt, yazdrd, okuttu. Halkn ilgisi, anlay, istei ok mutlu etti. 25 Austosta Dolmabahe'de milletvekillerinin ve st yneticilerin katlaca bir toplant yapld (2. Konferans). Bu yar ders, yar kurultay nitelikli bir toplant olacakt. Alfabe tartmaya alyordu. Dileyen eletiride bulunacakt. Nitekim bir-iki kii yazl eletiride bulunmutu. Biri ve harflerinin engellerine taklmt. harfi yerine x harfinin kullanc Blm 319 nlmasn neriyordu. Bir bakas uzun okunan i yerine y harfinin kullanlmasn istiyordu vb. Davetliler erkenden gelerek salonda yerlerini aldlar. Hepsine
251a

Yeni Trk Alfabesi kitab datld. stanbul Valisi, Belediye Bakan, Kolordu Komutan kr Naili Paa, Alfabe Kurulu yelerinden Falih Rfk, Yakup Kadri, Ruen Eref, Ahmet Cevat Emre Beyler de gelmilerdi. Saatinde Gazi, TBMM Bakan Kzm zalp,*Babakan ismet Paa, baz bakanlarla gelerek yerini ald. Dolmabahe Saray yaplndan beri byle toplantlara, almalara sahne olmamt. brahim Necmi Bey yaz tahtasna harfleri yazarak, okunularn syleyerek, yazm kurallarn gstererek, rnekler vererek uzun bir konuma yapt. Tartld. Toplant drt buuk saat srd. almalara gn ara verildi. Gazi bu aradan yararlanarak yeni Trk alfabesini tantmak, anlatmak iin smet Paa ile birlikte Mudanya ve Bursa'ya gidip geldi. 3. Toplant (Konferans) 29 Austos gn yapld. Bu toplantya milletvekilleri, hkmet, ordu, ynetim, niversite temsilcileri ile

yazarlar ve aydnlar katld. Katlanlarn says 200 kii kadard.

Gazi, smet Paa'yla birlikte geldi. Toplanty Meclis Bakan Kzm zalp ynetti. Tartma serbestti. steyen konutu. Sorulan sorulara Alfabe Kurulu yeleri yant verdiler. Baz konularda Gazi de dncelerini belirtti. Son konumay Babakan smet Paa yapt. Konumasnda tasarlanan alfabenin hibir lkenin alfabesine benzemediini, Trk
320 nc Blm dilinin alfabesi olduunu belirtti. Son olarak dilin zamanla yapsna uymayan szckleri atacan da ekledi. lk kez yaz devriminin dil devrimine de yol aacan smet Paa sylyordu. Yaz tahtasna brahim Necmi Bey smet Paa'nn nergesini yazd. nerge Trk alfabesinin kabul hakkndayd. Gazi toplulua sordu: "Ayn grte misiniz arkadalar?"

Katlanlar topluca "hay hay, evet, kabul" dediler. Dolmabahe kurultay alfabeyi onaylamt. BU GNLERDE Yunanistan'da TrkYunan ilikilerini yakndan ilgilendiren bir olay yaanmaktayd. Plastiras, Pangalos ve Kondilis darbelerinden ve diktatrlklerinden sonra yeniden Cumhuriyete ve ok partili hayata geilmiti. Venizelos seimi kazanarak 19 Austosta iktidara gelmi, Babakan olmutu. Seim kampanyas srasnda Yunan rklarna, fanatiklere kar, Trkiye ile bar savunmutu. 30 Austos tarihinde smet Paa'ya bir mektup yazd: "Ekselans, Yunan halknn byk ounluu gven gstererek kaderlerini drt yl iin bana teslim etmi bulunuyor. Sizi temin etmek isterim ki benim en byk arzum, iki lke ilikilerinin dzenlenmesi ile iki lke arasnda yakn bir dostluun salanmas

ve bu yakn dostluu bu sefer mmkn olan en geni ve srekli bir dostluk antlamas, saldrmazlk ve hakem antlamas ile resmiletirmektir. Birinci Dnya Sava srasnda megali idea'nn (byk lknn) ateli, sava savunucusu, zmir'in ve Dou Trakya'nn Yunanllara verilmesi iin abalam olan siyaseti, aradan yedi yl getikten sonra dostluk ve bar elini uzatyordu. Yan yana yaayabilmek iin arenin bar olduunu, byk yenilgi ve Lozan'la balayan sre iinde iyi anlamt. _ , Bu geliim ve giriimi Gazi ve smet Paa ok nemsediler. Trkiye'nin sorunlar yaad tek komu devlet Yunanistan kalmt. Diktatr Pangalos dneminde gerginlik hi azalmamt. zellikle nfus deiimi gibi duyarl bir konudaki sorunlar iki lkeyi srekli germekteydi. Sava olasl Trkiye ve Yunanistan' deniz
,,25lb

kuvvetlerini glendirmeye zorluyordu. nc Blm 321 \ \ Trkiye, dostluk antlamasndan nce, nfus deiimi ile ilgili 11 przlerin giderilmesi amacyla yetkililerin biraraya gelip almaII Jar iin yeil k yakt. Yunan ynetimi de bu gr benimsedi. I GAZ 1 Eyllde Erturul yatyla anakkale'ye geldi. Gazi'nin I snav yaptn renenler alfabe dersine sk sk alyor, bylece I snavdan baaryla kyorlard. Gazi valilik ve belediyeyi ziyaretI ten, snav ve aklamalardan sonra karya, Eceabat a geti. Otomobille Anburnu, Conkbayr ve Anafartalar' ziyaret etti. '' Drt saat yryerek basn mensuplarna sava alanlarn gsterdi, savalar anlatt, o gnleri yaatt. Buralar M. Kemal'in tarih sahnesine kt yerlerdi. anakkale'yi Gazi'den dinlemek herkesi heyecandan titretmiti.

Gece yatta kald. Btn donanma Gazi'nin emriyle manevra yapmak iin Gelibolu nne gelmiti. Yat ve donanma 2 Eyllde Gelibolu nnde bulutu. Gazi telsizle bir sava durumu vererek manevray balatt. Donanma krmz ve mavi diye ikiye ayrlmt. Duruma gre komutanlara kararlarn soruyor ve deerlendiriyordu. leden sonraki sava durumunu bildirerek, binlerce kiinin kyda topland Gelibolu'ya kt. Hkmet konanda grevlileri snad, halka yeni alfabe hakknda bilgi verdi. Tarmclarla konutu. Gelibolu'dan ayrld. Yat amiral gemisi Hamidiye'nin yaknnda durdurdu, saat 23.00'e kadar sren manevray izledi. Tm denizcileri ile gurur duydu. Donanma Komutanlna bir mesaj gndererek donanma mensuplarn, komutanndan en gen erine kadar kutlad, mutluluunu bildirdi.? Saat 02.00'de stanbul'a dnd.

SMET PAA ve M. Necati Bey Ankara'ya dneceklerdi. Gazi ile birlikte bir sre bahede dolatlar. Gzel bir stanbul gnyd, ismet Paa, "istanbul'dan iim rahat olarak ayrlyorum" dedi. "Belli ki halk bu deiimi benimsedi. Kanunu 1 Kasm gn Meclis e suJft narz." "Ben de o vakte kadar mmkn olduu kadar ok yer d o l a a rak halka yeni harflerimizi tantrm, uygulama yaptrrm, alfabe*^ nin aksayan bir yan varsa not alrm"
322 nc Blm

"Yorulacaksn." Gazi, "Sana yeni rendiim bir arkyla cevap vereyim mi?" diye sordu. "Ver." Gazi neeyle arkya balad: "mit yolcusu yorulmaz % evk iinde koar gider..!* Bahede alan bahvan aknlk iinde Gazi'ye, ismet Paa'ya bakyordu. smet Paa glerek, "Malatya'ya gideceim." dedi,

"..oradan gezine katlacam sanyorum." ok sevinirim. 9 EYLL 1928 gn niversite genlii bir srpriz yapt. Zafer ordusunun zmir'e giriinin altnc yldnmnde niversiteli genlerle dolu bir Boazii gemisi Dolmabahe'nin nnde durdu. Yzlerce gen Gazi'yi alklamaya, sevgi gsterileri yapmaya, barmaya baladlar. Gazi pencereden el sallayarak genleri selamlad. Ama gsteri sona ermiyordu. Gazi Cumhurbakanl Orkestrasnn sarayn balkonuna kmasn emretti. Orkestra hzla balkona kp yerleti. ef Zeki Bey'in ynetimindeki orkestra nce Da ban duman alm marn ald. Daha ilk ezgiler ykselir ykselmez genler olanca gleri ile mar sylemeye baladlar. Orkestra zmir'in dalarnda iekler aar marndan sonra, Milli Mcadele iin bestelenmi marlara geti. Orkestrann ve genlerin gr sesi btn

Boaz'a yaylyordu. Son olarak Cumhuriyet mar sylendi. Marlarla on yl zetlediler. Genler sevgi lklar atarak, alklayarak, Gazi'ye selam durarak Dolmabahe'den ayrldlar. Bu srada gzel zmir'de kurtulu enlikleri yaplyor, Gazi ve ordu

minnetle anlyordu.

M.

NECAT BEY tela iindeydi. Gazi Okulu'nun renim mevsiminin banda almas iin abalyordu. Yap bitmiti. Snflar, yatakhaneler, yemek, jimnastik ve toplant salonlar, kitaplk ve retmen odalar denmekteydi. Brokratik sorunlar bitmiyor, tkenmiyordu.

nc Blm 323 Millet Mektepleri iin dev bir program yaplmt. On binden fazla retmenin katlmas ve pek ok okulun programn bu etkinlie uydurmas gerekmekteydi, retmen says yetimezse yeni yazy renmi memurlardan yararlanlacakt. Afiler bastryor, Millet Mektebi rencilerine verilecek defterleri, kalemleri hazrlatyordu. Alfabe ve okuma kitaplarm bastrmak iin kanunun kabuln bekliyordu. M. Necati Bey bu konuda da Maliye Bakanlnn, kendi muhasebecisinin, levazm ubesinin, personel dairesinin kardklar brokratik zorluklar amak zorundayd. Krtasiyecilik, kurallar dar yorumlama, her eyi maliye yararna yorumlama bir bakann bile amas zor engellerdi. M. Necati Bey sorunlar rica ederek, iknaya alarak, bararak, masaya yumruk vurarak, yakaya sarlarak, kavga ederek, gerekirse

korkutarak zyordu. Gzel, iyi bir ie yardmc olmaktan zevk alacak memur says yazk ki azd. Bunlar glk karmay grevlerinin gerei sanan klasik memurlard. Kimbilir halka nasl davranyorlard? mit, grevi devralacak gen memurlardayd. M. Necati Bey hastalanyordu. Ama hastalnn belirtilerini yorgunluk sanmaktayd. SMET PAA Malatya ya geldi. Belediye ortaokulun salonunda -tek elverili yer orasyd- bir yemek verdi. Babakan yemekte uzun bir konuma yaparak devrimlerin amacna, hkmetin programna deindi. Alfabe devrimini de anlatt. zetle dedi ki: "Yzyln ve gelecein Trk milletinden isteklerine kulaklarmz tkamak elimizden gelmiyor. nk biz, gemi dnemlerin tam 324 nc Blm bir ykm ile son bulduuna tank olan bir nesiliz. Bir insan cemiyetinde

hayatn alameti okuyup yazmaktr. Okuyup yazma bilmeyen milletler arasndan kmak, artk kabul edilmi bir programdr. Bugn memleket batan baa bir dershane halindedir. Baretmen bu milletin balca hazinesi olan byk evlad Gazi'dir? ** GAZI kzlar okullarna yollad. stanbul'a veda ederek 15 Eyllde Sinop'a, 16 Eyll 1928 sabah Samsun'a geldi. Samsun'da karlayanlarn banda smet Paa da vard. ki ehirde de alfabeyi tantm, grevlileri snamt. 18 Eyllde trenle Samsun'dan ayrldlar. Ladik, Havza, Hacbayram istasyonlarnda trenden indi, karclarla konutu, okuyup yazmay renmelerini istedi. saat kadar Amasya'da kald. Yeni alfabeyi anlatt. Snavlar yapt. Yolculuuna karayoluyla devam etti. 19 Eyllde Tokat'a geldi. Her yerde olduu gibi grevlileri, halktan baz kimseleri snavdan geirdi, yeni harfler ve yazm kurallar hakknda
75

bilgi verdi. Sivas'a hareket etti. Yolda kyllerle, nahiye ve ile yneticileriyle konua konua ilerledi, okuyup yazma renmelerini istedi. Sorularn yantlad. Dertlerini dinledi. Ge saatte Sivas'a geldiler. Yneticiler ve halk amlbel'de bekliyorlard. Top atlaryla selamlandlar. Hkmet meydanna bir yaz tahtas konulmasn istedi. Akam yemekte konu elbette yeni yazyd. Erkenden yattlar. Sabah erkenden meydanda yaz tahtasnn bana geti. Anlatt, retti, snav yapt. Baaranlar halk alklayarak dllendiriyordu. Yeni yazya gsterilen ilgi Gazi'yi ve smet Paay ok mutlu etmiti* Sivas'tan sevgi gsterileri arasnda ayrldlar. Gazi yolda arkla'da durdu. Karclar snavdan geirdi. Takldklar koGazi Sivas'ta nc Blm 325

nular aydnlatt. Saat 14.30'da Kayseri'ye ulatlar. Doruca yaz tahtasnn konulduu meydana geldiler. evre ok kalabalkt. Yneticilerin ou, subay ve retmenler yeni alfabeyi olduka renmilerdi. Hepsi snavdan fazla yanl yapmadan gemeyi baardlar. Gazi Krehir ve Yozgat'tan gelen kurullar ve yurttalarla grt. Gen bir gazeteci, Bayaver Rsuhi Bey'e, dostluk kurmak iin "Bu paalar hi dinlenmezler mi?" diye sordu. Rsuhi Bey glerek, "Dinlenselerdi buras Franszlarn smrgesi, bir Fransz da imdi size Franszca alfabeyi retiyor olurdu" dedi. Gazeteci aarak bakt: "Anlamadm!" Gazeteci Sevr Antlamas'na ek l Anlamay, bu anlamaya gre buralarn Fransz smr blgesi olarak ayrldn bilmiyordu. Rsuhi Bey kzgnln saklayamad: "Sevr'i de, onun melun ekini de ite bu Paalar ve arkadalar
2 52

yrtp att. Bunu bilmemek ayptr arkada." Rsuhi Bey ok rahatsz olmutu. Okullarda yakn tarih iyi anlatlmazsa birka nesil sonra bunlar doru drst bilen kimse kalmayabilir, Trkiye dnyada devletinin kuruluunu ve kurtarclarn bilmeyen tek lke olurdu. Paalar ve beraberindekiler akam trenle Kayseri'den trenle ayrldlar. 21 Eyll 1928 gn Ankara'da oldular. stasyon ok kalabalkt. Karlayanlardan bir Bakan Gazi'ye bir Hkimiyet-i Milliye gazetesi verdi. Gazete yeni harflerle u maneti atmt: "Safa geldin byk Gazi" Birinci sayfann bir blm de yeni harflerleydi. GAZ alfabe gezisi srasnda yazm kurallarnn aksayan yanlarn saptamt. Aksaklklar ve nerilerini bir yazyla smet Paa'ya bildirdi. Yaz Alfabe Kurulu'nda grlecek, Gazi'nin hakl olduu

grlerek, nerileri kabul edilecekti. Alfabe Kurulu alfabe, dilbilgisi ye yazm kurallaryla ilgili 6 kitap hazrlamt. Baz yeler de alfabeyi tantan brorler yaymlyorlard. Kurulun yesi says artrld, ad Dil Kurulu oldu. * Gazi yazy yolladktan sonra, Cumhurbakanl Orkestras efi Zeki Bey'i artt. Oturmasn istedi. 326 nc Blm "Zeki Bey, musiki szleri ezberlemeyi kolaylatrr. Dndm ki yeni alfabeyi halkmza mzik yardmyla daha kolay ezberletebiliriz" Zeki Bey'e hazrlad harf listesini verdi. Ba ksmda yalnz sesli harflerin bulunduu, sonra alfabedeki srayla sessiz harflerin dizildii bir listeydi bu: a, o, u, , e, , , i, be, ce, e, de, fe, ge, he, je, ke, le, me, ne, pe, re, se, e,
253

253

te, ve, ye, ze "Bu, dndm marn gftesi. Senden ricam bu gfteyi, harflerin okunuunu dikkate alarak, basit bir biimde bestele.Kolayca ezberlenip sylenebilsin. Haydi burada almaya bala!" "Peki efendim." Zeki Bey alma odasndaki piyanonun bana geti. Harflerden oluan gfteyi bestelemeye balad. Sofrac bir kadeh rak getirip piyanonun zerine brakt. Besteyi bitirmeden piyanonun bandan kalkmad. Bitirince alp syledi. Gazi beenmiti: "Teekkr ederim." Sofra arkadalarn, alar, sofraclar, memurlar, ofrleri, nbetileri toplad. Zeki Bey ald, korobalk yapan Gazi'ye uyarak mar sylemeye baladlar, reninceye kadar tekrar ettiler. Marn ad Harfler Mar oldu. Okullara ve birliklere datlmas iin notas ve gftesi Eitim Bakanlna, Milli Savunma Bakanlna,

ayrca gazetelere yolland. Marn notas ilk kez 29 Eyllde Cumhuriyet gazetesinde yaymland. GAZ ORTA RETMEN OKULU 1928 ylnn eitim dnemi banda birka eksik dnda tamam olarak trenle ald. Bu aamada okul, ortaokullar iin retmen, ilkokullar iin mfetti yetitirecekti. Binann genilii, burada eitli yeni birimlerin almasn kolaylatracak, bir eitim labaratuvar nitelii kazanacak, ilerde Gazi nc Blm 327 Eitim Enstits olarak nlenecekti. Mzik, resim ve beden eitimi blmleri alacakt. M. Necati Bey ok mutluydu. imdi Millet Mektepleri iine daha ok ve i rahatl ile vakit ayrabilirdi. GAZ kkteki almann sonucundan memnun kalmt. Bu yol etkili olmutu. Kk bir orkestra ile ehre inip Meclis'in nne geldi. Meclis'in nnden geenleri ard, biraraya toplad. Kendi

yine koroba olacakt. Orkestraya iaret ederek mar balatt: a., o.. e., o., ... nce yalnz sesli harfleri sylediler. Seslileri ezberleyince sessiz harflere getiler. Merakllar Meclis nnde birikmekteydi. kinci syleyie katlmalar iin Gazi onlar da ard: "Gelin, gelin, siz de gelin!" Meclis balkonundan bu almay izleyen Meclis Genel Sekreteri yanndaki grevliye, "Tarihte byle bir lider var mdr kinci Meclis Binas acaba?" diye sordu. "Bilmem. Yllardr bir masal yayor gibiyiz." Bu srada Gazi orkestra efine "Batan alalm" dedi. Orkestra Alfabe Mar'na yeniden balad. Okullar yeni harflerle ilgili kanun kmadan nce almt. Bir karklk olmasn diye btn okullar eitime yeni yazyla
2 54

baladlar. retmenler yeni yazy ve yazm kurallarn renmilerdi. ANKARA'da bugnk Merkez Bankas'nn yanndaki sokan banda yaplan genie bir dkkn bayraklarla, defne dallar, iekler ile ssleniyordu. Meraklananlar durup soruyorlard: "Neoluyor?" .||| || |, "Bir lokanta alacak." 328 nc Blm "yi. Hayrl olsun" erisi sade bir biimde dzenlenmiti. Arkada geni bir bahesi vard. Lokantann sahibi, Baba Karpi diye anlacak olan Grc asll Karpovi idi. 1918'de Rusyadan kaan Ruslarla birlikte stanbul'a yerlemi, bildii lokantacl srdrmt. Akll, zevkli, iinin ustas, babacan bir adamd. Ankara'nn stanbul'dan nemli olduunu anlamt. Beyin Ankara'yd. Lokantas Karpi diye anlacakt.
2543 254b

Siyasi kulisin bir blm Ankara Palas'tan buraya tanacaktr. Ala birok davetli katld. Hepsi memnun ayrld. Karpi bu iin sihirbazyd. 1928 YILI Cumhuriyet Bayram btn yurtta nee iinde kutland! Byk trenler yapld. Ankara'daki geit trenine Trkiye izcileri yine katldlar. Artk hep katlacaklard. Her yerde Cumhuriyetin anlam, deeri, bykl anlatld. Kk ehirlerdeki balolarda yanllklar, potlar, rklkler, oflayp poflamalar srmekle birlikte olduka azalmt. Ankara'da Cumhuriyet balosu Ankara Palas'ta yapld. Bu Ankara Palas'ta yaplan ilk Cumhuriyet balosuydu. Hanmlar uzun tuvaletli, ak bal ya da apkal, erkekler frakl, subaylar byk niformalyd. Kordiplomatik de byk gnlere zg tren giysileriyle gelmiti. Gazi, Meclis Bakan ve smet Paa iin soldaki yan salonda

ieklerle ssl byk bir masa hazrlanmt. Bu byk masann sanda ve solunda kk masalar vard. Eliler ve Bakanlar bu masalarda oturuyorlard. Bahe tarafndaki salonda zengin bir ak bfe vard. Orkestra bir dans paras almaya balaynca Gazi Mevhibe Hanm'la ortadaki byk salonda al dansn yapt. Onlar davetliler izledi. Pist doldu. lk para sona erince Gazi ve Mevhibe Hanm oturdular. Hzl danslar balaynca yallar ve orta yallar pisti genlere braktlar. Orkestra Mavi Tuna valsini almaya balad. Frakl ve tuvaletli genler dnmeye baladlar. Salon nefesini tuttu, bu gzel ryay seyretmeye balad. 1 KASIM 1928 gn Gazi Meclisin yeni dnemini bir konumayla at. Baarlar ve eksikleri aklad. Baz konular vurgulanc
Blm 329

d. Topraksz kyllere toprak

salanmasnn gerektii zerinde durdu, sanayileme ve eitim konularna deindi. Konumasn yeni alfabe devrimiyle bitirdi. zetle dedi ki: # "Trk milletine kolay bir okuma-yazma anahtar vermek lazmdr. Byk Trk milleti cehaletten az emekle, ksa yoldan ancak diline kolay uyan byle bir ara ile syrlabilir. Byk Millet Meclisi'nin karar ile Trk harflerinin kesinlik ve yasallk kazanmas, bu memleketin ykselme mcadelesinde bal bana bir geit olacaktr. Aziz arkadalarm, yksek ve ebedi yadigrnzla byk Trk milleti yeni bir nur lemine girecektir." ffip Gazi'nin alfabe hakkndaki konumas sk sk alklar, bravo sesleri ile kesilmiti. Meclisin bu devrim admn atmaya hazr olduu anlalyordu. . ;^HBHw''
2540

Meclis Trk harfleriyle ilgili yasa taslann ncelikle grlmesini kabul etti. Geici bir kurul seildi. Kurulun incelemesi ksa srd. Konu olgunlamt. Babakan smet Paa sz alarak yasay aklad. ki milletveki daha yasann kabul edilmesini istediler. fj Yasa oylamaya sunuldu. Oybirlii ile kabul edildi|s|| Trk Harfleri hakkndaki kanun 3 Kasm 1928 gn yrrle girdi. Kanuna ek olarak alfabedeki harflerin adlar, sralar, kitap ve el yazs rnekleri bir liste halinde gsterilmiti. yl kar kan smet Paa harf devriminin sk bir savunucusu olacak, bir daha eski yazy kullanmayacakt. Yasa yeni alfabeyi bir gnde uygulamaya sokmuyordu. Birok ilemler iin eski yazya 1929 Haziranna kadar 7 ay sre tannm330 nc Blm t. Eski yaz steno olarak 1930 Haziran bana kadar, basl belgeler
2 55 2 56

devlet dairelerinde 1930 Haziranna kadar kullanlabilecekti. Bunlar iin de 19 ay sre verilmiti. Bir gn iinde eski yaz kalkacak, yeni yaz yrrlee girecek deildi. Gazeteler zaten Austos ayndan beni hazrlklyd. Basmevleri de hazrd. Dizgiciler yeni harflerle yaz dizmeyi renmilerdi. Alfabe ve yazm kurallaryla ilgili kitaplar yeter sayda baskya verildi. Daktilo makineleri iin de Trk standartlar belirlendi. Eitim Bakanla gerekli giderler iin yeterli denek aktarld. Gazete ve dergiler bir ay sonra 1 Aralk gn, kitaplar iki ay sonra 1 Ocaktan balayarak yeni harflerle baslmaya balanacakt. Milliyet gazetesinin bugnk bayazsnn bal "Yaasn nklap" idi. Cumhuriyet gazetesi, 1 Aralk tarihli bir yazsnda yeni alfabenin amacnn 'cahillik denilen en tehlikeli dman bomak olduunu' aklamaktayd. Bir ey daha yapld. Dil devrimine de bir adm atld. Birok

birim ad ve baz deyimler Arapa ve Farsa tamlamalardan temizlendi. Mesela 'kalem-i mahsus' hususi kalem, 'umur-u tahririye mdriyeti' yaz ileri mdrl olarak sadeletirildi. Arapa ve Farsa tamlamalarn yerini Trke tamlamalar almaya balayacakt. lk gnlerde, yeni yazya aiamayanlar yznden gazetelerin sat saylar olduka decek, hkmet bu gazetelere para yardmnda bulunacaktr. Halk yeni yazya altka sat saylar ykselir. Zamanla bask saylar yzbinleri geecektir. SMET PAA yeni harflerle ilgili kanunun kabul edildii akam eve ok neeli dnd. Salonda oturdular. "Hanmcm bugn yeni Trk harfleri kanununu kabul ettik." "Hayrl olsun." | "Bir ay sonra btn gazeteler, iki ay sonra btn kitaplar yeni harflerle baslacak."
257 2 58

Mevhibe Hanm kaygyla bakt. ocukluundan beri eski yazyla okuyup yazmt. "..Greceksin ok kolay. Hemen reneceksin. Hibirimiz artk eski yaz kullanmayacaz. Olur mu?" m nc Blm 331 "Peki." O akam yemekten sonra alma odasnda Babakan tsmet Paa eine yeni harflerle okumay ve yazmay retmeye balad: "Bu a, annenin a's. Bu b, babann b'si. Bu c, Cevriye'nin c'si. Bu , ocuklarn 'si..." Mevhibe Hanm ata binmeyi de renmiti. Frsat bulduka da birlikte ata biniyor, evreyi geziyorlard. Ksa bir sre sonra otomobil de kullanacak, Ankara'da otomobil kullanabilen ilk hanm olacakt. Sleymaniye alkanlklarn alkanl ve anlay ile aarak gnn gerekleriyle uyum salam, sessiz ve gsterisiz bir nc olmutu.

Sosyal almalardan da geri kalmad. Latife Hanm gibi eve kapanmam, Ftnat akmak, Reide Bayar, Sreyya Aaolu gibi hanmlarla birlikte Yoksul Kadn Yardm Cemiyeti'ni kurmutu. Dernek, yurdun eitli yerlerinde ne" yardmsever hanmlarn yardmyla ubeler ve kadnlarn alp para kazanabilecei atlyeler amaya balad. Siyasetten dikkatle uzak durarak, ayrm gzetmeyerek byk saygnlk ve gven kazand. TABELALAR, vitrin yazlar, otomobil plakalar^ istasyon ve durak adlar, gemi ve tren tarifeleri hzla yeni yazya dntrlyordu. stanbul'da baz esnaf yeni yazy tabelalarnda eski yaz ile birlikte kullandlar. Sabah bu tabelalardaki btn eski yazlarn siyah boya ile kapatldn grdler. Bir el -herhalde belediyenin eli eski yaz dneminin kapandn hatrlatmaktayd. Trkiye Doulu bir lke grnmnden kyordu.
2 5 83 2 59

arafl says ok azalm, entarili, fesli erkek kalmamt. Sar da yalnz grevlerini yaparken din grevlileri takyorlard. Keklik sona ermi, sapklk gzden kaybolmutu. Sarkntlk, laf atma gibi alkanlklar azalyordu. O ekingen, korkak kadnlarn yerini antasn, emsiyesini yln kafasna indiren zgr, kiilikli kadnlar almt. stanbul'da ve zmir'de, deniz kylarnda ailece gidilebilecek birok lokanta, ayhane, gazino almt. Artk kylarda aileler birarada gle elene, el ele, kol kola dolaabiliyorlard. Anadolu'da baz ehirlerde denize bakan yamalarda ya da dere 332 nc Blm kenarlarndaki aa altlarnda kadnlar yazlar altlarna hasr ya da kilim sererek oturabilmeye, sohbet etmeye baladlar. ocuklar doayla arkada oldular. Erkekler sayg gsterip yaklamyorlard. Eskiden olsa, ahlak zorbalar, 'haydi evinize!' diye hepsini kovalarlard.

Ya da be adm teye oturur, kadnlar karana kadar gz hapsine alrlard. Ahlak zorbal, toplum basks hayli azalmt. BuJ| ehirlere yaknda baka ehirler de katlacakt. Byk ehirlerde ana caddeler hava kararnca iyice aydnlatlyordu. Gece olunca ehirlerin zerine kapanan mezarlk karanl, l sessizlii giderek yok oluyordu. M. NECAT BEY Bakanlktan erkence kt. Hava almak iin ar ar yrd, Ankara Palas'a geldi. Bir tuhafl vard. Salonun yars hanmlarla doluydu. Arka blme geti. Gazeteciler Ankara Palas'ta bekliyor, Meclisle, hkmetle ilgili zel haberleri buraya gelen milletvekillerinden, bakanlardan, yksek brokratlardan derlemeye alyorlard. M. Necati Bey'in evresini aldlar. Bir masaya oturup sohbete daldlar. Ne olup ne bittiini anlamak iin Ankara'ya gelmi olan

gazeteci Nizamettin Nazif Bey "Btn devrimlerimiz styap devrimleri.." dedi, ".altyap devrimlerini yapamadk. Sorunlarmzn nedeni bu." M. Necati Bey doruldu: "Toplumsal olaylar zmlemek kolay deil dostum. Hele nyargyla, ideolojik kalplara vurarak gerei yakalamak daha da zor. Ben sana durumumuzu ok ksa anlatacam. Altyap diyorsun ya, onun da bir altyaps var. Ne o? nsan. Toplum ilkel, geri, cahil ise altyap-styap tartmalarnn ne anlam olur? nce insan! Sovyet Rusya sistemini uygulayabilmek iin birok insan srgne yolluyor, zindana atyor, ldryor, kan dkerek yerletirmeye alyor. talya da yldrma, saldr, korkutma yntemi kullanarak herkesi sindirdi. < Biz ncelikle ada, yurtsever, bilinli, okur-yazar, dnyadan

haberli, dnmeyi bilen zerk yeni insan, Cumhuriyet bireyini, bu yeni insanlardan kurulu yeni toplumu, Cumhuriyet toplumunu oluturmak iin abalyoruz. Yoksa ortaada akl kalacaz.
nc Blm 333

Siz Milli Mcadele dneminde Ankara'da yaam bir yurtseversiniz. Vatann emperyalizmin kanl dileri arasndan nasl ekilip kurtarldn yaadnz. imdi sra milleti ortaan penesinden kurtarmaya geldi. Uyanm halkla birlikte kalknmak iin birok yol yntem bulunur. Baarlar kolaylar. Gelecek gvence altna alanr. Uyanmam halkla ne yaplabilir? Ama halk lehine birok ey baarldn da sylemek istiyorum. Salgn hastalklarla mcadele eden doktorlar, cehaleti yenmek iin rpnan retmenleri, sr vebasn bitiren veterinerleri, bataklklar kurutan fencileri, dalar delen demiryolcular, fidanlklar kuran tarmclar, toprak datm iin rpnan kadastrocular

grmenizi dilerim. Umarm durumu anlatabilmiimdir." Dileyene ay, kahve, dileyene iki smarlad.
Muallim NUDYE KGSf- Y J tK .;

-Mllet mektepleri iin MLLET MEKTEPLER ile ilgili bilgiler afilerle, gazete ve radyo haberleriyle, tellallarla, retmenler ve muhtarlar yardmyla btn halka duyurulmaktayd. 16-45 ya arasndaki okuma yazma bilmeyen kadn, erkek herkesin, evinin bulunduu yerde alacak olan Millet Mektebine .yazlmas zorunluydu, ilk, ortaokul ve lise rencilerinin dersler sona erip de boaltt snflar akamlar okuma yazma bilmeyen bykler dolduracaklard. Erkekler mekteplere haftada drt akam, kadnlar iki akam katlacaklard. Bu eitim 2-4 ay srecekti. Okuyup yazmay renene belge verilecekti. Sonra genel bilgi verilecek olan ikinci dnem balayacakt.
260

f Millet Mektepleri iin yalnz okullar deil, gerekirse toplanmaya elverili her yer, camiler, kulpler, hkmet binalarnn salonlar, okulsuz kylerin kahveleri de kullanlabilecekti. Hapisanelerde de M&ff 'vekiUH MJ.T. htythm* ijithS tarik vc *tj numaral karar iyi* nuf/rf ttukupUri iin kabul ve tamim
R e s i m l i A y m a t b a a c

334 nc Blm okuma yazma eitimine balanacakt. Bu olay o gne kadar hibir lkede yaanmam byk bir eitim seferberliiydi. Yirmi bin kadar retmen ve retici katlacakt bu seferberlie. NEW YORK TIMES'da yle yazyordu: "Eitim alannda yiite bir atlmdr bu. Amerika'da okuma yazma sorunu yz elli yldr kkten zmlenememitir. M. Kemal'in Trkiye'yi okutmak iin gsterdii ilgi bizde de olsayd okullara devam salayacak bir yol bulabilir, gerekiyorsa davul da alabilirdik!* ' SMET PAA, Gazi'ye telefon etti:
261

"Tatsz bir haberim var." "Nedir?" | "Necati Bey'i hastaneye kaldrdk." Gazi ok telaland: "Ne oldu?" "Belli deil. Apandisit olmasndan pheleniliyor." "Hastaneye gidelim. Hemen" NECAT BEY Gazi'yi ve smet Paa'y grnce ard: "Niin zahmet ettiniz? nemli bir eyim yok." Gazi bir iskemle ekip M. Necati Bey'in yanna oturdu. Elini ellerinin arasna ald: "Tabii nemli bir eyin yok. zlediim iin geldim ben. Bu ara yle alyorsun ki seni grmek mmkn deildi. Ancak burada yakalayabildim. abuk iyile. 1 Ocakta Millet Mekteplerini birlikte aacaz" "nallah efendim." "Byk iler basardn Necati." "Bu baarlarn asl sahipleri i arkadalarmdr Paam..

" J
262

Ars yznden terlemeye balamt. Rahat brakmak iin yanaklarndan pp ayrldlar. nc Blm 335 Yl: 1929 1 Ocak 1929-31 Aralk 1929 M. NECAT BEY btn yurtta 1 Ocak 1929 akam Millet Mekteplerinin alp derslere balanmasn planlamt. Her ilde bu abann aksaksz ilemesi iin kurullar oluturulmutu. Bu nedenle 1 Ocak sabah okullar sslendi. Mesela stanbul'da binden fazla dershanede dersler balayacakt. Basn 1 Ocak gnn 'eitim bayram' diye adlandrd. Derslere bu akam. Ankara'da Gazi'nin ve Bakanlarn, zmir'de Babakann, stanbul'da baz milletvekillerinin, komutanlarn, tarada Valiler, Kaymakamlar, Nahiye Mdrleri, Eitim Mdrlerinin, kylerde ise muhtarn, ihtiyar heyetinin, grevli retmenin
263

katlaca trenlerle balanacakt. Kylerde trenler davullu zurnal olacakt. ehirlerde akam mmkn olduu kadar ok okul gezilerek katlanlar kutlanacakt. Trkiye'de bayram havas esiyordu. Gazi yalnz Ankara iindeki birka okula uramakla yetinmek niyetinde deildi. ubuk'taki okula gitmeyi de tasarlyordu. Onun da iinde bu byk gnn heyecan vard. Olduka erken uyand. Berberi Mehmet gelip tra etti. Ykand. Yatak odasndaki kanepede kahvesini ierken Tevfik ve Rsuhi Beyler izin isteyip ieri girdiler. kisinin de gzleri kzarmt* Yzleri bembeyazd. "Ne oldu? Bir ey mi var?" Tevfik Bey kekeledi: "ey efendim..." Bir ey sylemek istiyordu ama cesaret edemiyordu. Gazi kt bir haber alaca sezgisiyle toparland. Kahve fincanm sehpann zerine brakt: "Syle ocuk!"

"Necati Bey'i.. Yazk ki.. Biraz nce hastaneden telefon ettiler.." Alayarak sustu. Gazi can yakc bir sesle bard: "Hayr!" Sonra elleriyle yzn kapad. Sarslarak alamaya balad. 336 nc Blm

1 OCAK akam Millet Mektepleri her yerde trenlerle ald. Program, Necati Beyin ruhunu ad etmek iin bozmadlar, ertelemediler, planlad gibi uyguladlar. Gazi bu trenlere katlamad. ok zgnd. smet Paa ac haberi alnca hemen zmir'den Ankara'ya dnd. Necati Bey byk bir trenle topraa verildi. Mezar banda smet Paa herkesi alatan iten bir konuma yapt. Basn gnlerce Necati Bey'i anan, ycelten yazlarla dolup tat. Gazetelerde cenaze treni ve Millet Mektepleri ile ilgili birok
264

resim yer ald. nlerinde alfabe ve defter bulunan bartl annelerin, kasketli, bereli, takkeli babalarn resimleri bir teselli oldu. SMET PAA M. Necati'nin yerine bir Bakan atamay ii gtrmedii iin Eitim Bakanln bir sre elinde tuttu. 28 ubatta eitime byk hizmetleri dokunmu olan Vasf nar' atayacakt. Birinci ay sonunda toplanan saylar herkesi mutlu etti:
265

Millet Mektebi

Ocak ay iinde Millet Mekteplerine 856.000 kii yazlm, yalnz stanbul'da 2.655 dershane almas zorunlu olmutu. stanbul'da okula devam eden hanmlarn says 55.106'yd. retmenlik yapabilecek kadar iyi okuyup yazma bildii iin

Dilber de retici olarak grev ald. ocuklarn brakacak kimsesi olmayan istekli annelere evlerine giderek okuyup yazma retmeye balad. p nc Blm 337

I 9 OCAK 1929 gn Milli Mzeler

Mdr Halil Ethem Eldem, Topkap Saray'nm dzenlenmesi srasnda bilim dnyasn artacak bir belge, 1513 tarihli, Piri Reis adl eski bir Trk denizcisinin yapt bir harita buldu. Amerika ktasnn ilk haritasyd. Haberi duyan herkes gibi Gazi de heyecanlanmt. Halil Ethem Bey harita ile Ankara'ya geldi.

Harita deri zerine yaplmt. Renkli resimlerle sslenmiti. O gnn teknii ile bu haritann yaplabilmi olmas olaanst bir olayd. Gazi bu konuda bilimsel aratrmalar yaplmasn, haritann tpkbasmnn baslarak dnya kamuoyunun ilgisine sunulmasn emretti. lerde Afet Hanm'a Cenevre'de eitim grrken Corafya profesr yle diyecekti: "Avrupa Trkleri korsan ve soyguncu olarak tanr. Bu kadar gzel ve ilmi eserleri tantmak ne byk bir milli grev." Piri Reis'in haritas ve o zamanki Trklerin denizcilik bilgisi bilim dnyasnn byk ilgisini ekecekti. * TCARET olduka canlanmt. Baz blgelerde birka yl ardarda yaanan kurakla ramen genelde olduka iyi rn alnmt. Bir Fransz irketine ait ttn rejisi miililetirilmi, aar vergisi kaldrlm, mltezimlik yok edilmi, Ziraat Bankas'nn daha kolay
265

kredi vermesine imkn salanmt. Kooperatifleme de balamt. ehirlerde ve ehir dnda asayi iyiydi. rtica psm grnyordu. Halkn okuma yazmaya duyduu ilgi mutlu edici dzeydeydi. Takrir-i Skn Kanunu'nun sresinin uzatlmasna gerek kalmadna karar verdiler. smet Paa 4 Mart 1929 gn Meclis'te sz ald: ".Tehlike kapnn eiine gelene kadar sabreden Byk Meclis, Cumhuriyeti kurtarmak iin keskin llerin zaman geldiine hkmetti. Kendi stiklal Mahkemelerini kurdu ve hkmete Tak|: rir-i Skn Kanunu'nu verdi. ki yl sonunda stiklal Mahkemeleri kaldrlm, hkmet de son iki

yldr Takrir-i Skn Kanunu'nu hemen hi kullanmamtn imdi

hkmet bu kanunun da kaldrlmasn istiyor. (Alklar) Takrir-i Skn dnemini yalnz emniyet

ve Cumhuriyetin mdafaas noktasndan grmek, ksa ve ksr bir grtr. Geen drt ylda, yz yla smayacak iler yapld. (Alk 338 nc Blm lar) Hukuk ilerindeki gelimeler, kadnlarn itimai esirlikten kurtulmalar, dinin siyasetten uzaklatrlarak vatandan mabedinde kendi itikat ve vicdan ile ba baa kalarak, temiz inancnn bu dnyann kark ilerinden kurtarlmas ve yeni Trk harflerinin kabul, bu dnemde saland. Bugn Millet Mekteplerinde okuyanlarn says, kadn erkek, bir milyonu geiyor. (Alklar)..." TBMM 4 Mart gn Takrir-i Skn Kanunu'nu yrrlkten kaldrd. f Drt yl sren sk dzen sona erdi. BNBAI ismail Hakk Bey spora ok nem veriyordu. Futbol takmnn yannda bir de gre takm kurmutu. Askeri eitim almalarna kou, yksek atlama, uzun atlama, jimnastik gibi spor
266

dallarn da eklemiti. Son olarak bir bisiklet takm kurdu. Muhasebeci ancak 12 bisiklete yetecek kadar para verdii iin takm 12 kiiydi. Bu takmn bana da stemen (Deli) Dani Karabelen'i getirdi. Bisiklet takm, genleri bisiklete altrmak, bu spora heveslendirmek iin birrnek formalar ile ehre iniyor, gsteri yapyorlard. Bu eytan arabalar ocuklarn ve genlerin ok houna gitmiti. Ankara'da da bisiklet satanlar, tek tk bisiklete binenler grlmeye balad. Bisikletileri izleyen Gazi saylarnn artrlmasn istedi. smail Hakk Bey'e kk sktren muhasebeci birdenbire cmert kesildi, bisiklet says 24'e ykseldi. Usta bir bisikleti yenileri eitip yetitiriyordu. Gazi, smail Hakk Bey'e, "Bisikletilerin Kars'a kadar gidip gelebilirler mi?" diye sordu. "Siz emredin, her yere giderler." "Bir program yapn. Bu yl Kars'a gidin. Spor ruhunu yayn, bu

yeni sporu tantn. Genlere glkten ylmamay retin." ehirler arasnda doru drst yol bile yoktu daha. Eski kervan yollar vard. Yamurda bataa dnyorlard. Ama emir emirdi. Sk bir program yaptlar. Takmn bana Dani stemen geti. Mart sonunda kk bir trenle yola ktlar. Az sonra yamur balad. Gittike iddetlendi. smail Hakk Bey yeni ald krmz spor otomobiliyle bisikletileri izliyor, yamur bisikletilerin iliklerine iliyordu. Yol amur denizi olmutu. smail Hakk Bey ayn hizaya gelince camn ap seslendi:| nc Blm 339 I "Dani, nasl gidiyor?" I Dani, komutann 'bugn kalsn, yarn hava iyi olunca yola | karsnz' gibi bir emir vereceini umut ediyordu. Ama ylm grnmemek iin "yi gidiyor efendim" diye bard. I "Gzel. Hedefe kadar devam!" I Otomobil yavalad, komutan geri dnd. Takm cokun bahar

I yamuru altnda, srlsklam, amur iinde yoluna devam etti. Trenlerle karlandlar. Mola verdikleri her yerde bisiklet ilgi oda oldu. Olan, olmayan yollardan geerek, bala saplanarak, da yollarn aarak, derelerden geerek, yamurda slanarak, scakta yanarak, yorgunluktan eriyerek, ylmadan ilerlediler. Sonunda Kars'a ulatlar. Byk trenle, Karsllarn sevgileriyle karlandlar. Bu azimle Ar'ya bile kabilirlerdi. Dnte Gazi'den aferin ve yeni bir grev alacaklard. GAZ Salih Bozok'a, "Necati'nin lmne bir trl alamyorum." dedi, "..K zor geti." Gazi'nin duygulandn grnce Salih Bey konuyu deitirdi: "Sabiha'dan yeni haber var m?" "Var. yimi. Ama doktorlar yatl eitimin Sabiha'ya uygun olmadn bildirdiler. Bundan sonra bir sre daha dikkatli olmasn ve zel eitim grmesini tavsiye ediyorlar." Ayaa kalkt:
267

"Haydi Nuri ile Kl Ali'yi de alp iftlie gidelim." f|j iftlii dolap Marmara Kk'nde durdular. Teras serindi, ieri girdiler. Dileyen kahve istedi, dileyen ay. Tepe zerindeki kkn penceresinden binalar, tarlalar, yollar, aalar, imenler grnyordu. Sofrac sehpann zerine yeni toplanm kr iekleriyle dolu bir vazo brakt. Gazi, Nuri Conker'e dedi ki: f ' . "Sevgili Nuri, yllarca nce, bu orak toprakta srgan otu bile bitmez dediini hatrlyor musun?" Nuri Conker bozuldu: "Hayr efendim. Hatrlamyorum."

Kl Ali ile Salih Bozok ks ks glyorlard. Nuri Bey yenik bir sesle Gazi'ye, "Benim aknlklarm sen de hatrlamasan ve hatrlatmasan ok iyi olacak" dedi.
340 nc Blm

Hepsi gldler. Az sonra Nuri Conker de glmeye balad. Gazi dedi ki: "Birka yl iinde bakm, ilgi, sevgi sayesinde, bu orak toprak da, halkmz da canland. Fesi att, yzn at, yeni harfleri okuyor, hanmlar avukat oldu, mhendis oldu. Bir gn subay da olacaklar, milletvekili de, bakan da, cumhurbakan da. Haydi buna da hayal de!" "Demem. Dersimi aldm" 4 NSAN gn|Yerli Mallar Haftas ilk kez kutland. Cumhuriyet ynetimi, Trk mallarn, rnlerini yaatmak, ithalat ksmak, kiileri tutumlu yaamaya altrmak, sermaye birikimini salamak iin byle bir hafta an etmiti. Devlet de yerli mallara ncelik veriyor, dviz biriktirmeye alyordu. Bu hafta en iyi okullarda kutland. 'Yerli mal kullan! 'Yerli mal yurdun mal, her Trk onu kullanmal' gibi sloganlar yaygnlatrld.

Byle gnlerde ocuklar okula biriki meyve ya da bir avu erez getiriyorlard. Snfta birlikte, gle elene yemek keyifti. ***** amm* ^ **; 12 NSAN gn yeni Eitim Bakan bir genelge yaymlayarak eitimin amacn belirtti: "ZC eitiminin milli eitim ve renimdeki amac, bilinli cumhuriyeti, bilinli demokrat, bilinli laik vatandalar yetitirmektir? * 15 NSAN gn birok ehirde Yunus Emre'yi anma trenleri yapld. Bu ilk kez oluyordu. nc Blm 341
761

Yunus Emre Anadolu kltrn

yaratan ulu Trklerden bi-

2671

riydi.

Bykl yeni anlalyordu. Osmanl okumular Yunus Emre'yi yzyllarca 'sadece bir dervi', 'nemsiz bir ilahici' saymlard. Okumularn halk edebiyatna, halk airlerine, halk zevkine, halka kar besledikleri kmseyiten Yunus Emre gibi bir byk sanat da kurtulamamt. * Trk sanat 'dtan sade, iten zengin' bir sanatt. Yunus Emre'nin iirleri bu temel zelliin antlaryd. OCUK ESRGEME KURUMU Bakan Dr. Fuat Umay randevu

alarak Kk'e kt. ocuk davasna verdii emek dolaysy||la herkes gibi Gazi'nin de saygsn ve sevgisini kazanmt. Milli Mcadele dneminde yetim ve ksz kalan ocuklara Ankara'da ocuk Esirgeme Kurumu'nu kurarak elini uzatm, birok ocuu Ankaral ailelerin yanna vererek kurtulmalarn salamt. Ankarallar da bu hayrl ii byk bir efkatle stlenmilerdi. Gazi'ye ocuk Esirgeme Kurumu ile ilgili sorunlar arz etti. Kurumun iki eye ihtiyac vard: lgi ve gelir. Sorun oktu. Birok, bakmevi ve yurt kurmak, yardm duygusunu Trkiye'ye yaymak gerekiyordu. Kurum 23 Nisan gnn ocuk Bayram olarak ilan etmeyi dnyorduDr. Fuat Bey, Gazi'nin bu gne verdii byk nemi bildiinden onayn diledi. Gazi ok memnun oldu: "ok gzel olur. ocuk Bayram ile Milli Egemenlik Bayramnn

ayn gnde kutlanmas byk anlam tar. ocuklarn neesini grr o gn biz de iki kat seviniriz. ocuklar milli egemenlik anlayn daha yrekten benimserler. Gzm arkada kalmaz." ocuk Bayram ile ilgili btn etkinlikleri himayesi altna ald. Kurum Ynetim Kurulu, Gazi'nin onay ile 23 Nisan gnn ocuk Bayram, 23-29 Nisan haftasn da ocuk Haftas olarak ilan e t t i . 23 Nisan 1929 gn sabah Meclis'te Meclis'in alnn 9. yldnm kutland. leden sonra Ankara Palas'ta ocuk balosu dzenlendi. Orkestra ocuklarn bildii arklar, oynayabilecekleri paralar alyordu. Anneler, babalar ve davetliler salonun evresindeki masalarda oturuyorlar, ocuklar ortada bara ara oynuyor, eleniyorlard. 342 nc Blm Gazi de geldi. ocuklar lk la Gazi'yi kuattlar. Bir azdan "Yaa
268

Gazi Paa!" diye baryor, Gazi'nin ellerini tutmak istiyorlard. Gazi ocuklarn balarn okad. Sorular sordu. Orkestraya iaret etti, orkestra uygun bir paraya balad. Bir kz ocuun nnde reverans yaparak dansa davet etti, ocukla dans etmeye balad. Salon alktan yklyordu. Sonra bir baka ocuu dansa ard, sonra bir bakasn. Para bitene kadar birka ocukla dans etti. Annelere babalara selam vererek, ocuk Esirgeme Kurumu Ynetim Kurulu yelerinin bulunduu masaya oturdu. Gazi "davetiyeleri pahal yapn" demiti. Gazi'nin katlacan renen birok kimse, grnmek iin paraya kyp gelmi, iyi gelir elde edilmiti.
1

GAZI nin yeni yasama yln aarken deindii toprak datm nerisini hkmet gndemine almt. 'Dou Anadolu'da Muhta iftilere Arazi Tevziine Dair' bir kanun tasars hazrlayarak TBMM'ne sundu. I |

Tasar 2 Haziran 1929 gn grlp kanunlat. Bu kanun gereince 11.000 dnm arazi Dou Anadolu'daki topraksz kyllere datlacakt. Bu datm Dou iin de yeterli deildi. stelik her yanda topraksz kyl vard. Bu giriimin arkas gelmeliydi. BAAKLAR boy atm, buday tarlalar altn sars bir renk almt. Birok yerde olduu gibi Gazi iftlii'nde de hasat balad. Gazi frsat olduka iftlie uruyordu. Byk bahe, havuz ve evresindeki bahe, tatil gnleri binlerce kiiyle doluyordu. Gazi zaman zaman aralarna kararak hatr soruyor, sohbet ediyor, elencelerine katlyor, halay ekiyor, zeybek oynuyor, dans ediyordu. Gazeteciler ne zaman stanbul'a gideceini sorunca, glerek dedi ki: "Gryorsunuz, hasat balad. imiz var." HKMET Haziranda Yksek ktisat Meclisi'ni toplantya ard.
269

Gereksiz ithalat yznden d ticaret dengesinde sorun vard, nc Blm 343 parann deeri dyordu. Yksek ktisat Meclisi'ne, an kapatlmas, parann deerinin korunmas, sanayilemenin hzlandrlmas konularnda yeni neriler gelitirme grevi verildi. Bir kurul lkenin eitli yerlerinde incelemeler yapacakt. Osmanl borlarnn taksitlerinin denmesine de bu yl balanacak, Maliyeyi skntya sokacakt. i ' Trkiye yeni areler gelitirmeliydi. SMAL HAKKI BEY bisiklet takmn toplad. Gazi'den ald emri iletti: "Bu yl da Edirne'ye gidilecek." stemen Dani Karabelen'in ynetiminde bisikletiler hazrlandlar. Yine kk bir trenle yola ktlar. Toprak yollarda, toz yuta yuta, scaktan bunalarak Edirne'ye kadar pedal evirdiler. Boaz' geerken gemiye binmilerdi. Yirmi dakikalk Boaz yolculuu
270

yorgunluklarnn dl oldu. Yine her mola verdikleri yerde sevgiyle karlandlar. Basn bu yolculua geni yer verdi. Bisiklet gnlk konumaya girdi. Genler bisiklete merak sardlar. Bu srada izci gruplar da Trkiye'nin her yannda ksa kamplar iin doaya alyorlard. Edirne'de iki gn dinlendikten sonra dn yolculuu balad. Geeceklerini bilenler yollara kyor, bu azimli genleri alklyor, ayran, brek ikram ediyorlard. AR Nzm Hikmet i bulamaynca Resimli Ay dergisine dzeltici olarak girmiti. Bir yandan da iir yazyor ve .okuyanlar sarsyordu. Baz nl airlere kar bir kampanya almasn nerdi, Serteller de kabul ettiler. Kampanyann adn 'Putlar Kryoruz' koydular. lk olarak Namk Kemali ele aldlar. Namk Kemal aleyhindeki sayyla birlikte kyamet koptu. Byk fke uyandrdlar. Aldrmayp

kampanyay srdrdler. Abdlhak Hamit Beyi, daha sonra da Mehmet Emin (Yurdakul) Beyi eletirdiler. Resimli A/a gre ne Abdlhak Hamit 'dhi-yi zam'd, ne Mehmet Emin Bey 'milli air'di. Bunlar burjuva airleriydi. Nzm Hikmet bu kampanyay ar bir dille yeren Hamdullah Suphi iin 'Sen zilli bir bebeksin', Yakup Kadri Bey iin 'Karamaca Bey' talamalarn yazd. Tartmalar 344 nc Blm
Namk Kemal Abdlhak Hamit Mehmet Emin Nzm Hikmet Tarhan Yurdakul

ok sertleti. Genlerden byk tepki geldi. Bu srada beklenmedik bir ey oldu. Abdlhak Hamit Bey Nzm Hikmeti akam yemeine davet etti. Resimli Ay ailesi ard. Bu daveti reddetmek olmazd. Nzm Hikmet gzelce giyinip davete gitti. Ertesi gn mahcup bir sesle akam anlatt. Abdlhak Hamit Bey ve ei Nzm Hikmet'i kapda

karlamlar. Bir misafir daha varm. Sofraya drt kii oturmular. Edebiyat konuulmu. Abdlhak Hamit Bey bir ara demi ki: "Putlar krmakta haklsnz. Biz de edebiyat hayatna atldmz zaman ayn eyi yaptk. Divan edebiyatn yktk. Tanzimat edebiyatn getirdik. Trk edebiyatnda yeni hamleler yaptk. Biz onlar yktk, siz de bizi ykacaksnz." Nzm Hikmetin birka iirini de ezbere okuyarak Nzm Hikmet'i iyice artm. Nzm Hikmet saygyla, "Abdlhak Hamit'in hogrsne hayran oldum.." dedi, "..Oysa ben etin tartmalar yapacaz sanmtm" Bu hogr ve incelik Resimli Ay'clar dndrd. Putlar Kryoruz kampanyasna son verdiler. Tartlacak, eletirilecek birok konu vard. O konulara eildiler. lk olarak misyonerlere cephe aldlar.
2 7 03

BU SIRALARDA Ankara Hukuk Mektebi'nde keyifli bir tela

vard. kinci yl mezunlar iin diploma trenine hazrlanlyordu. 8 Temmuz gn trene sekin hukukular, aileler, mezunlar katld. Babakan smet Paa da geldi. Bir de konuma yapt. Konumasnda geen bir cmle ok nl olacakt: nc Blm 345 "Bir cemiyette en muzr (zararl) adam, ehliyetsiz olduu halde selahiyet (yetki) sahibi olandr? Cumhuriyetin ikinci kuak yarg mensuplar alklar iinde Trkiye Cumhuriyeti armal diplomalarn aldlar. GAZ, iftlik istasyonunun st katnda daha|tatile kmam arkadalarna yemek vermiti. Yemekten sonra istasyon binasndan ktlar. Halk binann nnde toplanm, Gazi'yi bekliyordu. Alklar ykseldi. Bartl, mantolu, yalca bir kadn birdenbire Gazi'nin nne atld, "Sana kurban olaym" diye bararak, ayaklarna kapand.

Gazi, "Estafurullah" diyerek geri ekildi. smail Hakk Bey ile Rsuhi Bey kadn incitmeden ayaa kaldrdlar. Gazi'nin neesi kamt. Kadna kt: "Fani bir insann ayana kapanlr m? Ona kurban olunur mu? Bu ne kt bir alkanlk. Sen de, ben de birer vatandaz. O kadar. Kula kul olunmaz!" 3 AUSTOS 1929 gn Mekke'de, Suudi Arabistan Emirlii ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda bir dostluk anlamas imzaland. Arap Yarmadas lkeleri arasnda Trkiye Cumhuriyeti ile dostluk anlamas imzalayan nc devlet Suudi Arabistan Emirlii oldu. Anlamay imzalayacak Trk grevli Mekke'ye apka ile gitmiti. Suudiler fesin tarihe gmldn biliyorlard. Bu, Trkiye'nin imzalad 22'nci dostluk anlamas idi. nce, varsa sorunlar zlyor, sonra anlama imzalanyordu. Przsz

bir ilikiler dzeni kuruluyor, Cumhuriyet btn dnya ile kenetleniyordu. Arap lkeleri arasndaki ekimelerden dikkatle uzak duruyor, hepsiyle dostluu koruyordu. Bar tavr, anlamalarna ball, rejimini ihra etmek gayretkeliine kaplmamas, evinin iini dzenlemekle yetinmesi, byk gven uyandrmt. Trkiye'den etkilenen etkileniyordu zaten. zel bir abaya gerek yoktu. # 346 nc Blm HARMAN dnemi sona ermiti. Gazi, maiyeti, baz arkadalar ile 5 Austos akam zeri istanbul'a hareket etti. Gece yars Eskiehir'e geldiler. Vali, Belediye Bakan, komutanlar ve Temyiz Mahkemesi yeleri, basn mensuplar, retmenler, halk Eskiehir istasyonunu doldurmu, Gazi'yi bekliyorlard. Trenden indi. Garda karlayanlarla konutu. Sakarya gazetesi muhabirine devrimleri
270c

ycelten, millet karlarnn aleyhine alanlar uyaran bir konuma yapt. Temyiz Mahkemesinin yelerine dedi ki: f "Siz kanun adamlarsnz. Elinize milletin, vatann her trl hak ve karlarn koruyan kanunlar verilmitir. aret ettiimiz noktalar iittiniz. Trk milletinin byk haklarn savunurken bu noktalar nemle hatrda tutulmaldr." 6 Austosta istanbul a geldi, istanbullular Gazi'yi her zamanki gibi cokun gsterilerle karladlar. Afet, Zehra ve Rukiye Dolmabahe'de bekliyorlard. Afet olduka sinirli ve zgnd. Gazi merakland. Afet nedenini anlatt: "Artk Dame de Sion'a gitmeme gerek yok. Franszcam iyice geliti. Ama bir sorun oldu." "Nedir?" "Okuttuklar baz ders kitaplarnda milli duygularm krc cmleler vard. Bunlar renmek istemedim. Bunun iin retmene
2704

itiraz ettim, bunlarn bizim tarihimiz bakmndan doru olmadn syledim. Rahibe olan retmenimiz tartmaya girmedi, bunlar renmem iin srar da etmedi. Sz konusu kitapta Trklerin sar rktan, ikinci derecede (secondaire) ve barbar bir kavim olduu yazl. Resimler de var. Bizlerin tipine hi benzemeyen kiiler Trk olarak tantlmak istenmi." Kitap yanndayd. zntyle gsterdi. Bir okul kitabnda bile geree bu kadar aykr ve kltc bilgilere yer verilmi olmas Gazi'yi olaanst rahatsz etti: "Hayr! Bu doru deil. Bu sakat, haksz anlay deitirmeliyz! Bu sakat, haksz anlaya katlanmak iin kle ruhlu olmak gerekirdi. Trklerin Avrupa yakasna ayak basmasndan beri Avrupa'da beliren Trk kartl zamanla deimez bir nyargya dnmt. Baz bilim adamlar da bu rzgra kaplmlard. Bat basm nc Blm 347

Trkiye hakknda daha yeni yeni doruya yakn ve olduka olumlu aklamalarda bulunuyorduJBunlar bile araya birka yalan, yanl sokmadan, Trkiye yazlarna olumsuz fotoraflar eklemeden edemiyorlard. Afet yabanc kitaplar satan kitaplardan Franszca baz tarih kitaplar alp getirmiti. Gazi de Tevfik Byklolu'nu grevlendirdi: "Bendeki kitaplar biliyorsun. Onlarn dnda kalan Trk tarihi ve Trk dili ile ilgili lehimizde, aleyhimizde, nemli, yararl, ilgin kitaplarn bir listesini kar. Eliliklerimiz bu kitaplar ok abuk aldrp yollasnlar. Kitaplarn parasn ben deyeceim. lemi ona gre yapn" Afet'e de bir grev verdi: "Trklerin dnya tarihinde en eski alardan beri gerek yeri nedir, uygarla hizmetleri neler olmutur?" Savalar Gazi'yi ilgilendirmiyordu. Tarihe uygarlk asndan
_

271

bakyordu. niversiteden tarih kitaplar getirtti. Konutuu balca konu Trk ve Anadolu tarihi oldu. Batnn nyargsn deitirmek iin are aryordu. PARS Bykelisi Fethi Okyar yaz tatili iin istanbul'a gelmi, Gazi ile grmt. Bir akam Gazi erefine Bykdere'deki yalsnda bir akam yemei verdi. Gazi'nin geldiini renen, duyan halk yalnn rhtmn doldurdu. Alklar, coku sesleri gittike artmaktayd. Gazi okul kitabndaki yanl, dmanca, kk gren bilgilerden sz ediyordu. Baz kitaplarda daha bu gibi ifadelerin var olduu anlalmt. Ama halkn cokusundan sofrada birbirlerini duymakta glk ekiyorlard. Gazi balkona kt: "Benim iin zahmet ediyorsunuz. Bundan mahcup oluyorum. Beni grmek demek mutlaka yzm grmek demek deildin Benim

fikirlerimi, benim duygularm anlyor ve hissediyorsanz bu kfidir!* Hasta olduu hakkndaki sylentiyi yalanlayarak konumasn yle bitirdi: "iitiniz ve iittiriniz. Sizin yararnz iin salm, mrn vakf ve hasr eden adam shhattedir ve sizin iin alacaktr. O sizin iin yayor. Bu millet, bu memleket, yeni rejimi zerinde, dnya348 nc Blm mn en makbul bir varl olacaktr. Ben bunu kendi gzlerimle grmeden lmeyeceim." Her cmlesi alklanyordu. Son cmlesi "ok yaa" haykrlar ve iddetli alklarla karland. Gazi 'artik dinlenmelerini rica ederek ieri girdi. Halk istemeye istemeye dald. GAZI Yalova kaplcalarnn ok vldn duymutu. Erturulyat ile Yalova'ya geldi. Yunanllar bu kesimden ekilirken krfezdeki kasaba ve kylerle birlikte Yalova'nn byk bir blmn de
1 272

yakmlard. Kasaba kendini yeni toparlyordu. Kyler sefildi. Yaplacak ok i vard. Gazi gayrete gelmeleri iin yneticileri uyard. Gazi ve maiyeti 12 Eyllde Yalova'ya geldiler. Afet gelmemiti, retmenlik snavna girecei iin harl harl alyordu. Aradan hafta gemiti. Yollar geniletilip olduka dzeltilmi, ortalkta ykm artklar kalmam, erp toplanm, yol kylarna aa fidanlar dikilmiti. Gazi burann doasn, havasn, denizini ok beenmiti. Burada kurulacak rnek bir iftliin evredeki kyllere ok yarar olacan dnd. Gece otelde kaldlar. Gndz evreyi gezip inceliyor, iftlik iin uygun arazi aryorlard. Araba ile orman yolundan geiyorlard. Gazi, yol kysnda ocuk yata bir oban grd. Konumak istedi. Arabay durdurdu. ndi. Salih Bozok, Nuri Conker ve Kl Ali de indiler. oban zayf,

yoksul bir ocuktu. Kasketi eski psk, ayakkablar yrtk prtkt. Ya 11-12 olmalyd. "ocuk.." dedi, "..Biz yolu ardk galiba. Byk otele nereden gidebiliriz?" ocuk gld: "Ohoo, tersine gelmiin. Geriye dn, atal yola gelince.." Sol kolunu gsterdi: "..bu yana sap." Kukuyla bakt: "Anladn m?" "Anladm. Adn ne senin?"

"Mustafa."
"Adaz demek. Ne i grrsn?" "Srtmacm. u srlar gderim." nc Blm 349 "Ayda ne kazanyorsun?" " lira" "Ylda ka lira eder?" Dnd, hesaplayamad: "Hesaplayamadm." "Otuz alt lira eder. Ben sana otuz alt lira versem ne yaparsn?" Srtma Mustafa kzd: "Almam beyim" "Neden?" |

"Bunu bilmeyecek ne var? ok para. Niye aldn diye sorarlar adama." "Karlksz deil ki. Yolu gsterdiin iin vereceim." Mustafa dnd, bir yol tarif ettii iin o kadar para almay iine sindiremedi, torbasndan kk bir kn kard: "Bunun iinde ceviz var. Sen bunu alrsan ben de paray alrm, demi oluruz. Tamam m?" 99 Tamam. Gazi ceviz knn ald. Salih Bozok da srtma Mustafa'nn torbasna bir tomar kt para koydu. Gazi sohbete devam ettti: "Benim iftliim var, orada alr msn? Ayda drt lira veririm." | | |^."Oo, iyimi. Babam izin verirse gelir alrm." "yleyse greceiz. Benim adm da Mustafa ama yannda bir de Kemal var" "Mustafa Kemal mi yani?" ' "Evet.% I
ii T*

Mustafa dikkatle bakt. Birdenbire ay di: "Aman diyeyim, yoksa sen..."

Nuri Conker ban 'evet' anlamnda sallad. Mustafa heyecanla bandan kasketi karrken bir yandan da sitem etti: "Daha nce syleseydin olmaz myd?" Saygyla Gazi'nin elini pt Ayrldlar. Otele dnerken Gazi Salih Bey'e, " S a l i h . " dedi "..Ailesiyle konu. zin verirlerse Mustafa'y stanbul'a gtrelim. Bu akll ocuun geleceini zerime almak stiyorum. "Peki Paam"
19

350 nc Blm Ailesi izin verdi. stanbul'a birlikte dndler. Mustafa'ya elbiseler, ayakkablar vb. aldlar. Gazi Mustafa'y okula vermeden nce glensin diye hastaneye yatrtt. Doktor zayf bulmutu.

AKAM, olay renen Afet ve kzlar meraklandlar. Mustafa niye hastaneye yatmt? Hasta myd? "Hayr canm. Okula balamadan nce bir bakmdan gesin istedim. Merak etmeyin, bir eyi yok. Biraz zayf." Bir sre sustu. Sonra dedi ki: "Krk bin kyde daha nice srtma Mustafa yayor. Birinin derdini zmek neye yarar? zmemiz gereken o kadar ok sorunumuz, derdine are olmamz gereken o kadar ok insanmz var ki. Ama devletimizin btesi, bir silah tccarnn gezip tozmaya harcad para kadar bile deil. Bu zavall bte ile hangi birine yetieceksin. Oysa kafamda gelecee ait birok hayal kaynayor. Bazen hayallerimi paylaacak birilerini bulmakta bile zorluk ekiyorum." GAZ Yalova'da iki para iftlik ald. Genie bir ev yaptrmaya karar verdi. iftliklerin bana mdr olarak Tarm Mhendisi Necati

Bey'i (Turgay) getirdi. u talimat verdi: "Kyler sefil halde. Onlara i ver. Sebze, meyve fideleri, fidanlar, ba ubuklar yetitirip parasz dat. evreyi gezdim. Bir tek sebze bahesi yok. Oysa topran ok verimli olduu anlalyor. Doru tarm usullerini ret. Bizim pulluklarla onlarn tarlalarn da srn." "Bastne." * 21 EYLL gn hastaneye giderek Mustafa'y ziyaret etti. Uygun armaanlar almt. Onlar yatan ayak ucuna brakt. "Naslsn? Sana iyi bakyorlar m?" "Bakyorlar" "Yemekleri beeniyor musun?" "Beenilmez mi? Eti var, ya var." "Ayln bunlarn parasn demeye yetiecek mi?" "Yetmezse stn sen verirsin artk. Koskoca Gazi Paasn" Gazi ve yanndakiler gldler. Mustafa kukuland: "Verirsin deil mi?" nc Botum 35)
272

 Gazi Mustafa'nn salarn sevgiyle kartrd: "in rahat olsun, veririm." yi. 1 "Haydi bakalm, iyi geceler olum." "Gidiyor musun?" "Gidiyorum ya. Uyuman gerek." T ^Mustafa karyoladan inmek iin davrand. Gazi engelledi: "Hayr, kalkma." "Uurlamadan olur mu?" | "Bu seferlik byle olsun. Doktor Bey izin verirse sen de beni ziyarete gelirsin." "Senin evin nerede?" "Doktor Bey tarif eder." GAZ srtma Mustafa'y bir gn iin Dolmabahe'ye aldrd. Yeni takm elbisesinin iinde pek kt. Salar gzelce kesilmiti. Afet Mustafa'y ksa bir eitimden geirdii iin sofrada ve konuurken pek pot krmad. Akam zeri Gazi ocuklarla rhtmda dolamaya kt. Mustafa sarayn bykln hayranlkla seyrediyor,

aknl kzlar gizli gizli gldryordu. Gazi elini Mustafa'nn omuzuna koydu: "Bu saray eskiden padiahlarnd. Srtma Mustafa , . L . ^ r Ama artk milletin. Demek k b urann Dolmabahe Saraynda sahiplerinden biri de sensin. Ben burada senin misafirin olarak bulunuyorum. stemezsen beni buradan kartabilirsin." "Yok, yok, istediin kadar otur" "Sa ol ocuk." m Kzlar kkrdadlar. Mustafa bir sre daha hastanede kalacak, iyice dzelince askeri okula yazdrlacakt.
2 73

RUKIYE ve Zehra stanbul'da, okullarnda kaldlar. Gazi, Afet ve grevliler l Ekim gn Ankara'ya dndler* 352 nc Blm
Afet retmenlik snavna girdi. Kazand. Musiki Muallim

Mektebine tarih ve yurtbilgisi retmeni olarak atand. Okul almt. Hazrlk yapp hemen derslere balad. Yaknda sal dzelen Sabiha da Fransa'dan dnecekti. Kk yetmeyecekti. Gazi Genelkurmay binasnn plann izen nl mimar Holzmeister'i davet etti. Mimar, byk bir tantana ile karlaacaklarn samyordu. yle olmad. Cumhurbakann evi ve resmi konutu iki katl kk bir kkt. Sessizce huzura alnd. Gazi Avusturyal mimar ve tercman ayakta karlad. zerinde hibir niann bulunmad, sade, sivil bir elbise vard. Oturdular. Avrupa'da beliren atafat hastas diktatrlerle hibir benzerlii yoktu. Sade bir cumhurbakanyd. Bu kk m bytlmeliydi, yoksa bu yklp yerine ihtiyac karlayacak yeni bir kk m yaplmalyd, ya da bu kk kalmal,

ayr bir Cumhurbakanl kk m yaplmalyd? Mimar nc seenei savundu. Gazi mimardan iki ey istedi: ok kitap alacak byk bir alma odas ile ocuklar iin gzel odalar. Mimar kk kkn az ilersindeki hafif tepeyi beendi. Tepeyi dzleyip byk kk oraya oturtacakt. ANKARA'dan binlerce kilometre uzakta, dnyann en zengin lkesinde, ABD'de, 24 Ekim gn borsa dibe vurdu. Bugn tarihe 'kara gn' diye geecekti. 1929 ylnn fiyatlaryla 4.2 milyar dolar bir gnde yok oldu. 4.000 kadar banka batacak, binlerce insann mal varl sfr olacak, insanlar isizlie ve ala srklenecekti. ABD Bakan liberalizmin gerei olduu dncesiyle devlet mdahalesine yanamayacak, felaket daha da byyecekti. Bakan ve ekibi mdahale etmek gerektiini anladklar zaman ok ge kalm

olacaklard. Felaket yaylacak ve dnyay etkileyecekti. 1929 YILI Cumhuriyet Bayram yurtta ve eliliklerimizde trenlerle kutland. Geit trenleri, konumalar, taklar, toplantlar, balolar yapld. Trkiye bayraklarla donand. Amasya'da Gazi heykeli ald. Hava Kurumu uaklar da gsteriler yaptlar. Gece fener alaylar dzenlendi. Minareler arasna mahyaclar 'Yaasn Cumhuriyet* gibi yazlar dizdiler. Elektrik olan yerlerde binalar klarla sslendi. nc Blm 353 Gazi 1 Kasm konumasn yapmak iin Meclis'e frak ve pelerin giymi olarak geldi. Elinde silindir apka vard. Bir tren birlii ile Meclis Bakan Kzm zalp ve smet Paa tarafndan karland. Onlar da fraklyd; Gazi imknlara gre baarl geen bir yln zetini yapt. 1929 ylnda 450 km. demiryolu yapldn aklamas byk alklarla
2 74

karland. Bu kez de toprak sorununa deinerek hkmeti ve Meclis'i uyard: "iftiye toprak vermek hkmetin devaml takip etmesi lazm gelen bir konudur? Ayn gn akam, yaz tatiline girmi olan Millet Mektepleri yine her yerde trenlerle ald* M. Necati Bey rahmetle anld. retmenler Birlii Adapazar ubesi Ynetim Kuruluna seilmi olan Fatma retmen alkanl, ciddilii ve bilgisi ile ne kmt, retmenler lokalinde 'M. Necati Bey ve halk eitimi* konulu bir konferans verdi. Saygyla dinlendi. GAZI Askeri ra yelerini akam yemeine davet etti. Hepsi Milli Mcadele'ye katlm gazi paalard her baarda, zaferde paylar vard. Bu rtbeye kolay ulalamazd. Byk hayat, grev ve 354 nc Blm namus snavlarndan gemek gerekirdi.* Bu nedenle de bu rtbeye gelmi olan askerlere byk sayg gsterirdi. Her biri on binlerce

askerin hayat ve onuru teslim edilen insanlard. Yemekten sonra, "Benim artk askerliim kalmad" diyerek btn askeri giyimlerini ve tehizatn getirtti. Her birini bir ra yesi paaya armaan etti. Avrupal diktatrler sivil olduklar halde ssl askeri niformalara, srmalara brnrlerken, asker olan Gazi sivil giyiniyordu. Fahrettin Altay Paa'ya yakasnda mareal alameti olan pelerinini, Ilgn'da Svari Kolordusunu denetlerken takt gm klc ve altn ilemeli hanerini verdi. SABHA Fransa'dan olduka salkl dnd. Ufak tefek bir gen kz olmutu. Trkiye'ye dnd iin ok mutluydu. "Dinlen, sana Ankara'y gezdireyim. O da senin gibi geliip byd. Gzel bir ehir oldu. kizin saylr." Ertesi gn Sabiha grmek iin sabrszlannca ehri gezmeye ktlar. Ne ok yeni bina yaplmt. Yollarda ba ak hanmlar
2743

vard. Bir milletvekili eiyle birlikte arya alverie kt diye ne ok dedikodu yapldn hatrlyordu. O gnler uzun yllar ncesinde kalm gibiydi. Yeniehir dolmu, yollar genilemi, aalanmt. Meclis Bahesi'ne, Babakanln arkasndaki baheye, Kzlay Bahesi'ne bayld. Ankara yeil bir ehir olmutu. iftlie hayran kald. Gazi sal gnleri 17.00-19.00 arasnda dostlaryla Ankara'daki kordiplomatii Marmara Kk'nde aya davet ediyordu. Halil Onayman kk bir orkestra ile hafif mzik alyordu. Cevat Memduh Altar her sal kkte bulunmakla grevliydi. Afet Hanm ile Sabiha bu davetlere sevinle katlyorlard. ten kaabilirse smet Paa da katlyordu. Bu dzey -drt yl nce bir hayaldi. Cevat Memduh Altar' Gazi bir sal gn erken ard. Mzie byk nem veriyordu. nndeki sehpann zerinde kaln bir kitap

vard. Cevat Memduh Altar kaamak bakt. ard. Gazi byk mzik bilimcisi Lavinyak'n Mzik ve Mzisyenler adl Franszca kitabn okuyordu. Baz cmlelerin altn izmitik

Konu mzikti. Gazi baz sorulara yant aryordu. Klasik Trk mziinden, halk mziinden yararlanarak, o havay, z, kk konc
Blm 355 ruyarak modern teknikle eserler verilebilir miydi? Yalnz Trklerin dinledii ve zevk ald bir mzik Trk kltrn temsil edebilir miydi? Ne yapmalyd? Gen Cevat Memduh Altar, bunca iin ve etin sorunun iinde Gazi'nin mzik sorunu ile de uramasna byk sayg duydu* Bu kadar ksa zamana bu kadar ok ii nasl sdryordu? Gazi'nin gn 240 saat miydi? AFET'in Yurt Bilgisi dersi iin okutaca kitab ve hazrlad
2745

notlar Gazi gzden geirdi ve yeterli bulmad. Hayr, gen insanlara daha geni ve ada bilgiler vermek gerekti. Bunlar gelecein insanlaryd. Yeni insanlard. Devleti, rejimleri, demokrasiyi, haklar, grevleri iyi bilmeliydiler. Konuyla ilgili Franszca bir kitaptan eviriler yapmasn istedi. Baz kitaplar getirterek evirtti. Kendi de Yurt Bilgisi dersi konularn oluturan, millet, devlet, demokrasi vb. hakknda notlar yazd. Gazi'nin notlarnn bir blm tasarlarn da ieriyordu. SMET PAA'dan demiryollar konusunda bilgi vermesi iin Bayndrlk Bakan Recep Peker'i gndermesini rica etti. Recep Bey birok harita ve izelge ile geldi. Hkmet demiryolu konusunu iki ynl olarak ele almt. Yabanclarn ilettii demiryollarn satn almak ve yeni demiryollar yaparak genel ulam ve yurt btnln salamak. Hkmetin program ksacas memleketi demir alarla rmekti.
275

Recep Bey haritalar masann zerine serdi. Satn alnacak hatlar gsterdi ve satn alma iin hazrlanan mali plan hakknda bilgi verdi. Sonra yaplacak yeni demiryollarna geti. Zonguldak, ankr zerinden Ankara yoluna balanacakt. Sivas yolu Erzurum'a kadar uzatlacak, Kars demiryoluyla buluacakt. Kayseri'den bir yol gneye inerek Ulukla'ya, oradan Mersin-Adana arasndaki Yenice istasyonuna balanacakt. Sivas Malatya'ya balanacakt* Buradan bir yol Elaz'dan Tatvan'a, bir yol Diyarbakr zerinden Kurtalan'a, bir nc yol da Malatya'dan Mara'a, Gaziantep e uzanacak, gney snrndaki demiryolu ile buluacakt* 356 nc Blm :$ Gazi'nin yz prl prl aydnlanmt. Olafianstfi Ki, JuJda Afet Hanma, "Memleketi bu yollarla ' balayacaz, yekpare bir vatanmz olacak ded! ** * * * * *
8 mUU

ok byk bir projeydi bu. Afet Hanm t^AA Bunlar ne zaman yaplacak? "<Mute . Gazi sevgiyle gld: "Bu planlar kt zerinde kalsn diye cirilmi, grrsn. Hepsi yaplacak." * izilmiyor. Yapldka Neeyle devam etti: "Memleketi btnlyoruz Dmn v u memleketin dousu ile bat.s, arasnda sadece" ^ olacak. Kars'taki toplar Afyon ceohe.in. ! ? bilmiti. Bunlar JPf| nc Blm 357 l i 1930 I 1 Ocak 1930-31 Aralk 1930 KI her adan sert geti. ktisadi hayat sarsntlar geirmeye balad. Dnyay kasp kavuran krizin etkisi Trkiye'yi de etkilemiti. rnlerin fiyat gittike dyor, ihracat azalyordu. Kyl zor durumdayd. Avrupa'da da pek ok irket zircirleme iflas etmekteydi.
te dt
v

27

blr U 2 a k h k

276

smet Paa ilgili bakanlar ile sk sk toplanyordu. Durumu gryor, sonra Gazi'ye gidip bilgi sunuyor, grn alyordu. Gazi bugnlerde iktisatla, mali durumla daha yakndan ilgilenmekteydi. "Bizim ou sermayesiz, tecrbesiz, yurtdnda evresi olmayan tccarmzla, ihracatmzla, sanayicimizle bu dar geitten kp esenlie kmamz ok zor. Uzun yllar beklememiz gerekecek." smet Paa'ya devletiliin uygulanmas konusunda ciddi bir n hazrlk yaptrmasn rica etti. Tam zamanyd. Sistemin ad da artk sylenebilirdi. Halkn durumunu ve dncesini anlamak iin 26 ubat akam zmir'e hareket etti. evreyi gezdi, halk dinledi. 5 Mart gn sabah ok erkenden karayoluyla Antalya'ya hareket etti. Yol zerindeki kylerde, kasabalarda dura dura leye doru sparta'ya geldi. Grevliler ve halkla grt, leden sonra Burdur'a hareket etti.

Orada da halk dinledi. Akamzeri toprak da yollarndan geerek Antalya'ya ulat. Yorgun gelmiti. Gergin, zgn bir hali vard. Btn byk idealistlerin ektii azab ekmekteydi. deali byk, imknlarsa kstlyd. Halk Cumhuriyetten ok ey bekliyordu. Yazk ki Cumhuriyet henz birok derde deva olabilecek gte deildi. Baz iyiletirmeler olmutu ama yoksulluk genel olarak sryordu. rn kylnn elinde kalmt. Para olmaynca bir kuruluk verginin bile halka zulm gibi geldii anlalyordu. Hasan Rza Soyak'a halkn yaknmalarndan, halka yukardan bakan, yetersiz yneticilerden, karc particilerden, maddi imknszlklardan sz etti. Konuurken zihninden yamal giysileri, yarm 358 nc Blm

arklar, toprak rengi yzleri ile kyller, stmal ocuklar akyordu. Gzleri nemienmiti. Bir kahve ierek sakinlemeye alt: "Her ne hal ise. mit ve evk iinde yolumuza devam etmeli yiz. Er ge fakat muhakkak gayemize varacaz." Antalyallarla da konutu. Sorun aynyd. * Toprak yollardan geerek Burdur'a, oradan Afyon'a gelder. Trenle Ankara'ya dndler. Bir daha iman ettiler ki demiryolu uygarln ta kendisiydi Yolculuk izlenimlerini smet Paa'ya anlatt: J "Gezdiim yerlerin ounda bir yatrm grmedim." Olanlar da atlye apnda kk i yerleri. sizlik artyor. Halk Ziraat Bankas'nn zor kredi verdiinden, baz rnlerin ihra edilemeyip elde kaldndan, vergilerden, kimi yneticilerden, krtasiyecilikten, memurlardan ikyeti. Gmenlerle ilgili baz sorunlar devam ediyor. Adamlara ev vermiiz ama tapusunu vermemiiz. Her
277 377

an karlma korkusuyla yayorlar. Yazk bu insanlara. Cumhuriyet anlayn, devrimlerin esaslarn halkn idrakine yerletirmek gerek. Halk eitimi bakmndan ok zayfz. Baz kylere Cumhuriyet girmi deil. Trk Oca bu konuda yetersiz kald. Partinin ubeleri, her eyi senden, benden bekleyerek uyuyor, haberin olsun. Halk ile aydnlar arasnda bir uzaklk var. Bir eyler yapp halk ile aydnlar kayna trmalyz" Sz konusu yneticilerin deitirilmesinin, ibilir, idealist, halk ve kaynaklar harekete geirecek yneticiler bulunmasnn art olduunu syledi. Ayn kanunlar ve deneklerle baz yneticiler harikalar yaratyor, memurlar altrmay biliyorlard. Ama saylar ok azd. Sorunlar bir daha gzden, elden geirmeliydi. lgili Bakanlar ne yapyorlard? Halkla temaslar yok muydu bunlarn? leri lkelerin halk eitimine ok nem verdikleri biliniyordu. Ama

ne yaptklar, nasl yaptklar pek bilinmiyordu. "Bu konuda geni bir aratrma yaptr smet." "Peki." I TARKATLARIN, tekkelerin kapatlmas zerine Nakibendi tarikat ba olan eyh Esat Efendi Erenky ndeki kkne ekilmiti. Ama etkinliini mritleri ve Anadolu'ya yollad halifeleri (temsilcileri) aracl ile sessizce srdryordu. nc Blm 359 eyhin en nemli adamlarndan biri de Manisa Askeri HasI tanesi imamlndan emekli olan Laz brahim Efendi idi. Manisa yresine bahalife olarak atamt. Zaman zaman brahim Efendi'ye para yolluyordu. Laz brahim Efendi Muradiye camiinde imamlk yapmaya balamt. Genleri, esnaf raklarn, yakn kylerdeki H kylleri etkilemeye alyordu. Tarikata girenlere Esat Efendi'nin yollad paralar datyordu. siz genler, darlk eken esnaf ve

yoksullar iin tarikat geim kapsyd. | Son olarak anayasadan devletin dininin slam dini olduu hakkndaki maddenin karlmas dinci evreleri tedirgin etmiti. Dinciler iin genel ama ve mit, gizlice taraftarlar oaltmak ve vakti gelince harekete gemek, Cumhuriyeti ykmakt. Nakibendi tarikatnn Manisa kolu da etkinlikleri artrd. Laz brahim Efendi'nin etkileyip tarikata aldklarndan biri de Giritli bir gmen olan Mehmet'ti. Kendine Dervi Mehmet dedirtirdi. Tuhaf, uuk bir kiilii vard. Bir gn artc bir ey yapaca belliydi. MEVHBE HANIM nc ocuuna hamileydi. Doum sanclar baladnda smet Paa rastlant eseri evdeydi. Hem ebe ard, hem doktor. Einin ektii acy grdke ok zlyordu. evriye Hanm olunu yattrd: "Olum, merak etme, kadnlar 'lyorum* demeden dourmazlar.
2 7 75

Sen git, keyfine bak." Baheye kt. Akl evdeydi, ikide bir eve adam yollayp durumu soruyordu. Sonunda seyis koarak mjdeyi getirdi: "Bir kznz oldu Paam." ok sevindi. Kzma zden adn koydu. AFET HANIM snfta bir belediye bakanl seimi denemesi yaptrd. ki aday vard. kisi de renciydi. Biri kzd, teki erkek. Oy saym bitti. Sonu akland: Seimi kz renci kazanmt. Kzlar arkadalarn sevinle kutladlar. Afet Hanm da kutlad. Gzel bir uygulama olmutu. Bir erkek renci ayaa kalkt: "Hocam, zr dilerim ama bu uygulama kanuna aykr." "Aykr m?" 360 nc Blm "Evet. nk kadnlarn ne seme hakk var, ne de seme. Kz arkadalar bouna sevindiler. Kz arkadalarmzn verdii ve kz arkadamza verilen oylar geersizdir. Seimi erkek arkadamz
277c

kazanmtr/' Afet Hanm donup kald. Erkek renciler sevin haykrlar iinde ayaa frladlar. Afet Hanm ok da utanmt. zntl bir halde kke gitmek istemedi. Yalnz kalmak istiyordu. Marmara Kk'ne gitti. Biraz sonra Gazi ileri Bakan kr Kaya e birlikte Marmara Kk'ne geldi. Gazi mahzun oturan Afet Hanm' grnce ard: "Ne oldu?" Afet Hanm olay anlatmak zorunda kald. Anlatrken gzleri doluyordu: "..ok zldm. ok utandm. O erkek rencim kadar hak sahibi olmadan o snfta ders vermeyeceim." kr Kaya avutmaya alt: "Belediyeler Kanunu tasars Meclis'te grlyor. Belki bu srada kadnlarn seim haklar da ele alnabilir." Afet Hanm sesini ykseltti: "Bu hak tasar hazrlanrken dnlemez miydi? Dnlmesi

gerekmez miydi? Cumhuriyet halk idaresidir diyoruz. Halk yalnz erkeklerden mi ibaret?" kr Kaya durumu kurtarmaya alrken Gazi, "Sus kr Bey.." dedi, "..laf gevelemenin lemi yok. Afet hakl." Akam yemekte Afet Hanm'a, "Hamdullah Suphi Bey davet etti." dedi, "..yarn Trk Oca'nm yeni binasn grmeye gideceim. Seninle birlikte gitmek istiyorum. Kadnlarn seim haklar konusunda seninle, oray grdkten sonra konuacam." ERTES GN Trk Oca yeni Genel Bakanlk binasna gittiler. Hamdullah Suphi Bey ve Ynetim Kurulu yelerince karlandlar. Binay gezdiler. kinci katta ortadaki locaya girdiler. Buradan byk salon, teki localar ve sahne grnyordu. Grnt etkileyiciydi. Gazi Afet Hanm' elinden tutarak locann nne gtrd: "Beendin mi?" "Evet, ok gzel." nc Blm 361

"imdi beni iyi dinle. Kadnlarmz anakkale Sava srasnda cephe gerisinde gnll hemirelik yaptlar, evlerini yarallara atlar, askerlere torba torba armaanlar yolladlar. Milli Mcadele'de yalnz cephane tamakla kalmadlar, silahlanp dvtler, erkeksiz kalan kylerde her ii stlendiler, ii taburlarnda grev alp siper kazdlar, askere orap, amar yetitirdiler, demiryollar tamir edilirken ii olarak altlar. imdi de da kylerine okuma yazma retmeye kouyorlar. Kadnlarmza ok eyborluyuz. Borcumuzu tamamen deyemedik. Yzlerce yllk, kemiklemi anlay ykmak kolay deil ocuk. Seme ve seilme hakk istiyorsan, bu yle zlp kzmakla, ksmekle olmaz. Dnceni savunacaksn!" I "Ben mi? Nasl?" f "Otur al, konuyu iyice incele, sonra da bu gzel salonda bir konferans ver, hakknz iste! Yetkilileri demokrasinin gereini yerine

getirmeye davet et!" Afet Hanm'n gzleri byd: "Yoo, hayr, burada asla konuamam. Korkudan sesim bile kmaz." "Konuacaksn." GAZ 'konuacaksn' demiti. Onun szn dinlememek olur I muydu? almaya balad. Gazi de yardm ediyordu. Konferansta cppeyi andran k bir stlk giymesini istedi. stln resmini de kendi izdi. Gazi bir akam eitli misafirler ard. Kadnlarn seim haklarn grme konusu yapt. Kimi bu hakk vermekte ge bile kalndn sylyordu, kimi de kadnlara seme, hele seilme hakk verilmesinin karsndayd. Afet Hanm kadn kart anlay somut olarak grd.

Gazi misafirlerin erken kalkmalarna izin verdi. Yalnz kaimce

Afet'e dedi k:

"Konumalar dinledin. Senin gibi dnenler var. Ama kar

olanlar da var. Kadn haklarndan yana olduumu bildikleri halde kamlarn inat ve azimle savundular. Tek are bunlar ikna etmekti] Baka are yok* Emir kulu deil ki bu insanlar. Onun iin dinleyici lerini dncene kazanmaya al" "ok korkuyorum."
362 nc Blm "lk birka cmleden sonra rahatlarsn. Prova da yaparz. Bak, seme hakkn da isteyeceksin, seme hakkn 4a. Ltuf istemiyorsun, hakknz istiyorsun. Greyim seni Afet, bir Cumhuriyet kz olarak bu grevin stesinden gel. Kadn haklarn gen bir hanmn savunmas, bizim savunmamzdan daha etkili olur. Siyasetilerimizin ufkunu a." Afet birok kaynaklardan yararlanarak konferansn hazrlad. Misafirsiz akamlarda prova yapyordu. Dinleyicileri Gazi ile Sabiha

idi. Sabiha sessizce izliyor, Gazi arada uyaryordu: "Daha yksek sesle... Aferin... Bunu daha kesin syle... Gzel... Sesini ykselt... Tamam..." 3 NSAN 1930 gn TBMM'de Belediye Kanununun grlmesi sona erecek, akam da Trk Oca salonunda Afet Hanm 'kadn haklar' konusunda konferans verecekti. Gazi konferansn yank uyandrmasn istiyordu. Genel Sekreterden, hkmet yelerini, milletvekillerini, yksek yneticileri, aydnlar ve btn gazete temsilcilerini bilgilendirmesini istedi. Meclis'te kadnlara belediye seimlerinde seme ve seilme hakk tannmasyla ilgili maddelere 316 milletvekilinden 198 milletvekili olumlu oy verdi, 117 milletvekili oya katlmad. Sonu olarak Trk kadnlarna belediye seimlerinde seme ve seilme hakk tannm oldu. Akam Trk Oca salonu, alt ve st localar, balkon dolmu,

konferansn balamasna ok az zaman kalmt. lk srada Bakanlar ve eleri oturuyorlard. Salonda birok kadn dinleyici vard. Fndk kabuu apkasyla Leman Hanm dikkati ekiyordu. Bir yandan Yakup Kadri Bey e tafrayla bakarak, alak sesle "Haydi Afetciim." dedi, "..oku u erkeklerin canna!" Yaknda oturan birka hanm Leman Hanm' duyup gltler. Byk locada Gazi, Kzm zalp ve ei Mveddet Hanm, smet Paa ve Mevhibe Hanm yer almlard. Gazi sa dizini srekli oynatyordu. smet Paa eildi:

"Heyecanlsn." "Hem de nasl! Kzcaza btn gn 'heyecanlanacak ne var' diye sylenip durmutum."
nc Blm 363

TU
Sessizce gltler. Salonun klar kararrken sahne aydnland. Kadife perdenin nne ykseke bir krs konulmutu. Afet Hanm yan kapdan girdi. zerinde modelini Gazi'nin izdii k stlk, altnda kapal yakal bir beyaz bluz, siyah eteklik vard. Vakur admlarla sahneye kt, krsnn yannda durup ban eerek Gaziyi ve dinleyicileri selamlad. Alkland. Krsnn arkasna geti. . . . $ . Gazi heyecanla ne eildi. Bu n ka kez prova etmi olan Afet Hanm sknetle konumaya balad: "Aziz Cumhurbakanm, sayn dinleyiciler, yksek huzurlarnzda ele almaya cret edeceim konu, seim sorunudur. Bu sorunla ilgilenmemin iki nedeni var.

Birincisi bir Trk vatanda olarak seim hakknn cinsiyet fark gzetilmeden, herkesi kapsamasn istiyorum." Dinleyicilerin byk blmnden iddetli bir alk koptu. ".kincisi Yurt Bilgisi dersi veriyorum. Dersimin programnda seim konusu da yer almaktadr." iyi bir giri yapmt. Dikkatle dinlendiinin farkndayd. Konumasna daha gvenle devam etti: "..Kurtulu Savamzda Trk kadnnn, kabiliyetini, ehliyetini, memleket ileriyle ilgisini kantlayan pek ok rnek vardr. Kadnlarmz, semek ve seilmek hakkn kazanmaldr. nk demokrasinin mant bunu gerektiriyor.." Alklar bu kez daha da ykseldi. Konumasna zetle yle devam etti: "..Rejimimiz eitlik ilkesine dayanyor. Seim sand nnde, en cahil ile en byk devlet adam eittir. Kadn hangi nedenle bu

eitliin dnda tutuluyor? Milli alma ve abada kadnn payn hor grme hakk kimseye verilmemitir." Alklar gittike iddetleniyordu. " .Trkiye Byk Millet Meclisi bugn, Trk kadnna belediye seimlerine katlma hakkn tanm. Teekkr ederiz. Bu ilk ad64 nc Blm m, milletvekili seme ve seilme hakknn da yakn zamanda kabul olunacann mutlu bir iareti olarak gryorum.." Alklara, "bravo" sesleri de katlmaya balamt. Gazi'nin yznden iftihar iinde olduu grlyordu. ".Demokrat Trkiye Cumhuriyeti'nin fazileti, bu hakk da vermeyi elbette fazla geciktirmeyecektir." Ban eerek selam verdi. Salon, loca ve balkcndakilerin byk blm alklayarak, "Bravo" diye bararak ayaa frlad. Gazi kke dnerken Afet Hanm'a dedi ki:
278

"Yrekten kutluyorum Afet. Seninle iftihar ettim." Afet Hanm'n yz pembeleti. "..Bugnk oylameya katlmayan 117 milletvekili kimler biliyor musun? Fesi kafalarndan karp beyinlerine geirenler." O GUN istanbul ehir Tiyatrolar topluluu Ankara'ya gelmiti. Yirmi kiiydiler. Topluluun ban Muhsin Erturul Bey'di. Yurtdndan dnm, tiyatronun bana gemiti. Belv Oteli'ne indiler. Trk Oca sahnesinde oynayacaklard. Byle gzel bir salon ve yeterli sahne stanbul'da bile yoktu. Birka matine olmak zere on be temsil verdiler. Her temsilde doldular. stanbul'da bile grmedikleri bir ilgiydi bu. Ne ekirdek yiyen vard, ne sakz ineyen. Bilet giesi nnde iti kak olmam, sraya girmilerdi. Tiyatroya ciddi giyinerek gelmilerdi. Yeni bakentin halknda stanbul'da olmayan bir dzen ve zen duygusu
279

vard. Alklar da boldu. Baka trlyd Ankara seyircisi. Ba seyirci Gazi Paa'yd. ounlukla Afet Hanm ve Sabiha ile geliyordu. smet Paa ve Mevhibe Hanm'la geldii de oldu. Tiyatroya ok nemli bir sanat, bir uygarlk gstergesi olarak bakmaktayd. Topluluk Aynaroz Kads, Kafes Arkasnda, Kr ve Hamlet gibi oyunlar oynad. Eitim Bakan sanatlara Ankara Palas'ta birok ileri gelenin katld bir le yemei, Trk Oca yine kalabalk bir ay ziyafeti verdi. Sanatlar Cumhuriyet iin ok deerliydi. Uygarln bir kanad bilim ve teknik ise, teki kanad da her dalyla sanatt. Btn uygar lkeler bilimi ve sanat, trl yollarla destekliyor, gelimelerinin nn ayorlard. Trkiye de bu lkelerden biri olmak yolundayd. nc Blm 365 Bilimsiz ve sanatsz hibir ey olunamayacan anlayanlar gn

getike artyordu. Bilim ve sanat toplumu bir kr kalabalk, bir yn olmaktan karyordu. Gazi 12 Nisan akam sanatlar ve baz sanatsever milletvekillerini Marmara Kk'ne akam yemeine davet etti. Yemek ok gzel geti. Tiyatro ve sanattan konuuldu. Gazi Ankara'da resmi bir tiyatronun kurulmasn istiyordu. Bunun yollar ve stanbul tiyatrolarnn sorunlar grlrken Gazi Muhsin Bey'e sordu: "Muhsin Bey ne istersiniz benden?" stenecek ok ey vard. Yokluk iinde kvranyorlard. Ama i Muhsin Bey hi dnmeden bir tek ey istedi: "Bir tiyatro okulu aalm, onu istiyoruz." Okullu tiyatronun yolunu bu soru ve bu yant aacakt. Gece yarsn iki saat gemiti. Ertesi gn Eskiehir'e gideceklerdi. Dr. Reit Galip Bey durumu renince Gazi'ye "Paam.." dedi, ".sanatlar

zatlinizden izin istiyorlar. Sabah Eskiehir'e gidecekler." "Peki, daha fazla rahatsz olmasnlar." Veda n gelmiti. Dr. Reit Galip Bey bir ey daha dedi: "zin verirseniz veda ederken elinizi pmek istiyorlar." Gazi bu istei kesin bir tavrla "Hayr!" diye reddetti. Sanatlar bir yanl m yaptk acaba diye kayglandlar. Gazi yksek bir sesle devam etti: "Hayr, el pemezler." Sanat olmayan misafirlere dnd: "Efendiler, biz hepimiz milletvekili oluruz, bakan oluruz, hatta cumhurbakan olabiliriz Ama hibirimiz sanat olamayz. Byle de olunca sanat el pmez, sanatlarn eli plr!' Bunu bir Cumhurbakan sylyordu. Sanatlarn gzleri doldu. Daha ksa bir sre nce tanklklar kabul edilmiyordu. Dr. Reit Galip Bey hi duraksamadan dedi ki: "Evet Paam, hepimiz milletvekili, bakan oluruz, hatta cumhurbakan

olabiliriz. Fakat hibirimiz, bu dnyada hi kimse bir Mustafa Kemal olamaz. Onun iin izin verin de elinizi psnler." Muhsin Erturul Bey ve arkadalar Marmara! Kk nden Gazinin elini perek ayrldlar. 366 nc Blm f TRK OCAKLARI Altnc Kurultay 23 Nisan 1930 gn Trk Ocaklar Genel Merkezinin salonunda topland. Afet Hanm kurultaya Aksaray delegesi olarak katlm, sessizce izlemiti. Akam dnnce Gazi'ye toplanty anlatt. Gazi Trk Ocaklar tzn okumutu. Ama maddelerinin zerinde durdu. Trk tarihinden sz ediliyordu. Ama bir etkinlik yoktu. Afet'e yeni bir grev verdi: "Sz alp konuacaksn. Trk tarihinden sz eden bu maddelerin uygulanmasn kurultaydan isteyeceksin. Maddesi var, uygulamas yok."
2 80

Gazi bunu, Trk tarihinin geni olarak aratrlmasna balanmas iin yararl bir ilk adm olarak grmt. Afet Hanm alt. Gazi'nin de yardmyla konumasn hazrlad. Gazi sonu almak iin baz hazrlklar yapt. Yemee kurultay yesi baz kimseleri ard. Afet'e konumasn okuttu. Tartmaya at. Afet Hanm kurultaya bir tarih kurulu kurulmasn neriyordu. Bu neri uygun bulundu. Kurultayda olumlu sonu almay salayacak baz kararlar verildi. Ertesi gn kurultayn son gnyd. Kurultay izlemeye Gazi de geldi. Afet Hanm konutu. Ama maddelerine deinerek, Trk tarihinin yeni metod ve belgelere gre geni bir biimde incelenmesi gerektiini ileri srd. Ge bile kalnmt. Bir kurul kurulmasna ilikin nergeyi bakanla sundu. Onun konumasn ve verdii nergeyi, yemekte alnan kararlar uyarnca, Sadri Maksudi Arsal ile

Dr. Reit Galip Bey desteklediler. Kurultay Trk Tarih Heyeti kurulmasn kabul etti. yeleri seti. Bakanla Tevfik Byklolu, ikinci bakanlklara Yusuf Akura ve Samih Rfat, genel sekreterlie de Dr. Reit Galip Beyler seildi. Trk tarihi Trkiye'nin gndeminde yer ald. Akam birlikte yemek yediler. HKM Nezahat ve Beyhan Hanmlar asliye hukuk hkimliklerine atanmlard. Greve baladklar gn ekilen hkim cppeli fotoralar btn gazetelerde yer ald. Bu byk bir devrimdi. nc Blm 367 Byle gelimeler gelenekileri fkeyle titretiyordu. Gittike geri dnme olaslnn kalmadn arlyorlard. Osmanl ynetiminde
281

grev alm eski yneticilerin bir

blm ise bu geliimi dik-

katle izliyor, Cumhuriyeti, zgrl, yenilikleri, grgleri iinde eriterek, yava yava benimsiyorlard. ocuklar oktan Cumhuriyeti olmutu. Bakrky'de oturan emekli Osmanl yneticileri akamlar 'ekbir kahvesinde' buluur, eski, yeni olaylar konuur, yksek dedikodu yaparlard. Yine bulumulard. lerinden emekli bir mstear, kadn hkimlerin resimlerini gstererek dedi ki: "Eri oturup doru konualm. Biz bunu istesek de baaramazdk. nk banazl yenecek gcmz yoktu. Bu ii baarabilmek iin Padiahn banda olaanst bir zafer tac bulunmalyd. Kanuni Sultan Sleyman'dan bu yana byle bir zafer ancak Mustafa

Kemal Paa'ya nasip oldu. Allah millete balasn. Daha uzun zaman Mustafa Kemal Paa'ya ihtiya var. nk eksiimiz, noksanmz ok." BU SIRADA btn Trkiye'de olduu gibi, Bakrky'deki Ta Mektep'te de Millet Mektebinin ikinci dnemine katlanlara 'baar belgeleri' veriliyordu. Tren alt kattaki yemekhane salonunda yaplyordu. Kursu baaryla bitiren bykanne ve babalarn, annelerin, babalarn, ablalarn trenine eler, aileler, ocuklar, torunlar, hatta baz komular da katlmlard. Salon bayram yeri gibiydi. Belgesini alan sevin iinde ailesinin yanma kouyor, lk la sarma dola oluyorlard. kinci dnemde hesap, yurt bilgisi, tarih gibi konularda genel bilgiler renmilerdi. Kurslarda akamlar cretsiz grev yapan retmenlere de teekkr edildi. TEVFK BEY "stanbul'a ne zaman gitmeyi dnyorsunuz?"

diye sordu. "Hazirana girdik. Gidebiliriz. Ama tarihle ilgili btn kitaplar gtrelim. alrz." Ar blgesindeki apulculukla kark isyanla ilgili nc hareket balayacakt. Ama btn plan biliyor, sonucunu kestiriyordu. Ankara'dan i rahatl ile ayrlabilirdi. * 368 nc Blm 9 Haziran gn stanbul'a trenle uurlandlar. Reat Nuri Bey'in yeni kan Yaprak Dkm romann okuyordu. Yolda bitirdi, nemli Trk romanclarnn romanlarn frsat yaratp okuyordu. smail Habip Bey'in Edebiyat Tarihini de dikkatle okumutu. stanbul'da yine byk cokuyla karlandlar. Roman Afet Hanm'a verdi. "Oku, kzlara da okut.." dedi, "..adalamay dans etmek, sa- Reat Nuri Bey
281

fahat, maskaralk sanan, akn bir aile. radesiz, zavall bir baba. Bu aile ile birlikte, gelien, aydnlk, olumlu, dengeli bir aileyi de ileseydi daha iyi olacakm. Okuyucu ilk ailenin yanlln daha iyi anlard." Gazi Yalova'ya giderek kkn yapmn ve iftlii denetledi. Kk bitmiti. Sade bir biimde denecekti. Byk bir termal otel yaplyordu. evrede kk kkler ykselmiti. Geliime memnun oldu. stanbul'a dnd. Gazi bir yandan iktisadi durumu izliyor, bir yandan da tarihle ilgileniyordu. Yemekte nemli birka tarihi bulunuyordu genellikle. Trklerin anavatan Orta Asya'yd. Baz nedenlerle oradan douya batya dalmlard. Ne zaman dalmlard? Anadolu^ ne zaman gelmilerdi? 1071'de mi, yoksa ok nce mi? Anadolu ve evresinde hangi uygarlklar yeermiti? Bunlarn Trklerle, dillerinin Trkeyle ilgisi var myd? Nasl?

Gece yemekleri tarih seminerleri gibi geiyordu. 10 HAZRAN gn Ankara'da, Dileri Bakanlnda Trkiye ve Yunanistan temsilcileri biraraya geldiler. Resmi ama yumuak bir hava esiyordu. ki yann uzmanlar biraraya gelmiler, smet Paa'nn ve Venizelos'un uzlatrc tavsiyeleri ile sorunlar sonlandracak zmler retmiler, sonunda anlamay imzaya hazr hale getirmilerdi. Sade bir trenle imzalar atld. nc Blm 369 Bu anlama Trk-Yunan dostluunun kapsn aacakt. Anlamann imzaland gn smet Paa, Yunanistan Babakan Venizelos'a bir mektup yazarak kendisini Trkiye'ye davet etti. Bu ziyaret byk bir tarihi olay, bir dnm noktas olacakt. , KIZLAR stanbul'da kald. Gazi, Afet Hanm ve baz grevliler Yalova'ya getiler. Kk Gazi'nin istedii gibi sade bir biimde denmiti.
2 82

kinci iftlikte de Gazi iin deniz kysnda, terasndan, gn batmnn btn gzellii ile grlebilecei iki katl, ahap bir ev yaplmt. Yanndaki nar aac sorun karyordu. Bir dal rzgrl havalarda binann atsn zorlamakta, alak bir dal da terastan denizi grmeyi engellemekteydi. Mimar nar dikkate almadan evi yanl yere oturtmutu. Kolay zm dallar kesmekti. Ama gdk bir ide aacnn kesilmesine gnlerce zlm bir insan nar aacnn kocaman dallarnn kesilmesine raz olur muydu? Gazi duraksamadan evin yklmasn istedi. Aa bir canlyd. Evden daha deerliydi. Bu emre herkes kendi slubunca itiraz etti. Sonunda evin kaydrlarak aatan 5 metre uzaa ekilmesi kararlatrld. Bu, dnyada ilk kez yaplacak bir ilem olacakt. Daha dnyada doay, evreyi koruma bilinci uyanmamt. Bu bilin Yalova'da antla saakt. *
282

KENDN en abuk toparlayan il zmir'di. Vali de, Belediye Bakan da, halk da alkand ve yaama sevinciyle doluydu. flzmir'e balca tiyatrolar geliyordu. En ok Elhamra Sinemas'nda oynuyorlard. Vali Paa'nn tiyatro sever kz kran Hanm da iki gnde bir deien oyunlar vali locasndan izliyordu. Aktr Muammer Karaca ile tantlar. Muammer Bey yakkl, kibar, zarif bir beydi. Ama o zamann anlayyla kran Hanm'n annesine gre byk bir kusuru vard: Tiyatrocuydu, herkes evet dese o demezdi. Vali Kzm Dirik'in kz kran Hanm Muammer Karaca'ya kat. Bu byk bir olay oldu. Devletin gc engel olmay baaramad. Ak galip geldi. 370 nc Blm
282b

YAZ TATL nedeniyle Fethi Bey Paris'ten stanbul'a geldii gn, byk bir olay sonulanm, demiryolu Sivas'a ulamt (22

Temmuz). Bu gelimeye ok sevinen Gazi, smet Paa'y ok gzel bir telgrafla kutlad. Gazeteler bu byk haberle doluydu. Yolun son eksikleri tamamlanyor, istasyon binasn bitirmeye alyorlard. Bir rya daha gerekleiyordu. Byk al treni btn eksiklerin bittii gn, 30 Austosta yaplacakt. Fethi Bey Gazi'yi ziyaret etmek istediini bildirmiti. Gazi hemen davet etti. Fethi Bey geldi. Yemeklerde tarih konuuluyordu. Gazi, Trklerin ikinci derece, sar rktan, uygarlk d bir millet olmadnn kantlanmasn, dnyaya bu gerein bilimsel yollarla duyurulmasn istiyordu. Halk tarihi ile gurur duymalyd. Trk Tarihini Tetkik Heyeti yeleri bu istei saygyla karladlar.

Bu gerei kantlamay dev bildiler. Durmakszn kitaplar deviriyor, notlar alyorlard. htiya duyulan bir kitap olursa Gazi hemen getirtiyordu. Bu konular Fethi Bey'i ilgilendirmiyordu. Yemek saatleri dnda, frsat dtke, yeri geldike, nazik bir dille hkmetin iktisat siyasetini eletirmeye balad. Demiryolunun Sivas'a varmasndan hi etkilenmemi grnyordu. Demiryollarnn satn alnmas ve yaplmas gibi pahal ilerin giderlerinin bir neslin srtna yklenmesini doru bulmuyordu. Bu gibi byk ileri, uzun vadeli krediler bularak, zamana yaymalyd. Kaplar da yabanc sermayeye amalyd. Yabanc sermayeden korkmak gereksizdi. Fransa bile yabanc

sermayeden yararlanyordu. Vergileri azaltmalyd. Afet Hanm Fethi Bey'in tarihe ilgi duymamasna am, demiryollar hakkndaki konumalarn zlerek dinlemiti. Demiryolu konusunda Gazi'yi o kadar sevindiren gelimeler yanl myd? Demiryolu planlar, haritalar, hesaplar kt zerinde mi kalacakt? Gazi'nin neden sustuunu da anlamyordu. Afet Hanm'n bilmedii uydu: Gazi bu eletirilerle ilgili deildi. Fethi Bey'de arad gvenilir muhalefet liderini grmeye balamt. Cumhuriyeti ve laikti. Dedi ki: "ki yldr evremi yokluyor um. ok partili dneme geme konusunda baz arkadalar olumlu dnyorlar. Bazlar kademenc
1

Blm 371

li bir geii ngryorlar. Hi istemeyenler de var. Ben Meclis'te jl ciddi bir denetimin salanabilmesi iin bir an nce ikinci bir partinin kurulmasndan yanaym. Hepimiz faniyiz Fethi Bey. Tarihe tek partili bir idarenin ba olarak gemek istemiyorum. lmeden evvel isterim ki millet zgrle alsn." * Fethi Bey duyguland. Gazi'nin genliinden beri zgrlk olduunu bilirdi. Ama smet Paa'dan ekiniyordu: "smet Paa ne dnyor?" "O da Meclis'te denetim mekanizmasnn almasnn art olduu grnde." Bir sessizlik oldu. Sonra Gazi, "Mesela sen bir parti kurmay dnmez misin?" diye sordu. Fethi Bey aalad. Particiliin zor i olduunu bilirdi. Zorluklarna katlanmak kolay deildi. Paris'te ok rahatt. Kibarca itiraz etti: "Beni ltfen affedin."
282

"Dur, acele etme. smet ve Kzm Paalar da geliyor. Birlikte bir daha konualm. Sonra karar verirsin." Fethi Bey'in smet Paa'ya krgnl sryordu ama belli etmedi. SMET PAA konu alnca, "Muhalif bir parti kurulmasn ben de desteklerim.." dedi, ".Bir gn nasl olsa ok paii hayata geecektik. Bu iyi bir balang olur."
8 2d

Gazi de, "Tekilat kurmanz iin gereken paray v^ bilirim" dedi. ' ft' * smet Paa devam etti: "Meclis'te etkili bir grup kurabilmeniz iin partimizden, grlerinizi paylaan krk-elli milletvekili de alabilirsiniz." Gazi gvence olsun diye, "stersen kz kardeimi de al.." dedi, ".Karabekir ve Refet Paa gibi kimseler seninle ibirlii yapmak isi terlerse bunda da hi saknca grmem. O arkadalar da yeniden siyasi hayata kazanm oluruz." Fethi Bey, "Gveninize teekkr ederim.." dedi, "..Ama bana
282e

dnmek iin birka gn izin veriniz." Gazi kabul etti. Kzm zalp Gazi'ye dnd:| "Paam, sizin durumunuz ne olacak?" 372 nc Blm "Yeni bir partide arayacam tek zellik, Cumhuriyeti ve laik olmas. Hepsi bu. Bu izgiden ayrlnmad srece tarafsz kalacam tabiidir. ok tartmal gnlerinde ikisini de soframa davet edeceim, hakem olacam. Fethi Beyefendi'ye gvenim dolaysyla Cumhuriyeti ve laik izgiden ayrlnmayacana kesinlikle inanyorum. Yoksa din aktr ve tccarlar yznden, bu gzel rya da kbusa dner" FETH OKYAR parti kurmay kabul etti. Partisi 'liberal bir parti* olacakt. Partinin adn da Gazi koydu: Serbest Cumhuriyet Partisi. 6 Austos gn yaplan toplantda yeni partinin kuruluunun
2 83

kamuoyuna nasl duyurulaca konuuldu. Varlan anlamaya gre Fethi Okyar yeni bir parti kurmak istediini Cumhurbakanna bildirecek, Cumhurbakan da bu istei uygun bulduunu ve desteklediini aklayacakt. Fethi Bey'in mektubu 10 Austosta, Cumhurbakannn yant 11 Austosta btn gazetelerde yaymland. Gmhane'de ara seim yaplacakt. Fethi Bey'in oradan milletvekili seilmesi iin CHP'nin destek vermesi kararlatrld. 8 AUSTOS gn evi kaydrma ilemine baland. Terasn ve evin temeli altna byk bir emek ve ustalkla tramvay raylar denmiti, nce betondan yaplm teras blm kaydrld. 9 Austosta evin santim santim kaydrlmasna baland. Mdr 10 Austosta ilemin bitirileceini haber verdi. Gazi, Fethi Bey, arkadalar bu byk olay izlemeye
284

geldiler. Mdr evin uzana koltuklar, iskemleler koydurmutu. Merakllar da gelmiti. Srekli fotoraf ekiliyordu. ki katl ev mhendislerin gzetimi altnda usul usul itilerek, ekilerek, nar aacndan be metre tede alan kaydrma almalarndan
Evi

. , , , bir grnt
yeni temele kadar raylar uzenc
Blm 373

rinde santim santim kaydrld. Olaanst ilem alklar arasnda ) sona erdi. Ev yeni temele yerleti. Akam olmutu. Gazi bu ii planlayanlara, emei geenlere teekkr etti. Kke dnerken yolda sevin iinde, "Aac kurtardk"
dedi. * *
2 4

FALH RIFKI BEY yurtdndayd. Dnnce yeni parti kurulacan renmiti. Yalova'ya gelerek Gazi'yi grd. Gazi geliimden ok memnundu. Nee iinde sordu:

 "Ne diyorsun?" "Kusura bakmayn, yeni bir parti kurulmasn erken buluyorum. ' Gazi kzd ama kzgnln iine att: "Neden?" "Devrim henz taze. Eski dzeni diriltmek isteyecekler pusuda bekliyorlar. Sessiz kalmaya devam edecek deiller elbette. Bu frsattan yararlanacak, yeni partinin etrafn yine bunlar saracaktr." Gazi Falih Rfk Bey gibi aydn, ileri grl, zgrlk arkadalarnn bu geliimden memnun olacaklarn dnmt. ok partili hayata geiin sevinci iindeydi. Bu karamsar, uursuz iddia cann skt: "Hayr efendim, Fethi Bey buna asla frsat vermeyecektir." Ayaa kalkt:
1

"..ok partili hayata, eletiriye, hesap vermeye almamz gerek. Bu zgr hayat tarz, laik Cumhuriyetle birlikte kkleirse, gelecein Trkiyesinde, gericilik bir daha hayat hakk bulamaz, siyasi macera ve kavgalar yaanmaz. Bunu btn yreimle mit ediyorum." Gazi o kadar inanl ve memnundu ki Falih Rfk Bey sustu. "Umarm ben haksz karm" diye dnd. Ankara'ya dnd. SERBEST CUMHURYET PARTS 12 Austos 1930ya kuruldu. Bakan Fethi Bey'di. Nuri Conker Genel Sekreter oldu. On bir maddelik liberal nitelikte ksa bir program hazrland. Program genel olarak Fethi Bey'in dncelerini yanstyordu. Gazi partinin kuruluu iin gerekli paray vermiti. Parti ynetimi
2 8 4b 2840 285 286

Genel Bakana gzel bir araba ald. 374 nc Blm

Halk yeni partiye ilgi gsterdi. Yalova'ya telgraflar geliyordu. Yeni partinin ncleri, gnll yandalar Gazi'nm Fethi Okyar'la birlikte olduu fotoraflar oaltp dattlar, dkknlara astlar. Kulaktan kulaa u fklanacakt: "Gazi'nin hakiki partisi Serbest Cumhuriyet Partisi'dir" Son drt yllk muhalifsiz, denetimsiz tek parti hayat Halk Partisi'nin yerel rgtlerini iyice gevetmi, tembelletirmiti. Bazlar sonsuza kadar iktidarda kalacaklarn sanyordu. Bal tutan parman yalyordu. Yeni kuruluun heyecan iindeki parti ile yarmada zorluk ekeceklerdi. SALH BOZOK ile Kl Ali huzursuz olmulard. Gazi ile yalnz kalabildikleri bir srada Salih Bey kayg dolu bir sesle, "nallah bunlar Terakkiperver Cumhuriyet Partisi yneticileri gibi gafil olmazlar" dedi.

Gazi "Kayglanmayn." diye arkadalarn yattrmaya alt, "..yeteri kadar uyardm. stelik Fethi Bey de, Nuri de, Cumhuriyetin bir kk ta yerinden oynasa, arkasndan neler gelebileceini kestirebilecek insanlar. Onun iin irticaya frsat vermezler. Dini siyasete alet etmezler. nk bunun rejimi bitireceini, halk bleceini, devleti paralayacan iyi bilirler. Benim tek emelim demokratik Cumhuriyetin milletin kalbinde kk saldn grmektir. Bunu salamaya alyorum. Kayglanmayn, sevinin." Dosta bakt: "ok partili sistem yerletikten sonra Cumhurbakanlndan ayrlp dnya gezisine kmak, kendimi tarihe vermek istiyorum." BASIN yeni bir parti kurulmasn hakl olarak ok nemsemiti. Fethi Bey'den sk sk deme alyorlard. Fethi Bey artan ilgiden ok memnundu. Bu rzgrla ok konumaya balad. O sakin, akc,
287

nkteli slubu giderek katlap aclat. Cumhuriyetin ilanndan beri, yedi yldr iktisat alannda ne yaplmssa hepsini eletirmekteydi. Bunun bir blmnde kendi babakand. stelik birok iktisadi konuda Gazi'nin pay ve etkisi ok bykt. En bata demiryollar geliyordu. Bunlar hesaba katmyor, toptan konuuyordu. Gazi, Fethi Beyin cesaretini krmamak iin olsa gerek, susuyordu. smet Paa parti rgtlerine Serbest Parti'yi nc Blm 375 dosta karlamalarn tavsiye etmiti. Eletirileri duymazdan gelerek yle demiti: "Fethi Bey arkadama gveniyorum. Bu nedenle yeni partiyi sevinle karladm, inallah memleket iin hayrl olacaktr. Dncelerini Meclis krssnde savunabilmesi iin milletvekili olmasna destek vereceim." * Eletirilere yant vermek iin 30 Austosa kadar bekleyecekti.
287

Fethi Bey iktidara gelmekten de sz etmeye balad. 24 Austos 1930 tarihli Akam gazetesine u aklamay yapt: "ktidar mevkiine geeceiz, ilk frsatta ve en ksa zamanda!" "| Her parti iktidara gelmek isterdi. Bu onun en doal hakkyd. Ama kurulal daha on iki gn olmutu. Yeni yeni rgtlenmeye alyordu. Acelecilii, zaman deilken seim havas yaratmas iyi karlanmad. "Acele ie eytan karr!" Arif Oru'un Yarn gazetesi, Fethi Bey'in ho grmesiyle Serbest Parti'nin organ, szcs gibi davranyordu. Ayrca Arif Oru iktidar ve ismet Paa hakknda ok sert yazlar da yazmaktayd. Fevzi akmak Paa'nn Cumhurbakan olmasn, Gazi'nin Babakanl stlenmesini de nerecekti. Zamir Bey Arif Oru'u kastederek "eytan ie kart bile" dedi. Mahmut Esat Bey kzgnd:
2870 2870 288

"Trkiye Fethi Bey'in modas gemi liberal reeteleri ve yabanc sermaye ile ortaadan nasl kacak? Osmanl bu yzden batt. 1839 ticaret szlemesinin ldrc sonularn bilmiyor herhalde/' * Ali etinkaya, "Dn bir, bugn iki, bu ne hrs!" diye sylenecekti, f Faik ztrak bir arkadana dedi ki: "Bir harabe devraldk. Bu miras devralanlar arasnda Fethi Bey de vard. Bakanlk, Meclis Bakanl, Babakanlk yapt. Ama memleketin, halkn durumuna hi dikkatle, ilgiyle, zlerek bakmam. Devletin ayakta kalmasnn bile marifet olduunu hi kavramam. Binbir glkle salanabilmi maddi gelimeleri bir yabanc soukluu iinde kmseyip eletiriyor. Sosyal, kltrel, hukuki, insani gelimeleri yok sayyor. Belli de bunlarn nemini hi 376 nc Blm
288

anlamam. Birine bile deinmiyor. Laiklii savunmuyor. ok partili

hayata gei dnemindeyiz. Fethi Bey'e muhalefet yapmak grevi dt. Fethi Beyin bu gei dneminde ll, rnek olmas, olgun davranmas gerekmez mi? Tersine Merutiyet dnemindeki gibi sert parti atmalarn balatacak bir slubu var. Korkarm bu tutumu ve acelecilii ile bu gzel giriimi tehlikeye sokacak." CHP tedirgin olmutu. ANKARA-SVAS demiryolu ile ilgili btn eksiklikler tamamlanm, Sivas istasyon binas da bitmiti. Al iin her yan bayraklarla donand. Bir gn nce Ankara'dan hareket eden bir zel katar ile stanbul'dan yola kan kan iki zel katar, 30 Austos gn ksa aralklarla alklar, sevin haykrlar arasnda geldiler, Sivas istasyonunun giriinde arka arkaya durdular. Demiryolcular lokomotifin
2880

gsn bayrak ve taflanlarla sslemilerdi. Peronlar, istasyon evresini dolduran otuz bini akn Sivasl ile yola emei geenler, bu mutlu n bekliyordu. ounun gzleri yaard. ilk katardan Babakan ismet Paa, Bayndrlk Bakam Recep Peker, milletvekilleri, bakanlk ileri gelenleri, demiryolcular, eitimciler inmilerdi. stanbul katarlar istanbul da tatil yapan milletvekillerini, niversite hocalar ve rencilerini, retmenleri, gazetecileri, oda ve dernek temsillerini getirdi. Konumalar iin istasyonun yaknnda yksek bir krs hazrlanmt. Krs bir insan denizinin ortasnda kck bir ada gibi kald.

Saat 15.30'da Sivas Belediye Bakan, daha sonra Sivas Memle ket Hastanesi doktorlarndan Necdet Bey ok heyecan verici, gzleri yaartan konuma yapt. Krsye son olarak smet Paa geldi. Konumas bir saati aacakt. Halka hesap verdi, Fethi Beyin eletirilerini de yantlad. Demiryolu siyasetinin ne demek olduunu anlatt, zetle dedi ki: "Sevgili vatandalarm, sevincinizi anlyorum. Ben sizden daha heyecanlym. Sizi kutlamaya, btn memleketin sevinmeye deer bir baanya eritiini ilan etmeye geldim. Bu noktaya gelmek iin yedi yldan beri strap ekiyorum. nc Bolum 37
ncelikle unu sylemeliyim ki bizim siyasetimizin ana hatlar, Trk tarihinin geliimi, straplar ve ihtiyalar gz nnde bulundurulmakszn

anlalamaz. Biz gerekli grdklerimizi yalnz okuyarak, dnerek bulup karmadk. Halkmz, ihtiyalarn, 25-30 yllk didinme yllarnda her gn bamza vura vura dayatmtr. Milli Mcadele srasnda isyanlar bastrmay ve nn baarlarn salayan balca vasta, be-alt yz kilometrelik KonyaAfyon-Eskiehir-Ankara demiryoludur. Eer Erzurum-Ankara demiryolu var olsayd Avrupa'nn Sakarya seferini gze almas pheli olurdu. Byk Taarruz'dan nce, dost snrlardan gelecek kanlar alt ay beklemiizdir. Diyarbakr'dan, Van'dan, Erzurum'dan bir insan kafilesinin Akehir'e ka gnde geldiini hi hesap ettiniz mi? Hesaba hacet yok. inizde bunu yaayp renmi kadnlar ve erkekler oktur|f Byk Millet Meclisi'nin Gazi'nin bakanlnda toplanan ilk hkmeti, 1920'de, dnyann btn ateleri bana yaarken, yarnki

varl hazin bir phe altndayken, vatandalar yalnayak, sopa ile istilaclara kar koymaya alrken, btn bayndr yerler elden gitmiken, hazinesinde bir tek liras yokken, ilan ettii ilk programnda Ankara'dan Yahhan'a demiryolunu uzatacan sylyordu. Btn bu sylediklerim, bu memlekette demiryolu konusunun, 'demiryolu lazm m, deil mi, yaplmasn demiyoruz' gibi dncelerden baka bir ey, ok daha fazla bir ey olduunu gstermek iindir. Milli devlet iin demiryolu ihtiyac, milli btnlk, milli savunma, milli siyaset ve milli bamszln korunmas sorunudur. Milli btnlk ve milli varln aresi olan nlemleri almak, her dnce ve ihtiyatan nce gelir. Bu nlemin bir gn geciktirilmesi affolunmaz, onarlmaz bir yanltr. Sivas'a gelmek iin yedi yl geti. Snra varmak iin belki bir

yedi yl daha geecek. Bu kadar aceleci ve telal olmamza ramen ancak 15 ylda zlebilecek bir sorunun, daha ka yl srncemede kalmaya tahamml olduunu kim, hangi cesaretle ve neye gvenerek iddia edebilir? Lozan'da milli haklar kabul edildi. Fakat Avrupa yoksun brakld btn ayrcalklar, Trk milletinin geirecei mali krizler sayesinde tmyle geri almak midinde idi. Bu bir tahmin deildir. 378 nc Blm

I Bu szler benim yzme kar sylenmi ak dncelerdir. Milli Mcadele alanlarnda her millet, esasl snavlar kendisi vermek zorundadr. Bu nedenle biz Avrupa'nn hitabn, ac bir snav daveti saydk. Geireceimiz mali snav, etin bir snavd. Ben Lozan'dan dndm zaman Avrupa, Trkiye'nin mali tarihini daima bir bataktan teki bataa dmeye mahkm, iin-

I den klmaz bir durumda dnmekte haksz deildi. Ya memleket I kendi imknlaryla kalacak, memurun ayln veremeyen, yanm m yklm harabeler iinde, hibir imar yapamayan durumda, ac ve I umutsuzlukla, kendi kendine kp gecek ya da yaayabilmek i iin Avrupa'nn karsnda diz kerek, Milli Mcadele'nin btn I kazanlar pahasna ekmek paras arayacakt. Biz ite bu mli snav vermek zorundaydk. Milli Mcadele'nin btn sonularn koruyacak, hatta glendirecek, memleket iinde herkesin hakkn deyecek ve bundan baka memleketin imar ve geliimi iin mutlak iler yapacaz. te yedi yldr Cumhuriyetin verdii byk snav budur. Bundan da fazladr.

Uygun artlarla bor alnabilirdi diye muhaliflerimin sylendiklerini iitmiyor deilim. Bize zarar olmayan artlarla para geldi de kabul etmedim mi demek istiyorlar? Herhalde uygun artlarla gelen paray reddedecek kadar iten anlamaz deilim. Bu gibi iddialarda bulunanlar bilerek bilmeyerek gerek dna dyorlar. Haydarpaa-Ankara-Konya-Adana hattn bir an nce satn almam iin beni srarla tevik edenler arasnda sayn Fethi Bey de vard. 1925'ten beri yabanc sermayenin gelmesine elverili artlar iinde olmadk. syan, sava olasl, iki kez seferberlik, nfus deiimi gibi sorunlarmz oldu. Zor gnlerden getik. Bu artlarda

sermaye gelir miydi, bor verirler miydi? Bor alarak demiryollarmz yapmak isteseydik bu gne kadar daha bir metre iin kazma vurmam olacaktk. Btn skntlar gslemiiz, biri tekinden kark btn d sorunlarmz zmz. Memleket iinde milletin savunmas, vatandan hakk iin lazm olan bteyi salamz. Fazla olarak 1.800 km. demiryolunu millete mal etmiiz. Btn bunlar yanl imi, yle mi? nc Blm 379
Memleketin btn ykn bir nesile yklediimden ikyet olunuyor. Bizim bayndrlk ilerine sarf ettiimiz para ylda yaklak 30 milyon liradr. Daha yz yl boyunca her yl bu kadar para harcasak yine ihtiyalar, eksikleri karlayamayz, amz kalr. Bu paray artracaksnz ve bunu yzlerce yl harcayacaksnz. Yksek

ve medeni, ileri bir millet olmak davas, oyuncak mdr? Aar vergisini kaldrdmz zaman samimi tereddt ve itiraz kyllerden grdk. Bu kadar byk vergiden vazgeilerek devletin nasl idare olunacandan endie etmilerdir. Devlet denilen eyin ne ile idare olunacan ky ihtiyarlar hi olmazsa bizim kadar bilirler. Bu memleketin her kynde bir babakan oturduunu hesap ederek sz sylemeliyiz. Liberalizm memleketimin g anlayaca bir eydir" Ynelecekleri sistemin adn da aklad:

"..Biz iktisadi olarak mutedil devletiyiz. Bizi bu yne sevk

eden milletin eilimidir. Devletilikten bsbtn vazgeip her nimeti sermayedarlarn faaliyetlerinden beklemek bu memleketin anlayaca bir ey midir? Yllardan beri yabanc sermaye propagandas milli siyaseti rtmek

iin almaktadr. Geen yllarda sermaye getirecek adamn ileri srd artlar kabul edebilecek adamn, akama yiyecei olmayan, kapsn alacakllarn zorlad, gz kararm biare bir adam olmas lazmd. Hkmetin baars, her ne pahasna olursa olsun milleti byle bir duruma dmekten kurtarm olmasdr. Vergilerin kyly ezdii iddiasna gelince, aar dneminde yz milyonluk btenin krk milyon lirasn, yani yzde krkn kyl aar ve anam vergisi olarak verirdi. imdi 225 milyon liralk bteye kyl arazi ve saym vergisi olarak yirmi milyon veriyor. Para olarak eskinin yars kadar, yzde olarak eskinin drtte biri kadar, yzde on J>ir. smet Paa'nn ald iddia edilen yksek vergiler konusu da byle. Trkiye demiryollar sayesinde siyasete ve iktisata en azndan bir kat daha kuvvetli olmutur. Vatandalarma eski bir asker

olarak serinkanllkla syleyebilirim ki demiryolunun Sivas'a gelmesi ile bu vatann herhangi bir snrnn savunmas bir kat daha kolaylamtr." 380 nc Blm Konumas dikkatle dinleniyor, sk sk alklarla kesiliyordu. Konumasn yle bitirdi: "Katarlar Asya'nn byk ehri, Anadolu'nun bayndr beldesi olan Sivas'a girmeden nce, esasl bir grevi yerine getirmek istiyorum." Sesini iyice ykseltti: "Trk iisi, Trk fenni! Bu yollar Trk iisinin, Trk fenninin eti e muzaffer bir snavdr. Mhendislerimize ve btn iilerimize vatan minnettardr." Byk Zafer dolaysyla Gazi'yi minnet ve sayg ile anarak, cokun alklar arasnda krsden indi. Saat 17.00 olmutu.
2 89

Birinci Katarn Sivas istasyonuna gelii

lk lokomotifin nndeki kurdeleyi kesti. stim zerinde bekleyen katarlar, buhar sala sala, ddk ala ala, alk, sevin gsterileri

ve gzyalar iinde, dualar arasnda hareket ettiler, makaslardan geerek yoldan ilerleyip istasyona girdiler, yan yana durdular. Gsleri ssl lokomotifler buhar salyor, makinistler, ateiler gururla el sallyorlard. Hayal gibi bir grnmd. nc Blm 381 Sivas g imdiye kadar hi byle gl zafer ve mutluluk lklar ve alk sesleriyle dolmamt. MSAFRLER istasyonda arlandlar, ismet Paa, Recep Peker ve Devlet Demiryollar Genel Mdr ile mhendisler mdrn odasnda topladlar. smet Paa'ya nce Sivas'ta yaplacak lokomotif ve vagon tamirhaneleri hakknda bilgi verildi. Sivas, demiryolu ann en nemli merkezlerinden biri olacakt. SivasDivrii'de byk demir yataklar olduu kefedilmiti. Ar sanayi kurmak asndan bu byk bir talihti.

Sivas-Erzurum yolu konuuldu. Yolun 546 kilometre olaca hesaplanmt. Yol uurum, nehir, dere ve vadileri birok kpryle aacakt. Erzurum'a kadar 138 tnel amak gerekiyordu. "Ka??" f ... "138 efendim." Tnellerin uzunluu toplam 23 kilometreyi buluyordu. Yolun 75-80 milyon liraya kacann hesap edildii sylendi. hale sonulannca yolun yapmna balanacakt, ihale ilemleri hayli zaman alyordu. Bu srada Falih Rfk Bey istasyonun byk holn dolduran kalabalk iinde, evresindekilere bir hikye anlatyordu: "stanbul'da mercan bal az kar ve Yahudiler bunu pek severlermi. Bir gn Hahama gitmiler: 'Ne yapsak da bu bal Trkler yemese, hem fiyat artmaz, hem de bize kfi gelir.' Haham demi ki: 'Adn bugn Yahudi bal koyun.'

Trkler balkhanelerde ve dkknlarda Yahudi balft szn duyunca gzel mercandan rker olmular, bu nimet Musevi vatandalara kalm" Hikyesini yle tamamlad:

"Kpr yapmak, bend yapmak, demiryolu yapmak hatta letmek, btn bunlar, bunlara benzer iler Cumhuriyet devri gelene
kadar Trkler iin Yahudi bal I R I idi."
90 3

Cumhuriyet Tttrkiyesi'nde artk hibir ey Yahudi balft olmayacakt* Her i, her meslek Cumhuriyet vatandalarna akt.
382 nc Blm FETH BEY smet Paa'nn Sivas konumasnn zetini akam radyodan dinlemi, tmn sabah gazetelerde okumutu. Arkadalaryla topland. i. Ege blgesinde kriz dolaysyla sorunlar artan halk yeni partiye

ilgi gsteriyordu. Milletvekili seme ve seilme hakkn savunacan aklad iin kadnlarn da Serbest Parti'ye destek verecekleri mit ediliyordu. smet Paa'ya zmir'ae yaplacak byk bir mitingte yant vermeyi uygun grd. zmirler srarla davet ediyorlard zaten. Arkadalar da bu dnceyi beendiler. zmir rgt daha kurulmamt. Ama bir nc, gnll rgt vard. Bunlara bilgi verildi, mitinge mmkn olduu kadar ok insann katlmasn salamas istendi, rgt Gazi ile Fethi Beyin birlikte olduklar fotoraftan rozet yaptrd. Fethi Bey zmir'e hareket etmeden nce veda iin Gazi'yi ziyarete geldi. lkenin eitli yerlerinden ve de /letin trl birimlerinden gelen bilgiler Gazi'de toplanyordu Gazi Fethi Bey'e u tavsiyede bulundu: "zmir'de gayet temkinli hareket etmelisiniz. ok yumuak ve
291

soukkanl aklamalar yapnz. Mcadeleyi hibir zaman atma ekline sokmaynz." Son olarak da unu ekledi: "Herhangi bir zorluk karsa beni derhal haberdar ediniz." Fethi Bey ayrldktan sonra, Nuri Conker'e de, 'tatsz olaylara meydan vermemesi iin' -yani Fethi Bey'in yumuak ve soukkanl konumasn salamas iin- zmir'e gitmesi tavsiyesinde bulundu. zmir Valiliine de Fethi Bey'in iyi korunmas talimatn verdi. LEDEN sonra Sadri Maksudi Bey geldi. Trk Dili in adl bir eser yazmt. Gazi'den bir sunu yazmasn diledi. Dil sorunlaryla ilgili kitaba Gazi bir sunu yerine genel bir deerlendirme yazd: "Milli duygu ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas, milli duygunun gelimesinde balca etkendin
2 92

Trk dili dillerin en zenginlerindendir Yeter ki bu dil bilinle ilensin. lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr? Bu cmle dilciler ve yazarlar iin bir rehber olacaktr.
nc Blm 383

ADALET BAKANI Mahmut Esat Bey seim blgesi olan zmir'e Fethi Bey'den iki gn nce gelmiti. ki partiyi tutan gazeteler Fethi Beyin zmir'e geleceinin renildii gnden beri kyasya bir kapma iindeydiler. Balklar, yazlar iki yan da ok germiti. Hava elektrikliydi. Oysa zmir 9 Eyll gnn Kutlamaya hazrlanmaktayd. Bu ekime ve Fethi Bey'in 9 Eylln arifesinde zmir'e geliyor olmas birok zmirlinin cann skt. 9 Eyll parti tartmalar iinde kutlanacak bir gn deildi. ok byk bir gnd o. Mahmut Esat Bey bir olay kmamas, gnn gzelliinin
293

bozulmamas iin Gazi'ye bir telgraf ekerek Fethi Bey'in zmir'e gelmemesini istedi. Gazi bu istei Fethi Bey'e duyurdu ama 'gitme' demedi. Fethi Bey'den nce evre il, ile, nahiye ve kylerden trenlerle, kamyonlarla, arabalarla zmir'e pek ok kii gelmeye balad. zmir'de kendiliinden oluan Serbest Parti rgtnn iyi alt anlalyordu. rgtn banda gen bir doktor vard, Hayri stnda. stanbul Valisi Muhittin stnda'n kardei. Biri iktidarn yneticisiydi, teki muhalefetin nclerinden biri. Ne Vali grevden alnd, ne kardeine bask yapld. Halk pek heyecanlyd. Gazi'nin yeni kurduu partinin bakann karlayacaklard. Hepsinin yakasna Gazi-Fethi Bey rozeti takld. Alsancak ve yaknnda oturan zmirliler evlerine ekildiler. Fethi Bey 4 Eyllde gemiyle zmir'e geldi. Ky Fethi Bey'i bekleyen binlerce kiiyle doluydu. Davullar zurnalar alyordu. Bu

ciddi bir gvde gsterisiydi. "Yaasn Gazi!", "Yaasn Fethi Bey!", "Yaasn Serbest Parti!" diye baryorlard. Fethi Bey gemiden karaya kt. Halk zorlukla yararak, kydaki zmir Palas oteline ulaabildi. zmir Valisi Kzm Dirik Paa'dan bir yaz geldi. Vali Paa, 'gvenlii salamakta glk ektiini, bu nedenle ertesi gn yapaca konumadan vazgemesini* istiyordu. Fethi Bey engellemeleri aarak durumu Gazi'ye bildirmeyi baard. GAZ telgraf alnca ok fkelendi: "Bu nasl i? dare tarafsz olmazsa muhalefet nasl yaar? Gvenlii salamak idarenin balca grevi deil mi? Otur, hemen yant verelim." 384 nc Blm Tevfk Bey oturdu. Gazi ekilecek telgraf yazdrd: "zmir'de Serbest Parti Reisi Fethi Beyefendi Hazretlerine, Anlyorum ki sana konuman yaptrmak istemiyorlar. Fakat
294

sen konuman mutlaka yapacaksn ve rastlayacan herhangi bir engeli derhal bildireceksin." Tevfk Bey'e emretti: "Bu telgrafn birer suretini hemen imdi Babakana, ileri Bakanna ve Valiye de gnderin." MTNG ve konuma 7 Eylle ertelenmiti. Bu erteleme iyi olmad. 6 Eyll gn bo kalan on binler ehre daldlar. Kalabalk bir grup Halk Partisi binasnn nnden geerken, Halk Partililere kfretti. Bir Halk Partili karlk verince kyamet koptu. Binaya saldrdlar. Camlar, pencereleri, kapy krdlar, ieri daldlar. smet Paa'nn asl bir resmine ate edildi, resimleri yerlere atld. Grevlilerden birinin ban yardlar. Bina nndeki parti otomobilini paraladlar. Vali ve polis buraya gelirken, bir baka kalabalk da CHP'yi tutan Anadolu gazetesini kuatmt. eri girmeye alyorlard.
294 2943 2945

Bir silah patlad. Kurun bir ocuun bana rastlad, yaralad. Babas, can ekien ocuu hastaneye gtrmedi, kucana alarak yzlerce kiiyle zmir Palas'n nne geldi, ocuu kapya inen Fethi Bey'in ayaklarnn dibine brakarak bard: "Al emanetini!" Zavall ocuk Fethi Bey'in ayaklar dibinde ld. Fethi Bey otel nndeki kalabal yattrmaya alrken, Anadolu gazetesinin nndeki kalabalk da "Kana kan isteriz!" diye baryor, gazete binasn talyor, camlar paralyor, ieri girmek iin kapy zorluyordu, Gazeteciler ierdeydi. Girseler kimbilir neler olurdu. 31 Mart gericilik olayndan beri Trkiye'de byle olaylar olmamt. Serbest Parti yneticileri denetimi kaybetmilerdi. Binann nndeki bir avu polis halkn binaya girmesini nlemek iin mcadele ediyordu.
2940

Atlan bir ta bir polisin ban yard. Bir komiser yardmcs ate etti. Kavga byd. On be kii yaraland. Jandarma yetiti. Halk jandarmay da talad. Dipikler alnca kzgn, azgn kalabalk dald. Gazeteciler kurtarld. Trk hukuk devriminin byk hizmetkr Adalet Bakan Mahmut Esat Bey de dmanca tepkiler zerine bir karakola snmt. nc Blm 385 Vali de olaylar nlemek iin geldii CHP binasnda kalm, dar kamyordu. zmir igal altnda gibiydi. ' / ' Asker ve polis, ehirde dzeni zorlukla salayabildi. Gazi'nin zlemle bekledii ok partili hayat zmir'de byle balamt. Bir l, birok yaral, birok tutuklu. Eski Bat Cephesi Komutan smet Paa'nn kurunlanan, yerde srklenen resimleri... GAZ, gelen haberler zerine, "Kzm Paa Balkesir'de olacakt.
295 296

Hemen zmir'e giderek durumu aratrp sonucu bildirmesini rica edelim.." dedi, "..gelen haberler abartl olabilir." Hayal krkln belli etmemeye alyordu. Sordu: "Fethi Bey bugn konumayacak myd?" "Konumasn yarna ertelemi efendim." "Peki." Daha abuk haber alabilmek iin o gn Yalova'dan stanbul'a dnd. Kzm zalp'e bir de mektup yazd. * MTNG iin Alsancak stad ayrlmt. 7 Eyll gn Fethi Bey sk koruma emberi iinde geldi. Stad tmyle dolmutu. "Yaasn Fethi Bey" haykrlaryla karland. Hazrlanan yksek, byk krsye kt. Sanda Nuri Conker, solunda Tahsin zer yer aldlar. Krsnn nnde Gazi'nin ereveli, byk bir resmi yer alyordu.
296 297

Fethi Bey'in sesi bu kadar kalabala ulamyor, duymayanlar

ikyet ediyorlard. Nuri Conker, Fethi Bey'in sylediklerini gr sesiyle tekrar ederek herkese ulatrd. Fethi Bey smet Paa'nn Sivas konumasna yant olarak imdiye kadar sylediklerini yineledi: Demiryollar, yedi yldr hibir ey yaplmad vb. Alklar ve haykrlar ykseliyordu: "Yaasn Fethi Bey!" "Kahrolsun smet Paa!" Fethi Bey bir ara bandaki apkay karp gsterdi:^ "Bizim apkay karacamz sylyorlar. ftiradr" diyecekti, daha apkay karp da "Bizim apkay karacamz.." der demez, biri "Kahrolsun apka!" d ive bard, birok kii., balarndan 386 nc Blm apkalarn, kasketlerini yere att, bazlar atmakla kalmayp bir de inediler. j Fethi Bey ok armt. Adeta feryat etti: "Hayr, yanl anladnz, yle sylyorlar. Bu doru deildir, iftiradr.

Devrimlerle ayn fikirdeyiz." Acele edenler eilip apkalarn, kasketlerini yerden aldlar, tozunu topran silkeleyip yine balarna geirder. Fethi Bey'in her cmlesi, Nuri Conker tarafndan tekrar edildii iin miting uzad, saate yakn srd. Kalabalk askerin ve polisin dikkati altnda olaysz dald. Dardan gelenler geldikleri aralarla zmir'den ayrldlar. zmir sakinledi. Serbest Parti ynetimi, binalara saldrlmasn da, smet Paa'ya yaplan saygszl da knamad. Ynetime gre hi kusurlar yoktu! Btn kusur Valinin ve CHP'nindi. Bu yaklam frsatlar cesaretlendirecekti.
297a 2 98

MECLS BAKANI Kzm zalp 8 Eyll akam zmir'e geldi. On bgiler aldktan sonra akam valilikte Adalet Bakan Mahmut Esat Bey'i, Vali Kzm Dirik Paa'y, Fethi Bey'i, Garnizon Komutan Hseyin Hsn (Erkilet) Paa'y, Halk Partisi mfettii Zht

(Durukan) Bey'i toplantya ard. ^ Hepsinin olaylar kendi alarndan telgraflarla Gazi'ye bildirdiklerini renmiti. ektikleri telgraflar okumalarn rica etti. Hibiri yanamad. nk birbirleri aleyhinde ar szler yazmlard. "Mustafa Kemal Paa'nn ricas byle. Okuyalm, tartalm, gerei aa karalm."

Postaneden telgraflar istedi. lSTANBUL'da Gazi, Y nus Nadi Bey'e "yemee kalnz" demiti* zmir'den birok telgraf alm, karlatrm, durumu anlamt. Yemekte zmir olaylar konuulduJYunus Nadi Bey bu konuda bir yaz yazmak istiyordu. Gazi ertesi gn Cumhuriyet'te yaymlanmak zere Yunus Nadi Bey e ksa bir yaz yazdrd. Bu Gazi'ye ynelik bir ak mektup olacak, Yunus Nadi Bey'n imzas le yaymlanacakta Gazi d bir gri sonra bu ak mektubu yantlayacakt.

nc Blm 387 Serbest Cumhuriyet Partisi'nin ve yelerinin uyarya ihtiyalar vard. KAZIM ZALP Gazi'ye yollanan telgraflar yksek sesle okumaya balad. Okurken baz szckleri yumuatt halde byk tartma kt. Her szc yumuatmaya da imkn yoktu. Vali Fethi Bey iin 'ayak takm ile omuz omuza', Fethi Bey Vali iin 'palavrac) Mahmut Esat Bey iin 'sarho' gibi szckler kullanmt. Az kald dveceklerdi. Dvmelerine Kzm ve Hseyin Hsn Paalar engel oldular. Hepsini zorlukla oturttular. Tartma uzun srd. Olaylar ynetenlerin, yaayanlarn hepsi toplantdayd. Konumalar gerei aa kard. Kzm zalp durum hakknda bir rapor yazd. Okudu. Raporu hepsi imzalad. Kzm zalp telgraf ifreletip acele Gazi'ye yollatt. Sabah bulmulard. 9 Eyll trenleri balamt. ehre girerken
2 99

ehit olan svarilerin mezarlarn ziyarete gittiler. Bu gzel gne irkin olaylarn glgesi dmt. O GN Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi Bey'in Gazi'ye seslenen ak mektubu yaymlanmt. Gazete o gn zmir'e akam gelecekti. Ama istanbul'daki parti yneticileri ak mektubu tela iinde telgrafla zmir'e getiler. Yunus Nadi Bey ksaca diyordu ki: "izmir'de bir gazetemize saldrld, CHP binas taa tutuldu. Memlekette bize den yeni grevlerin nemini anlyoruz. Yeni partilerin Sizi kendilerine mal etmeye altklarn gryoruz. Durumunuzu akla kavuturmanz istirham ediyoruz? Trkiye Gazi'nin verecei yant bekledi. YANIT ertesi gn Cumhuriyet gazetesinde yaymland. Gazi zetle diyordu ki:
3 00

"Ben Cumhuriyet Halk Partisi'nin Genel Bakanym. CHP, Anadolu'ya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl edip benimle alan, Anadolu ve Rumeli Mdafaay Hukuk Cemiyetinin devamdr. Bu kurulua tarihen balym. Bu ba zmek iin hibir sebep ve icap yoktur ve olamaz. 388 nc Blm aret olunan olaylar arasnda bir gazete idarehanesine ve CHP merkezine her ne sebep ve suretle olursa olsun, vukubulmu tecavzlerden ve hkmet ricaline ve otoritesine kar, baz idraksizler tarafndan yaplan irkin tecavzlerden ok mteessir olduumu tahmin etmek g deildir. Bu teessrm akan kanlar ve zayi olan hayat iddetlendirmitir. Bu gibi mtecavizler ve tahrikiler Cumhuriyet kanunlarnn takiplerinden tabii kurtulamazlar."

GELEN olaylar Fethi Bey'in bu aklamann ciddi bir uyar olduunu anlamadn, kavramadn gsteriyordu. Fethi Bey muhalefeti Meclise tayacana, hafta sonra, Ekim banda yaplacak olan belediye seimlerine apar topar katlmaya karar verdi. Oysa daha Ankara'da parti genel merkezini bile kurabilmi deillerdi. izmir den Manisa'ya geti. Aydn'a gitti, Akhisar'a, Menemen'e urayp konutu. Balkesir'de uzun bir konuma yapt. Akhisar'da dini yazlarla, Balkesir'de yeil bayraklarla, ilahilerle karlanm, soruturma almt. Balkesir'de bir eyhin, hl tekke olarak kulland iddia edilen evinde kald. Bu gezinin yanks ok oldu. ETKS DE ok olmutu. Devrime kar olan baz kiiler ve gruplar Serbest Parti'ye girmeye ya da ondan yana grnp kendi dnceleri dorultusunda almaya baladlar. Parti toplantlarnda
301 3 02

aka hkmetin sulanmas, kadnlarn yzlerinin aldndan, zorla apka giydirildiinden sz edilmesi din devletine dnlmesini isteyenlere cesaret veriyordu. Devletin gsz, aresiz grnd bir ortam olumutu. Dincilerin gizli toplantlar artmt. Dervi Mehmet'in ok gvendii alt arkada vard. Harekete gemeye, uygun bir zamanda yangn balatmaya karar verdi. Bunun iin Menemen'i semiti. Orada birka tandk vard. Hkmete el koyar, durumu stanbul'daki eyh Esat Hocaya telgrafla bildirirdi. Sonra ne yaplacana o karar verirdi.* * nc Blm 389 SMET PAA stanbul'da Gazi ile durumu deerlendirdi. Cumhuriyete ve devrimlere kar douda, batda tavr alm, kar km, tannan, bilinen insanlarn, Serbest Parti'de barnak bulduklar grlyordu. Bu ciddi bir sorundu.
02

Trk Ocaklar Genel Bakan Hamdullah Suphi Bey Serbest Parti'nin kuruluunu bir yaz ile selamlam, halka "Bu denetim sesini koruyacaksn!" diye seslenmiti. Baz Trk Oca yneticileri ve yeleri, belki de bu sesleniin etkisiyle, dernein tzne aykr olarak, siyasete karmlard. Serbest Parti iin alyorlard. Siyasete karmalar, Ocaklarn birletirici grevine btnyle tersti. zmir ve sonrasndaki olaylar Gazi zerinde rktc bir etki yapmt. "Her eye yeniden balamak zorunda kalnabileceini" syledi. smet Paa daha sakindi. "ktidar da brakabiliriz, nihayet kar tarafta gvendiimiz arkadalar var" diye dnyordu. Gazi'ye, "Endie etme. O kadar ileri bir ey grmyorum" dedi. "O kadar ileridir." smet Paa Ankara'ya dnmek zere akam trene bindi. Yolda uyuyamad. Gazi'ye her yerden haber gelirdi. Bouna kayglanmazd.

Olaanst bir ngrs vard. Tehlike, olaylarn gvendikleri arkadalarn idaresinden kp da btn memleketi, herkesi zor durumda brakabilecek hale gelmesindeydi. Byle bir durum olur muydu, olursa nasl alabilirdi? mS! ^ Ankara'da vakit geirmeden Bakanlar Kurulunu toplad. Yeni durumu ve olaylar grtler. Partiye ekidzen vermek, ok partili hayata almak gerekiyordu. Bakan arkadalarndan 'sabrl olmalarn' istedi. ^BT Kriz dolaysyla Trk parasnn deeri dyordu. Milli para siyasetini belirlemek ve yeni yetkiler almak zere TBMM'nin olaanst toplantya arlmas gerekli grld. Durum Cumhurbakanlna arz edildi. Gazi, TBMM'ni 22 Eyll iin olaanst toplantya ard.
303

FALH RIFKI BEY Yalova nasihatlerine uyuyor, muhalefet gazeteleri

ve yneticileri ile tartmaya girmiyordu. Ama Fethi Bey'in yedi yldr yaplanlardan Mustafa Kemal'in hi haberi yokmu gibi davranmas ve yeni particilerin Gazi'yi Serbest Parti yanls gibi
390 nc Blm gstermeleri zerine gazetede 'Politika' diye bir ke at ve polemiklere balad. lklerden biri zetle yleydi: "Serbest Particiler meer yle sanyorlarm: Mustafa Kemal bir gn Anadolu'ya km, hi yoktan ordular kurmu, Trk topraklarn yedi dvelin elinden kurtarm, kendi partisi ile yedi yl yetmi devrim yapm. Fakat, 'ben hkmet iine ne karrm, ne isterseniz yapnz' diye, btn tarihi sorumluluunu tamakta olduu eserini tandklarna, tanmadklarna teslim etmi. Bu kimseler ondan habersiz, mali, siyasi, iktisadi, itimai binlerce teebbste bulunmular. Vatann, buhran ve zulm iinde yklp

gittiini gren M. Kemal, Ah u memleketi, u milleti kim kurtaracak?' diye bir kurtarc bekliyormu." Falih Rfk Bey "Kurtarc olarak Fethi Bey kageldi" diye yazd, sonra Fethi Bey'le alay ediyor olmamak iin bu cmleyi sildi, kurtarc diye Arif Oru gibilerin adlarn saydktan sonra yazsn yle bitirdi: "Eski dman ordular Mslman ordularn artmak iin mzraklarna Kuran takarlard. Halk Partisi'ni talayan Cumhuriyet ve dzen dmanlar yakalarnda M. Kemal'in resmini tayorlar!' * FETH BEY iktisat ileri yannda, adliyeyi de eletirmi, yava altklarn ileri srerek mahkemelerin gzetim ve denetim altnda tutulmas gerektiini sylemiti. Hkimlerin bamszlklarna aykr den bu neri Mahmut Esat Bey'i ok kzdrd. fkesini artran bir konu daha vard. Borluyu

borcundan tr hapsetmek ilkel bir cezayd. Uygar lkelerde bu ceza oktan kaldrlmt. Yeni cra ve flas Kanunu'nda da borluya hapis cezas verilmesi kaldrlarak uygar anlaya uyulmutu. Fethi Bey sermaye evrelerinin etkisi altnda, hapis cezasnn kaldrlmasna da kar kmt. ktidara gelince hapis cezasn geri getireceini vaadediyordu. Mahmut Esat Bey 17 Eyllde demi'te, Adalet Bakan olarak deil, hukuku bir milletvekili olarak Fethi Bey'i ar bir dille eletirdi. Konuma tepki toplad. M. Esat Bey smet Paa ya, "yanl dncelere kar milletvekili olarak daha serbest mcadele edebinc Blm 391 leceini ileri srerek" Bakanlktan istifasn verdi. Bu nc istifa giriimiydi. istifas bu kez kabul edilecekti. RUKYE ile Zehra okullarna katldlar. Gazi 19 Eyllde Afet Hanm ve Sabiha ile Ankara'ya dnd.
3 05

Trende son olaylarla ilgili konumak isteyen arkadalarn susturdu. Durgun bir hali vard. Afet Hanm ve Sabiha izin alarak erkenden kompartmanlarna ekildiler. "Galiba ok tatsz olaylar oluyor Sabiha." "Evet, neesi kat." "Kamaz m? Sylenen doruysa Balkesir'de Fethi Bey'i yeil bayraklar ve tekbirlerle karlamlar. Bazlar fesi, eski yazy, hatta hilafeti geri getireceklerini sylyorlarm." "nanmyorum!" Tren lk atar gibi ac ac ddk ald. ERTES GN Meclis toplanacakt. Milletvekilleri Ankara'ya gelmekteydiler. Bir ksm Ankara Palas'n arkasndaki geni, gzel bahede oturdular. Sreyya Yiit, Serbest Parti'den yaknarak "rticay hortlatacaklar" dedi. Yakup Kadri Bey "Kimseye kzma." dedi, ".laik Cumhuriyet anlayn halka yaymay baaramadk." Sreyya Bey ierledi:

"nsafl ol. Alt-yedi ylda on drt milyon insan nasl eitirsin? Elli bin okul yaptrmak, elli bin retmen yetitirmek gerek. Ky trk bir bteyle ve bu kadar ksa zamanda bu baarlabilir miydi? Bence Gazi bu ite acele etti." Dr. Reit Galip baheye girdi, baknd, kalabalk bir masay gzne kestirdi, oturdu. Masada oturanlara aklama yapt: "Gazi'nin ricas zerine Serbest Parti'ye gemitim. Bu parti bana ok ters geldi. Geri dndm" kr Saraolu da masasndaki milletvekillerine, "Halktan olduka uzaklam Sreyya Yiit durumdayz." dedi, "..Seimde zorluk eke392 nc Blm biliriz* Parti kendini toparlamal. Yerel rgtlere halkn partisi olduumuzu

hatrlatmalyz! Bazlarna bakarsan, onlar halka hizmet iin deil, halk onlara hizmet iin var." 22 EYLL gn Meclis olaanst olarak topland. Trk parasnn deerini korumak iin hkmet ek yetkiler istiyordu. Babakan smet Paa, Maliye Bakan kr Saraolu konutular. Sonra CHP'nin destei ile Gmhane'den milletvekili seilen Fethi Bey krsye geldi. Sakin bir dille eletiride bulundu. Kendisine Maliye Bakan kr Saraolu ile Celal Bayar yant verdiler. Tasar muhalefetin de olumlu oylaryla kanunlat. Meclis ii ilikiler kavgasz, dzeyli bir biimde balamt. Baz bakanlklardaki boalmalar dolaysyla smet Paa istifa etti. Gazi tarafndan yeniden Babakanla atand. Yeni Bakanlar Kurulunu kurdu. Yeni hkmetin program 2 Ekim gn Meclis'te grld.
3 0 5a

Fethi Bey liberalizmi savundu. Yeni ktisat Bakan Mustafa eref zkan sz ald. smet Paann Lozan'dan tand ve gvendii biri, bir bilim adamyd. Fethi Bey'i yantlarken kamuoyunu da devletilik konusunda aydnlatan nemli, geni, sakin, retici bir konuma yapt. Devletiliin znn milli iktisat olduunu belirtti. Bu konuma iktisat siyasetinin daha kapsaml bir biimde devletilie yneleceini gsteriyordu. Parti Genel Sekreterliine Saffet Arkan n yerine daha pratik olan Recep Peker getirildi. 1. UMUM MFETTLK Gneydou iin be yllk bir slahat program yapmt. Btenin izin verdii oranda yollar, kprler, okullar, salk merkezleri alyordu. Dersim ele alnamam, genel silah toplama salanamam, uygarlk kurumlar yaygnlatrlamamt. Dersim'de Hozat ve Nazimiye yollarnn yapm sryordu. Ancak Plmr'de bir okul yaplmt.
3 0 50

Programn aksamasnn nedeni, Dersim'de Plmr airetlerinin ayaklanmas, Irak snrnda ngilizlerin, Suriye snrnda Franszlarn Trk snr iindeki airetleri olumsuz etkilemeleriydi. Asnc
Blm 393

ker Plmr ayaklanmasn bastrrken, Umumi Mfettilik de snr airetleri ile ilgileniyordu. Gazi de, smet Paa da bar yollar tketmeden, beylerin, aalarn, seyitlerin smrd, bilgisizlik iinde yzen dertli Dersim zerine askeri bir hareket yaplmasna karydlar. "Dersim konusu ileriye brakld. BELEDYE seimi 502 yerde yaplacakt. yenilik vard: Seim tek dereceli olacakt, kadnlar da seime semen ve aday olarak katlacaklard ve ilk kez iki partili bir seim yaanacakt. CHP rgtleri kendi blgerinde Serbest Parti'nin rgtlenip rgtlenmediini bildiriyor, rgtlenmeye balamsa yneticiler, ncler hakknda
3050 3050

hem parti merkezine, hem ileri Bakanlna bilgi veriyorlard. Serbest Parti 502 yerin 101'inde rgtlendi. Baz yerlerde kadn adaylar da gsterilmiti. Mesela stanbul'da CHP listesinde 8, Serbest Parti listesinde 4 kadn aday yer alyordu. Sabiha Sertel bamsz olarak adayln koydu. Serbest Parti rgtlenmeye vakit bulamad iin bakent Ankara'da seime katlamad. Seimler Ekim banda balad. Serbest Parti'nin katld birok yerde olayl, tartmal, dvl geti. Katlm oran dkt. ileri Bakanl Serbest Parti'nin 502 belediyeden 22'sini kazandn aklayacakt. Sonu Fethi Bey'i memnun etmemiti. Seimle ilgili ikyetlerini Kasm aynda ileri Bakan hakknda gensoru vererek Meclis'e tamaya karar verdi. YUNAN BABAKANI Venizelos smet Paann davetini kabul
3 06 3 07 3 08 3 09

ederek, ei, Dileri Bakan, grevliler ve gazetecilerle birlikte 26 Ekimde stanbul'a geldi. Trenle karland. Ankara'ya hareket etti. ^Ankara'da daha byk bir trenle karland. smet Paa karlamaya Mevhibe Hanm'la gelmiti. Venizelos Yunan ordusunun ele geirmek iin alt Ankara'nn byke bir kasaba olduunu duymutu. imdi modern bir bakent olmutu. Gazi ile de konutu. Gazi hakknda Fransz Bykelisi Kont Chambrune sayg iinde yle diyecekti: 394 nc Blm "ok byk bir insan!" Gazi'nin zellikle barlna hayran olmu, Trk-Yunan dostluuna verdii nemden ok etkilenmiti. ncelik dolu szleri dinlerken iinden -herhaldebyk bir pimanlk geiyordu. zmir'e kard ordu zmir ve evresinde utanlacak kymlar yapm, kaarken, Anadolu'nun en mamur blgesi Ege'yi yakp
3 10

ykmt. Ankara'da bir antlama, bir protokol, bir de szleme imzaland. Antlama salam bir Dostluk Antlamasyd. Protokol iki tarafn deniz kuvvetleri yarn durdurmak amacyla deniz kuvvetlerininin snrlandrlmas hakkndayd. Szleme Oturma, Ticaret ve Denizcilik Szlemesiydi. erefine ziyafetler verildi. Cumhuriyet bayram yine cokuyla kutland. Geit treni srasnda eref tribnnde yer ald. Tribnde yeni bir devlet ileri geleni daha vard. Muhalefet Partisi Bakam Fethi Okyar. f Venizelos Trk ordusunu temsil eden birlikleri dikkatle izledi. Pangalos ya da Kondilis'in bir delilik yapp da Trkiye ile savaa kalkmadklarna kretti. Geenler belli ki ok disiplinli, gl, gururlu bir ordunun temsilcileriydi. Yz kez savasalar yz kez de Trkler galip gelirdi. Otuz uak olduka alaktan uarak getiler, herkesi heyecana verdiler.
311 311a

Venizelos Cumhuriyet balosuna eiyle katld. Baloya Associated Press muhabiri Miss Doroty Ring de katlmt. Gazi'ye u soruyu sordu: "Trkiye'nin hangi bakmlardan Amerikanlamas dnlBu aptal soruya Gazi u yant verdi: "Trkiye bir maymun deildir, hibir milleti taklit etmeyecektir. Trkiye ne Amerikanlaacak, ne de Bat l la saakt r, o sadece zleecektirP
12

yon

nc Blm 395 Babakan Venizelos 1 Kasm gn stanbul'dan trenle uurland. Mutlu gitti. Trkiye ile Yunan dostluu balamt. Kbrs olaylar kana kadar bu dostluk yllarca sarslmayacak, geliecekti. 1 KASIM gn Gazi Meclis'in nc dnem 4. toplant yln bir konuma ile at. Salon, localar ve balkonlar doluydu. Serbest Partili milletvekilleri balarnda Fethi Bey birarada oturdular. Dinleyiciler
3 13

arasnda yine birok hanm bulunuyordu. Herkes Meclis e sayg gerei koyu renk giyinmiti. Gazi fraknn iinde pek salkl, gen ve din grnyordu. Salar avizelerin klar altnda parlyordu. Bir hanm "Altndan bir ta gibi" dedi. Gazi eitli konulara deindi. Baaryla biten Ar harekt iin orduya teekkr etti. Dnya krizine ve Trkiye'de yaratt sorunlara deindi. Alnan nlemleri belirtti. Her konuda tasarrufa devam edilmesini istedi. Demiryolunun Sivas'a ulamasn 'nemli bir olay' olarak niteledi ve yle dedi: "Bu kadar zorluk iinde vatan bir misli daha geniletmeye ve kuvvetlendirmeye yardmc olan bu eserin gelecek Trk nesilleri tarafndan kranla yad olunacana eminim." Halk Partili milletvekilleri alayla Fethi Bey e baktlar. Fethi Bey renk vermedi. Saygyla dinlemeyi srdrd.

Gazi ok partili hayata geile ilgili olarak, uyar niteliinde bir konuma yapt: "Siyasi hayatmzda yeniden partilerin ortaya kmas, memlekette belediye seimlerinden nceki yakn gnlerde vuku buldu. Bu mnasebetle dikkate deer safhalarn ahidi olduk. Bu gzlemlerin verdii tecrbelerden, Trk milleti, Cumhuriyetin devamll ve gelimesi iin istifade etmelidir. Siyaset sahasnda karlkl faaliyetin feyizli gelimeleri, ancak vatandalar arasnda dmanlk meydana gelmesine yer verilmemesiyle temin olunabilir. Bunun areleri, partilerin iine girebilecek gayr-i samimi ve gizli maksatl unsurlarn, kanun stnde netice isteyen emel sahiplerinin btn millete nefret verici grlmesi ve bir de Cumhuriyet esas zerinde

alan partilerce bu gibilerin faaliyetinden daima uzak kalnmadr?

Basn iin de yle dedi:

396 nc Blm
D

"Memlekette kalem hrriyetinin de, demokrat bir idareye layk vakar ile kullanmakta daha dikkatli bulunulacan mit ederim. Hrriyet suiistimalinin dourduu birok felaketleri ekmi olan bu memlekette, bu dikkate bilhassa lzum olduu kanaatindeyim." Dileri Bakan Dr. Tevfk Rt Aras' zenle arlayan Sovyetler Birlii'ne teekkr etti. Yunanistan ile imzalanan Dostluk Anlamasn vd. TBMM'nin memleketin dzeni, i ve d gvenlii ve dokunulmazl iin en byk gvence olduunu belirterek szlerine son verdi. Cokun ve srekli alklar arasnda krsden indi. FETH BEY ile Gazi, 13 Kasma kadar birka kez buluup grtler. Gazi Meclisi a sylevinde de Serbest Parti ye uyarda
314

bulunmutu. Fethi Bey ve yakn arkadalarnn bu uyary da anlamadklar grlyordu. Sorunlar Gazi'nin Halk Partisi Bakan olmasyd. 'Parti Bakanlndan istifa et' diyemiyorlard ama istedikleri buydu. Bir ara Fethi Bey Gazi'ye mr boyu Cumhurbakanl gibi diktatrle zg bir neride bulunarak bu yolla bir zm aram, iddetli tepki grmt. Gazi'nin giditen ikyeti artyordu. smet Paa'ya durumu "Yanyoruz!" diye zetlemiti, zel Kalem Mdr Hasan Rza Soyak'a da dedi ki: "Yapacamz ey basittir. Devlet Bakanlndan ekilmek ve partinin bana gemek, Serbest Parti'deki arkadalarla birlikte, ilkin, beliren anari ve gerilik istidatlarn ortadan kaldrmak? Bu dncesini srpriz olmamas iin Fethi Bey'e de aklad: "Ben Cumhurbakanlndan ayrlarak partimin bana gemeyi
3144

dnyorum. Ben Halk Partisi Bakan, siz de partinizin Bakan olarak, prensipler etrafnda mcadele ederiz." Fethi Bey'in yz kaslar gerildi: "Bu kabil deil." "Kabildir. Niye olmasn?" "Bu prensipler etrafnda mcadele deil, sizinle kar karya gelmek olur. Bu imknsz bir ey* Partimizi kapatrz." nc Blm 397 "Hayr! Zannettiin tarzda kar karya gelecek deiliz, inandmz bir dava uruna, yan yana, arkadaa yryeceiz, birbirimizin gayrederini tamamlayacaz." Grme bir sonuca varmad. Fethi Bey 'partiyi kapatrm* diyordu. Gazi son olarak, "Bu dncenizi dzelteceinizi, muhalefete devam edeceinizi mit ederim" dedi. BR EYLER iyi gitmiyordu. Gazi smet Paa ile grerek byk bir yurt gezisine karar verdi. Bu geziyi karma bir kurutta birlikte
3 1 4b

yapacakt, n hazrlk iin gndzleri zaman zaman Genel Sekreter Recep Peker ve Bakanlk yetkilileri ile gryordu.Sayfalar dolusu not alyor, not yazdryordu. Gerektike smet Paalara gidiyor, alma odasna kapanyorlard. Akamlar ise genel olarak tarihiler ve dilciler ile birlikte oluyordu. Bu merak verici konumalar Afet Hanmla birlikte ara sra Sabiha da izliyordu. Trk Tarih Heyeti birok yabanc kaynaa dayanarak Trk Tarihinin Ana Hatlar adl 600 sayfalk bir eser hazrlam, tartlmas, deerlendirilmesi iin 100 tane bastrlarak tarihilere ve ilgililere datlmt. On bir blmden oluan eser Trk tarihini en eski alardan Cumhuriyete kadar anlatmakta idi. Bu kitapla yeni bir tez atlmt ortaya. Tarih Tezi diye adlandrlan bu tez zetle yleydi: "Tarihin en eski devirlerinden balayarak Orta Asyadan douya,

batya, gneye, kuraklk ve ekonomik nedenlerle byk gler olmutur. Bu gmenler brakisefal alpin tipte [yani Avrupallara benzeyen, ikinci snf bir rk olmayan] ve Trke konuan insanlardr. Bunlar gittiklere yere ileri bir uygarl da birlikte gtrmlerdir!^ ^ Tez yabanc ve dikkate deer kaynaklara dayanyordu. Tarihi, Osmanl Devleti'nin kuruluu ile balatan ksr imparatorluk tarihiliinin dnemi kapanmt. Osmanl, Trk tarihine de, Anadolu tarihine de, dnyada olup bitenlere de merak duymamt. Gazi ve tarihiler, bu tezle, Trkleri uzun zaman aalk duygusuna srkleyen ksr, snrl tarih anlayna isyan ediyorlard! Gazi kaz yapacak, Anadolu ve Trk uygarlklarn aratracak, tezi bilimsel olarak ileyecek ve gelitirecek, gerekli eski-yeni dil398 nc Blm leri retecek bir bilim kurumu kurmay dnyordu. Daha tam
1

olgunlatrmad iin dncesini aklamyordu. Sadece Afet Hanma tlatmt. 15 KASIM Cumartesi gn Meclis'te Fethi Bey'in verdii 'seimlere yolsuzluk ve fesat kartrld, semenlerin oyunu kullanmasna engel olunduu' hakkndaki gensoru nergesi grlecekti. CHP'nin de Serbest Partililerin^seimler srasndaki hareketleri, propagandalar hakknda birok ikyeti vard. CHP irtica koalisyonunun Serbest Parti'yi kullandn, Fethi Bey'in bu konuda gerekli dikkati gstermediini dnyordu. ikyetler arpacakt. Hava gergindi. Gazi de Cumhurbakan locasnda yerini ald. Fethi Bey krsye geldi. Sakin, dzeyli bir slupla konumaya balad. "Serbest Cumhuriyet Partisi, Byk Gazi'nin tevik ve tasvibi ile Byk Millet Meclisi'nde murakabe (denetim) hayatn

uyandrmak iin meydana kmtr" dedi. Hakk Tark Us oturduu yerden "Fakat yle yapmadnz!" diye seslendi. Grmeyi dinleyici balkonundan izleyen zel Kalem Mdr Hasan Rza Soyak o n anlarna yle yanstacakt: "Bu hatrlatma zerine Serbest Parti lideri ok g duruma dmt. Meclis iinde murakabe hayatn uyandrmak iin kurulmu olan bir parti liderinin, aradan daha 10 gn gemeden, o zamana kadar yaplan ileri, Meclis dnda, gittike sertleen bir dil ile tenkide balayp, bunlarn memleketi bir kmaza sreklediini mtemadiyen iddia ve tekrar eylemesini, byk halk kitlelerini heyecana getirecek nutuklar vermesi gibi ar hareketlerini, mantk erevesi iinde izah edebilmesi gerekten gt." * Fethi Bey soruyu duymazlktan gelerek atlatmaya alt. Hakk Tark Bey srar edince dedi ki: "Halkn ayaklanacan bilemezdim...
314

Bunu tahrikilere, baldr plaklara yklemek doru deildir. Bunda halkn iktisadi skntdan duyduu mahrumiyet manas vardr." G durumu bu szlerle geitirdikten sonra ikyetlerini, yer belirterek uzun uzun sralad. Konumas uzadkta sz atmalar, itirazlar balad, gittike oald. Fethi Bey'in sinirlendii grlyordu. Konumasn btn belediye seimlerinin yenilenmesini isteyerek bJtidi. nc Blm 399 Fethi Bey'den sonra sekiz Halk Partili milletvekili sz ald. Onlar da ikyetlerini sraladlar. Vasf nar, Ali etinkaya Fethi Bey'i ar bir dille eletirdiler. Sonra ileri Bakan kr Kaya sz ald. Tek dereceli seim kanununun yeni olduunu, bu nedenle uygulamada baz aksaklklar olduunu
315 3 16 317

kabul etti. Ama semenlere bask yapldn, engel olunduunu, seimlere hile kartrldn kesin olarak reddetti. Hi ayklama yaplmadan herkesin partiye alndn, bunun Vasf nar Serbest Parti'nin tzne de aykr olduunu belirtti. Yaplan propagandalarn halk, devletinden, hkmetinden, Cumhuriyetin eseri olan her eyden soutacak nitelikte olduunu syledi. Fethi Bey'in ikyet ettii baz olaylar Bakanlka incelenmiti. Sonular Fethi Bey'in iddialarn desteklemiyordu. Antalya seimleri ve olaylar hakknda ayrntl, belgelere dayal bilgi verdi. zmir'i, Manisa'y ve Balkesir'i dolatn, halkn ikiye blndn grdn, birbirleriyle selamlamadklarn anlatt. Sahte belgelere bir rnek verdi. Be yz parmak izi bulunan bir dilekedeki parmak izlerinin birka kiiye ait olduunun saptandn aklad.

Bakandan sonra Fethi Bey yeniden sz ald. Siniri yatm grnyordu. Nkteli, etkili bir konuma yapt. Ama konuma uzaynca sz atmalar, itirazlar, sulamalar yeniden balad. Yorulmutu. Gittike sinirlendi. Direncinin azald grlyordu. Son birka cmlesi olacaklar haber veriyordu: "Bizi Gazi'nin ahsna kar bir parti olarak m gstermek istiyorsunuz?.. Gazi'ye kar kmak vaziyeti hasl olduu zaman yapacamz ilk i bunun imknsz olduunu sylemek ve imknsz peinde koan adamlardan olmadmz gstermektir? Fethi Bey daha devam edecekti ama notlar birbirine karmt. Konumasn kesip krsden indif Partisinin birka milletvekili tarafndan alkland, tekiler oraya buraya dalmlard. Bakan bir daha sz ald. Son olarak Vasf nar konutu. zetle dedi ki: "Fethi Bey Halk Partisi'ne kar kyor. Onu yenmek istiyor.

Halk Partisi'ne kar karken, onun Bakanyla kar karya kalr m, kalmaz m? Saduyusu olan anlar." 400 nc Blm ok alkland. Bir nerge Bakana gvenoyu verilmesini, Fethi Bey'in nergesi ise Bakann Meclise 'knanmasn' istiyordu. Oylama yapld. Oylamaya 231 milletvekili katld. 221 milletvekili gvenoyu, 10 milletvekili ise gvensizlik oyu vermiti. Bakan Meclis' e teekkr etti. H Bakan oturumu kapatt. Saat gece yarsn gemiti. FETH BEY Meclis'te kendilerine verilen odada arkadalaryla topland. Partiyi feshetmek dncesinde olduunu bir gn nce aklayarak arkadalarnn onayn almt. Gazi Halk Partisi Bakan kaldka, bir adm sonras Gazi ile kar karya kalmakt. Bu ne

kendilerine yakrd, ne Trkiye bunu kaldrabilirdi. Gensoruyu tarihe bir not dmek ve olas sulamalar karlamak iin vermiti. Bunu baardn dnyordu, l evi sessizlii iinde partinin kapatlmas kararn imzalayp daldlar. ok partili dnem ancak ay srmt. Ertesi gn saat 17.00'de Nuri Conker'le birlikte Gazi'ye gittiler. Gazi partinin kapatlmasn uygun bulmad, inceleme gezisinden dnmesini beklemelerini rica etti, iknaya alt ama kararlarndan caymadlar. O gn partiyi kapatma kararn kamuoyuna akladlar. YAVER okuldan gelen Afet Hanm'a "Gazi Paa alma odasnda sizi bekliyor" dedi. % "Peki." I Ellerini ykayp koar adm yukar kt. "Hogeldin Afet."
318 319

"Hobulduk efendim." "Oturmaz msn?" "Teekkr ederim" alma masasnn nndeki iskemleye oturdu. Gazi neesizdi: "mitlerimize yazk oldu deil mi?" "Evet. ok partili hayat balad diye ok mutluydunuz." "Ama yrmedi, yrtemedik. Anarinin eiine geldik. ok partili hayata yeniden, ne zaman geebiliriz, kestiremiyorum. Ama o tarihe kadar demokrasi anlayn koruyup yaatmak, zellikle
nc Blm 401 .fi *Lgenleri demokrasi konusunda bilgilendirmek, demokrasi yolunu ak tutmak iin bir ey yapmalyz. Ortaokul ve liseler iin bir Yurt Bilgisi kitab hazrlayamaz msn?" "Bilmem ki baarabilir miyim?" "Tabii baarrsn. Bildiklerini yazacaksn. Demokrasi gibi konularda

ben de sana yardmc olurum. ocuklarmza demokrasinin zelliklerini, kurallarn retelim." * "Peki efendim." % "Ben br gn gidiyorum Afet. Karlkl yaplan yanllar dzeltmek, birlii salamak, sorunlar iyice saptamak gerekiyor. Ben dnene kadar hazrln bitir. Ltfen." "Bastne." ERTES GN Eitim Bakan Esat Bey, smet Paa'nn emriyle Gazi'yi ziyarete geldi. Elinde kalnca bir dosya vard. Birok lkede halk eitimi iin yaplan almalar ve kurulular ayrntl bir biimde incelenmiti. "Ben bize uygun bir kuruluu rahmetli Necati Bey'in tasarlayacan bekliyordum. ok yazk ki mr vefa etmedi. alma iin emei geenlere teekkrlerimi iletiniz." "Emredersiniz. ekoslovakya'da beden eitimi renimi

grm olan Vildan Air Bey de (Savar) bir rapor verdi. ekoslovakya'daki Sokol (ahin) adn tayan kltr merkezlerini geni olarak anlatyor. Raporunu 'Trkiye'de de Sokollar gibi kltr merkezleri kurulamaz m' diye bitiriyor. Rapor ilgi toplad. nerdii kltr merkezlerinin adnn halkevi ya da halknevi olabileceini belirtiyor" Gazi Halkevi adn ok beendi.
3193

17 KASIM 1930 akam Gazi, ileri Bakan kr Kaya, CHP Genel Sekreteri Recep Peker, Salk Bakanl Mstear, her bakanlktan bir mfetti ile zel olarak arlm baz uzmanlarn katld geni bir kurul ve %el bir tren ile Trkiye gezisine kt. Meclis Bakan, Babakan, Bakanlar, milletvekilleri, yneticiler ve

komutanlarca uurland. Bu apta bir inceleme, aratrma, denetleme, ne daha nce yaplmt, ne de sonra yaplacaktr.
320

402 nc Blm Hasan Saka, Ali etinkaya, Cemil Uybadn gibi baz nemli milletvekillerinin de gezi program dnda kalan blge ve ehirleri incelemelerini rica etti. Her durulan yerde ilgili mfettiler saptanan konularda inceleme ve denetim yaptlar. Gazi'nin bakanlnda ziyaretlerde bulunuldu, yneticiler, particiler, halk, kurulu, dernek, kooperatif ve yakn illerin temsilcileri dinlendi, konumalar tutanak ktiplerince kaydedildi. Baz sorunlar zme balanyor, olmazsa sorun gerei iin telgrafla Babakanla bildiriliyordu. Yasa gerektiren konular raporlarda belirtilecekti. Yolda konular tartlyor, zmler retiliyordu. Gazi her yerde konuuyor, Serbest Parti'nin neden, nasl kurulduu,
320a

neden kendini kapatt konusunda da bilgi veriyor, toplum birliini yeniden kurmaya nem veriyordu. Tam milletlememi bir toplumda cephelere ayrlmann nelere mal olduunu Osmanlnn son yllarnda ve Milli Mcadele banda yaamlard. Birlii, uzlamay zaferlerin glgesi altnda salamlard. Yanna Esat Bey'in verdii dosyay da almt. Frsat bulduka okuyor, nemli satrlarn altn iziyordu. Dnyada halk eitimiyle ilgili birok kurulu ve yntem vard. Ama hibirini iine sindiremedi. Bunlar gelimi toplumlarn kurulularyd. Yurt artlarna ve insanmza uygun bir kurulu kurmak gerekiyordu. Bu ihtiyac gezi boyunca srekli duyacakt. Dosyay Dr. Reit Galip Bey'e verdi: "Bunu oku, dn, konuya ilgi duyan arkadalarla gr, konualm!" "Peki Paam." Gezi program yleydi: Kayseri, Sivas, Tokat, Turhal, Amasya,

aramba, Samsun, gemi ile Trabzon, oradan 1 Aralkta stanbul. Gazi bir sre stanbul'da kalarak birok kuruluu ve kurumu ziyaret etti. Kurul yeleri de incelemelerini srdrdler. 3 ARALIK 1930'da Yksek ktisat Meclisi Ankara'da toplantya arld. Meclis, yelerinin ounun zel kesimden geldii karma bir kuruldu. ktisat B ^ am Mustafa eref Bey Yksek ktisat Meclisini at. Devlet fa ' nki genel deiimi sakin, retici slubuyla aklad, ze&c dedi ki: nc Blm 403 % "Dn devlet tekilat iinde bu kurul gibi bir birim yoktu. Bugn ise siz, yasal bir varlksnz. Bu fark devletin grmeye alt grevlerin nitelii hakknda derin bir deiim olduunu gsterir. Devletin grevlerinde gn getike deiimler

olurken devletin jandarma devleti olarak kalmas mmkn deildir. Bugn bir devlet tam teekkl etmi saylabilmek iin iktisadi birimlerle dona- Mustafa eref tlm olmaldr. Bugnn devleti iktisat devleti- zkan dir. ktisat millet ve memleketin maddi, manevi ve ahlaki ilerleme artlarnn dayand esastr. ktisadi birimlerimiz geliecektir. nk modern hayatta bu gelime olmadka yaamak kabil deildir." DERV MEHMET ve adamlar, 6 Aralk gn Manisa'dan ayrldlar. Bunlar Manisa'dayken sakal byk brakmlar, bir kahveyi sk sk toplandklar bir tekke haline getirmiler, kahve kapatlnca Tatlc Hseyin'in evinde bulumulard. Dervi Mehmet Menemen'e ne iin gideceini toplantlara katlanlara sylemiti. Manisa'dan Giritli smail ile Bak Mustafa'nn verdii iki
321

silah alarak ayrldlar. Baz kiiler de silahlanp arkalarndan geleceklerini vaadetmilerdi. Altnc adam Recep yolda ayrlp kat. Be arkada kald. Paaky'de gn kalp yeni silahlar tedarik ettiler. Kaldklar kylerde esrarl sigara ierek ve zikrederek ilerlediler. Son olarak Bozalan kyne geldiler. Dervi Mehmet bir zikir srasnda coarak Mehdiliini ilan etti. eriatn geri geleceini mjdeledi. Yanndaki be esrarke de Dervi Mehmet'i huu iinde onaylad. " Mehdi demek btn insanl mutlulua erdirecek olan, doru yolu bulmu, seilmi kii demekti. Mehdi'ye kurun ilemeyeceine, Mehdi'nin lmeyeceine inanlrd.
321

ukurky'den geerek 23 Aralk gn Menemen'de olacaklard. GAZI Trakya gezisinden nce, kurul yelerini Dolmabahe'de byk bir masann banda toplad. Sorunlar ele alnp tartld. Kk

sorunlardan yola karak derdin esas saptanmaya alld. Derdin esas cahillik .yoksulluk, devletin acemilii ve dnya kriziydi.
404 nc Blm Bir sorun olarak, ynetimlerin yasak anlay da dikkati ekmiti. Sorunu zmektense yasaa sarldklar ya da ilemi srncemede braktklar anlalyordu. ini ve halk sevmeyen, mzmz, astn ezen, stne dalkavuk, krtasiyeci, zorluk karmaktan zevk alan memur tipi can yakyordu. Birok yerde dinamik, ibitirici, halka saygl ve yardmc yneticilerin yokluu hemen belli oluyordu. Sorunlar ve neriler grlp yazld. |19 Aralk gn Trakya'ya gitmek zere stanbul'dan ayrldlar. 20 Aralkta Alpullu, Krklareli, orlu'da oldular. Yolculua otomobillerle devam ettiler. Kylerde dura dura 21 Aralkta Edirne'ye geldiler. 22 Aralkta Edirne'de incelemelere ve grmelere baladlar,

DERV MEHMET ve be adam 23 Aralk gn sabah namazndan nce Menemen'e geldiler. Balarnda klah, arkalarnda cppe vard. Menemen Menemenliler ile gmenlerin yaad, drt-be bin nfuslu, Milli Mcadele'de kym grm dertli bir ileydi. lede, ok kk bir jandarma birlii ile ehrin olduka dnda 43. Piyade Alaynn klas bulunuyordu. Mft camisinde sekiz-on yal kiiyle sabah namazn kldlar. Dervi Mehmet namazdan sonra kendini Mehdi olarak tantt, dini korumaya geldiini, yetmi bin kiilik Halife ordusunun da yolda olduunu bildirdi. Mezzin minareye kp ald mjde erefine bir el ate etti ve yaklaan Halife ordusunu beklemeye balad. Mehdi Dervi-Mehmet camideki yeil sancak- erifi alp, leye kadar bu sancan altnda toplanmayanlarn kltan geirileceini

syledi. Sanca bir Menemenlinin hkmet meydannn ortasnda at ukura dikti. J Sancan evresinde dnerek tekbir getirmeye, zikretmeye baladlar. Arada bir duruyorlar, Dervi Mehmet konuuyordu: "Ey Mslmanlar! Ne duruyorsunuz? Halife Abdlmecit snra geldi, sancak- erif kt, gelin altnda toplann, eriat isteyelim!" Esnaf dkknlarn ayordu. evrelerinde kimi etkilenen, kimi merakl bir kalabalk topland. "apka giyenler kfirdir! Yaknda fes giyilecek!" Etkilenenlerden bazlar Mehdi'yi dinlemekle yetiniyordu. Bazlar zikre katld. Bir yazc er durumu grnce, koup Jandarma Komutann uyandrd. Yzba giyinip olay yerine geldi. Gericilere nc Blm 405 nasihatta bulunduysa da etkili olamad. Piyade alayna telefon etmek iin hkmet konana girdi.

Bu srada klada yedek Astemen Mustafa Fehmi Kubilay eitime kmak zere birliini hazrlamaktayd. Jandarma Komutan

telefonla alaydan kuvvet isteyince,

klaya gelmi olan Alay Komutan Yardmcs, Astemen Kubilay'a, birliini hemen olay yerine hareket ettirmesini emretti. Astemen tabancasn bile almadan birliiyle hareket etti. Birliinin erlerinde de yalnz manevra mermileri buluyordu. Kotular. Olay yerine yakn bir yerde birlii durdurdu. Kendi Dervi Mehmet ve adamlarna yaklap silahlarn brakmalarn, teslim olmalarn istedi. Dervi Mehmet hi tartmad. Bu Cumhuriyetin subayyd. Hepsinden

nefret ederdi. Vatan kurtarm olmalar onu hi ilgilendirmiyordu. Padiah gitmi, fes gitmi, medrese, tekke gitmiti ya, bu yeterdi dman olmaya. nnda silahn ateleyip Kubilay' vurdu: "Al sana!" Kurunu yiyen Kubilay yere dt. Zorlukla dorulup uzaklamaya alt ama birka adm sonra ylp kald. Birlii az ilerde bu faciay izliyordu. Birliin bandaki avular kanca acemi asker dald. Meydan Dervi Mehmet'e kalmt. Bir adamyla birlikte Kubilay' tuttu. Ban taa dayad. Kubilay daha canlyd. Torbasndan kard testere azl ba ba ile Kubilay'n ban gvdesinden ayrd. Mehmet'in adamlar tekbir ekiyor, baz rezil seyirciler de bu vaheti alklyorlard. Mehmet kesik ba bir iple yeil sancan sopasna balamak istedi. Gayretke bir seyirci koarak ip bulup getirdi. Kubilay'n kan akan ban sancan tepesine baladlar.

Dervi Mehmet elleri ve yz kan iinde nutuk atmaya devam etti: "Cumhuriyet bitmitir../'. Bu haliyle iblise benziyordu.
Yedek Astemen retmen Kubilay

406 nc Blm ar bekileri Hasan ve evki'nin nbetleri sona ermi, evlerine gidiyorlard. Silah ve alk seslerini duyunca geri dnp olay yerine geldiler. Kanl ba, sanca, zikredenleri grdler. Durumu kavrayan Hasan silahn ekip ate etti. Dervi Mehmet'in adamlarndan birini yaralad. evki de silahna sarld. Deliler Hasan' ve evki'yi ehit ettiler. Alaydan yollanan makineli tfek birlii yetimiti. Birliin Komutan bard: "Teslim olun!" Kan sarhou Dervi Mehmet yant verdi: "Bize kurun ilemez!" "ylemi?" Komutan askerlerine dnd: "Ateee!"
14

Tfekler takrdad. Mehdi Dervi Mehmet ve iki adam kalbura dnp nnda ldler. tekiler il yavrusu gibi dalan kalabala karp katlar. Jandarma ve polis harekete geti. ki gn sonra yakalandlar.
322

GAZ haberi alnca olaanst zld ve fkelendi. Yurt gezisini kesip stanbul'a dnd. Olay btn yurtta, Meclis'te, hkmette, basnda, kamuoyunda sert tepkilere yol at. Gerek dindarlar ok zd. Dolmabahe'de Gazi, Meclis Bakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, ileri Bakan kr Kaya ve 2. Ordu Komutan rgenerai Fahrettin Altay n katlmasyla bir toplant yapld, irtica kanl penesini gstermiti. Gazi -be kii de olsalar baz Menemenlilerin bu gaddarlk olayn alklamalarn affedemiyordu. bret iin halkn boaltlarak Menemen ilesinin yklmasn emrettiyse de byk fkesi yatnca emrinde srarc olmad. *
322

ileri Bakan ile Ordu Komutannn hemen Menemen'e hareket etmesi, Menemen ile Manisa ve Balkesir merkez ilelerinde skynetim ilan edilmesi kararlatrld. Orgeneral Fahrettin Altay Skynetim Komutanlna getirildi. Skynetim Mahkemesi kuruldu. Byk bir soruturma balatld. Van Valisi Bekir Sami Bey (Baran) stanbul'dayd. Gazi'yi ziyaret
3 2 2b

etti. Gazi ok zgnd. Bekir Sami Bey e dedi ki:

nc Blm 407 m "Olayn failleri arasnda iki Hasan

var. Biri 50 yanda, biri 18

yanda. Menemen olay elbette ok nemli, ok zc. Ama beni olayn kendisinden de daha ok zen 50 yandaki Hasan ile 18 yandaki

Hasan'n ayn eyi dnm ve yapm olmalardr. Gen bir insandan bunu beklemiyordum/'
Baz sanklar

3220

ehit Kubilay, Hasan ve evki Menemen'de ac veren bir trenle topraa verildiler. Devlet adna ileri Bakan kr Kaya Kubilay'n mezar banda konutu: "Bu ehitlere, devrime ve vatana kar bu cinayeti ileyenler cezasz kalmayacaktr." GAZ orduya bir basal bildirisi yaymlad:

"Kubilay ehit olurken gericilerin gsterdii vahet karsnda Menemen'deki ahaliden bazlarnn alkla .olay uygun bulduklarn belirtmeleri btn Cumhuriyeti vatanseverler iin utanlacak bir durumdur. Vatan savunmak iin yetitirilen, her trl siyaset ve anlamazln dnda ve stnde, saygdeer bir durumda bulunan

Trk subaynn, gericiler karsndaki yksek grevinin, vatandalarmzca yalnzca sayg ile karlandna phe yoktur. Byk ordunun kahraman gen subay ve Cumhuriyetin idealist retmen topluluunun deerli yesi Kubilay'n temiz kam ile Cumhuriyet, canllm tazelemi ve kuvvetlendirmi olacaktr!' (28 Aralk)
408 nc Blm 31 ARALIK gn stanbul niversitesi rencileri niversite meydannda toplanmaya balad. Bu kendiliinden olumutu. Kalabal gren renciler katlyordu. Basnda yer alan bilgiler, herkes gibi genlerin de cann yakm, gericilerin vaheti hepsini utandrmt. Yurttalarn arasnda byle bir tek insann bulunmasn bile hazmetmek ok zordu. Toplantya yakn evredeki esnaf da katld.

Bir renci olay lanetleyen, Kubilay' ve ehitleri ycelten bir konuma yapt. Konumasn yle bitirdi: "Kubilay' da, Dervi Mehmetleri de unutmayacaz. Kubilay' minnetle, Dervi Mehmetleri lanetle anacaz!" Olay ayn gn Uak'ta yaplan bir mitingle protesto edildi. nc Blm 409 Yl: 1931 | 1 Ocak 1931-31 Aralk 1931 KUBLAY olay nedeniyle yeni yla genel olarak elencesiz girildi. Birok yer ylba gecesi almad. Evlerde de pek az toplant yapld. Hepsi sessiz geti. Ac ok taze, olay ok dndrcyd. Banazlk azd m, dinden de insanlktan da kyor, canavar oluyordu. Baz Menemenlilerin vaheti alklamas da eitimsizliin insan ne kadar ilkelletirdiini, hayvan dzeyine indirdiini, kandrlmaya ne kadar ak hale getirdiini gsteriyordu.
3 23 324

Yeni yln ikinci gn Menemen'de byk bir toplantyla Kubilay anld. Yurdun birok yanndan gelen retmenler, renciler, izciler, yurttalar ile Kubilay'n annesi, 43. Alay mensuplar, Menemenliler trene katld. Menemen bayraklarla donatlmt. Toplantda bir izci Kubilay iin yazlm bir iir okudu, zmir miletvekiii Vasf nar konutu. '^^^Ri^H Herkesi alatt. | iHll GAZI Dr. Reit Galip Bey e sordu: "alyorsunuz deil mi Doktor?" "Evet Paam. Her frsatta." Bunun zerine Cumhuriyet gazetesinde 2 Ocakta bir haber yaymland. Byk bir olay bildiren ksa bir aklamayd. Gazi yle demiti: "Byk halkevleri kurulacak."
Ira*

Dr. Reit Galip KURUL iki gn iin

Bursa'ya geldi. | 6 Ocakta stanbullular stanbul'a gittiler, Ankarallar Ankara'ya

dndler. Bu srada Ankara'da Birinci Ziraat Kongresi vard. 19 Ocaa kadar srecekti kongre. Sorun ve istek oktu. Tarmclar ilk kez dorudan sorunlarn ilgilendiren bir kongrede biraraya gelmilerdi. Aralarnda yarm arkl kyl de vard, toprak aas da, traktr 410 nc Blm satcs da. Dertlerini, dileklerini dile getiriyorlard. Byk sorun btn rnlerin fiyatlarnn dm olmasyd. Gelir gideri karlamyordu, ithalat yapan lkeler krizle boutuklar iin ihracaat da azalmt. Bereketli bir lkeydi Trkiye. rn eidi bakmndan ok zengindi. Ba karl danda kardelen ayor, dan eteinde limon yetiiyordu. Yiyecek bakmndan kendi kendine yeterli birka lkeden biriydi. Demiryolu a tamamlannca btn rnler her pazarda bulunabilecekti. Hayvanclk bakmndan da talihliydi. Deneyli
325

yetitiriciler ve geni otlaklar vard. Ama ou yerde hl ilkel tarm ve bakm usulleri kullanlyordu. Kandan arabaya, karasabandan pullua, kol kuvvetinden makineye geilememiti. Kylnn ou toprakszd. ifti deil tarm iisiydi* kiracyd, emek ortayd, gneydounun baz yerlerinde toprak klesiydi. Kt kanaat yayordu. Ziraat Sergisini Gazi de gezdi. Sergiye katlanlarn dertlerini, nerilerini dinledi. Tavsiyelerde bulundu. Tarmclar bir kahvelerini imeden Gazi'yi brakmadlar. AKAM Afet Hanm Yurt Bilgisi kitab iin yazdklarn okudu, Gazi dinledi. Beendi. Odada gezinerek baz ek notlar yazdrd;;

"Artk bugn demokrasi fikri, daima ykselen bir denizi andrmaktadr. Yirminci yzyl, birok diktac hkmetlerin bu denizde boulduklarn grmtr... Her fert istediini dnmek, istediine

inanmak, setii dinin gereklerini yapmak ya da yapmamak hak ve zgrlne sahiptir. Kimsenin vicdanna hkim olunamaz. Herkes dndn istedii gibi syleyebilmelidir. En byk hakikatler ve gelimeler, dncelerin serbeste ortaya konmas ile meydana kar.."
I Sabiha Gazi'ye kahve, Afet Hanm'a ay yapmt. Sehpalarna brakt. Oturup dinlemeye balad.

"Yeryznde hibir uygar millet siyasi partilerin varlndan ve faaliyetinden uzak kalamaz. Her halde uygar ve demokrat memleketlere partiler gereklidir. Partiler milletlerin siyasi kkleridir..."*
26

Sabiha hayret ve hayranlk iinde izliyordu. Kimilerinin diktatr dedii insan yazdryordu bu notlar. retmenler ve gelecei

nc Blm 411 kuracak olan renciler okuyacaklard. Gazi not yazdrmaya ara verip oturdu. Kahvesinden bir yudum ald: "Sa ol kzm. Eline salk." "Afiyet olsun." Afet Hanm'a dnd: "Kadnlarn milletvekili seme ve seilme hakkna yer vermeyi unutma." Afet Hanm gld: "Unutmam efendim." YURT gezisinin ikinci blmne balamadan nce Gazi M. Necati'nin eseri olan Gazi retmen Okulu'nu gezdi. Okulu ok beendi. i yanarak M. Necati Bey'i and. retmenlerle, rencilerle konutu. Yaknda resim, mzik ve beden eitimi retmenlii blmlerinin alacan renerek memnun oldu. Sonra Milli Savunma Bakanl'nn yeni binasn, smet Paa Kz Enstits'n ziyaret etti. Baz blgelerde inceleme yapmalarn rica ettii milletvekilleri

ile toplanarak bilgi ald. Gzlemleri ve kanlar Gazi'nin gzlem ve kanlaryla ortakt. KOMEDIE FRANCAISE gelmiti Ankara'ya. Gazi, Afet, Sabiha, Kzm ve smet Paalar eleriyle birlikte Comedie Franaise'in Trk Oca'nda oynad oyunu izledi. Salon ve localar sanatsever Bakanlar, milletvekilleri, yneticiler, retmenler ve eleri ile doluydu. Herkes ciddi bir toplantya, nemli bir trene katlr gibi zenli giyinmiti. Franszlar Kk Asya'nn ortasnda rastladklar bu dikkate ve sanata saygya ardlar. Ankara farklyd. Cumhurbakannn ve Babakann sofrasnda birok akam bir yazar ya da sanat, bilim adam, dnr bulunurdu. Gazi'nin ve smet Paa'nn lmlerinden sonra bu incelik tarihe karacakt. MENEMEN olayyla ilgili soruturma ve aralarnda eyh Esat

Efendi'nin de bulunduu ilk 105 sann durumalar sona ermiti. Durumalar Menemen'de sonradan ad Kubilay lkokulu olan Za412 nc Blm fer lkokulunun salonunda yapld. Mahkeme 21 Ocakta kararn aklad. 105 sanktan 37'si hakknda idam, 27'si iin beraat karar vermiti. Kalanlar eitli hapis cezalarna arptrlmt. dam cezalarndan 51, yallk dolaysyla 15-24 yl ar hapis cezasna dntrld. dam kararlar TBMM'nce onaylannca, kararlar 4 ubat gn Menemen'de yerine getirilecek, Dervi Mehmet'in adamlarndan biri, Kubilayln bann kesildii yerde aslacakt. KARPI te btn masalar doluydu. Baba Karpi masa masa dolaarak hatr soruyor, ikramda bulunuyordu. Birok masada diplomatlar ve eleri vard. Yunus Nadi Bey, Zamir Bey, Sreyya Yiit, Nuri Conker bir
327

masada oturuyorlard. Yunus Nadi Bey "Gazi yarn yine uzun bir memleket gezisine kyor" dedi. Nuri Conker ban nne edi: "Ne yapsn, krp dktklerimizi tamir etmeye alyor." Gazi ka zamandrf o kadar sevdii, ayr olamad Nuri Conkerl sofrasna armyor, Salih Bozok ve Kl Ali de mit verici bir haber getirmiyorlard. KNC yurt gezisi 25 Ocakta balad, istanbullular da Ankara'ya gelip kurula katlmlard. Programda Uak, zmir, Aydn, Nazilli, Denizli, Balkesir vard. Buradan zmir'e dnlecek, deniz yoluyla Antalya'ya, Mersin'e, trenle Malatya'ya, Drtyol'a, Adana'ya, Konya'ya, Afyon'a gidilecek, Ankara'ya dnlecekti. Adana-Malatya demiryolu almt. Karadeniz'le Akdeniz'in birbirine balanmasna ok az zaman kalmt. Yolculuk srasnda ara istasyonlarda da durularak halkla grld.
328

Gazi her yerde sivil ve askeri kurumlar, okullar, mzeleri geziyor, birok yerde konuuyor, ilgilileri ve halk kurulla birlikte dinliyordu. Parti atmalarnn olduu yerlerde blnmeler, dargnlklar, dmanlklar belirmiti. Siyasi farkllk abucak dmanla dnyordu. nc Blm 413 Gazi birliin yeniden kurulmasna alyor, Trklerin kurduu devletleri, uygarlklar, baarlar anlatyor, halk uygarlk evresinde toplamak, zgvenle donatmak, milli bilinci ykseltmek istiyordu.. Konya'da Mevlana trbesi, mzeye dntrlerek halkn zi* yaretine almt. Gazi mzenin dzenlenmesini ok beendi. Yzlerce yllk ihmal sonucu baz antik ve tarihi eserlerin bakmsz hali dikkatini ekti. Ankara'ya dnnce antik eserler ile Seluklu dnemi eserlerinin bakm iin Babakana yaz yazacak, arkeolog
329

yetitirilmesi gerektiinden de sz edecekti. Binlerce antik ehrin, eserin bulunduu lkede, bir tek Trk arkeolog yoktu. Konya Orduevinde verilen baloya katld. Baloda subay aileleri ile birlikte retmenler, aydnlar da vard. Bu uygar, dzeyli toplum Gazi'yi ok memnun etti. 3 Martta Ankara'ya dnld. Trenle karlandlar. Gazi ankaya'ya smet Paa ile birlikte kt. GZLEM ve dncelerini anlatt. Halkn gvenini yoklamak iin hemen seime gidilerek Meclisin yenilenmesini nerdi. Yeteri kadar ilde bamszlarn seime katlmas kolaylatrlmal, Meclis'e farkl dnen milletvekilleri girmeli, Meclis'te denetim srdrlmeliydi. Kyl ve ii adaylar gstermeliydi. Para yetersizlii ve zel giriime bel balanlmas yznden, zaman kaybedilmiti. Milletin sabrszlna
329 32913

yant vermek, geliimi hzlandrmak, vakit geirmeden devletilie gemek artt. Gericiliin yaylmasn nleyici areler bulmak da gerekiyordu. Bunun iin baz Cumhuriyeti gleri birletirmenin ok yararl olacan dnyordu.
4

SMET PAA seim konusunu vakit geirmeden parti ynetimine gtrd. Parti ynetimi de erken seim yaplmasn kabul etti. Meclis tasarruf siyasetini desteklediini gstermek iin 500 lira olan milletvekili aylklarn 350 liraya indirdi ve seimin yenilenmesine karar verdi. Bu karara Fethi Bey ve arkadalar da katld. Seim 24 Nisanda yaplacakt.
414 nc Blm ller Kanunu da kabul edildi. Arn, endaze, fersah, batman, okka, kile, dirhem, eki vb. gibi hem milletleraras llere uymayan,

hem blge blge deeri deien ller yerine deimez metre, kilo, litre gibi l birimleri kabul edildi. Kargaalk sona erdirildi. ada dnyaya bir adm daha yaklald. GAZ Trk Ocaklar lim ve Sanat Kurulu yesi olan Ruen Eref Bey'i ankaya'ya ard. Trk Ocaklarndan ikyetiydi. Ama ayrntya girmedi. Dokunup geti. Ruen Eref Bey ortalkta dolaan eletirileri biliyordu zaten. Gazi dedi ki: "Trk Oca'nn hizmetlerini her zaman takdir ettiimi bilirsiniz. Trk olmann adeta su, kusur gibi grld uursuz, rezil bir dnemde, 3 Temmuz 1911'de ortaya km, milli duyguyu canlandrmtr. anakkale zaferinde Trk Oca'nn bu hizmetinin olumlu etkisi olduunu unutamayz. Fakat artk Trkiye adn tayan, milli bir devletimiz var. Ocan ilevi kalmad. Fakat belki halk eitimi iin
330

yararlanabiliriz midi ile 1927'de Oca az ok parti denetimine baladk. Paraca destek verdik. Ne var ki halk eitimi konusunda mit ettiimiz verim alnamad. Btn insanlarmz toplayc, kucaklayc olamad. Irlkla mmetik arasnda ciddi bir fark yok. kisi de milli bir devlet iin sakncal. Zaman iinde dzelir diye bekliyordum. Menemen olay beni ok dndrd. rtica konusunda ihmal felakete yol aar. rtica her frsattan yararlanmak iin hazr bekliyor. rticaya, paralanmaya yol ac hareketlere ve d oyunlara kar, btn maddi ve manevi kuvvetlerimizi bir yerde toplamalyz. Geni, ciddi, bilinli bir halk eitim kurumu kurmalyz. Ksacas Ruen Eref Bey, bunun salanabilmesi iin Trk Oca'nn kendisini kapatarak, yeleriyle birlikte partiye katlmasn istiyorum. Bu isteimi size bir
331

deme olarak vereceim. Uygun greceiniz bir gazetede yaymlatrsnz. Kamuoyu renmi olur. Siz de Ocak ynetimindeki arkadalarmza dncelerimi aktarrsnz." "Peki efendim/' *? TRK OCAI Merkez fVnetim Kurulu ounluu Gazi'nin isteini kabul etmiti. Buna karlk Bakan Hamdullah Suphi Bey ile baz yeler ise benimsememilerdi. Son bir kez grmek zere akamst Gazi'yi ziyarete geldiler*! nc Blm 415 Konumalar uzaynca Gazi Trk Oca Ynetim Kurulu yelerini yemee alakoydu. Baz misafirler daha geldi. Yemekte de konuyu grmeye devam ettiler. Gazi dncelerini aklamay srdrd. Halk ciddi olarak eitmek hayati bir zorunluluktu. Trk Oca halk eitme, aydnlatma grevini baaramamt. Halk eitmek baarlamazsa, urunda
33

binlerce insann ehit ve gazi olduu Milli Mcadele boa gidebilir, btn idealler, milli egemenlik de, uygarla ulama ryas da, akln zgrl de, kadn haklar da, laiklik de, milletleme de, kalknma da kebilirdi. Bamszlk anlay da geverdi. Bilgisizlikle kalknma, uygarlama, demokrasi uzlaabilir miydi? Ortaa her alanda geri gelirdi. Emperyalistler yine Anadolu'nun birlii ve btnl zerinde oynamaya yeltenebilirlerdi. Daha byk, artlara daha uygun, daha gerekli, daha yararl, hi siyasete bulamayacak, herkesi kucaklayacak, ok ynl, gerekten milli bir rgt kurmak zorunluydu. Hamdullah Suphi Bey direnmeye alyordu. Gazi, "Son 3 Temmuzda kurulu yldnmnz kutlayacaktnz.." dedi, "..Trk Oca'nda bir tren dzenlediniz. Siz konuacaktnz. Herhalde yine ok gzel bir konuma yapacaktnz. Ama hi kimse gelmedi. yle deil mi?"
333

Hamdullah Suphi Bey sarsld. Gerekten yle olmutu. Beklemiler ama kimse gelmemiti. Bu hatrlatma Hamdullah Suphi Bey'in direncini krd. Trk Oca gerekten mrn tamamlamt. Arkadalar da tartmay yeterli grnce Gazi'nin nerisini kabul etti. Uzlap anlatlar. Gece yarsndan sonra ayrldlar. 12 NSAN 1931 gn Trk Oca olaanst kurultay topland. Ocak Genel Bakan Hamdullah Suphi Bey hazrladklar raporu okudu. Raporda Gazi'nin nerisi aklandktan sonra 'Trk Ocann kapatlarak btn haklarn partiye devredilmesinin yerinde olaca' belirtiliyordu. Kurultayn konuyu incelemek zere kurduu kurul da neriyi uygun buldu. 416 nc Blm neri kurultayda oybirlii ile kabul edildi. Trk Oca'nn btn haklan ve borlan, daha yaygn ve etkin bir kurum kurulmas

iin partiye devredildi. GAZ Trk Oca bnyesi iinde oluturulan Trk Tarih Heyeti yelerini toplantya ard. Trk Oca kapanm, heyet dayanaksz kalmt. Gazi, "ok iimiz var.." dedi, "..Ortaokul ve lise iin tarih dersi kitaplar hazrlamalyz. Bu okul dnemine yetitirelim. Ama nce size bir tzel kiilik kazandrmak gerek. Dernek olun. Kimseye bal olmadan alrsnz. Bir bilim kuruluna da bu yakr." Tarihiler 15 Nisan 1931'de ileri Bakanlna bavurarak, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'ni kurdular. Ekim 1935'te ad Trk Tarih Kurumu olarak deitirilecek, dnyann nemli bilim kurumlarndan biri saylacakt. GAZ vakit geirmeden, ikinci inceleme gezisiyle ilgili raporunu da hazrlayp Babakanla yollad. kinci semenlere bir bildiri yaymlad. Yirmi iki ilin aday listelerinde toplam 30 bamsz aday iin ak yer braklacakt. kinci
334 3343 335

semenlerin bu ak yerlere dilediklerini, CHP programn, etkinliini beenmeyenleri semelerini istedi. CHP adaylarnn arasnda bu kez kyl ve iilere de yer verilmiti. Seim bildirisinde de, yeni drt yl iin uygulanacak programn ana hatlarn aklad. Partinin devleti olduunu belirtti. Devletilii yle tanmlad: "Bireysel alma ve etkinlii esas tutmakla birlikte, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi bayndrla eritirmek iin milletin genel ve yksek karlarnn gerektirdii iler ile iktisadi alanda devleti fiilen ilgili ve etkin klmak" Trkiye'nin izleyecei genel siyaseti ksa bir cmle ile zetledi: "Yurtta bar, dnyada bar" Akln ve artlarn gerei olan bu ilkeyi Cumhuriyet hkmetleri milli siyaset olarak benimseyeceklerdi. nc Blm 417
336

23 NSAN Milli Egemenlik Bayram yine gzel trenlerle kutland. Cumhuriyetin ve btn milli bayramlarn temeli bu gnd. ocuk haftas da balad. Birok yerde ocuk balolar verildi. Yeni bir moda balamt. Grbz ocuk yarmalar yaplyordu. Cumhuriyet ocuklara sahip kmt. ocuk arklar besteleniyordu. St Damlas st datmay srdryordu. lkokul ders kitaplarnn ocuklarn zevklerini ykseltmek iin ok zenli baslmasna dikkat ediliyordu. Dilenci ocuk, sokak ocuu, kpr alt ocuu kalmam ya da ok azalmt. Eitim Bakanl, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, ocuk Esirgeme Kurumu, Kzlay, Belediyeler el birlii ile her yerde kimsesiz ocuklara sahip kyorlard. Kimsesiz ocuklar iin yatl okullar kurulmutu. Ya uygun olanlar iin meslek kurslar veriliyor, gelecekleri gven altna almyordu. Bir-iki yerde ocuk park

almt. ocuk eitimi konusunda radyolarda yararl konumalar yaplyor, bebek bakm hakknda da bilgiler veriliyordu. Pek ok yurtta memnun eden bir gerek vard: Ar dnya krizine ramen Trkiye gerilemiyor, yerinde saymyor, kck btesiyle zorlukla da olsa ilerliyor, geliiyor, aa ve dnyaya alyordu. OCUK balosundan Kke neeli dnmlerdi. Gazi bir sre sonra durgunlat. Hi beklenmedik anlarda ara sra byle oluyordu. Afet Hanm, "Paam ne oldu? Keyfiniz kat, ocuklarla ok mutlu olmutunuz" dedi. Gazi kararsz bir an geirdi. Sonra durgunluunun nedenini aklamaya karar verdi:

"iki milletleraras konu var ki onlar halletmeden rahat etmeme imkn yok. Bunlar aklma gelince iime sknt basyor. Biri Boazlar sorunu. Avrupa yine sorunlu. Boazlar silahlandrmak

hakkn elde etmemiz gerek. imdi trl yollarla bu sorunu zmek iin usul usul alyorum. kinci konu Hatay. yle zor durumdaydk ki Franszlarla Ankara Anlamasn yapabilmek iin Hatay in, zel bir stat iinde ama yazk ki anavatandan ayr olmasna iimiz yanarak raz olmutuk. Bu eksiklii tamamlamamz artfGerekrse Cumhurbakanlndan ayrlp milis kuvvetleri kurmaya, Hatay iin savamaya kararlym. Herhalde galip geleceimi tahmin edersin* ste Afet beni zaman zaman uyutmayan, dur&unlatran bu iki konu. Dert etme. kisini de halledeceim.*
418 nc Blm SEM 24 Nisanda yapld. 317 milletvekili seilecekti. Semenler Halk Partisi adaylaryla birlikte, bamszlardan beendikleri

yirmi kiiye de oy verdiler. On yerde bamszlara oy verilmedi. Bamsz olarak adaylklarn koyanlar beenmemi olacaklard. Btn CHP adaylar seilmiti. Serbest Parti dolaysyla dalgalanan ortamn durulduu, Serbest Parti propagandaclarnn iktidarn tabannn dald hakkndaki iddialarnn doru olmad anlalmt. Gazi millete teekkr etti. TBMM'nin drdnc dnemi balyordu. MECLS 4 Mays gn olaanst olarak topland. Salon, localar ve balkon doldu. Yemin edilmesinden ve bakanlk divan seiminden sonra Cumhurbakanl seimi yapld. Gazi, bamszlarn da katlmasyla, var olan 289 milletvekilinin oybirlii ile nc kez Cumhurbakan seildi. Ksa bir aradan sonra saat 19.30'da Gazi, yeniden seilen Meclis Bakan Kzm zalp'in eliinde salona girdi. kisi de fraklyd.
3 37

Btn bakanlar, milletvekilleri, Genelkurmay Bakan, kordiplomatik ve dinleyiciler sayg ile ayaa kalktlar. Kzm zalp krsnn ilk basamanda bekledi. Gazi bakanlk krssne kt. Meclis'e alakgnll bir konumayla teekkr etti. Konumas bitince de yemin etti. ok alkland. Gazi ayn gn smet Paa'y yeniden Babakanla atad. Yeni Bakanlar Kurulu kuruldu. GAZ ka zamandr nefes almadan almt. Byle anlarda ya iftlie ya Stz'ne giderek dinlenirdi. * Yaver arabay hazrlatmt. "stemem" dedi. Ka zamandr ata binmemiti. Sabiha'ya "Ata binelim mi?" diye sordu. Sabiha ata binmeyi renince Gazi ona ok gzel bir Arap ksra armaan etmiti. Adn Sln koymulard.
338 3 39 339

Seyis atlar getirdi. Gazi binmeden atn sevip okad, alnndan

pt. Atn da sahibini zledii anlalyordu. Kokluyor, einiyor, ban dayyor ve sevinle yelesini savuruyordu^ Bayaveri ve smail Hakk Teke birlikte gelmek istediler ama izin vermedi. Sabiha ile baheden geerek araziye ktlar. Ak araunc
Blm 419

ziye knca atlar koturmaya baladlar. Gazi'nin traktrle getii yoldan iftlie kadar gittiler. Bahar patlam, kr iekleri fkrmt. Gazi kahve, Sabiha st iti. iftlii gezdiler. Sonra ayn yoldan atlar zaman zaman drtnala kaldrarak kke dndler. Bayaver ile smail Hakk Teke, telefon banda iftlikteki grevlilerle iliki iindeydiler. Gazi dnnce ileri rahatlad. 10 Maysta CHP'nin nc byk kurultay toplanacakt.

Gazi dinlenmiti. Kurultay hazrlklaryla ilgilenmek iin masasnn bana geti. KIRIKKALE'de memur ve iiler iin lojmanlar, elektrikli frn, doumevi yaplmt bile. Spor alan, alveri merkezi, sinema salonu, park ve ilkokul yapm da sryordu. Memur ve iiler fabrikalara yeni alnm otobslerle tanyordu. Barut, silah ve fiek fabrikalar retime gemiti. Top ve mermi fabrikalar retime gemek zereydi. Deneme almalar yaplyordu. Ksa zamanda btn askeri fabrikalar eksiksiz almaya balayacaklard. BYK KURULTAY 10 Mays 1931 Pazar gn Meclis'te topland. Salon ve balkonlar doluydu. 400'den fazla kurultay yesi katlmt toplantya. Genel Bakan Gazi M. Kemal Paa 14.30'da salona girdi ve alklar arasnda bakanlk krssne kt. Divan ktiplerinin seiminden

sonra Genel Bakan olarak bir konuma yapt. Seim sonular dolaysyla millete teekkr etti: "Byk milletimizin, partimize gstermekte olduu ilgi ve gvene kar.." Tam burada ayaa kalk. Gazi'nin ayaa kalktn gren yeler ve dinleyiciler de ayaa frladlar. Gazi cmlesini ayakta tamamlad: "..en derin tazim ve saygyla eilir ve ona minnet ve kranlarmz sunarz." Salon alktan yklacakt. Kimse milletine bugne kadar bu saygy gstermemiti. Cmcesi bitince oturdu ve konumaya devam etti. Sonra smet Paa Genel Bakanln sorunlar ve dnlen zmler hakkndaki bildirisini okudu. 420 nc Blm Kurultay 18 Maysa kadar srd. CHP ilk kez her konudaki grn aklayan ayrntl bir program saptad. Partinin ana nitelikleri
3 40 341

devletiliin ve devrimciliin eklenmesi ile bu kez tamamlandn "a. Cumhuriyeti, b. Milliyeti, c. Halk, . Devleti, d. Laik, e. nklap (devrimci)| Programda baka esaslar ve tanmlar da vard. Bir halk eitim kurumu kurulmas da kabul edilmiti. Recep Peker yeniden Genel Sekreterlie seildi. Alt ilkeyi alt ok halinde simgeletirecekti. YEN MECLS ara vermeden almaya devam etti. Baz kanunlarda iyiletirme yapmak, baz konularda ise yeni kanunlar dzenlemek gerekiyordu. Yeni Meclis ve hkmet ok hzlyd. 25 Temmuza kadar 87 kanun grlp kabul edilecekti. Bu youn alma srasnda milletvekilinin verdii bir gensoru nergesi gndeme alnd. Gensoruyu veren milletvekilinden biri nl edebiyat Fazl Ahmet Ayka, biri yaayan en eski basn mensubu Ahmet hsan Tokgz, biri de hukuku A. Sreyya
1 342 3 43

rgeevren'di. nergenin konusu, 'baz gazetelerin izledikleri yayn tarz hakknda hkmete ne gibi nlem alnd' hakkndayd. stanbul'da kan baz gazeteler, zellikle Yarn ve Son Posta gazeteleri hakknda ar konumalar yapld. Arif Oru ve Zekeriya Sertel'in yazlarndan rnekler verildi. Yazlar ok tepki toplad. 17 kii konutu. Basnn byk nemi ve byk sorumluluu belirtildi. En ar konumay Ahmet hsan Tokgz yapt. Sorumsuz, saygsz bulduu gazete yazarlarn 'basn haydutlar, basn serserileri' diye niteledi. Babakan ismet Paa da iki kez sz ald. u cmleleri aklda kald: 1 "Namus sahipleri haysiyetlerini -bu basn yznden- tehlikede grerek, memleketin mukadderatnda sz sahibi olmaktan yava yava kendilerini siliyorlar! Herkes herhangi bir vesile ile kendisini basnn diline drp de haysiyetinin rselenmesinden, insan

yzne bakamayacak hale gelmesinden korkuyor. Arkadalar! Eer bir memlekette namus sahipleri en az eirra (ktler, namussuzlar) kadar sabrl olmazsa o memleket mutlaka batar." nc Blm 421 Gensoru grmeleri Hkmetin yeni bir Basn Kanunu hazrlandn aklamasyla sona erdi. I IRAK KRALI Faysal, baz Nazrlar ve grevliler, 6 Temmuz i gn Ankara'ya geldi. stasyonda Gazi, Meclis Bakan, Babakan, Bakanlar ve ileri gelenlerce karland. Gazi Krala kalaca Ankara Palas'a kadar elik etti. Faysal, Mekke erifi Emir Hseyin'in olu idi. nl casus Lavvrens'le birlikte kurduu Arap birlii ile 1918'de ngiliz ordusunun yannda yer alm, Trk birlikleri ile dverek Kuds'n ngilizlerce igalini kolaylatrmt. Trkiye eski defterleri kartrmyordu. Dostluk kinden deerliydi.
344

Gazi akam Irak Kral erefine bir ziyafet verdi. Ankara Palas yine byk gnlerinden birini yaad. Cumhurbakan dokunakl bir konuma yapt. Irak' 'komumuz ve dostumuz' diye selamlad. Kral da gzel bir yant ile Irak'n dostluk duygularn belirtti. Yemekten sonra Gazi ile Kral bir tercmanla sakin bir keye ekildiler. Gazi sohbetin bir yerinde Musul'a temas ederek, 'Trkiye'nin Musul'u ngilizlere deil, Irakl kardelerine braktn' hatrlatm. Kral u yant vermi: "Fakat buna karlk btn Irak' kazandnz. Bugn Badat caddelerini hep Gazi'nin hayranlar ve sevenleri dolduruyor." Kral erefine smet Paa da bir le yemei verdi. Kral Ankara'y ve baz kurumlan gezdi. Ankara'ya bayld. Yeni, tertemiz, dzenli bir ehirdi. Ertesi gn trenle uurlanarak stanbul'a hareket etti. Gazi'nin misafiri olarak alt gn Dolmabahe'de kald. 14 Temmuzda stanbul'dan ayrld.
345

ETL olaylar alt kiiyi Ankara'da buluturmutu. Bunlar Yakup Kadri Karaosmanolu, ei Leman Hanm'n kardei Burhan Asaf Belge, eVket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr, smail Hsrev Tkin ve evki Yazman'd.

Y. Kadri ve Burhan Asaf Beyler sola ak iki aydnd. * evket Sreyya ve Vedat Nedim Beyler Trkiye Komnist Partisi'nin eski yesiydiler. Hapse girmilerdi. Dncelerini gzden geirerek TKP'den ayrlmlard. smail Hsrev de Rusya'da eitim grmt, istanbul'a dnnce bir deerlendirme yaparak o da sol hareketten
345

422 nc Blm kopmutu. evki Yazman anakkale Sava'na katlm, kitaplar yazan, siyaset d bir askerdi. Hepsi Gazi'ye hayrand. Hepsinin iyice ii vard. En yallar Y.

Kadri Bey 43, en genleri smail Hsrev Bey 32 yandayd. Y. Kadri Bey CHP'nin ilkelerini yayc, anlatc bir yayn dnmekteydi. . Sreyya Bey'in Ocak aynda Trk Oca'nda verdii bir konferans ok ilgi ekmiti. . Sreyya Bey konferansta demiti ki: "Yaanan sorunlarn nedeni, devrimin dinamik prensiplerinin yeterince ilenememi olmasdr. Bu aklamay ve ilemeyi yapacak olan da nc bir kadrodur... Trk devrimi gerek hareket noktalar, gerek seyrindeki yn bakmndan, mevcut akmlarn hibirinin uydusu ve kopyas olmayan bamsz bir harekettir." evket Sreyya Bey'le tanmak istedi. Burhan Asaf Bey evket Sreyya Bey'i tanyormu, ikisini tantrd. kii ettiler. Zaman zaman buluup konuacaklard. GAZ Dr. Reit Galip Bey'i rica etti. Halkevi konusunda yaplan almalar hakknda bilgi istedi.
3 4 5b

Doktor gerekli, ilgili, merakl herkesle toplanldn, konunun gelitirildiini syledi. Vildan Air Bey'le de grmt. Bilgi verdi. Var olan d rneklerden yararlanarak ortalama bir model gelitirmilerdi. "Anlatr msn?" Anlatt. Gazi snamamt: "Bu biraz yabanc olmu doktor. Bize zg, bizim olsun" Bu konuda o da birok ey dnmt. Dncelerini, tasarlarn, nerilerini anlatt. "Sizin almalarnz, benim sylediklerimi, hepsini biraraya getir. Kye, kasabaya, ehire, bilgisize, okumua, aydna, kadna, erkee, genlere, olgunlara, yallara seslenecek bir eitim kurumu tasarla! Herkesi kucaklasn. Hayat gibi ok ynl ve gerekten halkn evi olsun."

"Anladm Paam." ' TRK TARH KURUMU 19 Temmuz 1931'de eski Trk Oca

binasnn Dou salonu denilen geni salonunda Gazi'nin bakanlnda topland. Gazi, Eitim Bakann da birlikte getirmiti.
nc Blm 423

alkan tarihiler lise tarih kitaplarnn birinci cildini hazrlamlard. Bakan dosyay Gazi'ye sundu. Gazi dosyay para para okuyup incelemiti. Bir daha hzla gzden geirdi. Yannda oturan Eitim Bakan Esat Bey'e verdi: "Hemen bastrlmasn ve kitabn retim yl bana yetitirilmesini rica ederim." / P e k i efendim" Tarihilere dnd: "Ben stanbul'a gidiyorum, siz de gelin. Dolmabahe'de alrz. Lise tarihinin br ciltlerini hazrlayp baskya verelim." fJLise tarih kitabnn 4 cilt, her cildin yaklak 400 sayfa olmas planlanmt. Birinci cUt tamamd ama n hazrlklara dayanlarak

daha cilt yazlacak ve baslacakt. Dernein sekreteri Ulu demir'e gre Gazi hesapsz bir istekte bulunmutu. Bu ksa zamanda cildi yetitirmek imknsz diye dnyordu. GAZI, Afet Hanm, Sabiha ve grevliler 20 Temmuzda istanbul'a geldiler. stanbul Gazi'yi her zamanki gibi byk cokuyla karlad. Gazi youn ileri arasnda zaman yaratp Zehra ile Rukiye'nin dersleri ile ilgilenir, bilgilerini tartard. Bu kez de vakit ayrd. Zehra okumaya daha istekli grnyordu. Lise bitince onu yurtdna gndermeye karar verdi. Tarihiler Dolmabahe'ye yerletiler. Gazi her gn tarihilerle konuuyor, yazlanlar okuyor, dnce ve eletirilerini sylyor, yazyor, evklendirici konumalar yapmay da ihmal etmiyordu. Onlar da hem zevkle, hem mahcup olmamak iin canla bala, hi durmadan alyorlard. Gazi Yalova'daysa yazlan metinler oraya

gnderiliyor, Gazi'nin ayrntl, uyarlarla dolu mektuplar ile geri geliyordu. Mektuplarnda geen notu unutulmayacakt: "Biz daima hakikati arayan ve onu bulduka ve bulduumuza kani olduka ifadeye cret gsteren adamlar olmalyz? "Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat, insanl artacak bir mahiyet

alr? "Byk devletler kuran ecdadmz byk ve geni medeniyetlere de sahip olmulardr. Bunu aramak, incelemek, Trkle ve ciha346

424 nc Blm na bildirmek bizler iin bir bortur Trk ocuu ecdadm tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr?**
7

Eyll ortasnda cildin yazm bitti. Son bir kez daha genel olarak gzden geirildi. Baskya gnderildi. Ulu Bey'in inanmad ey gerek olmu, cilt de yetimiti. Yeni renim ylnda okunmaya balanacakt: Tarih I, Tarih II, Tarih III, Tarih IV | Hepsi ciltli olacak ve birinci hamur kda baslacakt. Osmanl tarihi ile ilgili nc ciltte 6 tablo, 19 harita, 195 resim vard. Osmanl tarihi hakkndaki kitaplarn en zenlisi ve en niteliklisi olacakt. Cumhuriyetin Osmanl tarihini reddettii, aalad gibi yavan dedikodular, kulaktan kulaa fsldanan yaktrmalar sona erdi. Cumhuriyet padiahlk rejimini elbette reddediyordu. Birka padiah memnun olsun diye 20. yzylda padiahl vecek deildi ya. Gazi Trk Tarih Kurumu yelerine Yalova'da yemek verdi.
348

Hepsine teekkr etti. Tarih almalarna Ankara'da devam edilecekti. AFET HANIM kendi ders notlarndan ve Gazi'nin yazdrd notlardan yararlanarak hazrlad kitaba Vatanda in Medeni Bilgiler adn vermiti. Bu almaya paralel olarak Recep Peker de anayasa, Meclis, hkmet, bakanlklar, mahkemeler vb. hakknda ders kitab niteliinde bir kitap yazmt. Gazi, bir gn hi uyumadan byk bir dikkatle iki tasla da okuyup bitirdi. Sonra Babakanla bir yaz yazarak, bu kitaplarn Vatanda in Medeni Bilgiler I ve // adlaryla, birbirini tamamlayan iki kitap olarak okullarda okutulmak zere Eitim Bakanlnca incelenmesini diledi. ki yazar da bakanlktan telif creti istemiyorlard. Gazi, Afet Hanm, Sabiha ve grevliler 26 Eyllde Ankara'ya dndler.

YAKUP KADR BEY devrimin ilkelerini tantacak bir dergi karmak niyetini kararllkla srdryordu. evket Sreyya Bey ise dergi konusunu uygun bulmuyordu. Sonunda Yakup Kadri Bey ar bast. lflye Vedat Nedim Tor, smail Hsrev Tkin, daha sonra da Binba evki Yazman katld.. nc Blm 425 Yakup Kadri Bey Genel Sekreter Reeep Peker'e dergi dncesini at. u yant ald: "Bu grev bizimdir, sana vermem." Y. Kadri Bey Gazi'ye kt. Gazi -devrimin ilkelerini tantacak bir derginin karlmasn uygun buldu. Dergiyi karmak iin hazrlklara baladlar. * * Derginin adnn Kadro olmas kararlatrld. Kadro, devrim ilkelerini tantmaktan farkl bir dergi olacakt, devrimin ideolojisini yapmaya alacaklard. Bu nitelii olumlu olumsuz yanklara yol aacakt.
348

SMET PAA, ei, Dileri Bakan, ei ve kz, baz grevliler ve basn mensuplar Ege vapuruyla Yunanistan'a gittiler (3 Ekim 1931). f Mevhibe Hanm bir Babakann ei olarak ilk kez yurtdna kyordu. Avrupa'da hl Trkiye'yi bir Dou lkesi sanan, ona gre deerlendiren, kmseyen, nemsemeyen, ciddiye almayan pek ok insan vard. Hayr, Trkiye'nin ortaadan ktn, yeni aa girdiini gstermek gerekti. Mevhibe Hanm yeni, uygar, ada Trk hanmn, Cumhuriyetin erefini temsil edecekti. Bilinli bir yurtta olarak bunun byk sorumluluu ile hazrlanm, sade, arbal, zarif elbiseler diktirmi, apkalar yaptrmt. Gemide kalmalar artyla evriye Hanm ile mer ve Erdal' da gtrmlerdi. ok iyi karladlar. Gazetelerde Rumlarn yine Anadolu'ya dnecei hakknda

haberler yer almt. Oysa byle bir olaslk sz konusu deildi. Venizelos'a gazeteleri gstererek sordu: "Bu ne?" "Samalk. Ciddiye alma. Biz istikrarl, kalc bir dostluk istiyoruz." Avrupa'da byk devletler arasnda bir ekime balam, bu ekime Balkan devletlerinde birbirlerine dayanma ihtiyac yaratmt.
349

smet Paa Atina'dan sonra Budapete'ye geti. 19 Ekimde istanbul'a dndler. Kadn gazeteci Suat Dervi Hanm hibirini 426 nc Blm konuturamaynca kk mer'i yakalad. Kk ocua sorutabilecek en anlamsz soruyu sordu: "Sen baban en ok niin seversin? Muzaffer bir komutan olduu iin mi, yoksa Lozan kahraman ya da Babakan olduu iin mi?" mer gazeteci hanma aarak bakt: "Babam babam olduu iin severim." Ankara'ya dndler. stasyonda Gazi, Meclis Bakan, Bakanlar,

milletvekilleri, yneticiler, komutanlarca karlandlar. Sovyetler, bu gezinin Moskova'ya kadar uzatlmasn istemiti. Sovyetler'e bundan sonraki ilk gezinin Sovyetler Birlii'ne olaca konusunda sz verildi. GAZ Zbeyde Hanm'n manevi kz Vasfiye'yi, annesinin lmnden sonra kke almt. ok sadk, vefal, ibilir bir hanmd. Kimi kez kkn ilerine bakyor, kimi kez de Ankara'ya geldii zaman Makbule Hanm'a yardmc oluyordu. M Gazi'nin ka zamandr dnd bir ey vard. Tahsin Cokan'a dant. O da iftlik istasyon efini ok beeniyordu. Makbule Hanm'n da grn ald. Vasfiye ve efle konutu. Sonunda Vasfiye ile Mehmet Ali Bey'i evlendirdi. Sade ama gzel bir dn yapt. 3 EKM 1931 gn T.C Merkez Bankas, bir yl akn bir hazrlk dneminden sonra faaliyete geti.

Bir yandan Bankas, merkez bankas yetki ve grevlerini stlenmeye talipti, t e yandan Osmanl Bankas bugne kadar sahip olduu merkez bankas yetki ve ilevlerini srdrmek istiyordu. Hkmet iki yann basksna da direnmi, sonunda bamsz, milli Merkez Bankas'n kurmutu. Kanuna gre banka bir anonim irket olarak kurulacak, sermayesi 25 milyon TL olacakt. Kaynak bulmak, bu kriz dneminde ok zordu ama bu zorluk ald. Kibrit tekeline karlk olarak The American-Turkish Investment Corporation'dan % 6,5 faizle 10 milyon dolar alnd* Bu anlama gereince Trkiye her yl 200.000 dolar da ek gelir elde edecekti. Merkez Bankasnn kurulmas iin gerekli kaynan esasn bu para oluturmutu. Kalan miktar yernc Blm 427 li ve yabanc bankalar ile zel kiilere verilecek hisse senetleri ile

tamamland. * T.C. Merkez Bankas, sade bir trenle, Ziraat Bankas Genel Mdrlk binasnn bir blmnde almaya balad. Artk Trkiye'nin bir Merkez Bankas vard. En gl iktisadi aralardan biri devreye girmi oldu. AYNI GN Afet Hanm'n yazm olduu Vatanda in Medeni Bilgiler Ikitab okullarda okutulmaya baland. Gzel bir kda baslm, ciltlenmiti. yi bir yurtta olmak iin gerekli bilgileri ieriyordu. Kitapta tek partili rejimi savunan bir tek satr bile yoktu. ok partili demokrasi yceltiliyordu (s.204). Recep Peker'in kitab gelecek yl okutulmaya balanacakt. iMillet Mektepleri de yine sevimli trenlerle ald. ZEL KALEM MDR Hasan Rza Bey "Eitim Bakan Esat Bey telefon etti efendim." dedi, "..Vildan Air Bey bu akam Ankara radyosunda halk eitimi hakknda bir konuma yapacakm."
349

"Gzel." W-' Konumay Dr. Reit Galip Bey'e de duyurdu. Radyoyu dikkatle dinledi. Vildan Air Bey'i daha radyodan ayrlmadan telefonla buldu. Gazi'nin arad sylenince adamcaz heyecan iinde kalmt. Gazi Vildan Air Bey'i kutlad. Teekkr etti. "Sizinle greceiz" dedi. KNC Balkan Konferans stanbul'da balad (20 Ekim 1931). Delegeler akam yemeini Moda Kulb'nde yediler. Ge saatte son toplant iin ift lokomotifli zel bir katarla Ankara'ya geldiler. Toplant TBMM salonunda yaplacakt. Delegeler sabahleyin eski ve yeni Ankara'y gezdiler. Ankara dnyann en yeni bakentiydi. Yeni Ankara'y ok beendiler. Bozkr ortasnda bir vaha gibiydi. Yemyeildi. Dileri Bakan leyin Ankara Palas'ta 250 kiinin katld bir ziyafet verdi. Yemekten sonra yryerek hemen kardaki Meclis'e getUer.
3 50

Salonda toplandlar. Baklarndan Meclis binasn, hele toplant salonunu ok beendikleri anlalyordu. Yanp ykldn bildikleri Trkiye dokuz ylda nereye gelmiti! 428 nc Blm Gazi, saat 15.30'da Meclis Bakan, Babakan ve ileri Bakan ile geldi. Badelegeler delegeleri Cumhurbakanna takdim ettiler. Takdim treni sona erince konferansn son toplantsn amak zere Gazi, konuma krssne kt. Bir alk tufan salonu sarst. Btn delegeler ayaa kalkmlard. Gazi, alk kesilince ve herkes oturunca konumasna balad. Franszca konuuyordu, zetle Balkan milletlerinin karde olduundan sz etti. Bar amal Balkan birliinin btn uygar insanlk tarafndan takdirle karlanacan belirtti. Dedi ki: "Artk insanlk kavram, vicdanlarmz arndrmaya ve duygularmz ulviletirmeye yardm edecek kadar ykselmitir. (...)

nsanlar mutlu edeceim diye onlar birbirine boazlatmak gayr-i insani ve son derece esef verici bir sistemdir. nsanlar mutlu edecek tek vasta, onlar bit birine yaklatrarak, onlara birbirlerini sevdirerek, karlkl maddi ve manevi ihtiyalarn salayan hareket ve enerjidir. Dnya bar iinde insanln hakiki mutluluu, ancak bu yksek ideal yolcularnn oalmas ve baarl olmalar ile mmkn olacaktr." Gazi konumasn, "sizi ve asil milletlerinizi saygyla bir daha selamlarm" diye bitirdi. Ayakta, dakikalarca, srarla alkland. Muzaffer bir askerden bar ycelten ve ender duyulan gzellikte bar szler duymak btn delegeleri bylemiti. Delegeler akam yemeinden sonra eski Trk Oca binasnda verilen konsere katldlar. Gazi de smet Paa, Dr Tevfik Rt Aras, Yunanistan, Yugoslavya

ve Romanya Badelegeleriyle birlikte Cumhurbakanl locasndan konseri izledi. Balkan lkelerinin temsilcileri Trkiye'den iyi duygularla ayrldlar. Trkiye'nin adalamada gsterdii byk ilerleme hepsini etkilemiti SABH Adan Zehra'ya:

"Canm kardeim, Cumhuriyet Bayram yine byk cokuyla kutland. Geit treni ok grkemli oldu. Sovyet Dileri Bakan Litvinov ve ei de Ankara'dayd. Geit trenini izlediler* Akam baloya da katldlar*
nc Blm 429 Gazi Paa geit treninden sonra Genelkurmay Bakanlnn yeni binasnn alna gitti. Neeyle dnd. Binay ok beenmi. Akam baloya biz de katldk.! Keke ikiniz de burada olsaydnz. 1 Kasm gn Gazi Paa'nn Meclis'i a konumasn dinlemek iin

Afet Ablamla birlikte Meclise gittik. Meclis'i ilk kez grdm. Ne kadar gzelmi. Gazi Paa ok gzel konutu, mthi alkland. Bir arkada Gazi Paa'ya bir kp ek armaan etmi. Ad Foks. Hepimiz sevdik. Siz de baylacaksnz. Gzel gzlerinden pyorum. zlemle!* MISIR'n en byk gazetelerinden ElEhram'm yazar Mahmut Ebul Feth Bey Ankara'da Gazi ile bir konuma yapmt. Yazsn telgrafla gazetesine yollad. Yaz Kasm banda yaymland. Msrl yazar diyordu ki: Gazi Hazretleri tarihte misline ender tesadf edilir bir ahsiyettir. Demirden bir ahsiyet. elikten bir irade ve insanlk hislerinin en yksekleriyle dolu bir ruh. Hakikaten sekin bir devlet adam ve uzun bir zaman felaketler iinde yaayan bir millet iin en mkemmel rehber.
u

Byk bir asker olduu ve tarihin en parlak zaferlerini kazand halde, her devlet bakanndan fazla bar prensibinin en samimi savunucusu. Bana dedi ki: 'Trk siyasetinin en esasl prensipleri bar ve insaniyetseverliktir. Biz bunlar iin alyoruz? Arap lkeleri ynetimleri ve aydnlar yeni Trkiye'nin byk nemini gittike daha iyi anlamaktaydlar. Ortadou'nun en saygn, en gl ve en zgr lkesi olmutu. Ortadou corafyasnda yer alan Avrupal bir lkeydi artk. rdnl, Irakl, Suriyeli, Msrl aileler yaz tatili iin Trkiye'ye geliyor ve gelir gelmez hanmlar rtlerini atyor, yzlerini ayorlard. Trkiye kadn cennetiydi. 430 nc Blm Yl: 1932 1 Ocak 1932-31 Aralk 1932 YEN YILA gzel bir olayla girildi. nl air Faruk Nafiz amlbel Akn adl manzum bir oyun yazmt. Trklerin kuraklk yznden
351 352

Orta Asya'dan klarn iliyordu. Tarih Tezi sanat etkilemeye balamt. Gazi Trk yazarlarn romanlarn, iirlerini hemen okurdu. Oyunlarn izlemeyi de bir grev bildi. 4 Ocak akam Trk Oca salonunda smet Paa Kz Enstits ve Gazi Eitim Enstits rencilerinin oynad Akn\ izledi. Bu yl Behet Kemal alar'n oban, Aka Gndz'n Mavim Yldrm oyunlarn da izleyecek, Milli Mcadele hakknda bir senaryo yazmak isteyen Mnir Hayri Egeli'ye yardm edecekti. O HAFTA iinde Dr. Reit Galip Bey'i davet etti. Geni bilgi ald. Bu kez yaplan hazrl beendi. "imdi tamam doktor, teekkr ederim. stediim gibi olmu. Hepiniz iyi altnz. Halkmza sonsuza kadar hizmet edecek gzel bir kurumumuz olacak. u syleyeceklerimi her ilgiliye duyur: Particilik

ve parti tartmalar Halkevlerine hibir surette girmeyecek. O eikten atlayanlar, her samimi dnceye sevgi ve sayg besleyen iyi ve uygar birer Cumhuriyeti vatanda kimlii ile hareket edecek." Babakana onayn bildirdi. Trkiye'de zgn bir halk eitim kurumu douyordu. Bu da bir ilkti. Bundan sonraki ilemleri hkmet yerine getirecekti. STANBUL NVERSTES baz blmleriyle medrese havasn ve anlayn koruyor, Trkiye sorunlarna uzak kalmay azimle srdryordu. Cumhuriyet ynetimi sonunda bu medrese uzants niversiteyi kapatmaya, yeni, ada bir niversite kurmaya karar verdi. Sabr tkenmiti. Cumhuriyetin bilim aya eksikti. niversite anlay, kuruluu, almas hakknda ayrntl bilgi sahibi kimse yoktu. nc Blm 431
3 53

Eitim Bakanl ciddi bir aratrmadan sonra Cenevre niversitesi pedagoji profesrlerinden, rektrlk de yapm olan Albert Malche ile anlat. Prof. Malche Ocakta Ankara'ya geldi. Bakanla ve ilgililerle grt. Prof. Malche'den niversiteyi inceleyerek bir rapor hazrlamas, tavsiyelerde bulunmas istendi. stanbul'a dnd. niversitede kendisine yer ayrlmt. almaya balad. Faklteleri, snflar, klinikleri, laboratuvarlar, ktphaneleri gezdi. Nazik, sevimli ve bilgiliydi. Herkesle konuacak, Trklerle iliki kurmada ve dncelerini renmede glk ekmeyecekti. GAZ Ocak ay ortasnda stanbul'a geldi. Ramazan balamt. Hafz Yaar Bey'i de getirdi. Ondan stanbul un sekin hafzlarnn' listesini istedi. aramba gn hafzlar geldiler. Trke tekbiri mek ettiler. Ezann Trkeletirilmesine altlar. Sonra Gazi, Cemil
3 5 33

Sait Bey'in Kuran evirisini eline ald, ayaa kalkt. Ceketinin nn ilikledi. Fatiha suresinin evirisini at, halka hitap ediyormu gibi okudu. Hafzla la halkn huzurunda nasl durmalar gerektiini gsteriyordu: "Arkadalar, bu mbarek ay vesilesiyle grevli olduunuz camide nce bir sureyi, sonra Trke evirisini okuyunuz. Halk dinledii surenin manasn anlasn." Hafzlarn her birine Cemil Sait Bey'in Kuran evirisini armaan etti. Hepsini sevgiyle uurlad. Kl Ali Bey'e, "Gazetelere haber veriniz.." dedi, ".Yaar Bey Cuma gn Yerebatan Camisi'nde Yasin suresini ve Trke evirisini okuyacak. Camide yaplacak treni dzenlemenizi rica ediyorum." BROK gazete, haberi, "Hafz Yaar Trke Kuran okuyacak" diye vermiti. Bu yanl haber birok sylentiye yol at. 22 Ocak 1932 Cuma gn Yerebatan Camisi tklm tklm dolmu,

cemaat dar tamt. Bir keye zeri allarla rtl bir krs konmutu. evresinde birok gazeteci ve foto muhabiri vard. Zaman gelince Hafz Yaar Bey krsye kt. Merakla nefesler tutuldu. Yaar Bey besmele ektikten sonra Yasin suresini Arapa okumaya balad. Kuran' Trke okuyacan sananlar ardlar. Sureyi okuduktan sonra, "Vatandalar.." dedi, "..36. sure olan Yasin 432 nc Blm suresi 83 ayettir. Mekke-yi Mkerreme'de indirilmitir. imdi size bu surenin Trke evirisini okuyacam." Cemil Sait Bey'in Yasin evirisini okudu. eviri bitince Trke olarak dua etti. Her duadan sonra cemaatin cierinden kopan 'amin' haykrlar camiyi sarsacakt. "Ulu Tanrm! Bu okuduum Yasin-i eriften hasl olan sevab cenab- Muhammet Efendimiz Hazretlerinin ruh- saadetlerine
353b

ulatr Tanrm! Hak ve adalet zere hareket edenleri sen payidar eyle! Trkiye Cumhuriyeti'ni ilelebet payidar kl! Trk milletini sen muhafaza et! anl Trk ordusunu ve onun deerli, kahraman kumandan ve erlerini karada, denizde, havada her vehile muzaffer kl ya Rabbi! Vatan urunda feda-y can ederek ehit olan asker kardelerimizin ruhlarn ad eyle! Vatanmza kem gzle bakan dmanlarmz perian eyle! Topraklarmza bol bereket ihsan eyle! Memleketin ve milletin refahna alan byklerimizin umurlarnda (ilerinde) muvaffak bilhayr eyle! Amin." AYNI OLAY 29 Ocak Cuma gn Sultan Ahmet Camisi'nde yaand. Bu kez hafzlar dokuz kiiydi. Caminin iinde dnda on bin kii vard. Fatih Camii hatibi Hafz evket Efendi bir hutbe okudu. Sonra cuma namaz klnd. Tekbir alnmaya balad. Tekbire on bin kii katld.
354

Tekbirden sonra her hafz Kuran okudu ve evirisini aklad. Halk huu iinde dinledii Kuran'n anlamn anlad. Etkisi yalnz ruha deil, zihne de iledi. * HAFIZ YAAR BEY akamki trenin ayrntlarn Gazi'ye arz etti. Gazi halkn ilgisine ok memnun oldu. 3 ubat 1932 gecesi kadir gecesiydi. Gazi, Ayasofya Camisi'nde mevlit okunmasn, okunacak surelerin Trkesinin yine halka aklanmasn diledi. Mevlit radyodan da verilecekti. Bu ilk kez oluyordu. Sabahtan ilan edildi. Camiye gelemeyenler, gelip de yer bulamayanlar radyolarn bana topland. Cami dolup tat. Hafzlar polislerin yardmyla ieri girebildiler. Teravih namazn Hac Faik Efendi kldrd. Mevlide yirmi hafz katlyordu. Mevlitten ve Kuran'dan baka ilahiler de okuyacaklard. Hepsinin ba akt. Hepsi boyunbal, koyu renk elbiseli ve oraplyd. nc Blm 433
355

Kurandan okunan sure biter

bitmez Trke evirisi aklanyordu. Bu gzel sunu halka ok scak gelmiti. Mevlit yaynn Gazi de dinledi. Beendi. Ertesi akam hafzlar iftara davet etti. Sarayn st katnda denizi gren salonda mkellef bir iftar sofras hazrlatmt. O da sofraya oturarak birlikte iftar etti. Biraz sohbet ettiler. Hafzlar baz evrelerin adn dinsize kard Gazi Paa'nn din konusunda ne kadar bilgili ve saygl olduunu derin bir hayretle anladlar. Ne ok yalanc vard! Hafzlara Kuran okuttu. Hafzlar ayrlrken Bayaver her birine sessizce 200 lira verdi. Hepsi evlerine otomobillerle gnderildi. Gazi, Mehmet Akif Bey eviriyi bitirince bu sunularn ne kadar etkili, gzel ve anlaml olacan dnd. Bu srada Mehmet
3 56

Akif Bey durmadan alyor, abalyor, yaptklarn beenmeyip yrtyor, yeniden balyor, 'bu byk grevi hangi cesaretle stlendim'diye kendini yiyip bitiriyordu. KADRO dergisinin ilk says Ocak ay banda yaymlanacakt. Ancak ay sonuna yetitirebildiler. Byk boy, arpc bir kapa olan, deiik bir dergiydi. kapanda kurucularn adlar yer alyordu. Sonra katlaca iin evki Yazman'n ad yoktu. mtiyaz sahibi Y. Kadri Bey'di. Birinci sayda Kjadro bal altndaki bayaz derginin tutumunu aklyordu: Devrimin idelojisinin yaplmas, ilkelerinin aklanmas, dnya grnn oluturulmas. Kadro dergisinin birinci ;j kurutu. 3.000 baslmt. abusaysnn kapa cak bitti. lk say ikinci bask yapt. Eii
25

tim Bakanl 600, Kk de 10 dergiye abone oldu. * Dergi olumlu, olumsuz ok yank uyandracakt. GAZ ubat ortasnda Ankara'ya dnd. 14 ubatta Trk Tarih Kurumu'na bir yaz yazd. Drt ricas vard: 434 nc Blm Tarih Kurumu'nun, yeni tarih grnn tartlmas ve ayrntl bir biimde anlatlmas iin Temmuz aynda btn tarih retmenlerinin katlaca bir kurs dzenlemesi, Trk Tarihinin Ana Hatlar adl byk kitabn, son incelemeler ve belgeler dikkate alnarak yeniden yazlmas, Okullar iin hazrlanan 4 ciltlik tarih kitaplarnda gerekli dzeltmelerin yaplmas, lkokullar iin yeni tarih kitaplar yazdrlmas. Kurum ynetimi ardarda toplanarak gerekli kararlar ald. almaya balad. DR. RET GALP BEY ile Recep Peker, Gazi'yi ziyaret ederek
356 3 57

Halkevlerinin 19 ubat Cuma gn, eski Trk Oca salonunda trenle alacan bildirdiler. Program sundular. Gazi teekkr etti, baarlar diledi. Halkevlerinin al program gazetelere bildirildi. *Tren 15.00'te balayacakt. Herkes davetliydi.fKimseye davetiye yollannad. Al radyodan yaymlanacakt. Gazi treni radyodan dinledi. Ankara Halkevi'nin alna mmnmmmaM^.
l\*mtm\\\\mH\mmm

TBMM Bakan Kzm zalp, Ba- ; kanlar, milletvekilleri, yneticiler, retmenler, halk ve gazeteciler geldiler. Birok kii yer olmad iin ieri giremedi, darda kald. 1 Program saat 15.00'te stiklal Mar ile balad. Recep Peker, Dr. Reit Galip Bey konutular, Behet Kemal alar al iin yazd iiri okudu. Son olarak da oban oyunu temsil edilecekti. Ayn saatte 13 Halkevi daha trenle alacakt. * stanbul Halkevi'nin alnda ismet Paa,
357

teki Halkevlerinin allarnda Ankara Halkevi, da Valiler, Belediye Bakanlar, koestoTrkOca OeneN Mete*. mu t ani ar, retmenler, yneticileri nc Blm 435 ve halk bulunacakt. Kriz unutulmu gibiydi. Bu ehirlerde bayram havas esiyordu. Halkevlerinin grev ve ilevleri her yere duyurulmu, aydnlarda ve halkta byk ilgi uyandrmt. Recep Peker konumasnda, 'halkevlerinin parti ve siyaset dnceleri dnda, milli amalar iin alacaklarn, toplumu gelecee hazrlayacaklarn' aklad. Dr. Reit Galip Bey heyecan dolu bir konuma yapt: "Davamz, uygarlk yarnda yitirilen zaman en ksa zamanda kazanmak, layk olduumuz dereceye, yani en ileriye varmaktr. Bugn 14 ilimizde birden, partili partisiz her vatandan yararlanabilecei

Halkevleri halkn hizmetine giriyor. Bu say her yl yeni katlacak Halkevleri ile binleri aacak ve bu kltr ve eitim kurumlar btn yurdu kaplayacaktr. Ara sra devrimlerin bittiinden bahsedenlere rastlyoruz. Bu gr tembel, yorgun, cesaretsiz ruhlarn grdr. nk bitmeyen bir zlem, yorgunluk tanmaz bir alma, geveklie dman bir irade ile ilerlemek, engelleri atr atr krmak, yol kesen olumsuz ruhu nerede bulursak orada boarak, aray k hz ile kapatmak zorundayz." Halkevleri hakknda bilgi verdi. Bir halkevinde balca dokuz kol bulunacakt: 1. Dil ve edebiyat, 2. Gzel sanatlar, 3. Tiyatro, 4. Spor, 5. Sosyal yardm, 6. Tarih ve mze, 7. Halk dershaneleri ve kurslar, 8. Ktphane ve yayn, 9. Kyclk. Her halkevi kendi ynetim organlarn kendi seecekti. Halkevleri gerekten halkn evleri olacak, tm vatandalar hibir ayrm

gzetmeden kucaklayacakt. Ankara'da bir Genel Merkez bulunmayacak, sadece egdm salamak iin bir 'Halkevleri Brosu'kurulacakt. Bu amalarla konferanslar, sohbetler, konserler, kurslar, tiyatro gsterileri, filmler, anma toplantlar, ^evre ve ky aratrmalar, folklor almalar, derlemeler, sosyal yardm, bireysel ve kitle sporu, kitap ve dergi yaymlama ve benzeri her trl yararl, eitici, aydnlatc etkinlikler yapacaklard. Her halkevinde mutlaka geni bir ktphane ve okuma odas bulunacakt. Gezici ktphaneler oluturulacakt. |i Ksacas hayatn btn alanlarnda allacak, halka el uzatlacakt. almaya hazr bekleyen byk kuvvet retmenler ile kadn ve erkek gnlllerdi. 436 nc Blm lk dergiyi Ankara Halkevi yaymlayacakt: lk dergisi. Bu almay baka birok Halkevi izleyecekti.
3 58

MART AYINDA -Gazi'yi kzdran bir kusur ilemi olan- Tevfik Byklolu'nun yerine Cumhurbakanl Genel Sekreterliine Kabil Bykelisi Hikmet Bayur atand. Hikmet Bey 31 Mart tarihinde Ankara'ya geldi ve greve balad. Trk Tarih Kurumu Bakanlna da Yusuf Akura seildi. Bu gnlerde Babakan Rusya gezisine hazrlanyordu. Birka kez Gazi ile grt. Cumhuriyet ynetimi Sovyetler Birlii ile dostlua byk nem veriyordu. Milli Mcadele balad zaman Ankara-Moskova arasnda ortak cepheye kar bir dostluk kurulmutu. Dostluk sryordu. Fakat Trkiye'nin Balkan lkeleriyle yaknlamas, Bat ile sakin ilikiler iinde olmas, Sovyet ynetimini Trkiye'nin Bat cephesine kaymas olaslndan kukulandrmaya balamt. Bu sz konusu deildi. Trkiye balantszln koruyordu. Ama Sovyet rejiminin balca zelliklerinden biri her eyden

ve herkesten kukulanmasyd. Durumu yz yze konuarak anlamak istiyorlard. smet Paa zellikle bu gveni vermek iin gidiyordu. GAZI Hikmet Bayur u Diyanet ileri Bakan Rfat Hoca Efendi ye yollad. Tekbir, sala ve ezann Trkeletirilmesi iin yaplan almalar hakknda bilgi sunmasn, Trke metinleri vermesini istedi. "Hoca Efendinin grn ren." MMAR HOLZMEISTER'n yapt yeni ve byk ankaya Kk bitmiti. Kkn st kat zel ikametgh, alt kat Cumhurbakanl dairesi olarak dzenlenmiti. Afet Hanm, Sabiha ve grevliler yeni kk ok beenmilerdi. Cumhuriyete yakmt. Gazi en ok alma odasn ve kitapl beendi. Kzlarn her biri iin ayr, gzel odalar yaplmt. Kkn denmesinin Temmuza kadar bitirilmesini, her eyin her zamanki gibi sade olmasn, bahesinin zevkle dzenlenmesini

istedi]

nc Blm 437
ALIH BOZOK ile Kl Ali, Gazi'nin Nuri Conker'le barmas iin srekli frsat kolluyorlard. Gazi hi yz ve frsat vermiyordu. Onca olaydan sonra Ali Fuat Cebesoy Paay bile yemee arm, dostluunu tazelemi ama Nuri Conker'i armamt. Gazi yemekten sonra "Haydi Ankara Palas a gidelim" dedi. Afet Hanm, Sabiha, Ruen Eref Bey ve ei, Salih Bozok ve ei, Kl Ali, Rsuhi Bey yola ktlar. Gece Kulb doluydu. ok tandk vard. Bir orkestra hafif dans mzii alyor, baz iftler dans ediyorlard. Gazi'yi grnce dans edenler durdular, oturanlar derin bir sayg ile ayaa kalktlar. Gazi, hazrlanan yere oturuncaya kadar ayakta beklediler. Nuri Conker ile ei de bir masada oturuyorlard. Gazi gelince grnmemek iin ufaldlar, balar ne dt. Afet Hanm Gazi'ye, "Nuri Bey de burada" diye fsldad.

Gazi de fsltyla, "Grdm." dedi, "..Ona bu kadar ceza yeter. Birazdan masasna baskn yapalm" Afet Hanm sevindi. Salih ve Kl Ali Beyler bir ey sezmilerdi ama soramyor, merak iinde kvranyorlard. Pist dolmutu. Gazi dans edeceklermi gibi Afet Hanm' kaldrd, yrdler ve Conkerleri selamlayp masalarna oturuverdiler. Salih Bozok o kadar sevindi ki hayatnda ilk kez eini dansa kaldrd. Sevinten azn kapatamyordu. CUMHURYETN 10. yldnmnn en geni biimde kutlanmas iin birok hazrlklar yaplyordu.
3 5 8a

Ekrem Reit Rey Faruk Nafiz amlbel Behet Kemal alar

438 nc Blm Bu amala 10. yl ile ilgili bir mar iin yarma alm, jri Faruk Nafiz amlbel ile Behet Kemal alar'n birlikte yazdklar iiri mar gftesi olarak semiti. Gazi Behet Kemal alar' ard. Kutlad. Bir ey istedi:

"Bu gfteye demiryollarn ekleyin. Cumhuriyet dneminde birok destan yaratld. En nemlilerden biri demiryollardr." airler bu istei heyecanla yerine getirdiler. Gfte bestelemesi iin Cemal Reit Bey'e verildi. Cemal Reit Bey Nianta'nda air Nigr sokandaki baba konanda annesi, aabeyi Ekrem Reit Bey, stanbul Senfoni Orkestrasnda kemanc olan kz kardei ve kz kardeinin ei orkestrann bakemancs Semih Argeo ile birlikte oturuyordu. Hayatlar mzikti. Cemal Reit Bey ile Ekrem Reit Bey Bat mziini halka sevdirmek iin operetler yazp bestelemeye karar vermilerdi. Lks Hayat, Deli Dolu, Saz-Caz gibi nl operetler oynandktan zaman ok ilgi toplayacaklard. Cemal Reit Bey 10. Yl Mar'n bestelemek iin piyanonun

bana geti. Gfte ok houna gitmiti. Hevesle alyor fakat yapt almalar Ekrem Reit Bey'e beendiremiyordu: "Olmam Cemal," Cemal Reit Bey bestelemeye yeni batan balyordu, SMET PAA, Mevhibe Hanm, Dileri Bakan ve ei, baz grevliler, 24 Nisanda Ankara'dan trenle uurlandlar, stanbul'dan bir Trk gemisiyle Odesa'ya gidildi. Oradan Moskova'ya geildi. Moskova'da byk bir trenle karlandlar. Sovyet ynetiminin en nemli isimleri karlamaya gelmiti. Sovyetler Birlii iktisadi bakmdan sknt iindeydi. Ama Trkiye'ye yardmc olmaya kararlydlar. Stalin ok dosta davranacakt. Grmeler balad. Gndem konular kredi ve ticari ilikilerdi. Trkiye'ye sekiz milyon dolarlk bir kredi almas kabul

edildi. Sresi 20 yld. Faiz istemiyorlard. Taksitler mal olarak denecekti. Bu kredi sanayileme hareketinin motoru olacakt. Ticari ilerde Sovyet brokrasisi yznden sorun vard. Zaman iinde dzelecei vaadedildi. smet Paa da, Sovyet yksek yneticilerin topluca bulunduu bir toplantda Sovyet kukularn giderici aklamalarda bulundu. nc Blm 439 ismet Paa ayrca Plan Dairesi yetkilileri ile grt. Be yllk iktisadi plan ilk kez Sovyetler yapmlard. Az para ile verimli sonu almak planl olmay gerektiriyordu. Avrupa'da da plan dncesi tartlmaya balamt. Planlama konusunda yardmc olmak zere bir kurul yollamaya sz verdiler. Programda Leningrad vard. arie Katerina'nn ve ar II. Nikola'nn saraylarn gezdiler.! Bu kan dkc, sava hkmdarlarn

ssl saraylarn Trk ve Sovyet ynetici ve diplomatlar bar konumalar yaparak, akalaarak dolatlar. Olumlu sonular elde eden smet Paa, ei ve grevlilerle 11 Maysta Ankara'ya dnd ve trenle karland. HALKEVLER almaya balamt. Tiyatro kolunun yararlanabilecei imdilik iki oyun vard elde: Akn ve oban. Bunlar uzun ve ar gelince baz retmenler ksa oyunlar yazdlar. Kk ehirlerde kadn rollerini hanm retmenlerin stlenmesi zorunluydu. Baz ortaallar hemen dedikoduya balayacak, bu retmenleri karalayp aalayacaklard. Bunu en iyi retmen hanmlar biliyorlard. Aldrmadlar: "Syleyen aptal, inanan daha aptaldr!" 9 MAYIS gn 1932| Harpokulu mezunlar 1 stanbul Taksim'deki Cumhuriyet ant nnde, "Trk genliine emanet olan
359

vatan ve Cumhuriyetin muhafazas urunda canlarn fedaya hazr olduklarn" and ierek belirttiler. Okul Komutan bu olay Cumhurbakanna arz etti. Gazi Komutana u telgraf ekti: "...Gen Harbiye mezunlarnn samimi duygularndan ok duygulandm. Memlekete byk hizmetlerde bulunmalarn ve parlak bir gelecee mazhar olmalarn dilerim. Haklarndaki derin sevgile440 nc Blm rimin ve ordu ve memleketimiz iin yksek mitlerimin kendilerine tebliini rica ederim efendim. Reisicumhur Gazi M. Kemal" | Komutan, Gazi'nin telgrafn avluda toplad mezunlara okudu. Telgraf bitince, bin gencin bir azdan top gibi grleyii evreyi titretecekti: |"Saoool!" NGLZ Bykelisi George Clerk Cumhurbakann ziyaret iin randevu istemiti. 21 Mays gn Bykeli tam zamannda geldi. Genel Sekreter

ve Protokol Genel Mdr Bykeliyi bekliyorlard. Cumhurbakannn huzuruna kabul edildi. Gazi'nin yannda Dileri Bakan vard. Bykeli elinde ok gzel ciltlenmi iki kitapla gelmiti. Bu kitaplar hkmeti adna Trkiye Cumhurbakan Gazi M. Kemal Paa Hazretlerine takdim edecekti. Kitaplar anakkale Sava ile ilgjU ingiliz resmi tarihinin birinci ve ikinci ciltleriydi. Bir komisyonun yardm ve btn belgelerin incelenmesi sonucu General Aspinall-Oglander tarafndan yazlmt. General anakkale kara savalarna katlm bir subayd. Sava yakndan grm, Albay M. Kemal Bey'in komuta ettii Trk birlikleri nnde ngiliz yenilgisini yaamt. Kitap Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanna u hitabe ile sunulmutu: "Byk bir komutan, asil bir dman ve alicenap bir dost erefine,

Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine, Hametli ngiliz Kral'nn hkmeti tarafndan takdim klnmtr." ngiliz anakkale Sava Resmi Tarihi'nde Gazi yle deerlendiriliyordu:

"anakkale'de gelecei elinde tutan komutan, stn ahs, Af. Kemal'di. anakkale muharebelerinde gstermi olduu ok yksek sevk ve idare, fedakrlk ve feragat, her trl vgnn zerindedir ve bu konuda ne sylense azdr. Balangta M. Kemal Paa Gelibolu yarmadasnda bir piyade tmeninin banda, harbin sevk ve idaresi ynnden ok dikkati eken, ak bir deha rnei vermitir. 25 Nisanda, Ariburnu evresindeki

durumu derhal kavram olmakla, Anzak Kolordusunun

nc Blm 441 karaya karld ilk gnde, hedefine erimemesini ve malubiyetini salamt. Bu nemli bir sebep olarak ngiliz kuvvetlerinin kyda saplanp kalmalar sonucunu dourmutur. ngilizlerin hkim noktalar elde edemeyecek dar kyda skp kalmalar ve 9 Austosta [Suvla-Anafar talar kesimindeki] ngiliz Kolordusunun iflas ve hezimetinin de balca sebebi yine Gazi M. Kemal'den bakas deildi. Anafartalar Grup Komutanl kendisine verilince, derhal yapt sert ve iddetli bir hareketle ngiliz Kolordusunun karaya ktktan sonraki gecikmi hareketini hem durdurmu, hem de bu yeni ngiliz Kolordusunu hezimete uratmt.

Gelibolu yarmadasndaki baars yalnz bu da deildir. Anafartalar'da ngiliz Kolordusunun ileri hareketini durdurup hezimete urattktan 24 saat sonra, bir baka cephede, Trk ordusuna parlak bir zafer daha salamtr. Bizzat yapt keif sonunda, Conkbayr'nda, ngilizlere parlak bir kar taarruz yapmtr, ite bu taarruzda kazanlan zafer sonunda Trkler, anakkale boazna hkim olan Sarbayr srtna [Conkbayr ve evresine] yerlemiler ve kesin olarak orada tutunmulardr. Bu suretle anakkale savalarnn kaderinde tek tayin edici rol oynam, anakkale'nin kaderini tayin etmitir. Ksacas Gelibolu muharebeleri, btnyle M. Kemal'in stn deha ve zeksnn etkili olduu bir tarihi anlatr?

Yenilmi dman bile Gazi'nin bykln teslim ediyordu. II| PROF. ALBERT MALCHE 1 Haziranda Ankara'ya geldi. 6 Hazirana kadar kald. Hazrlad raporu verdi. Eitim, Adalet, Dileri Bakanlar ve Babakan ile grt. Bilgi sundu. Sorular yantlad. Raporunda stanbul niversitesi durumunu zetlemi ve yeni niversite hakknda gerekli tavsiyelerde bulunmutu. Raporu Gazi de dikkatle inceledi. Birok not ald. * Eski niversitenin kapatlmas, niversitenin yeniden,! ada bir niversite olarak kurulmas kararlatrld. Eski niversite yeni niversiteye dntrlrken, retim grevlileri arasnda bir ayklama yaplmas gerekecekti. Bu kolay i tl eildi.? Tepkileri gsleyebilecek, kararl, objektif bir Eitim Bakanna ve yeni bir niversite Kanununa ihtiya vard. 442 nc Blm
360 460

LE YEMEN iftlikte Gazi, Afet Hanm ve Hikmet Bayur birlikte yediler. 20 yeni Halkevinin daha ald gnd (20 Haziran 1932). I M> Afet Hanm sevincini belirtti. Gazi, "Evet.." dedi, "..Halkevleri gelecein demokrat, ileri, aydn Trkiyesi iin ok verimli, salam bir zemin hazrlyor. Her yerden iyi haberler geliyor. Halkla aydnlar kaynatrmasn, Cumhuriyet anlayn yaymasn, toplumsal yaaya nayak olmasn ok byk hizmet olarak gryorum." Hikmet Bayur'a, "Tarih kurultay hazrlklar bitti mi?" diye sordu. "Evet efendim. 2 Temmuzda toplanacak." "Gzel. Kurultay bitince stanbul'a gideriz." BU SIRALARDA Trkiye'nin de Milletler Cemiyetime ye olmas gndeme gelmiti. Gazi, ngiliz ve Franszlarn etkisindeki Milletler Cemiyeti'nden

rahatszd. Cemiyetin Musul konusundaki tarafl tutumunu unutamyordu. Milletler Cemiyeti Dnya Sava'ndan sonra yaplan bar andlamalaryla kurulan dzeni yaatmak iin galiplerin kurduu ve karma gre ynlendirdii bir kurumdu. Ama btn bar isteyenler Milletler Cemiyeti'ne girerek olas bir savaa kar bir bar cephesi oluturmak istiyorlard. Milletler Cemiyeti ile ilgili diplomat Abdllahat Akin'den alnan bilgi Gazi'yi destekliyordu: "Cemiyete ngiliz ve Franszlar hkimdir. Sekreterliin her ubesinde ya ef yahut da onun maiyetinde bir memur ngilizdir. Her ey o ngilizin dedii gibi olur. Cemiyetin krtasiye levazm bile ngiltere'den salanr. Sekreterlikte eski ngiliz ve Fransz brokrasisi hkimdir. Genel Sekreter her eye hkimdir ve o bu mevkide kaldka vaziyet byle olmaya devam edecektir."
361

Gazi, ilgililere, "Durum girmemizi gerektiriyorsa.." dedi, "..Sovyet Rusya'nn rzasn alalm. Ayrca Milletler Cemiyeti'nin kapsnda beklemeyelim. Bizi yelie Milletler Cemiyeti davet etsin, biz de komularmzla bar izgimizi koruyarak ye olalm." Hariciyeciler dehete kapldlar! Milletler Cemiyeti'ne byle bir neride bulunulabilir miydi? nc Blm 443 Ama Gazi emretmiti. Durum Genel Sekretere ve ye lkelere diplomatik slupla duyuruldu. Milletler Cemiyeti Genel Sekreterlii, Trkiye Cumhuriyeti'ni yelie davet etmeyi uygun buldu. Trkiye Ortadou, Kafkaslar ve Balkanlarn ortasnda, iki boazla Karadeniz'i Akdeniz'e balayan, dnyann en stratejik noktas, bir kilit lkeydi. ok ksa bir zaman iinde ortaadan yeniaa gemeyi baarmt. Olamaz sanlan olay olmutu. Genel Sekreter bu amala Milletler Cemiyeti Genel Kurulunu

18 Temmuz gn olaanst toplantya ard. 2 TEMMUZ 1932'de Ankara Halkevinde 1. Trk Tarih Kongresi topland. Kongrede bildiri sunacaklar uzun sre almlard. Gazi istedikleri her yabanc kitab getirtmiti. Tarih tezini destekleyen, glendiren birok kaynak eser daha bulunmutu. Bildirileri nceden okuyor, dncelerini sylyordu. * Kongreye yirmi bei Trk Tarih Kurumu yesi, onu niversite retim yesi, biri Gzel Sanatlar Akademisi retmeni, yz doksan alts lise, retmen okulu, ortaokul, askeri ortaokul ve lise tarih retmeni olmak zere 232 kii katld. lerinde Gazi yi ilk kez grecek olanlar vard. 33 kii bildiri sunacak ve konuacakt. Bu ilk kongreye yabanc bilim adamlar arlmamt. Yalnz bir Macar Trkolog katlmt. Kongreyi Gazi de izledi. Kongre Eitim Bakannn konumasyla
361

ald. Bakanlk krssn Yusuf Akuraolu'na brakt. Ktipler seildi. ki tarih retmeninin ksa konumasndan sonra ilk sz Afet Hanm ald. Bildirisini okudu. kinci bildiri dilci Samih Rfat Beyindi. Arada Fuat Kprl, evket Aziz Kansu, Hasan Cemil ambel, Ahmet Caferolu sz alp konutular.

362

sn

444 nc Blm Birok yabanc, ciddi eserden ve bilginlerin grlerinden yararlanarak hazrlanan bildiriler yeni tarih grn (tezini) destekliyordu. kinci gn Dr. Reit Galip Bey de yeni tarih grn destekleyen, pek ok kaynaa dayanan uzun bildirisini sundu. Ayrca Zeki Velidi Togan ile evket Aziz Kansu da konutular. Kongre 11 Temmuza kadar srd. Bildiri veren teki isimler

unlard: Afet Hanm (ikinci kez), Hasan Cemil ambel, Hikmet Bayur, evket Aziz Kansu, emsettin Gnaltay, Yusuf Ziya Bey, Macar Trkolog Prof. Zayti Feren. Yeni tarih grne kimse itiraz etmedi. Milletleraras kaynaklar, belgeler gr destekliyordu. Yalnz Zeki Velidi Bey ile Avram Galanti baz ayrntlar hakkndaki kar grlerini akladlar. lgililer bu itirazlar yantladlar. Bdiri sunanlarn ve konuanlarn dayanak olarak ileri srdkleri eitli dildeki kaynaklarn okluu, zengin bir kitaplk kurulduunu ve hepsinin tarandn gsteriyordu. Afet Hanm ikinci bildirisinde yine birok ciddi kaynaa dayanarak ortaa, Trklerin rollerini, Dou dnyasnn zamanla neden geri kaldn ayrntl olarak anlatt. alkanl, bilimsel ve arbal slubu ile byk takdir kazand. Gazi Kongre yelerine 8 Temmuz akamst Marmara Kk'nde
362a 3 63

ve bahesinde ay ziyafeti verdi. O gne kadar Gazi'yi hi grmemi ya da ancak uzaktan grebilmi olan retmenler grmekle kalmadlar, aralarna aldlar, elini sktlar, isteyenler de konutu. Toplu fotoraflar alnd. Ka yzyldr Osmanl ynetimi oluturan devirmeler, dnmeler, yanamalar, bunlara yaranmak isteyen onursuz Trkler tarafndan hor grlen, ad unutturulmak istenen bir milletin tarih ncesine uzanan grkemli tarihi hakkndaki bildiriler ve konumalar, Gazi'den grdkleri sevgi ve ilgi, retmenlere byk gurur vermiti. GAZ Kongre srasnda her akam Trk Tarih Kurumu yelerini yemee aryor, gnn deerlendirmesi yaplyordu. Bu yemeklerden birine Macar Trkolog Zayti Feren de davet edilmiti. Gazi misafir bilim adamn sana oturttu. Tarihten konc Blm 445

nuuluyordu. O gecenin tanklarndan Hasan Cemil ambel gecenin devamm an defterine yle yazd (zet): "ok gemeden sofra, cazibesine doyulmaz bir ilim ve kltr sahnesi oldu... Gazi yanndaki sekin misafire dnerek dedi ki: j Profesr, Trkler ve Macarlar iki karde millettir. Bu iki karde millet kendi yksek milli gayelerini ve byk gelecei dnen ve gren iki olgun karde millet gibi mi hareket etti? Hayr. Ne yazk ki hayr. Biz Trkler slam leminin nne getik. Siz Macarlar Hristiyan dnyasnn nne dtnz. Asrlarca birbirimizi krdk. Fakat ne iin? Hangi byk maksat, hangi milli gaye, hangi yksek gelecek iin? Ve kimin iin? Kimin hesabna? Byle yapacamza, eer gurur ve ihtirasa, bo davalara, manasz, hayalperest emellere ve bakalarnn maksatlarna kaplmayp da iki karde millet el ele bar iinde birleseydik, hem kendi milletimizin, hem de btn insanln

refah ve saadetine hizmet etmi olmaz mydk?' Macar bilgin ruhundan yaralanm bir canl heykel gibi, yz kpkrmz ve gzleri dolu ayaa kalkt, sandalyesini geriye itti ve Gazi'nin nnde iki dizi stne kerek ve onun elini iki eli arasna alarak, tekrar tekrar pt, pt, yzne, gzne srd. Bu ulvi manzara nnde sofray bir mabet sessizlii kaplamt." 11 TEMMUZ Kongrenin son gnyd. Yusuf Akura sz ald. Kapan konumas yapacakt. Kongre iin, "Bu Trk tarihinde nemli bir geliim aamas deil* Trk tarihi bakmndan ok nemli bir olaydr" dedi. Gazi'ye dnerek dedi kirf "Sen bize hakikat yolunu gsterdin. Sen bize milletimizi, benliimizi tanttn, sen bize kendimizi rettin. Trk milleti sana minnettardr"
3633

Bir niversite retim yesi ve iki retmenin konumasndan sonra Eitim Bakannn ksa konumasyla Kongre srekli alklar arasnda son buldu. Kongre Trk tarihi bakmndan byk bir Yusuf Akura dneme olmutu. 446 nc Blm GAZ Kongrenin kapand akam Trk Tarih Kurumu yeleri ile birlikte Falih Rfk Atay ve Ruen Eref Onaydn' da yeni kke yemee armt. Yeni kke tanmlard. Her ey sade ve zarifti. Fazla bir tek ss, gereksiz bir sehpa, bir tablo bile yoktu. alma odasna bitiik kitaplk blm hepsinin gzlerini kamatrd. O kadar ok kitap vard. Bir sre tarih ile ilgili konular grld. Gazi, "Dil ilerini dnecek zaman da geldi, ne dersiniz?" diye sordu. Hazr bulunanlar

bu neriyi sevinle onayladlar. Dilde Arapa ve Farsa etkisi sryordu. Birok gazete haberlerini renciler anlamakta zorlanyorlard. Az okumular hi anlamyorlard.* "yleyse Trk Tarihini Tetkik Dernei gibi bir de ona karde dil dernei kuralm. Ad Trk Dilini Tetkik Heyeti olsun," Bir dilekeyle bavurmak gerekiyordu. Bunun iin en az drt kurucunun belirlenmesi gerekti. Samih Rfat Bey'in Bakan, Ruen Eref naydn'm Genel Sekreter, iki yenin de Y. Kadri Karaosmanolu ile Celal Sahir Erozan olmalar kararlatrld. Dernek iin bir tzk hazrlamak gerekiyordu. Gazi kolay yolu gsterdi: "imdilik Trk Tarih Kurumu'nun tzn alrsnz. Lazm gelen yerlerine cemiyetinizin adn ve gayesini yazarsnz. Yenisini sonra dnrz." Dil Kurumu'nun koruyuculuunu da stlendi. Tarih gibi dil
3 64

sorunlaryla da ilgilenecei anlalyordu. 12 Temmuzda kurulu dilekesi verildi. Dil Dernei kuruldu, Ankara Halkevi'nde alan bir odada almaya balad. 26 Eyll Kurultayndan sonra Ziraat Bankas Genel Mdrlnn arkasndaki iki katl kk bir binada alacakt. 15 TEMMUZ akam Gazi, Afet Hanm, Sabiha ve maiyeti stanbul'a gideceklerdi. Diyanet leri Bakanlndan gelen bir haberin Gazi'yi ok memnun ettii grld. Ald haberi aklamad. Trk Dil Kurumu Bakan Samih Rfat Bey'le Genel Sekreter Ruen Eref naydn' da birlikte gelmeleri iin davet etmiti. Yolda dil konularn grtler. nc Blm 447 Osmanl'dan, sorunlu, yaral, derdi ok, bakmsz bir dil devralmlard. Larousse'un Trkeye evirisi iin alld zaman Osmanlcann kavramlar ve terimler bakmndan ne kadar yetersiz, ksr olduu anlalmt.
3 65 3 66

Trkeyi hem Arapa ve Farsa etkisinden temizlemek, hem sadeletirerek konuma diliyle yaz dili arasndaki byk ayrl azaltmak, hem de zenginletirerek bir bilim ve kltr dili yapmak gerekiyordu. Gazi dedi ki: "Bir dil kurultay toplayalm. Trkenin btn sorunlarn ieren bir gndem hazrlayn. Dilde sadelemeye kar olanlar, duraksayanlar, kukusu olanlar da arn, isterseniz kadn, erkek halk da katlsn. Genelkurmay'dan izin aln, subaylar da katlabilsin. Bu dil hepimizin. Dilimizi byle geni ve zgr bir ortamda tartalm. Yolumuzu ona gre izelim." RUKYE ve Zehra, Dolmabahe'de bekliyorlard. Sabiha ile bulumalar pek heyecanl oldu. Birbirlerini ok zlemilerdi. Sabiha yeni kk ve kendilerine ayrlm odalar anlata anlata bitiremedi. "Dnn, hepimizin odas var!"
3663 3 67

"Gazi Paa'ya syle, bizi de birka gnlne Ankara'ya aldrsn. Odalarmz grelim." "Ben sylemeye ekinirim. Ama belki Afet Ablam syler." t* Konuyu Afet Hanma atlar. Afet Hanm gld: "Tabii sylerim. Evinizi grmek ikinizin de hakk" GAZ Salih Bozok ve Kl Ali'yi yemee tutmutu ama, "Ben bu akam erken yatacam, ona gre" dedi. Salih Bozok itiraz etti: "Yapmayn Paam. Biz de Yat Kulbe gideriz diye sevin iinde gelmitik." "Kusura bakmayn, sabah erkenden kalkmam gerek." Bir ey m var?

"Evet, bir ey var." 18 TEMMUZ 1932 sabah istanbul derin bir sessizlik iindeydi. Bir-iki mart sesi duyulup snd. Boaz'n zerinde ipek gibi bir sabah sisi vard. Tanyeri aarmaya balamt.
448 nc Blm

Gazi erkenden kalkp balkona km, bekliyordu. Yumuak, yree akan bir ses saba makamnda sabah ezann okumaya balad. Mezzin Trkleri kullua Trke aryordu: Tanr uludur Tanr uludur Tanr uludur Tanr uludur phesiz bilirim bildiririm Tanrdan baka yoktur tapacak Tanrnn elisidir Muhammet Haydin namaza | Haydin namaza Haydin felaha Haydin felaha Tanr uludur Tanr uludur Tanrdan baka yoktur tapacak Diyanet leri Bakanl ezan ve kametin Trke okunmasn uygun bulmutu. Gazi'yi Ankara'dan ayrlrken memnun eden haber buydu. !| MLLETLER CEMYET Genel Kurulu da bugn olaanst

olarak topland. Gndem Trkiye'nin yelie davet edilmesiydi. Sz alan btn temsilciler Trkiye'yi vdler. Cemiyetin yesi olan devletler oybirlii ile Trkiye Cumhuriyeti'ni Milletler Cemiyeti'ne ye olmaya davet ettiler. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan Trkiye'nin ye olmaya hazr olduunu yazl olarak bildirmiti. Genel kurul 43 yenin oybirlii ile Trkiye'nin yeliini kabul etti. & Trkiye Cumhuriyeti Milletler Cemiyeti'ne byle ye oldu. Olay Trkiye'nin byk saygnln gsteriyordu. TRKE EZANI duyan Mazhar Mfit Kansu heyecan iinde Bayaverlie telefon ederek Gazi ile grmek istediini bildirmiti. Yaver biraz sonra arad: "Gazi Paa akamzeri sizi
368

bekliyor"

nc Blm 449

Mazhar Mfit Bey akamzeri geldi. "Hayrl olsun Paam"

"Bir gn aklma geldi de ezan Trke okunsun diye karar verdim sanmazsn herhalde." "Bu gibi konularda krk kiiye danmadan, krk kez dnmeden karar vermeyeceinizi iyi bilirim." "Bir yl boyunca hemen her bilenle grtm. Doru bulan da oldu, kar kan da. Yanl olsayd Diyanet leri Bakanl elbette kabul etmezdi. Ben de bu giriimde bulunmazdm" Ezann ve tekbirin Trke okunmasn, Mftlklere bildirdi. Mazhar Mfit Bey'e de bir kahve syledi. TRKYE'nin Milletler Cemiyeti'ne davet edilmesinin yaratt gurura, yeni bir haber nee de katt. Trkiye gzeli olarak Belika'daki dnya gzellik yarmasna katlan Keriman Halis Hanm Dnya Gzellik Kraliesi seilmiti. Gazeteler birinci sayfalarn bu gzel habere

gre yeniden dzenlediler. Keriman Halis Hanm'm boy boy fotoraflarna yer verdiler. Trkiye gzellik yarmasn Cumhuriyet gazetesi dzenlemiti. Gazi bu olayla ilgili olarak Yunus Nadi Bey'e bir deme verdi. Deme genlere ynelik u ok anlaml cmle ile son buluyordu: ..Bununla beraber asl uramaya mecbur olduunuz ey, analarnz ve atalarnz gibi yksek kltrde ve yksek fazilette dnya birinciliini tutmaktr." SOVYETLER szlerini tutarak planc Prof. Orloff un bakanlnda bir uzmanlar kurulunu Trkiye'ye yolladlar. Kurul Ankara'da temaslara balad. ktisat Bakan Mustafa eref Bey ve ilgililerle grmeler balad. Ama izmit'te kurulmas dnlen bir kt fabrikas iin
3 69

Bankas ile ktisat Bakanlnn ilgili dairesi arasnda gr ayrlklar vard. Bankas kt fabrikasyla ilgileniyordu. Durum Gazi'ye iktisat Bakanlndaki Genel Mdr kt fabrikasnn kurulma450 nc Blm sna zorluk karyor* diye yanstld. Genel Mdr eref n ay m tutumu birok kiiyi rahatsz etmekteydi. Tek ivi aklmasna bile sevinen Gazi'yi bu geciktirici tutum ok rahatsz etti. Mustafa eref Bey Yalova'ya plan hazrlklar iin bilgi sunmaya gelmiti. Akam yemekte kt fabrikas konusu ald. Gazi Bakana bu ie engel olduu sylenen Genel Mdr iin ne dndn sordu. Bakan Genel Mdr hakknda olumlu konutu.* Gazi Genel Mdr yznden Mustafa eref Bey'i azarlad. Mustafa eref Bey kibarca sofrann sonuna kadar kald. Ankara'ya dnd ve istifa etti. * Yerine Celal Bayar atand.
369

Celal Bayar Bankas Genel Mdrlnden ayrlarak iktisadi hayatn bana geti. Celal Bayar da yeni iktisat programn, devletilii savunmak ve uygulamakla grevliydi. lk i olarak Sovyet kurulunun yazd pembe kapakl raporu okumaya balad. HKMET yalnz Sovyet uzmanlarnn raporu ile yetinmedi. Eldeki azck paray yanl harcamamak iin farkl grleri de renmeye nem verdi. Bir ABD iktisat kurulu davet edildi. Bu kurulun verdii raporlar cesaret verici olmayacakt. Kk, yoksul bir lkenin sanayilemeye almasn yadrgadklar anlalyordu. Hkmet, ktisat Bakanl ve ilgili birimler, bu raporlarda yer alan cesaret krc ifadelere nem vermeden, yararl bilgi, tavsiye ve uyarlar dikkate alarak, ncelikle de Trkiye'nin imknlarna, artlarna, ihtiya ve emellerine uygun bir sanayileme plan hazrlamay
369b

doru buldular. yle de yaptlar. BU SIRADA bir deiiklik daha oldu. Eitim Bakan Esat Bey yorulmutu. stifa etti. Yerine -bir zamanlar kendini ar bir slupla eletirmi olan- Dr. Reit Galip Bey'in atanmasn tavsiye etti. Dr. Reit Galip Bey Eyll bitmeden Eitim Bakan oldu. niversite olayna el koyacak Bakan bulunmutu. nc Blm 451 DOUDA Dersim sorunu daha zlmemiti ama evredeki yollar ve Dersimle balanty salayacak beton kprler yapyordu. En ok okulun Dersim'de almas planlanmt. Toprak datm kadastro olmad iin ar yryordu. Demiryollar geliiyordu. Salk en nemli sorun olarak ele alnmt. Trahomu, stmay ve czzam bitirmek iin ok allyordu. Her doktor bir fedai idi.
3 6 90

Halkevleri Douda da ilgiyle karlanmt. Halkevi alan Erzurum'da, Van'da ve Diyarbakr'da hanmlar da eleriyle birlikte tiyatro seyretmeye, halk mzii konserlerini dinlemeye Halkevlerine gelmeye balamlard. Bir zel tiyatroya, konsere, gsteriye hi birlikte katlm deillerdi. Devletin ciddiliine, aileye saygsna gveniyorlard. Ama yzyllarn biriktirdii sorunlar ok, derin ve bykt. Daha uzun yllar ve durmadan almak gerekiyordu. DL KONUSUNDA iki akm vard. Evrimciler, dilde sadelemeyi kabul etmekle birlikte Trkelemeye doru hi zorlama yaplmamasn istiyorlard. Dilin zaman iinde kendi kendine sadeleeceini savunuyorlard. Ama Trkeletirme deil, sadeletirme idi. Oysa dilin tek sorunu sadeletirme deildi ki. f Hseyin Cahit Yaln evrimci akmn szcln yapacakt.
:

Dilde sadeleme tartmalar balayal uzun yllar olmutu ama sadeleme ok yava yrmekteydi. Gazetelerin haber dilleri bile ard. Konuma dili ile yaz dili arasnda hl byk fark vard. Okullardaki matematik, geometri, fizik, kimya derslerinin btn terimleri Arapayd. kinci ve byk grup devrimcilerdi. Ama* dili Trkeletirmek, milliletirmekti. Dilcilerin, edebiyatlarn, dil konusuyla ilgilenenlerin byk ounluu dilde devrimden, dilin temizlenmesi ve zenginletirilmesinden, bir bilim ve kltr dili yaplmasndan yanayd. Bir de devrimcilerin ardan vard. Onlar ky gibi, merdiven gibi yzlerce yl nce Trkelemi szckleri bile asllar Trke olmad iin dilden atmak istiyorlard. Bunlar 'tasfiyeciler' diye anlacaklard. 452 nc Blm
370

Gazi her akam dilcilerle birlikte oluyor, tartmalarm dinliyor, kendi grlerini de belirtiyordu. Dille ilgili Trke ve Franszca ok kitap incelemiti. Dile tarih kadar nem veriyordu. Tarih Tezi dile de yansmt. # BRNC Trk Dil Kurultay 26 Eyll 1932 Pazartesi gn saat 14.00'te Dolmabahe Saray'nn giriindeki byk salonda alacakt. Bildiri sunmak, konumak, dinlemek, ye olmak isteyenler akn akn geliyorlard. Herkes davet edilmiti. Birka da renci gelmiti. Biri birka yl sonra zel Kalem Mdrlnde grev alacak olan Haldun Derin'di. Uyarlmadklar halde hemen herkes koyu giysiliydi. Katlanlarn says 917'ye ulat. Byk salona zor sld. Aralarnda Halit Ziya Uaklgil de, Nezihe Muhittin Hanm da, saz airleri de, ba yeldirmeli kyl kadnlar da vard. Saat 14.00'te Gazi de alklar arasnda salona girerek yerini

ald. Trk Dil Kurumu Bakan Samih Rfat Bey bir konumayla Kurultay at. Bakanla TBMM Bakan Kzm zalp seildi. Bakanlk divannn kurulmasndan sonra ilk konumay Eitim Bakan Dr. Reit Galip Bey yapt. Neden dilde bir devrim yaplmas gerektiini ok gzel anlatt. iddetle alkland. J Kurultay dokuz gn srd. Gazi her toplanty izledi. Trkenin eskilii, anadil nitelii tad, baka dillere etkisi, geliimi, ihtiyalar, sorunlar akland, grld. Bildirilerde birok kaynak gsterildi, rnekler verildi. Gndem datlmt. Grmeler o gndeme gre yrtld. ki kii, Faik Ali Ozansoy ile Hseyin Cahit Yaln nazik bir slupla evrimcilii savundular. Dilde zorlama yaplmasnn doru olmayacan sylediler. Bu konumalar yantlayan dilciler ve edebiyatlar

niye devrimci bir hamle yapmak gerektiini akladlar. Dilin sorunu oktu. Bu sorunlar kendiliinden dzelecek sorunlar deildi. ou teknik sorunlard. Uzmanlarn karmas zorunluydu. Hseyin Cahit Bey ikinci kez sz ald, birok konuda devrimciler gibi dndn aklad. Fuat Kprl dil devriminin bir rnesans olduunu syledi, devrimi ve Gazi'yi gklere kard* nc Blm 453 26 Eylln Dil Bayram olarak kutlanmas kabul edildi. Dernein tz grlerek kabul edildi. Seim yapld. Trk dili iin k kez yaplan bu byk Kurultay Kzm zalp'in konumasyla 9 Ekim gn sona erdi.
71

GECE Trk Dil Kurumu'nun yeni Ynetim Kurulu yelerini Gazi yemee davet etti. Kurultayn grd byk ilgi hepsini mutlu etmiti. Ermeni asll Trk dcinin gzel, bilgili konumalar takdirle izlenmiti.

Halit Ziya Uaklgil, Abdlhak Hamit Bey, Sami Paazade Sezai Bey gibi nemli edebiyatlarn devrimi benimsemi olmalar, devrimin ne kadar gerekli olduunu gsteriyordu. Gazi dil ile ilgili yeni kitaplar alnmas iin 40.000 lira verdi. # Evrimcilerin olduka yumuamalar, Trkenin bakm ve onarma muhta olduunu kabul etmeleri bir aamayd. Ama Osmanlca tiryakileri, dilde gericiler, dinciler Osmanlcay savunmay srdreceklerdi. Devrimin z bir kez benimsendikten, dil temizlenip zenginletikten sonra bu gibi tarihin mantna ters inatlarn ciddi bir anlam kalmazd. Dil alan yolda akmaya devam ederdi. Hikmet Bey Gazi'ye byk bir sevgi ve efkatle bakt. Daha uzun zaman Trkiye'ye gerekliydi. t | t
372 3 73

"Kendinize iyi bakn Paam, ne olur!" $^ff "Bakmaya alyorum ocuk." Halit Ziya Uaklgil

YEN kalknma abalar arasnda bir i adam olarak yava yava dikkati ekmeye balayan Vehbi Bey (Ko) ka zamandr gerginlik iindeydi. | Ankara Numune Hastanesi'nin beton iskeleti bir Alman irketi tarafndan yaplmt. irketin ii bitmiti. Binann her bakmdan tamamlanmas ihaleye karlacakt. Hemen her eyi yurtdndan getirtmek gerekiyordu. stelik iin 1933 Cumhuriyet Bayramna yetitirilmesi isteniyordu. ok zor iti. Ama eser tamamlanrsa Ankara iin bir ant olacakt 454 nc Blm Vehbi Bey bu apta bir inaat ii yapmamt fakat Cumhuriyetin bu nemli eserini yapmay, btn riskleri gze alarak stlenmek istiyordu. Baz arkadalarnn 'ihtiyatl olmasn* tavsiye etmelerine

ramen, karar verdi ve ihaleye katld. ZEHRA ve Rukiye liseyi bitirmilerdi. Gazi ngiltere'deki yksek eitim kurumlar hakknda bilgi toplamt. Toplad bilgileri Zehra'ya aklad. Bu eitim kurumlarndan birini semesini istedi. Zehra ayrlmak istemiyor ama okumaya da can atyordu. Birini seti. Elilikten bir grevli karlayacak, yardmc olacakt. Zaten iyi ngilizce bildiine gre zorluk ekmeyecekti. Zehra'ya yeni elbiseler yaptrld. Gzel ayakkablar alnd. GAZ 23 Ekimde Ankara'ya dnd. Trenle karland. Zehra ve Rukiye'yi birlikte getirmiti. Kzlar sevin lklar atarak odalarn grdler. kisinin de odas Sabiha'nn odas gibi denmiti. Afet Hanm komodinlerinin zerine kk vazolar iinde taze iekler koydurmutu. Kke de hayran kaldlar. Dolmabahe

gibi atafatl, ssl olmamas holarna gitti. leyin hep birlikte, ailece yemek yediler. Kk ve odalarn grmlerdi. Zehra iin ayrlk saati Zehra, Rukiye, Sabiha kardeler almt. Alayarak Gazi'nin ellerini optu. Afet Hanm, Sabiha ve Rukiye, kardeleri Zehra'y yolcu ettiler. Rukiye kkte kald. TARH ve dil almalar srdrlecekti. Gazi yemek salonuna bu nedenle bir karatahta koydurdu. almalar srasnda gerekecekti. nc Blm 45 Ruen Eref Bey'e Dil Kurumunun almalar hakknda yn verici notlar yazdrd* Bu notlar Gazi'nin konuyu ne kadar geni ve f| ayrntl dndn de gsteriyordu. iktisadi durum ve almalar hakknda bilgi ald. Be yllk sanayi planyla ilgili hazrlk, inceleme ve aratrmalar sryordu. CUMHURYETN dokuzuncu yldnm btn yurtta sevinle
373a 3 74

kutland. Bayraklar, sancaklar dalgaland. Byk birliklerin gze ok ho gelen dzenli geileri halka gven veriyordu. Yallar, orta yallar, askerlerin niformasz, srt antasz, matarasz, ayaklarnda arkla savaa gittiklerini iyi bilirlerdi. gal grm yerlerde askere gsterilen sevgi baka trlyd. Kadnlar kurtarc svari subay ve erlerinin izmelerinin, postallarnn tozunu srme diye gzlerine srmlerdi. Bu askerlerin aabeyleri 27 Austosta, balarnda subaylar, Afyon'un kayalk tepelerini plak ayak aarak Sincanl ovasna tabanlar para para, kan iinde ayak basmlard. nsan olan bunu unutabilir miydi? Piyade de, svari de, deve kollar da, kamyonlar da, kanlar da zmir'e ayn gn varmlard. Fransz Yksek Komiseri General Pelle bunun srrn zememiti. zemezdi elbette. Anlayp zmek

iin ya zmirli ya da Kuva-y Milliyeci, Mdafaa-y Hukuku olmak gerekirdi. Baz yallar, bir sre, ocuklar gibi, askerle birlikte yryorlard. Sancak geerken herkes ayaa frlyor, sayg iinde dimdik duruyordu. Sancak zaferi, kurtuluu, bamszl, Milli Mcadele'yi, hayat, erefi, Cumhuriyeti, gzel gelecei, mbarek ehitleri ve yiit gazileri temsil ediyordu. |i Cumhuriyet Bayram bu yl ilk kez 34 ildeki Halkevinde zengin programlarla kutland. Milli Mcadele, Cumhuriyet ve devrimler anlatld, retmenler ar gibi almlar mzik topluluklar, halk oyunlar ekipleri kurmulard. Milli Mcadele ile ilgili ksa oyunlar yazp sahnelemilerdi. Gelecek yl Cumhuriyetin 10. ylyd. Kutlama hazrlklarna baladlar. 456 nc Blm GAZ'nin kulana gzel bir haber fsldand. Vasfiye hamileydi.

Gazi ve Afet Hanm iftlie gittiler. Vasfiye ile eini ziyaret ettiler. Doum olduka yalan grnyordu. Gazi, "ster kz, ister olan, ocuun ad lk olsun" dedi. Anne baba vnle "Bastne" dediler. Kasm ay sonunda bir kzlar dodu. lk Gazi'nin ocuk sevgisinin simgesi olacakt. GAZ 1 Kasm gn Meclisin drdnc dneminin ikinci toplanma yln ksa, youn, slup bakmndan sade bir konuma ile at. Bar ycelten bir konumayd. Dnya ile ilikiler konusunda dedi ki: "Komularmzla ve btn milletlerle mnasebetlerimiz ciddi, samimi, bar ve emniyet fikrine dayal olarak gelimektedir." u hususlar belirtti: "Demiryolu programnn tatbikine devam edeceiz. Milli ihtiya ve menfaatlerimizin kanlmaz kld sanayi ubelerinin bir an

nce tahakkuk ettirilmesine hassasiyetle alyoruz. Milli kltrn her rda alarak ykselmesini Trkiye Cumhuriyetinin temel dilei olarak temin edeceiz. Trk dilinin kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine kavumas iin btn devlet tekilatmzn dikkatli, alkal olmasn isteriz." Srekli alklar arasnda krsden indi. Devrimin bittiini sananlar aryorlard. Bir ufka varnca yeni bir ufkun belirmesi gibi bir devrimi bir baka devrim izliyor, tamamlyordu. ANKARA Numune Hastanesinin ihalesi Vehbi Ko'un zerinde kald. ok sevindi. Ama 29 Ekim 1933'e yetitirmek zorundayd. ok deil, bir yl vard. Hastane binasnn kullanlr hale gelebilmesi iin hemen her eyi dardan getirtmek
374a

gerekiyordu. Bunlarn bedeli takas yolu ile denecekti. Yani yumurta ve ttnle. Bir yandan ihtiya duyulan malzemenin ithalat ile uraacak, bir yandan da yumurta ve ttn ihracatlar ile anlaacakt. Bir byk zorluk daha vard: inin ehli ustalar, iiler bulmas gerekecekti. Trk ustalarn says byk imar hareketinin ihtiyacn karlayacak sayda deildLIHer yanda binalar, kprler yaplyor, yollar alyordu. Vehbi Bey durmadan kouturacak, eve yalnz elbise deitirmek iin gelecek, bir sre sonra da inaatta yatmaya balayacakt. HAROLD ARMSTRONG adl bir ngiliz subaynn Gazi hakknda yazd Gray Wolf (Bozkurt) adndaki kitap tepkilere yol at. Yazar igal srasnda stanbul'da istihbarat subay olarak bulunmu
375

bir yzbayd. Yine istihbarat olan ve birok kirli iler eviren Yzba Bennet gibi o da arkasnda kt bir n brakarak stanbul'dan ayrlmt. Kitapta birok yanl, iftira, yaktrma vard. Gazi nceleri glyor, evresindekiler ise bu kitaba mutlaka bir yant vermek gerektiini sylyorlard. Gazi kabul etti, Akam gazetesi bayazar Necmettin Sadak'a baz notlar yazdrd. Necmettin Sadak kendi imzas ile kitap hakknda gerekli aklamalar yapt, gereken yantlar verdi. Buna benzer bir hakszl da Halide Edip Advar yapacak, ngilizce yaymlad The Turkish Ordeal adl anlarnda Gazi'ye de, kendine de yakmayan iddialarda bulunacakt. Yurtdnda bu iki dzeysiz kitap dnda Gazi aleyhinde kitap yaymlanmayacakt. Falih Rfk Bey Yakup Kadri'ye yle diyecekti: "Ben sana demitim. Halide Hanm dncelerini kabul ettiremeyince

nce kser, sonra dman kesilir. Onba nerilerini dinlemedii iin Trkiye'yi kurtaran Bakomutana amur atyor. Doulu olmak bu demek ite. Bir yapra sorun edip kocaman bir aac yakar." . . 16 ARALIK 1932 cuma gn Trk demiryolculuu iin nemli bir gn oldu.
376

Samsun-Sivas demiryolu iletmeye ald. Bylece aramba, Samsun, Amasya, Zile, Ankara ya, istanbul a, izmir'e, Konya ya, Adana'ya balanmt. Birbirine uzak paralardan oluan vatan gittike
bir btn oluyordu. 458 nc Blm zel katarn taflan ve bayraklarla ssl lokomotifinin gsne 'Karadeniz'den Selam' yazl byk bir bez gerilmiti. Sivas istasyonuna alklar iinde girdi. Sevinle, bandoyla karland. Ateiden son yolcuya kadar herkese ayran ikram edildi. zel katar buradan

Ankara'ya gidecekti. Karadeniz Anadolu'nun kalbine balanmt. ok gemeden Sivas-Kayseri-Nide-Ulukla demiryolu da bitecek, Karadeniz, Ulukla yoluyla Adana'ya, Mersin'e, Akdeniz'e balanacakt. Karadeniz ile Akdeniz'i birbirine balamak Cumhuriyetin byk ryalarndan biriydi. zel katar Sivas'tan sonra Ankara istasyonuna, katar bekleyen Bayndrlk Bakanl ve DDY Genel Mdrl memurlarnn alklar arasnda girdi. Gelenlerle bekleyenler sarmadola oldular. Hepsine gnn erefine armaanlar verildi. GAZ'nin ve Heyet-i Temsiliye'nin Ankara'ya geli gn olan 27 Aralk gn, on yl sonra ilk kez bu yl kutlanacakt. Treni izlemek iin Gazi, Afet Hanm ile birlikte Kl Ali'nin Zafer Meydan'n gren evine geldi. Evden btn meydan grnyordu. Semenler alklar arasnda atlaryla Dikmen ynnden geldiler
00

ve meydanda toplanan binleri hayran brakan gsteriler yapmaya baladlar. Gazi treni sessiz bir heyecanla izliyordu. Gzleri nemlenmiti. "Biliyor musun Afet.." dedi, "..pek ok zorluktan getik. Askere yetiecek kadar niforma, postal ve silahmz olmad iin seferberlik ilan edemedik. Sakarya Sava'nn balayaca gnlerde Svari Kolordusunun, yani tmen svarinin elinde sadece 118 kl vard. Svarilerimiz mzrak niyetine ularn sivrilttikleri sopalarla dvyorlard. Sonunda, ite u bir parasn grdn milletin sabr, namusu, cmertlii ve yiitlii sayesinde, Anadolu'yu paralamaya hazrlanan zengin ve kudretli galipleri yendik, kovaladk, denize dktk."

Semenleri izleyen halk gittike couyordu. CUMHURYET ynetimi yeni yla, Kzlay'n Ankara Palas'ta dzenledii ylba enliine hep birlikte katlarak, nee ve kvan

iinde girdi. Bu yl Cumhuriyet 10 yana basacakt.

nc Blm 459 Babakan, Bakanlar, milletvekilleri, st yneticiler, komutanlar eleriyle, byk ocuklaryla birlikte gelmilerdi. Bir byk aile gibiydiler. Gece yarsna doru aile reisi Gazi de Afet Hanm, Sabiha, Rukiye ve arkadalar ile geldi. Nee kanatlanp dorua kt. 460 nc Blm Yl: 1933 |j 1 Ocak 1933-31 Aralk 1933 SAAT 24.00' gemi, yeni yla gireli bir saat olmutu. Eitim Bakan Dr. Reit Galip Bey bir konuma yaparak Gazi'ye yeni yl armaan olarak yeni baslm kitap sundu. Bunlar Tarih ve Dil kongrelerinin tutanaklaryla Derleme Klavuzu'ydu. Armaanlar Gazi'yi ok sevindirdi. Herkese seslendi: "u anda duyduum mutluluk byktr. Deerli Eitim Bakanmzn bu armaanndan dolay teekkr ederim. Kendisinden ve
377

teki Bakanlarmzdan her an byle armaanlar beklerim." Salonun evkine can katt. Gn aarana kadar glp elendiler. OCAK AYININ en dikkate deer olay Almanya'da Nasyonal Sosyalist Parti'nin lideri Adolf Hitler'in Cumhurbakan Hindenburg tarafndan Babakanla getirilmesi oldu. Seimlerde 17.277.000, % 43,9 oy almt. Nasyonal Sosyalist Parti ok etkili bir propaganda, genlik ve parti rgtlerinin alkanl, yldrc etkinlikleri, sanayicilerin ve byk i adamlarnn destei ile seimi kazanmt. Hitler iktidara gelirse uygulayacai dncelerini ve programn Kavgam adh kitapta aklamt. Nazi ynetiminin hem lkeyi, hem dnyay kana bulayacan, Almanya'da zgrln sona ereceini, btn siyasal erklerin iktidarda, dolaysyla Hitler'de toplanacan, Yahudilerin, ingenelerin

byk kyma urayacan, Yahudi bilim ve sanat adamlarnn Almanya'dan kamak zorunda kalacaklarn, muhaliflerin hapse atlacaklarn kimse tahmin etmiyordu. Ya da tahmin edenlerin uyarlar kimseyi etkilemiyordu. Almanya Versay Andlamasimn demir emberini krma akyla Hitler'in evresinde toplanmaktayd. ktidar dnyada rnei grlmemi bir rklk rzgr estirecekti. nc Blm 461 GAZI 4 Ocak gn leden sonra Trk Dil Kurumu'nu yeni binasnda ziyaret etti. almalar hakknda bilgi ald. Derleme iinin abuklatrlmasn diledi. Trke btn zenginlii ile halkta yayordu. Akam da Babakan. Bakanlar, Afet Hanm, Sabiha, Rukiye ve davetlilerle birlikte Musiki Muallim Me"ktebi'nde verilen konseri izledi. Yeni binann konser salonu ok gzel olmutu. Bu konserlere en ok smet Paa katlacakt.

15 OCAK 1933 akam yeni bir yurt gezisine kacakt. Yamurlu bir gnd. stasyon uurlamaya gelenlerle doluydu. Birden halk arasndan biri frlad, Gazi'nin ayaklarna kapand. Yer slak ve amurluydu. Kyly yerden kaldrdlar. Yz gz, st ba sulu amura bulanmt. Gazi sordu: "Naslsn yurttam?" "yiyim Paam, iyiyim" "yi olmana sevindim. Benden ne istiyorsun?" "Hayr Paam, bir ey istemiyorum." "Niin geldin yleyse?" "Seni grdm, kendimi tutamadm, ayaklarna kapanmak istedim." "Yok, sen benden bir ey istiyorsun. Syle bana, yapacam." "Salndan baka isteim yok Paam." Gazi kylye bakt: "Ben biliyorum senin benden ne istediini. Sen beni kucaklamak istiyorsun." Kylnn gzleri ate gibi parlad: "Evet Paam. Gzlerimi kapamadan bir kucaklasam diyordum."

Gazi st ba, yz gz amur iindeki kyly kollar arasna ald, yanaklarndan pt. Onun da yz gz, paltosu amur iinde kald. Kylnn sevin gzyalar amurlu, kirli yznde iz brakarak akmaya balad. "Sa ol Paam." "Allahasmarladk hemerim" "Selametle Paam." 462 nc Blm Yannda ktisat Bakan Celal Bayar, Ali etinkaya, Saffet Arkan, baz iktisatlar, arkadalar ve yeni Bayaver Celal Uner vard. Sresi dolan Rsuhi Sava yeni bir greve atanmt. Sabah Eskiehir'de Valilii, Belediyeyi, Komutanl, Hava Alay'n, demiryolu atlyesini ziyaret etmiti. Demiryolu memur ve iilerinin ocuklar iin yatl bir ilkokul alm olmasna ok memnun oldu. Bylece da balarndaki istasyonlarda grev yapan
3 78

demiryolcularn ocuklarnn okumalar salanmt. Hava gsterilerini izledi. Halkevinde Eskiehirlilerle grt. Temyiz Mahkemesi Eskiehir'deydi. Onlar da ziyaret etti. Her ehirde Halkevlerine urayacak, halkevciler ve halkla konuacakt. retmenler Halkevlerinde toplanp almaya balamlard. Akam Eskiehir'den ayrld. Trenden Derince'de indi, Glcemal vapuru ile Mudanya'ya kt. Yol boyunca sanayi plann, zellikle fabrikalarn Trkiye'ye dalmn konutular. Akam Bursa'ya geldi. Sabah Valilii, Belediye Bakanln, Komutanl ziyaret etti. Birinden brne yrrken halkn arasndan bir ses ykseldi: "Gazi baba, dur, sana diyeceklerim var!" Gazi durdu, bakt. Bu 12-13 yanda, yoksul bir kyl ocuuydu. Gaziye yaklat. Yrtk kasketini kard:

"Gazi Paa, beni iyi dinle. Ben Demirta kynden brahim'im. Beni burada brakma. Kyde okul yok. Nereye bavurdumsa almadlar. Sen benim babamsn. Sana evlat olaym, beni okut" Gazi brahim'le konutu. Verdii akll, iten yantlar houna gitti. Kirli, dank salarn okad. brahim'e elbiseler, ayakkablar ve gzel bir bavul aldrtt. Bavul gerekli eyalarla dolduruldu. Cebine harlk konuldu. Bir okula yerletirilmesi saland. Sabah Gemlik'e gelerek zeytin reticileri ile grt. Grevliler not alyorlard. Ertesi gn elik Palas yapmn, pek-i fabrikasn, ekirge'deki Askeri Hastaneyi ziyaret etti. 20 Ocakta Bandrma'ya gelerek trenle Balkesir'e geti. Resmi ziyaretlerini yapt. Halk ve yneticileri dinledi. Liseyi ve retmen Okulunun yeni binalarn gezdi. Derslere girdi. retmen ve rencilerle

konutu. Szck derleme iine nem verilmesini istedi. Orduevine urayarak bir ay iti. Akam da bir msamere izledi. nc Blm 463 23 Ocak gn saat 16.00'da Ktahya'ya geldi. Neredeyse tm Ktahyallar istasyon ve evresini doldurmutu. Yryerek Valilie geldi. Yneticilerle grt. Ktahya kiremit ve ini fabrikalarm gezdi. Eski Trk iniciliini yaatmalarn istedi. Ertesi gn baz okullar ziyaret etti. Halkevinde alma kollarndakilerle bir toplant yapt. Her yerde, her zamanki gibi uygarlk velilii yapyordu. Akama doru Ktahya'dan yine byk sevgiyle uurlanarak Adana'ya hareket etti. Afyon ve Konya'da ok ksa kalarak yola devam etti. Adana'da resmi ziyaretlerde bulundu. Konutu. Sorunlar ve gelimeler hakknda bilgi ald. Gazi Ramazan bayramn Gaziantep'te geirmek istiyordu.

Gaziantep e bu istek bildirildi. ehir Gazi'yi karlamak iin hazr- | lanmaya balad. Fevzipaa-Narl demiryolu iletmeye almt. Adana'dan I Narl'ya kadar trenle gittiler. Gaziantep temsilcileri Gazi'yi Narl'da karladlar. Otomobillerle Gaziantep'e hareket edildi. 26 Ocak gn i saat 11.00'de Gaziantep'e girildi. Btn ehir Gazi'yi karlamaya m kmt. ehir bayraklarla donanmt. Her meydanda davul-zurI na alyordu. alkan Gaziantepliler Franszlarn yardan fazlasn I yakp yktklar ehirlerini onarm, yenilemilerdi. Biraz yrye- I rek, halkla selamlaarak, konuarak, biraz arabaya binerek, Halkevine geldi. eitli kurulularn temsilcileriyle grt. Bu uyank ehrin temsilcilerinin anlattklar Gazi'yi mutlu etmiti. Gaziantep Gazi'nin ada saylrd. TBMM yalnz M. Kemal Paa ile Antep'e

gazi sann vermiti. Akam byk bir ziyafet dzenlendi. Ziyafette bir konuma yapan Gaziantep milletvekili, Gaziantep kahramanlarndan Kl Ali, "Senin asl adn Trkiye'dir" dedi. j Ertesi gn, 27 Ocak Cuma, bayramn birinci gnyd. Gazi Valilikte yaplan bayramlama trenine katld. Buradan belediyeye geldi. ehrin sorunlarn konutular. Gaziantep'te bir ortaokul vard. Lise almasn istediler. Gazi bu dilei telgrafla Ankara'ya iletti. Eitim Bakan Dr. Reit Galip Bey gecikmeyecek, gn sonra 1 ubat gn Gaziantep ortaokulunun lise yapldn bildirecekti.

Garnizonu da ziyaret ederek subay ve erlerin bayramm kutlad. ehir Meclisi Gazi'ye hemerilik berat verilmesini kararlatrd Gazi, Gaziantep nfus ktne, 'Bey mahallesi hane 4. cilt 86
464 nc Bl um

sayfa 56' olarak kaydedildi. Hemerilik berat Gazi'ye Narl istasyonunda yolcu edilirken sunuldu, Gazi ok teekkr etti: "Gaziantep gzel ehir, Gaziantepliler vatansever, cesur ve ok alkandr. Bu ehir her hizmete layktr." 28 Ocakta Adana'ya dnd. Halkevini ziyaret etti. almalar hakknda bilgi ald, oradan Mersin'e geldi. Mersin ve Tarsus yneticileri ve halkla konutuktan sonra gemiyle Antalya'ya geti. smet Paa Antalya ve evresinde incelemeler yapyordu. smet Paa ile birlikte Antalya ve Burdur yneticileri, ayrca birok aile gemiye geldi. Gazi Halkevi almalarn, szck derleme almalarn sordu. Akam Antalya'dan ayrld. Koylar grerek 31 Ocakta zmir'e geldi. Dnyann en gzel mavi-yeil kysndan gemilerdi. Gemi Konak iskelesine yakn demirledi. zmirliler Konak meydann

ve civarn doldurmutu. Btn ehir krmz-beyazd. Beyaz kke indi. Resmi ziyaretlerine balad. Bu srada Bursa'da yz kadar kii, ezan ve kametin yine Arapa okunmas iin Valilik nnde toplanmlard. Gvenlik gleri nayak olanlar gzaltna alarak topluluu datacakt. Gazi zmir'deki okullar ziyaret ediyordu. Bornova'da yeni bir tarm okulu almt. Onu gezdi. Derslikleri, yatak, yemek ve konferans salonlaryla ok gzel, ileri bir okul olmutu. Eskiehir eker Fabrikasnn temelinin atld haberini sevinle karlad. Bu yln sonuna doru da Turhal'da bir eker fabrikasnn temeli atlacakt. Yz parlyordu. Bu srada Bursa olayn rendi. Celal Bayar ve iktisatlar zmir'de brakt. Gezisini yarda keserek trenle Afyon'a geldi. Burada Antalya evresinden gelen ismet

Paa ile bulutu. Bilecik'e hareket ettiler. 5 ubat akam Bursa'ya geldiler.
379

Yolda, yolculuk srasnda edindii izlenimleri ve ald bilgileri anlatt. Yeni kanunlar ve nlemler dolaysyla genel durumda bir iyileme olduu anlalyordu. Yaklan ehirler kendilerini yeniliyorlard. zmir'in ortasndaki yangn yeri de hayli temizlenmi, bir blm park haline getirilmiti. Belediye Bakan Behet Uz buray panayr (fuar) alan yapmaya alyordu. ileri ve Adalet Bakanlar da Bursa'ya arlmt. Soruturma srerken Gazi Anadolu Ajans'na bir aklama yapt:
nc Blm 465 "Bursa'ya geldim. Olay hakknda ilgililerden bilgi aldm. Olay aslnda fazla nemli deildir. Her halde cahil mrteciler Cumhuriyet adliyesinin penesinden kurtulamayacaktr. Olaya dikkatimizi

evirmemizin nedeni dini, siyaset ve herhangi bir tahrike vesile etmeyi asla hogrmeyeceimizin bir daha anlalmasdr. Sorunun nitelii esasen din deil dildir. Kesin olarak bilinmelidir ki Trk milletinin milli dili ve milli benlii btn hayatnda hkim ve esas kalacaktr." 6 ubat gn Bursa'dan ayrlarak stanbul'a geldi. * f 24 UBAT 1933 gn Halkevlerinin kuruluunun birinci yldnm Ankara Halkevi'nde kutland. smet Paa ve Necip Ali Bey konutular. Treni radyodan dinleyen Gazi konumalar ok beenmisti, bir telgrafla ismet Paa'y ve Necip Ali Bey'i kutlad. 21 Halkevi daha alm, Halkevlerinin says 55'e kmt. Yl iinde okuma-yazma, tiyatro, saz, koro, yabanc dil kurslar alm, kyclk kollar kyleri ziyarete balam, folklorla ilgili aratrmalar, derlemeler ilerletilmi, yardm kollar yardma muhta olanlara
379

kimsenin dikkatini ekmeden yardm yaplmasn rgtlemiti. Toplam 300 konferans verilmi, 1.000 civarnda sohbet toplants yaplmt. Sohbet toplantlar herkese akt, isteyen sz alp dncesini sylyor, eletirisini yapyor, nerilerde bulunuyordu. Halkevlerinde yaklak on bin gnll alyordu. Maya tutmutu. Halkevleri Brosu yazarlara tiyatro kollarnn oynayaca oyunlar smarlamaya balad. GAZ 26 ubatta Ankara'ya dnd. nce smet Paa ile bulutu. Birikmi ileri konutular. Hkmet 10. Yldnm dolaysyla genel af ilan edilmesini tasarlyordu. Gazi glerek, "Biz-de zel bir af ilan edelim.." dedi, "..Ali Fuat Paa'y, alacak bir yerden aday gstersek, milletvekili seilmesini salasak iyi olmaz m?" smet Paa da gld. Ka zamandr Gazi'nin bu neriyi yapmasn

bekliyordu. Ne kadar vefaszlk, hakszlk, yanllk yaparsa yapsn Ali Fuat Paa'y affederdi. "yi olur;" | | 466 nc Blm Gazi yaza kadar Dil ve Tarih Kurumu almalaryla ilgilendi, bazlarna katld. Kendi de Trke kklerden yeni Trke terimler oluturmaya alacakt. Dilde sadeleme balamt. reten szcklerden kimi tutuyor, kimi tutmuyor, unutuluyordu. Bir dili yzlerce yllk tortulardan, takntlardan temizlemek, dili aa uydurmak, benliine kavuturmak kolay myd? Dilin asl sahibi halk da szck retmeye balamt. Kaptkat o gnlerin dile armaanyd Trke kendine geliyordu. Sanayi plan hakknda sk sk bilgi alyordu. ktisat Bakanl, sanayi planna hazrlk olmak zere sanayinin her dal iin ayrntl raporlar hazrlamaktayd. Birinci Be Yllk Plan uygulamaktan
380 381

sorumlu olacak bir st birim oluturmak gerektii anlald. Bunun iin Smerbank adn tayacak olan bir kurum kurulmas kararlatrld. Kanun Haziran banda Meclis'te kabul edilecekti. istanbul niversitesi hakkndaki reform kanunu da hazrlanyordu. Baz retim yelerinin emekli edilecei ya da niversiteden karlaca sylentisi yaylmt. niversite kaynamaya balad, zellikle baz eskici retim yeleri telaa kaplmlard. Hi ciddiye almadklar yeni devlet sonunda harekete gemiti. Paalar tututu. niversitede kalabilmek iin torpil, arka, day, tandk, koruyucu, efendi, plecek el aramaya baladlar. istanbul niversitesinde 88 profesr, 36 doent, 44 okutman, 72 asistan vard, toplam 240 retim eleman. 13 profesr lahiyat | Fakltesi kadrosundayd. Ama bu fakltede hi renci yoktu. Alan
3818

imam-hatip okullar da rencisizlikten kapanmt. Ayklama bunlar arasnda yaplacakt. 26 MART Pazar gn Msr Bykeliliinde bir davet vard. Cumhuriyet ynetiminin ileri gelenleri ile kordiplomatik bykelilii doldurmulard. Ge saatte Gazi de geldi. Sabaha kadar sren unutulmaz bir gece oldu. Gn aarrken Gazi btn davetlilere dedi ki:

"Doudan imdi doacak olan gnee bakinizi Bugn gnn aar d m nasl gryorsam, uzaktan btn Dou milletlerinin de uyann yle gryorum. Bamszlk ve hrriyetine kavuacak
nc Blm 467 daha ok karde millet var. Onlarn yeniden doular phesiz kiljj ilerlemeye ve refaha ynelik olarak vuku bulacaktr. Bu milletler btn glklere ve btn engellere ramen manileri yenecekler ve

kendilerini bekleyen gelecee ulaacaklardr. Smrgecilik ve emperyalizm yeryznden yok olacak ve yerlerine, milletler arasnda hibir renk, din ve rk fark gzetmeyen yeni bir ahenk ve ibirlii a geecektir!' Gazi konuurken zellikle Mslman lkelerin elilerinin balar dikiliyordu. ou hl tam bamsz deildi. Msr Bykelisi Ahmet Remzi Bey Kahire ye yollayaca raporda bu konumay yapan Gazi'yi yle tarif edecekti: "Gazi nee iindeydi ve yzndeki hatlar onun tarihe ismi geecek unutulmaz adamlardan biri olduunu ifade ediyordu." AVRUPA'nn ortasnda, Almanya'da ise insanlk ve zgrlk gnei batyordu. 1 Nisan 1933 gn Nazi Partisi btn Almanlar, Yahudi dkknlarn, avukatlar, doktorlar vb. boykot etmeye
382

ard. "Almanlar kendinizi saknn! Yahudilerden alveri yapmayn!" yazl pankartlar datld. Yahudileri bu pankartlar kendi dkknlarnn vitrinlerine yerletirmeye, brolarnn grnr yerlerine asmaya zorladlar. Bu dkknlarn nnde silahl parti birlii SA'dan kimseler bekliyor, mterileri uyaryorlard. Gen bir Alman hukuku, Do .Dr. Ernst Hirsch gelimelerden Yarglar Birlii Bakanna yaknd. Bakan, "Gen meslektam, sizinle birlikte sessizce tahamml ediyoruz" dedi. Glmsyordu. |Hx. och tepki gsterdi: "Hayr, siz sessizce tahamml etmiyorsunuz, sessizce msamaha ediyorsunuz." Hitler'in Kavgam kitabn okumutu. Gelecei gryordu, zgrln olmad yerde bilim yaplamazd. Almanya'y terk edecek, zgr bir lke arayacakt. 23 NSAN yine gzel trenlerle kutland. ocuk Bayram da
3 8 23

balamt. Gazi trenlerden sonra eve dnd. Byk oturma odasnda Afet Hanm, Sabiha ve Rukiye ile oturuyordu. Gaziye plaa ses kaydeden yeni bulu bir aygt armaan etmilerdi. Konuuyor, seslerini plaa kaydediyor, pla alp konumalarn dinliyor, ok 468 nc Blm eleniyorlard. Bayaver telefonla Dr. Reit Galip Bey'in ziyaret iin izin istediini bildirdi. "Nerde imdi?" "Burda efendim, yaver odasnda." "Yukar gelsin."' Doktoru st kata, oturma odasna aldlar. Bu pek az kimseye tannan bir ayrcalkt. Doktor drdnn de elini skt, 23 Nisan bayramn kutlad. Otururken Afet Hanm'a bir kt uzatt. Dedi ki: "Sabah ilk bayramlamay kzlarmla yaptm. Onlara bir eyler sylemek isterken, bu and meydana kt. te Cumhuriyetimizin 23 Nisan ocuklarmza armaan." Afet Hanm Gazi Ye bakt, onayladn grnce and yksekljf

sesle okudu: Trkm, doruyum, alkanm Yasam kklerimi korumak Byklerimi saymak Yurdumu, budunumu zmden ok sevmektir lkm ykselmek, ileri gitmektir Varlm Trk varlna armaan olsun And Gazi de beendi. Toplumu millet yapma, iyi insan ve iyi yurtta yetitirme yolunda yararl bir uygulama olacan dnd. Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu 10 Mays 1933 gn ve 101 sayl kararla renci andnn ilkokullarda her sabah, her snfta birlikte ve zenle okunmasn kararlatrd. MLLYET gazetesinde Mahmut Soydan Miici takma adyla Milli Mcadele ile ilgili ilgin anlar yaymlyordu. Erzurum'la ilgili bir blm dolaysyla Kzm Karabekir bir mektup yollad. Milli
383

Mcadele'nin doru anlatlp yazlmadn ileri srd. Baz iddialarda bulunduBe mektup daha yazd. Her mektubuna birok kii yant verdi. Gazi baz bakanlar, milletvekillerini ve arkadalarn yemee davet etmiti. Karabekir konusunun alacan sanan ve bekleyenler yanktlar. Gazi yemekte bu konuyu amad, almasna da izin vermedi. Gerekli yantlar verilmiti, veriliyordu. * nc Blm 469 . "Cumhuriyetin onuncu ylndayz. Bu on yl deerlendirelim] Enine boyuna, objektif olarak, on yl
383

deerlendirdiler. Dev-

rimler,

baarlar, geliimler ve eksiklikler konuuldu, eletiriler

yapld. Afet Hanm sofrada her zamanki yerini almt, Gazi'nin sa yannda, nnde not defteri, nemli dnceleri not ediyordu. Konu demokrasi ve kadn haklarna odakland. Kadnlara milletvekili seme ve seilme hakknn verilmesi gerektii savunulmaktayd. Gazi hak verdi: "Cumhuriyet rejimi demek demokrasi sistemi ile devlet ekli demektir... Demokrasinin btn icaplarn sras geldike tatbikata koymaldr. Kadn haklarn tanmak da bunun bir gerei olacaktr? * '% ALLAHEKBER DAININ eteinde enkaya ky vard. Bu da kn cehennem, yazn cennetti. Bycek bir kyd enkaya. Erkekleri Birinci Dnya Sava'nn bitmesinden sonra yurtlarn Ermeni igaline kar korumak iin evre kylerle birlikte silahlanm, milis birlikleri kurmulard. Bar gr olunca silahlar brakld. Bu kyn aydnlk insanlarndan Hseyin Kyc dedi ki:
383

"Bundan sonra yremizi, yurdumuzu

H^y

onarmak, fkalkndrmak iin diimizle, trnamzla, canmzla, terimizle almamz gerek. Bamza ne geldiyse cahillikten geldi. Bir u Ruslarn yapt binalara, yollara, demiryollarna, caddelere bakn, bir bizim halimize. Adam yol yapyor, yolun onarm gerekince kullanlacak ta kumu da yolun yaknna getirip brakyor. yleyse her eyden nce eitim." Kynde tek odal eski bir evi parasz zel okul yapt. retmenin parasn cebinden verdi. Sk sk kyn bal olduu Oltu ilesine gidiyor, kyne, yol, ebe, okul, eitim arac, kitap, ila istiyor, yalvaryor, her devlet kapsn zorluyordu.. renciler kk, tek odaya smaz olmutu. Kn da iyi snmyorlard.

Kyl okulun nemini kavramt. Harekete geti. Srtlarnda ta tayarak, imece usul iki snfl bir okul binas yaptlar.
Hseyin Kyc

470 nc Blm ki snfn arasna, iki yan da stacak Rus usul bir ocak yerletirdiler. Ocann yanna odun ydlar. Oltu Eitim Mdr ile Kaymakam bir gn kye gelip yeni zel okulu, yerlerde oturan rencileri ve retmeni grdler. Bu aba karlksz braklamazd. Bakanla durumu bildirdiler. Kaymakam iini ekti: "Her kyde bir Hseyin Kyc ve her ky byle olsa, eitim sorunumuz yar yarya azalr." Eitim Mdr iyimserdi: "Gn gelir btn kyler uyanr. Eitimin deerini kavrar. Kyl daha gzlerini yeni yeni aralyor. Bin yllk uykudan uyanmak kolay m? O da yzyl srer" Trk alfabesinin kabul edildii yl devlet, rtl kynde ilkokul

at. Bir kamyonla sralar, masalar, dolaplar, ktlar, kalemler geldi. Devletin retmeni de birlikte gelmiti|Ky bayram etti. Okul nc snfa kadar eitim verecekti. Okulu bitirenler retmen okullarna yatl gideceklerdi. Hseyin Kyc bo durmad. Birok yararl iinin arasnda bir de okul gecesi diye bir ey icat etti. Ylda bir-iki kez okul gecesi yaplacakt. Bu okulu bitiren Sabahattin Avc yllarca sonra okul gecelerini yle anlatacakt: "Okul gecesi yaplaca gn ky bayram sevinci iinde olur. Saat 20.00'de toplant balar. Yarma yaplacaksa jri yeleri ve gruplar nceden yerlerini alrlar. Bu gruplardan birine girebilmek iin okulu ya da halk dershanesini bitirmi olmak arttr." Okul gecelerine tm ky halk, kadn, kz, genci, yals katlyordu. Yakn kylerden dinlemeye gelenler de oluyordu. Mnazaralar,

bilgi yarmalar yaplyor, msamereler dzenleniyordu. Yenilen grup mutlaka cezalandrlyordu. Cezalar yleydi: Msamere hazrlamak, konferans vermek, bilmeyenlere okuma-yazma retmek, durumu elverili olmayan ocuklara yardm etmek vb.

1933 ylnda Allahekber dann eteindeki sapa enkaya kynde bunlar oluyordu. GAZ Ankara'dan ayrlmadan nce iftlie urad. Tarm okullarndan gelen stajyerler iin yatakhane yaplmt. Yakn kylerden gelerek modern tarm ve hayvan bakcln renmeye alan
3830

nc Blm 471 kyl genler de vard. Onlar da misafir ediliyorlard. Bu hareketlilik Gazi'ye kvan veriyordu. 30 Haziranda Afet Hanm, Sabiha, Rukiye ve grevlilerle stanbul'a geldi. Her zamanki gibi cokuyla karland. Coku hi azalmyordu.

Trl nedenlerle bu sevgiden rahatsz olanlar vard. Okulda Gazi'nin ve Cumhuriyetin bykln, adalamann, laikliin nemini,^salanan byk geliimi, lkenin demir alarla rldn renen, evde bu bilgileri neeyle tekrar eden, yeni marlar syleyen ocuklarn, torunlarn azarlyor, neelerini kryor, Gazi ve Cumhuriyeti kltecek eyler sylyor, laiklii dinsizlik diye niteliyorlard. Zamanla bunlarn da kendileri gibi dnmelerini, Gazi, Cumhuriyet ve laiklik dman olmalarn istiyorlard. Bu ocuklardan bazlar byynce belki de siyasete atlacak, gazeteci retim yesi, brokrat olacakt. 472 nc Blm Dolmabahe'ye indiler. Gazi Afet Hanm'n baz tarihi eserleri ve kalntlar grmesini istiyordu. "Bizim evi de grrsn" dedi. Selanik, Atina, Girit, Msr,
384

Filistin ve Suriye'yi kapsayan gzel bir gezi program yapt. Afet Hanm Ruen Eref Bey'in eiyle gidecek, Cumhuriyet Bayramndan nce Ankara'ya dnecekti. YEN niversite kanunu TBMM'nce 31 Maysta kabul edilmi, kanunun uygulanmas ve gerekli ilemlerin yaplmas iin bir kurul kurulmutu. Kurul Eitim Bakannn bakanlnda Salih Zeki Bey, Avni Baman, Rt Uzel gibi eitimciler ile Kerim Erim gibi bir bilim adamndan oluuyordu. niversite reformu ile ilgili btn almalar bu kurul yrtecekti. Bu tarihte Almanya'da, stanbul niversitesini ve Trk bilim hayatn etkileyecek olaylar yaanmaktayd. Nazi ynetimi lkedeki Yahudileri ve Nazi kartlarn sindirmeye, ezmeye balamt. Yahudi I ya da Nazi kart bilim adamlar iin hayat zoriayordu. Bir ksm

svire'ye gemiti bile. Alman Bilim Adamlar Yardm Cemiyetini 1 kurmulard. niversite reformunu duyan Cemiyetten Prof. Schwartz | Trkiye'ye geldi. Kurul yeni niversitede retim yelii yapacak bilim adamlar aryordu. Prof. Schwartz ile ibirlii yaptlar. * j Trkiye Yahudi ya da Nazi kart Almanlar iin bir snak olacakt. Burada ne rklk vard, ne partiye bal silahl birlikler. Camiler gibi havralar, kiliseler de akt. Durumlar bilindii iin resmi pasaport bile istenmiyordu. Bilimsel zgrlkleri gvence altnda olacakt. Almanlara bir sre sonra Fransz ve talyan bilim adamlar ve sanat retmenleri de katlacakt.
384

Alman Hukukusu Do.Dr. Ernst Hirsch de Ekim 1933'te zgr bir lke olarak Trkiye'yi seecek, niversitede Ticaret Hukuku Krss Profesr olacakt.
3 8 46

EKREM RET BEY nihayet besteyi beenince Cemal Reit I Bey Ankara'ya geldi^Bu i iin oluturulan kurula mar piyanoda ald ve syledi. Sade, kolay, etkili, unutulmaz, eskimez bir mar olmutu. Bir daha da byle bir mar yazlp bestelenemeyecektij Kurul mar kabul etti. Zeki ngr piyanoda Gazi'ye ald. Gazi de beendi:
nc Blm 473 "Bunun gftesini ve notasn oaltp her yere yollasnlar. 10. Yldnmnde bu gzel mar hep birlikte syleyebilelim." Emri yerine getirildi. Btn okullara, Halkevlerine, birliklere, retmen Birliklerine, niversiteye, derneklere, gazetelere yolland. Zaman zaman radyolarda da alnacak, 10. Yla herkes mar renmi

olarak girecekti. 'Da Ban Duman Alm' mar ile 1 0 . Yl * 5

jst ,alMar m n

bestecisi ve

Marin duyunca yeni devlet ve M. Kemal Paa orkestra efi kartlar eskicilerin sinirleri bozulacakt. n- Osman Zeki ngr k Milli Mcadele'nin, yeni an, zgrln, bamszln, uygarln, medeni kanunun, devrimlerin, yeni alfabenin, ksacas Trkiye Cumhur iye ti'nin marlaryd bunlar. Bir cokuya ihtiya olunca herkes bu marlar syleyecekti. SMERBANK Genel Mdrl'ne Yksek ktisat Meclisi yelerinden Nurullah Esat Smer atand. 5 yllk sanayi plann uygulamak ve egdm salamak gibi ok nemli bir grev yklenen Smerbank 4 Eyll 1933 gn faaliyete geti.

Kalknma plannn stratejisi, ncelikleri saptanm, baz fabrikalarn planlar bile hazrlanmt^ Bu hz bazlarnn ban dndryordu. Oysa bu hz eksilmeden srse bile ada uygarla ulamak iin daha upuzun yllar, hi durmadan almak gerekti. Ara o kadar akt. Cumhuriyet ilk ihtiyalar karladktan sonra ar sanayi hamlesini de balatmay dnyordu. Ar sanayi olmadan sanayilemeden sz edilemezdi. Cumhuriyet ynetimi ufkun tesine bakyordu* DR. RET GALP BEY yaplamaz

sanlan bir ii baard. Tp Fakltesi'nin I laydarpaa'da kalmasn isteyen byk doktorlar dinlemedi, fakltenin stanbul yakasna alnmasn saftlad. Bu dok*

torlarn dmanln kazand, niversiteden uzaklatrlacaklarn yer ald liste de byk tart malara yol aacakt. **
3

474 nc Blm Eski stanbul niversitesi (Darlfnun), kanun gerei, 31 Temmuz gn kapatld. Kadro d kalanlara durum Dr. Reit Galip Bey'in nazik bir mektubu ile bildirildi. 1 Austos gn stanbul niversitesi, 4 faklte, 624 kz, 2.813 erkek renci, 65 retim yesi ile ald. retim yelerinin 351 yabanc idi. ktisat Bakanlna bal olan ktisat Mektebi ile Bayndrlk Bakanlna bal Yksek Mhendis Mektebi de stanbul niversitesine baland. Rektrle Dr. Neet mer rdelp getirildi, istanbul niversitesi yalnz Trkiye'nin deil, btn Mslman lkelerin de ilk niversitesiydi. ANKARA yeni bir ehir olmutu. Caddeler asfalt ya da parke

tatand. Btn yeni caddelerin ve sokaklarn iki yannda artk iyice boy atm akasya ve kestane aalar vard. Kurtulu Park, Kzlay Park bitmiti. Bir yl sonra Gven Park adn alacak olan boluk da park yaplyordu| Parkn plann mimar Holzmeister izmiti. Demek ki bir sanat eseri olacakt. lerde Genlik Park diye anlacak olan eski bataklk byk, yeil, gzel bir parka dntrlyordu. Kzlay meydannn ortasnda bir trafik polisi duruyor ve trafii idare ediyordu. Otomobiller o kadar oalmt. Baz mahalleler dnda her yer yerde elektrik vard. Gece olunca caddeler l l aydnlatlyordu. Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanl, Salk Bakanl, Hfzsshha Enstits, Sayta Bakanl, Konservatuvar, Merkez Bankas Bakanl, Trkiye Bankas Genel Mdrl, Kzlay Genel Merkezi, Trk Hava Kurumu Genel Bakanl, Shhiye

Orduevi ve baz Bakanlk binalarnn yapm bitmiti. Shhiye meydannn ortasna fskiyeli, ok gzel bir havuz yerletirilmiti. Bugnk Ulus meydan civarnda birok lokanta daha almt. En nls Cumhuriyet lokantasyd. Bunu Yeil F izliyordu. Yeniehir modern evler, apartmanlar ve yeni maazalarla dolmutu. Birka da pastane almt. lk alann ad Kutlu'ydu. Atatrk Bulvar ad verilen caddenin yllarca nce iki yanna Gazi'nin zoruyla dikilen kestane aalar iyice bymt. Anneler sabahl a n geni, temiz kaldrmlarda arabalar iinde bebeklerini gezdiriyorlard. nc Blm 475
Bankalar Caddesi, Ulus

Ulus meydan, arkadaki byk beyaz bina Smerbank Genel Mdrlndr 476 nc Blm lk Genlik Bayram Siyasal Bilgiler Okulunun Ankara'daki yeni binas

Kzlay meydanndan Maltepe'ye Doru STANBUL'un ve evvel zamann hayran yazar Abdlhak inasi Hisar Ankara'ya gelmi ve armt. zlenimlerini Varlk dergisinin 15 Austos saysnda yaymlad (zet):| "Etraf baheli evler, kaldrmlar aal, bol elektrikli geni ve t; temiz caddeler, stlerinde otomobillerin rahata kaydklar asfalt sokaklar, ehrin birok noktalarnda aal, iekli, havuzlu ve oturulacak sral meydanlar ve baheler En gzel ve salam binalarda milletin ocuklarna at birer kucak gibi birok mektepler. Devlet mahallesinde (bugnk Bakanlklar kesimi) mevcut yahut yaplmakta olan byk, temiz ve millete layk hkmet daireleri. Konserleri, korolaryla musiki ihtiyacn tatmin eden bir musiki mektebi?**** GAZ Trkiye'deki geliimin filme alnmasn istiyordu. Film

sanatnn deerini kabul etmiti. "Sinema sanatna layk olduu nemi vermeliyiz" diyecekti. Sinema % sanatnn gelimesine byk katklar olan Sovyet Rusya'dan bu geliimi filme ekecek filmciler istendi. Moskova iki nemli filmciyi, Sergei Yutkevich ile Lev Oskarovi Arnstam' yollad. Bu Rus sanatlara Reat Nuri Gntekin ile Fikret Adil Beyler yardmc olacaklard. ekilecek film Trkiye'nin Kalbi Ankara adn tayacak, bir bakma Rus-Trk ortak yapm olacakt. SVAS-ERZURUM demiryolunun uzun sren ihale ilemleri sonunda bitmiti. 4 Eyll gn SivasErzurum demiryolunun ilk kazmas vurulacakt, ismet Paa Bakana telefon etti: "Erzurum'a ulamak ne kadar srer diyorlar?" "Beyl." | ]'.' "Bir ey deilmi. Kolay gelsin." Cumhuriyet ok sabrlyd.
3 8 5b

Trene Sivas Valisi, Belediye Bakan, DDY Genel Mdr, demiryolcular, mteahhitler, mhendisler, ustalar, iibalar, iiler ve halk katld. Kurbanlar kesildi.

DDY Genel Mdr besmele ekerek ilk kazmay vurdu.

478 nc Blm NVERSTE ile ilgili byle byk bir operasyonun trl tepkilere yol amamas imknszd. Bir eit medreseden, btn kural ve yntemleriyle farkl bir retim kurumuna, niversiteye geiliyordu. Kadro d kalanlar kyameti koparyorlard. Bir ey daha oldu. Yeni Rektr bir yazyla Dr. Reit Galip Bey e, Trk nklap Tarihi krssnde 'fahri profesr' olarak ders vermesinin niversite ynetimince kararlatrldn bildirdi. Bu karar yeni tepkilere yol at. Birikmi alnganlklar, kskanlklar, grltler bydRektr istifa etmek zorunda kald. Edebiyat, Tp ve

Hukuk Faklteleri dekanlar da istifa ettiler. Dr. Reit Galip Bey ksa bir sre nce bir deniz kazasnda eini ve iki ocuunu kurtarmak iin uzunca bir sre denizde kalm, ok yorulup hastalanmt. 25 Temmuzdan beri stanbul'daki evde hasta yatyordu. Zate bir cieri sakatt. Hasta hasta Yalova'ya gitti. Gazi'ye gerekleri anlatt. Sorun olmamak iin istifasn verdi. Geici bir sre Bakanla Dr. Refik Saydam veklet etti. Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hikmet Bayur, ilk ara seimden yararlanarak Manisa'dan aday gsterilecek, milletvekili seilip Eitim Bakanlna getirilecekti. Bu sre iinde ortalk olduka sakinleecekti. SEYRCLER mthi gerilmilerdi. Maksim salonunun sahnesinde 19 Eyll akam Trk-talyan milli gre takmlar karlayordu. talyanlarn etin ceviz olduklar anlalmt. Takmlar galibiyet
485c

bakmndan berabere durumdaydlar. Son olarak ar sklet karlamas yaplacak, kimin greisi galip gelirse o takm bir farkla karlamay kazanm olacakt. Trk takmnn ar skleti Balkesirli oban Mehmet'ti. Karlamalar radyoda Eref efik Bey anlatyordu. talyan ar sklet greisinin ok usta, ok evik, ok da gl olduunu birka kez syledi. Dinleyicileri bir yenilgiye hazrlyor gibiydi.

Gazi de karlamalar heyecanla radyodan dinlemekteydi. Galibiyetlere sevinmi, yenilgilere zlmt. Takmn galibiyeti son karlamaya kalnca, zel Kalem Mdrne, "Maksimi ara.." dedi, " .Oraya geliyoruz. Son karlamay birka dakika bekletsinler." Hemen kalkt. oban Mehmet'i geen yl narck'ta izlemi, biraz durgun bulmutu. Morale ihtiyac olmalyd.

nc Blm 479

1
80 nc Blm Ar sklet greilerin mindere kmas gerekiyordu. En heyecanl srada ara uzamt. Ne oluyor derken kulaktan kulaa Gazi'nin yolda olduu haberi yayld. Halk cotu. Saat 22.40't. Bu saatte yollar kalabalk deildi. Dolmabahe'den Maksime, nde motorsiklet, yldrm gibi geldiler. Gazi alklar, 'y > var ol' sesleri arasnda salona girdi. En ne konulan koltua oturdu. nce orta ve yan hakemler, sonra da iki yandan talyan grei ile oban Mehmet mindere ktlar. oban Mehmet'e Gazi'nin geldii sylenmiti. Gazi'den yana bakt. Gazi de gzlerini dikmi, sevgi ve gvenle kendine bakyordu. i cotu. Sahneden inip elini pemedii iin dizleri zerine kp minderi pt. Gazi de glmseyerek selam verdi. ft~ Salon yklyordu.
a a

Gre balaynca uultu, haykrlar kesildi. Salonu elektrik dolu bir sessizlik kaplad. El-enselerin akrts duyuluyordu. Birka snma, yoklama hareketinden sonra oban Mehmet frtna kesildi. Bir ar sklet greinin bu kadar hzl olduu hi grlmemiti. Ardarda oyundan oyuna geerek, talyan greiyi daha ilk devrede kprye getirdi. talyan kurtulmak iin btn ustal ve gcyle abalyordu ama nafile. Aband, srtn mindere yaptrd. Ar ar kalkt. Elini gsne gtrp ba keserek Gazi'yi, sonra da seyircileri selamlad. Seyirciler ayakta alklyor, avaz avaz baryorlard. Pek ounun gzleri yaarmt. Trk takm galipti. 20 EYLL gn Trk demiryolculuunun yeni bir zafer gn oldu. Kayseri-Ulukla demiryolu trenle iletmeye ald| Trene Bayndrlk Bakan, DDY Genel Mdr ve ileri gelenleri katlmt.
3 86

Karadeniz, Samsun-Sivas-KayseriUlukla-Adana-Mersin yoluyla Akdeniz'e balanmt. Byk rya gereklemiti. Program yle ustaca dzenlenmiti ki konumalardan sonra Samsun'dan gelen iki vagonlu zel bir katar ddk alarak sslenmi Ulukla istasyonuna girdi. Lokomotif de bayrak ve defnelerle sslyd. Gsndeki dvizde kocaman bir yaz vard:
"Karadeniz'den Akdeniz'e selamlar!" zel katarla hep birlikte gle elene Ulukla'dan Mersin'e gel diler, renenler yol boyunca 10. Yl Mar'n sylediler: ktk ak alnla on ylda her savatan On ylda on be milyon gen yarattk her yatan Bata btn dnyann sayd bakumandan Demiralarla rdk anayurdu drt batan

Kydaki bir lokantaya oturdular. Akdeniz'e bakarak kadehlerini kaldrdlar: "Cumhuriyetin, demiryolculuun, emei geen herkesin erefine!" Mersin'den bir zel katar da gsnde "Akdeniz'den Karadeniz'e selam" yazsyla Samsun'a gidecekti.

SMET PAA siyasetten ekilen Venizelos'u birka gn iin zel olarak istanbul a davet etmiti. Mevhibe Hanm'la birlikte, gemiyle gelen Venizelos ve eini Galata rhtmnda karladlar. Venizeloslara stanbul'u gezdirdiler. Gazi de ertesi gn Venizelos'u kabul etti. Uzun uzun sohbet ettiler. Konumada Dileri Bakan da bulundu ve not tuttu. Venizelos Gazi'nin yanndan bir kez daha hayran olarak ayrld. Gazi'ye olan byk hayranln mutlaka gstermek istiyordu. Unutulmaz bir are arad ve buldu. Trkiye'den bu konuda kimseye bilgi vermeden ayrld. nc Blm 481
387

GAZI gre takmn ve yneticileri yemee ard. Takm ve yneticiler, bir rnek ve tertemiz giyinmi olarak geldiler. Hepsi boyunbalyd. El ptler. Hepsini tek tek kutlad, vd. Biraz sohbetten sonra sofraya geildi. Gazi grei sever, kimi zaman Muhafz Birliinin askerlerini karakucak gretirir, hatta kendi de birka dakika gre tutard. Grei milli sporlarn en banda sayyordu. Yemek ok keyifli geti. Gre hikyeleri anlattlar. Gazi oban Mehmet e takld: "Sen herkesi kolayca yeniyorsun Mehmet, italyan'a acdm. Adam birka dakika iinde bitirdin. Seninle gne tutsak beni de yle kolayca yenebilir misin?" Koca pehlivan ocuk gibi utanmt. Ban kaldrmadan, "Sizi btn cihan yenemedi Paam." dedi, "..ben nasl yenebilirim?" Yant Gazi'nin yreine dokundu. Ayaa kalkp oban Mehmet'e yrd. O da kalkt. Pehlivan alnndan pt.

"Sa ol ocuk " YKSEK ZRAAT ENSTTS Cumhuriyet Bayramndan sonra alacakt. Birka yllk emek sonu vermi, yollar, binalar, derslikler, laboratuvarlar, uygulama alanlar ve yurtlar bitmiti. Ynetim gazetelere ilan vererek renci kaydetmeye baladn duyurmutu. Bu duyuruyu okuyup da gelenlerden biri de Hadiye een'di. Annenin abasyla byyp yetimi, babasz be kardeten biriydi. Annesi, ancak Hadiye ile erkek kardeini okutabilmiti. Okulu bitirebilir* *k kadn tarm mhendisi olacakt. Okulun ii de, d da gzeldi. Her ey yepyeniydi. Yerler, duvarlar, lambriler, kaplar, masalar, iskemleler, yurtlarda karyolalar, yataklar prl prld. Cila ve zen kokuyordu. Dnyada ilkokuldan yksekrenim bitene kadar renimin parasz olduu olduu birka lkeden biri Trkiye idi.
388

BU SIRADA Budapete'de Baronesse Elfriede Karwinski'nin ortaokul rencisi kz Nermin -adn babas koymutu^Trkiye hakkndaki haberleri okuyor, renimin parasz olmasna ayor, imreniyordu. Macaristan'da renim paral ve pahalyd* Oysa okumak istiyordu. Yaamak da zorlayordu. Amiral Horti faist bir y482 nc Blm netim kurmutu. Okuyabilmek iin babasnn lkesine, Trkiye'ye gitmek istiyordu. Bir Trk'n kzyd. Daha kkken babas lmt. Annesi ile stanbul'dan ayrlp Macaristan'a dnmlerdi. Zorluk iinde yayorlard. Baronesse Karwinski'nin geliri, Nermin'in ortaokuldan sonra renim grmesine yetecek durumda deildi.

Nermin cretsiz okuma imknndan yararlanmak iin bir gn karar verecek, Budapete'den 14 yanda, Trke bilmeden, tek bana ayrlacak, zmir'e, babasnn akrabalar yanna gelecek, okuyabilmek iin birok zorlua katlanacak, sonunda Prof.Dr. Nermin Abadan-Unat olacakt. Bir byk bilim insan ve yurtsever. GAZ stanbul'dan 9 Ekim gn byk bir trenle uurland. Her yeri 10. Yl havas sarmt. Haydarpaa Gar sslenmeye balanmt bile. Ankara'da da byk bir trenle karland. Vasfiye'ye haber yollad, bebei alp gelmesi iin. Vasfiye kuca nda lk geldi. Yuvarlak yzl, gzel gzl, ipirin bir bebekti. Daha yryemiyordu. Ama baz szckleri tekrar ediyordu. Gle, oyunbaz bir kzd. Gazi bayd. lk kez bir bebei kucana ald. Kz kk elleri
3 89 x

ile yzne dokunuyor, salar ile oynuyor, kkr kkr glyordu. Gldke gamzeleri grnyordu. "ocuklar, u maskaraya bakn! Ne gzel ey." Sonra bebein annesine dnd: "Vasfiye, lk'y sk sk bana getir. Hatta babas izin verirse buraya tann" # "Emrin olur Paam." Bir sre sonra annesiyle lk ankaya'ya tanacakt. ANKARA da 10. Yla hazrlanyordu. stasyonla Meclis arasndaki kou yeri denilen yer, geit treni alan olarak hazrlanyor, eref tribn ile protokol ve halk iin tribnler yaplyor, geni toprak yol sulanarak silindirlerle sktrlyordu. Byk geit treni burada yaplacakt. Drt bir yandan trenlerle izciler, retmenler, il temsilcileri ve byk treni grmek isteyen yurttalar geliyordu. Yakn ile nc Blm 483 ve kylerden de kamyonlar, kanlar, at arabalar, atlar, eeklerle

Ankara'ya gelen geleneydi. GAZ srpriz olarak kke bir sinema makinesi aldrmt. Ankara'ya geldikleri akam baz arkadalarn eleri ve ocuklaryla davet etti. Nee iinde yemek yediler. Sonra sinema makinesinin kurulduu salona getiler. Koltuklar, iskemleler sralanmt. Rukiye sinema makinesi alndn duymamt. Sevin ln bast, sonra da ok utand. En arka sraya gidip oturdu. Dnya haberlerini seyrettiler. Mussolini ile Hitler'in abartl hareketlerine, byk jestlerle konumalarna gldler. Sonra Muhsin Erturul Bey'in ynetmenliini yapt Bir Millet Uyanyor filmini izlediler. O gnleri bilenler oktu aralarnda. ok duygulandlar. SMET PAA Kadro dergisinin isteini krmad. Cumhuriyet says iin bir yaz yazd. Yazsna "Partimizin Devletilik Vasf" baln koydu. Devletilii anlatt.

Baz i adamlarna gre devlet sadece giriimcilere yardm etmeli, fakat iktisata karmamalyd. Bazlar devletilii komnizm sanyordu. Bir de ne yapsa iktidara kzanlar vard. Devletiliin ne olduunu anlatmay yararl buldu. Sade, basit cmleler, herkesin anlayabilecei rneklerle devletilii anlatt. Yaz etkili oldu. Buna karlk mfrit particiler Kadro dergisine yaz yazd iin kzdlar. Onlara gre Kadro, baz konularda partiden farkl dnen, yleyse zararl bir dergiydi. Bunlara karlk Gazi dergiye baar dileyen bir mesaj gnderdi. * VEHB KO uzun zamandr ilk kez eve akam yemeine geldi. ok yorgun ama mutluydu. "Hastane yetiecek, bir-iki kk eksik kald, o kadar.." dedi, "..Cumhuriyet Bayramnda eksiksiz aacaz* Akama da Ankara Palas'a baloya gideceiz. Hazrlkl ol. '
389 19

Bu, 'kendine tuvalet diktir' demekti. Kendi de smokin diktirecekti. 484 nc Blm 26 EKM iDUtf TBMM'de iki kanun kabul edildi* Birincisi, sylentisi btn hapisanelerdeki mahkmlarn uykularn karan Genel Af Kanunu idi. Meclis Cumhuriyetin 10. Yl erefine btn sular affetmiti. Karar duyulunca btn hapisanelerde bayram balayacak, demir parmaklklardan dar 'Yaasn Cumhuriyet!' lklar taacakt. Hapisaneler ktyd, geriydi. an gereklerine ve insanlk anlayna uygun deildi. Yalnz siyasi mahkmlara iyice davranlyordu. kinci kanunla kadnlara ky ihtiyar heyetlerine seme ve seilme hakk tannd. Erkeklerin eli bir trl kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk vermeye gitmiyordu. Kadn kmseyen ilkel anlay direniyordu hl. SOVYETLER BRL smet Paa'nn ziyaretini iade etmeye

ve Cumhuriyetin 10. Yldnmne katlmaya byk nem vermiti. Bakanlar Kurulu Bakan Molotof hasta olmutu. Yoksa o gelecekti. Onu da temsil etmek zere Kzlordu Bakomutan ve Savunma Bakan Mareal Voroilof'un bakanlnda, Kzlordu Svari Kuvvetleri Komutan General Budyenni, Dileri Bakan Yardmcs, Eitim Bakan, Eitim Bakan Yardmcsndan oluan bir kurul kurdular. Kurulu Sivastopol'dan bir Trk gemisi ald. Boaz aznda sava gemileri ve uaklar tarafndan karlandlar. Birok stanbullu motorlarla gemiye elik etti. Halk Ruslara byk sevgi gsteriyordu. Rus filmciler bu byk karlan filme aldlar. Milli Mcadele srasndaki Sovyet yardmlarnda Mareal Voroilof'un byk katks olmutu. Nitekim Taksim Cumhuriyet antnda Trkiye'nin vefas gerei, yine byk yardm dokunan General Frunze ile birlikte Voroilof'un heykeli de yer alyordu.
3 90

Mareal Voroilof Haydarpaa'da peronu dolduran halka vagon penceresinden yle seslendi: "Size dost Sovyet Rusya'nn candan selamlarn getirdim. Size karde Rus ordusunun yenilmez Trk ordusuna selamlarn getird*
m

f$

m.

Alklar iinde Ankara'ya uurlandlar. 27 Ekimde Ankara'ya geldiler. Tren istasyona girerken izciler selam borusu aldlar. stasyon Trk ve Sovyet bayraklar ile sslennc Blm 485 misti. Babakan smet Paa, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Bakanlar, komutanlar, ileri gelenler, subaylar, gazeteciler, foto muhabirleri, kameramanlar ve halk tarafndan byk dostlukla karlandlar. Tren birliini selamladlar. Ksa bir dinlenmeden sonra smet Paa'y, Dileri Bakann, Meclis Bakann ve Fevzi Paay ziyaret ettiler.. Saat 17.00'de Gazi tarafndan kabul edildiler. Bu kabulde Trk

Dileri Bakan, Moskova Bykelisi de bulundu. Voroilof ve Budyenni Gazi'yi, her lke ve zaman iin geerli olan asker terbiyesiyle, balarn eerek askerce selamladlar. Ksa ama yararl, dosta bir sohbet oldu. Cumhuriyet Bayram akam saatlerce konuacaklard. Akam Ankara Palas'ta smet Paa ereflerine Moskova'daki ziyafetleri aratmayan zengin bir ziyafet verdi. Kurul ertesi gn eski ve yeni Ankara'y gezecek, 29 Ekim gn btn tren ve programlara katlacakt. Rus filmciler de birlikte gelmilerdi! 10. Yl trenlerini ve Trkiye'nin kalbi olan Ankara'y filme alacaklard. ERNST HIRSCH'in anlarndan: "Dekanlk sekreteri bana Trke ve Franszca hazrlanm bir davetiye takdim etti. Davetiye 28 Ekim akam Dolmabahe Saray'nda verilecek resmi bir davet iindi. Hem ok arm, hem
3 91

de ok heyecanlanmtm. Geri daha nce ehirde her tarafta yaplan hazrlklar gzme arpmt. Bunlarn Cumhuriyet Bayram iin yapldn biliyordum. zellikle de kprnn, btn meydanlarn zerinde, camilerde minareden minareye ve kubbelerde bir ta gibi rengrenk elektrik ampullerinin asld saysz elektrik hatt ekildii ilimiti gzme. Caddelerde adm ba bez pankartlar geriliydi. Pankartlarda devlet bakannn nl szleri yazlyd. Resmi binalar, bankalar, zel ticarethaneler, hatta evler bile renkli ampullerden oluan elenk biimi sslerle bezenmiti...

28 Ekim akam Dolmabahe Saray'na gitmek iin frakm giydim. Yola ktm. Denizin stnde son derece etkileyici bir havai fiek gsterisine ahit oldum. enlik bir gn sonraki Cumhuriyet Bayramn mjdeliyordu. Gemiler ddklerini ttryor, kylarda

davul sesleri ykseliyor, limanda demirli askeri filo top atlaryla

486 nc Blm enlii selamlyordu. Altn Boynuz'un ve Boaz'n zerinde binlerce havai fiek ses kartarak gkyzne dalp patlyor, camilerin, kprnn, tm kentin caddeleriyle meydanlarnn zeri rengrenk ampullerle donatlm bir k deryasn andryordu... Davet muazzam byklkteki taht salonundayd. Mermer rhtm l l bezenmiti. Ve ite ben, kendi Alman vatannda Yahudi olduu iin hor grlen, 'aalk' rka mensup olduu iin igal ettii mevkilerden kovulan, evini yurdunu terk edip yabanc lkelere kamak zorunda braklan ben, mlteci ben, dnyann bir ucundaki Trkiye'de, nice billurlarla, mermerler, somaki ta, su mermeri, paha biilmez kakma ilerinin ihtiamyla parldayan, nice deerli mobilyayla, halyla, resimle ssl, bir zamanlarn taht salonu olan

bu meknda, lkenin ilk bin sekininden saylan, saygdeer bir Alman profesr sfatyla hazr bulunmaktaydm. Talihin yzme gld olaanst bir n yayordum." BTN ehirler gibi Ankara da gelin gibi sslenmiti. Caddeler ve meydanlar, taklar, bayraklar, iekler, Cumhuriyeti ven dvizlerle, duvarlar 10 yllk geliimi gsteren grafikli, sayl, aklamal, resimli eit eit afilerle doluydu. Btn ehirlerde olduu gibi eitli yerlere halk krsleri konmutu. Bu krsler her Cumhuriyet Bayramnda kurulacak, her isteyen zgrce konuacakt. Sanat Okulu'nda ve smetpaa Kz Enstits'nde rencilerin yapt el ileri, Ticaret Okulu'nda Krkkale Askeri Fabrikalarnda yaplan rnler sergileniyordu. Haikevinde Kayseri'de yaplacak byk dokuma fabrikasnn byk maketi sergilenmiti. Grenler
3913 3 9 1 15

soruyorlard:

"Bu kocaman fabrika bizim mi olacak?"

"Evet!!!" t

Birok bina;gece binlerce ampulle klandrlacakt. Fener alaylar da hazrd. Meydanlardaf parklarda askeri bandolar, yeni kurulan Halkevi bandosu konserler verecek, halk oyunlar oynanacakt. Birlikler bir gn nce ok beenilen bir prova yapmlard. Geit treni yeri bugn sulanm, dinlendiriliyordu. nc Blm 48*

Gazi alma odasnda dolaa dolaa 10. Yl iin yazd sylevi okuyordu. Sylevinin esasn eski yaveri Cevat Abbas Bey'e yazdrm, zerinde sonra eklemeler karmalar yapmt. Afet Hanm uzun geziden dnd. Gazi'yi 10. Yl sylevine alrken buldu. Cumhuriyet Bayramna yetimiti. El pt. I
392

Gazi, "On yl nce bugn, biliyor musun, ne mcadele iindeydik" dedi. Sylevine almay brakt. Taklmadan okuyordu artk. Oturdular. Sordu: "Selanik'te bizim evi grdn m?" "Evet" . i . "Anlat." Uzun uzun anlattrd. Duyguland belli oluyordu. Akam yemeinde silah arkada paalar arlad: Cevat obanl, Ali Sait Akbaytugan, zzettin allar, Fahrettin Altay, Ali Hikmet Ayerdem. Drt de sivil arkadan armt: Yeni Eitim Bakan Hikmet Bayur, Nuri Conker, Tahsin Cokan ve yazar Necmettin Sadak. D ve i dmanlarla ve her eit yoklukla mcadele edilen gnleri andlar. Olaanst mutluydular. nk dmanlar da, yokluu da yenmilerdi. Erken daldlar. Gazi sabah erken kalkacakt. Hemen yatt. SABAH ok erken uyand. Berberi Mehmet tra etti. Ykand,

frak giydi. Afet Hanm gsnn sa yanna stiklal Madalyasn takt. Sabah kahvesini iti. Kkten kt. 29 Ekim trenleri TBMM'de sabah 09.15'te Cumhurbakan Gazi M. Kemal Paa'nn tren salonunda kutlamalar kabul etmesiyle balad. Siviller frakl, askerler byk niformalyd. Kordiplomatik de tren giysileri ile gelmiti. Aralarnda bugn iin zel olarak gelmi Yugoslav, Bulgar, Yunan ve Macar kurullar da vard. En kdemli diplomat Sovyet Bykelisi Suri idi. Kordiplomatik adna bir konuma yaparak Cumhuriyetin 10. Yln ve Cumhurbakann kutlad, mutluluk ve baar diledi. Gazi de bar, dostluu, insanl ven yksek dzeyde bir konumayla yant verdi. Etkileyici konumasn yle bitirdik

"Efendiler! Trk inklab kurucudur. iTrk ihtilali yksek bir

insani lk ile birlemi

vatanseverlik eseridir. ocuklarna btn
488 nc Blm gzellikleri ve btn byklkleri grmek ve ayn zamanda btn sefaletlere acmak sanatn retmektedir. Bu inklabn hararetli ve imanl bir yapcs sfatyla dnyaya ak yrekle, gnl temizliiyle ve dostlukla bakyorum. Bu heyecan ve byk sevin gnnde size bu samimi gvenceyi vermekle, memleketlerinize kar olan hissiyatm en iyi bir tarzda ifade etmi oluyorum? TBMM'deki trenden sonra otomobillerle geit alanna hareket edildi. Hl alana koanlar vard. Halk tribnleri oktan dolmutu. ounluk treni ayakta izleyecekti. Geit alanna gelenler daha sabah erkenden yzbini gemiti. imdi say daha da artm olmalyd. Uzun geit yolunun iki yan halkla doluydu. Erkeklerin

ou lacivert bayramlk elbiseleriyle gelmilerdi.

ot ve nni

'3Gazi, Genelkurmay Bakanyla birlikte, st ak bir otomobille geit trenine katlacak askeri birlikleri ve izcileri denetledi. Kzlayclar, dernek ve il temsilcilerini selamlad. Sonra geri dndler. Araba eref tribnnn nnde durdu. Voroilof ve arkadalar da eref misafirleri olarak eref tribnne alnmlard. Gazi arabadan iner inmez Mareal Voroilof ve General Budyenni esas durua geerek Gazi'yi selamladlar. Gazi yandaki merdivenle eref tribnne kt, Recep Peker yakasna yeni yaptrd parti amblemini ineledi. Konumasn btn alana yayacak biimde ses dzeni kurulmu, tribnn nne birka byk mikrofon yerletirilmiti. Konumay radyo da yaymnc

Blm 489 layacakt. Tribnn altnda filmciler ve fotoraflar toplandlar Aralarnda Ruslar da vard. Gazi ok nl olacak 10. Yl konumasn byk bir heyecan ve inanla yapt. Mutluluu, sevinci sesine vansmt.^Hemen her cmlesi halkn alklar ile kesiliyordu. eref tribnndekiler Gazi'nin heyecann gryorlard. Bu heyecan, zgven, sevgi onlar da sarsmaya balad. ounun gzleri dolmutu. Gazi bu gzel anlamca ok zengin konumay yle bitirdi: "Trk milleti! Ebediyete akp giden her on senede, bu byk millet bayramn, daha byk ereflerle, saadetlerle, huzur ve refah iinde kutlaman gnlden dilerim. Ne mutlu Trkm diyene!" Alklar ve lklar uzun zaman devam etti.
393

Ne Mutlu Trkm Diyene!

490 ttnc Blm Afet Hanm, Sabiha ve Rukiye konumay radyodan dinlemilerdi.

Gazi'nin sesindeki coku n de rpertti. Gzyalarn tutamadlar. Byk bando eref tribnnn karsnda yer ald. Geit treni balad, nce Tren Komutan ve karargh geti. Onlar geni saflar halinde ok dzenli geen piyadeler, denizciler, svariler, hafif ve ar topular ve ilk kez geen tanklar izledi. Sancaklar Cumhurbakanna yaklanca saygyla eiliyordu. Birlikler Gazi'yi selamladka Voroilof ve Budyenni de birliklere selam duruyorlard. Tanklar geerken birok uak gkyzn doldurdu. Once trene katlan oymaklarn flamalar topluca getiler. Sonra illerden gelen kz ve erkek izciler, ieklerle ssl Kzlay arabalar, hemireler, dernek ve parti temsilcileri getiler. Beklenmeyen bir ey oldu. Bunlarn arkasna geit trenini seyretmi olan halkn bir blm de katld. eref tribnnn

nnden on binlerce insan, kadn erkek, yal gen, ocuk, kyl ehirli, elini, apkasn, kasketini sallayarak, nee iinde akp gemeye balad. Bando 10. Yl marn alyordu. Aralarnda tahta bacakl, kolsuz gaziler de vard. Duygusuz diye dedikodusu yaplan Ali etinkaya'nn gzlerinden yalar akmaya balad. Gazi apkasyla selam vermeyi yeterli bulmad. Elini sallayarak "Merhaba, merhaba" diye sesleniyordu. Hzl yryemedii iin en sona tek bana, beli bkk, yal bir kyl kalmt. Sa yakasnda stiklal Madalyas parlyordu. Herkes saygyla bu yal gazinin geiini bekledi. eref tribnnn hizasna gelince silkinip doruldu, ban iyice kaldrd, askerce selam vererek dimdik yrmeye balad. eref tribnndekiler, bata Gazi, Rus misafirler, herkes yal gaziyi saygyla selamladlar. Halk lgnca alklyordu. Bir destandan kp gelmi gibiydi.
394

GET TRENNDEN sonra Dr. Refik Saydam, Salk Bakanl ileri gelenleri al treni iin Numune Hastanesi'ne geldiler. Dr. Refik Bey btn titizlii ile ikide bir urayp bakm, binay gezmiti. i rahatt, Vehbi Bey dev binay iskelet halinde alm, bir yl iinde birok zorluu yenerek, eksiksiz kullanlacak hale getirmiti. Gerekten rnek bir hastane olmutu. nc Blm 491 Bir gm tepsi iinde uzatlan makas ald, kapya gerilen ipek kurdeleyi alklar ve hayr dilekleri arasnda kesti. Vehbi Bey'i kutlad ve teekkr etti. Kalabalk, ev sahibi gibi kapda bekleyen Vehbi Beyi kutlayarak ieri girdi. Hastaneden teekkr ederek ayrldlar. SELANK Belediye Meclisi 29 Ekim gn toplanarak, Gazi'nin doduu evin, bir an plaketi aklarak Gazi'ye armaan edilmesini kararlatrd. Selanik Belediye Bakan Kir Kosmopulos karar Selanik'teki

Trk Konsolosu Salim Fevzi Bey'e bir yazyla bildirdi: "Trkiye Cumhuriyeti'nin 10. Yldnm mnasebetiyle Trkiye Cumhuriyeti'nin Reisi ve Kurucusu olan anl Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin doduu evin satn alnmas ve duvarna bir hatra levhasnn konulmas hakkndaki Belediyemiz Meclisi'nin 488 numaral ve 29.10.1933 tarihli kararnamesini zat- linize isal ile kesb-i eref eylerim. Bu kararname Gazi Hazretlerinin doduu ehir olmasndan eref ve gurur duyan Selanik ahalisinin Gazi Hazretlerine olan takdirkr ve samimi hissiyatnn pek kk bir ksmn tekil ettiini beyan ile beraber, kararnameyi Reisicumhur Hazretlerine takdime araclk etmenizi rica ve istirham eylerim." HAVA kararnca istanbul da, izmir de yalnz yollar ve baz binalar aydnlatlmad, sava gemileri, boaz ve krfez gemileri, limanlarda
3 95

bekleyen gemiler de inci dizisi gibi ldayacak donanma klarn yaktlar. Denizler de k kesildi. stanbul Beyazt meydanndaki byk havuz da klandrl mt. Fskiyeler havaya rengrenk fkryordu. Her yandan bando, ark, mar sesleri, coku lklar ykseliyordu.

ANKARA'da da hava kararnca binlerce ampul yanmt* Caddeler gndze dnd. Binalar donand. Havai fiekler g ssledi! Fener alaylar Ankara'y dolamaya balad. Bandolar alyor, Trkiye'nin drt yanndan gelenler, davul zurna, saz, tulum, ke~
492 nc Blm mence, akordeon eliinde horon, zeybek, hora, halay, bar ve Kafkas oyunlar oynuyorlard. Gazi akam yemeine yalnz Rus kurulunu davet etmiti. Musiki

Muallim Mektebi'nin birrnek giyinmi rencileri ksa bir gsteri yaptlar, yemekten nce Trke ve Rusa arklar sylediler. Bu srada Kl Ali Bey, Afet Hanm, Sabiha ve Rukiye'yi klar iindeki ehri grmeleri iin gezdiriyordu. Gazi ve misafirleri saat 24.00'te kalktlar, birlikte Ankara Palas'taki Cumhuriyet balosuna katldlar. Salona girince 10. Yl Mar ile karlandlar. Balo enlie dnt. Saat 03.00'te smet Paa'y da alp Orduevi'ne geldiler. Komutanlar selamladlar, kllarn ve yldzlarn takarak orduya yeni katlan subaylar kutladlar. Orduevini coku iinde brakarak 04.00'te ayrlp Halkevindeki elenceye katldlar. Burada halk ounluktayd. yle nee iindeydiler ki aka gelen Voroilof bir Rus dans yapnca, Gazi de zeybek oynad. Ne unutulmaz bir geceydi! Gn doarken ayrldlar.
3 96

BTN TRKYE'de Cumhuriyet Bayram ok gzel, ok candan kutlanmt. Halkevlerinde gzel geceler dzenlenmiti. Bugnden balayarak hapisaneler boalacak, Kasm ay banda Millet Mektepleri alacakt. Yksek Ziraat Enstits Rektrlne Prof. Dr. Falke atanmt. Faklte yneticileri, retim yeleri, yardmclar belli olmutu.
3 97

Yksek Ziraat Enstits, yeni Eitim Bakan Hikmet Bayur'un, Eitim ve ktisat Bakanl ileri gelenlerinin, retim yeleri, yardmclar ile rencilerin ve misafirlerin katlmyla 30 Ekim 1933 gn renime ald. Altan sonra be fakltenin retmen ve rencileriyle misafirlerin katld byk enlik balad. nc Blm 493

GAZ sabah yatmt. Ge uyand, leden sonra smet Paalara urad. Saat 22.00'ye kadar kald. Ka ate emberinden, tuzaktan, kapandan gemi, uurumdan atlamlard. Herhalde o gnleri konuup gltler. Kkte arkadalar Gazi'yi bekliyordu. Aralarnda Ruen Eref Bey de vard. Ertesi gn Hikmet Bey'in yerine Cumhurbakanl Genel Sekreterliine atanacakt. Gazi Kke geldi, hepsini alp Ziraat Bankas Genel Mdrl binasndaki baloya gtrd. Hepsi bir gn ncenin yorgunluriindeydi. Bir o dinti. Hayat doluydu. TBMM'nin drdnc dneminin nc alma yl Gazi'nin konumasyla ald. Havada Cumhuriyetin 10. Ylnn sevinci vard. Gazi dedi ki: "Geen on yl, gelecek dnemler iin bir balangtan baka bir ey deildir. Bununla beraber eski dnemlerin tarihi karsnda
398

Cumhuriyetin bu on yl, ei grlmemi bir dirili ve gz kamatrc bir ileri atl abidesidir." ve d geliimler hakknda bilgi verdikten sonra konumasn yle bitirdi: "Amakta olduumuz ikinci on yllk dnemin ilk yl, yeni bir azim ve kudret dneminin parlak bir misali olacaktr." Tutanak ktipleri konumann bitimindeki tepkileri yle not ettiler: "Ayakta, srekli alklar, iddetli alklar, bravo, yaa Gazi sesleri." 11 KASIMDA Ankara'da Hukuk Mektebi'nde diploma treni vard. Cumhuriyetin altnc kuak hukukular mezun olmulard. Trende Babakan konutu. Yeni hukukulara baarlar diledi.-V Bu gzel treni 18 Kasmda stanbul niversitesi'nin renime al treni izledi. A konumasn Eitim Bakan Hikmet Bayur yapt.

niversitenin zemin katndaki byk avluda toplanlmt. Avlu yneticiler, Trk ve yabanc retim yeleri, yardmclar, renciler ve basn mensuplaryla doluydu. Bayur konumasndan sonra Trk ve yabanc retim yelerini bulunanlara tek tek tantt* Her profesr alklarla selamland. istanbul niversitesi bir trl toplumun beyni olamamt. imdi yeni bir dnem alyordu. Her konuda bilimin ndan yararlan* mak isteyen hkmet iin niversite byk bir danman olacakt. 494 nc Blm 1 ARALIK gn ktisat Bakan Celal Bayar smet Paayla grmek iin Babakanla geldi. nceden randevu aldndan beklemedi. zel Kalem Mdr Bakan Babakann odasna ald. Celal Bayar dosyalarla gelmiti. ktisat Bakanl nca 5 yllk sanayi plan ile ilgili olarak uzun zamandr hazrlanan raporlar getirmiti.

Saygyla Babakana sundu. smet Paa teekkr etti. Plann esaslar kesinleince, ktisat Bakannn bir basn toplants ile kamuoyuna bilgi vermesi kararlatrld. Alacak fabrikalar, Anadolu'ya dengeli bir ekilde yerletirilecekti. En nemli ilkelerden biri buydu. ESKEHR yeni bir bayram yayordu. Eskiehir eker Fabrikas yapm bitmi, bugn iletmeye alacakt. Fabrika alan, yneticiler, iiler, zel bankalarn kurduu Anadolu eker Fabrikalar T.A..'nin temsilcileri, pancar reticileri ve Eskiehirlilerle doluydu. Babakan bekliyorlard. Binlerce kyl eker pancar retimine dnmt. Cepleri para grecekti. Fabrikann 1.200 iisi vard. Bu da drt kiilik aile hesabyla 4.800 kii ediyordu. eker fabrikas yan ilere de yol aacak, Eskiehir'de isiz kalmayacakt. Her yeni fabrika gibi Eskiehir eker Fabrikas da, ayhanesi,

lokantas, misafirhanesi, konferans salonu, spor alanlar ile bir kltr ve sosyal hareketlilik merkezi olacak, Halkevi ile uyumlu alacakt. Ankara ve istanbul'dan zel trenler kaldrlmt. Birok davetli geliyordu. Ankara'dan beklenen tren geldi. Trenler eker fabrikasnn nnde durdular. Babakan alklar arasnda trenden indi. Son konumay yapt, zetle dedi ki: nc Blm 495 "Sanayide geri kalm memleketler sanayi kurmaya giritikleri zaman, ileri memleketler onlara glerler. Bir memlekette sanayi kurmak, heves edildii kadar kolay deildir. Tekilat ister, sermaye ister. En hevesliler iki yllk zorluk karsnda giriimlerinden cayarlar. Sanayide geri kalm memlekeder bu glkler yznden byk sanayi kuramamlardr. Bu fabrika alt ayda kuruldu. Byle byk bir kurumu alt ayda

kurarak tekilat kuvvetimiz bakmndan iyi bir snav vermi olduk. eker fabrikas byk sanayidendir. Bunu baarmak gelecek iin mit veren bir rnektir. Milletler ailesi iinde layk olduu mevkii tutmak iin mutlaka sanayii kurmak gereklidir" Tren sona erince bu en byk eker fabrikas, mdrn iaretiyle almaya balad. Silolanm pancarlar oluklardan su yardmyla grleyerek aktlar. Bu tozlu toprakl yumrular eitli aamalardan geip ykanacak, paralanacak, kaynatlacak, sonunda stbeyaz eker olacaklard. 496 nc Blm Yeni Trkiye'nin nasl bir maddi miras devrald sras geldike belirtildi, zetlersek: Kurulan yeni devlet yaklak 12 milyon nfuslu, ilkel bir kyl devletidir. Orta sanayi sfra yakn, ar sanayi sfr. eker ve yolsuzluk yznden un dardan getirtiliyor. Madenlerin byk ounluu, limanlar ve demiryollar yabanclarn elinde.
399

153 ortaokul ve lise, medrese uzants bir niversite var. Halkn sadece % 7'si okur-yazar. Kadnlarda bu oran binde 4, yani sfra yakn. Okul ama gelmi ocuklarn yalnz drtte biri okula gidebiliyor. Ortaokullarda sadece 543, liselerde 230 kz renci okuyor. Ekonomik bakmdan yar smrge. Kapitlasyonlar sryor. Altyap yetersiz. Bilim hayat ve dncesi yok saylacak dzeyde. Anadolu aratrmayan, dnya bilimlerine yer vermeyen, sadece eskilerin sylediklerini aktaran medreselerin elinde. Kanunlar an ok gerisinde. Kadnlarn ilke olarak hibir sosyal hayatlar ve haklar yok. Bir gn kadnlarn da erkeklerle eit haklara sahip olacaklarn, avukatlk, hkimlik, profesrlk, milletvekillii, atletizm yapabileceklerini hayal etmek bile zor. Ne seme haklar bulunuyor,

ne seilme. Yani vatanda saylmyorlar. lke neredeyse btnyle ve birok alanda ortaa yayor. Osmanldan kalan, hibir ie yaramam bor maliyenin belini bkecek. Salk sorunlar can yakyor. Devletin elindeki doktor says 337. Krk ksur bin ky var. Ebe says 200 bile deil. Nfusun milyonu trahomlu. Verem, frengi, stma yaygn. Bebeklerde lm oran % 60' ayor. te Cumhuriyet byle bir miras devralmt, ilk on yl iinde bir byk isyan (eyh Sait isyan), irili ufakl atmalar, iki ksmi seferberlik ve byk dnya krizini yaad. Kck btesiyle yetindi, borcun yaratt belalar bildii iin bor almad. Bamszla kl kadar aykr bir anlama yapmad, hibir lkeye ve irkete ayrcalk tanmad. Denk bte ilkesini iddetle korudu. Ak diplomasi

yrtt. Btn komular ile dost oldu. Yurtta ve cihanda bar ilkesinden ayrlmad. Milletler Cemiyetine ancak davet edilince girdi. Saygnl nedeniyle Milletler Cemiyeti Konseyi'ne ye seildi. Balantszln korudu. nc Blm 497 Buna karlk ortalama % 10 kalknma hzm yakalad. Sanayileme hz bunun iki misli olacaktr. Neler yapldn okudunuz. Bundan sonraki be yl yalnz nemli olaylar belirterek anlatmaya alacam. Tabii hep geerli belgelere dayanarak. Cumhuriyetin Gazi M. Kemal Atatrk dneminin sona ermesine be yl kalmt. Cumhuriyet, dalar delerek, uurumlar ve nehirleri aarak hi durmadan gelecee yryordu Yl: 1934 1 Ocak 1934-31 Aralk 1934 8 OCAK gn iktisat Bakan Celal Bayar btn gazetelerin temsilcilerini kabul etti.
400

Memleketin sadace tarm rnleri ve hammadde lkesi olarak kalamayacan, mutlaka sanayilemesi gerektiini belirterek, 5 yllk sanayi plannn esaslarn zetledi. Kurulucak fabrikalar ve iletmeleri, iletilecek madenleri, altrlacak iilerin saylarn ve kaa mal olacaklarn aklad. Yeri belirlenmi fabrikalarn adlarn verdi. En byk fabrika Kayseri'de kurulacakt. Sanayileme iin gerekli mhendis ve teknisyenler yurtdnda yetitirilecekti. Bugne kadar gnderilenlere bu yl 50 renci daha ekleniyordu. Gazetecilerin aklanan byk program karsndaki sevinli ve akn hallerine iinden keyifle gld. ESK Yunanistan Babakan Venizelos 12 Ocak 1934 gn, Oslo'daki Nobel dl Komitesi Bakanlna bir yazyla bavuruda bulundu: "Bay Bakan

Yedi asra yakn bir sre zarfnda Yakn Dou ve Orta Avrupa'nn byk bir ksm kanl mcadelelere sahne olmutur... Mustafa Kemal Paa'nn mhasmlarna kar yapt milli harektn galibiyetle sonulanmasn mteakip 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas, bu istikrarsz duruma son verdi. Bir milletin hayatnda bu kadar ksa bir sre iinde bylesine kkl bir deiim nadir vuku bulmutur. Teokratik bir rejim iinde yaayan, din ile hukuk kavramlarnn birbirine kart kme yolundaki bir imparatorluun yerini g ve hayat dolu modern ve milli bir devlet almtr. Byk devrimci Mustafa Kemal Paa'nn balatt hzla, mutlakiyetl sultanlar rejimi yklm ve gerekten laik bir devlet kurul* nc Blm 499 mutun Millet tmyle ada uygarlklarn nnde yer almak iin

I evk ile ilerleme yolunda bir

atlm yapmtr* Bar takviye hareketi, yeni ve sekin Trk DevletVne bugnk grntsn veren tm i reform hareketleriyle birlikte yrmtr. Trkiye yabanc unsurlarla meskn vilayetlerini terk etmek hususunda tereddt etmemi ve antlamalarda belirtildii zere kendi milli snrlar ile samimi ekilde iktifa ederek Yakn Douda barn gerek bir savunucusu olmutur. Kanl mcadeleler nedeni ile uzun yllar Trkiye ile dman durumunda kalan biz Yunanllar, Osmanl mparatorluunun yerini alan bu lkede vuku bulan bu kkl deiikliin etkilerini duyan ilk kimseler olduk. Anadolu faciasnn hemen akabinde kendini yenileyen Trkiye'ye bir anlama frsat grerek elimizi uzattk. O,

bu uzanan eli samimiyetle kabul etti. Ciddi anlamazlklarla ayrlm olan milletlerle samimi bir bar rnei veren bu yaknlamadan sadece, iki lke iin olduu kadar Yakn Dou bar iin de yararl sonular domutur. Barn borlu olduu bu kymetli katknn sahibi kimse Trkiye Cumhurbakan Mustafa Kemal Paadr. Bu nedenle 1930 ylnda anan Hkmet Bakan sfat ile ben Trk-Yunan Pakt'nn imzas /e Yakn Douda bara doru yeni bir devir balarken, Mustafa Kemal Paa'y Yksek Nobel Bar dl iin aday gstermekle eef kazanrm. stn sayglarmn kabuln rica ederim, Bay Bakan. E.K. Venizelos" Eski ^yk dman, tandka hayran olduu Gazi'yi bar dlne aday gsteriyordu. Kurulda olsa her' aide bu dln verilmesi
401

iin ok mcadele ederdi. Olay, 'byk insan, dmannn bile bakln kabul ettii insandr' zdeyii iin tam bir rnekti. GAZ'ye Krehir retmenleri bir ikyet mektubu yollamlar, birka aydan beri aylklarn alamadklarn bildirmilerdi. M. Necati Bey'in lmnden sonra bu konuda ilgililer gevemilerdi demek ki. Gazi'nin akam yemeine misafirleri vard. Eitim Bakan Hikmet Bey'i de ard. Kar yayordu. Bakann arabas ankaya yo500 nc Blm kuunu olduka zor trmand. Gazi yemein sonuna doru retmenlerin ikyetini at. Hikmet Bey durumu idare etmeye yneldi, sanki birka aydan beri kar varm gibi, "Havalar k, belki de onun iin postalar ilememitir" diyerek aylklar geciktirenleri korumak gafletinde bulundu. Gazi dehetli ierledi:

"Yaa, demek kn kuatmas altndayz. Demek onun iin retmenler birka aydr aylk alamyor, sonunda bana bavurmak zorunda kalyorlar. O halde imdi kalkar gider, hem yolu aarz, hem Krehir'de retmenlerin dertlerini yakndan dinleriz." Yavere "Yola kyoruz" dedi. 31 Ocak 1934 gece yars otomobillerle yola kld. Misafirlerden bazlarn ve Genel Sekreter Ruen Eref naydn' da birlikte gtrd. Bir ara sis yznden yolu kaybettiler. Bir koy kahvesine snarak sobay yaktrp sndlar. Tekrar yola ktlar. Btn otomobiller yolda iki kez kara sapland. Ancak saat 17.00'de Krehir'e gelebildiler. Gazi btn retmenleri ard. Hepsini dinledi. Tabii hepsinin aylklar tkr tkr denmiti. Kusurlular unutamayacaklar f| biimde azarladktan sonra dedi ki:

"Herkesten ve her eyden nce retmenlerin aylklar verilecek, retmenlerin deerini, nemini anlamayann aramzda yeri yoktur." retmenlere "ocuklarnza hayatla ilgili birok kk beceriler, el ileri retin" dedi, "..ilkokulu, ortaokulu bitiren bir erkek ocuumuz hayatla ilgili pratik eyler, bir eyleri onarmay bilsin, kzlar dikmeyi, yama yapmay, rmeyi, dme dikmeyi rensinler." f retmenler gururla "retiyoruz" dediler. "Gzel. Teekkr ederim." retmenlerin sorununu zmt. rahatl ile Krehir'den ayrld. Karl havada zorlukla saat 21.30'da Yerky istasyonuna gelebildiler. Hava ok souktu. Geceyi kr hatta ekilmi bir vagonda geirdiler. Gazi Ankara'ya dnmek istemedi. "Buraya kadar gelmiken Yozgat'a gidelim" dedi. Vali eski Kuva-y Milliyecilerden Bekir

Sami Baran'd. Valiye haber verildi. Yozgat Gazi'yi karlamaya hazrland. ehir bayraklarla sslenirken, Vali Yerky-Yozgat arasndaki karl-buzlu yolu atrd. Kendi de Yerky'e geldi. Kafileyi Yozgat'a girmeden atllar karlad. Yozgat'ta binlerce insan yaan nc Blm 501 karn altnda bekliyordu. Gazi'ye byk sevgi gsterdiler. Gazi halkn hatrn sordu, Valilii, Orduevini, Halkevini, Belediyeyi ziyaret etti. Sonra lisede derslere girdi. Her yerde dinliyor ve konuuyordu. Geceyi Yozgat'ta geirdi. Ge saatlerde kadar Yozgat yneticilerini dinledi ve dncelerini aklad. Yerky'de zel tren bekliyordu. Sabah Yerky'e gelip Kayseri'ye hareket ettiler. Kayseri'de mzeyi, Mimar Sinan Camisi'ni, Talas' ve Uak Fabrikasn ziyaret etti. Fabrika avc uaklar yapmna balamt.

Bu gelime Gazi'ye ve beraberindekilere heyecan verdi. Trkiye uak yapmnda -birka byk lke dnda dnyann ilk lkelerinden biri oluyordu. Kayseri'den Nide'ye, oradan Konya'ya getiler. 7 ubatta Ankara'ya dndler. Trenle karlandlar. K GN sonra Atina'da ev sahibi Yunanistan, Trkiye, Romanya, Yugoslavya Dileri Bakanlar biraraya geldiler. Uzun sren n almalar sonulanmt. Byk bir trenle Balkan Pakt (anlamas) imzaland. Yunanistan Dileri Bakan Maksimos, Romanya Dileri Bakan Titulesko, Yugoslavya Dileri Bakan Yevti bir telgrafla Gazi'ye sayglarn sundular, Gazi de Dileri Bakanlarn kutlad. Balkanlarda sava iin anlama olurdu. lk kez Balkan Pakt ile Balkanlarda bir bar anlamas imzalanyordu. Anlama Arnavutluk
4 0 18

ve Bulgaristan'n katlmna da ak tutulmutu. 23 UBAT 1934 gn Halkevlerinin ikinci kurulu yldnm Ankara Halkevi'nde kutland. Salon, localar, balkon dolmutu* Salona giremeyelerin konumalar dinlemesi iin yan kaplar ak brakld. Necip Ali Bey ile Babakan ismet Paa konutular. Babakan Halkevlerine bugn 24 Halkevi daha katldn mjdeledi. Buralarda bayram vard. Halkevi says 80'e kmt; Yalnz illerde deil Bafra, Alanya, nebolu, Urla, Nazilli, Milas, Mudanya, Bergama Kula, Silvan, nye, rgp, demi gibi ilelerde de Halkevleri alyordu. zetle dedi ki: 502 nc Blm "Halkevlerine yn gsteren dnce yurtseverliktir. Halkevleri btn vatandalarn ortak maldr. Herkes burada biraraya gelerek vatann gelecei iin programlar gelitirecektir. Yeni Trklerin bilim,
402

kltr ve spor erevesinde yetitirilmesine alyoruz" 1933 ylnda Halkevlerinde 1.663 toplant yaplm, bu toplantlara 500.569 kii katlmt. 915 konferans, 373 konser, 511 temsil verilmi, bunlar da 478.837 kii izlemiti. Kitaplklarda toplam kitap says 60.0001 amt. Kitaplklardan yararlananlarn says 150.000'i geiyordu. Szck, atasz, masal, halk mzii, halk danslar, halk iirleri, halk hikyeleri, yerel meslek terimleri derlenmekteydi. Amatrler iin tiyatro kurslar almt. Birok byk sanat bu kurslarda yetiecekti.. Trkiye tarihi boyunca byle bir canll hi yaamamt. Gazi treni radyodan dinledi. te hayalini kurduu halk eitim kurumu buydu. Dr. Reit Galip Bey'i sevgiyle and. zlemiti. DR. RET GALP BEY hasta yatyordu. Hastaln grip sanyordu. Nedense atei bir trl dmyordu.
403

Raflar kitaplarla dolu alma odasna tatmt yatan. Doktor arkadalar yataktan kmasna izin vermedikleri iin yatt yerde kitap okuyor, not alyordu. Baz stanbul doktorlarnn hastaln renip de geleceklerini renince yeni bir yorgan aldrd. Yorgandan artan son parasn da yardm isteyen bir renciye yollad. Gazi doktorun hasta olduunu duyunca hemen Ruen Eref Bey'i evine yollamt. Ruen Eref Bey dnte doktorun "Bir eyim yok, grip, birka gnde geer" dediini, 'sayglarn sunduunu' syledi. Biroklar gibi Gazi ve evresi de doktoru grip sand* Ankara'daki arkadalaryla stanbul'dan gelen arkadalar Dr. Reit Galip Bey'i birlikte muayene ettiler. Doktor zatrreeydi. Ate 40't.

nc Blm 503 Nabz 170. Ge kalnmt. Cierleri ve bedeni ancak iki gn dayanabildi. Kitaplarnn arasnda, arkasnda unutulmaz eserler brakp bir namus ant olarak 5 Mart 1934 sabaha kar sonsuzlua kart. Cenazesi ok kalabalk oldu. Cumhurbakan cenaze trenine Genel Sekreter Ruen Eref Bey'i, Afet Hanm' ve Bayaveri Celal Bey'i yollad. ok zlmt. Namaz Hacbayram'da klnd. Herkes gelmiti. Cenaze alaynn ba Shhiye meydanndayken sonu daha camideydi. Tabutu eller zerinde tand. Yzlerce elenk tabutunun nnde gidiyordu. Cebeci'de topraa verildi. Hemen ertesi gn Ankara Halkevi'nde Dr. Reit Galip Bey iin byk bir anma treni dzenlendi. HUKUK MEKTEBNDE nklap Tarihi krssnn ilk dersini 20 Mart gn Babakan smet Paa verecekti. Salon davetliler, retim yeleri ve rencilerle doluydu. smet
404

Paa her zamanki gibi zenli giyinmiti. Mektep mdrnn daveti zerine alklar arasnda krsye geldi. Milli Mcadele'nin ve devrimler tarihinin ikinci adam, ilk dersi vermeye balad: "Hanmlar, efendiler! Trk milletinin iinde yaadmz ve devam etmekte olan inklab, yabanc istilasna ve Osmanl dzenine kar ifte cepheli bir sava ile balamtr." Milli Mcadele'nin hem bir kurtulu sava, hem Osmanl dzenine kar bir ihtilal olduunu vurgulad. Osmanl dzeni e Trk devriminin zelliklerini aklayarak u gerei belirtti: "Trk inklabnn hamleleri, Osmanl slahat ve hatta ihtilal harekelerinin devam ve tekml deildir." Trk devriminin amacn da yle anlatt: "Trk milleti olarak var olmak ve byk insanlk ailesi iinde yksek bir cemiyet olarak yaamak."

Uzunca sren ve ok dikkatle izlenen konumasn Gazi'yi saygyla anarak bitirdi. Krsden alklar arasnda indi. Birok insan, iinde yaadklar devrimin nemini, anlamn, bykln daha iyi anlad. 504 nc Blm ARNAVUTLUK Cumhurbakan Zogo'nun 1928'de cumhuriyet rejimine son verip kendini kral ilan etmesi, Cumhuriyet ynetimini kzdrm, Tiran'daki Trk Elisi geri arlm, 1934 ylna kadar yeni bir eli gnderilmemiti. Bu kadar kaytszln yeterli ceza olduu dnlerek bir eli gnderilmesine, Trk-Arnavut ilikilerin yeniden kurulmasna karar verildi. talyan tehlikesi dolaysyla Arnavutluk'un ciddi bir dosta ihtiyac vard. Dileri Bakanlnn nerdii adlar Gazi beenmedi. Sonunda Cumhurbakanl Genel Sekreteri Ruen Eref naydn'n Tiran Elisi olmasna karar verildi.
404a

1 Nisan gn, gitmeden nce, Ruen Eref naydn' kabul etti. Krala szl olarak aktarlacak mesaj yazdrd. Tutumu hakknda da eitli tavsiyelerde bulundu. talya iin u talimat verdi: talya aleyhinde bulunulmayacak ama lehinde de konuulmayacaktr. vglere katlnmayacak, nemsemez, umursamaz davranlacaktr. Cumhurbakanl Genel Sekreterliine Hasan Rza Soyak, zel Kalem Mdrlne Sreyya Anderiman getirildi. RAN AHI Rza Pehlevi'nin Haziran aynda Trkiye'ye gelecei kesinlemiti. Gazi ah iin byk bir program dzenlenmesini ve hazrlk yaplmasn emretti. ran'la ilgili ciddi kitaplar okuyarak kendini de hazrlamaya balad. ki komu devlet tarih boyunca dmanca ilikiler iinde yaamlard. Bu dmanlk Ar ayaklanmalar srasnda da yaanmt. Dmanl kalc bir dostlua evirmek istiyordu. <
404b

ah iin Halkevinin ikinci katndaki bir blmn zel olarak denip hazrlanmasn emretti. Ykl bir askeri program yaplmt. Beendi. Ama ah'la birlikte ziyaret edecekleri birlikleri, bir aksaklk olmamas iin nceden denetlemeyi gerekli grd. Bu amala 7 Nisan akam trenle Ankara'dan ayrld. Uak'taki topu alayndan balayarak ziyaret edecekleri btn askeri birlikleri denetledi. 16 Nisan akam Ankara'ya geldi. Gazi ile birlikte youn programa katlanlar bitik dnmlerdi. O hi yorulmam gibiydi. Oysa hi dinlenmemi, 18 birlii denetlemi, iki de baloya katlmt* nc Blm 505 BAKANLAR KURULU 5 yllk sanayi plann ve ekleri olan raporlar 11 Nisan 1934 gn onaylad. Bakanlar Kurulu karan 19 maddeydi. Plan Smerbank Genel Mdrlne yazlan 17 Nisan tarihli
405 406

gizli bir emirle yrrle konuldu. Hi vakit yitirilmeden uygulanmasna geildi. BUGNLERDE nemli bir olay oldu. ki uak filosu Yeilky havaalannda, 24 Nisan 1934 sabah erkenden uua hazr beklemekteydi. Teknisyenler gnler nce uaklarn bakmn yapmlard. Komutan olaslklara gre gerekli son emirleri verdi, 'hayrl bir uu' diledi. Pilotlar ift kanatl, tek kiilik uaklarna kotular. Bindiler. Motorlar altrdlar. Grevli iaret vererek uaklar srayla pist bana ald. Uaklar ardarda utular. Havada dnerek btn uaklarn umasn beklediler. nceden kararlatrlan dzene girdiler ve Karadeniz'e doru yol almaya baladlar. Hedef Moskova havaalanyd. Koyu lavicert Karadeniz altlarnda rpmyordu. Birbirlerinden ayrlmadan ilerliyor, gerektike basit

iaretlerle konuabiliyorlard. nce Odesa'da, sonra Sivastopol havaalannda mola vererek benzin aldlar. Hi dinlenmeden Moskova'ya yneldiler. Rzgra kapldlar, kaln bulutlara girip ktlar, yamur yediler. Ara havaalanlarna inerek benzin alp utular. Moskova'ya yaklamlard. Gn batmak zereydi. ki Rus ua yol gsterdi. Toplam 12 saat, 1.800 km. umulard, nceden planlanan saatte, sraya girerek szlp ardarda Moskova havaalanna indiler. Trenle karlandlar. Bu Trk askeri uaklarnn ilk uzun ve yurtd uuuydu. Rus pilotlar meslektalarn ok scak karladlar. Bu kk uaklarla yaplabilecek en zor uuu baaryla gerekletirmilerdi. Kucaklayarak kutladlar. Gazi'nin, smet Paa'nn, Genelkurmay Bakannn, Milli Savunma
4

Bakannn, havaclarn, olayfbilenlerin akl btn gn buolayda kalmt. Moskova Bykelilii uaklarn esenlikle Moskova'ya vardn bildirince hepsi rahatladlar. * 506 nc Blm GAZ Trk-ran dostluunu balatmak, kalc klmak iin ah Rza Pehlevi'nin erefine, kardelii ileyecek bir Trk operas besteletmeyi ve sahneletmeyi dnd. ranl byk air Firdevsi'nin ehnamesinden yararlanarak Trkran kardeliini i ileyen bir hikye tasarlad. Mnir Hayri Egeliye anlatt. Yazmasn istedi. Operann ad z Soy olacakt. Besteci iin Cevat Memduh Altar'a dant. Cevat Memduh Bey Adnan Saygun'u tavsiye etti. Adnan Saygun devlet bursu ile yurtdna gitmi, iki yl nce dnmt. Emekliye ayrlan Zeki Bey'in yerine senfoni
406

orkestrasnn efliini yapyordu. Gazi'nin isteini renen Adnan Bey ok korktu. Pek az zaman vard ve hangi solistler, hangi koro, hangi ynetmenle bu opera sergilenebilirdi? Metin de ok uzundu. 3 perde 12 tabloydu. Dostlar destek verdiler: 3 Aanan baygun Baarrsn Adnan! Dn, ilk Trk opera eseri olacak! Her ilk sancl olur. Haydi!" Pek az uyuyarak almaya balad. Mnir Hayri Egeli nemli bir sanat deildi, opera konusunda hi deneyi, bilgisi yoktu ama pratik, ibilir, cesur bir adamd.l Eserin ynetmenliini stlendi. Bylece ilk opera ynetmeni oldu. Bu i iin uygun bir orkestra kurulmasn salad. Solistler iin yurtdnda an renimi grm ya da operaya yatkn sanatlar bulundu: Nurullah Takran, Nimet Vahit Hanm ve Semiha Berksoy.

Bale iin Musiki Muallim Mektebi rencilerinden yararlanlacakt, koro Musiki Muallim Mektebi rencileri ile Ankara'daki okullardan derlenen sesi gzel rencilerden kurulacakt. Dans ve koreografi iin Selma ve Azade Selim Srr Hanmlar, koro iin Gazi Eitim Enstits mzik retmenleri Halil Bedii Ynetken ve Mediha Adnan seildiler. Halkevi'nde almalar balad. * 3 MAYIS 1934 gn havaclkla ilgili nemli bir olay daha yaand. Kayseri uak fabrikasnda tek kanatl alt avc uan yapm nc Blm 507 sonulanm, ak arazide deneme uular yaplmt. Deneme pilotlar uaklar ok beenmilerdi. Bu gzel uaklardan biri daha uzun bir deneme uuu iin Kayseri havaalanndan kk bir trenle havaland. Uak, ehir zerinde bir tur attktan ve kanatlarn sallayarak havaalannda kileri selamladktan sonra Ankara'ya yneldi. Motor tkr tkr alyor,
4061

uak her komuta nnda yant veriyordu. 45 dakikalk bir uutan sonra ufukta Ankara grnd. iftlik bir byk orman olmutu. Alalarak alana yaklat. Alanda bekleyenleri gryordu. Hangarlara bayraklar aslmt. Trenle karlacakt elbette. Gelen k Trk yapm avc uayd. Yumuaka alana indi, pistte ilerledi, kalabaln bekledii yere yaklap durdu. Uan gvdesinde krmz-beyaz bir drtgen, kuyruunda ay-yldz iareti vard. Kalabalk ua ve pilotu alklamaya balad. Uaktan inince bir havac binba sevgiyle kucaklad ve sordu: "Ua nasl buldun?" "Harika/' | Bu tip uaklarn yapmna devam edilecek, yurdna da satlacaklard. 20 MAYIS 1934 Pazar gn Kayseri istasyonu yine tklm tklmd. Babakan ve beraberindeki heyeti bekliyorlard. 5 yllk sanayi

plannn ilk eseri Kayseri kombinasnn temeli atlacakt bugn. Tren zamannda geldi. Babakan alklarla karland. Bu byk sanayi kuruluu iin ehir olarak Kayseri'nin seilmesi dolaysyla hkmete minnettardlar. Fabrika iin ehirle istasyon arasndaki geni arazi seilmiti. Temel atma treni iin oraya kadar yrye yrye 10. Yl Mar sylenerek gidildi. Havada Babakan ve temel atma treni erefine iki avc ua uuyordu. Smerbank, fabrikann yapm iin mhendis evket Torgut'u grevlendirmiti. smet Paa yrrken evket Bey e sordu:

"Bu fabrikay ne kadar zamanda yapabilirsin?" "On sekiz ayda." "Burann k sert ve uzundur. Kn inaat durmaz m?"
508 nc Blm "Ben yapm programn bunu dikkate alarak hazrladm. Fabrikann bir an nce almasnn ne kadar nemli olduunun farkndaym.

Her saniyeden yararlanacam. Makinelerin erken getirilip yerletirilmesini salayacam." "Teekkr ederim" Devlet, ilk byk, sivil fabrikasn kuruyordu. Ama kr deil, sosyal bir devlete zg zenler, dikkatler ve lklerdi. Sanayilemeyi balatmak, pamuu yurtiinde deerlendirmek, i alan amak, iktisat hareketlendirmek, i retimle ithalat azaltmak, alanlara btn sanayicilere rnek olacak biimde iyi bir hayat dzeyi salamakt. Buras hem iplik, hem bez dokuma fabrikasyd. 33 bin i ve binden fazla dokuma tezgh bulunacakt. htiyac olan enerjiyi kendi retecek, fabrikada imdilik 1.500 ii, 200 memur alacakt* Bu say vardiya allrsa katna kacakt. Bu, aileleri ile birlikte en az yedi bin kii demekti. Hepsi insanca yaayacak, ocuklar okula gidecek, doumu ebe yapacak, hastaya parasz baklacak ve ila verilecekti.

Devlet sadece fabrika yapmakla yetinmeyecekti. i ve memurlar iin lojman, bekr evi, revir, okul, gazino, yemekhane, spor alanlar ve misafirhane de yapacakt. Cumhuriyet, btn Anadolu ehirleri gibi bir ortaa ehri olan Kayseri'yi aa ayordu. Rusya'ya 70 usta ve teknisyen staja yollanmt. Nazilli'de alacak kombina iin de 60 usta ve teknisyen, 10 stajyer mhendis yollanacakt. Kombinann alna hazrlk olarak Kayseri'de bir Dokuma Okulu kurulacakt. Her ey birbiriyle uyumlu gtrlyordu. smet Paa ksa bir konuma ile fabrikann zelliklerini belirtti. zetle dedi ki: "Byk sanayii kurmak iin derli toplu bir program halinde faaliyete yeni balam bulunuyoruz. Bugn temelini atmakla sevindiimiz eser, elde bulunan byk sanayi programnn bir parasdr... mit ederim ki gelecek, byk sanayi programnn ilk eserinin

kurulduu bu gn, memnunlukla ve bu toplantmz zevkle hatrlayacaktr." Hayr dileyerek temele ilk harc koydu. nc Blm 509 IRAN AHI 11 Haziran 1934 gn geni maiyeti ile Grbulak kapsndan Trkiye'ye girdi. KarsErzurum-Bayburt-Gmhane yoluyla Trabzon'a geldi. ah iin bile ne kadar zordu Trkiye'de yolculuk. Zavall Anadolu bu zorluu yzyllardr yayordu. Trabzon'dan Yavuz zrhlsyla Samsun'a, Samsun'dan trenle Ankara'ya geldi. Gazi tarafndan ve byk bir trenle karland. ah'n kalmas iin Halkevinin ikinci katndaki bir blm zel olarak hazrlanmt. Trkiye'nin ah'l gnleri balamt. Ziyaretler, ziyafetler, geziler, gsteriler, trenler birbirini izleyecekti. BU ARADA TBMM skn (yerleme) Kanununu 14 Haziran
4 07

1934'te kabul etmiti. Trkiye'ye gler ve snmalar sryordu. Kanun, ileri Bakan kr Kaya'nn aklamasna gre, 'dil, uygarla girme, g, yerleme ve topraklandrma' sorunlarna zm getirmek iin dzenlenmiti. "Yasaya gre, airetlere tzel kiilik tannmayacakt. Airet reislii , aal, eyhlii ve bunlara bal her trl rgt ve kurulular kaldrlyordu. Onlara ait kaytl, kaytsz btn tanmazlar devlete geecek, devlet bunlar diledii biimde databilecekti. Airetlerde reislik, aalk ve eyhlik yapm olanlar ile yapmak isteyenler, Bakanlar Kurulu karar ile aileleriyle birlikte baka yerlere grleceklerdi. Baz blgeler yerleime kapanacakt. Bu yasak blgelere ancak ileri Bakanlnn izni ile yerleilebilecekti. Sz konusu skn Yasas yrrle girdikten sonra Dersim ve civar, anlamazlklara yol almamas iin yeni yerlemelere kapand,

yasak blge ilan edildi." Bu kanun beylik/aalk dzeninin, silahsz, kansz bir biimde sona erdirilmesinde nemli bir aamayd. Kanunun Doulu yurttalar da memnun edecei mit ediliyordu. 19 HAZRAN 1934 gn saat 15.30'da Ankara Halkevi salonu
4 08

Cumhuriyet yneticileri ile doluydu. Herkes resmi giyinmiti. Orkestra yerini almt. Oz Soy operas 15.45'te balayacakt. Gazi ve ah balama saatine birka dakika kala byk locaya girdiler. Herkes ayaa kalkarak Gazi'yi ve misafirini alklad. Son zil ald. Iklar ar ar snd, z Soy operas balad. Gazi daha
510 nc Blm z Soy
Dnta 3 PM* U Tablo. MOnlr Hayrl Arnet Adnan ftl#li2_ bdMM Ko o m i . i I h t v i y*y! tadaf fcayalfyte Kreaat Cato BA> Hytti Dut e icfosrsfi: Selaa vc Atade Selini Srr SMoe: Dekor ve kcsltnl*r: KaaJ Mtu>ul - Gelip Koro i d a r e s i : Mualllss Halil Bedl, M-dtba Adnan. K o r o : Ankara K* ise&l > Kr ortameklebi |Sp Bedeo TerWr*t EneUtfleO,,laleb< *l
,

Kondun: evkti. 8ufl5r : '..Enver Keetp

** . . ....... JW m nce provay izlemi olduu iin bu ilk operay i rahatl ile izleyecekti. Provadan sonra sanatlar kutlam, dncesini yle aklamt: "Bu bir devrim hareketidir!" Beste gzel, oynan zenliydi. Elden gelen yaplmt. Adnan Saygun ve Necil Kzm Akses'ten iki kk opera daha istedi: "Durmayn, yeni eserler yazn! Araylarnz srdrn ama vakit geirmeden eserler de verin!" z Soy perde ve tablo sonlarnda alklanarak zevkle izleniyordu. nc perdenin son tablosunda, birbirini kaybetmi iki karde Tur ile ra (Trkiye ile ran), eitli servenlerden sonra buluacaklardr. Finalde babalar sordu: "Peki ama ben Tur ile ra' gremiyorum, nerededirler?" f Hikyeyi sunan Ozan, ne geldi, Cumhurbakanl locasnda oturan Gazi'yi ve ah' gsterdi:

"te Tur, ite ra. Her Trk bir Tur, her ranl bir ra'tr* Bir alk kasrgas patlad. ah heyecan iinde Gazi'ye dnd ellerine sarld: Uc Blm 51!

"Menim kardam!"

Gazi ve ah'tan sonra sanatlar da uzun uzun alkland. lk Trk operas domutu. Mziin, konunun, oynayn, danslarn ve dekorlarn verdii stn zevk yannda sonutaki srpriz ok etkili oldu. O dostluk heyecan ile Halkevinden klp Dileri Bakanlna gidildi. Arada var olan btn przler giderildi. Yzyllar srm olan dmanlk bozulmaz bir dostlua dnmt.
409

KADRO dergisinin 30. saysnda evket Sreyya'nn bir makalesi kt. eker fabrikalar, eker fiyatlar, devletin verdii destek gibi konular tartlyordu, iktisat Vekili Celal Bayar Avusturya'dan Dr. Mikusch adnda bir uzman arm ve bir rapor istemiti. evket Sreyya Bey Dr. Mikusch'un eker uzman da, tarmc da olmadn, sadece eker sanayii alannda da alm bir istatistiki olduunu aklyor, verdii raporun yetersizliini belirtiyordu. Bu yaz nce Celal Bayar' zor duruma drd. Recep Peker ve baz parti yneticileri derginin 'partinin iktisadi siyasetini baltalad' dncesindeydiler. Bunlar da Celal Bayar'a katldlar, ikyetlerini Gazi'ye ilettiler. Dergiye alan sava srecekti. * GAZ ile ah sabah Ankara'dan ayrlmlard. Eskiehir'deki Havaclk Okulunu gezerlerken TBMM nemli bir kanunu grp kabul etti.
409

15 maddelik kanun Soyad Kanunu adn tayordu. Trkler eskiden beri soyad kullanrlard. Bu gzel tre ehirlerde unutulup gitmi, yalnz kylerde kalmt. Karalarn ya da Karagillerin Ali gibi. ehirlerde kimin kim olduu zor anlalyordu. Bu sakncay nlemek iin baz kurallar belirmiti ama yeterli deildi. Askerlikte subaylar ayrt edilmek iin adlarn ehirleriyle birlikte sylyorlard. Mesela Yzba Ahmet Kastamonu. Kanun bu kargaal, kuralszl sona erdiriyordu. Yurttalara soyad almas iin iki buuk yl sre tannmt. Birok kimse beklemeden soyad ald. Gazi'ye nasl bir soyad verilecei nemli bir sorundu. 512 nc Blm AH ok memnun kald programn sonuna gelmiti. 21 gndr Trkiye'deydi. Gazi ile birlikte birok ehir, birlik, okul, mze, kurum ve kurulu ziyaret etmi, erefine birok askeri

ve sivil gsteriler dzenlenmiti. Halktan byk sevgi grmt. Gazi ile protokol bir yana atp kueaklaarak vedalatlar. Dedi ki: "Douda senin bir kolordu kumandann vardr, unutma." iran'a dnmek zere salam bir Trk dostu ve Trkiye hayran olarak Ege vapuru ile Trabzon'a hareket etti. GAZ 8 Temmuzda Ankara'ya dnd. 21 gn frtna gibi gemiti. Bahede, iftlikte yryerek, ata binerek, kitap okuyarak dinlenmeye alt. Trk yazarlarn yeni romanlarn okudu. Kzlcahamam'n vgsn iitirdi. "Haydi Kzlcahamam'a gidelim, bir gn olsun ormanda, adrda kalalm" dedi. Yola ktlar. Gazi, Afet Hanm, Nuri Conker, Bayaver Celal Bey bir arabadayd. teki arabalarda ileri Bakan kr Kaya, Orgeneral Fahrettin Altay, Muhafz Birlii Komutan smail Hakk, Kl Ali

ve Salih Bozok Beyler, yaverler vard. Yol boyunca kyller, nasl duymularsa, yer yer toplanp yola kmlar, dallardan ardaklar, taklar yapmlard. Kazan kynde durmak zorunda kaldlar. renciler retmenleriyle birlikte yol kysna sralanmlard. Kadnl erkekli kyller bekliyorlard. Gazi halk selamlamak iin arabay durdurdu. Saygdan cesaret edip de yaklaan olmad. Gzel kyl elbisesi iinde yaz yzl bir kadn geldi: "Paam ho geldin. Senin iin yer hazrladk, ayran yaptk, insene." Gazi yolun uzun olduunu, her yerde durmann mmkn olmadn anlatt. Kadn Kazan kynn yeni seilmi muhtar Sat nc Blm 513 Hanm'd. Ayranlar otomobillere getirtti, herkese ikram etti. Konumas, tavr hepsinin dikkatini ekmiti. Kylleri, retmeni ve rencileri selamlayp Sat Hanm'a teekkr

ederek ayrldlar. Gazi, "te milletvekili olacak kadn. Adn, kyn kaydet Afet" dedi. Geceyi amlk'ta ormanda, adrlarda geirdiler, le yemeini Gerede'de Esentepe'de yediler. Boh'ya geldiler. Bolu batan baa bayraklarla donatlm, caddelere taklar yaplmt. Btn Bolu karlamaya kmt. Kyller bayramlk elbiselerini giymilerdi. Gazi halk selamlad, Valilii, Belediyeyi ziyaret etti. Akam yemei Bolu Halkevi'nde yenildi. Bolulular gece fener alay dzenlemilerdi. Gazi yanlarna indi, elencilerine katld. Sabah alklar iinde Bolu'dan ayrlnd. zmit'te trene binilerek stanbul'a gidildi. 20 Temmuzda Yalova'ya geldiler. KADRO dergisi yaym srdryordu ama dergiyi kapattrmak, yaz kadrosunu datmak isteyenler bo durmuyorlard. Bunlar kendilerinden biraz farkl dnenlere katlanamayan baz dar al particiler, yneticilerdi.
4 10

Konuyu byk bir incelikle sk sk Gazi'nin sofrasna, sohbetlerine tama ustaln gsterdiler. Konu Gazi iin sorun olmaya balad. IHTLER Hindenburg'un lmnden sonra, Meclis'ten bir yetki yasas kartarak hem Devlet Bakanln, hem Babakanl zerine ald, Fhrer oldu. Yasama ve yrtme erklerini elinde toplad. Yetki kararnn Meclis'ten gemesi iin 2/3 ounluk gerekiyordu. Bunu salamak iin 81 komnist milletvekili gzaltna alnd. Meclis SA'lar tarafndan kuatld. Baz sosyal demokrat milletvekilleri Meclis'e sokulmad. Btn yetkilerini Hitler'e devreden Meclis 4 yl tatile girdi. Tek kudret Hitler'di. 514 nc Blm Almanya, talya ve Japonya Milletler Cemiyeti yeliinden e

kilecekler, ayr bir blok oluturacaklard. Barometre frtna gsteriyordu. 16 TEMMUZ 1934'te ilk sttozu fabrikas Bursa'da almt. 8 Austos 1934'te MalatyaElaz arasndaki 118 km.lik demiryolu tamamlanmt. Lokomotifi bayraklar, defneler,itaflanlar ile ssl zel katar, alk yamuru altnda jElaz istasyonuna girdi. zel katarla yeni Bayndrlk Bakan Ali etinkaya da gelmiti. Ali etinkaya demiryolu siyasetine drt elle sarlacak, demiryolcularn ok sevdii bir Bakan olacakt. Bundan sonraki rya, bir kolla Elaz'dan Tatvan'a, bir kolla Diyarbakr'a ulamakt.
W NE MUUUTRK OCUUNA

"" m * * 13 Austos 1934'te 5 yllk sanayileme plan gereince i says 1.600 iden 9.000 ie karlan Bakrky bez fabrikas hizmete ald.

14 Austos 1934'te zmit birinci kt fabrikas ile Paabahe ie ve cam fabrikasnn temeli atld. 15 Austos 1934'te Zonguldak'ta kmr ykama fabrikas hizmete ald, antrasit fabrika snn temeli atld. zmit Kt Fabrikas nc Blm 51S krt, sparta'da glya fabrikalar iZonguldak Kok Fabrikas

letmeye ald. 19 Ekim 1934'te Turhal eker fabrikas hizmete ald. 33.500 ifti geimini pancardan salayacak, fabrikada 1.000'den fazla ii ve memur alacakt. Bu fabrikadan dorudan yararlanacak olanlar topluca 150.000 kii ediyordu. 20 Kasmda Konya Ereli'de ince bez fabrikasnn temeli atld. 15.000 i ve 250 tezghl bir fabrika olacak, 1.250 ii alacak, 4 milyon metre ince bez, patiska vb. dokuyacakt.

Sanayi programnn birinci 6 aynda bunlar gereklemiti. BU ARADA baka eyler de oluyordu: kinci Trk Dil Kurultay 18 Austos 1934 Cumartesi gn saat 14.00'te Dolmabahe Saray'nda topland. Toplant Gazi'nin gelmesi ve stiklal Mar'nn sylenmesiyle balad. Gazi btn toplantlar izledi. Gndem youndu. Birok bildiri sunulacakt. Bu kurultaya iki Sovyet, iki Alman Trkolog katlmt. ! Toplanty yeni Eitim Bakan Abidin zrien at. Kzm zalp Kurultay Bakanlna seildi. Samih Rfat ve Dr. Reit Galip Beyler iin sayg duruunda bulunuldu. Komisyonlar

seildi. Genel Sekreter brahim

Necmi Dilmen Trk diliyle ilgili olarak yaplan almalar anlatt. 129.792 szck fii toplandn, 150'den fazla dille ilgili yazma ve basma ana eserin tarandn ak 516 nc Blm lad. Tarama dergisi 1.300 sayfay ayordu. Hi durmadan alld anlalmaktayd. Yeni alma programn da aklad. Trk dili, dnya dilleriyle ilikileri, dil sorunlar hakknda bildiriler sunuldu. Dillerin geliim sreleri zerinde duruldu. Byk zorunluk olmadka btn terimlerin Trke kk ve eklerle yaplmas kararlatrld. Komisyonlardan gelen raporlar okundu. Seim yapld. Kurultay 23 Austos 1934 gn sona erdi.
411

Dilde sadeleme, terimleri Trkeletirme hzlanmt. Bu dnemde tasfiyeciler ne km, Gazi de bunlara destek vermiti. Tasfiyecilik birok kimseyi rahatsz ediyordu. Her konuda ll ve gereki olan Gazi'nin bu arl desteklemesi bu kimseleri artmaktayd. Marmara Kk'nde toplanmlard. Baz szckler tartlyordu. Tarihi Hseyin Namk Orkun Gazi'ye tasfiyecileri desteklemesinin nedenini sordu. Hseyin Namk Orkun'un nnde bardak ve bira iesi vard. Saygdan imiyordu. Gazi, "Buyrun, nce biranz iin" dedi. Hseyin Namk Orkun telala bardana biray doldurdu. Bira kabarp kprd, kpkler bardaktan tat. Gazi suskun bekliyordu. Bir zaman sonra kpkler snd, bardakta, zerinde birka kpk kabarcnn yzd bira kald. Dedi ki:

"Benim yaptm da bu ite. Dili kprtmek. Zamanla kpkler ya akar ya sner, yani arlklar, yanllklar, zevksizlikler gider, geride herkesin anlayarak, severek kullanaca gzel, duru, doru bir Trke, bir bilim ve sanat dili, Cumhuriyet Trkesi kalr. Anlatabildim mi? Yoksa dilimizi Trkeletirme ii ok uzun yllar srecek. Aydnlarmz alkanlklarndan koparmann kolay olmadn bilirsiniz. Bu nedenle hedefi byk tutuyorum. Merak etmeyin, Trke ok gemeden doal yatan bulup tertemiz akacaktr." GKEN'den Zehra'ya:
412

"Sevgili kardeim, Gazi Paa ilk soyadn bana verdi, Gken dedu imdi herkes bana Gken diyor Sana da tatilde geldiinde ya da bir mektup yazarak soyad verecektir, ingiltere'yi yadrgamam anlyorumJjjBen
Onc Blm 517

de Avusturya ve Fransa'da hep memleketimi, sizi zlemitim* Alp huzur bulacan mit ediyorum. Gazi Paa stanbul'da Florya'ya gitmi, denizini ve kumunu ok beenmi. Hayatnda denize girmemi. Galiba imdi girmek ve yzmek istiyor. stanbul belediyesinin Florya'da Gazi Paa iin deniz zerinde bir ev yaptracan duydum. Deniz zerinde ev nasl olur, anlamadm, soramadm da. Buy ilki Cumhuriyet Bayram da ok gzel oldu. Geit trenini biz de izledik. Ordumuzla iftihar ettik. zciler de ok baaryla getiler. Gazi Paa 1 Kasmda Meclisin son alma dnemini gzel bir konumayla at. Gnler dolu dolu geiyor. Her gn gzel olaylar oluyor, iyi haberler duyuluyor. Kk lk'den sz etmitim. Ufaklk civciv gibi komaya, ok
413

irin konumaya balad. Foks ile de iyi anlat, ikisi Gazi Paa'y ok gzel elendirip dinlendiriyorlar. Hepimiz gzel gzlerinden pyoruz? AFET HANIM merakla sordu: "Niye Gken? Havac m olacaksn? Hi sylememitin" Sabiha gld: "Hayr abla, havaclk aklmn kesinden bile gemiyor. Gazi Paa gzel bir szck diye semi olmal. Gzel deil mi?" i'Gzer "Sizinki ne olacak?" "Babam Uzmay soyadn alm." "Hayrl olsun." "Teekkr ederim." YAKUP KADR BEY Trkiye'ye dnd. stanbul'da rastlad Vasf nar dergi aleyhindeki faaliyetleri anlatt. Ankara'ya geldi, karan Gazi'den rendi: Tiran'a, Ruen Eref Bey'in yerine Eli atanm, Ruen Eref Bey Atina'ya alnmt. Sarsld. Yakup Kadri Bey 'partiden karlmasnn

bile nerildiini' renecek, bu atama zmnn Gazi'nin bir incelii, koruyuculuu olduunu anlayacakt. Gazi Y. Kadri Bey'i Ankara'dan ayrlana kadar hemen her akam* yemee davet etti. 518 nc Blm En sekin dostlarndan biri olduunu belli M etti. Kadro'cul&r toplandlar. Kadro'yu. Ya- m kup Kadri'siz yrtmeyi doru bulmadlar, p Bir-iki say daha karp dergiyi kapatmaya m karar verdiler. || Yakup Kadri Bey Kasm sonunda fi Tiran'da greve balayacak, dergi yl so- p nunda, 36. sayda kapanacakt. * 1 KASIM 1934 gn de Gven Ant 1 ve park trenle ald. Grkemli ant An- m ton Hanek-Jozef Thorak yapmt. Heykel ^mfm^^^k^s^^m, grubunun kaidesine Gazi'nin u drt sz- Kadro son say c yazlmt:
413

Trk, n, al, gveni Park mimar Holzmeister planlamt. Heykelin karsnda byk, dikdrtgen, mermer bir havuz, havuzun iki yannda, taflanlar arasnda yarm daire biiminde sralanm beyaz mermerden oyulu ok gzel koltuklar vard. Sanat eseri bir park olmutu. Birka gn sonra da Ankara Sergi Evi binas ald. lk sergi Sanayi Sergisi oldu. Bunu da devlet mahallesindeki 260 odas olan Bayndrlk Bakanl binasnn al izledi. Bu ala Gazi de katld. BUGNLERDE Gazi'ye verilecek soyadnn kesinletirilmesi isteniyordu. Birok neri vard. Sonunda Gazi'ye, rzas alnarak Atatrk soyad verilmesi kararlatrld. Bu adn bulunmasnda Saffet Arkan'n bir nerisinin yardm olduu syleniyordu. smet Paa ve 22 arkada Meclis'e yeni Trkiye'nin kurucusu
414 415

ve uygarlk yolundaki nderi Gazi M. Kemal Paa'ya Atatrk soyadnn verilmesini nerdiler. neri 24 Kasm 1934 gn gndeme alnd. smet Paa neri hakknda ksa bir konuma yapt. Byk nderin tayaca soyadn belirlemenin Byk Meclis'in borcu ve hakk olduunu dndklerini, Atatrk ad ile, byk Trk ulusunun en byk oluna, en byk ve en saygl hitabn yaplm olunacana inandklarn syledi. neri oybirlii ile kabul edildi. nc Blm 519 Gazi'ye artk Atatrk diye hitap edilecekti. Adnn bana yceltme szckleri getirilmesini, Ata diye hitap edilmesini istemeyecekti.
416

MECLS e devrim tasars geldi. 26 Kasm 1934'te Baz Lakap ve Unvanlarn Kaldrlmas Hakknda Kanun ile 3 Aralk 1934'te Baz Kisvelerin Giyilemeyecei Hakknda Kanun kabul edildi. 5 Aralk 1934 gn Trk tarihi bakmndan byk bir gn
4 17

oldu. Meclis, kadnlara milletvekili seme ve seilme hakkn tanyan anayasa deiikliini gndeme ald. neriyi Babakan smet Paa ve 191 arkada imzalamt. smet Paa zl bir konuma yapt. Konumasn yle bitirdi: "Gelecek nesiller Drdnc Trkiye Byk Millet Meclisi'nin, Trk kadnna btn haklarn vermek iin gsterdii gayreti minnet ve kranla anacaktr." smet Paa'dan sonra sz alan Refik Koraltan, Sadri Maksudi Arsal, Refik evket nce gibi milletvekilleri kadnlar ycelttiler ve tasary desteklediler. Meclis'te 258 milletvekili vard. Tasar oybirlii ile kanunlat. Ertesi gn Ankara'da kadnlar Ankara Halkevi'nde toplanarak Meclis'e teekkr ettiler. AFET HANIM sevinten uuyordu. Bu kararda bir damla da olsa katksnn bulunduunu biliyordu. Her frsatta kadnlarn siyasi

haklarna deinmeyi ihmal etmemiti. Atatrk'e "Bu karar kutlamayacak myz?" diye sordu. "Kutlayacaz. iftlie gidiyoruz." Sabiha'y, Rukiye'yi, lk ile annesini ve Foks'u da aldlar. Marmara Kk'nde kalabalka bir aile olarak gle oynaya yemek yediler. iftlik rn ayran ve zm suyu itiler. Gramofon aldlar. Sabiha Atatrk'n Afet Hanm' kadn haklar konferansna nasl hazrladn muzip bir dille anlatt, herkesi gldrd. Atatrk, "Akama bu dncenin Meclis'e benimsenmesi iin ok alan baz arkadalar davet ettim.." dedi, "..Ama Afet, sen ye520 nc Blm mekten nce, bir ara nn'ye urayp teekkr etmelisin. Bu kararn ncln o yapt." "Peki Atatrk." BR GN sonra da kadnlar stanbul'da birka yerde toplandlar. Beyazt'taki byk mitingte Kadnlar Birlii adna Saadet Rfat

Hanm konutu. Hkmete, Meclis'e ve Atatrk'e kadnlarn sayglarn sundu. Ahmet Cemalettin Efendi naralt'nda oturup bir ay imek iin Beyazt'a gelmiti. On binden fazla ve ou ak bal kadn birarada grnce tansiyonu ykseldi, sakallar diken diken oldu, arpnts artt. Bu bir kuru kalabalk deildi. Bu gidiin geri dn olmayaca anlalyordu. Allah'n rzas olmadan yaprak bile kprdamaz diye bilirdi. Btn bunlar, zafer, bar, Cumhuriyet ve sonras, kadnlarn bu hali, Allah'n rzas olmadan gerekleebilir miydi? Allah'n rzas varsa bu gidie kar kmak doru muydu? Yorgun akl bsbtn kart. Bu konuyu birilerine danmalyd. ATATRK un Ankara'ya geliinin 15. jp yldnm dolaysyla Halkevinde 27 Aralk gn saat 21.00'de bir kutlama gecesi
4 18

dzenlenmiti. Bu gece, iki Trk bestecisi ile mzik ve sahne sanatlarnn Atatrk'e bir armaanyd. Program yleydi: stiklal Mar Necip Ali Kka'nn konumas Baynderden bir para Tabebek Baynder Necil Kzm Akses'in^T<zbebek Adnan Saygun'un besteledikleri ksa operalard. Atatrk'n 'eser verin' emrini yerine getirmilerdi. kisinde de orkestray Adnan Saygun ynetecekti. Koro efi Halil Bedii Ynetken, bale ynetmeni Hardinova idi? Atatrk SAfet Hanm ile birlikte locaya girince stiklal Mar balad. Necip Ali Kka Atatrk'n Ankara'ya geliini ve anlar
A n k a r a H a l k e vi

A TfA T R K
a

Mziksel Festival
Baynder Ta Bebek
U f * tmmUal

27ilkKnun1934

nc Blm 521 n anlatt. O etin ve byk gnleri hatrlatt. Sonra Baynder, ksa bir aradan sonra da Tabebek oynand. Eserler ok alklandlar. Atatrk bestecileri ve kalabalk sanatlar Necip Ali Kka araclyla kutlad. Adnan Saygun'u sk sk sofrasna davet ederek mzik konular ve sorunlar hakknda konuacak, kk deneme paralar besteletecek ve misafirlerine dinletecekti. Devrimin musiki ayan glendirmek istiyordu. YKSEK ZRAAT ENSTTS rencileri arasnda sevin ve aknlk biraradayd. Enstitnn, ikinci snfa geen rencileri, Uluda'a k tatiline yollayaca renilmiti. Bunun iin gerekli giysiler yaptrlacak, her renciye kayak ayakkabs ve kayak verilecekti. Bu her yl yaplacakt. rencilerin sal ve mutluluu, bilgi dzeyleri kadar nemliydi.
419

Bu nedenle Enstitde bir de Beden Terbiyesi Enstits kurulmutu. Yl iinde de tenis oynanm, ata binilmi, dileyenler gre, boks da yapmlard. Ylbanda Uluda'daki kayak evi ve otel dolu olaca iin ylba geince gidecekler, bir kuru harcamadan bir ay kalacaklar, kayak renecekler, yaracaklar, doann, kn, karn, temiz havann ve gen olmann tadn karacaklard. Hadiye Tuncer de ikinci snfa gemiti bu yl. O da gidecekti. Sevinten uuyordu. Bu ne gzel devletti. KIZILAY gelir elde etmek amacyla yeni yl iin bu kez Sergi Evi'nde bir enlik dzenlemiti. Atatrk ve byk Cumhuriyet ailesi bu enlie oluk ocuk katlarak yeni yl nee iinde karladlar. Btn hanmlar k ve zarifti. Hepsinin giysileri yerli mal kumalardan^ yaplmt. 522 nc Blm Yl: 1935
4 1 94

1 Ocak 1935-31 Aralk 1935 YEN SEMLER 8 ubat 1935'te yapld. Seime ilk kez kadnlar da katld. 16 ilde bamsz milletvekillii iin ak yer brakld. Aznlklara mensup olanlarn da seimlere aday olarak katlabilecekleri akland. Refet Paa yine bamsz olarak adayln koymutu. CHP ynetiminin destei olmadan seilemeyeceini bilirdi. Varln hatrlatyordu. Atatrk engin hogrsyle Meclis'e girmesini uygun grd. CHP ynetimi bir bildiri ile Refet Bele'nin bamsz olarak seilmesini destekledi. Refet Bele bamsz istanbul milletvekili seildi. Rastlatklar zaman konuacaklar ama Atatrk Refet Paa'y Ali Fuat Paa gibi sofrasna davet etmeyecekti.
420 421 4 2 1a

383 erkek, 17 kadn milletvekili seildi, ilk ara seimde bir kadn milletvekili
Ankara Milletvekili Sat

daha seilecek, kadn milletvekillerinin sa- Hanm Meclis krssnde

ys 18 olacakt. Bu, Cumhuriyet tarihinde kadnlarn en yksek oranda Meclis'e katld seimdi. Bir daha bu orana yaklalamad. Kazan kynn muhtar Sat Hanm da Ankara milletvekili seilmiti. HALKEVLERNN nc kurulu yldnm Ankara'da ve Trkiye'deki 80 halkevinde ve yeni halkevlerinde 22 ubat 1935 gn kutland. Ankara'da nce nn, sonra Necip Ali Kka konutu. 80 Halkevine bu yl 23 yeni Halkevinin daha katld akland. Genel say 103 olmutu. nc Blm 523 Birok ehir ve ileden Halkevi almas iin istekler yayordu.
42115 4 22

Demokratik bir hayat ve ileri bir teknik iin ilkel olmayan bir kltr gerekiyordu. Halkevleri a kavramak iin gerekli olan genel kltr, grgy, birlikte yaama, alma, elenme, dnme alkanln yaymakla grevliydi. zellikle sohbetlerde katlanlara krmadan gcendirmeden, uygun bir dille, gerekli grg kurallar retiliyordu. Kasketle gelenler kasketlerini toplant salonunun kapsnda karp ieri yle giriyorlard artk. Yal biriyle, bir hanmla, bir yabancyla konuurken kasket karmay da biliyorlard. Birok ehirde halk Halkevleri sayesinde gerek tiyatro, konser nedir tanmt. Tiyatroda bakalar iin zlmeyi, sevinmeyi reniyor, kendi kk dnyalarnn dna kyorlard. Okumayazma, satran, daktilo, tiyatro, saz, koro, biki-diki, hal, ocuk bakm, ocuk eitimi, ilk yardm kurslar almt. Mimar Sinan,
423

Fuzuli, Ziya Gkalp, Namk Kemal gibi Trk bykleri anlmt. Kk orkestralar, bandolar, korolar kurulmutu. Spor almalar yaplmaktayd. 26 Eyllde dil bayram da kutlanmt. Konferanslar verilmi, sohbet toplantlar dzenlenmiti. Bir yl iinde yz kye giden Halkevleri vard. imdi doktorlar, fenciler, tarmclar, ebeler, retmenler kylere Halkevlerinin kyclk kollar ile birlikte gidiyorlard. Kyclk kollar bata acemilik ekmilerdi ama ksa zamanda acemilii atmlard. Kyllerle abucak dostluk kuruyor, birok konuda bilgi veriyor, eitici minik kitapklar datyorlard. Toprak bayramna, ba bozumuna, harmana, hdrelleze, nevruza katlyor, emek ve sevinlerini paylayorlard. ehirlilerle konuan kyl genlerde koyu yerel ive ehirli azna dnyordu. Dergi karan Halkevlerinin says artmt. Derledikleri trklerin notalarn basyorlard. Bylece her yer birbirinin trksn

renip syleyecekti. Btnlk bir de byle salanyordu. Halkn yakt gzel bir trk herkesin trks oluyordu! LKOKUL alabilen kyler damla damla oalyordu. Okullu kylerde, retmenin nderliinde, Cumhuriyet, 23 Nisan Bayramlar, 13 Eyll Sakarya, 30 Austos zaferleri enliklerle, davul zurnalar, oyunlar, iirler, trkler, yarmalarla kutlanmaktayd. Ky ocuklar, okuma-yazma, hesap, gzel marlar, ocuk arklar, ocuk oyunlar reniyorlard. Snflar bydke bilgileri artyordu. 524 nc Blm Byklerin hi bilmedii eyler reniyor, akl retiyor, babalarn, dedelerini artyorlard: "Vay bcr vay!" atsnda al bayran dalgaland beyaz badanal, tek katl, kk ky okullar kylere Cumhuriyeti, uygarl, bilgiyi, aydnlanmay getirmiti, retmen kye tarmda, hayvan bakmnda,
1

salk konusunda bilgice yardmc oluyordu. Ky htiyar Heyetinin ktipliini yapyordu. Kyl, el altndan dinsiz diye tantlan ky retmenlerinin dini de iyi bildiklerini grp aylmaktayd, retmen kylyle ayn dili konuuyorduk Hepsi ky kkenliydi nk. Ky, kyly iyi biliyordu. Ky iin yetitirilmilerdi. Okuma-yazma renen kylnn kitaplardan yararlanmas, okumay unutmamas iin kylerde okuma odas kurulmaya balanmt. Bunlar ya muhtarln bir blm, ya ky okulunun bir kesi, belki bir raft. Bakanlk buralara parasz kitaplar yolluyordu. Kyclk kollar da okuma odas olan kylere ziyarete geldikleri zaman armaan olarak kitaplar getiriyorlard. Ne yazk ki bu gzel ky okullarnn says yetersizdi. Geride okul bekleyen, her trl bilgiye a on binlerce ky vard.

"Devlet zengin olsa sorun muydu bu be? Bir ylda krk bin kye krk bin okul yapverirdi alimallah." Velakin Osmanl Devleti, birok Batl lke gibi smrgecilik yapmad, dnyann zenginliini talan edip stanbul'a tamad, sermaye biriktirmedii iin yeni Trkiye'ye bor brakabilmiti. Orhan, retmenler Birlii lokalinde, "yle kirli ve kanl zenginlik kalacana bor kalmas daha iyi" demiti. Kimse de bu gr yadrgamamt. On yldr az ama namuslu parann bereketini grmekteydiler. Devlet hi bor almam, buna karlk demiryolu Karadeniz'le Akdeniz'i kavuturmutu/ imdi bir kolu Erzincan'a yol alyordu, bir kolu Tatvan'a, bir kolu Diyarbakr'a. Byk fabrikalarn temelleri atlyordu. Medeni Kanun kabul edilmiti. Okumanc Blm 525 yazma alt ayda reniliyordu. Kago bitmiti. Kadnlar milletvekili

olmulard. Halkevleri almt. On yl nce biri bunlar sylese 'sen delisin' diye alaya alnrd. Birok tutucu Trk de bu byk geliimin farkndayd. Cumhuriyetin nimetleriyle birlikte gururunu da paylayorlard artk. imdi drst yabanclar bu duruma saygyla Trk mucizesi diyorlard. I MART 1935 gn beinci dnem TBMM topland. Kadn milletvekilleri koyu renk tayyrler, alak topuklu ayakkablar giymilerdi. Hepsinin ba akt. Hepsi ar bal, ciddi insanlard. ou okul mdrlnden gelmiti. Meclis Bakanlna bu kez Abdlhalik Renda seildi. Atatrk 386 milletvekilinin oybirlii ile drdnc kez Cumhurbakan seildi. Frak giymi olarak geldi, and iti ve ksa bir konumayla milletvekillerine teekkr etti. smet nn'y bir kez daha Babakanla atad. II MART akam yemeinde Atatrk'n on misafiri vard. Birka
424

Bakan, tekiler milletvekiliydi. Yemekten erken kalklm, yandaki salonda konuuluyordu. Konu kltr, dil ve tarihti. Atatrk bu konularda bir faklte kurulmas hakkndaki dncesini yine tartmaya at. Bu konuya zaman zaman deiniyor, hem dncesini olgunlatryor, hem evresini bu dnceye hazrlyordu. Konu genel onay grnce Eitim Bakan Abidin zmen'e, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin kuruluu ile ilgili dnceleri not ettirdi. Trk tarihinin ve dilinin geni ve bilimsel olarak incelenmesi, aratrlmas, ilenmesi amacyla bu fakltede, tarih, corafya, filoloji, arkeoloji, atropoloji, etnoloji, sanat tarihi, Franszca, Almanca, ngilizce, Arapa, Farsa, spanyolca, Rusa gibi genel diller ile ince, Hinte, Hitite, Smerce, eski Yunanca, Latince gibi Trk ve Anadolu tarihiyle ilgili dillerde retim yaplacak, bilim insanlar,

uzmanlar yetitirilecekti. Bilim, tarih ve dil konusunda gerek, doru, gzel, iyi neyse ona sahip kacakt. Gerekli blmlerin bana dnyadaki byk bilim adamlar davet edilecekti. || Atatrk nemli niversitelerin tzk ve programlarnn getirtilmesini, bunlardan yararlanlarak Trkiye'nin ihtiyacna gre 526 nc Blm bir dzen kurulmasn istedi. Eitim Bakanl amac gz nnde tutarak geni bir hazrlk yapacak, 14 Haziran 1935'te Ankara niversitesinin ilk fakltesi olan Dil ve TarihCorafya Fakltesinin i kurulmas TBMM'nce kabul edilecekti. Dnyada benzeri bulunmayan bir faklte olacakt. MLLETLERARASI Kadn Haklan (sufrajistler) Derneinin XII. Kongresi 22 Nisan 1935'te stanbul'da Yldz Saray'nda topland.

Amac btn kadnlara siyasi haklarn verilmesi iin almak olan byk, etkin bir dernekti. Kongrede delege olarak dil bilen, iyi yetimi Trk kadnlar da bulundu. Batllarn Trkleri geri, ilkel, hor grdn, her frsatta alay ettiklerini bilen kadnlar giyimlerine, sa tuvaletlerine ok nem verdiler. Hibir Batldan geri kalmamak, Trk kadnln kk drmemek iin bilinli bir dikkat iinde oldular. Trk kadnlarnn siyasi hakka kavumas nedeniyle Kongre, Atatrk'e bir telgraf ekerek minnetlerini bildirdi. Atatrk bu telgrafa zetle u yant verdi: "Siyasi ve toplumsal haklarn kadnlar tarafndan kullanlmasnn insanln saadeti ve prestiji bakmndan elzem olduuna eminim." Hkmet bu kongreye ok yardmc oldu, yeler ok gzel arland. Kongre nedeniyle 15 pulluk ok gzel bir dizi de bastrlmt.

Pullardan elde edilecek gelirin yars bu dernee verilecekti. 26 Nisanda Kadnlar Kongresi Bakan ve Kongrece seilmi bir kurul Ankara'ya geldi. Kadn milletvekilleri ile Ankara'daki kadn dernekleri temsilcileri tarafndan karlandlar. Ankara'y gezdiler. Dileri Bakanl kurul erefine Marmara Kk'nde bir le yemei verdi. Akamzeri Atatrk tarafndan kabul edildiler. Bakan Kongrenin Atatrk'e sayglarn bildirerek, Trkiye'de grdkleri esiz misafirseverlikten dolay teekkr etti. Msr temsilcisi Hda aravi de yle dedi:
425

"Trkler sizi Atatrk, yani Trklerin Babas olarak isimlendiriyorlar. Ben ise sizi Atador, yani Dounun Babas olarak isimlendirmek
istiyorum."

Kurulda iki de gazeteci kadn vard. Gazeteleri iin Atatrk'ten

birka sz sylemesini istediler ve u soruyu sordular:

nc Blm 527 "Trk kadnlarn asker de yapacak msnz?" Atatrk bu fantezi soruyu yle yantlad: "Biz erkeklerimizi bile harp felaketinden uzak bulundurmak isteyen insanlarz. Fakat harp etmek zorunda braklrsak, yurt savunmasnda kadnlarmz erkeklerimizle beraber bulunacaklardr. stiklal Savamz bunun yakn bir rneidir" Yzlerce sekin, enerjik kadn dnyann drt bir yanma dalacak ve ksa zamanda byk atlmlar yapm, kadnlarla erkeklerin eit olduu yeni Trkiye'yi anlatacak ve veceklerdi. BR YILDAN beri sessiz bir hazrlk vard. Trk Hava Kurumu Ankara Akkpr'de byk bir atlye amt. Bir Rus mhendisin gzetiminde
426

burada planr yaplyordu. Trk Ha .. Kurumu Bakan Fuat Bulca sk sk Atatrk'e uruyordu. Atatrk Trk Hava Kurumu kurulurken 'uan genlik' istemiti. Sra buna gelmiti. Trk Hava Kurumu'na bal bir kuruluun genlere havaclkla ilgili eitim vermesi, eitimi giderek geniletmesi kararlatrld. Kuruluun adn Atatrk koydu: Trkkuu. Ankara'da Ergazi'de kk bir meydan ile planrleri ve uaklar korumak ve gerektiinde onarmak iin hangarlar yapld. Derslikler iin de bir baraka kuruldu. 3 Mays 1935 sabah Atatrk Gkene "Haydi bakalm Gken." dedi, "..Gidiyoruz. Bugn bizim iin bayram gndr. lerde ok neceimiz bir kuruluun aln yapacaz." Trkkuu'nda ilk alan okul planr ve parat okulu idi.

Rusya'dan iki retmen getirilmiti. Alanda byk bir kalabalk vard. Atatrk byk bir coku ile al yapt:
Trk Kuu planr atlyesi

528 nc Blm "Hava iine, onun btn dnyada ald nem derecesine gre genilik vermek gerekti... Trk, yurdun dalarnda, ormanlarnda, ovalarnda, denizlerinde, her bucanda nasl bir bilgi ve kendine gvenle dolayorsa, yurdun gklerinde de ayn surette dolaabilmeliydi. Bu ise Trk, ocukluundan vatan kularyla, vatan havas iinde yara altrmakla balar. Trk ocuu! Her ite olduu gibi havaclkta da en yksek seviyede gkte seni bekleyen yerini az zamanda dolduracaksn. Bundan hakiki dostlarn sevinecek, Trk milleti mesut olacaktr" Konumadan sonra Rus retmenler planrle uu gsterileri

ve paratle atlaylar yaptlar. Bunlar yakndan seyretmek Gken'i heyecandan heyecana srkledi. Atatrk Gken'e eildi: "Gken, gryorum ok heyecanlandn. Hareketler seni ok ilgilendirdi. Nasl, sen de byle havalarda szlebilir, paratle atlayabilir misin?" "Haklsnz. Gerekten ok heyecanlandm ve ok beendim bu gsterileri. Onlarn yerinde olmak isterdim." "Cesaretini beendim. Gken soyadna havaclk ok yakr dorusu." Trk Hava Kurumu Bakan Fuat Bulca'ya dnd: "Gken paratle atlamak istiyor. Demir tavnda dvlr." Gken ertesi gnden balayarak Trkkuu'na gelecek, paratle atlamak iin gerekli kurallar renecek, giderek planr uularna ilgi duyacakt. Umaktan byk zevk almaktayd. Atatrk her

gn Gken'i karlyor, "Anlat." diyordu, "..bugn neler yaptn?" Gken gncesine u notu yazd: "Bir Trk kznn havac olmas Atatrk iin tarif edilmez bir mutluluk" CHP IV. BYK KURULTAYI 9 Mays 1935 gn bayraklarla sslenmi Meclis'te topland. Toplantya btn milletvekilleri ile 160 il temsilcisi katlmt. Dinleyici balkonu ile basn ve kordiplomatik localar doluydu. Atatrk Kurultaya on dakika nce geldi, ok alkland, n sraya oturdu. Zaman gelince krsye kp Kurultay bir konumayla at: "Kurultayn sayn yeleri, karlarnda bulunmakla haz duyduum delege arkadalarm selamlarken, yce ulusumuzu sayg ile anarm. Bu anda, bundan nceki kurultaylar ve partimizi dournc Blm 529 mu olan ilk Sivas kurultayn -ki d ve i dmanlarn sngleri
427

altnda kurulmutur hatrlamak, geen 16 yln btn hadiselerini gz nne getirmeyi kolaylatrr. Uurum kenarnda ykk bir lke. Trl dmanlarla kanl boumalar. Yllarca sren sava. Ondan sonra ierde ve darda sayg ile tannan yeni vatan, yeni toplum, yeni devlet ve bunlar baarmak iin arasz devrimler, ite Trk genel devriminin ksa bir anlatm... Yeni harfleri, ulusal tarihi, z dili, sanat, mzik ve teknik kurumlar ile kadn erkei her hakta eit, modern Trk toplumu bu son yljjlarn eseridir... Akdeniz'i Karadeniz'e demirle baladk. Anadolu'da zel irketler elindeki btn yollar, stanbul ve zmir'de liman ve rhtm iletmelerini satn aldk..." Milli Mcadele'yi ve yeni Trkiye'yi byle anlatt Atatrk. Kurultay yedi gn devam etti. Devletilik tanm biraz daha geniletildi. Partinin program ve tz Trkeletirildi. Bu giriim

siyaset ve hukuk dilinin Trkeletirilmesi yolunda nemli bir adm oldu. Kurultay Genel Ynetim Kurulu'nun seimiyle sona erdi. Bu, Atatrk'n katld son Kurultayd. AMERKALI gazeteci Miss Gladys Baker 26 Maysta Atatrk'le uzun bir grme yapt. Son sorusu u oldu: "Mutlu musunuz?" "Evet, nk muvaffak oldum." 14 HAZRAN 1935 gn sanayileme ve altyap ile ilgili olarak kanun kabul edildi. Birincisi Maden Tetkik Arama Genel Mdrl'nn (MTA) kurulmas hakkndayd. Yeralt servetlerini aratracak, jeoloji ve deprem haritalarnn yapm ile grevli olacakt. lk kez Trk Devleti her eit maden varln bilimsel olarak saptayacakt. kincisi, Etibank'n kurulu kanunuydu. Grevi, bilinen ve
428 4 29 4 30 431

MTA'nn bulaca madenleri deerlendirmek, iletmek ve bu konuyla ilgili her trl almalar yapmakt. En ksa zamanda faaliyete geecekti. nc kanun Elektrik leri Etd daresi'nin kurulmas hakkndayd. Her trl enerji kaynaklar ve elektrik ileriyle ilgili aratrma, planlama ve uygulama ile grevliydi. Cumhuriyet ynetiminin temel amalarndan biri btn Trkiye'yi elektrie kavutur530 nc Blm makt. lerde yaplacak baz byk barajlar hakkndaki n aratrmalar, bu idarenin eseriydi. Ama Trkiye'yi taramak, milletin mal olan madenleri aramak, millet yararna iletmek, enerji konusunda gerekli her trl almay balatmakt. Trkiye teknik uygarla doru byk yrye gemiti. Giderek koacakt. HKMET Eitim Bakam Abidin zmen'i, ynetim hayatndaki

deneyinden dolay 1. Umumi Mfettilie atad. Abidin zmen Bakanlktan ve milletvekilliinden istifa etti. nn uzun bir Dou gezisi yapmaktan sz ediyordu. Babakan gelmeden nce grevinin banda olmak istedi ve Diyarbakr'a gitti. Eitim Bakanlna Saffet Arkan getirildi. Eitimle ilgili saylar yeni Bakan dndrd. Geliimi hzlandrmak gerekiyordu. Nasl hzlandrlabilirdi? En nemli konu ky retmenlerinin, dolaysyla ky okullarnn saysn artrmakt, retmen, hele ky retmeni kolay ve abuk yetimiyordu. Eiticilik bir sanatt. nce retmen sorununu zmek zorundayd. Ama nasl? ATATRK ile nn Haziran ay iinde birka kez biraraya geldiler. Sorunlar geni olarak grtler. nn uzun bir zaman
432

ayrarak Gneydou, Dou, Kuzeydou ve Karadeniz illerini denetlemek, gerek durumu kendi gzyle grmek istiyordu. "ok iyi olur. Ne zaman dnersin?" "Eer bir aksilik olmazsa 8 Austosta stanbul'da olurum." "Gzel, yleyse stanbul'da buluuruz." Atatrk de stanbul'a gidecekti. Florya'da belediyenin yaptrd deniz kknn yapm ilerlemi olmalyd. Halkla birlikte denize girecekti. Kardee vedaiatlar. Florya deniz kk nc Blm 531 Atatrk stanbul'a gitmeden, Gken'e dedi ki: "Planr almalarn baaryla bitti, retmenlerin senin disiplininden, yeteneinden ok memnun. Ben seni bu kadarla brakmak istemiyorum. Planrcln yksek eitimini yapman, bu alanda retmen olman, genlerimizi yetitirmeni istiyorum."

"Peki efendim." Atatrk stanbul'a indii gn Florya'ya geldi. Kydan 70 metre ilerde elik kazklar zerinde ykselen tek katl, beyaz, ok gzel bir ev yaplmt. Ev kyya genie bir ahap yol ile balyd. Yapm bitmek zereydi. Gezdi. Beendi. Mimar Seyfi Arkan'a teekkr etti. NN 29 Haziran 1935'te Ankara'dan ayrld. Dura dura, ileleri, gerektiinde nahiyeleri, kyleri de grerek, ynetici ve halka konua konua, dinleye dinleye, sorunlar, zm nerilerini, eksikleri, yanllar not ederek Adana, Mara, Gaziantep, Urfa, Diyarbakr, Mardin, Siirt ve Bitlis'e geldi. Kk bir kurul nn'ye elik ediyordu. Ayrca yerine gre I. Umumi Vali, Valiler, Kaymakamlar, Birlik Komutanlar da birlikte oluyorlard. \bidin zmen ksa zamanda blgesini taram, tanm, sorunlar ,aptamt. nn memnun oldu. Raporu iin not almaya balad.
4 3 23 532b

Sorun oktu. Doktor says yetersizdi. Stma ve trahom canavarlar daha ldrlememilerdi. me suyu ve sulama sorunu vard. Elaz ovasnda yeralt sularnn azald anlalmt. Buna bir zm bulmak gerekiyordu. Su mhendisi yok denecek kadar azd. Mesken darl Ijjbaylar ve memurlar i Nyk dertti. Devletin gc lojman yapmaya yetmiyordu. Ma--.n'de Franszlarla esasl snr anlamazlklar kyordu. Bir dert de ekya Abdurrahrrv*. i h idi. Trkiye'ye geip soygun yapyor, / r ^pluyor, sonra Gneve, Fransz blgesine (Suriye) kayorav ioai ald bilgileri yle notlad: "Kaakl Franszlar koruyor. Trk hkmeti ile mcadele edecek haydut kollan yetitirmi bulunuyorlar." Dicle'yi salla geti. Siirt'te de trahom byk dertti. me suyu yoktu. Halk aalardan kurtarmak genel artt. Bitlis'e geldi. nn Bitlis'i ok nemsiyordu.

"Bir Trk yuvas ve kalesi" diye not ald. 532 nc Blm O GN ordunun Avrupa binicilik yarmalarnda 4 birincilik kazanm olan baarl ekibi stanbul'a dnmt. Svarileri Sirke ci'de ilgililer, halk ve basn byk sevgiyle karladlar. Fotoraflar ekildi, filmleri alnd. Yalova'da olan Atatrk hepsine Bayaveri ile imzal, deerli kol saatleri yollad. Bu baarlar, svarilerin daha byk, ok iddial bir baars izleyecekti. NN denetlemeye devam etti. Van'a Tatvan'dan gl motoruyla geti. Devam etti. Erci, Mu, Bulank, Malazgirt, Karakse (Ar) ve dr'a geldi. Van' nemsiyordu. Baz kylere kadar gitti. Erci ve Adilcevaz'dan Trk ehirleri' diye sz etti. Buralar hep okul istiyorlard. Van'a Cumhuriyetten beri ondan fazla Vali gelmi. Her birinin

program tekinden ayr olmu. Birok nemli yer vekletle ynetiliyordu. Uygun, stn ynetici bulmak byk sorundu. Bir buuk milyon dnmlk ok verimli Mu ovasndan yeteri kadar yararlanlamadn grd. Snr dnda kalm yerlerden gelen gmenlerin durumu iyi deildi. Birok brokratik sorun sryordu. Bulank'n gen Kaymakam aresizlikten hngr hngr alad. dr iin u notu dt: "Subaylar, aileleri ve ocuklar evrenin en yksek dekorunu tekil ediyorlar. Her yerde subay hem Cumhuriyetin hem Trk medeniyetinin en temiz rneidir." Aras nehrinden Trkler ve Sovyetler yar yarya yararlanyorlard. Sovyetler gerekli tesisi yapmlar, topraklarn gzelce suluyorlard. Trkiye ise bu tesisin kendi tarafndaki kapaklarn ve kanallarn para yetersizliinden yapamamt. ok para istiyordu.

Hkmetin sulama sorununu zmek iin bu ii kesinlikle tamamlamas gerekiyordu. dr'a bal Alican kynde TrkiyeErmenistan arasndaki Alican snr kaps bulunmaktayd. Ermenistan Babakan Yardmcs, Tarm Bakan ve mhendisler Trk tarafna gemilerdi. Trkiye ile Ermenistan arasnda hibir sorun yoktu. Trkiye de Ermenistan da yeni, modern devletlerdi. Gemi Kars ve Lozan Andlamalaryla kapanmt. Kin ve intikam ortaaa zg duygulard. Yeni devletlere bar, insanlk, komuluk yarard. Su konusu grld. Gnc Blm 533 rmeden sonra Babakan nn'y ve yanndakileri Ermenistan tarafna davet ettiler. nn ve yanndaker Ermenistan'a getiler. Serdarabat baraj kysnda birlikte le yemei yediler. BUGNK Ulus gazetesinde bir haber yer ald. Ekmek fiyat ucuzlatlm, 11 kurutan 10 kurua indirilmiti. Bu bir daha hibir
433

zaman rastlanmayacak bir haberdi. Halk bir sre yanllk olduunu sand. * Bir de gazetelerde henz yer almayan bir olay vard. ngiliz Bykelisi Sir Percy Loraine rdn'den gelen bir bilgiyi ileri Bakanna imzasyla acele bir not olarak yollamt. Nota gre rdn'de Atatrk'e bir suikast planlanm, suikastlar Suriye snrndan Trkiye'ye girmek zere yola kmlard. Btn gney snr valileri uyarld. Bir gelime olursa smet Paa'ya nnda bildirilecekti. INONU dr'dan Kazman'a, oradan Sarkam a geldi. Ruslardan kalma btn binalar bakmszlktan kyordu. Damlar akyordu. Demeler yerinden oynamlard. nn yolculuk iin yanlarna aldklar paradan birazn damlarn onarm iin verdi. Ormanlarn azald bir grte anlalyordu. Sarkam ormanlarnn denetim altna alnmas iin komutanlara kesin talimat verdi.
433

Kmr olmad iin devlet daireleri de, halk da tezek yakyor, snlamad iin kaak olarak ormanlara kyyorlard. Kars', Artvin'i ziyaret etti. Kyya indi. Gemi ile Rize'ye geldi. Burann byk sorunu isizlikti. Devletin abasna ramen halk daha ayla tam barmamt. Rize'den Trabzon'a geti. le ve kylerden heyetler gelmiti, iki ey istiyorlard: Hastane ve okul. inn bu evre iin genel olarak u notu dt: "Ruslar nereye girdilerse yol getirmiler. Dalar yaban domuzu ile doldurmular ve insanlara frengi alamlar."

IDounun kalesi Erzurum'a geldi! Burada da trahom salgnd. Van, Kars ve Erzurum'un ihmal edilmilii cann skt, Erzincan'a geti. Halkevinde halk dinledi. Dersimliler tarafndan soyulan halk dert yand, inn u notu dt: "Hikyeler ok ackldr. Dersim

rtlerine kar vaktiyle set olan Trk kyleri dalp zayfladklar

34 nc Blm iin Dersimlilerin istilasna kar meydan tamamen bo kalmtr. Erzincan da stma ve trahomdan perian" H a Btn gezisi boyunca Dersim konusunu anlamaya, doruyu renmeye almt. nn yaklaan demiryolunu bir kurtarc olarak gryordu. letiimi salayacak, uygarlk tayacakt. STANBUL Yeilky havaalannda 11 Temmuzda ift kiilik 7 uak yksek planr eitimi grecek olan yedi yeni havacy .uurmak iin bekliyordu. Pilotlar yerlerini aldlar. Planrcler uaklarn rast yerine bindiler. aret verildi. Uaklar arka arkaya utu. lk durak Odesa'yd. Bir gn Odesa'da kalnd. Sonra Sivastopol, oradan Yalta, sonra Feodosya, en son Koklebel. Planr Yksek Okulu buradayd. Okulun kapsna Trke 'hogeldiniz' pankart aslmt. Bu incelik hepsini mutlu etti.

Gkenin yanma Zeynep adnda bir Azerbaycanl kz verdiler. Sk eitim balad. NN ve birlikte olanlar, ebinkarahisar zerinden Giresun'a geldiler. Halk nn'y Cumhuriyet maryla karlad. Burada da frengi byk yarayd. nn Valiye halk kahvelerden kurtarp spora, dalara, denize ekmesi emrini verdi. Ordu fndkla geinen kk, gzel bir ehirdi. zel idare retmen aylklarn deyemeyince, ynetim, gideri azaltmak iin krktan fazla retmenin iine son vermi, baz okullar kapatm. Kalan retmenlere daha be aylk bor vard. "Bu halin nedeni ne?" "Bundan nceki yneticilerin hesapszl." nn acyla yle not yazd: "Aciz veya fena idare amirlerinin faydasz deil, ok zararl olduunu bir daha grm oldum." Ordu'dayken gzel bir haber ald, teselli buldu: Demiryolu

Ergani'ye ulam ve iletmeye almt. Diyarbakr'a varmaya az kalmt. Yol alm, son salamlatrmalar yaplyordu. Ordu'dan Samsun'a geldi. Burann sorunu azd. Suyu ve elektrii vard. Gemiyle nebolu ve Zonguldak'a geti. Genel olarak vergi grevlilerini hi beenmediini raporuna yazacakt. Vergi konularnda biri bile bir zm nerememiti.

8 Austosta stanbul'a geldi.

434

nc Blm 535 JNUJN u nemen o gun AtaturK u gorau. ouiKas Konusunua ur gelime yoktu. Snr valileri, jandarma, polis ve MAH tetikteydi. nn ziyaret ettii iller, yneticiler hakkndaki kanlarn, sorunlar ve dnd zmleri ayrntl olarak arz etti. Raporu da hzla bitirip sunacan syledi. Birok tasarnn yannda, Douda iller arasnda egdm salayacak ve denetim yapacak yeni bir Umumi Mfettilik (III.

Umumi Mfettilik) ile Dersim iin zel yetkili bir Valilik kurulmasn dnyordu. Atatrk de nn de, alkanlk ve bilgisizlik nedeniyle srarla uygarla kapanan, silah brakmayan Dersimle ilgili sorunun kavgasz grltsz, bar iinde zlmesini istiyorlard. 1926'dan 1935'e kadar on yl bu yzden sabrla, apul olaylarna, cinayetlere, aalarn ve seyitlerin smrlerine kzsalar bile devletin kuvvetini kullanmadan beklemilerdi. Sorunun Dersim'de ve evresinde grevlendirilen yneticilerin, retmenlerin nasihatlar, uyarlar, telkinleriyle zlmesini istemilerdi. zel Valilik, zaman getike kemikleen bu sorunun zm konusunda ciddi bir mitti. Rapor bitince Bakanlar Kurulunu 21 Austos gn stanbul'da toplamay ve grmeyi kararlatrdlar. zel Valilikle ilgili blm geici bir sre gizli tutulacakt. ATATRK bu sre iinde

her gn Florya'ya gelmeye balad. Sandala biniyor, plaja gelen insanlarla konuuyordu. Atatrk'n Florya'y sevdii duyulunca gelenlerin says ok artmt. Bayaver ile smail Hakk Bey iin gvenlii salamak ciddi sorun olmutu. Ama halktan hibir zaman olumsuz bir hareket beklemeyen ve bu konuda kesin hakl kan Atatrk, halk incitecek koruma nlemleri alnmasn, hele niformal polislerini. Muhafz Birlii askerlerinin kullanlmasn yasaklamt. Bayaverin ve smail Hakk Bey'in kayglanmalarna glyor ve halkn iine karyordu. 536 nc Blm ideniz evi Atatrk n emri uyarnca gayet sade olarak denmekteydi. Kyda misafirler, grevliler iin de kk, portatif evler yaplyordu. Evlerden birinde mayosunu giydi, beline kadar denize girdi. Atatrk'n nesli mayo giyip yzmemiti. Denize girmek

ayplanrd o zamanlar. Yzmeyi bilmiyordu. 54 yanda renmeye karar vermiti. Mevsim bitmeden yzmeyi iyice renecek, yzmekten yrmeyi yeni renmi bir ocuk gibi zevk alacakt. Baz gnler deniz evinde kalmaya balad, 21 AUSTOS 1935 gn Bakanlar Kurulu Florya deniz evinde Atatrk'n bakanlnda topland. Bakanlarn ou deniz evini ilk kez gryordu. Ev yeni denmiti. Her ey beyaz ve uuk griydi. Pencerelerden ieri deniz kokusu ve serinlii doluyordu. Babakan nn raporunu -zel yetkili Vali blmn atlayarakokudu, gerektike de durup aklama yapt, ayrnt verdi. Douda III. Umumi Mfettiliin kurulmas ile teki btn gereken ilerin yerine getirilmesi kabul edildi. Bunlarn iinde birok yeni yol, kpr, sulama tesisi ve bina vard. Salk ve eitime de yeni denekler ayrlacakt.

zel yetkili Vali konusu, Fevzi akmak "a konutuktan sonra ele alnacakt. Celal Bayar izin alarak toplantdan erken ayrld. Ertesi gn izmir Milletleraras Panayrn (fuarn) aacakt. BU SIRADA Mara Valisi Suriye'den gelen Yahya adnda kukulu bir adamn zeyir adnda birinin ihbar zerine jandarmaca yakalandn bildirdi. Yahya kendisini ve arkadalarn rdn'de yaayan Asi Ethem ve kardei Reit Bey'in yolladndan sz ediyordu. BENC Milletleraras zmir Panayrna (fuarna) 165 yerli, 38 yabanc firma, 38 oda ve resmi kurum, be de devlet katlmt: Sovyetler, Iran, italya, Yugoslavya ve Yunanistan. Fuara ayrlan yer geniletilmi, gzel yollar, eitli aalar, iekler, havuzlar, fk4 3 43
+

yelerle sslenmiti. Ayrlan yer her yl daha bytlecek, izmir in ortasnda bir cennet oluacakt. nc Blm 537

Fuar iktisat Bakan Celal Bayar Trk iktisat hayatndaki gelimeleri anlatan, Atatrk ve nn'y saygyla anan bir konuma e at. Atatrk devletik ilkesinin tanmn Bayar'a not ettirmi, zmir'de 'kelime kelime okumas iin* emir vermiti. Bayar okudu: "Trkiye'nin tatbik ettii devletilik sistemi, 19. yzyldan beti sosyalizm nazariyatlarnn ileri srdj fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir Bu, Trkiye'nin ihtiyalarndan domu, Trkiye'ye has bir sistemdir. Devletiliin bizde manas udur: Ferdlerin hususi teebbslerini esas tutmak fakat byk bir milletin ve geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve birok eylerin yaplmadn gz nnde tutarak memleket iktisadiyatn devletin eline almas."* 22 Austos 1935'te alan Fuar, gzel zmir'i daha da canlandrmt. Fuarda her keseye gre lokanta, ayhane, elence yerleri
34b

almt. Tiyatro kumpanyalar da Fuara koa koa geleceklerdi. Ertesi gn daha byk bir olay yaanacakt. NAZLL, Izmir-Denizli demiryolu zerinde, Aydn'a 42 km. uzaklkta, 9.300 nfusu olan sessiz bir ileydi. 23 Austos 1935 gn binlerce yeni insanla dolmutu. Bunlarn byk blm evrenin pamuk reticileriydi. stasyon ile temeli atlacak fabrika arasndaki yol bayraklarla sslenmiti. zmir'den beklenen trenle ktisat Bakan Celal Bayar, Smerbank yetkilileri ile baz Aydn ve zmir milletvekilleri, kalabalk bir basn grubu geldi. nn, Atatrk ve Fevzi akmak'la grmek iin istanbul da kalmt. Nazilli kombinas hem iplik, hem bez dokuma, hem basma fabrikas olacakt. Birden fazla ii yapan fabrikalara kombina deniyordu. Yapm iin 4.000'e

yakn ii alacakt. 28.236 i, 768 dokuma tezgh, 4 basma makinesi bulunacakt. Ylda 23 milyon metre bez dokunacakt. Gereken parann asl kayna halktan alnan vergilerdi. Bu eserleri grdke vergilerden szlananlar 'helal olsun' diyeceklerdi.
46

43

538 nc Blm

Son konumay yapan Celal Bayar dedi ki: "Ben Serbest Parti vakalarndan sonra Nazilli'ye gelmitim. O vakit, bana mahsuln (pamuun) para etmediinden bahsetmitiniz. O vakit, liberalizm denilen iktisadi sistem bilinerek bilinmeyerek mnakaa ediliyordu. O zaman size 'mahsl darya satmak zordur' dedim, 'fabrika yapmak lzumuna iaret ettim. Bu fabrikay kendi imknlarnzla kurabilir misiniz?' dedim. Bunun cevab 'hayr' oldu. 'Memleketin baka yerlerindekiler gelip de sizin ihtiyacnz

iin bu fabrikay kurarlar m?' dedim. Bittabi bu bsbtn imknszd. 'Bu byk ii, ancak, devlet eline alr, bir gn Nazilli'ye gelir, fabrikay kurar, pamuklarnz alr, bunun adna devletilik derler. Byle bir devletiliin taraftar msnz?' diye sordumdu. 'Kurbanyz' diye barmtnz. te devlet geldi, fabrikanz kuruyor." Alklar Nazilli ovasn doldurdu. Celal Bayar Atatrk'e balln, "Atatrk' sevmek daima bir ibadettir" diye belirtti. Arkasndan Babakan nn'y de ok vd: "Bir hkmet reisimiz vardr, biliyorsunuz ki ad nn kahraman, Lozan kahraman smet nn. Bu iki ismi birarada sylemekten maksadm udur ki smet nn harp cephelerinde olduu kadar btn cihan diplomatlar karsnda da zek, irfan ve kabiliyetle muvaffak olmu, Lozan Andlamas gibi bir aheser hediye etmitir." Nazilli kombinasnn temeline ilk harc koydu.
4340

SUKAST iiyle ilgili soruturma sryordu. Yahya her aamada ifade deitiriyordu. Yahya'y ihbar eden zeyir'in de ifadesi alnmt. zeyir Yahya'nn ve arkadalarnn suikast iin geldiklerini, bunlarn Urfa milletvekili Ali Saip Ursava ile grmek istediklerini iddia etmiti. fadesini daha da geniletecek, Ursava' suikast iiyle ilikilendirecekti. Urfa milletvekili Ali Saip Ursava'n adnn olaya karm olmas Atatrk' ok tedirgin etti. Yakn arkadayd. Bir yakn arkada byle bir olayn iinde yer alabilir miydi? L gittike byyordu. DOU BLGESNDE III. Umumi Mfettilie Tahsin zer atand. Mfettiliin blgesi yle saptanmt: Erzurum, Kars, GOnc Blm 539 mhane, oruh, Trabzon, Ar, Erzincan. lerde Rize de III. Umumi Mfettiliin blgesi iine alnacakt.

III. Umumi Mfettiliin Merkezi Erzurum'du. zel yetkili Valilik tasarsna son biimini vermeden nce nn, Kzm Orbay ve Abdullah Alpdoan Paalar Dersim'e yollad. Dersimi batan baa dolamalarn, Dersimin uygarla almas iin gerekli nerilerle geri gelmelerini istedi: "Gzel bir program yapalm. Dersimlileri bir an nce aalarn, seyitlerin, yoksulluun, bilgisizliin elinden kurtarp uygarla, zgrle, yola, okula, hastaneye, Cumhuriyete kavuturalm." ETM BAKAMI Saffet Arkan randevu alarak Atatrk' ziyarete geldi. Atatrk'n yannda yeni III. Umumi Mfetti Tahsin zer ve birka kii daha vard. Eitim sorunlarn, zellikle ky okullar sorununu anlatmak istiyordu. Atatrk'n bu konuda titizlendiini ve sabrszlandn biliyordu. Elde para vard ama kye elverili retmen yetitirmek kolay deildi ki. nk ky retmeninin

yalnz ocuklar eitmekle kalmamas, birok konuda kylye de rehber olmas gerekmekteydi. Eitimciler bugnk usullerle bu sorunun zm iin uzun yllara ihtiya olduunu hesaplamlard. Bunu anlatmak istiyordu. Frsat olunca anlatt. Atatrk bir sre dald, sonra birden "Saffet Bey!" dedi. "Buyrun efendim." "Bir dncem var. Belki beenirsin, zellikle Cumhuriyetten sonra askerden onba, avu olarak terhis edilmi birok ocuumuz bulunuyor. Bilirsin, bunlar iyi yetitirilmi, okur-yazar, insan ynetiminde deneyimli genlerdir. Bu genlerden retmenlie elverili olanlar ksa sreli youn kurslarla ky retmenliine hazrlayamaz myz? Bunlara retmen demeyiz, eitmen deriz. Ne dersin? Eitimci arkadalarn ne der?" Saffet Bey frlayp Atatrk'n elini pt. Karmak bir sorunu
435

zen ok basit, pratik, i bitirici bir bulutu bu! Kendi de askerdi. Hi aklna gelmemiti imdiye kadar. Bilgi verdii zaman eitimci arkadalar da aracak ve ok sevineceklerdi. 540 nc Blm KAYSER Kombinasnn yapm, planlanan zamandan nce bitti. Smerbank'n destei ile Mhendis evket Torgut tm yaplar iki ay nce, 483 gnde bitirmiti. Makineler de demiryoluyla zamannda gelmi ve hzla kurulmutu. Kayseri demiryolu sayesinde btn limanlara balyd artk. Denemeler ok baarl olmutu. 16 Eyll 1935 gn kombinann bahesi misafirler, Kayserililer, fabrikann grevlileri ile tklm tklm doluydu. iileri tezghlarnn banda bekliyorlard. Ankara'dan iktisat Bakan Bayar, Smerbank yetkilileri ve gazeteciler gelmilerdi. Cumhuriyetin ilk byk fabrikas birazdan faaliyete geecekti.

ktisat Bakan Bayar konumasnda nn'den, "efim ve hkmet reisim, byk nn" diye sz etti, iktisadi gelime hakknda geni aklama yapt. Malatya'da da byk bir kombina kurulacan bildirdi. Kayseri fabrikas hakknda u bilgiyi verdi: "Fabrikamz ekip almak artyla 4.500 ii iletecek. Ylda 30 milyon metre pamuklu bez verecek. Ylda 127.000 balya pamuk kullanacak." Alklar ve iyi dilekler arasnda dev fabrikay iletmeye at. Binlerce i birden almaya balad. Uultusu herkesi mest etti. O GN birok kiiyi memnun eden baka bir baar daha kazanld. 4. Balkan gre ampiyonasnda Trk milli gre takm ampiyon olmutu. Buna ok sevinenlerden biri rtbesi temenlie ykseltilen narl kyn Gazi avuuydu. Eskiehir'e atanmt. Eini ve kzn
436

alm, Eskiehir'e yerlemiti. Burada ocuunu gzelce okutabilecei iin ok memnundu. Ankara ve stanbul gazetelerini tren getirirdi. Eskiehirliler olup bitenleri birok ehirden nce renirlerdi. nc Blm 541 Okuduu, duyduu, grd her baar Gazi Temeni mutlu ediyordu. nk Byk Sava, esirlii, yenilgiyi, igali, Kurtulu Sava'n, yanp yklm ehirleri, o yaman, etin, yokluk ve ac dolu gnleri hi unutmuyor, bu nedenle her baarnn deerini biliyor, en kk bir gelime, bir admlk bir ilerleme bile iini sevinle dolduruyordu. Kayseri fabrikasnda uak yapldn okuduu gn sevinten alamt. Kendisi kadar sevinmeyenlere aarak bakyordu.O gnleri unutmak, bugnn kadrini bilmemek olur muydu? nsana yakr myd? ATATRK 21 Eyll gn nn ile Mareal Fevzi akmak'

kabul ederek grt. nce Dersim konusunu, zel Valinin yetkilerini konutular. Mareal Dersim konusunda Atatrk ve nn kadar sabrl deildi. apulu, devlete kafa tutmay, kanunlara uymamay hogrmyor, ge kalndn dnyordu. Dersim, devletin orta yerinde bir bilmeceydi. Bu bilmeceyi zmek artt. Atatrk bir de Boazlar sorununu at. Trkiye oldu bitti ile Boazlara askerini soksa, savunma nlemleri alsa buna itiraz edecek pek kimse yoktu. Ama yrrlkteki szleme d hareket etmek niyetinde deildi. Buna karlk her frsatta Lozan'a ek Boazlar Szlemesinin deitirilmesini, Boazlarn artk Trk ordusuna almas gerektiini uygun ortamlarda dile getiriyordu. Avrupa'da hava bozulmaktayd. Bir sava halinde Trkiye Boazlar savunma hakkna sahipti ama son dakikada yaplacak

hareketlerle savunmann yeterli olmamas olasl vard. Atatrk, "Bence artk ciddi bir diplomatik giriimle Boazlarn Trk ordusuna almasn isteyebiliriz.." dedi, "..Avrupa durumu byle bir giriim iin elverili. Bu ii baarrz." nn de akmak da bu gr paylatlar. Genelkurmay bir sava halinde ne yaplacan planlamt. Yasak blge snrnda gerekli nlemler alnmt. Bir sava halinde yasak blgelere dalp el koyacaklard. Ama bir anlama sonucu Boazlarn orduya almasnn ok byk anlam, yarar olurdu. Ordu gerekli n hazrlklar yapar, Boazlara tela etmeden yerleir, sknetle savunma dzenini kurard. 542 nc Blm

Anlatlar.
Bir de talya sorunu vard. Haberler ve Roma eliliinden gelen raporlar talya'nn denizar bir savaa hazrlandn gsteriyordu.

12 Adalar da siiahlandrmt. Hedefi belli deildi. kinci Ordu alarma geirildi. 22 Eyllde Ankara'ya dndler. TALYA ok gemeden taacakt. Akln takt Gneybat Anadolu'ya hcum etmeyi gze alamayacak, 3 Ekim 1935'te Habeistan'a saldracakt. Mussolini "Bir imparatorluk smrgesiz olamaz!" diyordu. Almanya'nn da kara, deniz ve hava kuvvetlerini ok glendirdii, onun da bir savaa hazrland belli oluyordu. 20 EKM 1935'te ikinci nfus saym yapld. Saym srasnda Atatrk Gne-dil teziyle ilgili notlarn yazmaktayd. Sonuna gelmiti. Bu bir emir, kural, yasa deil, bir tez, dilin kayna hakknda bir grt. Bir gr oluturacak kadar ok dille ilgili kitap okumutu. Bilim ahlakl bir insan olarak notlarnn ba ksmna yle bir not dt: "Bu notlar sunarken ricamz udur:

1. Tenkit ediniz, 2. Reddediniz, 3. Deitiriniz, 4. Tamamlaynz, 5. zah ediniz." Ksacas tezini her trl tartmaya ayordu. * SAYIM bitene kadar yine sokaa klmad. Halk yine birka gnlk ekmek ve yiyecek ald. A kalma korkusu sava grm halkn hcrelerine ilemiti. Nfus 16.188.767'ydi. Nfus be ylda 2.540.497 kii artmt. Art oran % 18,6'yd. Nfusu 100.000'i geen ehir vard: stanbul, zmir, Ankara.
436 437

cncu Blm 543

ATATURK'e bir suikast giriimi olduu gazetelere yansd. Atatrk'e her yandan, birok kurumdan ve kimseden suikast giriimini lanetleyen telgraflar yamaya balad. istanbul'da niversite genlii Beyazt'ta ve skdar'da iki byk

mitingi yaparak olay lanetledi. Ankara'da Ulus meydannda, Zafer heykelinin evresinde 50.000 kii topland. Olay lanetlediler, Atatrk'e ballklarn belirttiler.
Ankara

CUMHURYETN 12. Yldnm, bu suikast haberi yznden, bata Ankara, btn ehirlerde, ilelerde, nahiyelerde, okullarda, kurumlarda, birliklerde, Halkevlerinde daha cokun kutland. Okulu olan kylerde retmenler enlikler dzenlediler. Donanma Komutanlna bal bir grup sava gemisi Boaz'dan, halkn alklar arasnda geti. Mrettebat beyaz giysileriyle gvertelere sralanarak denizci usul halk selamlad. Bu srada Yeilky'den kalkan avc ve bombardman uakla- istanbul

r da donanmann zerinden tren uuu ile getiler. Birok yerde balolar verildi. Binba Faruk ve Nesrin akam Halkevindeki Cumhuriyet balosuna katldlar. Nesrin Numune Hastanesi'ne Bahemire olarak atanmt. Hem Cumhuriyeti hem bu atamay kutladlar. Baloya eiyle birlikte gelmi olan Dr. Kmil Bey'i grnce heyecanlandlar. Yllarca nce stanbul-nebolu-Ankara yolunu birlikte gemilerdi. Kmil Bey'in ve einin ellerini ptler. 544 nc Blm 1 KASIM 1935'te Atatrk Meclisi at. Dik duruu, evik admlar, bitmeyen enerjisiyle gen ve salkl grnyordu. Daha uzun yllar devletin banda kalaca sanlmaktayd. Atatrk'n de bir gn lecei kimsenin aklna gelmiyordu. Bu konumasnda da bar vd, 'Dersim blgesinde esasl bir slahat programnn uygulanmasnn dnldn' bildirdi, bayndrla,

sala, demiryollarna, sanayilemeye, dile, tarihe, kltre, sanata verilen nemi anlatt. Konumasn yle bitirdi: "Meclis, vatanseverliin, alkanln, tedbirde isabetin ideal rneidir. Meclis yurdun korunmas, onun bayndrl iin en yksel ulusal ilham ve kudret kaynadr." Meclis'e duyduu sayg itendi, bunlar inanarak sylyordu. Milli Mcadele srasnda en zor gnleri bile allmas zor, hrn Meclis'le yrtm, onu byk dayanak olarak grmt. Meclis Bakanlna yine Abdlhalik Renda seildi. BR SRE SONRA ac bir olay oldu. Londra Bykelisi Fethi Bey Trkiye'ye geliyordu. Atatrk gelirken Zehra'y da getirmesini rica etmiti. Ksa bir tatil kza iyi gelir diye dnmt. Paris Bykeliliinden gelen bir haber Atatrk' yldrmla vurulmua dndrd. Fethi Beyler ve Zehra Fransa'dan geerken, Zehra hava almak
438

iin kompartmandan ayrlp koridora km ve trenden derek lmt. Atatrk acsnn iinde Gken'i dnd, "Aman Gken duymasn.." diye tembih etti, ".Zehra'y ok severdi. ok zlr." Gken bu srada heyecan iinde Yksek Planr Okulunu bitirme snavlarna hazrlanyordu. TRKYE hzla yrmekteydi: 23 Ekimde yeralt deerlerinden sorumlu Etibank faaliyete gemiti. 12 Kasmda Zonguidak-Irmak (Krkkale) demiryolu iletmeye ald. 22 Kasmda lokomotifi bayraklarla, defnelerle ssl zel katar ddk ttrerek, yolcular pencerelerden bayraklar sallayarak Diyarbakr istasyonuna girdi. Diyarbakr'a da ulalmt. Havai fiekler atld, bandolar, davul zurnalar ald, bayram toplar grledi, oyunlar oynand, sevin lklar kaleyi sarst. Byk bir rya daha gernc
439

Blm 545
Zonguldak treni Ankara yolunda

eklemiti. Demiryolu daha Douya, Kurtalan'a kadar uzatlacakt. 28 Kasmda Bursa'da Merinos Fabrikasnn, Gemlik'te Suni pek Fabrikasnn temelleri atld. 10 Aralkta Zonguldak'ta Antrasit Fabrikas hizmete girdi. Sanayii Tevik Kanunundan yararlanan sanayiciler kk, yararl i yerleri amaktaydlar. kinci Be Yllk Sanayi Plannn hazrlklarna balanld. SURYE Trkiye aleyhindeki birok almalarn merkezi halindeydi. Ayrlk Hoybun ile Ermeni Tanak rgt buradayd, 150'lik erkezler de rdn'de toplanmlar, bir dernek kurmulard. Hepsinin ortak hedefi Trkiye

Cumhuriyeti ve Atatrk't. Hepsi de en ok Franszlardan destek gryordu. Fransa ukurova'y kaybetmi olmay iine sindirememiti. Bamszlk anlaynn, smrd Suriye'ye, Lbnan'a bulamasndan da ekiniyordu. Trkiye'nin ba hep dertte olmalyd. Ah mmkn olsa da paralansayd. Suikast konusuyla ilgili soruturma bu yzden geni tutuldu. Bu olay nedeniyle Halep'ten sonra, am'da da bir konsolosluk ald. Savc Urfa milletvekili Ali Saip Ursava'n dokunulmazlnn kaldrlmasn talep etmi, talep Meclis'e sunulmutu. Savcnn iddialar rktcyd. Emniyet Genel Mdrl arivinde bulunan baz belgeler Ali Saip Ursava aleyhindeydi. Kaaklarla ibirlii
lk tren Diyarbakr'da

546 nc Blm iinde olduu iddias yaygnd. Ceyhan'daki iftliinin kaaklarn sna olduu ileri srlyordu!

Ali Saip Ursava Meclis'te sz alarak yle bard: "Ben thmet altndaym. Umumi efkr nnde yarglanmal ve btn dedikodular mutlaka kaldrmalym. Beni hkime gnderin!" Cumhuriyet mahkemelerine sade halkn da, siyasetilerin de, aydnlarn da, sulularn da gveni vard. Meclis dokunulmazl kaldrd, Ali Saip Ursava tutukland. Dava Ankara Ar Ceza Mahkemesinde grlecekti. Savc Baha Arkan, Bakan Osman Talat Iltekin, yeler Hayrullah ve Celal Beylerdi. 1 Mahkeme Atatrk'e suikast davas gibi ok nemli, btn Trkiye'nin ve d dnyann ilgisini eken ve yakndan izlenen nemli bir davaya bakacakt. ' SAFFET ARIKAN Atatrk'n nerisini yakn alma arkadalarna am, hepsi ok heyecanlanmlard. Gnlerdir bu nemli ta
4393

sarm uygulayacak ibilir, ky hayatn bilen bir eitimci aryordu. Mdr srarla aryordu. Daha fazla erteleyemedi, Gazi Eitim Enstits'n ziyaret etti. Enstitye girmeden, bahede kk bir ev yapan retmen adaylarn ve balarndaki resim-i retmeni smail Hakk Tongu'u grd. lgilendi. Konutu. Tongu'un pratiklii, bilgisi, becerisi dikkatini ekti. "Bana Bakanla gel" dedi. Gelince Tongu'tan ilkretim hakknda ne dndn renmek istedi. Tongu, "zin verirseniz bir raporla arz edeyim" dedi. ''Peki/' ' $ . lkretim ve ky okullar Tongu'un ana konusuydu. Bu konuyu en nemli memleket sorunu olarak gryordu. Ksa zamanda

raporunu yazp sundu. Bakan raporu okudu ve Tongu'u lkretim Genel Mdr yapt. Sonra da Atatrk'n eitmen dncesini at. Tongu bir sre dnd, sonra dedi ki:
smail Hakk Tongu

nc Blm 547 Dncemi aklamadan nce geni bir inceleme yapmam uygun grr msnz?" "Acele et" "Peki." Tongu vakit geirmeden Orta Anadolu kylerine dald. Kyleri gezmeye balad. BU TARHTE Afet Hanm Kz Lisesinde Tarih ve Yurt Bilgisi dersi vermekteydi. Eitim Bakanl Afet Hanm' yaknda alacak olan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih krssnde retim yeliine atamak istiyordu. Afet Hanm bu grevi ancak lisans ve doktora yaptktan sonra stlenebileceini bildirdi. Aratrd, renim
4 40

iin Cenevre niversitesi Yakn a ve Modern Tarih blmn seti. Atatrk Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin alnda bulunmasn, Trk Tarih Kurumu Asbakan olarak ilk dersi vermesini, sonra gitmesini istedi. lk dersi bir hanmn vermesini nemsiyordu. "Peki Atatrk." 25 ARALIK 1935'te TBMM Tunceli linin daresi Hakknda Kanunu kabul etti. Ksaca Tunceli Kanunu diye anlacakt. . 1925'ten beri Dersim hakknda birok inceleme yaptrlm, kurullar kurulmu, raporiarf yazdrlmt. Kanun bu birikimin rnyd. Seyitleri, aalar, tatsz olaylar dndren Dersim ad Tunceli olarak deitirilmi, bylelikle beyaz bir sayfa almt. Yeni iller, ileler kurulmutu. Tunceli'ye, ordu ile ilgisi devam etmek zere, rtbesi ile ilgili yetkilere, ayrca zel yetkilere sahip bir Korgeneral, Komutan ve
4 4 03

Vali olarak atanacakt. Bu greve atanan kimse ayn zamanda IV. Umumi Mfetti unvann alacakt. Subaylar kaymakam ve nahiye mdr olarak atanabilecekti. Vali-Komutan gerekli grrse il iindeki baz kimseleri bipyerden bir baka yere nakletmeye, il snrlar iinde kalmalarn yasaklamaya yetkiliydi. Yarglamayla ilgili sreler ksaltlyor, Valiye yarg konusunda da baz yetkiler tannyordu. Kanun 4 Ocak 1936'da yrrle girecekti. 548 nc Blm Yl: 1936 J 1 Ocak 1936-31 Aralk 1936 6 OCAKTA IV. Umumi Mfettilik kurulmas hakkndaki Bakanlar Kurulu karar da yaymland. Kararda zetle yle deniliyordu: "Dersim evresinde idare ve inzibat ilerinin esasl surette tanzim ve hkmet murakabesinin daha yakndan ifasn temin iin, yeniden kurulacak Bingl ve Tunceli ve I. Umumi Mfettilikten
4 41 442

ayrlacak olan Elaz illerini kapsamak zere, IV. bir Umumi Mfettiliin kurulmas onanmtr." Birka gn sonra da Tunceli Valiliine, dolaysyla IV. Umumi Mfettilie Sekizinci Kolordu Komutan Korgeneral Abdullah Alpdoan atand. Alpdoan 1943 yl Haziranna kadar, yedi yldan fazla, bu nemli grevde kalacaktr. 9 OCAK 1936 gn Ankara Ar Ceza Mahkemesinde suikast davasna baland. Davann sekiz san vard: Yahya, zeyir, kardei Arif, aban avu, smail, dris, okak Nahiye Mdr emset4 43
*

tin ve Ali Saip Ursava. Sanklarn avukatln Hamit evket nce ve seyrek olarak da Zht Velibee yapacakt. Bakan oturumu u szlerle at: "Cumhurbakan Atatrk'e suikast yapmak iin aranzda silahl bir ittifak vcuda getirmekten sulu olarak hakknzda yaplan tahkikat zerine muhakeme edilmek zere mahkememize verildiniz.

imdi hakknzdaki tahkikat evrak okunacaktr. Evrak uzundur. Oturarak dinlemenize msaade ediyorum." Tahkikat dosyasnn okunmasndan sonra sorgulamaya geildi. Ali Saip Bey dndaki btn sanklar tahkikat dosyasnda olan ifadeleri reddettiler, ar bask ve ikenceden kurtulmak iin o ifadeleri verdiklerini sylediler, suikast olayyla hibir ilgileri olmadklarn sylediler. Ali Saip Beyin gzleri sorgusu srasnda yaard* Alayarak dedi ki: nc Blm 549 "17 seneden beri sadk bir nefer gibi arkasndan ayrlmayarak daima glgesinde olmay eref bildiim byk Atatrk'n hayatna yaplacak bir suikasta ismimin karmas karsnda ben alamayaym da kim alasn?" Sorgulamalar bitince duruma birka gn sonraya brakld. AYNI SAATLERDE Ankara Halkevi'nin byk salonunda Ankara

niversitesinin ekirdeini oluturan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin al yaplyordu. Salonu Bakanlar, ileri gelenler, davetliler, fakltenin yabanc ve Trk retim yeleri ve kordiplomatik doldurmutu. Yabanc retim yeleri arasnda antik alarla ilgili dnyaca nl bilim adamlar bulunuyordu. 400 de renci vard. Bunlarn 120'si yatl, tekiler gndzc idi. Bu kltr hamlesine btn devlet katlmt. Cumhuriyet ynetimi iin kltrce gelime sanayileme kadar deerli ve nemliydi. Biri olmadan teki eksik kalyordu. Treni locasndan Atatrk de izledi. Yannda Trkiye'yi ziyaret eden Afgan Dileri Bakan da vard. Al konumasn Eitim Bakan Saffet Arkan yapt. Sonra ilk dersi vermek zere Afet Hanm krsye geldi. Konu Tarihe Giri idi. lk ders ve al treni byk alklarla sona erdi. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi gzel binas yaplana kadar bugn

Kk Tiyatro'nun bulunduu Vakf Apartman'nn iki katnda alacakt. Zemin katnda byk bir konferans-tiyatro salonu bulunuyordu. Mimar Kemalettin Bey'in yadigryd. kinci katn bir blm kzlar yatakhanesine ayrlmt. Yatl olma hakkn kazanan 550 nc Blm rencilerin giyimini de devlet stleniyordu. yi yemek yemelerine zen gsteriliyordu. renci de retmen kadar deerliydi Cumhuriyet iin. Bir niversite byle geni bir anlayla alyordu. Afet Hanm bavulunu hazrlad. Eyalarnn arasna bir de Trk bayra koydu. Birka gn sonra Cenevre'ye gitti. SINAVLARI baaryla geen Gken ve alt arkada 11 Ocak gn Koklebel'de yaplan grkemli bir trenle planr retmeni unvann ve diplomalarn aldlar. Arkadalar ve kendi adna Gken

trende gzel bir konuma yapt, retmenlere ve yneticilere teekkr etti. 14 Ocakta Moskova'ya geldiler. Bykeli ve ei tarafndan karlandlar. Burada bir sre daha kalacak, motorlu uak okuluna gidecek, pilot olacaklard. Bylece havaclk dallarnn hepsine retmenlik yapabileceklerdi. Bykeli Gken'e Bykelilikte bir oda ayrtmt. Birikmi mektuplar odasna konulmutu. Bir boboaz mektuplardan birinde sevgili kardei Zehra'nn lmnden sz ederek ba sal diliyordu. Gken ykld. Bu znt ile eitime devam edemezdi. Alayarak Atatrk'e bir mektup yazd, geri armasn diledi. Atatrk hak verdi. Gken'in geri dnmesini uygun grd. SUKAST davas duruma daha srm, Bakan savcnn iddianamesini okumas iin davay 30 Ocak gnne ertelemiti.

Durumalar srasnda savc ile avukat Hamit evket ince arasnda ok iddetli tartmalar yaanmt.

30 Ocak gn savc iki yeni tank dinletti. Duruma 6 ubata kald. Salon merakllar ve gazetecilerle doluydu. Herkesin gz mahkemenin zerindeydi. Atatrk'e suikast davasyd bu! Savcnn iddianamesini okumas alt saat srd. ddianamesini ok heyecanl bir sesle yle bitirdi:
nc Blm 551 "Cumhuriyetin byk hkimlerisiniz. Bu davay nnze getirirken elimi vicdanma koymutum. imdi yine elim vicdanmn stnde, btn kudret ve kuvvetimle baryorum, karnzdaki sanklar Atatrk', onun ahsnda toplanan Cumhuriyeti ykmak istemilerdir. Bu bir hakikattir. Sizler de bu hakikati hissedecek, grecek ve icabn yapacaksnz. Sanklarn 168. madde mucibince

cezalandrlmalarn istiyorum." 168. maddeye gre ete reisine en az on yl, yelere en az be yl hapis cezas sz konusuydu. jfHamit evket nce savunmasn 8 ubatta yapacakt, ff AFET HANIM'dan Atatrk'e, Cenevre, 1 ubat 1936 Atatrk (..) Piri Reis haritasn corafya profesrne gsterip dncesini istedim. Haritay ve yazdm kitab grnce ard: "Trkleri, Avrupa, korsan ve soyguncu (pilleur) olarak tanr. Bu kadar gzel ve bilimsel eserin olduunu tantmak ne byk bir ulusal grev" dedi. (..) yilik haberlerinizi bekler, ellerinizden pek ok perim. HAMT EVKET NCE 8 ubatta savunmasn yapt: "Atatrk konusunda btn heyecanmzla Savc Baha Arkan'la beraberiz, hukuki olayn tehisinde asla beraber deiliz." Uzun sren savunmadan sonra, Bakan kararn 14 ubatta bildirileceini

syleyerek durumay erteledi. Mahkeme heyeti karardan nce, bir ak nokta kalmamas iin, ilk sorgu hkimi ile sulh ceza hkiminin dinlenmesine karar verdi. Savc son olarak ileri |Bakanl Mstearnn, Ankara Valisinin ve Emniyet Genel Mdrnn de dinlenmelerini talep etti. Mahkeme bu talepleri de kabul etti. Bu kimseleri de dinledi. 17 ubat gnfsanklar son savunmalarn yaptktan sonra Mahkeme Heyeti kararn belirlemek iin odasna ekildi* Saat 16.15'ti.

Kararn abuk verilecei ve btn sanklara kanunun ngr d en yksek cezann verilecei tahmin ediliyordu. Buna kar lk hkimlerin grmeleri uzadka uzad. Bakan ve iki ye saa 21.15'te yerlerini aldlar. Herkes soluunu tuttul
552 nc Blm

Bakan Osman Talat Bey, "davann gerek Mahkemeyi, gerek kamuoyunu uzun zamandan beri hakkyla ve iddetle alkadar ettiini, Mahkemenin inceden inceye tetkikler yaptn" belirtti, "kararn imdilik zet olarak bildirileceini, tafsilatl gerekenin ayrca hazrlanacam" syledi, sonra zet karan okudu. Btn sanklar beraat etmiti. Salon armt. Bakan, kendilerini bu karara sevk eden etkenleri yle zetledi: 1. krar (suu kabullenme), maddi delillerle belgelenmedike bir kanaat veremez, 2. Halbuki bu davada sanklarn ikrarlar maddi kantlarla belgelenmemitir, 3. Sanklar zaruri haller altnda (bask, ikence) itiraflarda bulunduklarn sylemilerdir ve bunun aksi sabit olmamtr, 4. Mantki seyir de (olaylarn ak) sanklarn itiraflarnn doru olmadn gstermitir,

5. tiraflar arasndaki birbirini tutmazlk, mahkemenin vicdani bir kanaat edinmesini salamamtr. Savc hkimlere sanklar cezalandrarak rejimi kuvvetlendirmelerini istemiti. Tam tersine bu adil, hukuk asndan inceliklerle dolu nemli karar, rejimi daha kuvvetlendirmiti. SERT k havas Atatrk'e dokunmaya balamt. O nedenle bu srada stanbul'da bulunuyordu. Bandan beri dava ile hemen hemen hi ilgilenmemiti. Nasl olsa mahkeme gereini yapard. Sadece Ali Saip Ursava'n olayla ilikisi olup olmadna nem veriyordu. Beraat kararn telefonla renen Hasan Rza Soyak durumu Atatrk'e arz etti. Atatrk karar gayet tabii karlad. Hasan Rza Bey not defterine u notu dt: "Atatrk, memleket menfaatlerine ve rej ime ballk hususunda hi kimseden geri kalmadklar phesiz olan Mahkeme Heyetinin

kararn, ahsi duygularna gre deil, vicdani kanaatleri altnda, kanun hkmlerine uygun olarak vermi olmalarndan memnunluk duydu." Yalnz Ali Saip Ursava hakkndaki iddialar Atatrk'n cann skyorduk Neden sanklar Ali Saip Ursava' bu konuyla ilikilenOnc Blm 553

dirmilerdi? Neden sanklar, ilk ifadelerinde 'As Ethem ve

kardeinden, Ali Saip Ursava'la konumalar iin talimat aldklarn" sylemilerdi? Suikast dzenleyiciler bu adamlara neden onunla konumalarm sylemilerdi? Ali Saip Beye kar alaca vaziyeti kararlatrmak iin bu sorunlarn aydnlanmasn istiyordu. Bir

soru listesi hazrlatt ve hkmete gnderdi. g

Savc ve Emniyet Genel Mdr

sorular inceleyince, yaz ile

yantlamann zor olacan dnerek, btn belgeleri alp Atatrk'e szl aklamada bulunmay uygun buldular. stanbul'a geldiler. O sabah nn ile Adalet Bakan kr Saraolu da stanbul'a inip doru saraya gelmilerdi. Atatrk daha uyuyordu. Beklerlerken nn Hasan Rza Bey'e "Atatrk mahkeme kararndan mteessir oldu mu?" diye sordu. "Hayr, katiyen. Onun hkimlerin bamsz ve kararlarnda tam serbestlie sahip olmalar konusunda ne kadar hassas ve titiz olduunu bilirsiniz. Bu itibarla tam aksine memnunluk duyduuna ahit oldum" Damat Ferit dnemi mahkemelerini ve uursuz kararlarn bilen

her Cumhuriyeti iin mahkemelerin bamszl ve kararlarnda serbest olmalar ok nemliydi. Devletin erefiyle ilgiliydi. "yleyse o sorularn nedeni ve anlam nedir?" "Maksad, bundan byle ahsen Ali Saip Bey'e alaca vaziyeti tayin etmek istiyor." "Anladm." Akam soruturma belgeleri batan sona okundu, sabaha kadar konuulup deerlendirildi. Atatrk u sonuca vard: "ngiliz Bykelisinin notuna ve Amman Emniyet Mdrnn ifadelerine gre bir suikast tertip ve teebbs olduu muhakkak. Ama Ali Saip bu suikast teebbsnden haberdar deildir. Fakat anlalmtr ki o, btn Gney evresinde yaygn sylendii

gibi kaaklk ileriyle yakndan ilgilidir. iftliini onlara snt yeri yapmtr. Suikast tertip eden erke Ethem ve arkadalar da bunu bilmektedirler. Suikast iin tevik ettikleri Yahya ile arkadalarn cesaretlendirmek maksadyla onlara Ali Saip'in de iin iinde bulunduunu sylemilerdir."
554 nc Blm Bu kanya varan Atatrk iin konu kapand. Ali Saip stanbul'a gelip Atatrk' grmek isteyince kabul etmedi. Kaaklk ilerine bulat anlalan Ali Saip Bey'le bir daha da grmedi. Ankara Ar Ceza Mahkemesi, verdii karar nedeniyle hukukularca zn yllar byk saygyla anlacakt. SMAL HAKKI TONGU souk, kar dinlemedi, arada bir Ankara'ya urayp yeniden yola karak birok ky gezdi, terhis olmu onbalar, avular buldu, konutu, denedi, snad. Byk bir heyecan
4 44

iinde dnd: "Bu byk bir dnce sayn Bakan. Birok etkileyici, retici, gz yaartc rnekler yaadm. Asker kkenli eitmenlerin ksa sreli kurslardan geirildikten sonra ky uyandrma yolunda ok yararl birer klavuz olarak alabileceklerine inandm. Eitmenleri tarm ve hayvanclk alannda da bilgiyle donatmak iin Tarm Bakanl ile ortak bir program hazrlayalm. Hi vakit yitirmeden, hemen faaliyete gemeliyiz. Anadolu binlerce eitmen adayyla dolu." Kuru tarm yaplan, bir harann da olduu Eskiehir uygun bulundu. lk kurs Eskiehir'in Mahmudiye bucanda alacak, drt aylk bir deneme yaplacakt. Deneyli eitimciler heyecan iindeydiler. Ortaada yaayan talihsiz kyler uyandrlacakt. Birok fabrika amak kadar nemli bir olayd bu.

Tarm Bakanl ile program, grevlendirilecek tarmclar, veterinerler, alma artlar ve giderler konusunda grmeler balad. ki Bakanlk ve temsilcileri arasnda, baar iin, tam bir uyum artt. Sonra da eitmen adaylarn semek ve bir n snavdan geirmek gerekiyordu. ki Bakan uyum iin memurlarna rnek olacaklard. MUAZZEZ Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'ne renci alnaca ilann grmemiti. Babas duymutu, haber verdi. Muazzez bu srada 21 yanda, yeni mezun bir retmen olarak Eskiehir'de bir ilkokulda retmenlie balamt. Kk ayl ile eve yardm ediyordu. Gidip faklteye kaydolursa eve yardm edemeyecek, stelik babasna yk olacakt. Bir sre bocalad. Arkada Hatice de "gidelim" diye zorluyordu. Babas "Bu, Atatrk'n kurduu yeni bir okul, nc Blm 555

git kzm" deyince raz oldu. Eyasn bir kk denk yapp Hatice ile Ankara'ya geldi. Dengini istasyona brakt. Kayt iin ge kalm olmaktan korkuyorlard. Okul Ocakta almt. imdi ubatn 15'iydi. Milletvekili seilmi olan Fakihe ymen retmen Okulunda retmenleriydi. Tela iinde Fakihe ymen'i buldular. Fakihe Hanm okula telefon etti, faklte renci almaya devam ediyordu. "Gidin kaydnz yaptrn!" Faklteye kotular. Grevli "Hangi ubeyi istiyorsunuz?" diye sordu. Muazzez "Franszca" dedi. Aklna baka bir yer gelmemiti. "Oras dolu. Ben size hocas yeni gelen bir blm tavsiye edeyim." "Buyrun." "Hititoloji. Yannda Smeroloji ile Arkeoloji derslerini de alacaksnz. Tamam m?" Bu szckleri ilk kez duyuyor, ne olduunu hi bilmiyorlard. Ama ikisi birden atlp "Tamam" dediler. Ama yksekrenim

yapmakt. Kaydoldular. Yzleri gld. Durularna bir alm geldi. Artk bir faklte rencisiydiler. f Samanpazar'nda ok odal bir evin alt katnda plak bir oda buldular. Cam gazete kd ile kapatp yataklarn serdiler. Mevsim k, aylardan ubat. Soba yok, ocak yok, su yok, elektrik yok, eya yok, zerinde allacak eski bir masa bile yok. Yakn bir a dkknndan tek kiilik yemek alp paylaacaklard. Tutumlu yaamak zorundaydlar. Donmamak iin yatan iinde alacaklard. Hocalar Alman Landsberger'di, yardmcs Gterbock. Hoca dersi Almanca anlatyordu. evirmen Trkeye eviriyor, renciler not tutuyorlard. Hepsi -be renci. Kaytarmak imkn yoktu. Hoca bir gn nce anlattn ertesi gn istiyor. Sk almak art. Ama geim iin para da gerek. Muazzez bir yandan da i aramaya balad.

Sabahlar faklteye snmak iin koa koa gidiyorlard. Faklte

hamam gibi scakt.; Kk bir ay oca vard. ayla ileri de snyordu. Hibir sorunu bytmeden, ynce alamadan, a kalnca szlanmadan, k yok diye hayata ksmeden, masasz allr m diye isyan etmeden okumaya kararlydlar* Yatl olma hak556 nc Blm kn kazannca rahatlayacaklard. Devlet yatl rencilere ok iyi bakyordu. Muazzez nl bir Smerolog olacak, Trkiye onu Muazzez lmiye olarak tanyacakt.
445

HALKEVLERNN drdnc kurulu yldnm 22 ubat Cumartesi gn btn halkevlerinde toplantlarla kutland. Recep Peker Ankara Halkevi'nde yaplan byk top- T lantda yeni alan Halkevlerini aklad. Yenilerle

birlikte Halkevlerinin says 136'ya ykselmiti.Yeni Halkevleri Acpayam, Akhisar, Ayanck, Babaeski, Bandrma, Birecik, Bolvadin, Bor, apakur (Bingl), aramba, Develi, Devrek, Elbistan, Ereli, Fethiye, Gebze, Gelibolu, Gerze, Gnen, Harput, skilip, Kilis, Krehir, Lleburgaz, Nevehir, Niksar, Salihli, Siverek, Turgutlu, Yalva, Safranbolu ve Zile'de almt, Anadolu'ya dengeli bir jj biimde dalmlard. Halkevlerinin 55.000 yesi olmutu. Nafi Atuf Kansu 1935 ylnda btn Halkevlerinde neler yapldnn hesabn verdi. Saylar aklarken yz olaanst bir haber getirmi mjdeciye benziyordu. 782 gsteri dzenlenmi, 294.000 kii gelmiti. 776 konser verilmi, 137.000 kii dinlemiti. 636 film | gsterilmi, 296.000 kii izlemiti. 1503 konferans verilmi, konfe- | ranslara 322.000 kii katlmt. 233.000 kiinin katld 740 zel 1
#

gece yaplmt. 23 sergi alm, 34.000 kii gezmi, 36 yerli mal 1 gnn 224.000 kii paylamt. 48.000 kiinin izledii 1.867 spor gn yaplmt. 495 ky gezisine 21.000 kii, 1.370 elence gece- | sine 400.000 kii katlmt. Halkevlerindeki kitap says 107.000'e 1 ulamt. 46.000 kiinin katld 211 ayl sohbet toplants yapl- | mt. Szck derleme almalarnn sonucunda toplam 40.000 fi elde edilmiti. Ankara Halkevi edebiyat kolu 29 konferans, 15 otuI rum, gzel sanatlar kolu 25 konser dzenlemiti. 1 Kylerdeki halk ozanlarna ulalmt! Kooperatifilik d e s -1 tekleniyor, isteyenlere yol gsteriliyordu. Halk mziinde derleme sryordu. Ankara ve Bartn'da kyl korolar kurulmutu. Tiyatro

kollar bucaklar kyleri dolayor temsiller veriyorlard. lerinin ryas blge tiyatrolarnn temelleri Halkevlerinde atlyordu. Ky nc Blm 557 seyirlik oyunlar derlenmeye balamt. Birok Halkevinde kk orkestralar ve korolar vard. Her yerde sessiz ve en baarl alan kollar sosyal yardm kollaryd. Kurslarn ve katlanlarn says artyor, Halkevi kitaplklarnda kitap okuyanlarn says gittike oalyordu. Genler Halkevlerine evlerine gelir gibi rahatlkla geliyor ve diledikleri sanat etkinliklerine hazrlanyorlard.4453 Ankara Halkevi nin Ankara Cezaevi'nde at kursta 300 hkmlye okuma-yazma retilmi, genel bilgi verilmiti. Aydnlanma ve birlikte yaama bilinci ve grgs illerden ilelere, ilelerden usul usul bucaklara, bucaklardan kylere, obalara yaylyordu.

BEKLENEN oldu: Almanya 7 Mart gn ordusunu, Franszlarn Birinci Dnya Sava'ndan sonra galibiyet hakk olarak lkesine katt Bat Ren blgesine yrtt, Ren nehri kprlerinden geerek Fransz igali altndaki Bat Reni geri ald.4 4 6 | Fransa savarsa, bu atma Avrupa'ya yaylabilirdi. Fransa atmad. Bunu gze alabilecek yneticileri yoktu. Fransa siyasi kavgalar iinde tarihinin en kararsz dnemini yayordu. Almanya bundan sonra gzlerini Avusturya'ya evirdi. AFYON, iklimi sert bir ehirdir. Mart sonunda souklar srer. Ama bu yl 24 Mart gn hava gzeldi. Serince bir yel esiyordu. Gkyz masmaviydi. Afyon Zafer Park'nda bugn heykelci Krippel'in yapt Afyon Zafer Ant'nn al yaplacakt. Ant byk bir bayrakla rtlyd.

On sralarda istiklal Madalyalarn takm gaziler vard. Kimi salamd, kimininse bir kolu, ya da bir baca, kiminin tek gz, kula, eli yoktu. Hepsinin gzleri, yzleri l sld. Bu antn onlarn yiitliinin, zverisinin ant olduunu biliyorlard. Cumhuriyet onlar byle onurlandryordu.447 Babakan inn, Bayndrlk, Maliye ve ktisat Bakanlar, Parti Genel Sekreteri ve gazeteciler saat 10.30'da trenle Afyon'a geldiler. Trenle karlandlar. 558 nc Blm tik konumay Halkevi Bakan yapt. Valinin konumasndan sonra nn, bayra tutan kurdeleyi kesti. Bayrak usulca kayp ald, ant grnd. Ant halkn azmini, emperyalizmin yeniliini temsil ediyordu. Antn yz ehre, arkas Afyon kalesine dnkt.

Heykel kaidesinin drt yannda Atatrk', Atatrk-nn ve akmak', Afyon'a giren sancan karlann ve bir sava sahnesini yanstan bronz kabartmalar bulunuyordu. Bir de yazt vard: Bu ant milli orduya ve byk milli kahraman Atatrk'e Afyonlularn kran hatras olarak dikilmitir Kalabalk, bir sre soluunu kesip anta, milleti temsil eden heykelin kaslarn kabartan azme, hrsa, fkeye, inanca ve korkudan donup kalm olan emperyalizme bakt. Sonra alklar bomba gibi patlad. ^ Son olarak Babakan nn konutu. Gzleri hep gazilere taklyor, ii titriyordu. Bu titreyiin sesine yansmasn engellemekte zorluk ekti. Yokluk iinde kazanlan byk zaferi ve zaferin sahibi

olan milleti ve Bakomutan anlatt. Gaziler nn'y elini pmeden, kucaklamadan brakmadlar. Afyon milletvekili ve Bayndrlk Bakan Ali etinkaya, "Bu ant grp de ehitleri rahmet, gazileri, komutanlar ve Atatrk' minnetle anmayan tek kii bile olamaz!" dedi.448 Haklyd. Afyon, kurtuluun anlamn, kurtaranlarn kadrini iyi bilen gazi bir ehirdi. ATATRK Gken'e, "Haydi bakalm Gken.." dedi, "..bu kadar dinlenmek yeter. Yarn Trkkuu'na giderek almalarm srdreceksin. En gzel ila itir." Gken ertesi gn Er&azi'ye gitti. rendiklerini Trkkuu'nun retmen ve rencilerine anlatt. Gsterdi. Yan frtnal bir havada uup paratle atlad. Rznc
Blm 559

garla boua boua istedii noktaya inmeyi zor da olsa baard. Atatrk gelmi, kendisini izliyordu. ard. Kotu elini pt.

"Aferin Gken. Hem cesaretini gsterdin, hem ustaln. Bence artk motorlu uak derslerine balamalsn/' | Eskiehir Askeri Uak Okulu'ndan bir motorlu uak ile iki de retmen geldi. Teorik dersleri uu dersleri izledi. retmen Muhittin Bey'le birlikte uuyor, retmen ksa sreler iin uan ynetimini Gken'e veriyordu. Gken havaclktan byk haz almaya balamt. PART Genel Sekreteri Recep Peker, Edirne'deki parti temsilcisinin etkisiyle Trakya Umumi Mfettii Kzm Dirik'le urayordu. Baz parti yneticilerinin devleti temsil eden valilere kartklar duyulmaktayd. Bu olaylar Atatrk' ok kzdryordu. Hasan Rza Soyak'a dedi ki: "ittihat ve Terakki Partisi'nin baarszlnn en nemli nedeni, ynetimi sorumlu grevliler yerine sorumsuz particilerin eline

brakm olmasdr. Bundan dolay ok byk kayplara uradk. Partinin devlet temsilcilerine karmas sz konusu olamaz. Recep Bey yine Kzm Dirik'ten ikyet etti. Grevden alnmasn istiyor. ikayetiyle ilgili belgeleri hkmete vermesini istedim. Kzm Dirik'i yemee ar. Konu. Sor. Dinle. Bana sonucu bildir." Soyak Umumi Mfetti Kzm Dirik'le yemek yedi. Konutu. Sordu. Dinledi. Genel olarak olumlu bir sonuca ulat. Atatrk'e grn arz etti: "Eer hkmet Dirik'in giriim ve dncelerini benimser, bir elemeden geirir, daha derli toplu, daha hesapl, daha kapsaml bir biime koyarsa, ele mkemmel bir 'kyleri kalkndrma program' geebilir."448* f j | '| | I Atatrk Harp Akademisi tatbikatlarn izlemek iin stanbul'a geldi. Tatbikat bitince kara yoluyla orlu'yu ziyaret etti. Orada trene

bindi, istasyonlarda duruldu. Halk dinledi, istanbul'a, sonra da

Ankara'ya dnld.

Recep

Peker'in Kzm Dirik konusunda haksz olduu kansna ard. Cumhurbakan bir kanya varmak, karar vermek iin konuyu ya inceletiyor, ya inceliyordu. Parti Genel Sekreteri Recep Peker'in devlet ve hkmet ilerine karmaya balam olmasndan dolay 560 nc Blm ok rahatszd. Parti devlete ve hkmete karamaz, hele asla tahakkm edemezdi. Bu ancak Sovyet Rusya, talya ve Almanya'da olurdu. BOAZLAR Szlemesinin milletleraras bir konferansta ele alnarak deitirilmesi konusu Bakanlar Kuruluna getirilip grld.

Atatrk'n bu kritik giriimi onaylyor olmas Bakanlara gven verdi. Szlemenin deitirilmesi iin harekete geilmesi kabul edildi. Sovyet Rusya ile youn danmalardan sonra anlamaya varld. ngiltere'ye nceden haber verildi. Balkan lkelerinin anlay gsterecei biliniyordu. 11 Nisan 1936 gn, Lozan Boazlar Szlemesi'ni imzalam bulunan devletlere birer muhtra verilerek, yeni bir Boazlar rejimini belirlemek zere bir konferans toplanmas istendi. Muhtrada sz konusu szlemenin imzaland tarihteki Avrupa durumu ile bugnk durum arasndaki farklara, sava aralarndaki gelimelere dikkat ekiliyor, yle deniyordu: "Trk hkmeti son on yl iinde ortaya kan pek ok durum ve artlarda, tm devletlerce vlen bir uzlama, ykmllklerine

sayg, bar idealine itenlikle ballk gstermitir. Trkiye bakalarna her zaman salad gvenlii kendisi iin de istemek hakkna sahiptir." Devletler Konferans toplanmasn kabul ettiler. Bu mit verici bir gelimeydi. Trkiye'nin uzlama yolunu semesi, oldubittiden kanmas, anlamazlklardan bunalm olan dnya kamuoyunda byk memnunluk uyandrd.449 Trkiye ilgili devletleri 22 Haziranda svire'nin Montreux ehrinde toplanmaya davet etti. ngiltere, Fransa, Sovyet Rusya, Japonya, Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan geleceklerini bildirdiler. Yalnz talya katlmak istemediini aklamt. ATATRK ve grevliler stanbul'a gidecekti. Gken uak eitimine stanbul Yeilky'de devam edecekti. Afet Hanm eitimi

zin verirse yazn Cenevre'den stanbul'a gelecekti. Kk stanbul'a gidie hazrlanyordu.

nc Blm 561

! Atatrk 14 Haziran akam bir veda yemei verdi. Yemekte Babakan, birok Bakan, baz misafirler ve Recep Peker vard. Montreux Konferans konuuluyordu. En ncelikli ve nemli konu oydu. Recep Peker, herhalde Babakann ve Bakanlarn bulunmasn yararl grerek, yer ve zaman hi elverili olmad halde Kzm Dirik konusunu yeniden at. Kzm Dirik'in deitirilmesini istedi. "Ben Parti Genel Sekreteriyim. Bir ahsiyetim vardr. Ayn zamanda bu hususta sz sahibiyim" gibi bir konuma yapt. Atatrk glerek bakt: "Ya yle mi? Ama ben de ayn partinin Genel Bakanym. steini

doru bulmuyorum. u halde meseleyi nasl halledeceiz?" Recep Peker'in gzlerine bakmay srdryordu. Recep Peker bu bak bilirdi. Yanl yaptn anlad ama ge kalmt. zin isteyerek sofradan ekildi. Ertesi sabah kamuoyuna bir bildiri yaymland: "Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterini Atatrk vazifeden affetmitir. imdilik bu vazifeyi Atatrk'n vekili olarak nn ifa edecektir" Atatrk, Gken, lka ve annesi, grevliler, baz arkadalar saat 12.00'de zel trenle stanbul'a gitmek iin Ankara'dan ayrldlar.449* DOLMABAHE'ye indiler. Afet Hanm da Cenevre'den geldi. Atatrk sk sk Florya'ya geliyor, kimi kez gece de kalyordu. 17 Haziran gn nn geldi. Birlikte deniz evinden ktlar. Civarda yaya

dolaarak uzun uzun konutular. Dnceli kmlard. Gler yzle dndler. Bir k yolu bulduklar ve anlatklar anlalyordu. Partinin devlete tasallutunu nleyecek bir zm bulmulard. Bunun da kendine gre sakncalar vard ama devleti partinin deil, devletin kurumlarnn ve grevlilerinin ynettiini gsterecek bir zmd. zm ertesi gn nn aklayacakt.* nn uakla Ankara'ya dnd. O GUN Mehmet Akif Ersoy da stanbul'a dnd. ok zayflamt. Hastayd. Tedavi olmak iin gelmiti. Hayatnda bir damla alkol almamt. Ama siroz olmutu. Yaknlar hemen hastaneye yatrdlar. Hepsi Kuran evirisinin ne olduunu merak ediyordu*. 562 nc Blm Bildikleri bir ey vard. Diyanet leri Bakanl szlemede

saptanan sre bitince Mehmet Akif Bey'e bir yaz yazarak eviriyi istemi, Mehmet Akif Bey ald bin lira avans geri vermi, szleme feshedilmiti. Ama eviri yapmay brakmadn, devam ettiini duymulard. Evet, devam etmiti. Bir ara Msr'a giden Eref Edip Bey eviriyi grm, hayran olmutu. Ama M. Akif Bey beenmiyor, srekli dzeltiyor, deitiriyor, yeniliyordu. M. Akif Beyin herkese anlatmad bir olay vard: Msr'dan ayrlrken eviriyi dostu Mahmudiye Medresesi mderrisi Yozgatl hsan Efendi'ye brakm, yle vasiyet etmiti: "yileirsem bana geri verirsin, lrsem yakarsn." airi yormamak, zmemek iin eviri konusunu amadlar.4490 18 HAZRAN gn Genel Bakan Vekili nn'nn imzasyla bir genelge yaymland. | Genelgeye gre ileri Bakan, Parti Ynetim Kuruluna alnm,

kendisine Genel Sekreterlik grevi verilmiti. Btn illerde il parti bakanl grevini ilin Valisi yrtecekti. Partinin devlet grevlilerine ve grevlerine karmas bylece sona erdirilmiti.44* TRK DELEGASYONU Dileri Bakan Dr. Tevfk Rt Aras, Londra Bykelisi Fethi Okyar, Paris Bykelisi Suat Davaz. Dileri Bakanl Genel Sekreteri Numan Menemenciolu, Genelkurmay ikinci Bakan Korgeneral Asm Gndz, Trkiye'nin Milletler Cemiyeti'ndeki srekli delegesi Necmettin Sadak'tan oluuyordu. Delagasyona 24 danman ve uzman elik ediyordu! Konferans 22 Haziran 1936 gn saat 16.00'da Montreux Palas otelinin byk salonunda, svire Dileri Bakanlndan M. Motta

tarafndan ald. Bakanla Avustralya'nn Milletler Cemiyeti delegesi Mr. Bruce seildi. lk sz Dr. Aras ald, yeni szleme projesinin konferansa sunulduunu bildirdi. Szlemeyi yenileme isteinin gerekesini ayrntl olarak aklad. Sonra btn badelegeler sz alarak Trkiye'nin bar siyasetini vdler, konferansa uzlama anlayyla geldiklerini bildirdiler.
nc Blm 563

Szleme projesi grlmeye baland. Sorun sava gemilerinin Boazlardan geileri hakkndaki snrlamalar konusunda kt, ingiltere, Sovyet Rusya ve Japonya anlaamyorlard. Konferans bir sonuca varmadan dalma tehlikesi yaamaktayd. Atatrk, hkmet ve Dileri Bakan ile srekli iliki iindeydi

ve grlerini bdiriyordu. Ayrca Yunus Nadi Bey'i gerektike aryor, grlerini dikte ediyor, yaz Yunus Nadi Bey'in imzasyla yaymlanyordu. 10 Temmuzda yaymlanan yaz ciddi bir uyar ile bitmekteydi: "Trkiye'nin evinin kaplar olan Boazlardan her isteyen, istedii gibi geebilmek hakkn elde tutmak yoluna giderse, ite o zaman Boazlar meselesi tam hallolunmutur. yle ki: Bu takdirde Trk der ki: 'Kaplarm kapaldr. stediime, istediim zaman aarm ve buna muktedirim."' Bu yazlarn Atatrk tarafndan yazld, yazdrld biliniyordu. slubundan belliydi. Bykeliler yazy evirtip telgrafla lkelerinin Dileri Bakanlklarna, Bakanlklar da Montreux'deki delegasyonlarna geiyorlard. TRKKUU hzla geliiyordu. Ardarda parat, planr, motorlu

uu ve model uak okullar almt. Ziraat Enstits rencisi Hadiye een de parat ve planr almalarna katlmt. Planr eitimi iin bir merkez aranyordu. Bunun iin ideal bir yer bulundu: nn. 10 Temmuz gn nn Planr Kamp hizmete ald. Buras kk b*| pist ile portatif hangar ve barakalardan kurulu bir eitim merkeziydi. Corafi durumu ve hava zellikleri bakmndan planr almalar iin dnyann en elverili birkav yerinden biriydi. Burada binlerce kanatl gen yetiecekti. Trkiye'de Trkkuu'ndan sonra genler iin yeni, baka bir genlik kurumu kurulmad.4 4 94 ISPANYAda seimi Cumhuriyeti Halk Cephesi kazanmt. 17 Temmuz 1936 gn General Franco'nun komutasndaki faistler^ isyan ettiler. Btn dnyay yakndan ilgilendiren spanya i sava balad.

Hitler ve Mussolini Franco yandalarna, faizm kartlar Cumhu-|| 564 nc Blm riyetilere yardm edecekler, spanya milletleraras bir arena halini alacaktr. Sava balar balamaz Hitler ve Mussolini, Franco'nun emrine birer uak filosu gnderdiler, 13.500 kiiyi cumhuriyetilerle savamak zere Fas'tan spanya'ya tadlar. sava yl srecek, byk ykma, birok l ve yaralya mal olacaktr.4496 ZAVALLI spanya kan glne dnerken Trkiye'de kyleri uyandrmak iin allyordu. Baz eitimciler -ve baz aydnlaronbalardan, avulardan retmen olamayaca grndeydiler. Bildikleri yollarn dnda

bir zme akllar yatmyordu. Seme snavlarna katlan bu eitimciler ardlar. Orduda verilen eitimin dzeyi, eitmen adaylarnn ciddiyeti, nitelikleri, bu zme kar kanlar afallatt. Snava girenlerin byk ounluu snav kazand. Kazananlar Ankara istasyonunda toplandlar. Tahta bavullaryla gelmilerdi. Trenle Eskiehir'e yollandlar. Oradan Mahmudiye'ye gideceklerdi. Eitmen adaylar iin zel eitim programlar hazrlanmt. Temmuz bitmeden tarm, sal koruma ve eitim teknii ile ilgili youn kurslar balad. Bu alma smail Hakk Tongu'un zihninde birok yeni bulua, sonu olarak Ky Enstitleri dncesine yol aacakt. ZRAAT ENSTTS'ne ilk giren renciler uzun sren son snavlara giriyorlard. Baaranlar mezun olacaklard.

ok gzel bir rencilik hayat yaamlard. Bilgice ve grgce zenginlemilerdi. Buras yle bir okuldu ki hayata eksiksiz atlmalar iin dans dersleri bile verilmiti. Sonunda btn snavlar bitti. Hadiye een ve drt kz arkada Trkiye'nin ilk kadn Tarm Yksek Mhendisleri olarak mezun oldular. bulamamak diye bir sorun yoktu. Her yer diplomal uzmanlar drt gzle bekliyordu. stelik ok iyi eitilmilerdi. Hadiye ailesinin yaad stanbul'u istedi. Yeilky Tohum slah stasyonuna atand. Kendini iine ve aratrmalara verdi4 4 9* Ofinc Blm 565 MONTREUX'de zel konumalar younlat. Trk delegeler ve yardmclar ok iyi altlar. Trkiye'nin Lozan'dan byk deneyi vard. Kulisin nemini biliyorlard. Avrupa'nn yeni bir anlamazla katlanacak hali de yoktu. Uzlamann salanaca belli oldu.

Ordu Boazlara inmek iin gerekli btn n hazrlklar yapmt. stanbul Boaz her dakika ordunun gzlemi altndayd. anakkale Boaz ile Gelibolu'yu da sivil elbiseli kurmaylar yllardan beri defalarca incelemi, her trl bilgiyi derlemilerdi. Zaten orduda anakkale'yi ve Gelibolu yarmadasn ok iyi bilen birok subay vard. Oralarda savamlar, ngilizleri ve Franszlar karada ve denizde yenmilerdi. Trk delegasyonunun bilinli abas ve devletlerin temsilcilerinin anlay ile sonunda uzlama saland. Szlemeye Trkiye'nin hemen harekete gemesini salayan bir de protokol eklenmiti. 20 Temmuz 1936 Pazartesi gn saat 22.00'de Montreux Palas otelinin byk salonunda Montreux Szlemesi ve ek protokol trenle imza edildi. Ek protokole gre Trkiye Boazlardaki askersizletirilmi

blgelere birliklerini hemen sokabilecek, yeni gei rejimini 15 Austosta uygulamaya balayabilecekti. ok nemli bir baaryd bu. Szlemenin imzaland telefonla ve yldrm telgrafla Trkiye'ye duyuruldu.450 Atatrk "imdi sra Hatay'a geldi" diyecekti. BOAZLARA girip yerlemek iin hazrlanan piyade, topu, svari, istihkm, muhabere birlikleri, askersizletirilmi blgelerin snrlarnda, malzeme dolu iki gemi de Marmara'da bekliyordu. O gece ncler askersizletirilmi blgelere girip el koyacaklar, byk birlikler sabah harekete geeceklerdi. Szlemenin imzand renilir renilmez, stanbul'da, Avrupa ve Asya yakasnda bekleyen birliklerin nclerine, konaklara, gece yarsna doru, hareket emri verildi, ncler askersizletirilmi,

ksacas askere yasak blgelere girip ilerlemeye baladlar. Halkn cokusu anlatlabilir gibi deildi. ncler Boazn Karadeniz azna ve iki kydaki eski mevzilere el koyarlarken, olay renen Boaz vapurlar ddklerini ttrerek, kdaklaryla havada daireler izerek askerleri selamlyorlard. Yallar btn klarn amlard. Yldzl yaz gnde 566 nc Blm havai fiekler patlyordu. Torpidobotlar eski iskelelerine yanap halat attlar. , anakkale blmndeki askersizletirilmi blgeye Bursa'dan gelen birlikler yanatrlmt. Halk uyumam askerlerin giriini bekliyordu. Emir gelince ncler, gece yars kyllerin, ehirlilerin dualar, sevin lklar, gzyalar arasnda ilerlemeye baladlar.

Halk 14 yldr burada jandarmadan baka asker, subay, sancak, svari, top, bando grmemiti. Kendilerinden getiler. Derken kar kyya yanaan torpidobotlarn klar parlad. Kar kydaki askersizletirilmi blge de vatana geri dnmt. Torpidobotlardaki uar denizciler aydnlatma fiekleri atarak geceyi enlie evirdiler. Gelibolu yarmadasnda yer alacak birlikler Bolayr, Gelibolu yoluyla geleceklerdi, nc tabur ok yakna gelmi, bekliyordu. Emir alr almaz alay komutan, karargh ve sancakla birlikte yrye geti. Gelibolulular da tpk kar kydakiler gibi askerin, bayran zlemi iinde kavruluyorlard. Yolu mealelerle, oban ateleri yakarak, mum fenerleriyle aydnlatmlard. Bir kalabalk Gelibolu'nun giriinde taburun yolunu kesti. Ak

sakal gsne inen bir yal adam komutana selam verdi: "Komutan, sancamz grmeye geldik, hepimiz aptesliyiz, bayramlklarmz giydik, al sancamz gster bize." htiyarn heyecandan ak sakal tel tel dikilmiti, gzleri ya iindeydi. Arkasndakilerin yzne yol kysnda yaktklar atein alevleri yansmaktayd. Hepsinin gzlerinde ya parlyordu. Komutann da gzleri doldu. Kurala aykryd ama 'halkn bu yrekten isteinden daha geerli kural olur mu' diye dnd. Emir verdi. Sancaktar ve muhafzlar alayn sancan at. Binlerce azdan bir dua ykseldi: "Elhamdlillah!" Kalabalk, alayn yolu zerinden iki yana ekildi. Sancaa bedenleri ve ruhlaryla selam durdular. Minarelerden sala sesleri ykseldi. Tabur ilerlemeye balad. ehir iindekiler bir yandan alyor,

bir yandan da bir eyler ikram etmek iin rpnyorlard. Kzlar askerlerin balarna glsuyu, kolonya, gelin teli serpiyordu. ki kyda da tabyalara ilk girenler kr secdesine kapandlar. Aralarnda Mondros Mtarekesi'nden sonra, gen subayken bu nc Blm 567 tabyalar alayarak ngilizlere teslim etmenin unutulmaz acsn yaam olanlar vard.451 Ertesi gn sabah erkenden iki kyda da byk birlikler tarihe karm olan askersizletirilmi blgelere girmeye baladlar. Kendilerine ayrlan kesimlere gideceklerdi. Gemiler anakkale ve Eceabat'a yanaarak malzeme indirdi. Yerleme ve coku akama kadar srd. Her yer bayrak iinde yzyordu. Yer krmz, gk beyazd. stanbul Boaz'nn iki yanna, btn Gelibolu'ya ve Boaz'n

anakkale kysna el koyma ilemi sona erdi. ehit mezarlar ziyaret edildi, ruhlarna fatihalar gnderildi. Artk sessiz sedasz, gzlerden uzak, trl savunma dzenleri alacaklard. * GKEN Yeilky'e gitmek iin erken uyanp hazrlanmt. Bugn son snav vard. Atatrk' de giyinmi, hazr grnce ard. Atatrk "Yeilky'e ben de seninle birlikte geleceim" dedi. "Teekkr ederim. Snav uuumu yakndan izlemi olursunuz." Yeilky'e geldiler. Muhittin Hoca uan banda bekliyordu. "Snava hazr msn?" Ka kez umulard. Farkl bir uu olmayacakt ki. Gken yle dnyordu. Rahata "Hazrm" dedi. "Ama bugnk snav her gnkne benzemeyecek." "Anlayamadm. Yine birlikte uacak ve sizin sorularnz yantlamayacak mym?"

"Hayr. Bugn ilk kez yalnz uacaksn." Gken'in dili tutuldu. Ban evirdi. Atatrk'le gz gze geldi. Heyecanlanacak zaman deildi. Zaten heyecanlanacak zaman da kalmamt. Uaa bindi. Motoru altrd. Her eyi unutup kendini iine verdi. Uak yrd. Az sonra tekerlekleri yerden kesildi. Uuyordu. Havaalanndan fazla uzaklamadan yaplmas gerekli hareketleri yapt. Uaa hkim olduunun farkndayd. Bu gven iinde uuu bitirdi. ndi. Yanna ilk gelen Atatrk oldu: "Genlere rnek olacaksn. Kutlarm. imdi senin iin dndm eyi aklayabilirim. Fevzi Paann da onaym aldm. Dn568 nc Blm yada ilk askeri pilot olacaksn. Bunun iin Eskiehir Askeri Uak Okulu'na gitmen gerekiyor/' Dikkatle Gken'e bakt. Gken esas durua geti:

"Emredersiniz." AKAM Atatrk'n kalabalk sofrasnda Mehmet Akif Bey konuulmu, sayg ve efkatle anlm, sofrada bulunan gazeteci ve milletvekili Hakk Tark Us bu konumalara tank olmutu. Aratrd. Yaknlarnn M. Akif Bey'i hastaneden Beyolu'nda Msr apartmannn bir dairesine tadklarn rendi. Grmeye gitti. Amac ok gzel olduuna inand evirinin Diyanet leri Bakanlna9 verilerek baslmasn salamakt. M. Akif Bey'i ok zayflam grd. zntsn belli etmemeye alt. Uygun bir dille akamki konumalar anlatt. Hakk Tark Bey'in amacn renen M. Akif Bey eviriyi Msr'da bir dostuna braktn syledi: j| r "Yaptm beenmedim. nallah iyi olursam yeniden bir sure

evirir, Atatrk'e takdim eder, beenirlerse eviriye devam ederim/'

4'

- I"

Hakk Tark Us "Atatrk'n kendisi hakknda hsnniyetle dolu olduunu" syleyince M. Akif Bey heyecanland, dorulmaya alarak, "Tark Bey.." dedi, "..Ben yemin etmem. Fakat ite yemin ediyorum, ben Milli Mcadele'de yannda bulundum, yakndan tandm. Vallahilazim eer Atatrk olmasayd, bu zafer kazanlmazd."4513 Hakk Tark Us ifa diledi, izin isteyip kt. eri M. Akif Bey'in hayranlarndan Mithat Cemal Kuntay girdi. 24 AUSTOSTA Dolmabahe Saray'nda nc Dil Kurultay saat 14.00'te topland. yelerin ve davetlilerin dnda, 15 yabanc dil bilgini, 45 Halkevi temsilcisi ile Dil ve Tarih Corafya

Fakltesi'nin Trkoloji Blmnden de 15 renci katlyordu. Toplanty Eitim Bakan Saffet Arkan at. Kurultay Bakanlna da Arkan seildi. lk konumay yaz tatili dolaysyla stanbul'a gelen Trk Tarih Kurumu Asbakan Afet Hanm yapt. Dil Kurumu Genel Sekreteri brahim Necmi Dilmen yllk alma raporunu okudu. Dil almalarnda gzetilen amac yle aklad: nc Blm 569 "Trk dil devriminin ameli dilei, yaz dili ile konuma dili arasndaki uurumu ortadan kaldrmak, bylece Cumhuriyet Trkiyesi'nde herkesin kolaylkla okuma-yazma renmesine, okuduunu anlamasna, dndn yazmasna meydan amaktr." Bu kurultayn ana konusu Gne-Dil Tezi'ydi. Kurultay bu tezi tantmak iin dzenlenmiti. Tez kimi eletiriler dnda genellikle

olumlu bulundu. Dile ilikin baka bildiriler de grlp tartld. Dnya dil bilimi lemine dilin kayna hakknda yeni bir gr, bir ngr sunulmutu. Kurultay 31 Austos 1936'da sona erdi.4 52 Atatrk'n katld son dil kurultayyd bu. HARPOKULU stanbul'un igali zerine kapanm, Ankara'da subay yetitirmek zere bir subay talimgah almt. Buray ilk bitirenlerin byk blm Sakarya Sava'nda ehit olmutu. Bartan sonra Harpokulu stanbul'da eski binasnda ald. Genelkurmay Harpokulu'nu, Cumhuriyetin bakentine, Ankara'ya almak istiyordu. Harpokulu iin Ankara'da Dikmen yolu zerinde yeni, modern binalar yaplp dendi, arazi aalandrld. Harpokulu rencileri, subaylar, trampet ve boru takm, bando, sancak ve muhafzlar ile Harpokulu Komutan 25 Eyll 1936

Cumartesi gn birbirini izleyen iki katarla akama doru Ankara'ya geldiler, Genelkurmay, Milli Savunma Bakanl, Ankara Valilii tarafndan trenle karlandlar. Karlayanlar arasnda halktan birok kimse de vard. Harpokulu istasyonun nndeki alanda yry dzenine girdi. renciler silahlyd. Eyalar tayan kamyonlar daha sonra okula gelecekti. Bando, trampet ve boru takm ne geti. Onlar Komutan, karargh, sancak, subaylar ve renciler izleyecekti. Harpokulu bir gsteri yryne hazrlanyordu. Sergi Evi'nin yanndan AtatrkBulvar'nakacak, Shhye'denDevlet Mahallesine (Bakanlklar) kadar, yolun iki yanma sralanm Ankarallarn nnden geeceklerdi. Komutlar ykseldi. Alay yrye geti. Trampet ve boru takmnn

ksa bir gsterisinden sonra bando Harbiye Marna balad. Komutanla birlikte binden fazla Harbiyeli renci ve subay mara baladlar: 570 nc Blm Yldrmlar yaratan bir rkn ahfadyz Tufanlar gsteren tarihlerin ydyz Kanla, irfanla kurduk biz bu Cumhuriyeti Cehennemler kudursa lmez nighbanyz Yeni dklm tun heykellere benziyorlard. Komutan kalabala yaklarken Sanca atrd. Alklar, haykrlar ykseldi. Kalabalk arasnda yal hanmlar da vard. "Allah balasn!" diye baryorlard. Herkes esas durua geti, apkalar, kasketler karld. Kk renci erkekler ve kzlar, ellerini alnlarna gtrerek sanca askerce selamladlar. Yaa var ol Harbiye yklmaz satvetinle ,

Gklerden gelen bir ses sana ne diyor dinle Trk vatan stnde snmez gnesin sen Kartal yuvalarnda hrdr millet seninle Harpokulu her milli trende yer alacak, duruu, yry, ciddilii, havas ve maryla Ankara'nn gururu ve sevgilisi olacakt.453 GKEN Eskiehir Askeri Uak Okulu'na gitti. Erkek arkadalarnn giydii niformay giydi. Ayn grevleri yerine getirecek, disiplini ve terbiyesi ile byk sayg uyandracakt. Afet Hanm Cenevre'ye zgn gitti. Atatrk'te bir sinirlilik, huzursuzluk belirmiti. Yznden zaman zaman bir yorgunluk bulutu geiyordu. Atatrk 7 Ekimde sevgili lk ile birlikte Ankara'ya dnd. imdi Hatay sorununu zmek iin alacakt. Geldii gn Babakan nn ile Milli Savunma Bakan Kzm zalp'i kabul etti. Uzun sre grtler.

Konu Hatay'd. 1921 YILINDA Fransa ile imzalanan Ankara Anlamasyla Adana, Gaziantep, Mersin ve evresindeki Fransz igali sona eriyor, buralar anavatana dnyordu. Hatay' geri almak kabil olmamt. Franszlar bu konuda olaanst direnmilerdi. O dnemin artlar bir anlamay gerektiriyordu. Anlama imzaland. Anlamaya Hatay hakknda zel bir madde koyduruldu: "skenderun (Hatay) blgesi iin zel bir ynetim rejimi kurulacaktr. Bu blgenin Trk soyundan gelen halk kltrlerinin geUnc Blm 571 mesi iin her trl kolaylktan yararlanacaktr! Trk dili orada resmi bir nitelie sahip olacaktr.9 (7. madde) Ksacas Suriye'den farkl, zerk bir blgeydi. Franszlara geici

olarak terk edilmiti. Ama Suriye'yi ynetimi altnda tutan Franszlar, Ankara Anlamas'na aykr olarak Hatay' Suriye'nin bir paras gibi ynetmilerdi. Halk da Trkiye de bundan ac duyuyordu. Tayfur Skmen Hatay iin mcadele eden kahraman bir aydnd. Franszlar tarafndan lme mahkm edilmi, mallarna el konulmu, bunun zerine Anadolu'ya gemiti. Atatrk Tayfur Skmen'in rahat olmas ve serbest almas iin milletvekili seilmesini uygun grm, Antalya'dan bamsz milletvekili seilmesini salamt. Atatrk Hatay ii ile ilgili olarak Hasan Rza Soyak'tan da Tayfur Bey'le birlikte almasn, Hatay iini dikkatle izlemesini istemiti. Fransa yl iinde Suriye'ye bamszlk vereceini aklamt. Alman bilgiler Hatay' Suriye'ye brakacan gsteriyordu.

Atatrk ve Trkiye Fransz grn kabul edebilir miydi? Atatrk 1923'te Adana'da Hatay temsilcilerine "Krk yzyllk Trk yurdu, yabanc elinde esir kalamaz, gn gelecek siz de kurtulacaksnz" demiti. 9 Ekim 1936'da ilk yazl giriimde bulunuldu. Fransa'ya bir mektup-nota verildi. Dosta bir slupla, Fransa'nn Suriye ve Lbnan'a tanmaya karar verdii bamszln, halknn ounun Trk olduu Hatay'a da tannmas isteniyor, bunun 1921 anlamasnn doal sonucu olduu belirtiliyordu. Fransa da dosta bir slupla, Suriye'nin blnemeyecei, bu nedenle Hatay'a bamszlk verilemeyecei, yerel zerkliin dikkate alnaca yantn verdi. Fransa'da sk sk iktidar deimekteydi. Sa-sol atmalar

hkmetleri abuk ypratyordu. Milli Mcadele dnemini bilen Fransz siyaseti kalmam gibiydi. Yeni ynetimlerin Atatrk'n ve Trkiye'nin sabrn ve kararlln hatrlamadklar anlalyordu. Atatrk 21 Ekimde Genelkurmay Bakanlna geldi. Trenle karland. Fevzi Paa ile ba baa iki saat grt. Konu elbette Hatay'd. 572 nc Blm 29 EKM Cumhuriyet Bayram Boazlarn yeniden Trk askerine almas ve Hatay iin harekete geilmesi dolaysyla ok heyecanl geti. Ankara'da Trkkuu'nn paratleri atladlar.!Kelebekler gibi uuup yere indiler. ok alklandlar.453* Bu yl her zamankinden iki kat fazla uak geti. Aralarnda Kayseri uak fabrkikasnda yaplan avc ua da vard. Askeri kamyonlarla ekilen 15 cm.lik ar toplar Krkkale yapmyd.

Askerlerin tfeklerinin de yenilendii grlyordu. Bunlar da yeni Krkkale tfekleriydi. nce uzun sngleri gne altnda parl parl parlyordu. MAHMUDIYE'deki kurslar ve snavlar da Cumhuriyet Bayram gn sona erdi. Cumhuriyet Bayram'n birlikte kutladlar. Trene bucak halkn da davet ettiler. Milli bir gnn nasl kutlanacan eitmenlere gsterdiler. Kurs yneticisi eitmenlere son sz olarak dedi ki: "Tela etmeyin, adm adm gidin, szleriniz ve hareketleriniz ile kylnn gvenini kazann. Sonra bilgili i yapmann, temizliin, okulun, okumann, retmenin nemini, yollarn, yararlarn ve Cumhuriyeti anlatrsnz. rnek olmaya bakn." Kazananlar kylere atand.

Tongu iki deneyli, babacan retmeni Ankara'ya ard. Sleyman Edip Balkr ile Ferit Ouz Bayr'a nemli bir grev verdi. Yeni atanan eitmenlerin kylerine gidecek, durumu deerlendireceklerdi. Eitmenlere yardmc olacak, bu ilk deneme baarlysa kurslar oaltacaklard. 1 KASIM GN Atatrk 5. Dnem ikinci toplant yln aacakt. Salon, balkon, localar doluydu. Genelkurmay Bakam Fevzi akmak da locasnda yerini almt. Atatrk'n yapaca konumann Hatayla ilgili blmnden bilgisi olanlar kordiplomatik locasnda Fransz Bykelisinin olup olmadna baktlar! Bykeli locadayd. Konuma biter bitmez Bykelilie nasl telala koarak durumu Paris'e telleyeceini dnerek gldler. i
nc Blm 573

Genel konulara deinen Atatrk toprak datm konusunda yle dedi: "Toprak Kanunu'nun bir neticeye varmasn Kamutayn yksek himmetinden beklerim. Her Trk ifti ailesinin geinecei ve alaca topraa malik olmas behemahal lazmdr. Vatann salam temeli ve imar bu esastadr!' Hatay konusunu konumasnn sonuna brakmt. Dedi ki: "Bu srada milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Daima kendisiyle dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzdaki tek ve byk mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alkamzn iddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii grrler."

Btn milletvekilleri ayakta alklamaya baladlar. Yzlerce dinleyici de bir anlk bir duraksamadan sonra ayaa frlayarak alka katld. 454 I BABAKAN ktisat Bakan Celal Bayar' kabul ederek bir ricasn iletti: "Dou ve Karadeniz illerini bir de siz geziniz. Ne yaplm, ne yaplyor, ne yaplmyor? Bunlar saptaynz. ktisat gzyle sorunlar bir de siz deerlendiriniz. Yannza gerektii kadar uzman alnz." "Bastne." [ """ ; "fj Bayar hazrla balad. Her eyden nce nn'nn raporunu bir daha okudu.4 5 4a 2 KASIMDA Ankara'da Hfzsshha Okulu Dr. Refik Saydam'n konumasyla eitime ald.

3 Kasmda Trkiye'nin ilk baraj Ankara ubuk Baraj byk trenle ald. ok gzel bir bahesiyle modern bir lokantas vard. Salk ve Sosyal 6 Kasmda zmit'te Birinci Kt ve Kar- Yardm Bakan ton Fabrikas iletmeye ald. Dr. Refik Saydam 574 nc Blm ubuk Baraj Ayn gn ikinci kt fabrikasnn temeli atld. Hkmet Siyasal Bilgiler Okulu'nu da Ankara'ya almak istiyordu. Okul iin Cebeci'de gzel ve geni bir bina yaptrlmt. Siyasal Bilgiler Okulu rencileri ve retim yeleri 6 Kasmda Ankara'ya geldiler, trenle karlandlar ve yeni okullarna yerletiler.455 Filyos (Zonguldak)-Irmak aras 391 km.ydi. Bu yola 'kmr yolu' ad taklmt. Yol bitince kmr havzas btn Trkiye'ye balanm

olacakt. Kmr yolu ad alanlara zel bir evk vermiti. 37 tnel, birok menfez ve kpr yaplmt. Trk demiryollarnn en uzun tneli Batbel tneli de (3.344 m.) bu yol zerindeydi. Demiryolu Zonguldak'n kmr ile Divrii'nin demirini Karabk'te buluturacak, gelecek yl ar sanayinin ilk byk kuruluu Karabk Demir-elik Fabrikas'nn temeli atlacakt. Smerbank bunu salamaya alyordu. 18 Kasm gn ilk kmr treni Ankara'ya geldi. Ka yllk rya gerekleti. Lokomotif bayraklarla, yeil dallarla sslyd. lgililerin alklar arasnda son perona girip durdu. Trkiye nemli bir adm daha atmt. 15 Aralkta da 25.000 kiilik Ankara Stadyumu, Babakan nn'nn konumasyla ald. Mimar nl spor kurulular mimar

Vietti Violi idi. Olaanst gzel bir stadyum olmutu. Spor alam yemyeil imendi. Alann evresinde atletizm pisti vard. Maraton
nc Blm 575

kousunu izlemek iin maraton kulesi, stadyumun bir yannda ak tenis kortlar ve basketbol alanlar, stadyumun istasyona bakan yanna da ok gzel bir bahe iinde bir poligon yaplmt. Onun yannda da parat kulesi yaplyordu. Geride hipodrom/geit treni alan yaplmaktayd. 25 Aralkta Sirkeci-Edirne demiryolu, 28 Aralkta Ereli Kmr irketi satn alnd. Ardarda eklenen eserler, yaplan iler, geri alnan milli deerler ba dndrmekteydi. MAHMUT ESAT BOZKURT ile ei birka gnlne stanbul'a kamlard. Beyolu'nda vitrinlere bakarak yryorlard. Maaza adlar Trklemiti. Vitrinler yerli mallarla doluydu. Halk

temiz giyimliydi. Yan sokaktan anszn kara arafl, yalnz gzleri ile burnu grnen bir hanm kt. Mahmut Esat Beyin hanm ile burun buruna geldi. ki hanm da birbirlerinden rktler. arafl hanm hzla bir baka sokaa girdi. Mahmut Esat Bey gld: "Her an bir giyimi var. Erkeklerde fes, kadnlarda araf da ortaan giyimi. Fes tarihe kart gitti. Btn abalar, didinmeler ortaa yenmek iin. yleyse bir gn ortaa temsil eden kara araf da tarihe karra f "Ne zaman?" "Birok yerde okullar, Halkevleri, spor alanlar, ocuk baheleri, okuma odalar alrsa, bu adalama ruhu korunursa, bu hayat hamlesi srerse, birka nesil sonra." "Yani biz gremeyiz, yle mi?" f "Zarar yok. Ama torunumuz grr." "nallah; | ' ' | |

HATAY konusu TBMM'nde grlm, hkmete destek verilmi, Fransa'ya da ciddi uyarlarda bulunulmutu. Fransa konuyu Milletler Cemiyeti'ne gtrmeyi nerdi. Trkiye duraksamadan kabul etti. Hakl olduuna gveniyordu. Tarih, anlamalar ve saylar Trkiye'den yanayd. Fakat Fransa Milletler Cemiyeti'ni etki altnda brakabilirdi. Bunu nlemek gerekiyordu. Fransa 1 Aralk tarihindeki Suriye Meclisine milletvekili seimine Hatay halkn da katt. Seimler iki dereceli yaplyordu. Birka koltuk kapma merakls dnda Hatayllar ikinci semen sei576 nc Blm mine katlmadlar. Suriye Meclisi ile ne ilgileri vard? Zorunlu oy oran olumaynca smrgeciler ve ibirliki yerel grevliler birilerini ikinci semen semek iin sandklara sahte oylar attlar. Bu

yolla ikinci semen seilenler birer ikier istifa ettiler. Fransz yneticiler ve onlarn anlayndaki yerel grevliler, ikinci semenleri sngler altnda, gece, kamyonlara doldurarak seim yerlerine gtrdler. Bir blm kat. Kalanlarsa oy vermediler. Oy pusulalar yerel grevlilerce doldurup sandklara atld. Bu sahte seim sonunda Hatay'dan Franszlarn uygun grd drt kii Suriye Meclisi'ne seilmi oldu. Ama Hatay bu uydurma temsilcileri kabul etmedi. Bu durumu protesto etmek iin btn Antakyallar -Trk, erkez, Tanak olmayan Ermeniler- hkmet konana yrrlerken, seilmi iki szde milletvekilinin evinden kalabalk zerine ate ald. Olay yerine koan emniyetiler de bu atee katldlar. Halktan lenler oldu, birou yaraland. . Manda ynetimi skynetim ilan etti. Hatay'a Trk kart eteler

getirildi. Snra asker ydlar. Hoybun gibi ayrlk, Tanak gibi dman kurulular, Suriye'deki ve rdn'deki 150'likler, kaaklar, Cumhuriyet dmanlar Trkiye aleyhine byk bir kampanya atlar. Paris Bykelisi 4 Aralk gn Fransa hkkmetine uzun bir nota verdi. Nota yle zetlenebilirdi: Bu olaylar karsnda Trk hkmeti kaytsz kalamaz! Milletler Cemiyeti Genel Sekreterliine de bir telgraf ekilerek Hatay anlamazlnn Milletler Cemiyeti Konseyi'nin 10 Aralkta yapaca toplantnn gndemine alnmas istendi. |Dileri Bakannn bakanlndaki kiilik Trk kurulu 9 Aralkta Ankara'dan hareket etti. Atatrk konuya verdii olaanst nemi belirtmek iin yelerden birinin Cumhurbakanl Genel

Sekreteri Hasan Rza Soyak olmasn istemiti. Kurula danmanlar ve uzmanlar elik ediyordu. Kurulu Babakan, Bakanlar, milletvekilleri yolcu etti. stasyonu dolduran kzgn halk, "Yeni bir Montreux bekliyoruz!" diye barmt. Kurul yoldayken Babakan nn Yerli Mallar Haftasn aarken Hatay davasna da deinmi, zetle demiti ki: "Biz skenderun ve Antakya mntkasnn, gelien olaylar iinde, bamszla kavumasn istiyoruz. Sknet iinde konuabilnc Blm 577 mek iin her eyden nce bu mntkada gvenliin salanmasn gerekli ve nemli buluyoruz... Bir de sorunun Suriyelilere dnk cephesini izah etmek istiyorum. Baz Suriye devlet adamlar, bu sorun vesilesiyle son zamanlarda sinirlilik gsterdiler. skenderun

ve Antakya havalisinin Suriye'den ayrlmasna itiraz ediyorlar. Biz Trklerin, Suriye'den kymetli bir para almak istediimizi Arap milletine ilan ediyorlar. Bizi inciten nice ac szler sylemekten ekinmiyorlar. nce unu syleyeyim ki biz skenderun ve Antakya mntkasn hibir zaman Suriyelilere vermi deiliz. O tarihte Suriye diye bir devlet yoktu bile... Milli devletimiz ilk temellerini atarken, Arap memleketlerini Arap milletine brakmay siyasetine esas tutmutur. Bunu resmi olarak Milli Misak'ta ilan ettik... Suriye devletini, doarken, sevgiyle selamlyoruz. Fakat onun daha doarken Trk illerini elde etmek hevesleri gstermesini doru bulmuyoruz... Biz Suriye'ye de Irak gibi deerli bir komu gz ile bakmak istiyoruz... Suriye'nin istiklale giderken, bir Trk ilinde hkimiyet

arzusu gstermesini yanl, haksz ve ok zalimane buluyoruz. yi komularn iinde bulunduu huzur havas, en cazibeli mcadelelerin verebilecei menfaatlerden stndr." Bu olgun slup, yeni devlet olmaya alan, devlet srecinden hi gememi, bu yzden ham kalm Suriyeli siyasetilere paha biilmez bir ders niteliindeydi.4553 ATATRK nn ile birlikte bir kez daha Genelkurmaya geldi, l o . j n l e karland. Konu belliydi: Hatay ve bu konudaki olaslklar. Bu toplantlar elbette Fransz Bykelilii de izliyor, yorumluyor ve Paris'e bildiriyordu. FRANSA ve Trkiye Konsey'de grlerini akladlar* Uzlama olmad* Konsey Hatay'a durumu yerinde incelemesi iin gzlemci gndermeye karar verdi.

Fransz delegesi hkmetinin, bu sorunun zmne kadar Fransa-Suriye Andlamasnn onaylanmasn geri brakacan bil d i r d i.
578 nc Blm

Trk Kurulu Cenevre'den Paris'e geti. Fransa Babakan, Dileri Bakan ve ilgililerle yaplan grmelerde bir sonu elde edemediJH Diplomatik temaslarn srecei aklanarak grmelere son verildi. Fransa'nn Ankara Bykelisi M. Ponsot da Paris'teydi. Kurulun kald otele geldi ve Dileri Bakan ile Hasan Rza Bey'e yle dedi: "Ylbandan sonra Ankara'ya dneceim. Sorunun iki yan da memnun edecek biimde zm yolunda ok iyi haberler getireceim." Bu olumlu mesaj alan kurul Ankara'ya iyimser dnd. La Tribuine

des Nation gazetesinde Jean-Pierre Gerard imzasyla bir yaz yaymland. Yaz yle bitiyordu: "M. Kemal Trklerinin, skenderun Trklerini amllarn eline brakacaklarna ihtimal vermek, onlar tanmamak demektir." Benzer yazlarn says artacakt. Basn Fransz hkmetinden nce uyanmt.4551* AFET HANIM yln son pazar gn Cenevre'deki pansiyonda bir inli kzla birlikte yalnz kalm, tekiler kiliseye gitmilerdi. Birden iinde byk bir istek parlad. Koarak odasna kt. Bavulundan Trk bayran kard. Yere serdi. Ban balad. Secdeye vard zaman aln bayraa gelecek biimde namaza durdu. Namaz bitince ellerini at, lmleri, ehitler, ailesi, Trkiye ve Atatrk iin uzun uzun dua etti.4 56 GAZANTEP'in 15. Kurtulu Yldnm dolaysyla Atatrk

25 Aralk gn Gazianteplilere telgraf ekti: "Trkm diyen her ehir, her kasaba ve en kk Trk ky, Gazianteplileri kahramanlk misali olarak alabilir" Bu telgraf Gaziantep iin ikinci bir gazilik unvan, bir istiklal madalyasyd. HASAN RIZA SOYAK yln son gn stanbul'a dnd. Atatrk stanbul'dayd. Atatrk'e Konsey ve Paris grmeleri hakknda ayrntl bilgi sundu. Bykeli M. Ponsot'nun verdii olumlu bilgiyi de ekledi. Atatrk ksa konutu: "Peki. Bekleyelim bakalm." Uzun zaman bekleyecek gibi grnmyordu. nc Bolm 579 Yl: 1937 g 1 Ocak 1937-31 Aralk 19374 57 YEN YILIN ilk saatleri iinde stanbul-Edirne arasndaki hatt ileten Fransz irketinin adamlar ayrldlar, yerlerini DDY'nin lacivert

elbiseli, srmal, kasketli grevlileri ald. nceden planland iin hibir aksaklk olmad. ef trenden hareket memuruna kadar herkes deiti. Yalnz insanlar deil, trendeki ve istasyonlardaki tabelalar, yazlar da deiti. Camlara ay-yldz ilendi. Btn bunlar gece yapld. Sabah ilk tren Sirkeci-Edirne postasyd. Lokomotif sslenmiti. Btn istasyonlara bayraklar ekilmiti. Trkiye'de yabanclarn ilettii bir demiryolu kalmad.458 KONSEYN durumu yerinde incelemek zere setii gzlemci stanbul'dan geerek Halep'e gittiler. Biri Norveli, biri Hollandal, biri de svireliydi. Hatayllardan ve haberalma grevlilerinden gelen bilgilere gre Franszlar gzlemciler grmesin diye Hatay'a getirdikleri askeri birlikleri geri ekmilerdi. Fransz subaylar, yanlarnda milisler,

Trk kylerini geziyor, gzlemcilere ynetimi ikyet etmesinler diye halk korkutmaya alyorlard. Dileri Bakan Ankara'ya dnen Fransz Bykelisi ile grt. Bykeli hibir olumlu haber getirmemiti. "Sorunun iki yan da memnun edecek biimde zm yolunda ok iyi haberler getireceim" dediinden habersiz gibi konumutu. Bu diplomatik oyalama fkeye yol at. Babakan parti meclisini toplad. Konu grld. Bir bildiri ile gelimeler kamuoyuna akland. Son cmle ok dikkati ekmiti: "Meselenin nasl bir yry alacan tasavvur etmenin mmkn olmad anlalmtr" HASAN RIZA SOYAK birikmi iler dolaysyla Ankara'ya dnmt. 5 Ocak gece yars telefon sesiyle uyand. Arayan stanbul'dan Bayaverdi. Atatrk Genel Sekreterine u talimat vermiti:

"Hatay'la ilgili her belgeyi ve gerekli kiileri birlikte alarak bana katlnz." 580 nc Blm Bayaver, "Saat 03.00'te trenle Konya'ya hareket edecekler.." dedi, "..Babakan, Dileri Bakann ve Genelkurmay Bakann da Eskiehir'de bulumak zere ard. Yol zerindeki komutanlarn da bu yolculuktan bilgilendirilmelerini istedi. Yksek sesle konutu. Park Otel'de. Herkesin iinde." "Sinirli miydi?" 4 "Evet. Fransz Bykelinin Dr. Aras'Ia konuurken, vaadettii iyi haberden bilgisiz gibi grnmesi Atatrk' ok sinirlendirdi." Hasan Rza Soyak nn'y arad. Telefona zel Kalem Mdr Vedit Uzgren kt: "Eskiehir'e gitmek zere zel bir tren hazrlatlyor.'' Hatay Dernei ve konuyla ilgili Hatayllar stanbul'dayd. Ankara'da

Hatay olaylarn yakndan bilen Emniyet Genel Mdr kr Skmenser vard. Onu uyandrd: "Atatrk'e gidiyoruz. Hatay'la ilgili btn nemli belgeleri ve dosyalar al. stasyonda bulualm." "Tamam." Hasan Rza Bey istasyona geldi. Az sonra da Babakan, Dileri Bakan, Genelkurmay Bakan ile ileri Bakan kr Kaya da geldi. nn ok gergin grnyordu. Tren hareket etti. Ksa bir sre birlikte oturdular. smet Paa Hasan Rza Bey'e, "Yarn byk kavga olacak" dedi., "Niin Paam?" "Anlamyor musun, memleket Franszlarla savaa srkleniyor." Hasan Rza Bey, "Atatrk'n ne kadar ihtiyatl, dikkatli, hesapl olduunu bilirsiniz. Msterih olunuz. Byle bir olaslk yoktur. Bence bizi ve Fransa'y daha hzl davranmaya davet ediyor." "Bakalm, yarn belli olur."

nn'de de, yorgunluktan, bir sinirlilik, hrnlk belirmiti. Gnde en az on saat alyor, eve de dosyalar ya da ilgililerle geliyordu. Sabah gazeteleri Babakan, Dileri, ileri Bakanlar ile Mareal'in Atatrk'le bulumak zere Eskiehir'e hareket ettiklerini yazdlar. Cumhuriyet gazetesinde de Atatrk'n dikte ettirdii anlalan bir bayaz yer almt. Yunus Nadi Bey'in imzasyla Atatrk diyordu ki: ", Fransa'nn yeni Trkiye hakknda youn bilgisizliine braklsa, Hatay anlamazlndan dolay milletleraras, olmadk ve beklenmedik olaylar kmas iten bile deildir. Fransa'nn Suriye'deki nc Blm 581 smrge memurlar olanca kuvvet ve gayretleri ile buna hizmet etmektedirler...

Yeni Trkiye'yi Suriye'deki smrge memurlarndan [ renen bugnk Fransa Trkiye'nin askeri kudretini yine o zavall ve yukardan konuan smrge memurlarndan ald bilgiyle lp bimekte olacak. Suriye'deki smrge memurlar nerden bilsinler ki yeni Trkiye skenderun, Antakya ve havalisini yalnz 24 veya 48 saatte ekstra milli kuvvetlerle igal edebilir ve onlar nasl takdir eylesinler ki ayn kuvvetlerle btn Suriye'nin igali de nihayet ok snrl bir zaman meselesidir. Ama denilecek ki bu Fransa ile bir savatr, bunu Trkiye ister mi? Ak syleyelim ki istemez fakat mecbur olduu zaman bunu byle yapabileceinden emindir ve icab ederse btn dnyaya kar koymaya hazrdr... Fransa bu aklamamzdan sonra

da Trk dostluunu, smrge memurlarnn manasz dnceleri ile kaybetmekte bir saknca grmemek yolunda devam ederse, bu takdirde sorumluluk artk btnyle Fransa'ya ait olacaktr." Bu bir bayaz deil, bir ltimatomdu. Sabah Atatrk, Babakan, Bakanlar ve Mareal Atatrk'n trenindeki salonda toplandlar. Toplant drt saat srd. Atatrk'n treni Konya'ya gitmek zere Eskiehir'den ayrld, Ankara treni geri dnd. Hasan Rza Bey not defterine u notu dt: "smet Paa sknet bulmutu." ATATRK'n gsterili, her yana duyurulan yolculuunun yanklar ok geni oldu. Fransz Babakan M. Blum sorunu ele almak zorunda kald. Bir gazete "Trkiye'nin sabrn denemeyin" diye yazd. Hasan Rza Bey ne konuulduunu merak ediyordu.

nn'nn szn ettii byk kavga olmu muydu? Konumalar Dr. Tevfik Rt Aras'tan rendi. Tartma olmam. Durum her adan dikkatle incelenip deerlendirilmi. Sorunun bar yollarla zmne devam edilmesi ama daha aktif davranlmas kararlatrlm. Atatrk Konya-Kayseri zerinden Ankara'ya dnd ve Bakanlar Kuruluna bakanlk etti. Bakanlar Kurulu dalnca Hasan Rza Bey Atatrk'n yanna girdi. "Otur; I | Oturdu. Atatrk son yolculuu hakknda grlerini sordu. Hasan Rza Bey 'hkmetin Franszlarla bir savaa srkleniriz diye korktuunu' syledi. Atatrk gld: 582 nc Blm "ocuk, biz istesek bile Franszlar Hatay iin bizimle bir savaa girerler mi hi? Grmyorlar m ki bugn Fransa'nn bizzat anavatan

byk tehlikelerle sarl bir haldedir... Ben son yolculuumu |gbilerek askeri bir hareketin balangc gibi dzenledim. Bunu da her Smemlekete mensup ajanlarla dolu bir otelde balattm. Bu ciddi bir uyardr. Yani ocuk ben bu hareketi memleketi savaa sokmak iin deil, tersine bir savatan korumak iin yaptm" "Ama efendim kar taraf hakk teslim etmemekte srar eder ve silaha sarlmaktan baka are kalmazsa ne yaparz?" "Mondros Mtarekesi imzaland zaman ngilizler skenderun'a asker karmaya kalktlar. Oysa oras mtareke snr dndayd. Askerlerime atele karlk vermelerini emretmitim. skenderun ve Antakya havalisi Trk elidir. Bu snr korumak istiyordum. Ama stanbul hkmeti beni geri ekti. Hatay ngiliz ve Franszlar

tarafndan igal edildi. Ondan sonra da geri almay baaramadk. Bu nedenle Hatay'a ahsi davam olarak bakyorum. Szn ettiin bir durumda tutacam yolu oktan kararlatrm bulunuyorum. Cumhurbakanlndan, milletvekilliinden istifa edeceim, serbest bir Trk vatanda olarak, bu ite alan arkadalarla birlikte Hatay topraklarna geeceim. Bildiin gibi bunun emin yollar var. Oradaki mcahitlerle ve anavatandan kap bize katlacak kuvvetlerle sorunu yerinde ve iten halledeceim. sterse Trkiye hkmeti beni ve arkadalarm asi ilan eder, hakkmzda soruturma da aar. Ben Franszlarn Suriye ve Lbnan'a kolayca bamszlk vereceklerini sanmyorum. Biz hareketimizi oralara da yayarak Suriye ve Lbnan'n gerek bamszlklarn da salayabiliriz. Ama greceksin dava yaknda istediimiz gibi zlecektir."459

Konumasn "yle sanyorum ki sabrmzn tkendiini anladlar" diye bitirdi. BRKA GN sonra Atatrk'n kardei gibi yakn Nuri Conker ld. Bu haberi Atatrk'e sylemek yrek isterdi. Herkes kat. Haberi vermek Bayaver Celal Bey'e kald. Bayaver sakin olmasna alt bir sesle Atatrk'e ac haberi verdi. Atatrk donup kald. O gn kimseyi kabul etmedi, odasndan kmad. Acsn I Cenevre'de bulunan Afet Hanm'a yazd mektupta yle belirtti: u Blm 583 "Hatay zntsne Conker'in lm acs kart. Bu acnn at yarann derinliini tahmin edersin!' Arkadalarnn saln dert eder, lmlerine ok zor katlanrd. Gnlerce bu acnn etkisiyle gzleri nemli yaad.

ATATRK Kurun gazetesi sahibi Asm Us'a arka arkaya be yaz dikte etti. Yazlar Asm Us un imzasyla 22-27 Ocak tarihleri arasnda gazetede yaymland. Yazlar ierii sert olan dikkatli bir slupla yazlmt. Fransa'y ynetenleri, smrge grevlilerini iddetle uyaryordu. Son yaz yle bitmekteydi: "Davasnda hakl olan Trkiye'dir, Trk'n szne uymamak, onu tanmamak, onu hie saymak, buna cesaret gsterenlerin, dnmedikleri bir akbetle karlaacaklarna asla phe edilemez?* f MLLETLER CEMYET'nin emsiyesi altnda Cenevre'de grmeler yeniden balamt. Franszlar inatlamadan, zorluk karmadan uzlamaya yanamyorlard. Kendi tezlerinin grme konusu yaplmas iin srar ettiler. ktidarda sosyalist bir parti vard ama emperyalist anlay varln koruyordu. Kurul yesi Necmettin

Sadak, Hasan Rza Bey'e, "Emperyalist siyaset bunlarn milli karakteri olmu" dedi. "Haklsnz." Sonunda Hatay'n balbana bir varlk olduu esas kabul edildi. Sonras kolay yrd. Trke resmi dil olacakt. Atatrk sabah ve akam telefonla grmeleri izliyor ve gerektike grn bildiriyordu. Konsey 27 Ocak 1937 gn saat 16.00'da topland. Raportrn hazrlad rapor derin bir sessizlik iinde dinlendi. Dr. Tevfik Rt Aras'n ve Fransz Dileri Bakannn konumasndan sonra, Romanya, ngiltere ve Sovyetler Birlii Dileri Bakanlar ile in delegesi sz aldlar, anlamazln byle dosta sonulanmasndan duyduklar memnunluu belirttiler. Rapor oybirlii ile kabul edildi.

Konsey Hatay'n Suriye'den ayr bir varlk olduunu, bamszln onaylamt. ATATRK bir telgrafla Hkmeti kutlad. nn de Atatrk'e teekkr etti, dedi ki: "Hatay davasnda hkmetin takip ettii usul 584 nc Blm ve hareket yksek ahsnzn ilham ve telkini eseridir... Derin ve engin sayglarmz kabul buyrunuz byk Atatrk." Haber duyulur duyulmaz Hatay'da ve Trkiye'de enlikler, top-

~~| lantlar balad. Halk

bayram sevinci iinde bu diplomatik zaferi

kutluyordu. Buna karlk Suriye'de de baz siyasetilerin atelemesiyle Milletler Cemiyeti Konseyi'nin kararn protesto eden gsteriler balad. Baz Trklere hcum edildii renildi. Suriye de her yeni devlet gibi henz takn ve hesapszd. Franszlar gidince Suriye ile Trkiye ebediyen komu olarak kalacaklard. Trkiye deneyli bir devlet olarak, iyi komuluu korumak iin bu taknlklar grmezden geldi. stanbul'da Beyazt meydannda byk bir mutluluk mitingi yapld. Mitinge stanbul'daki Hatay Dernei'nin yeleri de katlmlard. Ama alamaktan konumalar duyamadlar, konuanlar gremediler. Mitingten sonra birka Boaz gemisine dolan halk Dolmabahe nne geldi. Marlar, arklar sylyor, "Yaa Atatrk!" diye baryorlard.

Atatrk balkona kt. Btn bu zaferlerin, baarlarn, sevinlerin, bayramlarn yapcs, balkonda tevazu iinde ayakta durarak, saygyla, sevgiyle halk selamlayan insand. Halinde kibir, vnme, byklenme, kendini farkl grmenin damlas yoktu. Bu kk duygular hi tanmamt. Halk hayranlk ve minnet iinde bakt.f Ankara'da da Ulus meydannda byk bir miting yaplm, binlerce kii mitingten sonra Trkiye Byk Millet Meclisi'nin nnden geerek, Meclis'i saygyla selamlamt. 21 UBAT 1937 gn Halkevlerinin kuruluunun 5. yl kutland. Yeni alan Halkevleri ile toplam Halkevi says 167 oldu. Etkin ye says 100.000'e yaklamt. Bu yl 3.056 konferans, 1.264 konser, 1.549 temsil verilecek, 179 sergi alacakt. Kitap says 100.000'i geecek, okuyucu says iki milyona yaklaacakt.

1.500'den fazla kye gidilecek, Halkevlerinin at halk dershanelerinin says 16.000'i geecekti.4 60 nc Blm 585 f| Bakrky Halkevi yardm kolundan bir ye hanm bir misafir gnnde. Bakrky'n yaknndaki Osmaniye kyndeki baz ailelere yardm yapldn iyi niyetle anlatmt. Bunu duyan yardm kolu bakan, Ta Mektep Mdr kr Kafaolu ok kzd: "Nerede, kime, ne yardm yapldaklanamaz, bununla vnlemez, bilgi verilemez, yardm yapan yapt yardm hemen unutur. Kimsenin onuru hie saylamaz. Bu kurallar size anlatlmt." "Ama ben kimsenin adn vermedim, genel konutum, Osmaniyeliler dedim." "Daha kt. Btn Osmaniyelileri aciz, yardma muhta durumda brakmsn." "Ah, zr dilerim."

"Yardm ii gsteri, vnme, boboazlk ve zr kaldrmaz. yeliinizi iptal ediyorum. yi gnler." BRKA GN sonra nn Musiki Muallim Mektebi'ni ziyaret etti. Yeni, gzel, byk binas, yeni alan konservatuvar snflar, retmenleri, alkan rencileri ile ciddi bir sanat oca olmutu. nn snflara girdi, almalar izledi. Mzik blm inn'y iyi tanrd. Her konsere gelirdi. Gr ve tavsiyelerinden yararlanmak iin Bela Bartok, Hindemith gibi iki nemli mzisyen, opera ve tiyatro iin Cari Ebert davet edilmiti. Devlet sanata btn gcyle destek oluyordu. inn btn rencilere seslenerek nemli bir soruna deindi: "Milli varln en gzel yan olan gzel Trkemiz en doru ve en dzgn telaffuzunu Trk sahnesinde bulacaktr. Bunu sizden bekliyorum"

Btn dnyada byleydi. Bir dilin en gzel, en doru, en dzgn sylenii eitimli sanatlarn kt tiyatro sahnelerinde iitilir, bu syleyi rnek alnrd. Baz yeni retmenler inn nn bunu biliyor olmasna atlar.461 ROMANYA Dileri Bakan M. Antenesco Ankara'ya gelmiti. Dr. Tevfk Rt Aras, meslekta iin Ankara Palas'ta bir ziyafet verdi. Balkan devletleriyle dostlua nem veren Atatrk de ziyafete katld. M. Antenesco ile unutulmaz bir sohbette bulundu. yimser ve neeliydi. Dnyaya, ann btn devlet adamlarndan farkl, insanca, dosta bakyordu: 586 nc Blm "Hayatta tam zevk ve saadet ancak gelecek nesillerin erefi, varl, saadeti iin almakta bulunabilir... En mesut olanlar hizmetlerinin btn nesillerce mehul kalmasn tercih edecek karakterde

bulunanlardr... nsan mensup olduu milletin varln ve saadetini dnd kadar, btn cihan milletlerinin huzur ve refahn dnmeli ve kendi milletinin saadetine ne kadar kymet veriyorsa, btn dnya milletlerinin saadetine hizmet etmeye elinden geldii kadar almaldr... En uzak bir hadisenin bir gn bize temas etmeyeceini bilemeyiz. Bunun iin beeriyetin hepsini bir vcut ve bir milleti bunun bir uzvu addetmek icap eder. Bir vcudun parmann ucundaki acdan dier btn aza mteessir olur... te bu dn insanlar, milletleri ve hkmetleri karamsarlktan kurtarr. Bencillik ahsi olsun, milli olsun, daima fena telakki edilmelidir:'
462

20. yzyl ksa grl, dar al, hrs iindeki yneticilerle karanlk, kanl bir gelecee yrrken yeni Trkiye'nin kurucusu byle

dnyordu. SLEYMAN EDP BALKIR ve arkada Ferit Ouz Bayr eitmenlerin atandklar kyleri, okullar gezerek deerlendirmeye baladlar. Baz kylere lkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu da geldi. 180 km. uzunluunda bir yol zerinde 14 kye uradlar. Her gittikleri ky okuluna tebeir, defter, silgi, kalem, mrekkep gibi baz kk armaanlar gtrdler. Byle bir denek yoktu. Parasn ceplerinden verdiler. Sonu n de ok mutlu etti. Etkilendikleri birok sahneye tank oldular. Eitmenlerin atandklar kylere ksa zamanda bir bakalk gelmiti. Kylnn eitmenin ky dndne inand belli oluyordu. Eitmen leden nce ocuklar okutuyor, leden sonra tarm ileriyle urayor,

kylye rnek olacak almalar yapyor, gece kyly yetitiriyordu. Devletin yollad kitaplar okutuyor, okuyor, haftada bir gn kyde genel temizlik yaptryordu. Cumartesi gn tatilin balad saatte bayra ektiriyor, kylye selamlatyordu. Gz haslalkl ocuklar tedavi iin ehre yollamakta, su birikintilerini yok etmekte, kyler arasndaki bozuk yollar dzeltmek iin kendi de balarna geip kylleri altryordu. nc Blm 587 Kyller onun tarm, eitim, temizlik, salk hakknda sylediklerini dinliyor ve yapyorlard. Cumhuriyeti, uygarln gereklerini reniyorlard. F ' Eitmene biraz toprak ile tarmla ilgili ara gere, trl fidanlar verilmiti Eitmenin bahesi kyl iin iyi bir rnek oluyordu.

Okullar kkt, yetersizdi. Ama kylnn, nemini kavradka okula sahip kaca anlalmaktayd. Baz yerlerde okul olarak ayrlan tek odann yanna imece yoluyla bir oda daha eklemiler, okulu stmay stlenmilerdi. Kyllerin nnde eitmene sayg gsterdiler, nem verdiklerini belli ettiler. Durumunu glendirdiler. Devlet retmenin, eitmenin, okulun yani Cumhuriyetin, uygarln, aydnlanmann, temizliin ve bilginin arkasnda da gibi duruyordu.463 Sonular olumluydu. Nisanda yeni eitmen kurslar almasna karar verildi. TUNCEL'yi evreleyen, ehrin iinden geen rmaklar, dereler zerinde baz kprler yaplmt, yenileri de yaplyordu. Balca yollar alyor, okul, salk oca, hkmet kona, karakol, memur

evleri, kla gibi yaplarn ya temelleri atlyor, ya temelleri atlm olan binalar ykseliyordu. Bu iler ile Sivas-Erzincan, Elaz-Bingl demiryolunda Tuncelililer alyor, ceplerine emeklerinin karl olan temiz para giriyordu. Asayii salamak iin ilelere, bucaklara kk jandarma birlikleri yerletirilmiti. Kyllere toprak datm sryordu. Kaymakamlklara, bucak mdrlklerine ya asker, ya deneyli sivil yneticiler atanmt. Halka saygyla muamele ediyorlard. Tunceli Valisi Alpdoan Paa Tunceli'yi geziyor, herkesle konuuyordu. En kdemli ve nfuzlu seyit olan Seyit Rza Efendi ile de grmt. Halk inanlarna karlacandan korkuyordu. Yllarca kendilerine zg inanlar yznden aalanm, ok eski

yllarda kym da grmlerdi. Alpdoan Paa imdi byle bir eyin sz konusu olamayacam sylyordu! Trkiye'de milyonlarca Alevi vard. Hepsi serbeste yayor, alyordu.
Seyit Rza Efendi

588 nc Blm Ne var ki Seyit Rza Efendi'yi korku basmt. Yzyllardr Tunceli'ye szamam olan devlet silah atmadan, usul usul Tunceli'ye girmiti.464 Bu gidie gre aalk, beylik, seyitlik yaknda tmden sona erecek, silahlar toplanacak, halk smrme bitecek demekti. Halk belki de aaya, beye, seyite kafa tutacakt. Seyit Rza Efendi baka aalar, beyleri, seyitleri uyard. Korkusunu anlatt. Hepsini byk bir huzursuzluk kaplad. Bu gidie raz m olmal, yoksa devletle savaa m girmeliydi?

Uzun konumalardan sonra 31 airet Seyit Rza Efendi'nin grne uydular, and itiler. Savaacaklard. Koca bir memleketin orta yerinde 35 bin silahlnn devlete isyan etmesinin hibir anlam olamayacan kestiren 18 airet ise bu atmann dnda kalacakt.465 ANKARA'da bulunan Bursal genler Ankara Halkevi'nde bir Uluda gecesi dzenlemilerdi. Konumalar halk mzii ve halk oyunlar izleyecekti. Gece iin tiyatro salonunun yanndaki byk salon ayrlmt. Geceye Bursa milletvekilleri ile Celal Bayar da katlmt. Program genlerin, ' y r u l m adan Atatrk'n izini takip edeceiz' diye yemin etmeleriyle balad. Bayar ok etkilenmiti. Kke telefon ederek bu olay Atatrk'e arz etmesi iin Bayavare anlatt. Gecenin ilerleyen saatlerinde Atatrk habersizce kageldi. Salon

enlik yerine dnd. Atatrk genlerle sohbet etti, halk oyunlarn neeyle izledi, baz Rumeli trklerine katld. Ayrlmadan nce dedi ki: "Genler, benim gelecekteki emellerimi gerekletirmeyi stlenen genler! Bir gn bu memleketi sizin gibi beni anlam bir genlie brakacamdan dolay ok memnunum ve mutluyum!'**** TUNCEL'de gece karanlnda sessiz glgeler, ellerinde tfekler, hedef olarak verilmi olan kprye ve karakola doru ilerliyorlard. Hepsi emir kuluydu. Bykleri 'yakn, ykn,|ldrn' diye emir vermilerdi^Gzel Tunceli, okuldan, yoldan, salk ocandan, karakoldan, kprden, mahkemeden korkanlar yznden kana bulanacakt.467 nc Blm 589

21 Mart 1937

gecesi Tunceli-Erzincan yolunda, Hnak deresi zerindeki tahta kpr, Haydaran ve Demenan airetinin adamlarnca yakld. 33 jandarma ldrld. Kahmut'la Pah arasndaki telefon telleri kesildi. Kahmut karakolunu takviye iin gnderilen jandarma birliine pusu kuruldu. Pah buca karakolu basld. Tunceli olay byle balad. Saldrya, baskna urayan karakollar ve birlikler atele karlk verdiler. Baz saldrlar sng hcumu ile defettiler. syanclar vurka

yntemi ile vuruuyor, bunu iyi biliyorlard. 26 Nisanda Askisor bucandaki karakola hcum edildi. Seyit Rza Efendi'nin emri ile Sin karakolu basld. 26-27 Nisan gecesi Pah yaknlarnda bulunan 9. Seyyar Jandarma Taburunun Svari Blne baskn dzenlendi. 29/30 Nisan gecesi Palu hkmet kona yakld, eyas yama edildi. 1/2 Mays gecesi Mazgirt'in kuzeydousundaki Beiktepe'de bulunan 9. Seyyar Jandarma Taburuna, 2. Jandarma Svari Birliine, Mazgirt Sabit Jandarma Blne ayn anda baskn yapld. Bir baka grup Mazgirt kprsn tahrip etti.4 68 Drt ilden sorumlu IV. Umumi Mfettiliin emrinde bu srada sadece toplam 122 subay, birok noktaya dalm olarak 4.683 er vard. Olaylarn genilemesi zerine Genelkurmay Bakan ilk adm

olarak 15 uak yollad. Filo 1 Mays gn Elaz'a indi. Sava pilotlarnn arasnda, stajn yapan Gken de vard. Gken okulda on bir ay uucu olarak yetitirilmi, 1. Uak Alaynda da alt ay kadar alarak sava eitimi grmt. Daha diploma almamt. Grev diye gelmiti. Pilotlar nbetlee keif uular yapacak, gerektike asi birlikleri bombalayacaklard.469 ABD Bykelilii olay Washington'a yle bildirdi: "Trkiye'nin Dou blgesinde yer alan Dersim yzlerce yldr hkmet iin ciddi problem oluturmaya devam ediyor... Hrszlk ve ekyalk yrede olduka yaygn ve yalnz yre insanlar deil, komu vilayetlerin insanlar da bundan etkileniyor... Trk hkmeti ekonomik adan sorunu zmeye alyorsa da yre insanlar yollar, kprler, okullar vb. yaplmasna kar koyuyor... Blgede sahip olduklar

iktidarn elden gitmesi

tehdidi karsnda, btn kprleri havaya uurdular"m 590 nc Blm

BAK ANLAR KURULU 4

Mays gn Cumhurbakan Atatrk'n bakanlnda topland. Toplantya Genelkurmay Bakan Fevzi akmak da katld.

Herkes gergindi. Hatay olay kritik bir aamaya gelmiti. Fransz smrge memurlar ile Suriyelilerin baz oyunlar peinde olduklar seziliyordu. Suriye snrndan Anadolu'ya yeniden eteler szdrmaya balamlard. Bunlara kar ciddi nlem almak gerekecekti. Tunceli'deki durumu deerlendirmeye getiler. Aalar, beyler, seyider yazk ki Tunceli halknn bir blmn kandrm, artm, isyana srklemilerdi. ki yl sabretselerdi Tunceli, yollar, kprleri, karakollar, okullar, salk ocaklar, mahkemeleri, halkevleri, okuma odalar, okumaya balayan oullar, kzlar, toprak sahibi olmu kylleri, kredi verecek bankalar ile bir Bat ili gibi olacakt. Airetler aras hrszlk ve cinayet srp gitmekteydi. Bu kirli olaylar da sona erecekti. Kimsenin inancna karlmyordu.

Onlarn inanlarna da kimse karmayacakt. Trkiye'de pek ok Alevi vard. Herkes diledii okula gidiyor, faklteye kaydoluyordu. Kimsenin rk da, mezhebi de sorulmuyordu. Tuncelililer de okusalar, doktor, hkim, memur, retmen, avukat, mhendis ksalar, kaymakam, belediye bakan olsalar, kt m olurdu? Ortaa kafas bunun ne byk bir nimet olduunu anlamamt. Onun dnyas kar kadard. kar iin Tunceli'yi kana buluyordu. Bakanlar Kurulu, 10 yl aan bir sabrdan sonra, Tunceli sorununun zlmesi iin gerekli nlemlerin alnmasn kararlatrd. IV. Umum Mfettilik emrindeki birlikler takviye edilecekti. Da savalar iin yetitirilmi jandarmalar, Cumhurbakanl Muhafz Alay'nn iki taburu hemen sava kesimine gnderildi.

Yol, kpr, okul, karakol, salk oca yapmna ara verilmeyecek, atma olmayan her yerde yapmlara ayn hzla devam edilecekti. Tunceli sorununun ilac gvenlik, i ve eitimdi. En ok okul Tunceli'ye yaplacak, Tunceli okuryazar oran en yksek il olacakt. .Elaz'da yatl bir kz okulu alacak, yredeki ailelerinin izin verdii kzlar bu okula alnacak, bitten temizlenecek, giydirilecek, eitilecek, birok beceriyle donatlacak, meslek sahibi yaplacaklard.471 Aalar, beyler, seyitler bu gzelliklerden korkuyorlard.
t

nc Blm 591

SMAL HAKKI TONGU Sleyman Edip retmeni ard, "Eitmen kursunu iyice yaygnlatrmadan, son aacamz iki kursu iyice deerlendirelim," dedi, "..Nisanda balayacak kurslarn

 adaylarn Mahmudiye'de topluyoruz. Bir blm Hamidiye'ye gidecek. Orada da bir kurs ayoruz. Senin Mahmudiye eitim kursunun eitim efi olman istiyorum." Sleyman Edip retmen ne pazarlk etti, ne itiraz, "Bastne" dedi. nk son hcresine kadar retmendi. "Mahmudiye bir kerpi yndr, sivrisinek yuvasdr" diyen gevezeleri, cesaret krclar dinlemedi, gitti. Mahmudiye ne kerpi ynyd, ne de tek sivrisinek vard. Kursun eitim ilerinin bana geti. Bakanlk emrine iki yardmc ve yeteri kadar retmen verdi. Tarmclar ve veterinerler de konunun nemini anlam, yurtsever, alkan insanlard. Bir uyumsuzluk olmad. Ankara, Afyon ve Eskiehir'den seilen eitmen adaylar geldiler. Hepsi ciddi, efendi, dikkatli, aslan gibi erkeklerdi.

Sleyman Edip retmen not deftirine yle yazd: "'Kyt avutan eitmen* bir bulutur. Bence Trkiye iin buhardan, radyodan daha nemli bir bulu. Bulanlara ve bunu yrtenlere ne mutlu" SMERBANK'n yapt hazrlklar sonulanmt. Karabk Demir ve elik Fabrikas'nn temeli 3 Nisan 1937 gn Babakan nn tarafndan atld. Fabrikartin montaj iki ylda bitecekti. lk entegre demir-elik fabrikasyd. 5.000 ii altacakt. Kck Karabk byyecek, niversitesi bulunan bir ehir olacakt. imento ve eker fabrikalarnn, kara ve demiryolu kprlerinin, tersane, baraj ve santrallerin, radyo vericilerinin imalat ve montajn, ayrca ilerde kurulacak Erdemir, sdemir ve Seydiehir Alminyum gibi byk sanayi kurulularnn imalat ve montajn

da gerekletirecek, 'fabrikalar yapan fabrika' diye anlacakt. ERTES GN de Konya Ereli'de Smerbank Dokuma ve Bez Fabrikas, bayram sevinci iinde iletmeye ald. imdilik 700 alan vard. i says giderek artacak, 1.500'e ulaacakt. Kk ile ksa zamanda byyecek, nfusu 70.000'i geecek, birok iyeri alacakt. 592 nc Blm Devlet sadece fabrika kurmakla kalmyor, revir, misafirhane, lokanta, spor alan, ayhane, kantin, bahe ve lojmanlar da yapyordu. lerde bir ilkokul da aacakt. Bunlar devletin halk (sosyal) niteliinin gerekleriydi. Atatrk sadece gvenlikten ve adaletten sorumlu, plak bir devlet kurmamt. Trkiye Cumhuriyeti, halk iin 'devlet babayd. Devlet halk

iin vard. BU GNLERDE Cenevre'de karma bir bilim kurulu, bamszl kabul edilmi olan Hatay'n statsn ve anayasasn hazrlamaya alyordu. Kurul ngiliz, Belikal ve Hollandal uzmanlardan oluuyordu. Kurulda Trklerin ve Franszlarn da temsilcisi vard. Trkiye'nin hazrlad anayasa tasars Atatrk'n bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu'nda grlm ve uygun bulunmutu. Ortak almayla stat, anayasa ve snrlar gsteren belge kesinleti. Konsey Mays aynn son gnnde, kurulun hazrlad staty, anayasay ve snrlar gsteren belgeyi kabul etti. Ayn gn Trkiye ile Fransa bir andlama imzalayarak, Hatay'n toprak btnln birlikte gvence altna almay kabul ettiler. Anayasa 29 Kasm 1937 tarihinde yrrle girecekti. 15 Nisan

1938 tarihine kadar Hatayllar iki dereceli seimle Hatay Meclisi'ne 40 ye seeceklerdi. Trkiye-Suriye snr zaten sorunluydu. Suriyeliler ile Fransz smrge grevlileri, bamszlk tarihine kadar, Trk ounluunu blmek, seimi etkilemek, yanda milletvekillerinin seilmesini salamak iin Hatay'da trl sorunlar karmay, frldaklar evirmeyi de srdreceklerdi. TRKYE 1918'den beri hzla, inanlmas zor bir sreten geiyordu. Bu yzden birok ey ancak zamanla idrak ediliyordu. Bunlardan biri de 19 Mays gnyd: Atatrk ve arkadalarnn Samsun'da mbarek Anadolu toprana ayak bastklar uurlu gn. Atatrk yer yer balam olan kk direnleri birletirecek, bamszlk bayran aacak, yorgun halk ne kadar srecei bilinmeyen

yeni bir savaa davet edecekti. Hem de kimlerle savaa? Dnyann yarsndan ouna egemen olan emperyalistler ve onun yardaklaryla. Halk bu etin sava kadn erkei, kyls ehirlisi, genci yals ile gze alacak, drt yl, drt cephede, yokluk iinde dvecek ve sonunda emsalsiz bir zafere, kurtulua ulalacakt.
nc Blm 593

19 Mays bu byk destann ilk dizesiydi. Biri bugnn nemini hatrlatnca, Eitim Bakanl Atatrk'n onayn alarak, harekete geti. 1937 ylnn 19 Mays gn, Ankara Stadyumu'nda ilk 19 Mays Genlik Bayram kutland. Bayram ileri Bakan kr Kaya gnn anlamn ve deerini aklayan bir konuma ile balatt. Selim Srr Tarcan stanbul'da birka kez spor gn dzenlemiti. Milli Mcadele dnemi srasnda Ankara'da da okullar ve

askeri birlikler jimnastik ve spor gsterileri yaparlard. Btn birikim buydu. Bayram dzenleyenler bu birikimin zerine eitli bulular ekleyerek, bu byk spor gnn gzelletirip zenginleirdiler. Halk bu kadar ok ve gzel gsteriyi bir arada hi grmemisti. Genleri ve onlar yetitiren retmenleri cokuyla, iftiharla, gururla alklad. 19 Mays zamanla en byk ve anlaml bayramlardan biri olacak, genlik gsterileri geliecek, btn ehirlere yaylacakt.472 TRK TARH KURUMU Eyll aynda stanbul'da toplanmas kararlatrlm olan tarih kongresi ile ilgili hazrlklar srdryordu. Trk tarih tezini destekleyecek byk bir sergi amay da tasarlamlard. Atatrk bu tasary onaylad. Bu kongreye birok yabanc bilim adam davet edilmi, 46's gelmeyi

ve bildiri vermeyi kabul etmiti. Trk tarih tezi, sergiyle bir594 nc Blm likte, bu kongrede dnya bilim leminin ilgi ve deerlendirmesine sunulacakt. Arkeolojik kazlar da balamt. Onlarn sonular da aklanacakt. kinci Kongre bylece milletleraras byk bir bilim toplants nitelii kazanmt. MAYIS aynn sonunda Trkiye'ye Arap dnyasndan bir misafir geldi. Ankara rdn Emiri Abdullah' trenle karlad. Eski Hicaz Emiri Hseyin'in byk oluydu. Kardei Faysal Irak Kralyd. Emir Abdullah stanbul'da eitim grm, 1908 Jntrk hareketine katlmt. Gzel Trke biliyordu. ankaya Kk'nde Atatrk' ziyaret etti. Sonra istanbul'a gitti. Emir Abdullah stanbul'da Beylerbeyi Saray'nda misafir edildi. Vali Muhittin stnda Emir'in stanbul'u gezip

zlemini dindirmesine yardmc oldu. Atatrk Emir'in Ankara ziyaretini karlksz brakmad, stanbul'a gelerek Emir Abdullah' ziyaret etti, Emir'e bir Trk mzii ziyafeti verilmesini emretti. Atatrk'n incelii ile sekin sanatlarn verdii konser Emir Abdullah' ok duygulandrd, konser boyunca gzlerinden sakalna ip gibi ya indi. ATATRK iki gn sonra zmir vapuru ile Trabzon'a hareket etti. Gemi iskele karsnda demirledi. Sandallar gemiyi sard. Btn yneticiler bir motorla gelip gemiye ktlar, Atatrk'e 'ho geldiniz' dediler. skele ve evresi bir maherdi. ehir ayaktayd. evre illerden de birok gelen olmutu. Trabzonlular Souksu'da bulunan beyaz, ok gzel bir kk Atatrk'e armaan etmilerdi. Akam yemei burada yendi.

Atatrk ertesi gn Valilii, Belediyeyi, Halkevini, Mevki Komutanln ziyaret etti. III. Umumi Mfettilikte btn yneticiler, evreden gelen Valiler, kurul yeleri, eitli kurulularn temsilcileri ile byk bir toplant yapt. Blgenin sorunlar konuuldu. Grevliler not alyorlard. Herkes ezilip bklmeden, ekinmeden, btn sorunlar aklyor, yanl yaplm ileri eletiriyor, eksikleri belirtiyordu. Bu rahatlk, zgr hava Atatrk'e byk bir huzur ve gven verdi. O ekingen, rkek, krtasiyeci, iktidar dalkavuu ynetici tipi gitgide azalyordu. Yaknda hi kalmayacakt.
nc Blm 595

Toplantdan sonra Kke dndler. Atatrk ka zamandr dnd, konutuu bir eyi gerekletirdi, o gzel hava iinde

arkadalarna, "Mal-mlk bana arlk veriyor. Bunlar milletime balamakla mutluluk duyacam" dedi, Babakan nn'ye bir telgrafla 'btn iftliklerini, millete armaan edilmi evleri, her eyini millete baladn' bildirdi, 'gerekli kanuni ilemlerin yaplmasn'diledi.
4723

ok hafifledi. Halk Kkn bahesinde enlik yapyordu. Baheye kp bu enlie katld, milli oyunlar oynad, trkler syledi. 12 Haziran 1937'de Meclis Atatrk'e teekkr etti. Atatrk o gn halkn sevgi gsterileri arasnda Trabzon'dan ayrld. Bir daha Trabzon'u gremeyecekti. Son, usul usul, sinsice yaklayordu. TUNCEL'de para para atmalar sryordu. nce Fevzi akmak uakla geldi. Durumu deerlendirdi. Uaklarla Trke,

Zazaca, Krte ve ayrca eski yaz ile bildiriler atlarak Tuncelililer uyarlmt (zet): "inizde bazlar ahsi menfaatleri iin sizi kurban ediyor, .umhuriyet hkmeti bu gerei bildii iin sizlere son ihtarn yapyor: Sizi ayaklandrmaya alanlar Cumhuriyet hkmetine teslim ediniz veya onlar kendileri teslim olmallar. Bu takdirde cmleniz masum kalacaksnz. Teslim edilenler veya kendiliinden teslim olanlar dahi Cumhuriyetin adil muamelesinden baka hibir ey grmeyeceklerdir. Bu suretle hibirinizin burnu kanamayacaktr. Aks* ikdirde, her tarafnz sarm bulunuyoruz. Bu bildiriyi 24 saat oluk ve ocuunuzla birlikte okuyun, dnn ve abuk cevap verin. Yoksa hi istemediimiz halde kuvvetlerimiz harekete geecektir. Devlete itaat gerekir." Bir blm isyanc teslim oldu. Kalan ounluk isyan srdrd.

Aalar yle istiyor, orduyu yenebileceklerini, eski dzenlerini srdrebileceklerini, Dersim'de hkm srebileceklerini hayal ediyorlard. Bu hesapsz hayal nice Tuncelililerin ve askerin canna mal olacakt. Sava Bahtiyar aireti reisi ahin Aa ynetiyor, kendisine Aliir Efendi yardm ediyordu. Birlikler bir yandan isyanclarla atyor, bir yandan da silah topluyordu. 596 nc Blm Babakan nn de Dr. Refik Saydamla birlikte 19 Haziranda Elaz'a geldi. Ertesi gn Tunceli'ye geti. syan dnda kalm halkla grt. ok saygyla karland. Askeri birlikleri ziyaret etti. 22 Haziranda Ankara'ya dnd, durumu Atatrk'e arz etti. etin arazi artlarna ramen isyan ka kalmadan bastrlrd. syan dnda kalan halkn devletle bir sorunu yoktu.

Birliklere yeni bir dzen verildi. Btn birlikler 24 Haziranda arama ve tarama iin her yanda harekete getiler.473 Hedef, isyan karan ve yrten etkili alt airet reisi idi. Bunlar yakalanmamak iin yer deitiriyorlard. Ama nerede olduklar ksa srede belirleniyor, ember iine alnyorlard. Aliir Efendi ile Bahtiyar aireti Reisi ahin Aa'y hemerileri ldrd.474 Drt reis ordu tarafndan yakalanarak adalete teslim edildi.475 ^ Yakalanamayan bir kii kalmt: Seyit Rza Efendi. IRAK'ta ingiliz sleri duruyordu. ngiltere Irak d siyasetinde sz sahibi idi. Irak bir denge salamak midiyle Trkiye ve iran'a saldrmazlk andlamalar yapmay nerdi. Irak'la ran arasnda toprak ve mezhep anlamazlar da vard. Trkiye, ayr ayr saldrmazlk andlamalar yapmak yerine,

Trkiye, ran ve Irak arasnda, Balkan Pakt gibi bir pakt imzalanmasn nerdi. Grmeler sonunda andlamaya Afganistan'n katlmas da kararlatrld. Drt devletin yetkili temsilcileri Tahran'da, ah'n yazlk Sadabat Saray'nda 8 Temmuz 1937 gn Sadabat Andlamas'n imzaladlar. Bu drt lke arasnda tarihte ilk kez bir dostluk andlamas imzalanyordu. ATATRK'n salnda baz sorunlar belirmiti. Kanma balamt. Neden olarak karncalar ileri srld. Kk ilaland. Atatrk'n zaman zaman burnu da kanyordu. Olduka sinirli, hatta alngan, fazla titiz olmutu.476 Afet Hanm yaz tatili dolaysyla Trkiye'ye dnmt. Onun sakin, vakur, huzur veren varl Atatrk'e iyi geldi. Afet Hanm'n yeni Trkiye'yi tantmak iin yapt almalar, verdii konferanslar,

tarihle ilgili aratrmalar da Atatrk' gururlandryordu. imdi de kinci Tarih Kongresi iin hazrlanan byk sergiyle ilgilenecekti. nc Blm 597 Atatrk nn ve akmak ile erkezky'e gelerek byk Trakya manevralarn izledi. orlu ve Lleburgaz'daki askeri birlikleri ziyaret etti. Grd dzen ve baar Atatrk'e can verdi. Kimsenin aklna kanmann, burun kanamalarnn, gittike duyarl olmann bir hastaln, mesela sirozun belirtileri olduu gelmiyor, Atatrk'e bir hastalk kondurulmuyor, yaktrlmyordu. Durmadan almasna, yorgunlua balanyordu. GKEN pilot okulunda her eit ua kullanmay renmi, 1, Uak Alaynda da alt ay sava eitimi grmt. Son snavlar Temmuz ay iinde balad ve sona erdi. Gken btn snavlarda

baarl oldu. Artk dnyann ilk askeri kadn pilotuydu. 30 Austosta diploma treni yapld. Trene Atatrk'n kz kardei Makbule Atadan, Rukiye ile ei, Orgeneral Fahrettin Altay da katldlar. Eskiehir'e Atatrk'n zel treni ile gelmilerdi. Tren Uak Okulu'nda yapld. Okul Komutan, sonra 1. Ordu Komutan Orgeneral Fahrettin Altay konutu. vld iin Gken de bir teekkr konumas yapt. Atatrk de telefonla kutlad. Tren gecesi byk uak hangarnda btn havaclarn katld byk bir balo verildi. Btn gazeteler, birok yabanc gazete, ilk askeri pilot Gken'le ilgili yazlar ve fotoraflarla dolup taacakt. Gken 1. Uak Alayna pilot olarak atand. Erkek arkadalarndan ayrt edilmeden, eitlik iinde grevlerini yerine getirecekti. SEYT RIZA EFEND iki adamyla emberden syrlmay baard.

75 yandayd!Dmemek iin kendisini atn semerine balatt. Ban rtt. Byle yol aldlar. Niyeti Erzincan evresindeki dost airetlere snmakt. Ordunun her yere girebilecei anlalmt. Kuzeye doru ilerlediler. Bir kpry geerken askerlerin dikkatini ektiler. Askerler evrelerini sard. t T/* I _ r%tf Kimsiniz? Seyit Rza Efendi kurtulu olmadn anlad. "Seyit Rza dedikleri benim.1' Tutanak tutuldu. Yanndakiler de birlikte gelmek istediler ama askerler izin vermedi: "Siz geri dnn. Biz gtrrz? 598 nc Blm Seyit Rza Efendi Erzincan'a sevk edildi. Oradan da yarglanmak zere Elaz'a yollanacakt. Durum Ankara'ya bildirildi. Ordu silah toplamaya devam ediyordu. Bu ilem 19 Ekime kadar srdrlecek, k yaklatndan hareket durdurularak, birlikler

garnizonlarna dnecektir.477 KNC Trk Tarih Kongresi stanbul'da toplanacakt. Atatrk baz yaknlarna bir veda yemei verdi. nn ba davetliydi. Ertesi gn stanbul'a Atatrk'le birlikte gideceklerdi. , Atatrk ile nn baz konularda farkl dnr, ba baayken tartr, kavga eder ama bunu asla sorun yapmaz, birbirlerine sonsuz bir gven iinde ilikilerini srdrrlerdi. Bu gece nn yorgun ve sinirliydi. Hi yapmad bir ey yapt, yemekte Atatrk'le ters ters konutu, herkesin iinde Atatrk'e nazik olmayan yantlar verdi. zr de dilemedi. Atatrk sofradan ayrld. Gece byle bitti.478 ERTES GN trende ikisi yalnz kaldlar. nn gece dnm, ok piman olmutu. ok zgnd. Alayacak halde idi. Atatrk'n gnln almak istiyordu, "ok mustaribim, bilmiyorum nasl oldu"

dedi. Atatrk sakindi, "imdiye kadar beraber altmz zamanlarda ok kavga etmiizdir.." dedi, "..Ama hi bu kadar aktan, bu kadar sert olmamt" Sonra sordu: "Ne dnrsn?" nn bu soru zerine uyand. Her zamanki gibi akamki olay da unutulup geilecek diye dnyordu. Bu soru aylmasn salad: "Bir ey dnmedim. Ne emrederseniz yle yaparz." "almamza bir ara verelim." "Hay hay, size mteekkir olurum. Gerekten ok yorgunum."
it

ekli nasl olacak? Hastalk." nn zr diledi: nc Blm 599 "ok yorgunum, gidip yataym." "Peki. Kararmz gizli tutalm" "Olur" f "Kimi dnrsn? nn bir ad vermekten kand:

"Mazur gr, kimseyi syleyemem" "Celal Bayar?" "ok mnasip, isabetli olur." Cumhuriyetin ilan ile birlikte Cumhurbakan-Babakan olarak 14 yl srm olan yazg birlii sona eriyordu. Dostluklar srecekti. 479 ' KNC TARH KONGRES 20 Eyll 1937 Pazartesi gn saat 15.00'te Dolmabahe Saray'nda balad. Kongrede 97 bildiri sunulacakt. 46's yabanc bilim adamlarnn bildirileriydi. Yabanc dilde hazrlanm bildiriler hemen evrilecek ve bror halinde datlacakt. Kongreye Trk Tarih Kurumu yelerinden baka, ncelikle niversite retim yeleri ile ortaokul, lise, retmen okullar retmenleri ve mze mdrleri katldlar. Kongre kadar nemli bir olay da sarayn byk salonunda hazrlanan

grkemli sergiydi. Atatrk sabah nce sergiyi, sonra da resim galerisini amt. Sergide tarih ncesinden balayarak Trkistan, Iran, Smer, Anadolu, Msr, Miken, Girit, Babil, Yeni Babil, Hitit, Frik, Asur, Grek, Etrsk, Roma, Bizans, Atl Kavimler, Hun, Avar, Uygur, Seluk ve Osmanl uygarlklar, eitli harita, pano, fotoraf, mulaj, maket, seramik, silah, aygt, ss ve bakaca eserlerle canlandrlmt. Aliar, Pazarl, Alacahyk gibi kazlarda bulunan trl eserlere de yer verilmiti. Serginin son blm Cumhuriyet dnemine "ayrlmt. Trkiye mzelerinde bulunan eserlerden baka, Ortadou, Avrupa ve Amerika'nn en tannm mzelerinden eserler, orijinal ya da kopya olarak getirtilmiti. Fransa'dan, talya'dan, Macaristan'dan,

ingiltere'den, Msr'dan, Irak tan, Irandan, Amerika dan ve Rusya dan belli bal tarihi eserlerin kopyalar zenle yaplarak yollanmt. Sergi Kongre srasnda da, sonra da byk ilgi grecekti. Trk Tezi'nin somut anlatmyd. Atatrk, serginin bozulmamasn, halkn ve okullarn yararna srekli ak bulundurulmasn emretti.4 80 600 nc Blm ? Kongreyi Atatrk, solunda nn ile birlikte izledi. nn kk bir kda yle yazarak Atatrk'n nne kaydrd: "Demek bana ok dargn deilsin!* Atatrk yazl olarak u yant verdi: "Hayr, her eyi unuttum. Bildiin gibi arkadam, kardamsn
481-

Bildiriler Trk Tarih Tezi'ni destekliyordu.482 Bu kongre Atatrk'n katld son tarih kongresiydi. NN bir dileke ile iddetli srmenajdan dolay dinlenmek

iin bir buuk ay izin ald. Cumhurbakanl bu istei uygun grd. Babakanlk vekilliine ktisat Bakan Celal Bayar atand. nn, Atatrk ile aralarnda kararlatrdklar gibi bir buuk ayn sonuda, 25 Ekimde Babakanlktan istifa edecek, yerine Bayar asaleten atanacakt. Bu beklenilmez deiimler her evrede aknlkla karland.4823 ATATRK Ankara'ya dnmt. lk her gn biraz daha irinleiyor, pek gzel konuuyor, Atatrk' oyalyor, elendiriyor, mutlu ediyordu. Ressam Ihap Hulusi Atatrk' lk'ye harfleri retirken gsteren bir resim yapmt. Bu gzel resim uzun yllar alfabenin kapa oldu. mark Foks Atatrk'n elini srd iin kkten uzaklatrlmt.

Gken baz hafta sonlar Eskiehir'den geliyordu. Afet Hanm daha Cenevre'ye gitmemiti. EKM aynda ikinci Ordunun Ege manevralar balad. Atatrk 8 Ekimde Ankara'dan trenle ayrld. nn'y de birlikte gtryordu. inn'nn kredi araclarna, rvetilere, yiyicilere at amansz mcadeleyi bilen Atatrk bunlarn sevinmelerine frsat vermedi. Herkese srekli 'dostluumuz, kardeliimiz sryor' mesajn verecekti. Ege manevralarnn her aamasnda nn ile beraber bulunacak, Nazilli'ye de birlikte gideceklerdi. nc Blm 601
Nazilliye giderken: Afet Hanm, Atatrk, Fevzi akmak, Celal Bayar, nn

MANEVRA srerken 9 Ekim gn Smerbank Nazilli Kombinasnn al yaplacakt. Atatrk, nn, Bayar, akmak, ileri

Bakan kr Kaya, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Afet Hanm, Smerbank yetkilileri ve baz arkadalar ile Nazilliye gelerek, kombinay aacakt. Gzel bir yurt parasndan geerek Nazilli'ye ulatlar. Atatrk' ve gelenleri Nazillililer, pamuk reticileri, evreden gelenler istasyonda cokuyla karladlar. Atatrk yolun iki yanndaki halkn alklar arasnda nce Halkevine gitti. Sonra kombinaya gelindi. lk binaya kk ocuklarn apraz tuttuklar pamuk dallar altndan geerek girdiler. Bir masann zerinde krmz-beyaz kurdelelerle balanm bez ve basma toplar konulmutu. Bunlar ilk rnlerdi. Duvarda kombina tam bittii zaman alaca biimi gsteren byk boy bir plan vard. nce Nazillililer adna bir konuma yapld. Sonra Bayar kombina

hakknda bilgi verdi. Konumadan sonra fabrikann birrnek ii elbiseleri giymi kadn ve erkek iileri geit yaptlar. Bu geite Kayseri kombinasnn sporcular da katld. Sonra ilk retim blmnn nne gelindi. Atatrk verilen bir anahtarla kapy at. eri girildi. Buras pamuu iplik yapan birok i makinesiyle doluydu. Tezghlarn banda iiler bekli 602 nc Blm yorlard. Derin bir sessizlik vard. Fabrika Mdr, "lemek iin emrinizi bekliyorlar" dedi. Atatrk iaret verdi. Btn makineler birden almaya balad. Fabrikay makinelerin mzii doldurdu. Atatrk bir sre bu mzii dinledikten sonra "te halka refah verecek sesler" dedi. Sonra teki blmleri gezdiler. Nazilli Kombinas da Smerbank'n yeni ve byk bir eseriydi.

Edirne'den dr'a kadar halk Anadolu zevki dikkate alnarak izilip renklendirilen bu basmalar alacakt.483 Atatrk, nn, Bayar, akmak ve birlikte gelenler Nazilli'den sonra eitli kesimlerde manevray izlediler. akmak byk geit treni iin kald. Atatrk, nn ve tekiler 12 Ekimde Ankara'ya dndler. BU TARHTE Elaz'daki Ar Ceza Mahkemesinde Seyit Rza Efendi, aalar, beyler ve teki sanklarn yarglanmalarna baland. Sanklarn kimlikleri saptandktan sonra ifadeleri alnd. fadelerine gre hibirinin bir kusuru, yanl yoktu. Hepsi Sanklar masumdu. Hibiri devlete kar deildi. Biri bile devlete kar ktklarn, savatklarm, yenilip

yakalandklarn sylemedi. Baz tanklar ok yaknlar idi, onlar konumaya, olaylar anlatmaya balaynca paniklediler. nkr ederek iin iinden kamayacaklarn anlamaya bala* dlar. nc Blm 603 25 EKMDE nn'nn istifas zerine Celal Bayar'n Babakanlnda yeni hkmet kuruldu. Salk ve Sosyal Yardm Bakan Dr. Refik Saydam deitirilmi, yerine Aydn milletvekili Dr. Hulusi Alata atanmt. Bu olay Salk Bakanlnda znt yaratt. Bakanlar Kurulu son nn hkmetinin devam niteliindeydi. Kkl bir deiim uygun bulunmamt.484 GKEN'den Afet Hanm'a Ablacm, stanbul'da tarih sergisini gezdim. Bayldm. Mthi bir sergi. Senin de emein varm. Kutlarm.

Cumhuriyet Bayram yine sevin iinde kutland. Ben de trende uamla akrobasi hareketleri yaptm. Dnyor, pike yapyor, ykseliyor, taklalar atyordum. Yere yaklatka halkn heyecan iinde barlarn duyuyor, onlara el sallyordum. Beni gryor ve couyorlard. Son olarak Atatrk' ve eref tribnn selamlayacaktm. Uam neredeyse yere deecekti. Atatrk tribnn nnde ayakta duruyordu. Tam nnden geerken selamm verdim. Sonra havaalanna indim. Ua deitirdim. Tren iin geecek filonun banda yerimi aldm. Ankara ve Eskiehir'den kalkan uaklar iki ehir arasnda havada buluup er er tren dzenine giriyorlar. Bu ok heyecanl oluyor. Sra tanklarn geiine geldii zaman tam

eref tribnnn zerinden geilmesi gerekiyor. Her ey saniyelerle hesap ediliyor. Uaklar birbirlerine ok yakn uuyorlar. Dnte btn alay mensuplar dnenleri bekliyor, uaklar inerlerken alklyorlar. yi ki havac oldum. Yine yazacam. zlemle. ANKARA PALAS'taki Cumhuriyet balosu grkemli oldu. Giyim kuam, dzen, ikram, hizmet, orkestra, her ey mkemmeldi. Atatrk baloya her zamanki gibi ilerleyen saatlerde katld. Alklarla karland. Baz davetlilerle ayak st konutuRomen Babakan vard. Misafir Babakan, ran Dileri Bakan, ngiliz, Fransz ve baz Bykelilerle bir arada oturdular. Ankara'da bulunan Ruen Eref naydn' da yanlarna ard^Frans^Bykelisine bir ey syleyecekti, bunun tam syledii gibi evrilmesini istiyordu.

Fransz Bykelisi M. Henri Ponsot'ya dedi ki: 604 nc Blm "Ben toprak bytme dileklisi deilim. Bar bozma alkanlm yoktur. Ancak anlamaya dayanan hakkmzn istekisiyim. Onu almazsam edemem. Byk Millet Meclisinin krssnden milletime sz verdim. Hatay' alacam. Milletim benim dediime inanr. Szm yerine getiremezsem onun huzuruna kamam, yerimde kalamam. Ben imdiye kadar yenilmedim, yenilemem, yenilirsem bir dakika yaayamam?**s M. Ponsot donup kald. Hkmetinin ve Suriye'deki Fransz yneticilerinin sorunun nemini kavradklarna gvenemiyordu. Sorun hi beklenilmeyen bir sonuca gidebilirdi. Bir ey yapmas gerekiyordu. BAYRAMIN ERTES GN Ankara bir ek bayram daha yaad.

Eski Ankara istasyonu yerine Ankara Gar, geli-gidie engel olmamak iin para para yaplmaktayd. Ekim sonunda tamamland. 30 Ekim gn Ankara Gar byk bir trenle hizmete ald. Byk girii, eref salonu, bekleme salonlar, bol gieleri, lokantas, bfeleri, bagaj kabul yeri ve peronu, peronlar birbirine balayan altgeit ve birok manevra yollar ile modern, gzel, bakente yakr bir istasyon olmutu. Ayn anda katar girebilir ya da hareket edebilirdi. Milli Mcadele srasnda Atatrk'e karargh ve ev olmu olan direksiyon binas gar iinde korunarak milli tarihe sayg gsterilmiti. Yanna da Gar Gazinosu diye anlacak bir gazino binas ve ok gzel bir bahe yaplmt. Gazino, kapal klk salonu ve yazlk gzel

bahesiyle byk Avrupa ehirlerindeki nitelikli, zengin programl gazinolar aratmayacakt.486

Gar gazinosu, gar meydan ve Ankara Gar
nc Blm 605

1 KASIM gn Atatrk beinci dnemin nc alma yln uzun bir konuma ile at. Kimsenin aklna bu konumann Atatrk'n Meclis'teki son konumas olaca gelmiyordu. Atatrk birok konuya deindi, yeni hkmete yol gsterdi: "leri hkmetiliin iar, halk kudretine olduu kadar efkatine de samimiyetle inandrabilmesidir. Byk kk btn Cumhuriyet memurlarnda bu zihniyetin en geni lde inkiafna nem vermek ok yerinde olur."

"Emniyet ve hak ileriyle ilgili usullerde ve kanunlarda, kolaylk, abukluk, aklk ve kesinlik esas olmaldr."

"Memlekette topraksz ifti braklmamaldr. Bundan daha nemli olan ise bir ifti ailesini geindirebilen topran hibir sebep ve suretle blnemez bir mahiyet almas. Byk iftilerin, iftlik sahiplerinin iletebileceekleri arazi geniliini, arazinin bulunduu memleket blgelerinin nfus kesafetine ve toprak verim derecesine gre snrlandrmak lazmdr... Her halde en kk bir ifti ailesi bir ift hayvan sahibi klnmaldr... Kyde ve yakn kylerde ortak harman makineleri kullandrmak kylnn ayrlamayaca bir det haline getirilmelidir." "Kesin zaruret olmadka piyasalara karlamaz. Bununla beraber hibir piyasa da babo deildir. Srasa gelmiken Cumhuriyetin tccar telakkisini de ksaca ifade edeyim: Tccar, milletin

emei ve retimi kymetlendirilmek iin eline ve zeksna emniyet edilen ve emniyete liyakat gstermesi gereken adamdr." "Be yllk ilk sanayi plannn geri kalan ve btn hazrlklar bitirilmi olan birka fabrikasn da sratle baarmak ve yeni plan iin hazrlanmak icap eder" "Elde bulunan madenlerin en nemlileri iin yllk bir plan yaplmaldr."

"Demiryollar bir lkeyi medeniyet ve refah nurlaryla aydnlatan kutsal bir mealedir... Sivas'tan sonra, Douya doru uzayp gitmekte olan hat, ilk menzili Divrik'e varmtr. Bu kol nmzde606 nc Blm ki yl Erzincan'a ulam bulunacaktr. Diyarbakr'dan Douya uzanacak hattn da inasna balanmtr/'

"78 kpr geie alm bulunuyor. 23 kpr de ina halindedir. Bu kprler her biri bahbana birer fen ve sanat eseri olarak yeni nesillere Cumhuriyetin armaan antlar olacaktr." "Ankara'ya yeni bir radyo istasyonunun inasna balanm olduunu memnuniyetle kaydederim."

"Byk davamz en medeni ve en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir... Bu byk Trk milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en ksa zamanda baarmak iin fikir ve hareketi beraber yrtmek zorundayz. Bu teebbste baar ancak planl ve rasyonel tarzda almakla mmkn olabilir. Bu sebeple okuyup yazma bilmeyen tek vatanda brakmamak, memleketin byk kalknma savann ve

yeni atsnn istedii teknik elemanlar yetitirmek, memleket davalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaatacak fert ve kurumlar yaratmak; ite bu nemli umdeleri en ksa zamanda temin etmek Eitim Bakanlnn zerine ald byk ve ar mecburiyetlerdir." "Merkez blgesi iin Ankara niversitesi'ni az zamanda kurmak lazmdr. Dou blgesi iin Van gl sahilinin en gzel bir yerinde, her ubeden ilkokullaryla ve nihayet niversitesiyle modern bir kltr ehri yaratmak yolunda imdiden fiiliyata geilmelidir." "Ordu, Trk Ordusu!.. te btn milletin gsn itimat, gurur duygularyla kabartan anl ad! Onu bu yl iinde ksa faslalarla iki defa, byk ktleler halinde yakndan grdm. Trakya ve Ege

byk manevralarnda. Disiplinini, enerjisini, subaylarnn vukuflu gayretini, byk komutan ve generallerimizin yksek sevk ve idare kabiliyetlerini grdm. Derin iftihar duydum, takdir ettim. Ordumuz Trk birliinin, Trk kudret ve kabiliyetinin, Trk vatanseverliinin eliklemi bir ifadesidir. Ordumuz Trk topraklarnn ve Trkiye idealini tahakkuk ettirmek iin sarf etmekte olduumuz sistemli almalarn yenilmesi imknsz teminatdr.^ nc Blm 607 "Bu yl iinde denizalt gemilerimizi memleketimizde yapmaya baladk."4863 "Bundan sonras iin btn uaklarmzn ve motorlarnn memleketimizde yaplmas ve harp hava sanayiimizin de bu esasa gre inkiaf ettirilmesi gerekir."

"Byk bir milli davamz olan Hatay iinin geirdii safhalar malumunuzdur. Milletler Cemiyeti yksek idaresi altnda cereyan etmi olan mzakereler, Hatay halkn layk olduu mesut ve bamsz idareye kavumas yolunda amaladmz gayeyi temin edecek vesikalarn kabul ve imzasyla neticelenmitir. Yeni Hatay rejiminin yrrle girmesine ksa bir zaman kald. Bu rejimi, kendileriyle en dostane bir zihniyetle emek birlii yapm olduumuz Franszlarn, iyi niyetle ve amalanan gayeyi temin edebilecek ekilde tatbika balayacaklarna phe edilmemelidir. Yarnki Trk-Fransz mnasebetlerinin dilediimiz yolda inkiafna, Hatay iinin iyi bir ynde yrmesi, esesl bir l ve amil olacaktr kanaatindeyim."

"Bizim yolumuzu izen iinde yaadmz yurt, barndan ktmz millet ve bir de milletler tarihinin binbir facia ve strap kaydeden yapraklarndan kardmz neticelerdir. Elimizdeki programn ruhu bizi, yalnz bir ksm vatandala alkal kalmaktan meneder. Biz btn Trk milletinin hizmetindeyiz"4 87 Konumann sonunda yeni Babakan, bakanlar, btn milletvekilleri, dinleyiciler, gazeteciler ve diplomatlar ayaa kalkarak alklamaya baladlar. Atatrk krsden her zamanki enerjik, emin admlaryla indi, herkesi son bir kez daha selamlayarak salondan kt. Alklar daha da artt. NN artk Babakan deildi. Pazar gn iki olu ile Kzm zalp'in olunu ald, bir ma seyretmek, temiz hava almak iin

stadyuma gitti. Cumhurbakanl zel Kalem Mdr Sreyya Anderiman da tribndeydi. Yanna oturdu. Ma seyretmeye baladlar. Halk nn'y fark edince alklamaya, barmaya balad. Alklar, bartlar gittike artt. nn huzursuz oldu. Stadyumda 608 nc Blm kalmay doru bulmad. ocuklar alp kt. Baz seyirciler de dar kmt. nn'y sardlar. ocuklar brakp zorlukla bir arabaya bindi. Halk arabay havaya kaldrmaya alyordu. ofr kalabalktan ayrlp uzaklamayi baard. Haber drt bir yana, trl yorumlar eklenerek yayld. HABER ilk duyanlardan biri de Salih Bozok'tu. Bu nemli haberi hemen, herkesten nce Atatrk'e yetitirmeliydi. Atatrk bu srada k bahesinin havuza bakan ksmnda yemek yiyor ve Genel

Sekreter Hasan Rza Soyak'n gnlk iler hakknda verdii bilgileri dinliyordu. Salih Bozok telala yanlarna geldi, heyecanl bir sesle haberi verdi: 'nn stadyuma gitmi, halk kendisini iddetle alklam, byk gsteri yapmt.' Atatrk'n gzleri parlad, yzne bir gl yayld. Sa elini dizine vurarak, "ta, ta, ta.." dedi, sevinince byle yapard, "grdn m byk milleti? Kendisine hizmet edenleri ite byle daima takdir ve hrmetle karlar, aferin! Pek memnun oldum." Salih Bozok bambaka bir hareket, herhalde byk bir fke, nn aleyhine szler bekliyor olmalyd, Atatrk'n bu szleri karsnda aknlktan donup kald. Atatrk arkadalarna da akam yemekte dedi ki:

"nn'ye, grdnz yerde hrmet edeceksiniz. Bu konu kapanmtr." 487* DLBER bu kez gzel, pembe, yumuk yumuk bir kz dourdu. Anne de bebek de iyiydi. Herkes bayram etti. Heyecandan trnaklarn yiyip bitirmek zere olan Orhan kendine geldi. Kzlarna, cesaretine ve ciddiliine hayran olduklar Gkenin adn koydular. Aabeyisi gibi o da Atatrk'n istedii biimde dnmesini bilen zerk bir Cumhuriyet yurtta olacakt. ATATRK 12 Kasm gn Babakan Bayar, ileri Bakan kr Kaya, Bayndrlk Bakan Ali etinkaya, Gken, arkadalar ve maiyeti ile Dou gezisine kt. lk durak Sivas't. Sanki o kadar sevdii lkesiyle vedalayordu. nc Blm 609 Trenle karlandlar, nce Halkevine, sonra Sivas Lisesi'ne

geldiler. Atatrk Sivas Kongresi salonunu bir daha grd, "Burada bir milletin kurtuluunu hazrlayan kararlar verildi" dedi. Sivas'ta da lokomotif ve vagon onarm iin Eskiehir'deki gibi bir cer atlyesi ina ediliyordu. Sivas cer atlyesi Eskiehir'dekinden daha byk olacak, 1939 ylnda hizmete girecekti. Atatrk geni bir alana yaylan bu byk kuruluu mutluluk iinde gezdi. Avrupa'da sava kacan ngryordu. Bu nedenle yaplabilecek her eyin abuk yaplmasn, darya kabil olduu kadar muhta olunmamasn istiyordu. Burada ilerde lokomotif ve vagon da retilecekti. 14 Kasmda Malatya'ya geldiler. General Alpdoan da katld. Malatya Atatrk' 21 top atyla karlad. Subaylar byk niformalarn giymilerdi. Neredeyse btn ehir istasyondayd. Atatrk

nce Smerbank Malatya Bez ve plik Fabrikas'nn inaatn gezdi. Fabrikann bir an nce bitirilmesini emretti. Oradan Memleket Hastanesi inaatna gidildi. Hastane bitmek zereydi. Son olarak Halkevine geldiler. Yneticilerle, halkla grt. Uygarlk velilii yapmay ihmal etmedi, leden sonra Malatya'dan ayrld. Atatrk' getiren tren saat 18.10'da yeni Diyarbakr istasyonuna girdi. Bir gazete, "Diyarbakr Diyarbakr olal byle kalabalk grmedi" diye yazacakt. nsan seli istasyonu ve evresini kaplamt. Bitmez tkenmez alklar arasnda Vali Konana gitti. Btn caddeler bayraklar ve taklarla donanmt. M. Kemal Paa'nn emrinde Ruslara kar dvm olan Diyarbakrl gaziler askerce.selama duruyorlard.

Yemekten sonra gece Halkevine gidildi. Bina yeni yaplmt. ok gzel olmutu. erefine verilen konseri iftiharla dinledi. Sanatlar kutlayp teekkr eu. Orduevine urad. Komutan ve subaylarla uzun sre sohbet etti. BUGN Tunceli olaylaryla ilgili davann da son gnyd. Savc iddianamesini okumutu. 72 kiiden 27'sinin idamn istiyordu. Sanklar son savunmalarn yaptlar. Mahkeme sadece 7 kiinin idamna karar verdi. Birinci hkml Seyit Rza Efendi idi. Kalanlarn kimi eitli hapis cezalarna arptrld, kimi beraat etti.
610 nc Blm

dam kararlan o gece yars, elektrikler kesildii iin otomobil farlarnn nda, yerine getirildi. 16 KASIM gnn Diyabakr'da geirdiler. Atatrk ve yanndakiler Umumi Mfettilii, Kolordu kararghn, Diyabakr havaalann, Valilii, Atatrk'n 21 yl nceki karargh binasn ziyaret

ettiler. Gece Elaz'a hareket ettiler. Diyarbakrllar Atatrk' unutulmaz bir uurlama treniyle yolcu ettiler. Elazllar gnlerden beri Atatrk' karlamaya hazrlanyorlard. stasyondan ehre kadar yollara hallar demilerdi. Her yer bayrakt. zel tren 17 Kasm sabah Elaz'a geldi. Atatrk otomobile binmedi, gvenlikilerin uyarlarna aldrmadan Halkevine kadar yrd. Yolun bir yannda sanklar iin af istemeye Tunceli'den gelmi beyaz alvarl binlerce kii vard. iten gemi, mahkeme karar vermiti. Her olasla kar, smail Hakk Teke, Bayaver Celal' Bey, Ankara'dan gelen Emniyeti hsan Sabri alayangil ve teki gvenlik grevlileri elleri ceplerindeki emniyetleri ak tabancalarda, birlikte yrdler. Tuncelililer sayg ile izlediler. Atatrk Halkevinden

sonra IV. Umumi Mfettilii ziyaret etti. Son olaylar ile Elaz, Tunceli, Erzincan ve Bingl illeri hakknda geni bilgi ald. Daha sonra otomobillerle Tunceli'nin Pertek ilesine doru hareket ettiler. Atatrk yeni yaplan beton Singe kprsn at. Pertek Halkevi'nde Pertekli genlerle sohbet etti. Akam Elaz'a dnld. Elaz Halkevi Atatrk ve misafirler iin yemekli bir gece dzenlemiti. Atatrk halk oyunlarn, hele 'ayda ra' oyununu ok beendi. Gen subaylar Harbiye Mar'n sylediler. Mara Atatrk de katld. Baz konumalar yapld. Vakit gece yarsn gemiti. Atatrk ayaa kalkt, "Yryelim arkadalar!" dedi. Btn kalabalk 'da ban duman alm' marn syleyerek istasyona kadar yrd. Duyanlar da evlerinden kp katldlar.

Atatrk' ve yanndakileri cokun gsterilerle uurladlar.488 Adana, Mersin, Konya, Afyon, Eskiehir yoluyla Ankara'ya dndler. nc Blm 611 MLLETLER CEMYET KONSEY'nin kararna gre Hatay'n zel rejimi (bamszlk) 29 Kasm 1937 Pazartesi gn yrrle girecekti. Bu durumu Hatay'daki Fransz temsilcisinin resmi olarak ilan etmesi gerekiyordu. lan etmedii gibi Trklerin dzenledikleri btn trenler engellendi, toplananlar datld. Yeni rejimin kt zerinde de olsa yrrle girmesi dolaysyla bir umumi af ilan edilecek ama Hatay'n bamszl iin alm olan Trkler ar sulu saylarak af dnda tutulacakt. Onlar bu sevinci hapisanede yaadlar.

Trkiye Fransa'ya Milletler Cemiyeti kararna sadk kalmas iin bir nota verdi. 1926'da Fransa ile bir Dostluk Anlamas imzalanmt. Bu andlamann da, yeniden dzenlenmesi istei ile feshedildii bildirildi. Milletler Cemiyeti seimle ilgili bir ynetmelik hazrlanmas iin Hatay'a bir kurul yollamt. Kurul Fransz smrge grevlileri ile alm, Trkler aleyhinde hkmler tayan bir ynetmelik hazrlamt. Trkiye bu ynetmelii de kesin bir dille protesto etti| Genlik, gen yurttalar olarak, Cumhuriyet kart olaylara olduu gibi Trkiye aleyhindeki olaylara kar da ok duyarlyd. stanbul Beyazt meydannda byk bir miting yaparak Fransa'ya tepki gsterdiler. Milletler Cemiyeti Konseyi, bu tepkiler zerine Hatay konusunu

1938 Ocak ay sonunda yapaca toplantda grmeyi kararatrd. FRANSA belki Bykeli M. Ponsot'nun tavsiyesi ile, bar bir giriimde bulunmak gerektiini anlad. Mays 1937'de Fransa ile Trkiye Hatay'n btnln birlikte korumak zere bir andlama im:alamlard. Bu andlamann bir maddesine gre iki devletin Genelkurmaylar arasnda grmeler yaplmas gerekiyordu. Fransa'nn Suriye'deki birliklerinin Komutan General Hutsinger bakanlnda bir Fransz askeri kurulu Ankara'ya geldi. Grldk S Ciddi bir gelime olmad.
#

ATATRK 2 Aralk 1937 gecesi ge saatte daha oturduklarm renince Falih Rfk Ataylara gitti. Falih Rfk Atay, dalkavukluk ihttiyac duymad iin dncelerini drste ekinmeden aklayan

bir aydnd. Onunla konumaktan yararlanyor ve zevk alyordu.

12 nc Blm

Birok ey konutular. Bir ara Falih Rfk Bey'in eine, bir sorusu zerine dert yand: "Kimse duymasn. Kendi rahatm kendim bozdum. Bama bir babakanlk derdi icat ettim." Falih Rfk Bey de ei de ok ardlar. Ama bu konuyu demediler. Sanki duymam gibi yaptlar. Atatrk de bir daha bu konuya dnmedi. nn ile konumadan, bakarak anlarlar, birbirlerine gz kapal gvenirlerdi. Aralarnda uzun, etin, zor, yaman yllara, ateten snavlara dayanan bir iliki, bir yazg birlii vard. nn'den sonrasn Atatrk'n yadrgamas doald. Atatrk -bu itirafa ramen- ince bir insan olarak Bayar'dan ok memnun olduunu her frsatta belli etmeye dikkat edecekti.

Bayar'n asl deeri Atatrk'n son gnlerinde anlalacakt.488* BU DUYARLI gnlerinde Atatrk, nn'nn resimlerinin Babakanlktan ayrld iin baz parti ubeleri ve Halkevlerinden kaldrldn rendi. Dehetli ierledi. Babakana bir yaz not ettirdi: "Bunu btn parti birimlerine ve Halkevlerine bildir. Byle bir saygszl ve vefaszl kabul edemem." Parti Bakan Vekili Bayar imzas ile u genelge yaymland: "gal ettii makamlardan ziyade, yurduna ve ulusuna yapt hizmetlerle inklap byklerimiz arasnda girmi olan smet nn'nn, parti tekilat ve Halkevleri binalarnda, resmine gsterilen hrmet ve itibarn eskisi gibi devam etmesi tabiidir. Bu resimlerin, yalnz mevki ve makam icab asld sans ile indirilmi

olanlar varsa, eski yerlerine konulmas lzumunu bildiririm."489 NGLZ BYKELLNN Trkiye 1937 yl genel raporunda nn'nn istifas, Bayar'n Babakan olmasyla birlikte Tunceli konusu da yer ald. Bykelilik yle diyordu: "1937'de Trkiye'de istikrar devam etti ve Kemalist Cumhuriyet gittike glendi... Dersim blgesinde iki yl nce balatlan zel reform programna tepki olarak ayaklanma kt ve bastrld. Bastrmak iin asker ve uaklar kullanld. Hkmet kuvvetlerinin kayb: 1 subay ve 28 asker ehit, 3 subay ve 46 asker yaral oldu* Asilerin zayiat ise yledir: 26S l, 20 yaral, 27yakalanan ve 849 teslim olan... Aralarnda Seyit Rzafnn da bulunduu 7 asi idam H nc Blm 613 edildi. Hkmet asilere kar nisbeten yumuak ve merhametli davrand?9*
#

ingiliz haberalma servisine ve konsolosluklara gre Tunceli'de taraflarn kayb byleydi. ATATRK'n Ankara'ya geliinin 18. yldnm bu yl Ulus Meydan'nda kutland. Meydan bayraklarla donanm, antn evresinde binlerce kii toplanmt. Antn kaidesinin st rengrenk ieklerle doluydu. O gn Atatrk' Dikmen'de karlayan Semenba da, Semenler de daha sadlar. Ayn cokuyla o gn yaattlar. Eski yln sevinleriyle Hatay iin duyulan kayglar birbirine kart. Yeni yla bu kark duygularla girildi.
614 nc Blm

Yl: 1938 1 Ocak 1938-10 Kasm 1938 ve sonras4 90 KT HABER Hatay'dan deil kar ve buz iindeki Tunceli'den geldi.

Demiryolunda, yapm ilerinde alan Tuncelilerin ou kazandklar paradan 'aa pay' vermemilerdi. Bu ilerde alanlar yznden aalar topraklarn ileyecek, uaklk yapacak insan bulmakta da zorluk ekmilerdi. Ayrca kylerde aann sz yerine muhtarn yetkileri egemen olmaya balamt. Bu byle gitmezdi. Aalar ve adamlar devlet aleyhinde propaganday artrdlar. Devlete kar yeni bir birlik oluturmak artt! 2 Ocak gn greve kan 7 jandarma erini pusuya drerek ehit ettiler. Ertesi gn 2 jandarma erini daha ehit ettiler. 1938 (ikinci) Tunceli olay byle balad. 1937'de isyan merkezi ve alan olan baz ksmlar yasak blge

ilan edilmi, buralardaki kyler boaltlm, bin kadar aile Bat illerine sevk edilmi, kalanlara Elaz'da ve evrede toprak verilmiti. Boaltlan kyler yklm, yasak blge oturulmaz hale getirilmiti. IV. Umumi Mfettilik son hareketlerin yaylaca grndeydi. Bu nedenle yasak blge snrlarnn geniletilmesini ve yeni birliklerle askeri gcnn artrlmasn nerdi. K dolaysyla ara verilmi olan silah ve kaak arama-tarama almas da tamamlanmalyd. Umumi Mfettilik iyi bir hazrlktan sonra arama-tarama hareketinin en ge 1 Haziranda balamasn neriyordu.491 YALOVA'da byk otel almt. Atatrk kanmalarna iyi gelir midi ile 21 Ocakta Yalova'ya geldi. Yalova kaplcalarnn teknik ve tbbi ynetimi Atatrk'n emriyle Dr. Nihat Reat Belger'e

braklmt. Doktor burada eski ve irkin btn binalar yktrm, Avrupa su ehirlerindeki gibi modern tesisler, geni parklar, gzel yollar yaptrmt. Milli Mcadele cephesine ilk katlan yurtseverlerden biriydi. Atatrk ikyetlerini syledi. Doktor muayene etmek iin izin istedi. Muayene etti. Alt ay ncekinden farkl buldu. Karacier parmak kadar bym ve sertlemiti. Bu aklama Atatrk zenc Blm 615 Dr. N. Reat Belger rinde bir srpriz etkisi yapt. Bugne kadar kendisine karacier rahatszlndan hi sz edilmemiti. Doktor termal tedavisi uygulad. Sakin, ll bir yaay tavsiye etti. Atatrk bir hafta kadar

Yalova'da kald. Kantlar ok azald. tah ald. Zayflamt, biraz kilo ald.4 9 2 Atatrk doktorla, ilala ba ho olmayan bir insand. Sakin, hareketsiz kalmaya da karakteri elverili deildi. Yazk ki olaylar da sakin bir hayata izin vermeyecekti.
Gemlik Suni pek Fabrikas

ATATRK 1 ubatta Yalova'dan ayrld, Bursa'ya hareket etti. Gemlik'te S u^ ni pek Fabrikasnn al vard. Alta bulundu. Gemlik'ten Bursa'ya hareket etti. Bursa'y gelin gibi sslemilerdi. Ulucami nnde kalabalk fazlalat. Halk Atatrk'n arabasna polis kordonunu yararak yaklamak istedi. Polis Mdr kalabal nlemeleri iin polislere barp aryor, polisler de halka sert davranyorlard. Polis Mdrnn

halk tehdit ederek korumaya alt Atatrk'n arabas znk diye durdu. Kaps ald. Atatrk arabadan indi. Halk Atatrk' aralarnda grnce adeta sevgi lgn oldu. Atatrk' kucakladlar. Atatrk ve halk birlikte omuz omuza hayli yrdler. Halktan izin alarak otomobile bindi. Yapm bitmi olan elik Palas'a geldi.493 2 ubat gn Bursa'da Smerbank Merinos Ynl Dokuma Fabrikasnn al yapld. Avrupa'nn en byk ynl dokuma fabrikalarndan biriydi. Al konumasn Atatrk yapacakt, son dakikada bu grevi Babakan Bayar'a verdi. Yorgun grnyordu. Bayar ksaca bilgi verdi. 400 bin metrekare alana yaylan kurulu616 nc Blm

ta 6*000 kii alacakt. Buras ynl dokuma sanayii bakmndan Trkiye iin bir okul olacakt. Arabalara binilerek fabrika alan gezildi. Bu tur bir buuk saat

srd. Bu eserleri planlayan, yaptran, ileten Smerbank, rettii mallar halka ucuz ulatrmak iin sat maazalar da amaya balamt. Sat maazalar btn Trkiye'ye yaylacak, saylar 434' bulacakt. Halk kefenlik bezini de, yatak arafn, perdesini, halsn, ayakkabsn, bayramlk kuman da ucuz ve kaliteli olarak buralardan alacakt. Aldatl madii na gvenerek. Birok zel kuruluun yneticileri de bu fabrikalarda yetieceklerdi. Merinos Ynl Dokuma Fabrikas da, teki devlet fabrikalar gibi, sadece fabrika deildi. Bursa iin Halkevi gibi, o da bir kltr merkezi olacakt. Geni salonunda dnler, toplantlar, balolar yaplacak, salk birimi alanlarn ailelerine bedava bakacakt. Lojmanlar, gazinosu, sinemas da

vard. En yeni filmleri Merinos Sinemas getirtecek, halk akn akn Merinos Fabrikasna akacakt. Tketim kooperatifi kurulacakt. Bursa'ya sporu, zellikle futbolu Merinos Fabrikas sevdirecekti. Bahesi bir cennetti. Atatrk fabrikadan yorgun ayrld. Yz iyice solmutu. O GECE Bursa belediyesi Atatrk erefine bir suare veriyordu. Atatrk-doktorun tavsiyesini dinlememi, Yalova'dan sonra dinlenmemi, iki alta bulunmutu. imdi de elik Palas'ta yemek yiyecek, sonra da suareye gidecekti. Asansrle tam zamannda alt kata indi. Frak giymiti. Herkes ayaa kalkt. Sert, din, kvrak admlarla salonu dolat, herkese hatr sordu. Yorgunluu uup gitmiti. Yznn solukluu gemiti.

Salkl bir pembelik vard. Haber gazetesi muhabiri ve yazar Nizamettin Nazif Tepedelenliolu zellikle hareketlerindeki kvrakl hayret iinde izlemekteydi. Atatrk nee ile bard: nc Blm 617 "Buyrunuz efendiler, kendinizi evlinizde saymanz rica ederim." Saat yediye on vard. Yemek salonuna geildi. At nal biimdeki byk masada belirlenmi yerlere oturdular. Selahatin Pnar'la Nubar Tekyay, ses sanats Melahat Hanm da gelmilerdi. Masalarda iki de vard. Atatrk Selahattin Pnar'a, "Aramzda teklif tekellf yok.." dedi, "..sen tambur, Nubar kemence alacak, Melahat Hanmefendi ile ben de hanendelik edeceiz." Guluuldu. Bu gece Atatrk'n son nee gecesi olacakt. Selahattin Pnar'n tamburuna dokunmasyla mzik balad.

arkdan arkya geildi. Atatrk de arklara hafif sesle katlyordu. Sonra bir orkestra geldi. Birka artist dans gsterileri yaptlar. Zaman gemiti. Atatrk ayaa kalkt: "Bursallar bekletmeyelim. Saat on. Bir eyrek ge bile kalmz. Bu kadarck bir gecikmeyi Bursallar bize balarlar m?" elik Palas'tan kld. Otomobillerle belediyeye gidildi. Atatrk basamaklar ikier er atlayarak ikinci kata kt. Bursallar ikinci kattaki holde bekliyorlard. Hanmlar tuvaletli, erkekler siyah elbiseliydi. Atatrk'n hastal kulaktan kulaa yaylmt^ Kayg iindelerdi. Ama evik, salkl, enerjik bir gen adam gelmiti. leri rahatlad. Hastalk sz demek ki uydurmayd. Atatrk herkesi kibarca selamlad. Kolunu Valinin eine uzatt, kol kola byk salona girdiler.

Ege vapurunun orkestras stiklal Mar'n ald. Ksa bir ara verdikten sonra ar tempolu bir valse geti. Salonun yanna koltidar, iskemleler konulmu, salonun ortas dans iin bo braklmt. Herkes yerleirken Atatrk'n bir gen hanmn nnde eilerek dansa davet ettii grld. Bir gen eviklii ile piste kt. Birka ay sonra yataktan kalkamayacak, dokuz ay sonra dnyaya veda edecek olan insan, byk bir ustalk ve incelikle vals yapyordu. Kimse dans etmedi. Herkes Atatrk'n zarif dans ediini izledi. Atatrk'n topuklar bir an bile yere demiyor, parmaklarnn ucunda dans ediyordu. Damnn vcudu ile kendi arasndaki centilmenlik mesafesini en hzl hareketlerde bile koruyordu. Nizamettin Nazif btn ayrntlar aklna kazmaya almaktayd. Bu

gn yazmal, tarihe brakmalyd. 618 nc Blm Vals bitti. Avizeleri titreten bir alk koptu. Damn yerine brakt. Kibar bir eilile selamlayp geri geri ekildi. Nizamettin Nazif Atatrk'n biraz oturup soluk alacan sanyordu. Yanld. Atatrk bir baka hanmn nnde eilerek dansa davet etti ve evredekilere dedi ki: "Bu sefer beni yalnz brakmayacanz ummak isterim efendim/' Herkes dansa katld. Salon btn kalkanlar alacak kadar geni olmad iin birok ift yandaki salonlara kayd. Atatrk'n salkl olmas herkesi ok neelendirmiti. Ksk, zarif hanm kahkahalar duyuluyor, erkeklerin yzleri glyordu. Nizamettin Nazif Atatrk'n koltuunun nndeki sehpaya bakt. Garsonun brakt iki ylece duruyordu. Bir ara bfeye gelip

bir kadeh ampanya istemi, ona da dudan bile dedirmemiti. miyordu. Saat bir olmutu. Atatrk gen admlarla orkestrann olduu yere geldi, orkestra efi Azerbaycanl Mehmet'e u emri verdi: "Zeybek!" Mehmet yayn kemann zerinde dolatrd. Atatrk'n keskin sesi duyuldu: "O deil. Sar Zeybek!" Dimdik, ba yukarda, bacaklar gergin, kollar biraz ak, kprdamadan duruyordu. Orkestradan Sar Zeybek'in heyecan verici ezgileri ykseldi. Atatrk kollarn kanat gibi at, kahraman, vakur, yiit figrleriyle Sar Zeybek'i oynamaya balad. Dizlerini yere vururken bina sarslyordu. Sanki lme meydan okuyordu. Kalabalk,

bir veda trenine tank olduunun farknda myd, yoksa byle emsalsiz bir insanla ayn zamanda yaamann verdii gurur yznden mi, gzler yalarla doldu. Saat ilerlemiti. Atatrk Valinin hanmn eilerek selamlad: "zninizi rica edeceim." Belediye Bakannn hanmn da eilerek selamlad: "zninizi rica edeceim. Bursa'nn hakkmda gsterdii dikkate bu derece zarif bir ifade yermi olduunuzu hibir zaman unutmanc
Blm 619

yacam. Hayatmn ok tatl ve nezih bir gecesini yaamak frsatn bana vermi oldunuz ." iddetli bir alk balad. Salonlar alklanarak ve herkesi selamlayarak geti: "Geceniz saadetle devam etsin ocuklar."

Yzlerce davetli can ve gnlden baryor, daha dorusu dua ediyordu: "ok yaa Atatrk! Yaa, varol! Atatrk uurlamaya gelenlerin ellerini skarak sokaa indi. Ba ak bir sre yrd. d. Kendisini adm adm izleyen otomobile bindi. Ban bir kenara yaslad. Nizamettin Nazif son szlerini duydu: "Ne gzel bir geceydi."494
i

ATATRK Ege vapuru ile ertesi gn stanbul'a dnd. Yannda arkada Ali Fuat Cebesoy vard. Son yllarda akam yemeklerinde sk sk birlikte oluyorlard. stanbul'da dinlenmedi, Pera Palas'a gitti. Dnte atei kt. ksrmeye balad. Zatrree olmutu.4 95 Dinlenmek zorunda kald. nn Atatrk'n hasta olduunu haber alnca, gelip grmek

iin izin istedi. Atatrk'n ardn bildirdiler. nn hemen stanbul'a hareket etti. Atatrk nn'y grnce ok sevindi. Birbirlerini zlemilerdi. Brakmad. Bir hafta Dolmabahe'de misafir etti. Eski gnlerdeki gibi sohbet ettiler, akalatlar, dertletiler, eski anlara dalddar, Trkiye'nin ve dnyann geleceini konutular. nn Ankara'ya dnmek iin izin isteyince, "Bekle, birlikte dneriz" dedi. 20 UBAT Pazar gn Halkevlerinin kuruluunun altnc yldnmyd. Btn Halkevleri bu gn zengin programlarla kutladlar. Ankara Halkevi'nde yaplan trende kr Kaya 41 Halkevi daha aldn aklad. Toplam 209 Halkevi olmutu. Halkevlerinde alan erkek ye says 130.000e, kadn ye says 6.215'e kmt. Bu yl iinde 2.727 konferans, 18.314 ders, 1.730 temsil, 1.420 konser verilmi, 267 sergi alm, 1.760 film

gsterilmiti. Kitap says 286.000'e, okuyucu says 2 milyona yk* selmiti. Konferanslara 832.000 kii gelmi, filmleri 805.000 kii iz* 620 nc Blm lemisti. Konferans bana 340 kii dyordu. Sohbet toplantlar ve yardm almalar sryordu. 1.279 ky gezisi dzenlenmiti. Okuma odalarnn says da artmt.496 Trkiye'nin hi yaamad olaanst bir canllk, hayat hamlesiydi bu. Anadolu aydnlanmas yaylyordu. Halk kolayca ynetmeyi, gtmeyi dnenler iin halkn uyanmas, akln zgrce kullanmaya balamas tehlikeli, ok tehlikeli bir gelimeydi. Gelenekilerin ve tutucularn, din tccarlarnn, aktrlerinin byk gvencesi halkn bilgisizlii, uyanmam olmasyd. Aah! Bu gidi nasl durdurulabilirdi?

DOKTORLAR Atatrk'n daha bir sre dinlenmesi gerektii dncesindeydiler. Atatrk itiraz etti: "Balkan lkeleri devlet temsilcileri gelecek. Aralarnda Yugoslavya ve Yunanistan Babakanlar var, gitmemek, onlar misafir etmemek olmaz, grev hastalktan nemlidir." 24 ubat gn Atatrk, baz arkadalar ve maiyeti ile Ankara'ya dnd. Ertesi gn Yunan Babakan General Metaksas', Yugoslav Babakan M. Stoyadinovi'i ve Romen Dileri Bakanl Mstear M. Cummen'i ayr ayr kabul etti. 27 UBAT gn saat 17.00'de de Babakanlar ve Mstear erefine ankaya Kk'nde ay ziyafeti verecekti. Sabah Gken'e dedi ki: "aya senin de gelmeni istiyorum. Askeri niforman giy, madalyan da gsne tak. Balkan lkelerinin radyolar, gazeteleri, dergileri senin buradaki almalarna her zaman geni yer veriyorlar.

Seni yakndan tanmalarn istiyorum." "Peki efendim." Misafirler ve ilgili Trk grevliler saatinde geldiler. Gken de gelmiti. Salon doldu. Gelmeyen sadece Atatrk't. Zamana ok dikkat eden Atatrk'n gelmemesi merak uyandrmt. Bir sre sonra gelebildi. Nedeni aklanmad ama bilmesi gerekenler bildi. Burnu kanam, zor durdurulmutu. Gkeni misafirlere tantt. Babakanlar ve Mstear Gken'i lkelerine davet ettiler. "Ne dersin bu ie Gken? Bir Balkan turu yapar msn uanla tek bana? Baarabilir misin bu ok g ii? yi dn. Erkeklerin bile kolay kolay evet diyemeyecekleri bir i bu." lli nc Blm 621 "alrsam Balkan turunu baarabilirim." Misafirlere dnd: "Davetinize ben de kzm Gken de ok teekkr ediyoruz. Yaz

banda tek bana deerli lkelerinizin bakentlerini ziyaret edecek." Ertesi gn Bayar randevu istedi ve geldi. Atatrk'n burnunun ok kanam olmas kaygsn artrmt. ki yabanc hekim getirtmek gerektiini dnyordu. Dncesini aklad. Atatrk dedi ki: "Teekkr ederim. Ama ortada Hatay sorunu var. Hastalm darda duyulursa fena olur. Dr. Neet mer'le konu, bizim doktorlar bir muayene ve konsltasyon yapsnlar" ankaya'da be doktordan oluan bir grup Atatrk' muayene etti. Bir sre daha perhiz yapmas, dinlenmesi gerektiini sylediler. Atatrk kabul etti. Yeme-ime perhizine uydu ama dinlenme tavsiyesini dinlemedi. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'ni ziyaret etti, ses sanats Melahat

Hanm'n konserine gitti, Ankara Halkevi'nde bir msamere izledi, iki kez de Trkkuu havaalannda uan genlerin gsterilerinde bulundu. ** ;l Yorulmutu. *| Hi bilmedii bir duyguydu bu. Bayar yabanc bir hekim getirilmesi isteini tekrarlaynca, itiraz etmedi, "ocuk ne yapacaksan abuk yap.." e&i, "..ben hastaym." Atatrk'n bu itiraf, hi istemedii bir zme raz oluu Bayar' ok sarst ve telalandrd. 11 MART 1938 gn Avusturya'daki Nasyonal Sosyalist Partisi bir hkmet darbesi yaparak ynetime el koydu. Ertesi gn de gn doarken Alman 8. Ordusu Alman-Avusturya snrn aarak Avusturya'ya girdi. Hibir direnle karlamad. Avusturya Almanya'ya baland. ngiltere ve Fransa bu olay protesto ile yetindiler.

Atatrk hkmeti bir daha uyard. Her eyin hzlandrlmasn istedi. Sava kapdayd. MLLETLER CEMYET KONSEY 31 Ocak gnl toplantsnda Trkiye'nin itirazlarn incelemi, durumun be kiilik bir komisyonda karara balanmasn uygun grmt. Beler kurulu 622 nc Blm seimle ilgili ynetmelii incelemi ve Trkiye'nin itirazlarn hakl bulmu, ayrca seimleri izlemek zere 20 kadar deneti gnderilmesini, seim sularn karara balamak zere kiilik tarafsz bir mahkeme kurulmasn gerekli bulmutu. Hatay'daki durumu iyi kavradklar anlalyordu. Bu hususlar Konsey'de 19 Mart gn oybirlii ile kabul edildi. Semenlerin kayt ilemlerine balanacakt. BAKANLAR KURULU, Genelkurmay Bakannn da katld

toplantda Tunceli durumunu grt. Yaplan hesaba gre yz gn srecek bir hareket iin 979.007 liraya ihtiya olduu hesapland. Bu parayla anayollar biter, birok okul ve salk merkezi yaplabilirdi. Koca para silah ve kaak taramas, apulcularn yakalanmas iin harcanp gidecekti. Bakanlar Kurulu kararna dayanarak Genelkurmay Bakanl aamadan oluan bir plan yapmt. Birinci aama Haziran aynda balayp 7 Austosa kadar srecekti. IV. Umumi Mfettilik emrindeki birlikler arama-tarama yapacaklard. Genelkurmay hareket alanlarn belirtti. Bu alanlarndaki halk bildirilerle uyarlacakt. 8 Austosta komuta 3. Orduya geecek, Tunceli'de 3. Ordunun byk manevras (2. aama, byk arama-tarama) balayacak, bir

hafta srecekti. nc aamann tarihi ise 6 Eylld. Bu sre iinde reform program ise hibir nedenle aksatlmayacak, yol, kpr, okul, lojman, kla, hkmet konaklarnn yapmna, toprak datmna, tapu verilmesine devam edilecekti.497 FRANSA'dan Profesr Dr. Fissenger davet edilmiti. Doktor 30 Martta Ankara'ya geldi. Atatrk' muayene etti. Dr. Nihat Reat Belger ve Prof. Neet mer'in koyduklar tanya katld, perhize ve uzanarak dinlenmeye devam edilmesini tavsiye ettilp Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin bir bildirisi ile durum kamuoyuna, "Profesr Fissenger'in muayenesi sonucu Atatrk'n salnda endie verici bir durum olmad tesbit edildi, kendisine bir buuk ay kadar istirahat tavsiyesi kfi grld" diye bildirildi.

Prof. Fissenger gerekte unlar sylemiti: "Tavsiyelere dikkat edilirse hastalk geer. Ama Atatrk'n ay sre ile 24 saatin 23 saatini srtst yatarak geirmesi gerekiyor. nc Blm 623 Bir yl da dinlenecek, alp kendini yormayacak. yi beslenecek, zellikle tatllar bol yiyecek. Kesinlikle alkol almayacak."498 Ocak ayndan beri damla alkol almyordu zaten. stenilen biime sokulabilir bir koltuu vard. Gecelerini yatakta, gndzlerini bu koltukta yatarak geirecekti. ay buna katlanabilir miydi? Katlanamayacak, biraz hali olunca, ubuk Baraj'na, her aacn tanyp bildii iftlie gidecek, ehri de gezecekti. O kadar sevdii Ankara ile vedalayordu. SON Ankara akamlarndan birinde arkadalaryla birlikte oldu. Tabii kimse imedi. O geceye katlan Falih Rfk Atay eve dnnce

defterine yle yazacakt: "Akam sessiz ve neesiz, o ve herkes kendi iine bklm ve byk bir srrn karanlna gmlm olarak geti. Frtnadan sonraki deniz gibi, bitkin bir durgunluu vard. Dudaklar g oynuyordu. evk, onun bahesine son yapraklarn dkmt. O kadar gzel ince dudaklarnn o kadar tatl ve stc gl, bir tr gibi umutu. Baba Atatrk, arkada Atatrk, karnda Atatrk, daha on yl nce en gzel tanrlardan daha gzel, Omiros'un kahramanlarndan daha destankri, altn sal, evik ve kvrak, o gencin hatras, bir asrlk eski ve uzak bir hayale dnmt" Bu ankaya'da, dostlaryla son sofrasyd.499 NS EHRNDE milletleraras konkurhipik karlamas yaplyordu.

Yarmaya drt kiiden oluan Trk ordu svari ekibi de katlyordu. Yarma 23 Nisan gn yapld. Trk ekibi birinci oldu. Atatrk haberi alnca memnun oldu. Ama onun asl nem verdii yarma Roma'da yaplacak olan byk ve iddial milletleraras konkurhipikti. Mussolini'nin bu yarmada ekibine ok gvendii duyulmutu. Yar izleyeceini aklamt. Baz uzmanlara gre de favori Alnanlard. Atatrk Bayavere, "Bizimkilerin u soytarlar mahcup etmelerini ok isterim" dedi. Binlerce kiinin heyecan iinde izledii yar 2 Mays gn yapld. Sonucu ekibin komutan General Cevdet Bilgisin bildirdi. Atatrk'n svarileri, teki devletlerin ekiplerini yenerek ampiyon olmu ve altn kupay Mussolini'nin elinden almt.499* 624 nc Blm

Atatrk hastal gemi kadar sevindi: "Ta, ta,tar Canlanmt. Gnlerdir kimseyi kabul etmiyordu. yakn arkadan ard. Atatrk' yormasn diye lk'yf iftlie yollamlard. Getirtti. lk de ocuk tutkunu Atatrk'e kaderin sunduu br altn kupayd. Yemei gle elene, akalaarak, lk ve arkadalar ile yedi. lk verdii byks yantlarla hepsini kahkahalara bodu. , FRANSIZ smrge memurlar, seim ilemlerini geciktirmek iin trl frldaklar evirdiler. Ancak 18 gn kadar geciktirebildiler. 3 Mays gn semenlerin kayt ilemleri balad. Bu kez Trkleri,

'Trkler, Snniler, Aleviler' gibi camialara ayrmaya altlar. Lozan'da da buna benzer bir yaklamla karlalmt. Batnn iyi bildii, ustaca uygulad ana oyunlardan biri de buydu: Blmek, blemezse dmanlk yaymak, bir arada yaamay zorlatrarak birlii zayflatmak. Suriye ve Lbnan'dan kamyonlarla Araplar tanarak bunlara nfus kd verildi. Suriye hapisanelerinden birtakm katiller karlarak Hatay'a sokuldu. Bunlarn grevleri Trklerle kavga karmakt. Durum Trkler iin katlanlmaz bir hal almt. Hatay'daki Fransz delegesi btn bunlara ramen Trk ounluun blnmediini, ylmadn gryordu. Tek are kalmt: Seimlerin ertelenmesini nerdi. Smrge grevlileri de Atatrk'n ok

hasta olduunu, Bakanlarn baucunda beklediklerini yayarak Hatay Trklerinin direncini krmaya, morallerini bozmaya yeltendiler. ANKARA btn bu oyunlar adm adm izliyor, Atatrk'e belki biraz yumuatlarak arz ediliyordu. Atatrk bu oyunlar bozmak, Hatayllara biraz daha sabr vermek ve Fransa'y uyarmak iin Gneye inmeye karar verdi. Doktorlar bu yolculua iddetle kar ktlar. Yorgunluk bu hastal ok hzlandrrd. Ne var ki Atatrk bunu yapmay kanlmaz bir grev olarak grmt, r* "Grev hastalktan nce gelir." nc Blm 625 Atatrk 19 Mays 1938 perembe gn stadyumda genlik gsterilerini izledi. Halk ve genlik tarafndan emsalsiz bir sevgi ve saygyla karland. Ayrlrken Ankara

halkn ve Cumhuriyet genlerini uzun uzun selamlad.499b Saat 17.00'de trene binerek Mersin'e gitti. Bu gezide Atatrk'e de doktor elik etti. Mersin'e iner inmez ilgili Komutana bir geit treni hazrlamasn emretti. Komutana nceden bilgi verilmemiti. Atatrk bu yolla birliklerin harekete geme yeteneklerini de denetliyordu. Komutan amac kavrad. ok ksa bir sre iinde krk dakika srecek gsterili bir geit treni dzenledi. Mersin ve Adana, o zaman iki snr ehriydi. Var olan birlikler Hatay olay dolaysyla baz birliklerle takviye edilmilerdi ve yar alarm halindeydiler. Geite katlan alaylarn sancaklar gne altnda alev gibi parlyordu. Ebedi Bakomutan Atatrk'n nnden eilerek getiler.

Atatrk geit trenini sonuna kadar ayakta izledi. Hava scakt. Yorulmutu. Ama orduya saygsndan dolay oturmad| Milli Mcadele dneminde Meclisin nnden geen yarm yamalak giyimli, 626ncBlm

daha dzgn yrmesini bilmeyen, silah kaysz yeni askerleri de balkona karak selamlard. Sayg, sevgi grmeyen bir ordu, milleti ve devleti iin gzn krpmadan lme atlr myd? Ancak trenden sonra dinlenmeye ekildi. Ertesi gn Viranehir harabelerini gezdi, motora binerek deniz havas ald, bir portakal bahesinde biraz dinlendi. Mersin'den halkn sevgi gsterileri arasnda ayrld. Yorulmutu ama Tarsus'un gzel parknda halkla grmeden Tarsus'u gemedi. 24 Mays gn Adana'ya geldiler. Byk trenle karlandlar. Atatrk Adana'daki Komutana ksa, gsterili bir geit treni hazrlamasn emretti. "Bastne!"

Bu treni de hi oturmadan, ayakta izledi, sancaklar ve birlikleri gururla selamlad. Bu kadar ksa zamanda ancak byk ordular byle etkili bir tren dzenleyebilirlerdi. Hatay'dan gelenler de olmutu. Atatrk' yle dimdik grdler. Hatay'a ok kararl, rahat ve sevinli dneceklerdi. Her iki treni de elbette Fransz ve Suriye ajanlar da izlemi, tanklar, ar toplan, topu birliklerinin okluunu, piyadelerin yeni silahlarm, donatmlarnn mkemmelliini,* kusursuz geilerini grmlerdi. Atatrk de sapasalamd! Kayadan oyulmu bir ant gibi dimdik duruyordu. Tren sresince bir kez bile oturmamt. Atatrk geit treninden sonra Salih Bozok'a "Dnya gzyle Adana'y bir daha grelim" dedi. Otomobille Adana'y gezdiler. Belediye Parknda oturdu. Seyhan nehrini seyrederek dinlendi. Bir sade kahve iti. Akamst trenle Adana'dan ayrld. Trenle ve halkn byk cokusuyla uurland. Ankara'ya ok yorgun dnd. Herkes karlamaya gelmiti.

Garn eref salonuna kadar glkle geldi, ayakta duramayarak oturdu. Fransz ve Suriye yalanlarna gerekli yant vermi, zellikle Fransa'y kesin olarak uyarmt ama 'maddi hayatn 6-7 yl u z a t a^ bilmek ansn da sfra indirmiti.' " Kke dnnce, yorgunluuna aldrmad, dinlenmeye ekilmedi. Babakan, Dileri Bakann ve Genelkurmay Bakann davet etti. Hatay sorununu grt.'Avrupa'da sava kacak, bu sorun askda kalacak diye kayglanyordu. Hkmete Hatay konusunda u tavsiyede bulundu: nc Blm 627
4 0

"Franszlara gvenim kalmad. Ne yapmak lazm gelirse bir an nce yaplmal, Trk Hatay Devleti, Milletler Cemiyeti'nin kararna uygun ekilde kurulmal, emniyet altna alnmal" 26 Mays 1938 Perembe gn akam zeri stanbul'a gidecekti. Btn devlet uurlamaya gelmiti. Gzleri yaaranlar, Atatrk

fark etmesin diye arkalara kayor, kalabalk iinde kaybolmaya alyorlard. Kalabal eliyle selamlayarak trene bindi. Tren gzden kaybolana kadar pencereden ayrlmad. Bir daha Ankara'ya dnemeyecekti. STANBUL'da trenle kapland. Dolmabahe Saray'na geti. Atatrk denizi ok sevdii, eskiden kalma yatla bir-iki tehlike atlatt iin Hkmet Atatrk'e Savarona yatn almt. Trk bayra ekilmi gzel yat yoldayd, geliyordu. Sevindi. Yatla bu yaz gezintiler yapmay hayal etti. Dr. Nihat Reat Belger ve Dr. Neet mer rdelp baz kurallar koydular: Dinlenecek, az konuacak, yorulmayacak, ancak zorunlu hallerde yetkililerle ksa grecekti. Ziyarete gelenler yaverler odasndaki defteri imzalayacaklard. Zaman zaman stanbul'a gelen

Gken yannda uzun kalmadan Atatrk' grebilecekti.49**

628 nc Blm

Bu kurallar uygulamak Genel Sekreter Hasan Rza Soyak, Bayaver Celal ner, Muhafz Alay Komutan smail Hakk Teke, zel Kalem Mdr Sreyya Anderiman'n greviydi. Can dostlar Kl Ali ile Salih Bozok da yardmc olacaklard. Afet Hanm Cenevre'den dnnce birok konuda ona danlacakt. Atatrk'n en yakn oydu. 1- HAZRAN gn Savarona yat stanbul Boaz'na girdi. Dolmabahe'nin karsnda durarak demir att. Atatrk yat ok beenmiti. Hemen o gn leden sonra yata geti. Hava scakt. Gvertedeki bir koltua oturdu. Deniz serinlii, hafif Boaz rzgr iyi gelmiti. Doktor hemen geldi. Yatarak dinlenmesini rica etti. Atatrk iini ekti:

"ocuk gibi hevesle beklediim gemi bana hastane mi olacakt?" Srekli yatyor, gramofon aldrarak sevdii arklar ve trkleri dinliyor, lk ile oyalanyordu. ATATRK'n Mersin ve Adana'ya gelmesi, geit trenleri Franszlarn inadn kertmiti. Tehlikeyi anlamlard. Seimleri erteleme nerisi geri alnd. Fransz ajanlar belki Atatrk'n emriyle 5.000 kiilik bir milis kuvvet hazrlandn da renmilerdi.500 Btn olumsuzluklarn ba aktr olan Hatay'daki Fransz Temsilci M. Carreaux geri ekilmi, yerine daha uyumlu olan Albay Collet atanmt. Ynetim ilke olarak Trklere braklyordu. Dr. Abdurrahman Melek Hatay Valisi oldu. Franszlar seimin gvenlik iinde yaplabilmesi iin askeri temsilcilerin Haziran iinde bu kez Antakya'da bulumalarn da nerdiler.
nc Blm 629

Trk Kuruluna Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Asm Gndz Bakanlk edecekti. Sakarya ve Byk Taarruz'da Bat Cephesi Kurmay Bakanl yapm byk bir askerdi. natl ile nlyd. Bu seim Hatay Trklerine byk bir sevin verdi. Bir kahraman gelecekti Antakya'ya. Fransz kurulunun Bakan ise yine General Hutsinger'di. Bu kez anlaacaklar mit ediliyordu. DR. FSSENGER kinci kez stanbul'a geldi. Atatrk' muayene etti. Tavsiyeleri deimedi. Perhize ve tam dinlenmeye devam edecek, artk merdiven de kmayacakt. Atatrk nn'nn hasta olduunu duymutu. Dr. Fissenger'den Ankara'ya gidip nn'y de muayene etmesini, onun sal ile de ilgilenmesini zel olarak rica etti.

Dr. Fissenger Ankara'ya gelerek nn'y de muayene etti, tavsiyelerde bulundu. nn Atatrk'e ilgisinden dolay minnetlerini bildiren bir mektup yollad. Sk sk mektup yazacakt. Atatrk de Celal Bayar'la, Gken'le, Tevfik Rt Aras'la srekli selam ve sevgilerini yollayacakt. TUNCEL'de arama-tarama (2. Tunceli hareketi) Haziranda balad. Hareket btn Tunceli'yi kapsamyordu. Hareket alanlar isyan odaklarna ve kaaklarn sndklar yerlere gre saptanmt. Birlikler arama-tarama blgelerine ilerlediler. Yer yer atmalar balad. Teslim olanlar atma alanlar dna sevk ediliyorlard. Baz airetlerse isyanclara katlyorlard. atmalar iddetlenecekti.501

BR TURKUN Vali olmas yeni sorunlara yol amt ama Dr. Abdurrahman Melek iyi bir yneticiydi. Ankara'dan da kuvvet alyordu. Komutan Collet ile de olduka iyi anlayordu. Suriyeli milislerin terr hareketlerine kar o da Trklerden oluan bir kuvvet kurdu, bunlara jandarma yetkisi verdi. Bu jandarmalar terrist milisleri yldrdlar. Olaylar olaylar izliyor, sessiz, kk, dank bir sava yaanyordu. Gelecek askeri kurul resmi olarak Franszlarn misafiriydi. Onlara Trk mahallelerinden uzakta bir ev ayrmlard. Dr. Melek gvenlik bakmndan itiraz etti. Orgeneral Asm Gndz ve arkadalar iin Antakya'da Cumhuriyet mahallesinde bir ev hazrladlar. | 630 nc Blm Orgeneral Asm Gndz ve kurulu 14 Haziran gn gelecekti.

Kurulun gelecei gn herkes sabahtan snr yoluna akn etti. Binlerce Hatayl, kurulu snr kapsnda ve yolda can ve gnlden selamlad. Kaldklar evin nnde toplanan ok byk kalabalk saatlerce dalmad. Asm Gndz birok defa balkona karak halk selamlamak, konumak zorunda kald. Halk bir Trk generalini, bir Milli Mcadele kahramann grmeye, sesini iitmeye doyamyordu.j Ertesi gn grmeler balad. General Hutsinger seimler srasnda bir Trk birliinin Hatay'da bulunmasna hi ihtiya olmadn syledi. General Asm Gndz imzalanm olan andlamay General Hutsinger'in nne itti. lgili maddenin alt krmz kalemle izilmiti: "Bizim burada birlik bulundurmak hakkmz var. Burada seim

srasnda siz ne kadar asker bulunduracaksanz biz de o kadar asker bulundurmak istiyoruz. Bunu grmek iin buradayz." General Hutsinger ve yardmclar sapsar kesildiler. Bu mmkn deildi. . JjL GKEN Atatrk uSavarona'da ziyaret etti. Atatrk ^zayflyordu. Sanat ellerine benzeyen zarif elleri ise hi bozulmamt. Gzleri yine k doluydu. Gken ABD'den gelen yeni Volti askeri ua ile yeteri kadar alm, hi yere inmeden bir yarm Trkiye turu da yapmt. Atatrk' bu hasta halinde yalnz brakmak istemiyordu ama Balkan lkelerinden davetler gelmiti. Gitmesi gerekiyordu. Atatrk kznn salarn okayarak baz tler verdi, bir ryasn anlatt: "Gazeteciler etrafn saracaktr. Bar bir lkenin bar kz olduunu, yurtta ve dnyada bar arzu ettiini syle. Yeni Trk

toplumunu, kadnmzn yceldii yeri anlat. Keke seni geirmeye gelebilsem. Ama bacaklarmda o derman yok artk. Geen gn bir rya grdm. Annemin kollar arasnda buldum kendimi. Dudaklarn alnma dedirerek, 'Hogeldin Mustafam' dedi. Uyandm. Ne gzel bir kavumayd bu." Atatrk'n ellerini perek, iyi dileklerini alarak odasndan dar att kendini, darda kpeteye yaslanp rahata alad. Sonra saraya geti. nc Blttm 631 Erkenden yatt. Ertesi gn sabah Yeilky havaalannda olmas gerekiyordu. Balkan turu balayacakt. GRMELER devam ediyordu. Franszlar Asm Gndz'n kesin tavr karsnda bir geri adm atm, skenderun'da sembolik olarak bir Trk blnn bulunmasna raz olmulard.

Grme tartmaya dnt. Sertleti. Bir Fransz yardmc ikide bir dar kyor, herhalde am'daki Yksek Komiserle gryor, onun hkmetten ve Genelkurmay'dan aldklar grleri, emirleri, ieri girip General Hutsinger'in nne kk notlar olarak brakyordu. Trk askeri iin ngrdkleri say 500'e, sonra da 1,000'e kt. Orada kaldlar. Orgeneral Asm Gndz son syleyeceini ilk sylemiti: "Sizin askeriniz kadar asker Ne bir eksik, ne bir fazla." Grmeler ertesi gne kald. 16 HAZRAN sabah Yeilky alan binlerce insanla doluydu. Muhabirler srekli fotoraf ekiyor, rportaj yapmaya abalyorlard. Gazeteler Gken'in Balkan turuna kacan bildirmi, halk da

Atatrk Kz'n uurlamaya komutu. Gken! yolcu etmeye Babakan Celal Bayar da geldi: "Bu bizim gzmzde kutsal bir gezidir. Atatrk'n ok arzulad bir eyi gerekletirmek sana nasipmi." Gzel bir uu diledi. Gken tam uaa binerken gen bir subay koarak bir telgraf getirdi. nn ve Mevhibe Hanm Gken'e baarlar diliyorlard. Telgraf yle bitiyordu: "Gle gle gidip gle gle gelmen tek arzumuzdur. Sevgiyle gzlerinden periz kzm!9 Vakit gelmiti. Uaa bindi. Uurlamak iin gelmi olanlara el sallad. Motoru altrd. Halkn "Gken! Gken!" diye barlar motorun grltsn bastryordu. Sallanan binlerce dost el esenlik diliyordu.
632 nc Blm

Ua havalandrd! Marmara'ya ald. Boaz'a yneldi. Boaz'da, Dolmabahe Saray'nn karsnda kuu gibi beyaz bir yat vard. Atatrk'n gemisi. Savarona. Alald, Savarona'nm zerinde bir kavis izerek Atatrk'e veda etti. Ykseldi. Rotasn izip umaya koyuldu. Tam saatinde Atina'ya vard. Merakl bir kalabalk ellerinde Trk ve Yunan bayraklar ile alann evresini doldurmulard. Askeri trenle karland. Bir bando stiklal Mar'n ald. eref salonuna alnd. Salon gazeteciler, foto muhabirleri ve kameramanlarla doluydu. Bar ve uygarl ven bir konuma yapt. Atina Bykelisi Ruen Eref naydn'd. Elilie gider gitmez Atatrk'e Gken'in esenlikle Atina'ya ulatn, ok gzel karlandn bildirdi. Atatrk'n salnda deien bir ey yoktu. Elilikte kalmas iin ayrlan odada Atatrk'n iyi dilek notlaryla

birlikte bir kucak iek buldu. Bu gittii her yerde byle olacakt. Atatrk'n sevgisi Gken'i izliyordu. Akam erefine Bykelilikte zengin bir ziyafet verildi. Yunanistan'da iki gn kalacak, ertesi gn Selanik'e gidecek, orada da as keri trenle karlanacakt. Atatrk'n doduu evi grecekti. Sonra Sofya'ya uacakt. ANTAKYA'daki grmeler sryordu. Franszlar son olarak Hatay'da 1.500 Trk askerinin bulunmasn byk bir ekimeden sonra kabul etmilerdi. Ama Asm Gndz un inatln yenmeleri mmkn deildi: "Sizin 2.500 kadar askeriniz var burada. Bu saydan aa bir sayy kabul etmeyeceimi sylemitim. Atatrk'ten aldm emir bu. Askersiniz. Bunun ne demek olduunu iyi bilirsiniz."

General Hutsinger stleriyle grmek iin bir-iki gn sre istedi. Belli ki Genelkurmaydan ve Dileri Bakanlndan yeni talimat isteyecekti. Atatrk etkeni kesin kararlar bile bir daha dnmeyi gerektiriyordu. 150'LKLER diye anlan hainler yurtdna kaal 15 yl olmutu. Bir ksm lmt. Aralarnda Mustafa Sabri Efendi, Asi Ethem, son Nazrlardan Mehmet Ali Bey, Kiraz Hamdi Paa ve benzerleri gibi Atatrk'e, Cumhuriyete hl dman olanlar vard. Ama baznc Bolm 633 larnn pimanlk iinde olduu duyuluyordu. Atatrk Falih Rfk Atay'n eski arkada Refik Halit Karay iin zldn iyi bilirdi. Arkasnda byle bir sorun brakmak istemedi. Kendi derdi ile uraacana bu can dmanlarnn sorununu zmeye karar verdi. Bayar'a af iin yeil k yakt:

"Ben onlar affederim, nk benim kalbim vardr." dedi, iini ekerek devam etti: "..Ama onlar beni affetmezler. nk onlarn kalbleri yoktur." Atatrk'ten izin alan Hkmet 150'likler iin bir af tasars hazrlayarak Meclise sundu. Tasar 29 Haziranda TBMM'nce kabul edildi. Bu kirli hesap kapatld.5013 GKEN 17 Haziranda Selanik'ten Sofya'ya utu. Sofya havaalannda daha byk bir kalabalk bekliyordu. Burada da askeri trenle karland. Bulgaristan'da Trkler ve Bulgarlar arasnda byk bir Atatrk sevgisi olduunu iftiharla grd. Ertesi gn Belgrat'a utu. Alanda Yugoslav Genelkurmay Bakan General Meri ve birok yksek rtbeli subay bekliyordu. Havaalan yine ok kalabalkt. General Meri ok vc bir konumayla

Gken'i yceltti, Atatrk'e duyduklar saygy belirtti. Belgrat'ta her Trk u soruyu soruyordu: "Atatrk'mzn sal nasl?" "yileiyor.." diyordu alamamak iin kendini zor tutarak, "..dnyann daha ona ihtiyac var" Bir trenle Gken'e Beyaz Kartal nian verdiler. Belgrat'tan sonra son dura olan Bkre'e uacakt. 20 HAZRAN gn Bakanlar Kurulu, Fevzi akmak'n da katlmasyla, Savarona'da Atatrk'n bakanlnda topland. Konu Hatay sorunuydu. Atatrk doktorlarn Bakanlar Kuruluna uzanarak katlmas nerisini fkeyle reddetmiti. Gzelce giyindi. Masa banda yerini ald. Beden sal iyi deildi ama akl saat gibi alyordu. Toplant drt buuk saat srd. Hatay'dan gelen bilgiler hepsini germiti.

Orgeneral Asm Gndz'e kesin olarak dn vermemesi bildirilecekti. Hkmet 2.000 kiilik bir Kuva-y Milliye ile Hataya
44i

girmeyi de alnmas planlanan nlemler arasna katt.5 02 634 nc Blm

Bakanlar Kurulu bitince Atatrk yataa girdi. ok yorulmutu. Hemen szd. BKRE'te de Gkeni bayraklar, kalabalklar, stiklal Mar ve bir ku gibi tek bana Balkanlar dolaan bu gen kza duyulan byk hayranlk bekliyordu. Burada farkl bir istekle karlat. Ertesi gn bir gsteri uuu yapmasn istediler. Bykeli de kabul etmesini rica etti. "Peki." Ertesi gn alan doluydu. nce Rumen pilotlar gzel gsteriler yaptlar. Sra Gken'e geldi. Havaland. nce belirli birka hareketten sonra hi beklemedikeri bir gsteriye giriti. Ustaln konuturdu. Birok tehlikeli, zor hareket yapt. Gsterinin sonunda

iyice alalarak halk yakndan, balarnn hemen zerinden geerek selamlad. nince Gken'i ieklere bodular. Bkre'ten yine askeri trenle ayrld. Ver elini stanbul, Trkiye, Atatrk! Savarona yerindeydi. zerinde birka daire izdi, sonra Yeilky'e indi. Binler Gken'i bekliyordu. zerine iekler yadrdlar. Gazetecilerden kurtulmas zor oldu. Akl Atatrk'te idi. Kurtulunca Savarona'ya kotu. Atatrk yatamdayd. Biraz daha zayflamt. Salarnn o altn sarl kalmamt. Ellerini pt. "Dndne sevindim. Beni ok mutlu ettin. Ka gndr dnya haberlerini izliyorum. Hepsi senden bahsediyorlar. Btn gazeteleri, dergileri senin iin biriktirdim. Baarn benim iin en byk mkfat. Teekkr ederim kzm." BABAKAN BAYAR Meclis tatile girmeden nce bir konuma yapt. Bu konumada Tunceli konusuna da deindi. zetle dedi ki: "Geen yla gre Tunceli'de bu yl daha fazla kuvvetimiz toplanmtr. Tunceli iin tatbik etmekte olduumuz programn icab
503

olarak bu sorunu kesin olarak zmek ve Tunceli denilen ii kesin olarak bitirmek iin alacamz bir nlem daha vardr: Yaknda ordumuz Tunceli havalisinde manevralar yapacaktr. Bu mnasebetle ordu Tunceli iin grev alacak ve genel bir tarama hareketiyle isyan bastrma kuvvetlerine yardmc olarak, bu sorunu kknden nc Blm 635

kesip atacaktr. Dersindi ortaaa ait bir zihniyetle orada oturup haydutluk yapmak istiyor. Mal alacaz diyor. Silahla gezeceiz, hogreceksiniz diyor. Vatani grevlerimi yerine getirmeyeceim, imtiyazl bir insan olarak hepinizin gz nnde dolaacam diyor. Binmesi lazm gelen bir hakikat vardr ki Cumhuriyet byle bir vatanda tanmyor. Cumhuriyet klfette olduu kadar nimette, nimette olduu kadar klfette eit muameleye tbi insanlardan oluur. Bu hakikat anlalncaya kadar kuvvetlerimiz orada bulunacaktr.

Eer ellerinde bulunan silah teslim ederler ve Cumhuriyetin emirlerine uyarlarsa kendileri iin yapacamz ey sevgiyle gsmz ap kucaklamaktr."503* BRLKLER Tunceli'de hareket alanlarnn hepsine girmilerdi. syanclar atarak dalara ekiliyorlard. Ancak kendilerinin kabileceklerini sandklar dalara gveniyorlard. Haziran sonuna kadar iki yann kayplar yleydi: Askerler: 33 ehit, 60 yaral syancdar: 163 l ve yaral Teslim olanlar: 866 kii Yaklan ky: 60 Yaklan kyler yasak blge iinde kalan kylerdi. Boaltlarak yaklyor ya da zaten boaltlm oluyorlard. Bu arada baz isyanclar da isyana katlmayan kov1 eri basyor, yamalyor, kar dururlarsa ky yakyorlard.504 il ANTAKYA'da uzun, zorlu, sinir bozucu tartmalardan sonra

00 Trk askerinin Hatay'a gelmesi konusunda anlama olmutu. Franszlar bu kez de bu birliin iinde topu bulunmasna gerek olmadn ileri srdler. Orgeneral Asm Gndz'n ve kurul yelerinin sinirleri kopacak gibi gerilmiti. Tartmalar yeniden balad. Durum Atatrk'n sabrn tarmt. Hasan Rza Soyak aracl ile Hkmete, "Kabul edin.." diye mesaj yollad, "..bize kim taarruz edecek? Franszlar m? Snrda bekleyen kuvvetlerimiz en ge iki saat iinde olay yerine yetiir ve btn blgeyi igal ederler." Bu mesaj Orgeneral Asm Gndz'e ulamadan 2/3 Temmuz gecesi anlama oldu. Durum Ankara'ya bildirildi. Topu taburu da 636 nc Blm bulunan 2.400 kiilik bir Trk birlii, iki hkmetin saptayaca bir gnde Hatay'a girecekti.

Anlama 3 Temmuz sabah saat 08.00'de imza edildi. Orgeneral Asm Gndz ve kurul Ankara'ya dnmek zere byk gsteriler arasnda Hatay'dan ayrld.505 HABER 2 Temmuz Cumartesini 3 Temmuz Pazar gnne balayan gece yars Ankara'ya, Ankara'dan da Cumhurbakanl Genel Sekreterliine bildirilmiti. Saat 01.00'i geiyordu. Atatrk daha uyumamt. Hasan Rza Bey ald gzel haberi arz etti. Atatrk byk huzur duydu. inde dm olan iki sorundan biri, Boazlar sorunu zlmt, Hatay sorunu da zm yolundayd. O gece sakin uyudu. HATAY'a iki kapdan giriliyordu. Biri Hassa-Aktepe kapsyd, teki Payas kaps. Hassa-Aktepe kapsndan Albay kr Kanatl komutasndaki alay girecek, buradan Belen ve Antakya'ya doru

yryecekti. Payas kapsndan Alayn Binba Sleyman Bey komutasndaki taburu girecek, o da skenderun'a yryecekti. Albay kr Kanatl ok titiz bir komutand. Hatay'a alaynda hibir kusur, eksik olmadan girmek istiyordu. Dnyann gz zer-:* lerinde olacakt. Bu nedenle her ey elden, gzden geiriliyordu. Erlerin de postallar boyal, elbiseleri tl olacakt. Atlarn trnaklar boyanyor, yeleleri rlyordu. iki hkmet, Atatrk n istei zerine, Trk alaynn pazartesiden balayarak Hatay'a girmesi konusunda anlatlar. Fakat kr Kanatl alayn tam hazr olmas iin Hatay'a Sal

gn girmeyi uygun grd. Albay kr Kanatl YILLARDAN beri beklenen gn gelmiti. Antakya'da, skenderun'da, snr kaplarnda zafer taklar hazrland. Evler, dkknlar, yollar bayraklarla sslendi. Trk-F ansz dostluunun gerei olarak araya Fransz bayraklar da serpitirildi. nc Blm 637 Gece belki de kimse uyumad. Sabah erkenden otomobiller, arabalar, atlarla snr kaplarna aktlar. Yollar askerleri bekleyen Hatayllarla doldu. Antakya'da, skenderun'da, ilelerde, bucaklarda, yakn kylerde, hasta ve ok yal olanlar dnda evlerde kimse kalmamt. 5 Temmuz 1938 Sal gn sabah 06.00'da Payas kapsnda kyamet koptu. Binba Sleyman Bey komutasndaki tabur grnd.

Vali Dr. Abdurrahman Melek, Albay Collet ve bir Fransz selam birlii Trk birliini selamlad. Halk heyecandan alyor, askerlerin ayaklarna kapanyordu. Tabur alklar, gzyalar, barlar, haykrlar, dualar arasnda skenderun'a doru yrd. Vali Dr. Melek oradan Hassa-Aktepe kapsna kotu. Saat 07.30'da da Hassa'dan gelen grkemli alay grnd. nde at zerinde Albay kr Kanatl vard^Arkasndan svarileri, topular ile alay geliyordu. Halk kendinden geti. Alayarak, svarilerin zengilerini, izmelerini, askerlerin omuzlarn, ellerini, tfeklerini pyor, top arabalarnn tekerleklerini okuyorlar, ^ Yaasn Trkiye!", "Yaasn Atatrk!", "Yaasn ordu!" diye hi durmadan avaz

avaz baryorlard. 20 yl vatandan ayr kalmann acsn ekmiler, hep bu gn hayal etmilerdi. Asker gelmiti ya, artk sorun yoktu! Vali Dr. Melek'in gzleri yaard. zlem sona ermiti. Albay kr Kanatl'y selamlad. Albay attan inince kucaklad. Alay alklar, sevin gzyalar, iek yamuru altnda ilerledi. Yol onbinierle doluydu. Belen'de karargh kurdu. Asker Hatay'a giriyor 638 nc Blm Alayn bir taburu ertesi gn Belen'den Antakya'ya yryeceki. O gn btn Antakya ayaktayd. Oyunlar oynanyor, kurbanlar kesiliyor, zlgtlar ekiliyordu. Tabur Franszlarn boaltt klann nne geldi. Bir grup Antakyal hanm Tabur Komutannn yolunu kesti. Komutan "Hayrola hanmlar?" dedi. "Komutan, yirmi yl nce, 'dman askeri gidince, klalar bizim

askerimiz iin salarmzla spreceiz' diye and imitik. Andmz tutup buray tertemiz etmedike askeri klaya sokmayz" Komutan bu mbarek kadnlar sayg ile selamlad. Mola verdi. Asker silah atp dinlenmeye geti. Kadnlarn upuzun salar vard. Birbirlerinin salarn kestiler, uzun deneklere baladlar. Klay salaryla sprdler, sildiler, tertemiz ettiler. "imdi buyrun!"506 IV. UMUM MFETTLN komutasnda yrtlen aramatarama almalar sryordu. syan alanlarndan kaan aileler birliklere snyorlard. 8 Austostaki manevraya katlacak tmenler hazrlanmaya balamlard. DOKTORLAR Atatrk'n Savarona'dan Dolmabahe Saray'na gemesini istiyorlard. Deniz havas salna zararl olmaya balamt!

Atatrk artk be-on admdan fazla yryemiyorduf Bu halde grnmek istemedii iin Saraya gemeyi reddetmiti. Gken doktorlara sordu: "Saraya gemesi art m?" "Evet. Kald her dakika sakncal." "O zaman ben ansm deneyeyim." "Haydi Gken, grelim seni. Bunu baarabilecek olursan?Atatrk'e u skntl gnlerinde en byk yardm yapm olacaksn*' Yatt kamaraya girdi. Elini tuttu. Atatrk yorgun ban Gk en'den yana evirdi: "Sen misin kzm?" Benim Paam"

"Saat ka?

11

Gken saati syledi. Sf Zaman da gemek nedir bilmiyor" nc Blm 63 Gken yere diz kp konumaya balad. Saraya gemesi gerektiini anlatt. Alamadan, bunu yapmas iin yalvard. Atatrk I sordu:

"Saraya geecek olursam yaayabileceime mi inanyorsun?" "Evet Paam." "Doktorlar?" "Onlar da byle dnyorlar. Bu nedenle srar ediyorlar" "Peki ama bazlarnn beni bu ekilde grmesine senin gnln raz oluyor mu?" Gken btn klarn sndrleceini, tanma iinin el ayak ekildii saatte yaplacan anlatt. Atatrk uzun bir dnten sonra, "Peki Gken." dedi, "..dediin gibi olsun." Gken Atatrk'n elini pt. Dar alayarak kt. Doktorlar ve arkadalar Atatrk'n kabul ettiini duyunca Gken'e sevinle sarldlar. 25 Temmuz gecesi Sarayn ve yatn btn klar sndrld. Birka maskeli k brakld. Atatrk bir hasr koltua oturtularak byk bir dikkatle nce motora, motordan Saraya tand. Asansrle

yukar kardlar. Asansr kapsndan knca silkinip ayaa kalkt, bir daha kamayaca odasna kadar son olarak birka adm yrd. Yatana uzand. "yi ki geldik. Buras yattan serinmi."507 AFET HANIM snavlarn baaryla vermi olarak Cenevre'den dnd. Srekli bilgi ald iin Atatrk' iyi bulmayacan biliyordu. Ama grnce ok sarsld. ine alad. Hi armam gibi sknetle konumay baararak bilgi verdi. renimini bitirmi olmas Atatrk' sevindirmiti: "Aferin Afet. Bir bilim insan olman ok istemitim. Bana bu gururu tattrdn iin ok teekkr ederim." DOKTOR FISSENGER 16 Temmuzda nc kez geldi. Kesin

dinlenme tavsiyesini yineledi. H. Rza Soyak'a dedi ki: "Bu hastaln srf ikiden ileri geldii hakkndaki dnce doru deildir. Benim Fas, Tunus ve Cezayir'den gelen birok hastalarm var ki mrlerinde azlarna herhangi ispirtolu iki koymamlardr. Bu bakmdan hastaln daha baka ve nemli etkenle640 nc Blm ri olduunu kabul etmek lazmdr. Bence bunlar arasnda beslenme tarz ve ar peklik gibi etkenler balbana yer tutmaktadr."508 TUNCEL'de ikinci aama olan 3. Ordu manevrasna katlacak birlikler Austos banda yerlerini almaya balamlard. Birlikler grev yerlerine giderlerken karlatklar direnleri de kryorlard. Bu manevrann birinci blmne 3 kolordu (7 tmen) katlyordu. Tunceli 7 blgeye ayrlmt. Her blgede bir tmen aramatarama

grevi yapacakt. Ordu emrinde hareketin amac yle aklanmt: "Bu blgedeki halk silahtan tamamiyle tecrit etmek (arndrmak), Tunceli'nin her sene ayr ayr sahalarnda beliren haydutlua tamamen son vermek." Birlikler her yanda ayn gn hep birden harekete geecek, Tunceli kar kar aranacakt. Bu kadar ok kuvvetle ve btn Tunceli'yi kapsayan bir arama-tarama hareketi ilk kez yaplyordu. Bat illerine sevk edilecek olan kimseler emikezek'te toplanacakt. Ordu karargh da Hozat'a geldi. Byk arama-tarama 10 Austos sabah balad, 3 kolordu harekete geti, 7 gn srd, 17 Austos gn sona erdi. klmaz sanlan btn dalarn doruklarna klm, ulalmam bir kar yer kalmamt. Birlikler 31 Austosta byk bir geit treni yapacak,

manevrann ikinci blm 6 Eyllde balayacakt.5088 24 AUSTOSTA Trk ve Fransz askeri birliklerinin salad skn iinde seim yapld. 40 milletvekili seildi: 22Trk r p 9 Alevi 5 Ermeni 2 Rum 2 Arap Hatay Meclisi 2 Eyll 1938 gn topland. Meclis Bakanlna Abdlgani Trkmen, Devlet Bakanlna Tayfur Skmen seildi. Bakan yeminden sonra Babakanla Dr.^bdurrahman Melek'i atad. Devletin ad Hatay Devleti, Atatrk'n izdii bayrak Hatay Bayra oldu. nc Blm 641 Atatrk'n 15 yl nce Adana'da Hatay' temsil eden matem elbiseli kzlara verdii sz gereklemi, Atatrk de byk bir huzura

I kavumutu.509 Bu huzur iinde 6 Eyllde vasiyetnamesini el yazsyla yazd ve Saraya arlan stanbul 6. Noterine teslim etti.5 10 ATATRK'ten sonra kim Cumhurbakan olacakt? Dar bir evre iinde sessiz ve derinden bir kulis balamt. Kiminin egosu kabarmt. Kimi de geleceini gvenceye almak istiyordu. "Atatrk kendinden sonra kimin Cumhurbakan olmasn istediini bana syledi" gibi yalanlar uydurmaya yeltenenler de vard. Celal Bayar bu kulise kar ta gibi durdu. Hibir oyuna ve yalana gelmedL Bu kritik dnem iin seilmi en gvenilir Babakan ve Parti Genel Bakan Vekili olduunu gsterdi. Bu acl, kritik sreci ok drst ve dikkatli ynetti.

6 EYLLDE byk manevrann ikinci blmne sra ti. Bir kolordu ile bir tmen Tunceli'de arama-tarama hareketini tamamlarken, kalan birlikler de Gaziantep blgesinde tatbikat yapmaya baladlar. Tunceli'de yeni arama-tarama 16 Eylle kadar srecekti. Babakan Bayar, Genelkurmay Bakan akmak ve Milli Savunma Bakan zalp Elaz'da buluarak Tunceli'nin geleceini konuup u kararlara varmlard: IV. Umumi Mfettiliin birlikleri glendirilecek, emrine 17. Da Tugay verilecek, sabit jandarma birliklerinin kuvveti 400'den 1.000'e karlacak, bundan byle aramatarama sk sk srdrlecek, yakalanamayan baz apulcular iin takip kollar kurulacakt. Yasak blgeler iinde oturmaya, saklanmaya elverili tek yap braklmayacakt.

Bylece silah kalmayacak, apulculuk gibi Tunceli'yi kk dren kt det sona erecek, imar program srdrlecekti. Tunceli uygarl paylaacakt.511 CELAL BAYAR Atatrk'e genel iktisadi durum ile kinci Drt Yllk Plan hakknda 18 Eyll gn zet bilgi sundu. Doktorlar "yormayn!" dedikleri iin ksa konumaya alt. Bte oktandr ak vermiyor, gelir fazlas veriyordu. D ticaret a da sz konusu deildi. Merkez Bankas'nda 36 milyon 642 nc Blm dolar dviz, 26 ton altn vard. Artk eker, imento, kereste ve deri rnlerinde milli ihtiyacn tm, ynl dokumada % 83', pamuklu dokumada % 43', ktta % 32'si, camda ve cam eyada % 63' milli retimle karlanmaktayd. Demir-elik sanayii kurulmutu. Demiryollarmz 7.132 km.ye kmt. Gl Ankara radyosu ile

yurtdna yayn yapacak olan ksa dalga Ankara radyosu Cumhuriyet Bayramna yetimilerdi, 28 Ekimde hizmete gireceklerdi. Madenler ve irketler milliletiriliyor, her ey vatann sahibi millete mal ediliyordu. Sanayileme hz ortalama % 20'ye yaknd. Devletin Osmanl borcundan baka borcu yoktu. Boazlar ve Hatay sorunlar zlmt. Yeni Drt Yllk Planda madenlere, metal rnlere, kimya, toprak ve gda sanayiilerine, elektrik enerjisi ile ulatrmaya ncelik verilecekti. Bu plan iin sarf edilecek para 85-90 milyon lira olarak tahmin edilmekteydi. ngiltere e 16 milyon ngiliz liralk kredi szlemesi imzalanm, Almanya ile 150 milyon marklk bir kredi konusunda n anlama yaplmt. Nbeti doktor, Afet Hanma, "Atatrk biraz fazla yoruldu. Yanma girseniz de aklamann bir ksmn baka gne braktrabilseniz"

dedi. Afet Hanm ieri girdi. Atatrk yatanda oturuyor ve byk bir dikkatle Bayar' dinliyordu. Afet Hanm'a "Otur, sen de dinle" dedi. Bayar' sonuna kadar can kula ile dinledi. Bayar izin isteyip kt. "Bak Afet, dnya bir savaa doru gidiyor. Bizim iktisadi bakmdan ok kuvvetli olmamz, kendimize yetmemiz lazm. Bunu da baaracaz. Cumhuriyet on be yana girdi. Koca bir delikanl, bir babayiit oldu." Gzleri sevinle parlyordu. Ka zamandr Ankara'ya gitmek istiyordu. Ankara'ya gidebilmeyi kurtulu olarak gryordu. Oysa yatmaktan kaslar erimiti. Birka admdan fazla atamyordu. Ankara'ya gidemeyeceini anladktan sonra bir daha Ankara konusunu amad. "Ormanlk, serin, yeil bir yere gitsek Afet" diyordu. 8 EKM gn Cumhuriyetin bir ryas daha gerekleti. Erzurum'a

doru dalar yara yara yol alan demiryolu Erzincan'a ulamt. ok gzel bir istasyon yaplmt. Atatrk'n hastal dolaysyla hattn al treni ileri bir tarihe ertelendi. Bayar Erzincan'a ulaldn Genel Sekreterlik aracnc Blm 643 lyla Atatrk'e arz etti. Atatrk telgrafla teekkr etti. Bayndrlk Bakan Ali etinkaya da nn'ye bilgi verdi. "Erzurum'a ne kadar kald etinkaya?" "215 km. Ama Erzincan-Erzurum yolunu kabaca atk. Ray dyoruz. En ge gelecek yln sonunda Erzurum'da oluruz Paam." "Benim hesabma gre bugne kadar 3.000 km. yeni demiryolu yapmz. Doru mu?" "Evet, ok doru" "Atatrk'e haber verdiniz deil mi? Bu gzel haber beni diriltti. Ona da iyi gelir."

"Verildi Paam." "Teekkr ederim."512 ATATRK Ankara'ya gidemeyeceini anlaynca, Bayar'a orduya okumas iin bir mesaj yazdrd. Bu son mesajnda gz gibi sevdii orduya sesleniyordu: "Zaferleri ve mazisi insanlk tarihi ile balayan, her zaman zaferle beraber medeniyet nurlar tayan kahraman Trk ordusu! Memleketini en buhranl ve mkil anlarda zulmden, felaket ve musibetlerden ve dman istilasndan nasl korumu ve kurtarm isen, Cumhuriyetin bugnk feyizli devrinde de askerlik tekniinin btn modern silah ve vastalar ile mcehhez olduun halde vazifeni ayn ballkla yapacana hi phem yoktur. Bugn Cumhuriyetin on beinci yln mtemadiyen artan byk bir refah ve kudret iinde idrak eden byk Trk milletinin huzurumda,

kahraman ordu, sana kalbi kranlarm beyan ve ifade ederken, byk ulusumuzun iftihar hislerine de tercman oluyorum" Atatrk'n aklndan Trablus, anakkale, Suriye, Sakarya, Byk Taarruz'a ilikin unutulmaz anlar akmaya balamt. Atatrk'n gzlerinin dolup tatn gren Bayar daha da duyguland. Sessizce alayarak Atatrk'n szlerini yazmaya abalad. "Trk vatannn ve Trklk camiasnn an ve erefini, dahili ve harici tehlikelere kar korumaktan ibaret olan vazifeni her an ifaya hazr ve amade olduuna benim ve byk ulusumuzun tam bir inan ve itimadmz vardr. Byk ulusumuzun orduya bahettii en son sistem fabrikalar ve silahlar ile bir kat daha kuvvetlenerek byk 644 nc Blm bir feragat A nefs ve istihkar-i hayat ile her trl vazifeyi ifaya mheyya

olduunuza eminim. Bu kanaatle kara, deniz ve hava ordularmzn kahraman ve tecrbeli komutanlar ile subay ve eratn selamlar ve takdirlerimi btn ulus muvacehesinde beyan ederim. Cumhuriyet bayramnn on beinci yldnm hakknzda kutlu olsun!" Cumhurbakan ve Babakan birbirlerine hi bakmadan, gzyalarn silecek ve kendilerine gelecek kadar zaman tandlar. Toparlanacak kadar sre geince Bayar izin istedi. CUMHURYETN 15. yldnm dolaysyla TBMM'de kutlamalar Meclis Bakan kabul etti. Meclis'ten tren alanna gidildi. Bayramlk elbiselerini giymi olan halk tribnleri ve tren yolunun iki yann doldurmutu. Hibir taknlk yapmyor, zaman zaman "Yaasn Atatrk!" diye baryorlard. Celal Bayar geit treni balamadan Atatrk'n orduya mesajn

titreyen bir sesle okudu. Mesaj ses ykselticilerle halka ve geit treni iin srada bekleyen birliklere ulamaktayd. Bando, tren komutan ve karargh, Harpokulu, kara ve deniz askerleri, svariler, topular eref tribnnn nnden gzyalarn yreklerine aktarak getiler. Sancaklar eilmedi. nk ebedi Bakomutan tribnde yoktu. 1 KASIM gn Meclis salonu, localar, balkon doluydu. Ama derin bir sessizlik vard. Kimse yksek sesle ve gerekmedike konumuyordu. Yaymlanan bildiriler hastaln ac sona doru hzla yol aldn belli etmekteydi. Atatrk'n Trkiye Byk Millet Meclisi'nin beinci dneminin drdnc alma yln amak iin hazrlad konumay Celal Bayar okudu. Atatrk nelerin yaplm olduunu aklyor, neler

yaplmas dnldn belirtiyordu. Birok konu yannda bu yl eitim kadrosuna 1.500 eitmenin katldn aklad, dil ve tarih konularna da nem verdi. Konuma yle bitiyordu: "Byk Kamutay, imdiye kadar olduu gibi btn ilerinizde baarlar dilerim." Herkes heyecan, sayg, sevgiyle ayaa frlad. Alklar uzun zaman dinmedi. nc Blm 645 KULEL ASKER LSES rencileri, geit treni dn gemiyle Dolmabahe'nin nne geldiler, okulun bandosu da beraberdi, bando eliinde stiklal Mar'n sylediler. Martan sonra sevgi, sayg, ballk gsterileri yapmaya baladlar. Afet Hanm o srada Atatrk'n odasndayd. Dnd: Sal yerinde olsa imdi Atatrk balkona koard.

Orkestray balkona arr, marlar aldrr, ocuklarla birlikte sylerdi. Belki motora atlayp gemiye kar, dans eder, halay eker, Sar Zeybek oynard. Oysa yerinden kalkamyordu. Pencereye, dolaysyla gnl gzyle genlerle dolu gemiye bakyor, iinden sonsuz sevgiyle el sallyordu. 8 Kasm 1938 gn saat 19.00'da, ban saa evirdi, "Aleykmesselam" dedi. Komaya girdi. 9 Kasm akam u bildiri yaymland: "Umumi ahval vahamete doru seyretmektedir." Her bildiriden sonra btn evlerden dua sesleri ykseliyordu. 10 Kasm gn hava kapalyd. Ara sra yamur serpeliyordu. Denizin rengi kararmt. Sarayda derin bir sessizlik var. Tp oktandr aciz. Dr. Kmil Berk ban Dr. Mim Kemal Bey'in omuzuna

dayam sessizce alyor. Prof. Akil Muhtar Bey hkryor. Saat dokuzu be geiyordu. Atatrk birden gzlerini at. Gzler hl k iindeydi. Sonra gzlerini kapayarak ban saa evirdi ve sonsuzlua kart. SSTEM hibir soruna yol amadan iledi. Anayasa gerei TBMM 11 Kasm gn topland ve Cumhurbakan olarak smet inn'y seti. O srada yurtdnda eli olarak bulunan Yakup Kadri Karaosmanolu yle yazacakt: "Yalnz dmanlarmz deil, dostlarmz bile 'O gidince ne yapacaksnz?' diyorlard. Bu endienin sebebini Kemalist rejimin diktatrlklerle kartrlm olmasnda aramaldr Batan diktatrlkler ahsi idarelerdir ve baa geen insann kuvvetinden baka

bir kanuna veya messeseye dayanmadklar iin diktatrlerin mryle birlikte nihayet bulurlar. Halbuki Atatrk bir diktatr deil, inklap bir devlet kurucu idi!>sz 646 nc Blm ATATRK'n atlas Trk bayrana sarl tabutu Dolmabahe Saray'nn byk salonunda hazrlanan katafalka yerletirildi ve halkn sayg geiine ald. ki asker, iki subay ve iki general tabutun iki yannda sayg nbeti tutuyorlard. Halk imdiye kadar hibir evlad iin bu kadar ok zlmemi, bylesine ok alamamt. Yzbinler bayraa sarl tabutun nnden alayarak getiler. nc Blm 647

19 Kasm gn Vakflar Mdr Prof. erafettin Yaltkaya Sarayda cenaze namazn kldrd. Tabut top arabasna konularak, yollar, evlerin atlarn, camilerin zerini dolduran yzbinlerin gzyalar ve rahmet dilekleri arasnda Sarayburnu'na getirildi. Btn camilerden salalar veriliyordu. Naa Zafer torpidosuyla Yavuz zrhlsna nakledildi. Yavuz naa zmit'e getirdi. Btn zmit kydayd. Atatrk'n naa zel bir katarla Ankara'ya yolcu edildi. Atatrk' sonsuzlua uurlamak iin yol boyunca btn gece halk, istasyonlara, mealelerle yollara akn etti, Atatrk' sayg ve minnetle selamlad. Trkiye ne haldeydi, nereye gelmiti? Hepsi bunu ok iyi biliyordu. Ac gnleri de esenlik gnlerini de yaamlard. Zihinleri yalanlarla kirlenmemiti. 20 Kasm gn zel katar Ankara Gar'na geldi. Trenle karland.

Trk bayrana sarl tabutu, kurduu TBMM'nin nnde hazrlanan grkemli katafalka yerletirildi. Halk ve birok lkenin yollad temsilciler ve sayg birlikleri katafalkn nnden getiler. Halkn alayarak, rahmet okuyarak geii sabaha kadar srd. 21 Kasm gn Atatrk'n naa grkemli bir trenle geici olarak Etnografya Mzesine emanet edildi. kinci Cumhurbakan nn Atatrk hakknda bir beyanname yaymlad. Beyanname yle bitiyordu: Devletimizin banisi ve milletimizin fedakr, sadk hadimi, nsanlk idealinin k ve mmtaz simas Esiz kahraman Atatrk! Vatan sana minnettardn Btn mrn hizmetine verdiin Trk milleti ile beraber senin huzurunda tazim ile eiliyoruz. Btn hayatnda bize ruhundaki

ateten canllk verdin. Emin ol aziz hatran snmez meale olarak ruhlarmz daima ateli ve uyank tutacaktr.^ 22 Eyll 2010 Ankara-Oran nc Blm 651 Sonsz Bylece Trkiye lemesi sona erdi.

anakkale, Milli Mcadele ve Cumhuriyet bir btndr. Yakn tarihimizi oluturan bu dnemin tarihini doru ve iyi bilmek zorundayz. Yoksa bugn anlayamaz, yarn kestiremeyiz. Her ey Cumhuriyette kucaklap birleti.

Trk Mucizesi

olutu. Okurlarm yormamak iin 15 yl sonunda Cumhuriyetin ulat dzeyi bol saylar, grafikler, tablolar vererek anlatmaktan kandm. Verilen zet bilginin Trk Mucizesini anlatmaya yeteceini sanyorum. Sonra ne oldu? 1939'da kinci Dnya Sava balad. kinci Drt Yllk Plan kald. ster istemez yatrmlar durdu. Sava bittikten sonra ok partili hayata geildi.

1945'ten bu yana, ok partili hayatta duraklamayla bugne geldik. Baz parti yneticileri Atatrk'ten daha bilgili, daha akll ve daha yurtsever olduklarn dnerek onun izdii ana yoldan ayrldlar.| Sonu olarak topyekn (ekonomik ve sosyo-kltrel) ve planl kalknma yntemi terk edildi. Devrimlerden dnler verildi. 1951'de kapatld zaman 4 7 4 Halkevi, 4 . 3 0 6 Halkodas vard. 1954'te kylere Cumhuriyeti gtren Ky Enstitleri de kapatld. 1971'de TRT'nin zerklii kaldrld. Doudan-Batdan klasikler dizisine son verildi. Bylece halk eitimi anlay son buldu. Genel eitimde nitelik kayb balad. Laik nitelik ikiye blnd. Hl hi okul grmemi nemli oranda yurttamz var. Toprak reformu yaplamad. Demiryollar ve denizyollar ihmal edildi. |1980 den sonra devleti kltme sloganyla milli ekonomiyi oluturan ve dzenleyen kurulular, kurumlar ve fabrikalar ya
,

kapatld, ya satla karld.

652 Son Sz ilerlediimiz alanlar var! Baz alanlarda ise geriliyoruz Borcumuz ve isizimiz ok. Byk ehirlere g sryor. Varolar sorunlu. Tarm rnleri bakmndan artk kendi kendine yeten bir lke deiliz. Demokrasimiz gerekli dzeye ulamad. Byledir diye karamsar m olalm? I Hayr! Tarihimizi doru bilirsek, ararmzdaki anlamazlklarn ou sona erer. Birok sorunun kayna, doru tarihe eklenen yalanlar, arptmalar, saptrmalardr. Ayrca tarih, olumlu ve olumsuz rnekleri sergileyerek herkese rehberlik eder, kurtarc, uygun yolu gsterir. Kutup yldz gibidir. anakkale, Milli Mcadele zellikle Cumhuriyetin Atatrk'l 15 yl bu konuda aydnlatc! uyarc, byk rneklerle dolu. Tarihimize danarak, dnerek,

eksikliklerimizi, yanllklarmz, yetersizliklerimizi, sorunlarmz giderecek yollar arayalm, konualm, uygarca tartarak zmler bulalm. Topyekn ada uygarla ulamak zorundayz. Atatrk'e yryelim. Turgut zakman tozakman@bilgiyayinevi.com.tr Son Sz 653 Teekkr Sevgili okurlarma, ifa veren elleriyle beni hayata dndren sayn ve sevgili doktorlarma, beni yaatan, evin her yanm kaplayan kitaplara yllardr kadanan, Cumhuriyet'i bitirmemi salayan sevgili eime, hibir destei esirgemeyen rahmetli Ahmet Kfl kardeime, yardmcm Asl Timur-nsal'a, sevgili Biray stner ve Argun Tozun'a minnet borluyum.

Bilgi Yaynevi'nin tm alanlarna, zellikle Erol Altun'a, zlem D a a, enay Akka'a, Nurettin Gekin'e, Bilgi Kitabevi'nden enol Bilginan'a, kzm Elife, olum an'a, bilgi ve kitap yardmnda bulunan Sayn Ata Sav a, Dr. M. erif Onaran ve Rt Asyal'va, Tevfik Kzgnkaya'ya, Gngr Makal'a yrekten teekkr ediyorum. Salk dostlarm Sleyman Akman, Bekir Gzyukar'y sevgiyle anyorum. 654 Teekkr
DPNOTLAR, AIKLAMALAR nc Blm Notlar 1923 Yl:

1) Kzm Karabekir-Kzm Orbay sahnesi iin: ER. Atay, ankaya, s.380. 2) Genel olarak: Nutuk, 2. c, s.277-281; . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap, 1. Blm, s.26; ER. Atay, ankaya, s.379. 2a) Prof. Toynbee sca scana demitir ki: "Trk ulusu kendisi iin savarken,

ayn zamanda yoksul lkelerin de savan vermitir. Kendisine kar kabaran sel sularm Ankara kaplarnda durdurarak zmir'e, Trakya'ya, stanbul'a doru sren Trklerin balatt yeni akm, belki de rak, Suriye, Filistin, Msr, Tunus, Cezayir ve Hindistan'a dek etkisini srdrecek ve bu lkeleri kaplayan Bat selini srkleyip gtrecektir!' (Metin Aydoan, Kemalizm ve Trkiye, 1. c, s.291) Toynbee'nin tahmini gereklemitir. * Cumhuriyetin ilan gn, 19 Nisan 1925 gnl kanunla milli bayram olarak kabul edilmitir. Birtakm softalar 'dini bayramlar var, milli bayramlar gereksizdir' demilerdir. Bunu imdi de, 21. yzylda bile syleyenler var! 3) Sreyya Aaolu, Bir mr Byle Geti, s.36. 3a) Alper Akam, Anadolu Rnesans Esas Duruta, s.21. 3b) Behi Erkin, baslmam anlar, s.238 vd. (zetlenerek aktarlmtr); Ziya Grel, Kurtulu Savanda Demiryolculuk, s.151 vd. * Bakanlk, demiryolunun, limann ve bal tesislerin ait olduklar irketlere

devredilmesi hakknda gerekli anlamalar yapm, anlamalarn kabul iin Meclis'e kanun tasars vermiti. Bakan 5.11.1924 gn bir yaz ile tasary geri alacaktr. (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 10. c , s.19) * 1858'de Alsancak istasyonunun temel atma treninde ngiliz Bykelisi Stradford Canning yapt konumada, Osmanl Valisinin nnde, diyor ki: "Bat uygarl Levant (Ege) kaplarna geldi dayand. imdiye kadar gemeyi pek baaramadmz bu kaplar artk ardna kadar almazsa, kendi karlarmz dorultusunda zor kullanarak bu kaplar aacak ve isteklerimizi kabul ettirecek gce, hatta daha fazlasna sahip olduumuzu herkesin bilmesini isterim? (Aktaran M. Kemal Paiaolu, Mdafaa-y Hukuk Saati, s.268) 3c) ' Baz kaynaklarda doktor says biraz daha yksek veriliyor. Prof.Dr. Ahmet Saltk'n verdii saylar: 554 hekim, 60 eczac, 560 salk memuru, 136 ebe. Hekim bana den kii says 30.000. 3d) 1915 ylnda 282 sanayi kuruluu vard. Arl gda, dokuma ve deri sanayii

oluturuyordu. Bu kurululardaki sermaye ve emein sadece % 151 Trklerindi. Geri kalanlar yabanclarn ve aznlklarn elindeydi (Prof.Dr. nc Blm Notlan 655 Yksel lken, Atatrk ve ktisat, s.79). Kozmopolit Osmanl ynetimi bu durumu doal karlad, milli ekonominin hayati nemini dnemedii iin de hzla lme doru gidiyordu. Falih Rfk Atay diyor ki: "Mekteplerde okuduklar ya da okuttuklar 19. yzyl iktisat teorisiyle yeni devlete nasihat verenleri dinlesek, kollarmz kavuturup bir yzyl beklemeliydik. Babakan demiryollarn kendimizin yapacamzdan sz ettiinde her ynden, 'devlet demiryolu yapamaz, kitapta yeti yok' sesi geliyordu! (Aktaran Prof.Dr. Erdin Tokgz, Trkiye'nin ktisadi Gelime Tarihi, s.49) Devralnan maddi' miras, sizleri -skmamak iin para para aktardm. Birinci ciltte de bu durum hakknda bilgi vard. Yeni bilgiler de vereceim. Osmanl dnemini venlerin bu bilgileri dikkatle izlemelerini itenlikle dilerim. Osmanl deyince bu yazarlar Kanuni dnemini dnyor olmallar. Son 150 yl hi anmyorlar. Osmanlnn k dnemini
1

bilen biri gemii zlemez, Cumhuriyetin getirdikleri ile sevinir, ileriye bfkri Bilgiler gvenilir, genel kaynaklardan derlenmitir. Bebek lm iin: Atatrk Dnemi Fikir Hayat, 2. c, s.511. Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nin n kuruluu 1921'dir. Cumhuriyet tarihte kalm ve yaayan btn Anadolu'yu kucaklyordu. lk Cumhuriyet hkmeti: Babakan ve Dileri Bakan smet Paa, Dinileri Mustafa Fevzi Efendi, Genelkurmay Fevzi Paa, ileri Ferit Tek, Maliye Hasan Fehmi Ata, Milli Savunma Kzm zalp, ktisat Hasan Saka, Adalet Seyit Bey, Eitim Safa zler, Bayndrlk Muhtar illi, Salk Dr. Refik Saydam, Mbadele, mar ve skn M. Necati Bey. Bill N. imir, Krtlk II, s.74-75. l # *f Hp adiye Osmanolu, Hayatmn Ac ve Tatl Gnleri, s.99, Bedir Y., stanbul, 1966; AbdIhanVin ikinci kz Aye Osmanolu da yle yazacakt: "Tanr Trk milletini ve Cumhuriyetimizi daima, korusun ve payidar etsin!' {Babam Sultan Abdlhamit, s.S, Gven Y., stanbul, 1960): Son Halife
tV

Abdlmecit'in kz Drrehvar Sultan da Illusttration muhabirine yle der: "Ben bir Trk kadnym. Vatanm kurtarana kar, lnceye kadar yalnz minnettarlk hissi tarm!' (Aktaran: K. Msrolu, Osmanoullctrtnn Dram, s.375, Sebil Y., stanbul, 1992) W Sreyya Aa olu 1925 ylnda Hukuk Fakltesini bitirir. Hukuk renimini bitiren ilk Trk kz olur. Anlarnda diyor ki: "Ankara herhalde pek az ehre nasip olan bir evk, heyecan ve gelime havas iinde yayordu...

192S Ankara'snda kordiplomatik, milletvekilleri; bakanlara bunlarn aileleri curasnda ok sk, samimice gsterisiz bir liki varduL O evk, o heyecan, o samimi havas ile 1925- i 929 yllar Ankara'snda hayatmn en gzel yllarn geirdim!* (Birmr Byle Geti, s.42-43) nc Blm Notlar
Latife Hanm konusuna ancak gerektii kadar deinip gemek kararndaydm. Ama sayn pek allar'n Latife Hanm adl kitabnda birok yanl, saptrma var. Bu konulardaki gerekleri aklamak grev oldu.

* Latife Hanm konusunda u eserler esas alnmtr: .S. Aydemir, Tek Adam; Prof.Dr. erafettin Turan, Atatrk, Salih Bozok, Hep Atatrk'n Yannda; Kl Ali, Anlan\ S. Eri lger, Latife Gazi Mustafa Kemah Ouz Akay, Gazi; Nezihe Araz, Atatrk'le Bin Gn; Emin laan'n Leman Karaosmanolu ile yapt konuma, Hrriyet, 10 Kasm 1985 (smet Bozda'n Gazi ve Latife Hanm hakknda kitabnda doru bilgiler de var, ancak Gazi ile Latife Hanm'n bilebilecei, zel olaylar, yani yazar eklemeleri, yaktrmalar, sslemeler de yer alyor. htiyatla okunmal.) * Latife Hanm'n aklanamaz tavrlar, tepkileri var. Bir ksmn aktaracam. Bunlar hakknda en iyi ipularn veren ailenin by Halit Ziya Uaklg'dir. Onun Latife Hamm hakknda oluna yazd mektup Antkabir'de Atatrk belgeleri arasnda yer alyor. Sayn pek allar Latife Hanm adl kitabnda bu mektuptan paralara yer veriyor. Ama Halit Ziya Bey'in mektubunun Latife Hanm ve ailesi hakkndaki blmn atlyor. Bu mektup erafettin Turan Hocann Atatrk adl

byk almasnda yer almaktadr. Birok yan yollara sapmadan, olur olmaz dncelerle vakit kaybetmeden bu mektubun as nemli blmn aktaryorum. Sonraki btn olaylarn anahtar bu blmdr. Halit Ziya Bey, "Muammer Bey'in ve ei Adviye Hanm'n davranlarnn hi de vlecek yanlarnn bulunmadn" vurguladktan sonra, diyor ki (sadeletirilmi biimiyle): "Bunlarn iinde en can mahluk phesiz Latifedir... Uakizade ailesinin gzel ve temiz taraflarndan ona kadar gelen meziyetlerin -bu inkr olunamaz- yannda, Sadk Bey'in hasta bnyesinden, Muammer'in kt yaradlndan, zellikle de Adviye'nin (annesinin) trl trl yozlam miraslarndan geen sakatlklar vardr... Paa'nn Latife ile evleneceini haber alr almaz kendi kendime 'Eyvah' demitim,

'M. Kemal'in btn hayat zehirlenecek.' Ve bugne kadar cereyan eden eyleri hep tahmin etmitim... Latife'nin Paa'nn resmi ve zel hayatnda ne zararl bir unsur olduunu rendike telaa

dtm* , basit bir kar-koca hayatna ait kalmyor, memleketi yalandan ilgilendiren bir ierik kazanyordu." (Prof.Dr. . Turan, Atatrk, s.656, mektubun aslnn tpkbasm Ek VIII) imdi, bu bilgiyle yola devam edebiliriz. pek allar kitabnda, Latife Hanm'n Dilek Bebe adl bir yeeninin grne yer vermi (s. 181). Sayn yeen diyor ki: "Der tabii. Niye diyemezin ki? Kemal'de diyebilir. Kocasna Paa Hazretleri mi diyecek? Kemal Paa holanmasaydt yle demesinden, izin verir miydi?* nc Blm Notlar 657
* Oysa Gazi'nin kendisine byle ismiyle seslenilmesinden rahatsz ol\ duunu Latife Hanm'n kz kardei Vecihe lmen aklyor: "Biz kendisine 'Paam'diye hitap ederdik. Latife Hanm da 'Paam' derdi. 'Kemal' de derdi ama Atatrk 'Paam' denmesini isterdi." (a.g.e., s. 181) * Sayn yeenin belli ki o dnemin terbiye anlay hakknda bilgisi yok. Latife Hanm'n kardei Vecihe Hanm'n verdii bilgiden de habersiz.

Bilgisizlik yasak deil. Herkes rahat rahat tketebilir. Ama bir dnem ve nemli insanlar hakknda konuuluyorsa, kiiler ve dnem hakknda genel bilgi sahibi olmak gerekmez mi? Gemi, bugnn lleri, slubu, anlayyla deerlendirilir mi? * Gazi, bakalarnn yannda Latife Hanma "Hanmefendi" demektedir. (Bir rnek: Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.389) * Sayn pek allar kitabnda Muammer Bey'in kzna bir milyon lira eyiz paras verdiini, birka yabanc gazeteye dayanarak yazmt. 291. sayfada, "Latife'nin getirdii eyiz paras nasl kullanld, hangi ihtiyalara ayrld bilemiyoruz'' diyor ve ekliyor: "Ankara'nn inas iin kullanlm olmas mmkn!* Bir milyon lira eyiz parasna da, bu paray Atatrk'n karsnn elinden alp Ankara'nn inas iin harcadna inanmak da serbest, inanmayp glmek de serbest. Seim sizin! 5a) Atatrk'n Mazhar Mfit Bey'e yazdrd tasarlar unlardr: a. Zaferden sonra hkmet ekli Cumhuriyet olacaktr,

b. Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince icap eden muamele yaplacaktr, c. Tesettr (rtnme) kalkacaktr, d. Fes kalkacak, medeni milletler gibi apka giyilecektir, e. Latin harfleri kabul edilecektir. (M. Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber, 1. c, s.131) * Atatrk'n M. Mfit Bey'e yazdrd notlar, devrimlerin ani kararlarla verilmediinin bir kantdr. Srekli okuyan, dnen, zm arayan bir yurtseverin kafasnda zaman iinde olumu dncelerdir. Kzm Paa'ya Cumhuriyetten sz etmesiyle ilgili kaynak: K. zalp-Teoman zalp, Atatrk'ten Anlar, s.26. | Bunlar Atatrk'n byk idealini oluturan baz elerdir. Byk idealini adalk ya da uygarlk diye zetleyebiliriz. Bu geni anlaml szckler kanmca, milli egemenlii, laiklii, millilii, akim zgrl, gibi kurtarc her dnceyi ve yolu ieriyor^ 5b) 1924'te 337.618 ilkokul rencisi vard. Bu, zorunlu retim grmesi gereken yaklak 1.250.000 ocuun sadece drtte biriydi. lkede

toplam 4.770 ilkokul bulunuyordu. (.H. Tongu, lkretim Kavram,

658 nc Blm Notlan

s.249). retmenlerin te biri retmenlik eitimi grmemiti. 1920 ylna kadar dayak nemli bir eitim arac olarak grlyordu. * Atatrk'n 1922'de Meclis'te yapt bir konuma zerine 105 yerde Halk Mektepleri, gece kurslar almtr. "70. Ylnda Ulusal ve Uluslararas Boyutlaryla Atatrk'n Byk Nutuk'u ve Dnemi" konulu sempozyumun kitab iinde, stma konusunda ok yararl bir alma var: Prof.Dr. lhan Tekeli-Selim lkin, "Trkiye'de Stma Mcadelesinin Tarihi", s.209-258, ODT Yayn, Ankara, 1999. * Osmanl Devleti'nin Salk Bakanl yoktu, salk ileri Dahiliye Nezaretine bal bir genel mdrlkten ibaretti. Salk bakmndan durumun neden o kadar ackl olduunu bu bilgi aklyor. Devralnan miras hakknda 1. ciltten beri verdiim btn bilgiler kaynakada yer alan konuyla ilgili gvenilir kaynaklardan derlenmitir.

* Anadolu tarz derebeylik ile Bat feodalizmi arasnda nemli farklar vardr. O nedenle feodalite demeyeceim, aalk/beylik dzeni diyeceim. Salkla ilgiler bilgiler iin: Salk Hizmetlerinde 50 Yl, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, 1973; 80. Ylda Tedavi Hizmetleri, 1923-2003, Salk Bakanl Tedavi Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara, 2004; BiUm ve topya Dergisi salk zel says, ubat 1998, say 44. Dr. Refik Saydamla ilgili ansiklopedik bilgiler. Programn ana hatlar: Salk rgtn geniletmek (kylere kadar), koruyucu hekimlii ne almak, doktor, hemire, salk memuru (teknisyen), eczac yetitirmek, hastane kurmak isteyen belediye, zel idare ve kurumlara rnek olmak zere numune hastaneleri amak, doum ve ocuk bakmevleri kurmak, salgn, yaygn hastalklarla mcadele etmek, salkla ilgili kanunlar hazrlamak, Hfzsshha Kurumunu ve okulunu kurmak. Hepsini birden ve abucak yapmak imknszd. Bteye bal olarak bu hedeflere doru, ara vermeden yrnd. On yl iinde 50 yasa, 18 tzk hazrland ve uygulanmaya baland. Salk ileri bir dzene baland.

* Koruyucu salk, halk sal, toplum sal kavramlarn lkemize getiren kii Dr. Refik Saydam'dr. (Prof.Dr. Ahmet Saltk, Bilim ve topya, 44. say, s.16-17) * Ankara, Diyarbakr, Erzurum ve Sivas'ta tam teekkll numune hastaneleri almas kararlatrlr. Bazlarnn yapmna balanr. 1924'te 150 ilede Muayene ve Tedavi Evi alr. Bunlar ilerde 5-25 yatakl salk merkezlerine dntrlecektir. 1950'de saylar 300'e ulamt. Demokrat Parti yenilerinin almasn durdurur. 1930'da 182 hastaneye, 1940'ta 198 hastaneye, 14.383 yataa ulalr. 1926'da Manisa ve Elaz'da Ruh ve Sinir Hastalklar Hastaneleri, ilk olarak Ankara ve Konya'da Doum ve ocuk Bakmevi alr. 1925'te Adyaman'da,

nc Blm Notlan 659

Malatya'da trahom hastaneleri kurulur. Gezici tarama ekipleri, salgn hastalklarla sava ekipleri oluturulur. stanbul'da Sanatoryum ve Verem Dispanseri, Adana, Gaziantep, Kilis ve Besni'de Trahom Sava Hastaneleri alr. Adana'da Stma Enstits hizmete girer. Burada

doktorlara dzenli kurslar verilir. Deiik blgelerde 11 stma dispanseri hizmete sokulur. 1931'e kadar iki milyon hastaya ulalr. * Her eit a ve serumun devlet tarafndan yaplmas kabul edilir. $ Bir bilgi notu: Milli Mcadele srasnda igalciler bulac hastalklarn nlenmesi ve insan salnn korunmas iin gerekli olan a ve serumlarn Anadolu'ya yollanmasn engellerler (Dr. Ferruh Niyazi Ayolu'nun Anlar, s.209, Zonguldak, 2008). Ne uygar insanlar deil mi? Sivas'ta bir a ve serum laboratuvar kurulur. A iin gerekli mikroplar stanbul'daki iaboratuvardan karlr, bin bir zorluk iinde mikroplarn lmeden Sivas'a yetitirilmesi salanr. A ve serum laboratuvar altrlr. Cumhuriyet dneminde Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadele deneylerinden ok yararlanlmtr. Baarnn bir nedeni de bu deney zenginliidir. * 1925-1931 yllar arasnda 40.000 trahomlu tedavi edilir. * "Trkiye'nin stma sava tarihin bilinen en byk salk savamlarndan biridir. 17 milyon insan kontrolden geirildi. Be milyonu tedavi

edildi. 350 km bataklk kurutuldu. Bin km. kanal ald'.' {Osmargazi Tp Dergisi, 2007, M. Yahya Metinta, mr Eliolu); Stma Mcadele Kanunu 13 Mays 1926'da yrrle girdi. Gezici doktorlar da, retmenler gibi at, katr srtnda kylere gitmeye baladlar. Kylere devletin efkat eli ilk kez ulayordu. Salgn hastalklar trl abalarla dizginlenir. Bebek lm oran giderek der. * Temel yasalar be yl iinde hazrland ve uyguland. Umumi Hfzsshha Kanunu, hazrland dnemde dnyann en modern kanunuydu. (Prof.Dr. Ahmet Saltk, Bilim ve topya, ubat 1998, s.17) * Devlet iin doktorlar ok deerlidir. Hizmet zorunlu hale getirilmiti ama aylklar yksekti. 7o|jmu hizmet gren bir doktorun ayl Salk Bakan Dr. Refik Bey daha fazlayd. Bir trahomla sava rgtnn bakannn ayl, bir milletvekilinin aylnn katyd. * 1932'ye kadar, 10 ylda 77 yeni hastane alr. * Tp rencilerine burs verilir, cretsiz yurt salanr. stanbul niversitesi Tp Fakltesi desteklenir. Kapasitesi 1.000 renciye karlr.
2

1960 ylnda doktor says 9.826, hemire says 2.420, ebe says 3.126 olacaktr. Bunlar ciddi, tam kurululu Tp Fakltelerinden mezun olmulardr.

* Hfzsshha hakknda temel bilgiler iin milyonlarca bror, binlerce kitapk baslp datlr.

660 nc Blm Notlar

* Koruyucu salkla ilgili pek ok konferans verilir. Buna 1927'den sonra radyo konumalar ve film gsterileri eklenecektir. (Salkla ilgili 12 film alnr.) * Kzlay'n da byk hizmetleri olmutur. 1922'de 22 olan dispanser says 1932'de 339'a, yatak says 189'dan 1.318'e ykselir. 5g) Nuri eker 1856-1958; Mehmet eker web sitesi; eker- Sendikas web sitesi tarihe blm; Trkiye eker Fabrikalar A., web sitesi; Osman Cokunolu'nun yazs, Cumhuriyet, 21.1.2004. * Nuri eker yalnz deildi. Onun gibi nclk eden birok sivil kahraman vard: adamlar, doktorlar, retmenler, mhendisler, bilim adamlar, yneticiler vd. Ancak bazlarna deinebileceim.

5h) Besim Atalay Trk adlarm ve Trk byklerinin hayat hikyelerini toplayarak yaymlar. Osmanl dneminde Trk byklerinden hi sz edmemitir. Trklk bilinli bir biimde unutturulmaya allmtr. Bugnk Osmanlclar da Trkle kar. Bu ne kadar sakat, tarihin akna aykr, hasta bir anlay! 5i) Milli Mcadele hem emperyalizme kar bir kurtulu savadr, hem bir ihtilal ve inklaptr. A. Emin ve benzeri gazeteciler durumu kavramadklar, bu niteliklere dikkat etmedikleri iin bir sre Atatrk' zafer kazanm bir asker olarak grdler. htilal ve inklap lideri olduunu idrak edemediler. Bu neri bu yarm anlayn rndr. Bir ihtilalci, devrimci, devrim srecinin daha banda davasn brakp da iftlie ekir mi? A. Emin Yalman ABD'de eitim grmtr. ABD tarihini Trk tarihinden daha iyi bilen, Trkiyeile ilgili olaylar o eitimin penceresinden gren ilk aydnlarmzdan biridir. A.E. Yalman' birok benzeri izleyecek. 5j) Emin Eriirgil, islamc Bir airin Roman, s.378-379.

6} Rauf Bey'in demeci hakknda 22 Kasm gn Halk Partisi grubunda grme ald. Rauf Bey lastikli bir konuma yapt. rade-yi milliye taraftar olduunu syledi. Bylece, dolayl olarak Cumhuriyeti olduunu aklam oluyordu. Konunun kapandna karar verildi. Atatrk NutuKte diyor ki: "Efendiler, bu karar yznden Rauf Bey ve arkadalarna bir mddet daha Frkann iinde, Frkay ykmak iin almak frsat verilmi oldu" (2. c, s..298) * Rauf Bey st kapal, bulank ifadelerle, Cumhuriyetin ilanndan ok, TBMM hkmeti sisteminin sona erdirilmesine, bir cumhurbakan* l makam kurulmu olmasna kar kyor. TBMM hkmeti sisteminde devlet bakanl makam yoktur. M. Kemal Paa Meclis Bakan olarak devleti temsil ediyordu. Cumhurbakanl ile devlet bakanl makam doldurulmutur. Artk devlet bakanlna Halifenin, belki de bir gn Padiahn gelebilmesine imkn kalmamtr. Rauf Bey bunun iin mi eski sistemi savunuyor, cumhurbakanlna kar

nc Blm Notlar 661

kyor? Bu soruya evet demek de zor, hayr demek de. nk Rauf Bey ak konumuyor. * Muhalifler M. Kemal Paa'nn diktatrle gidecei kukusunu dile getiriyorlard. Bu vehim en ok K. Karabekir ve arkadalarnda vard. Gazi diktatr anlaynda olsa padiahn, halifenin makamlarna kendisi otururdu. Oturmad. Aklnn kesinden bile gemedi. Cumhurbakanlnda, istedii birok eyi gerekletiremediine, yetkisinin snrlarn zorlamadna tank olacaz. Kulland yntem ikna yntemiydi. Yasal yollardan hi ayrlmad. 6a) mer nn. 7) Gizli Celse Zabtlar, 4. c, s.317-323 (smet Paa'nn konumas zetlenmitir). * kisi de iidir. Emir Ali ngiliz Krallk Konseyinin yesidir. Aa Han'n ngiliz devlet protokolnde ileri bir yeri vardr. ngiliz Gizli Servisi'nin ajandr. * Bu gereklerin belgeleri ve olayn ilgin ayrntlar iin: Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.600-606. 7a) Cevat Abbas Bey hazrlklarn gelitirir, 28 Ocak 1925 gn ilgili makamlara

projesini bildirir. Byk destek grr (Cevat Abbas Grer'in anlar, Cepheden Meclis'e, Byk nderle 24 Yl, s.305). Milli Piyango, Tayyare Piyangosu adyla THK tarafndan dzenlenir. Kurban derileri THK'na balanr vb. 7b) 26 Aralk gn TBMM zafer ve bar erefine, genel af yasasn kabul etti. 150 kii af d tutulmutu. Hkmet bu 150 kiilik listeyi daha kesinletirmemiti. Hainlerin says bu sayy kat kat ayordu. Balcalar yurtdna kamt. Yunanistan'da, Msr'da, Romanya'da Trkiye aleyhine gazeteler karmaya balamlard bile. Kaamayanlar geride kalmt. Kimi uslu durarak hainliini unutturmaya alacak, kimi ise Cumhuriyeti kemirmek iin durmadan alacak, her muhalif harekete destek olacakt. 27 Aralk gn hapishaneler boald. Cumhuriyet beyaz bir sayfa amt. 7c) Kitap evrilip yaymlanmtr ama arkas gelmemitir. Sistemli olarak devam iin Hasan li Ycel'in Milli Eitim Bakan olmas gerekecektir. Doudan ve Batdan klasiklerin evirileri ve srekli yaym onunla ba... 1ar (1940). 4 ' . P$**; I gtfti

7d) iktisat Atatrk'n genliinden beri ilgilendii bir konudur. lgisi gittike geniler. Birok eser okur. zmir ktisat Kongresini a konumas, TBMM'ni a konumalar, Medeni Bilgiler kitab, eitli konumalar ilgisinin ve bilgisinin ak kantlardr, zellikle baknz: Prof.Dr. Mustafa A. Aysan, Atatrk'n Ekonomi Politikas, s.27-29. 7e) . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c , s.42.

662 nc Blm Notlar

Baro Bakan Ltfi Fikri Bey'i ise 'TBMM'ne hakaret ettii' gerekesiyle 5 yl hapse mahkm etti. TBMM bir ay sonra 13 ubat 1924'te Ltfi Fikri Bey'i affedecektir.

1924 yl: ,
Byme hz: % 14,8 olacak. O gnk artlar iinde elde eden bu kalknma hz Cumhuriyetin olaanst baarlarndan biridir. Srecektir. Ankara'da M. Kemal ve Latife Gazi ilkokullar ald. ili ocuk Hastanesi'nde iki yl sreli ebelik eitimi verilmeye balad. Bu eitim zamanla btn kadn ve ocuk hastanelerinde verilecektir.

 Hafta Tatili Kanunu kabul edildi, 2 Ocak 1924. stanbul'da Trk Kadnlar Birlii'nin kuruluu, 7 ubat 1924 (Baz kurucular: Nezihe Muhittin, kufe Nihal, Latife Bekir eyrekba).. istanbul niversitesi ne tzel kiilik verilir, 20 Nisan 1924. Orman Kanunu kabul edilir, 22 Nisan 1924. Lozan Antlamas'nn yrrle girmesi, 6 Austos 1924 (baz lkeler onaylama ilemlerini geciktirmitir). Topkap Saray mze olarak halka ald, 16 Ekim 1924. Tbbiyede okuyan rencilere destek olmak iin stanbul'da cretsiz, 200 kiilik bir renci yurdu ald (kinci Dnem Tutanak.Dergisi, 14. c, s.284-285); baz rencilere burs verildi, ilk alt ayda sadece istanbul da ocuklara 41.201 ie taze st, 429 paket pirin unu datlmtr. Bu say 1925'te 85.856 ie ste, 1.638 paket pirin ununa kar. ocuk Esirgeme Kurumu'na yardmc olmak zere kurulan St Damlas dernekleri ocuklarn doumundan sonraki yaamlarn da izlemi, hasta ocuklarn tedavileriyle yakndan

ilgilenmitir. Sosyal devlet nitelii gittike belirgin hale geliyor. Halklk sosyal devlet demek zaten. Cemil Said Bey'in Kuran- Kerim evirisi yaymland, 1924. Trkler ilk kez kutsal kitaplarn anlayarak okuyacaklard. Bu gzel abay Mehmed Vehbi Efendi'nin (1924), smail Hakk zmirli'nin (1927), mer Rza Dorul'un (1934) ve Elmall Muhammed Hamdi Yazr'n (1935) evirileri izleyecektir. Gzel Sanatlar. Kurulu oluturuldu.

Halide Edip'in Kalp Ars, R. Nuri Gntekin'in Damga romanlar yaymland. Baz aamalardan sonra Cumhurbakanl (Senfoni) Orkestras kuruldu. Saray Bandosu Cumhurbakanl Armoni Mzkas adyla Milli Savunma Bakanlna baland. Adana ve Bergama Mzeleri ald. Birinci Meclis'te kinci Gruba mensup milletvekillerinin nerisiyle kabul edilen iki yasa kanununa son verildi. Hemen hemen hi uync
Holm Notlar 663

gulanmam bir kanundu. Hem yrrlkteydi, hem kimse dinlemiyordu. Alay konusu olmutu. 8 Martta ilk milli sigorta irketi (Anadolu Sigorta irketi) kuruldu.

14 Maysta Zonguldak'ta Trkiye Ta Kmr Kurumu (TTK) kuruldu.

17 Eyllde Trkiye Ttncler Bankas kuruldu. Krkkilise ad Krklareli olarak deitirildi, 20 Aralk 1924. ) Behi Erkin, baslmam anlar, s.244; Ziya Grel, Kurtulu Savanda Demiryolculuk, s. 151. Bildiim hatlar hakknda bilgi sunuyorum: Ankara-stanbul, AnkaraAfyon, Ankara-Kayseri katarlarnn birinci ve ikinci mevki vagonlar byleydi. nc mevkilerin oturma yerleri ahaptand ama rahatt. Biz nc mevkide yolculuk eder, hi rahatsz olmazdk. SirkeciBakrky banliy trenine binmek bir mutluluktu. Her mevki gzeldi. Birinci mevkinin koltuk demeleri ve perdeleri kadifedendi. Sonra banliy trenlerinde mevkiler kalkt. Bu doru bir karard ama genel dzey korunamad. Giderek demiryolculuk geri plana atld. Yatakl

vagonlar mletirildi. Fakat yine kalite korunamad. Ankara-Krkkale arasnda sabah-akam otoray adyla vagonlu gzel bir tren gidip gelirdi. ok bakml ve gzeldi. O da kaldrld. Ankara Genlik Park'nda btn parkn evresini dolaan Mehmetik ve Efe adl ok sevimli, minyatr, demiryolu sevgisini temsil eden iki tren vard. Bykler de ocuklar da biner, elenirlerdi. Onlar bile yaatmadlar. * Baz gzellikleri yakp ykmada igalcileri aratmyoruz. * Meclis 22 Mart 1924'te DiyarbakrErgani, Samsun-Sivas, AnkaraSivas demiryollarnn yapmn kabul eder. 24 Mays 1924 tarihinde, 506 sayl kanun ile Haydarpaa-Ankara, Eskiehir-Adana demiryollar ile Haydarpaa limannn satn alnmas konusunda hkmete yetki verilir. Demiryollar ynetimi Anadolu-Badat Demiryollar Genel Mdrl adn alr. Genel Mdrle Behi Bey atanr. Bu kurum DDY'nin atasdr. * Kendine gvenen Cumhuriyet, en skk olduu dnemde demiryolu devrimini balatyor.

* Ankara-Yahihan demiryolu dar hat idi (60 cm.). Hattn geniletilmesi almalarna ve istasyon yapmlarna da balanmtr. Bu almalar, Anadolu'ya demirden kk salyoruz' diye tanmlanr. Anayurdu demir alarla rmek byle balar. Halifelik sorunu iin esas alnan eserler: Atatrk, Nutuk; t. nn, Hatimlar, Nait Hakk Ulu, Halifeliin Sonu; Mahmut Gololu, Halifelik, Prof. Dr. Seil Karal Akgn, Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik, . Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s.44,49-62; M. Kamran Ardako, Hilafet Meselesi.

Uncu Blm Notlar

10) Nazm Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, s.94 vd. 11) Halife devlet bakan demektir. Dini bir makam deildir. Ne fetva vermek yetkisi vardr, ne yorum yapmak. Birinci Dnya Sava'na girilirken Halife Sultan Reat'n bir beyanname ile yaymlad byk cihat arsna Mslman dnyas uymamtr. Artk tarihi bir unvandan, bir andan ibaretti. Bu nedenle de kaldrld zaman halk bir tepki gstermez. * HUafetin nitelii ve tarihi iin: Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele,

s.608 vd. . * Gazi bu srada nde gelen stanbul gazetecilerini zmir'e davet etmi, sorularn yantlam, basnn sorumluluuna deinmiti {Atatrk'n Btn Eserleri, 16. Cilt, s.207-209). Gazeteciler zmir'den memnun ve mutlu ayrldlar. Ama Hseyin Cahit Yalm ksa sre sonra halifelik konusu dolaysyla yine ar yazlar yazmaya balayacak, buna Velit Ebzziya da katlacaktr (A.E. Yalman, Grdklerim ve Geirdiklerim, 3. c , s. 100 vd.). la) mit Saraslan, Demir Alardan rmcek Alarna, s.126; kinci Dnem Tutanak Dergisi, 10. c, s.161 vd. (Bayndrlk Bakannn aklamas). 11b) Zihni Derin daha sonralar da Rize'ye gidip gelmi, ay tarmnn iyice benimsenip gelimesini salamtr. Kurulan ilk ay fabrikasna Zihni Bey'in ad verilir. * lk rnekler: Trk veterinerler btn yoksunlua ramen veba ve arbon salgnn sona erdirdiler. 1922'de 1.950 kyde sr vebas vard. 1932'de sr vebas sfrlanacaktr. * Tarmclar Tarsus'ta narenciye fidanl, Bursa ve Erzincan'da dut fidanl,

Gaziantep'te fstk fidanl, Bilecik, Krklareli, Manisa, Tekirda ve Ankara'da asma fidanl, Kayseri'de yonca temizleme kurumu kurdular. Fidan ve tohumlar kylye parasz datld (Metin Aydoan, Trkiye zerine Notlar, s.66). * Kylye sne bceine direnli buday tohumu ile alt eit eltik tohumu getirtilip datlmtr. Tohum iyiletirme istasyonlar kuruldu. Bteye birka yl iin 4 milyon lira konuldu. Bununla kylye faizsiz ve uzun vadeli kredi verildi. * Tarmda kalite ve verimi artrmak iin eitli almalar yaplmaya baland. Mesela Nazilli'de kurulan Pamuk stasyonu blge iin en verimli pamuklu trn bularak, pamuk retiminin artmasn salayacaktr. * Salk Bakanlna bal bir avu doktor, stma, verem, tifs, frengi ve trahom, czzam gibi salgn, bulac hastalklarla mcadele etmi, zamanla kimini bitirmi, kimini denetim altna alabilmitir. Bebek lm orann olduka hzla aaya ekmitir.

* retmenler ve gezgin doktorlar katr srtnda da kyler4ne gid eklerdi.

nc Blm Notlan 665

* Anadolu 13. yzylda Yunus Emre, Hac Bekta, Mevlana ve benzerleri sayesinde aydnlanmay yaamt. Medreseler bu aydnlanmay 14. yzylda sndrd. Cumhuriyet ikinci, daha yaygn, daha bilinli aydnlanma dnemidir. 12) H.V. Velidedeolu, Devirden Devire, 2. c, s.88 (Mussolini'nin aklamas); kinci Dnem Tutanak Dergisi, 7/1. c, s.749. * talya o tarihte komumuz. On iki Ada onlarn. 12a) Gazi Paa, 12-13 ubat gnleri stanbul niversitesi kurulunu kabul eder. Kabulde smet Paa da bulunur. Gazi bilim adamlaryla eitim, laiklik, halkn tutumu, devletin nitelikleri, devrim yntemleri hakknda ge saatiere kadar konuur, grlerini alr (Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c, s.232-233). 13) Baz kitaplarda Gazi'nin bu vesile ile hilafetin kaldrlmas konusunu btn komutanlarla grt yazlyor. Gazi konuyu yalnz Babakan smet Paa ile hkmette grevli Fevzi Paa ve Kzm zalp ile konumutur (. Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s.56). Paa'nn Ali Fuat

Paa'ya da ayak st, ksaca bilgi verdii anlalyor (Siyasi Hatralar, s.66); orduyu bu siyasi karara katmamtr. * Kzm Karabekir diyor ki: ".Hilafetin lav ve hanedann yurtd edilmesi bana bile haber verilmedi'' (evket izmeci, Cumhuriyet, 17.2.2010) Karabekir Cumhuriyetin ilannn da kendisine danlmadndan ikyetiydi. stiyor ki TBMM'nin zerinde bir mevkii olsun. stei gereklemeyince muhalefetin bana geer. Bu kronolojik gidii gzden karanlar, birok eyi eksik ya da yanl anlarlar. * Bir suikast yaplaca haberi dolaysyla Gazi ve ei trensiz ve hareket saati aklanmayan bir trenle zmir'den ayrlrlar. stasyona giderken de Ali Fuat Paa'nn otomobiline binerler (A.F. Cebesoy, Siyasi Hatralar, s.65). 13a) Agh Srr Levent, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, s.395, TTK, Ankara, 1960; s.396-400'de farkl grler yer alyor. Fuat Kprl bu aamada harf devriminin karsnda yer alr. Sonra harf devriminden yana olacaktr. 1950'de Anayasa'nn Osmanicaya dntrlmesini savunacaktr.

Bu da bir baka insan manzaras! 1950'de yeni iktidara yaranmak isteyen Faruk Nafiz amlbel, Hamdullah Suphi Tanrver, Tahsin Ban* guolu, Besim Atalay, Ahmet Cevat Emre dil devriminin karsnda yer alrlar. Sonra ne olur? Btn ters abalara, ihanetlere ramen Cumhuriyet Trkesi yerleip geliir. 13b) Gazi Paa'nn konumasndan demiryollar ile ilgili blm:

"Memleketin muhta olduu demiryollar hibir an gzmzden uzak olmayacaktr. Sivas demiryolunun derhal inasna balanmas kararn esasl bir gelime tedbiri sayyoruz. Memlekette her vasta ile bir kar fazla demiryolu vcuda getirmek fakat ne olursa olsun bir gn geri kalmamak ds666 nc Blm Notlan
turu, milletin hakiki ihtiyacna tamamen uygun olaca kanaatindeyim (Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c, s.227) f
0

* Milli demiryolculuk bir destandr. Yazk ki ayrntl bir tarihi yazlmamtr. Bu destan var olan kaynaklardan yararlanarak aktarmaya alacam.

lk demiryolcularmz rahmet ve minnetle anyorum. * Hkmet demiryolunun Sivas'a doru uzatlmas kararm almtr. lik almalar Demiryollar ynetiminin kadrosu ve denetimi altnda balar. Ankara'dan Yahhan'a kadar uzanan dekovil hattnn geni hatta evrilmesine ve istasyon binalarnn yapmna giriilir. * Yunanllarn tahrip ettii AnkaraEskiehr hattn da zellikle kadn iilerden yararlanarak, demiryolcular onarp iletmeye amlard. Daha sonra, yine Yunanllarn tahrip ettii Afyon zmir, Eskiehir* stanbul h a t l a r n da, kprleri de demiryolcular onardlar. Bu nedenle bu konuda deneyleri vard. Milli demiryolculuk destann onlar balatt. * Cumhuriyetin ilk btesi bugn yrrle girmitir: 1 18.254.222 TL Kck bir bte. Bu bteden* Adalete 4.5, iilerine 15, Salk hizmetlerine 2.2, Eitime 6.1, Bayndrla 14, Savunmaya 33 milyon lira ayrlmtr. Salk ve Eitime ayrlan denekler ilerici yularda
1

artrlr. * i923-1938 arasnda 11 yl gelir ve gider eittir; 3 yl. gelir giderden

l fazla olmutur. 1924 yl btesi, % 8lik bir ak verecektir. * Ateten gemi olan, tarih bilen yneticiler iktisadi, mali bakmszla siyasi bamszln gvencesi olarak

bakyorlard.

* Osmanldan Cumhuriyete sadece drt fabrika kalmt: Hereke ipek

dokuma. Feshine yn plik, Bakrky bet ve Beykoz deri-kundura I (Korkut Boratav, Trkiye iktisat tarihti $.62). 4) Bylece din ve ordu siyasetin dna knlyordu. I * Bu kanunun birinci maddesiyle

itikat
lgilenme I

ve ibadet konular le

Diyanet leri Basknlna braklm, bk btn konularla (yani I dnya leri le) ilgili kurallarn kabul ve uygulamasnn TBMM le hkmetine tlt olduu aklanmtr. Bu madde Ue laiklik tanmlanm ve
kabul edil m tr. Trkiye yenileme

tarihindeki ikiliklerin, duraklamalarn, atmalarn nedeni, bu ayrmn yaplmamasdr. Tanimattlar bunu yapabilselerdi ok I
yol alm
Ama bu cesareti gsteremediler (kinci TBMM bu

olurduk,

I
cesareti gostermi*, demokrasinin ve

I olan laiklii hayata geirmiti! I

aydnlanmann olmasa olman

Dinin devittin lgi vt bilgi alam inde olmas istenmitir* Diyanet \\ I Itri Bakanl bu amala kurulmutur. nk o tarihte b---m
met*

H*o birok tarikat J t cemaat

vard,
Aleviler!

Anadolu eyhlerin, seyitlerin, ho 1 falarn elindeydi. Osmanl ynetimi

sorun

olarak grm,

birok kanl olaylar yaanmt

etkileri sryordu.
Bunun olumsut

Din, din tccarlarnn ve aktrlerinin elinde kazan, itibar ve siyaset arac halindeydi. Din, dinle ilgisi olmayan hurafe ve batl inanlarla doldurulmutu. Bu nedenle din gibi ok nemli bir kurumun denetimsiz, devlet d braklmas doru bulunmam, din konusu bir kamu hizmeti olarak deerlendirilmitir. Din konusunun devletten ayrlp babo braklmas halinde neler olacan kestirebilmek iin khin olmaya gerek yoktur. * Halifeliin kaldrlaca anlalnca M. Kemal Paaya bu srete de halifelik nerileri yaplmtr. (Atatrk, Nutuk, 2. c, s.302 Prof.Dr. Seil Karal Akgn, Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik, s.16 vd.) * Diyanet ileri Bakanlna Ankara Mfts Rfat Breki Hoca ata ' nr. . * Laiklii din e devlet ilerini birbirinden ayrmak olarak tanmlamak doru deildir. Din ile dnya ileri birbirinden ayrlmtr.

* Laiklik konusunda!u kitab tavsiye ederim: zer Ozankaya, Trkiye'de Laiklik, Atatrk Devrimlerinin Temeli, Cem Y., stanbul, 1993. * Atatrk Genelkurmay'n Milli Savunma Bakanlna da, Babakanla da bal olmasn doru bulmam, bunu ordu-siyaset ilikisi bakmndan sakncal bulmu, bamsz olmasn uygun grmtr. Ordu bylece siyasetin tam dna karlmtr. 15) Dinileri ve Evkaf Bakanl ile baz bakanlklara bal tm okullar birer birer Eitim Bakanlna balanacaktr. Din adamlarnn yetitirilmesi ihmal edilmemitir. niversitede lahiyat Fakltesi alacak, imam ve hatip yetitirecek okullar kurulacaktr, zel ve yabanc okullar da Eitim Bakanlnca denetlenecektir. Bu kanun milli, laik, dzeyli, ada, yaygn bir eitimin yolunu aan ok nemli bir devrim kanunudur (Prof.Dr. . Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s.62 vd.). Din dersleri ehir okullarnda kaldrld zaman ky okullarnda kaldrmam, devam etmitir. 1950'y kadarki din dersleri kitaplarna kaynakada

yer verdim. Keke bunlar bulup da 1950'den somaki din desleri kitaplar ile karriartrsanz. $ Osmanl dneminde be trl okul vard: Dini okullar, yeni devlet okullar, zel okullar, aznlk okullar, yabanc okullar. Amasz, birlii salamayan, kark, elikili, kozmopolit bir sistenry # DKKAT: 1907'de Osmanl lkesinde var olan yabanc okullarn says: Fransz okullar 72, ngiliz 83, ABD 27, Rus 44, talyan 28, Alman ve Avusturya 7, misyoner okullar 465. (Prof.Dr. , Turan, Trk Devrim Tarihi, c, 3/1, s.65-66) Osmanlnn niye iinden paralanp .'- ayrtn bu durum aklamaya yeter.

16) Cumhuriyet ile Halifelik kart kurumlard. ki ballk olumaya balamt. Halifelik laiklik ilkesi ile de eliiyordu. 17) ikinci Dnem Tutanak Dergisi, 7.
c , s.21-69.

668 nc Blm Notlar

* Prof. Kemal Karpat 11 Temmuz 2009 gn saat 17.45'te bir televizyon kanalnda zetle dedi ki: "Halifelik laiklie engel olmazd. Kalabilirdi:

rnek olarak da italya yi gsterdi: Papalk talya da, italya da laik? Dinleyen kzmz da bunu ciddi bir ilmi gr diye karlad. Prof. Karpat'n gerekleri kendine gre aktardnn rnei ok. Papalk yani Vatikan, Roma'da kendisine ait topra olan bamsz bir devlettir. Her yerde elileri vardr. talyan devlet rgtnn bir birimi deildir. Kendi kanunlarn kendi yapar ve uygular. Ayr bir varlktr. Halifelik byle miydi? Kanunun ve kararn teblii, Abdlmecit Efendi'nin tavr, zetlenerek anlatlmtr. Abdlmecit Efendi svire'ye yerlemeyi dnyordu. svire snr grevlileri ok eli olduu iin Abdlmecit'i svire'ye almakta zorluk karrlar. st makamlarn yardmyla svire'ye girebilir. Daha sonra Fransa'ya (Nice) yerleecek, Halifeliini korumak iin abalayacak, sonu alamayacaktr. Frsattan yararlanan Hicaz Emiri Hseyin halifeliini ilan eder ama kimse kabul etmez. Baz toplantlar yaplr. Halifeliin ilevsizlii btn Mslman topluluklar ve devletlerce de anlalr, Halifelik

btnyle tarihe karr. * Yurtdna karlan ehzadelere, damatlara ve ocuklara da ilk giderleri karlayacak kadar para verilmitir. * Kararn dnyadaki yanklar iin: Prof.Dr. Seil Karal Akgn, Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik, s.226 vd.; Bill N. imir, D Basnda

Laik Cumhuriyetin Douu, s.235 vd.

Byk, yararl, niversite deerindeki medreseler dnemi geride kalm, mspet ilimler medreselerden uzaklatrlmt. Son zamanlarda medreseler slah edilmeye allmt. Bu, stanbul'daki bir-iki mecb -;e ile snrl kald. ou Anadolu'ya yaylm, says belirsiz, bir sisteme bal olmayan, genellikle tek hocal, salt dini eitim yapan medreseleri dzeltmek imkn yoktu. Yepyeni, aa ve Trkiye'nin gereklerine uygun bir eitim sistemi kurmak, halk eitmek, uyandrmak gerekiyordu. * 1909'da Anadolu'yu gezen gazeteci Ahmet erif Sivrihisar'da Osmanl okulllar ile aznlk okullar arasndaki byk fark anlatr ve der ki:

"slamlar ve Trkler cahillikte ne kadar srarl iseler, Hristiyan vatandalar

almakta, gelecek iin ocuklarn hazrlamakta o kadar inat? (75. Ylnda Cumhuriyet ve Eitim Sempozyumu, Trk Eitim
Dernei yayn, s.45, Ankara, 1998) $ Eitim Bakan Vasf Bey'in aklamas:

"14 senedir mekteplerimize gereken ders vastalar (aralar) verilmemitir? (kinci Dnem Tutanak
Dergisi, 10. c, s. 148)

nc Blm Notlar 669

$ Yabanc okullar denetime alnd. Kurallara uymayanlar kapatld. Bu okullarn din propagandas yapmasnn nne geilmitir (Dr. Mustafa Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, s.5561). 19a) M. Kemal Palaolu, Mdafaa-y Hukuk Saati, s.255. 19b) Osmanl Devleti'ni sanki Atatrk ve arkadalar ykm gibi imalar var. Atatrk ve arkadalar, 1918'e kadar bu devleti ayakta tutmak iin cepheden cepheye komulard. Osmanl Devleti iki yz yldr ryordu. Klm, bzlm, yok hale gelmiti. Mtareke dneminde hkm stanbul belediyesi snrlar iinde zor geiyordu. Milli Mcadele'ye kar

kt, Sevres Antlamas'n imzalad, millicilerin ldrlmesi hakknda fetva istedi, bunlar ngiliz ve Yunan uaklar ile Anadolu'ya attrd, millicilere kar isyanlar kartt vb... vb... Son Osmanl ynetimi lm yatanda bu hainlikleri yapt ve son nefesini verdi. 19c) Karabekir Paa, Uur Mumcu ve smet Bozda tarafndan yaymlanan anlarnda anayasa ile ilgili n grmeler hakknda gerek d bilgiler vermektedir (Uur Mumcu, Karabekir Anlatyor, s.86-88; smet Bozda, Paalarn Kavgas, s.145-148). Bu konuda geni bilgi ve dorular iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.634-639. * Karabekir'in an kitaplarn dikkatle ve ihtiyatla okumak gerek. Geriye dnerek gerei deitiriyor, sulandryor, dncesine uygun olaylar icat ediyor. Milli Mcadele'ye hizmeti gemi nemli bir askerin siyaset hrsyla gerei deitirmesi, gereklerle oynamas ne kadar zc bir olay. 20) Kabaca iki trl devlet biimi var: niter (tekil) devlet, karma (federal, konfederal) devlet. ABD federal bir devlettir. 50 kadar devletten oluuyor.

Her devlet Trkiye kadar byk. Almanya'da da federal sistem var. nk Almanya'nn krallklar, dukalklar, bamsz ehirlerden oluan tarihi bir yaps vard. Uzun sren tarihi bir srecin sonucu olarak svire de kantonlardan (eyalet) olumutur. Tarihi gereklilikler dnda federal sistemi kabul eden devlet yoktur.

Komisyonda ve TBMM'de federal devlet sistemini isteyen, savunan kimse olmamtr. Paralanmaktan zorlukla kurtulmutuk. Yeniden paralanmaya yol aacak bir sistemi kim isterdi? TBMM niter/milii devlet biimini seti. Bu, tek devlet, tek millet, tek egemenlik, birlikle kalknma ve birlikte adalama demektir. * Gneydounun kendi bana ayakta durmasn salayacak kaynakla* n da yoktu, deneyi de. leri yllardaki saylarla oranlayarak Cumhuriyet

kurulduu srada Krtler arasnda okur-yazarlk orannn binde bir bile olmadn syleyebiliriz. Yerel zerklik verilse bile

yrtecek
durumda deillerdi. 670 nc Blm Notlar
* Kurtulu birlik olmaktayd. Btn kara ve demiryollar, Atatrk baraj, elektrik, kprler, hastaneler, okullar, kitaplklar, niversiteler, havaalanlar, radyolar, tv.ler, halkevleri, kzlarmzn okumalar, meslek sahibi olmalar, apulculuk alkanlnn sona ermesi vb. geliimler, birlikteliin, Cumhuriyetin rnleridir. Bunun ne kadar byk bir nimet olduunu Gneydoulu yurttalarmz bilir. * Trkiye, hangi etnik kkenden olursa olsun milleti oluturan btn vatandalar tarafndan ynetilecektir. Trk kelimesi hem % 85 ounluu oluturan ve devleti kuran nclerin etnik addr, hem btn etnik gruplar temsil eden resmi st kimliin yani milletin addr. Uyrukluu, yurttal gsterir. Trk milleti, rka ve dine dayanmaz.

Osmanl st kimlik olarak Osmanl szcn kullanmt. Bu yaklam baarl olamad. Halk sadece memurlara Osmanl diyordu. Aznlklar bu kimlii hi kabul etmediler. * Batl tarih kitaplarnda Osmanllardan Trkler diye sz edilir. Anadolu 14. yzyldan beri Trkiye diye anlr. Ksacas, yeni, sonradan icat edilmi, yaktrlm bir szck ve ad deildir. * Anayasa taslanda, uyrukluu, vatandalk ban, vatandalarn toplamn yani milletin adn belirtmek iin her gereken yerde Trk/Trklk szckleri kullanlmtr. Sfat olarak deil, milletin ad olarak. * lgili madde yledir: "Madde 88: Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn Trk tlak olunur (denir)." Madde inan ve etnik farkllklar kabul ediyor. Trklk szc dini ve rk bir anlam tamyor. Corafi (Trkiye halk) ve siyasi (vatandalk ba) iki nemli anlam tayor. $ Grmeler srasnda st kimlik olarak Trk szcnn kullanlmasna itiraz eden olmamtr. (Meclis'te Trk de vard, Krt de, Zaza da,

erkez de, Tatar da vard. Alt kimliklere bir kstlama getirilmemitir ama bir millet olabilmek iin st kimlie vurgu yaplm, alt kimliin st kimliin yerini almamasna dikkat edilmitir. ok uzun yllar kimse kimsenin alt kimliini merak etmemi, sormamtr.) * Hamdullah Suphi Bey 'Rumlar, Ermenileri' iaret ederek, "Bunlara da m Trk diyeceiz?" diye sormutur. Baz milletvekilleri bu aznlklara 'Trkiyeli' denmesini istemilerdir: Komisyon yazman grmeler srasnda diyor ki: "Bunlara eer

Trklk sfat vermeyecek olursak ne diyeceiz? ('Trkiyeli' sesleri) stirham ederim Trkiyeli hibir manay mfit (anlatr) deildir? {kinci Dnem Tutanak Dergisi, c. 8/1, s.910) Grlyor ki Meclis'te birka kii Rumlara, Ermenilere, Yahudilere 'Trkiyeli' denmesini neriyor ama doal olarak dikkate alnmyor. Milletin genel, herkes iin geerli, tarihi, corafi dayana olan nc Blm Notlar 671

bir ad olur. Uyduruk, ayakst bulunmu, ii tarihle dolmam adlar

millet ve yurt ad olmaz. * Lozan Anlamasnda da yeni devletin uyruklar Trk olarak adlandrlmtr. * Fransa yurttalarna nasl Fransz, ngiltere yurttalarna nasl ngiliz, Almanya yurttalarna nasl Alman deniyorsa, Trkiye'deki yurttalara da Trk denmitir. nk burann ad 14. yzyldan beri Trkiye/ Trkiya'dr. st kimlik olarak Trk terimi Trk, Krd, erkezi, Zazay, Arabi, Tatar, Bonak, Pomak, Arnavutu, herkesi yani milleti kapsar. Milletin addr. Bir rk deil bir uyrukluu, bir yurdun (=Trkiye) yurttaln, devletle ilikiyi gsterir. Anayasann maddeleri bu anlayla hazrlanm, uzun yllar bu byle anlalmtr. Kimse bir sorun olarak grmemiti. * Ben de Trkiye lemesinde millet anlamnda Trk derken, genellikle Trkiye'de yaayan herkesi kastediyorum. * imdilerde bazlar iin Trk szc sorun. Tepki gsteriyorlar. Asl bu tepki rklk, blgecik, ayrlklk, mmetilik kokuyor. rklkla hi ilgisi olmayan Atatrk mliyetiliine faizm diyenler, bu rk tepkiyi

destekliyorlar. Bunlara bilim adam ya da aydn denilebir mi? * mmetilik imparatorluk siyasetidir. Milli bir devlette mmetilik olur mu? * Trkiye'de hep birlikte birtakm sorunlar sakin sakin ve bilerek konumaya, talar yerine oturtmaya, bilgi kirliliine ve yetersizliine son vermeye ihtiyacmz var. Kimden gelirse gelsin rk, blgeci, mezhepi, tarikat tavrlar birlii de dirlii de bozar. Bir daha onarlmas da ok zor olur. Cumhuriyetin temelini oluturan talar yerinden oynatmamaya ok zen gstermeliyiz. Bunlar hep dne tana, konuularak, uzlamayla, tarihin akna ve mantna uyularak, tarihten ders alnarak, hayata, genel kurallara, rneklere baklarak belirlenmi ilkelerdir. $ Anayasa grmeleri: ikinci Dnem Tutanak Dergisi, 7. c., s.213; 8/1. c, s.1005. 20a) Sekiz blge: Ermenistan, Krdistan, zmir ve Trakya (Yunanistan), Bogazlar yar-devleti, ingiliz, Fransz ve italyan kar blgeleri (l anlama ile) ve Trkiye.

20b) Anadolu'nun yalnz altna, stne sahip olunmakla kalnmam, tm tarihine de sahip klmtr. Btn bu abalarn arka plannda Anadolu'nun anavatan olarak son kum tanesine kadar korunmas kaygs, istei, iradesi vardr. 21) ki rnek: 7 yabanc demiryolu iletmesi, 23 yabanc banka vard. 22) Osmanl yarg sisteminde de ikilik vard. Dini mahkemelerin yannda dini olmayan mahkemeler de bulunuyordu. Ayrca kapitlasyon gerei bir de konsolosluklarn yarg birimleri vard. Yabanclarn sularna

672 nc Blm Notlar

bunlar bakyordu. Lozan'da yarg sistemimiz yznden sert tartmalar yaanmt. Kanunlarmz genel olarak adyd. * Adalet rgtn birletirmek byk bir devrimdir. Bu devrim bir gn iinde gerekletirilmi, hizmet aksamadan yrmtr. Bu byk baary Adalet Bakan M. Necati ve arkadalar ile o gnn Adalet mensuplarna borluyuz (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 10. c, s.143). * Yarglar, savclar, grevliler durumada gnlk giysileriyle yer alrlard.

Bu babozukluk da yasakland. Yarglar, savclar ve grevlilerin grev banda giyecekleri resmi giysiler belirlendi (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 8. c, s.293). 22a) Her sorun devrimle zlmemitir. niversite sorunu, kadnlarn seim haklar, zm zamana braklm konulardan ikisidir. 22b) Bill N. imir, Ankara... Ankara..., s.265-267. 23) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 7/1. c, s.540-542; seme hakkyla ilgili 10. madde de "18 yan ikmal eden her erkek" olarak deitirildi. Bylece kadnlarn seme hakk da ileriye brakld {kinci Dnem Tutanak Dergisi, 8/2. c, s.924). * Bu sorun kesin olarak 1934 ylnda zlecektir. 24) Latife Hanm bu demeci 1923 ylnn yaznda Ankara'ya gelen ve M. Kemal Paa ile kkte gren The Saturday Evening Post yazar saac F. Marcosson'a vermitir. Demecin devam yle: "Uzun vadede, kadnlar iin kadnlarca ynetilen okullarmz olmal. Bunun yava bir sre olmas kanlmaz" (M.K. Palaolu, Mdafaa-y Hukuk Saati, s.251; .F.

Marcosson'un yazsnn tam metni, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. 1, Say 1,1984, ev.: E. zbudun) * Trkiye byk bir uyann eiindeydi. Bu srete Latife Hanm'n da yle bir pay vardr. Gezilerde Gazi'nin yannda yer almas, gezilerde yemeklere katlmas, bal bana bir anlam ve deer tar. Ama adalama projesinin bir eit orta gibi gsterilmesi komik bir abartmadr. Bu anlamda ne evlenmeden nce bir etkinlii olmutur, ne ayrldktan sonra bir alma yapmtr. Bu yeni moda iddia genel olarak yabanc basnda kan birka yazya dayandrlyor. Trk basnnda bunlar dorulayan ciddi bir yaz yok. Salih Bozok'un, Kl Ali'nin, Cevat Abbas Grer'in, Ruen Eref naydn'n, Hasan Rza Soyak'n, ismail Hakk Teke'nin, Falih Rfk Atay'n, Y. Kadri Karaosmanolu'nun, 1. Habib Sevk'n, I. nn'nn, Celal Bayar'n, Afet nan'n, Sabiha Gken'in anlarnda da bu gr dorulayan hibir nota rastlamyoruz. * Bu gibi almalarda ama, gerei aramak ve yanstmaktr. nsan, o

dnemi anlatanlardan bu zeni, dikkati, drstl bekUyorjAr

bir beklenti midir bu?

nc Bolm Notlan 673 24a) Milli Sinema'nn Millet Bahesi'ndeki sinema olduunu sanyorum. Orada filmler gsterilmeye balanmt. Ankara'dakiler oluk ocuk film izlemeye geliyorlard. * Bu orkestra ok gemeden Cumhurbakanl Orkestras unvann alr. Ankara'da kalrlar. Bu bilgiyi mzik tarihisi Sayn Ersin Antep'e borluyum. 24b) Sreyya Aaolu, Bir mr Byle Geti, s.40-42. 25) Anayasa 24 Mays 1924'te yrrle girer. 26) Gizli Celse Zabtlar, 4. c.t, s.456-462; 150'liklerin listesi iin: T. zakman, 1881-1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, ek 19, s.250-253. 26a) T. Mmtaz Gztepe, Vahdettin Gurbet Cehenneminde, s.100, 101, 107, 112,138,140,166. 26b) Vahidettin'in para verdii Trkiye Cumhuriyeti dmanlar hakknda bilgi iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.74-76.

* Zafer zerine, eski Sultan Vahidettin'in kamasndan nce saltanatlar ve halifeciler stanbul'da resmi ad la-y Vatan, gizli ad Mdafaay Hukuk-u Hilafet-i Kbra olan bir rgt kurmulard, rgtn yneticileri Ali Kemal olayndan sonra topluca Bkre'e kamt. rgtn amac Trkiye'de olaylar, isyanlar karmak, suikastlar yapmak, sonunda Vahidettin'i tahtna geri getirtmekti. Bu amala Krt rgtlerinden de yararlanmaya altklar belirtiliyor. (Behet Cemal, eyh Sait syan, s.16 vd.; Prof.Dr. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.378 vd.; Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s.59) Ne hrs! 26c) Tantanadan uzak, biraz tutumlu yaasalard para uzun yllar yeterdi. * Yurtdna karlan hanedan yelerinin yoksulluk iinde yaadklar hakknda baz yazlar, aklamalar, sylentiler var. Birka sknt ekmi olabilir. Aile dayanma iinde olsa bu da yaanmazd. Ama hanedaa ikiye blnm durumdayd: Abdlmecit kolu, Abdlaziz kolu. Para sorunu belirince biri Avrupa'nn, Asya'nn, Afrika'nn zengin

yneticilerini, ileri ??e! n * erini geziyor, para topluyor, bu para aile yelerine datlyor^ timin adil yaplmad anlalyor. ehzade Ali Vasp Efendi'nin anlarn okumanz dilerim. (Yazar vatann igalden kurtulmas, bamsz olmas konusunda tek szck bile yazmyor. Belli ki hi sevinmiyor. Yabanc gibi.) # Genel olarak hanedan yelerinin nasl yaadklarn, ehzade Ali Vasp Efendi'nin anlar ile aniarndaki fotoraflar gstermektedir: Bir ehzadenin Hatrat, Yap Kredi Bankas Y., stanbul, 2004.
d

674 nc Blm Notlar

Kitaptaki birok resimden alt rnek:

Birziyafetteler, Cote d'Azure, 1930'iarn ba Ailenin bir kolu Msr'da Mukbile Sultan, Mlhriah Sultan, kriye Sultan ve ehzade Nazm Efendi at yarlarnda. Msr, 1930'larn ikinci yars Cemalifer Muhsin Hanm. Sabiha Sultan, Nesliah Sultan. Ali Vasf Efendi, Muhsin Paa'nn hanm Hanzade Sultan ve Rus mrebbiye Madam Burdokof Msr yolunda Osmanl Hanedan reisi Osman Fuat Efendi,

hanedandan bir grup ve Osman'n dnne katlan ngiliz aileler, Londra 1966 Fevziye Sultan'n dnn
nc Blm Notlan 675 27)

676 nc Blm Notlar

www.Biltek.Tubitak.gov.tr/bilgipaket/bilin tiinsanlari/turkbUinia 329-58.pdf (lk doktorlarmzdan Prof.Dr. Kmile evki Mutlu'nun anlar). 27a) Bu konuda deerli bir alma: Prof.Dr. M. Cokun Deirmenciolu, Trkiye'de lk Trk Felsefe Cemiyeti ve Sonraki Gelimeler, Odak Y., stanbul, 2004. 27b) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, 5.475-476. * Trk Oca tznde deiiklik yaparak amacm Cumhuriyetin ilkelerine uygun hale getirir. Ama maddeleri yle olur: "2. madde: Trk Oca'nn amac, ulusal bilincin kuvvetlenmesi, uygar ve salkl ilerleme ve ulusal ekonominin gelimesidir. 3. madde: Cumhuriyet, ulusuluk, ada uygarlk ve halklk lklerini izleyen Trk Oca, bu lkleri gerekletirmekte olan CHP ile devlet siyasasnda beraberdir. Trk Oca bu lkleri yaymak ve alamak iin bilim, kltr ve toplum alannda

mcadele eder, aba gsterir!' (Prof. . Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/2, s.83-84; sadeletiren sayn . Turan) Hamdullah Suphi Bey Genel Bakanlkta kalr. 27c) Uur Mumcu, Krt-tslam Ayaklanmas, s.65. Mektuplar eski Gen (Bingl) milletvekili Hamdi Bey e Hormek airetinden gelmiti. Hormek aireti Varto'da yaayan Alevi bir airetti. Hibir isyan hareketine katlmamt. Bu airetin nde gelenleri Erzurum'da 1923'te Krt stiklal (azadi) Cemiyeti'nin kurulduunu renmilerdi. Dipnot 42'de tamamlayc bilgi var. 27d) Mli Mcadele srasnda nce Gneydouda kk ayaklanma olmu, daha sonra Batda Yunan ordusu harekete gemek iin hazrlk yaparken Kogiri isyan patlak vermiti. Bu isyan ancak ayda bastrlabilmiti. Bu densizlie herkes kzm ama kimse Krtlere kin tutmamt. 'Ne yapalm, Konya'da Trkler de isyan etmilerdi' diye dndler. Krt halknn Trklerden ayrlmay, Trkiye'yi blmeyi isteyecei neredeyse hi kimsenin aklndan gemiyordu. Yzlerce yldr birlikteydiler. Birbirleri-

. /. ne karm, alam olmulard. Sevres Antlamas Douda Ermenistan'la birlikte kk bir Krt devletinin kurulmasn ngrmt. Bu tasar baz ayrlk Krt aydnlarn heveslendir misti. Ayrlk isteyenler bunlard. Bu kimseler, abalan Trkiye zararna olaca iin Ermenilerden ve Yunanllardan da destek greceklerdir. 27e) ngilizler Gneydouda! ayaklanma hazrl olduunu biliyorlard. stanbul'daki yetkili 23 Temmuz 1924'te Londra'ya bu haberi iletmiti bile (Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s.66). 27f) Atatrk bu rportajda Ankarallar hakknda diyor ki: "En ac ve felaketli gnlerde millet her taraftan muhtelif vastalarla zehirlenirken, Ankarallar memleket ve milletin hakiki kurtuluuna ynelik teebbs hakkndaki iman ve itimatlarn bir an dahi sarsmamlardr? (Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c, s.258) * Zekeriya Sertel stanbul'a gelir gelmez tutulan, ilgin bir dergi karmaya balamtr. Cumhuriyet ile birlikte bu isi yrtr, bir sre sonra Cumhuriyetten ayrlr.

21%) 1923 yl seimi iin: hsan Gne, 1923 Seimleri, 70. Ylnda Ulusal ve Uluslararas Boyutlaryla Atatrk'n Byk Nutuk'u ve Dnemi Sempozyumu, s.l 13-131. * 2. Grup seim iin rgtlenmemi, hazrlanmam, sadece 2. Gruba mensup birka ye, birka ttihat ile baz bamszlar almtr. 2. Grup birrnek yelerden kurulu bir grup deildi. Esasn gelenekiler oluturuyordu. '1923 seimlerinde 2. Grup seime sokulmad, gdml bir seim yapld' gibi baz iddialar var ki gerei yanstmamaktadr (a.g.e., s. 131). * Atatrk, aralarnda dnce, tavr ve tutum farkllklar olan K. Karabekir, R. Orbay, A.F. Cebesoy, Refet Bele'yi de Halk Partisi'nden aday gstermi, hepsi Meclis'e Halk Partisi yesi olarak girmilerdir. 27h) Ziya Hurit'in zmir'de tutuklandktan sonra Gazi ile konumasnn tutanandan, Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s. 14. 27i) Osman Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s.415 (Hafz Mehmet Bey'in zmir suikast sorgulamasndaki ifadesinden).

28) Atatrk Abdrrahim'i yatl okula verir, daha sonra Almanya'ya yollar. Abdrrahim elektrik mhendisi olur. Ankara belediyesinde alr. Emekli olur. ki ocuu var: Nuray Tuncak ulha, Kutay Tuncak. Atatrk'ten ve Abdrrahim Bey'den yadigr eyalar Ankara Bakent niversitesi Tuncak Mzesi'nde. * Sayn pek allar'n Latife Hanm kitabnn 137. sayfasnda ankaya Kk hakknda yle cmleler var: "Dileyen diledii saatte kapy alp ieri giriyordu. M. Kemal'in yakn arkadalar teklifsiz davranyorlard. Yatak odalar evin herhangi bir odas gibiydi. M. Kemal her dakika ulalabilen bir milli liderdi" 245. sayfadaki cmleler de yle: "Kke gelen giden oktu ve bu geli gidiler yaverler tarafndan geliigzel dzenleniyordu. M. Kemal bu dzensizlikten yorgun dmt. Kimi arkadalar sabahn erken saatinde onu grmek gibi bir alkanlk sahibiydi. Latife kke gidi gelileri, kabul trenlerini bir dzene balamaya karar verdi" Bu yanllarn ilk'blm sayn S. Eri lger'in Latife Gazi Mustafa

Kemal adl eserinde de yer alyor (s.86, son paragraf). ki yazar da yanlyorlar. M. Kemal'in evi hibir zaman, izinsiz, davetsiz girilebilen bekr evi, ak ev, yol geen han, bohem evi olmamtr. Meclis Bakan demek o dnemde devlet bakan demekti. Ayrca Atatrk mesafeli, ciddi, laubalilie, kuralszla, geliigzellie hi izin vermeyen biriydi. Onun evine kim izinsiz, davetsiz, dedii saatte gelebilir, sofraya oturabilir, odasna girebilirdi? Bunu dnmek o dnemi, havanc

Blm Notlan 677

yi, insanlar ve Atatrk' hi bilmiyor olmak demektir. Cumhurbakan olduktan sonra kk daha da kurall bir nitelik kazanmtr. Hibir dnemde Atatrk'n arkadalar, yani Nuri Conker, Kl Ali, Fuat Bulca, Cevat Abbas, kke, arlmadan, kendiliklerinden, iki yazarn aktard gibi diledikleri saatte gelmemilerdir, gelemezlerdi, gelmezlerdi. Atatrk'n arkadalar, Atatrk'e en saygl davranan insanlard. O dnemde laubali arkadalk ancak ayak takm arasnda olabilirdi. Salih Bozok Meclis Bakannn yaveri idi. Bu nedenle

Atatrk'n daha sk yaknnda, yannda bulunuyordu. Ama Atatrk izin vermedike kendiliinden yemee kalmas mmkn deildi. Kald ki Atatrk Cumhurbakan seildikten sonra bu grev sona ermi, Salih Bozok ancak davet edildike gelen, gezilere katlan bir arkada olarak kalmtr. * Mutat zevat denilen arkada grubunda, yukarda adlar verilenlerden baka u iki kii daha vardr: Recep Zht Soyak, Hasan Cavit Bell. Gazi hibirini Bakan, parti yneticisi, eli vb. yapmamtr. * Kabul trenleri Dileri Bakanlnca dzenlenir. Latife Hanm'n mtevaz grgsn ok aan incelikli bir konudur bu. Bilgi erozyonu da, toprak erozyonu kadar can skyor. 28a) Atatrk byk ounluu orak, bataklk, stma yuvas araziyi, sahiplerinden pein parayla para para satn alr. iftliin kurulu almalarna 1925 Maysnda balanacaktr. iftliin bykl hakknda saylar farkldr. 33.000-39.210 dnm arasnda deimektedir. Bu konuda kesin

bilgiler iin: Prof.Dr. zzet ztoprak, Atatrk Orman iftliinin Tarihi, s.11-17. * Satn alnan ilk ve en yakn arazinin ad Orman iftlii'dir. Ama bir tek aa bile kalmamtr. iftliin tmne de Orman iftlii denir. % 102.000 dnme, iftlie ait olmayan otlaklar dahildir. 29) Cemil Snmez, Atatrk'te ocuk Sevgisi, s.146-147. 30) . Belli, Fikriye, s.98. 30a) Bu sahnenin tan: F. Rfk Atay, ankaya, s.559-560. 31) Fikriye Memleket (Numune) Hastanesinde bir hafta kadar yaam, . Atatrk'n emriyle kendisine her trl zen gsterilmi, zatrree olduktan sonra iki gn iinde lmtr. ntihar tarihini Hkimiyet-i Milliye gazetesi 30 Mays 1924 olarak vermi: U. Kocatrk, Kaynakal Atatrk Gnl, s.246. * Kaynaklar: emsi Belli, Fikriye, s.100103 (emsi Belli'nin kitab iinde Fikriye'ye bakan Memleket Hastanesi doktoru operatr mer Vasfi Aybar ile Sabiha Gken'in aklamalar da bulunuyor: s.102103,104-108); Leman Karaosmanolu'nun Yakup Kadri Bey'den renerek

Emin laan'a aktard bilgiler, Hrriyet, 10.11.1985; Sayn Altemur Kl amcas Muzaffer Kl'tan bu olay hakknda duydukla-

678 nc Blm Notlar

rn bana 14 Ekim 2008 tarihinde uzunca bir mail ile bildirmiti. Muzaffer Kl'n anlar da yukardaki iki kayna doruluyor. * Bu konuda baz ciddi yazarlarn kitaplarnda farkl bilgiler yer alyor. Kantlanm olmadklar iin dikkate alamadm. Bir de masallar var. Bu masallar tarihi magazinletiren yazarlar kullanyor. Tarihe dedikodu eklemeden rahat edemiyoruz. Okullarmzdaki tarih eitimimiz, bakanln mfredat program ve yntemi yznden olaanst yetersiz, olumsuz. ocuklarmz tarihten nefret ediyor! Bunu dzeltmek gerektiini dnen yetkili yok mu? * M. Kemal Paa-Latife Hanm hikyesinin birka krlma noktas vardr. Fikriye'nin lmnn bunlarn en nemlisi olduunu dnyorum. Anlarda belirtildiine gre sofrada bir ey sinirine dokunursa, Latife Hanm yukar kyor, misafirlerin dalmasn salamak ya da Paa'y

kzdrmak ya da fkesini boaltmak iin tavan tekmeliyor. Bu tekmeleme, tepinme, zplama sahnelerini Latife Hanma da, bir Cumhurbakan eine de yaktramyorum. nanmak istemiyorum. Akl banda bir insana hi uymayan garip bir tavr bu. Ama yazk ki balca anlarda bu artc bilgiler yer alyor. Yurt gezilerinde de bir sorun olursa, bulunduu yeri, evredekileri, einin mevkiini filan hi dnmeden yine baryor, aryor vb. Azarlannca af diliyor, bir zaman sonra yine ayn eyleri yapyor. Evlenmeden nceki ve ayrldktan sonraki Latife Hanm'dan ne kadar farkl bir tuhaf kiilik! $ Fethi Okyar'n gelini Sayn Aydan Eralp, kaynvalidesi Galibe Okyar'n, bu topuk vurma olaylarnn doru olmadn sylediini aktarm {Latife Hanm, s.330). Anlar ve tanklar ne yapacaz? (Mesela . Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. c., s.487-488)

* Alman Elisi Herr Rudolf Nadolni 16 Haziran 1925'te Cumhurbakanna gven mektubunu sundu. M. Kemal Paa ile grrken ei Latife

Hanmla da grmek istediini sylemi, uygun grlm. Sonras artc. Latife Hanm bu grme iin tren birlii ile bandonun hazrlanmasn istemi. Cumhurbakanlar elerinin elileri byle trenle kabul edemeyecekleri kendisine anlatlnca, imparatorielere bile verilmemi olan bir hakk kullanma hevesinden vazgemi (Hsrev Gerede'nin Anlar, s.248; Nadolni'nin raporu: Cemil Koak, "Arivler Ald", Toplumsal Tarih Dergisi, Mart 2005). Bu durum, mevkiini sindiremediini gsteren bir rnek. Srp gitmese ya, deneyi, yarm kalm retimi dikkate almak ho grlrd. Ama hep sryor. Resmi bir ziyaret iin Konya'da bulunduklar srada, otomobilde mareal niformal Gazi'nin sanda otu ra madii iin olay karyor Resmi

protokolle nezaket kurallarn birbirine kartryor. $ Latife Hanm'n Atatrk'n salna dikkat ettii, iyi niyetle iki imesini engellemek istedii ama bunu incelikle yapmay baaramad anlalyor. Herkesin iinde sert bir sesle 'yeter!' diye tepki gsteriyor, nc Blm Notlar 679

kadehi kapp masadan kaldryor. Bu incelmemi tavrlar M. Kemal Paa'nn evlenmesine sevinenleri zmekle kalmyor, bu evliliin gelecei hakknda umutsuzlua da dryordu. Daha yeni gen kz olmu baldz ieri girince ayaa kalkacak kadar nazik adam kabalkla korumaya almak ok ac bir kartlk. 33) . nn, Hatralar, 2. c, s.221; smet Paa Enver Paa'nn Arap kkenli alfabeyi slah etmek iin yapt deneyin baarszln unutamyordu. Enver Paa Arap kkenli alfabeyi kendince slaha alm, harflerin birbirinden ayr yazlmasn, her sessiz harften sonra, Trkenin gereine uyarak, bir sesli harf konulmasn kararlatrarak okumay ve yazmay

daha da zorlatrmtr. 33a) Ziya akir, Nuri Demira Kimdir, s.50; Nuri Demira -soyad demiryolu tutkusunu simgeler- birok demiryolu yapt. lerde daha byk bir ie girierek uak yapmna da ynelecektir. 33b) stanbul yaknnda retimi Trkiye iin ok yetersiz iki imento fabrikas vard. * Ankara'da inaat says arttka ustaya, yetimi iiye ihtiya da artar. Bu kadar usta ve ii yoktur. Bu ileri, Rumlar ve Ermeniler yapyorlard. Trkler bu mesleklere ilgi gstermemiti. Mteahhitler yurtdndan usta ve ii getirtirler. En ok Macaristan'dan. Bunlar apkal, kasketli insanlard. Ankarallarn gzleri apkaya, kaskete abuk alacakt. * Ankara'nn imar iin belediye Ankara yaknnda bir imento fabrikas ile tula ve kire ocaklar kurar. Elektrik santral yapmma giriir. 34) Rauf Orbay hkmeti ABD kaynakl Chester projesini kabul etmiti. Chester projesi, irkete kapitlasyon nitelikli baz imtiyazlar veren bir projeydi. Szlemeler 9 Nisan 1923'te Birinci TBMM'ce de onayland. ok yoksulduk,

ok aresizdik. Demiryoluna, imara iddetle muhtatk. Ylana sarlacak haldeydik. Yine de bu projenin kabul edilmesi doru olmamtr. yi ki irket ie balayamad ve proje 17 Aralk 1923'te iptal edildi. * Bu konuda okunmas gerekli iki kitap: Hikmet Ulubay, mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitih, E. Mead Earle, Badat Demir ve Petrol Yolu Sava. 35) Celal Bayar Bursa'da bir Alman bankasnn ubesinde almtr. Bankaclk bilgisinin kayna budur. Bu kadarck bir bilgi bile bir banka kurmak iin yeterli saylyor. nk baka kimse yok. Bilgisini Bankas Genel Mdr olarak geniletecektir.

* Kurulu almalarn yrten Celal Bayar 7 Temmuz 1924'te Bakanlktan istifa ederAtatrk'n verdii 250.000 TL, kurulu sermayesi yaplacaktr. Banka, ilk Cumhuriyet bankas olarak 26 Austos 1924 gn alr ve hzla geliir. Kurulu ortaklar 47 kiidir. Atatrk al

gn dare Meclisi yelerine zetle

yje et/Sermayenin azlna bakarak cesaretiniz krlmasn. Byle messeseler iin en kuvvetli ser680 nc Blm Notlar

maye zek, dikkat ve iffettir (drstlktr), teknik ve metodik almasn bilmektir!* (Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c, s.279) * lk Ynetim Kurulu yeleri: Salih Bozok, Fuat Bulca, Dr. Fikret Onuralp, Mahmut Soydan, Kl Ali, hsan Er yavuz, Rahmi Kken, Rasim Basara, akir Knac. * Atatrk'n Cumhuriyetin bakenti Ankara'da kurduu bankann merkezini stanbul'a tayan Bankas yneticilerini iddetle ayplyorum. Bu kararn Atatrk'n ansna saygszlk olduu hibirinin mi aklna gelmedi? $ 1925-1935 yllar arasnda 35 banka kurulmutur. 35a) Bill N. imir, Ankara... Ankara..., s.276. 35b) Bilgi: kinci Dnem Zabt Cerideleri, 9. c, s.7 vd.; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Ankara, 1972.

& Nasturi isyan ve ngiliz uaklarnn olaya karmas, Musul konusunda ngiltere'nin Trkiye'ye verdii ilk gzda olarak deerlendirilmektedir. * ngiliz uaklar ilk olarak 14 Eyllde bombayla, makineli tfekle Trk askerlerine saldrr. Nasturi harekt, 2 Ekimde sona erer. Kurtulan Nasturiler gneye kaarlar. * ngilizlerle sava olasl belirince gerekli nlemler alnr. zinler kaldrlr. 7. Kolordu sava dzeni alr (Komutan Cafer Tayyar Paa). Anlamazln Milletler Cemiyeti'nce ele alnmas zerine sava olasl azalr ama gemez. Gerginlik srer. 3. Ordu Komutan Cevat obanl ile Cafer Tayyar Paalar ite bu kritik srete Meclis'e gelmeyi tercih edip grevlerinden ayrlmlardr. * Nasturiler kendilerini Asuri diye adlandryor. 36) Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c, s.277-278. * Cumhuriyetin eitim sistemini 'birrnek insan yetitiriliyor' diye eletirenler var. Birrnek insan byle mi yetitirilir? Bu anlayla birrnek insan yetitirilebilir mi? Bu eletiriler, eitim birliini bozmay mazur

gstermek iin ileri srlm dayanaksz iddialardr. Cumhuriyet eitiminin amac iyi insan, iyi vatanda yetitirmek diye zetlenebilir. Amacndan ok sapm olan eitim sistemimizi yeniden ele almak zorundayz. Eitim lkenin gelecei ile ok yakndan ilgili bir konudur. 36a) J. Dewey bir hafta stanbul'da kalm, bir ara Bursa'ya gitmi, Eyllde stanbul'dan ayrlarak lkesine dnmtr. Bakanla verdii rapor eitim tarihimiz bakmndan ok nemlidir, lohn Dewey'den sonra Alman Khne vb. gibi uzmanlar da arlarak modern eitimin ilkeleri renilmeye allm, bilimin sesine kulak verilmitir. 36b) Zafer, gzel bir kaide zerinde mermerden bir sancak ile onu tutan gl bir el ile temsil edilmitir. Mimar Kadir Bey ve ta Hikmet Usta'nn eseridir. Yerine daha byk ve modern bir ant yapld. Bu ant kenarda
I r
i r w Rftlm Notlar

i>81

37) Atatrk'n Btn Eserleri, 16. c, s.282-289 (Ayrntlar iin Hkimiyet-i Milliye muhabiri Ziya Gevher'in haberinden yararlanld).

37a) 1948 Austosunda on arkada, Sakarya Sava'nn gazi tepelerinden biri olan Kartal Tepe eteindeki bir siper kalntsndan aldmz iki avu topra, yayan yryerek Zafer Tepe'deki 30 Austos trenine katlp bu antn toprana katmtk. Yol izgimiz yleydi: Polatl, Mlk Ky, Sivrihisar, ifteler, Seyitgazi, Alayunt, Ktahya, Altnta, Dumlupnar. Yol arkadalarmn adlarn da vermek istiyorum: Hilmi Biken, Turul Aurolu. Celal Hafifbilek, Turgut zakman, Erturul Bykhan, smat Antel, Erturul Bykhan, Galip Oymak, Ruhi Korkusuz ve Fuat nl. Yol boyunca Milli Mcadele hakknda birok an derlemitim. Bu yry Nezih Bayman adl arkadamz dzenlemiti. (Prof.Dr. Afet nan 1948 treniyle ilgili bir yazsnda bizden de sz ediyor, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s. 134). Terakkiperver Cumhuriyet Partisi millletvekillerinden Halit Akmans bte grmeleri srasnda masrafl diye bu okulun kapatlmasn nermitir (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 15. c, s.178-179). / eyh Sait'in mahkemedeki aklamas, Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas,
a/c

s.155. 38) Acaba bu caddenin imdiki ad nedir? 39) Ayrntlar iin M. nder'in Atatrk'n Yurt Gezilerinden yararlanld (s.341-342, 295-297). * Ayrlrken iki Hoca dileke vererek Gazi'den medreselerin almasn ister. Gazi 'medreselerin almayacan, halkn okul istediini, ocuklarmz iyi yetitirmemiz gerektiini' syler. Bu yant halk tarafndan alklanr (Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.25), Olay gazeteler araclyla memlekete yaylr. Hocalarn dilei ciddi tepkiye yol aar. Yalnz

Jnc Blm Notlar

aydnlar deil, halkn ou da medreselerin son durumunu biliyordu: Banaz insanlar yetitiriyorlard. Uygarln, uygarca yaamann, ilerlemenin dman, din de deildir, dindarlk da deildir, taassup (banazlk, yobazlk, hogr yokluu) ve cahilliktir. Cumhuriyet ynetimi dine deil, taassuba ve cahillie kardr. Farkl iddialar geree aykrdr. Siyasi amal uydurmalardr. 39a) Sanatlar Gc (asl: Sanatkran Gc) Ankara Gc takmnn atasdr. malat- harbiyeciler kurmutur.

40) Hattn ilk blmnn mteahhidi Galip Nemlizade'dir. lk kez Trk giriimcileri demiryolu yapmn stleniyorlar. Konumasnda Gazi bu giriimi, cesareti ver (Tarih IV., s.322-323). 41) Konumasndan bir blm daha: "Yeryznde yz milyonu akn slam vardr. Bunlar ana baba, hoca terbiyesiyle terbiye ve ahlak almaktadr. Fakat maalesef hadisenin hakikati udur ki btn bu milyonlarca insan kitleleri unun veya bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr. Aldklar manevi terbiye ve ahlak onlara bu esaret zincirlerini krabilecek insani meziyeti verememitir, veremiyor. nk terbiye hedefleri milli deildir:' (Milletleraras olaylar bu grn ne kadar doru olduunu gsteriyor.) * Bu blmn dayanaklar: M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri; Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.36-48. 41a) Atatrk Devri Fikir Hayat, 1. c ,

s.359-364.

41b) Tokat'taki akam yemeinde Latife Hanm yine bir eye bozulur, sofray terk eder, misafir olduklar evde yukar kar, herkes sofrada otururken, yine tavan tekmelemeye balar. Gc bitene kadar tekmeler. (Kaynak:

Olay ev sahibi Tokat milletvekili Mustafa Bey'den dinleyen ve yanstan . Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. c, s.487488) 41c) imdi bu yollan trenle ya da asfalt yollara n motorlu tatlarla geerek aanlar o dnemde, tal, ukurlu, toprak yollarda, sarsla sarsla yolculuk yapmann ne kadar yorucu, etin olduunu hakl olarak hayal edemezler. Yolsuzluk, iktisad da, milli btnl de ok olumsuz etkiliyordu. Millet, birbirinden uzak, para para, genel olarak birbirinden ve dnyadan habersiz yaamaktayd. Btn Anadolu kopmu tespih taneleri gibi birbirinden ayr illere ve on binlerce kye dalmt. 42) eyh Sait'in bacana Binba Kasm, Erzurum'da Gazi'yi grerek Douda bir isyan iin hazrlk yapldn haber verdiini ileri sryor (Uur i Mumcu, Krt-lslam Ayaklanmas, s. 110). # Douda bir isyan hazrl yapld dorudur.? 1923 yl Maysnda Erzurum'da gizli bir rgt (Krt stiklal Cemiyeti) kurulmutur. lk Bakan Mulu Mutki airetinin reisi Hac Musa, sonraki Bakan Vartolu Cibran airetinden Albay Halit Bey, son Bakan eyh Sait'tir

(Uur Mumcu, s.57; Dr. Nuri Dersimi kurulu tarihi olarak 1922'yi

veriyor, Krdistan Tarihinde Dersim, $.181). nc Blm Notlar 683

* eyh Sait'in kardei eyh Abdrrahim de on arkadayla birlikte Mstakil slam Hkmeti kurmaya karar vermiti (U. Mumcu, Krtislam Ayaklanmas, s.57). * Krt stiklal Cemiyeti'nin ilk kongresi 1924'te Erzurum'da yaplr. eyh Sait de bu cemiyete ye olur. Kongrede iki karar alnr: 1. En ge Mays 1925 tarihine kadar bir ayaklanma balatlacak, 2. Gerekli d destek ngiliz, Fransz ve Ruslardan salanacak (Ruslar istei geri evirir). Yabanclardan yardm almaya itiraz olunca, eyh Sait 'bunun mubah olduunu' syler (Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s.56, dipnot 112). * Suriye'de de buna paralel almalar var. * eyh Sait 4 Ocak 1924 tarihinde fetva vererek, 'airetleri, dinsiz hkmete ve M. Kemal Paa'ya kar' cihata arr (M. erif Frat, Dou

lleri ve Varto Tarihi, s. 180).

* Krt stiklal Cemiyeti'nin yelerinin listesi iin bkz: Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s. 186 (yelerin arasnda eski Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey de yer alyor). * Eski Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Bey 1923 seiminde aday gsterilmemiti. Ayrlklarn, buna krlan Yusuf Ziya Bey'i davalarna kazandklarn dnyorum. * Nasturilerle arpan birlikte Krt asll 4 subay vardr. Biri Yusuf Ziya Bey'in kardeidir. Yusuf Ziya Bey'den gelen bir telgraf yanl anlarlar, isyan baladn sanarak birliklerini brakp ve bir ksm askeri de yanlarna alarak Irak'a geerler (kinci

Dnem Tutanak Dergisi,

15. c , s.38; Dr. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.182). syan balamaynca gizlice geri dnerler. yakalanr (Yzba hsan Nuri yakalanmaz. Ar isyannda komutanlk yapacak, hsan Nuri Paa diye nlenecektir). # Yusuf Ziya Bey Ekim 1924'te, Cibranl Albay Halit Bey ve birka kiiyle daha Bitlis Harp Divannca tutuklanr. Ayrlklar isyan hazrlnn anlaldn sanarak paniklerler.

* Gaziyi ziyarete Mu ve Bitlis'ten de kurullar gelmiti. Atatrk Babakana yollad yazda bu konuda diyor ki: "Mu ve Bitlis'ten gelen 22 kiilik

iki heyeti kabul ettim. Kendileriyle grtm. Her iki heyet de beni davetle beraber, Cumhuriyet hkmetinden memnuniyet ifade eden ve Cumhuriyete kuvvetli balarn gsteren beyanatta bulundular. Bitlis heyeti Yusuf Ziya'nn hareketini knad"
% Uur Mumcu, Yusuf Ziya Bey, Albay Halit Bey ve tekilerinin Bitlis Harp Divannca tutuklanmalarn, Kasm Bey'in ihbar zerine Gazi'nin ilgilileri uyarmasnn sonucu olduunu yazyor, Krt-slam Ayaklanmas, s.111.

nc Blm Notlar

# Bitlis Harp Divan eyh Sait'i tank olarak Bitlis'e arr. eyh Sait tutuklanaca korkusuyla mazeretler ileri srerek tankla gelmez, ifadesinin istinabe yoluyla alnmasn diler. Hns Kaymakam da kendisinin 'her trl hrstan uzak mbarek bir adam olduunu' bildirir. syan

kana kadar eyh Sait Efendi'nin bu kukusu ve korkusu srecektir. # eyh Sait isyan iin en ok u kaynaklardan yararlandm: Behet Cemal, eyh Sait isyan; Genelkurmay, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Bill N. imir, Krtlk I ve II; Uur Mumcu, Kiirt-slam Ayaklanmas; Uur Mumcu, Krt Dosyas; Prof.Dr. Metin Heper, Devlet ve Krtler; Sreyya rgeevren, eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi; M. Toker, eyh Sait ve syan; Prof.Dr. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri; . Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s. 106 vd. eyh Sait ya da Gen isyan diye anlan isyan ana izgileriyle anlatmaya alacam. Elaz'da bulunan bir arzal uan paralar manda arabalaryla yola karlm, uak ancak iki ayda Ankara'da olabilmiti. # Ankara-Eskiehir demiryolunun nn Savalarnn kazanlmasnda, Ankara-Polatl demiryolunun Sakarya Sava'nn kazanlmasnda ok nemli paylar var. kmal demiryollar ile salanmtr.

# Cumhuriyetin kurucular iin demiryollar milli savunma, yurdu birletirme ve iktisadi kalknma sorunuydu. M. nder in Atatrk'n Yurt Gezileri eseri ile Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.52-75. Kl Ali'nin Anlar, s.536. Rus igali dneminden kalma demiryolu vard. Erzurum-Kars arasnda dar hat, Kars'tan sonra geni hat. Ruslar ksa sren igal dneminde hem demiryolu demi, hem dzgn, kullanl karayollar yapmlard. Byk binalar da Ruslardan kalmayd. Rus arl Osmanl Devleti'nden ok ileriydi. Osmanl denilebilir ki Rus ordularna deil, gerilie, teknoloji yokluuna, yolsuzlua, yoksullua yenilmekteydik Mehmet nder, Atatrk'n Yurt Gezileri; Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.63 vd. ve Latife Hanm hakknda eserler. Mehmet Emin Eriirgil, slamc Bir airin Roman, s.379, 382-385. $ Hadis evirisini Kmil Miras tamamlar. $ M. Akif'in apka devrimi yznden Trkiye'den ayrld gibi iddialar var. Bunlar M. Akif gibi engin grl bir Mslman kltr.

Safahat' okuyan biri, bu tr uyduruk iddialarn geersiz olduunu bilir.

stelik M. Akif Msr'a gittii zaman apka devrimi daha yaplmamt bile. M. Akif Atatrk hakkndaki

grn, stanbul'a kesin olarak dnd zaman (1936) aklamtr. Ben de o zaman aklayacam* Mehmet Akif Bey ilk iki yl yazlar istanbul'a gelir. Sonralar gelmez. 1936 ylnda hasta olarak stanbul'a dnecektir (a.g.e., $.388). nc Blm Notlar 685 * M. Emin Eriirgil diyor ki: "Hocalar 'Kuran tercme edilemez* diye bir laf tutturmulard. Farknda deillerdi ki bu szle slaml btn insanla amil din halinden karyor da Yahudilik gibi, kavmi (bir millete zg) bir din haline sokuyorlard!' (a.g.e., s.384-385) 48) Milletler Cemiyetinde de Trkiye'yi Fethi Okyar temsil eder. Franszca ve ngilizce bilmektedir. # 29 Ekim 1924'te Brksel'de toplanan Milletler Cemiyeti Musul'u Hakkari'den ayran eski il snrn geici snr olarak kabul eder. Bu snr Brksel Hatt diye tannr. Savunulmas son derece zor bir snrdr.

Musul'un durumunu incelemek zere kiilik bir kurul kurulur: Macar Kont Teleki, Belikal A. Poulis, sveli A. Wirsen. l komisyon yeleri 9 Ocak 1925'te Konya'da Gazi ile konuurlar. 27 Ocak 1925'te Musul'a gelirler. Halkn Trkiye'ye mi yoksa Irak'a m katlmak istediini saptayacaklardr (Bill N. imir, Trk Irak likilerinde Trkmenler, s.58-59, Krtlk II, s.121). eyh Sait isyan bu srada kar. Bu olay ngilizleri ok memnun eder. Bylece, lkesindeki Krtleri ynetemeyen Trkiye'nin Musul'u ynetemeyeceini syleyebileceklerdi. Bu nedenledir ki eyh Sait isyannda ngiliz kkrtmas aranyor (Bu konudaki bilgiler iin Bill N. imir, Krtlk II, s.122 vd. ile Bill N. imir, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu). Sonunda Musul Irak'a verilecektir. 48a) Sadri Etem (Ertem), Trk nklabnn Karakterleri, s.81. 48b) Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Kaynak Yaymlan, istanbul, 2009,2. basm (bu konuda yaplm k bilimsel almadr).

49) Cenaze treninde Meclis'i kinci Reis Vekili Ali Sruri Bey temsil etmitir. Okullarn tatil edilmesi hakknda: Toplumsal Tarih, Ekim 1998, s.15 * (M. Emin Elmac'nn aratrmas). * Ziya Gkalp'i Trk milliyetiliinin babas diye tanmlayanlar var. unu belirtmeliyim, Gkalp'in milliyetilii hars (kltr) milliyetiliidir. Irk deildir. Irklk aleyhindeki ilk yaz onun imzasn tar. Atatrk milliyetiliinin dayanaklarndan biridir. # Diyarbakr niversitesi'ne Ziya Gkalp ad verilemez miydi? 49a) Metin And, Atatrk ve Tiyatro, s.5355. 49b) M. Emin Elmac, "Osmanl Bakentinde Cumhuriyetin lk Yldnm", Toplumsal Tarih Dergisi, Ekim 1998.

49c) Sadi Irmak, Suat Hayri rgpl, Mahmut Cuda, Refik Epikmen, Cevat Dereli, eref Akdik, Ulvi Cemal Erkin, Ekrem Zeki n, Cemil Sena Ongun, Necip Fazl Ksakrek, Burhan Toprak, Vldan Air Savar vb... Bu

ilk gruptan iki Babakan, nl sanatlar, bilim adam ve yneticiler kacaktr (Liste: Kansu Sarman, Trk Prometheler, s/25). 50) zzettin allar, Ali Hikmet Ayerdem, kr Naili Gkberk, Fahrettin Altay. 686 nc Blm Notlar

51) Orgeneral Cevat obanl 25 Aralkta milletvekilliinden istifa ederek yeniden orduya dnecek, lnceye kadar siyaset dnda kalacaktr. 52) Nutuk, 2. c, s.303 vd. (Bu asker arkadalarna gvenini bu kadar kaybetmiti). $ Atatrk Nutuk'td. Karabekir ve Ali Fuat Paalar hakknda diyor ki: "..[ngiltere'ye kar] harp ihtimalini gze aldk. te bahsettiimiz zatlar bu mkl anda, bir ecnebi devletin bize hcum edebilecei zamanda, kendilerinin de bize taarruz ve hcum ederek hedeflerine suhuletle vasl olabileceklerini tahayyl ettiler. Muharebeye hazr ve amade bulundurmaya mecbur olduklar ordularn basz brakp,

vaktiyle haz etmediklerini ifade ettikleri politika sahasna itap ettiler (kotular)" (s .306) * Karabekir, Ali Fuat ve Cafer Tayyar Paalar uzun sre izlenip hareketleri ankaya'ya rapor edilecektir (H. Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, s.41). 53) I. inn, Hatralar, 2. c, s. 191. * Bu vesile ile ordunun tutumu anlalm oldu. Ordu, adalamay amalayan Cumhuriyetin ordusuydu, Gazi M. Kemal Paa'y ebedi Bakomutan olarak kabul etmiti. Hibir dnemde bir partinin ordusu olmamtr. Olursa Balkan Sava ordularna dner, iinden paralanr. * 1. Ordu Komutanlna Ali Sait Akbaytugan Paa, 2. Ordu Komutanlna Fahrettin Altay Paa, 3. Ordu Komutanlna Kzm nan Paa, 7. Kolordu Komutanlna Mrsel Baku Paa atandlar. (kisi erkez, biri Krt asll, biri Trk. Cumhuriyet kimsenin kanna, rkna, soyuna sopuna, mezhebine bakmyor. Yeter ki yurtsever olsun. ada, laik, birlik iinde bir millet byle oluturulur. Etnik kimlikleri n plana kararak deil.)

* Etnisite ile oynamak, st kimlii yani milleti nemsizletirmek tartmak, alt kimlikleri ne karmaya almak, milletin tanmnn adn |kurcalamak, tartmaya amak, milleti etnik bloKara ayrr, ayryor. Wt- Osmanlnn son dneminde Rumeli byleydi. Bunun Anadolu iin de ok tehlikeli olduu neden grlmyor? Onun iin be yldr her vesile ile her yerde, 'ne olur tarihinizi renin!' diye yalvaryorum. * Farkllklarn zenginliimiz olduunu sylemek moda oldu. Yzlerce yl birlikte yaamaktan doan, birok konuda ve alanda ortaklklar, benzeimler, paylamlar, karmlar, alam olmalar var. Devlet adamlarnn, siyasetilerin, aydnlarn asl bunlar belirtmeleri gerekmez mi? Srekli farkll vurgulamann anlam, amac ne? Farkllk birlik iinde gzeldir.

54) Meclis Bakanlna yine Fethi Okyar seildi.* 55) 27 Ekim gn Mula milletvekili Esat Efendi'nin gmenlerle ilgili sorunlar hakkndaki soru nergesine Mbadele, mar ve skn son Bakan

Refet Bey yant verdi. nc Blm Notlan 687 # Durum uydu: 400.000 gmen, ayrca ekilen dmanlar tarafndan evi bark yklm bir milyon kadar yurtta (Batda, Gneydouda, Samsun ve civarnda ve Douda) ve bu bir buuk milyona yakn insan yerletirmek, barndrmak, yedirip iirmekle ykml, yoksul bir devlet. Elbette sorun oktu. Bazlar zlmt, bazlar sryordu {kinci Dnem Tutanak Dergisi, 9. c, s.57-108). Yunanistan'dan gelen mbadillerin says giderek 500.000'i bulur. Bunlara 90.000 ev salamak gerekiyordu. retime katlmalar iin mbadillere 25.000 kz yardm yaplr. Bunlara 1925, 1926 ve 1927'de Balkan devletlerinden gelen 150.000 kadar Trk gmen de katlacaktr. Trkiye, o yoksullua ramen, tarih iinde hep gmenlere snak olmann verdii

deney ve anlayla bu sorunu zorlukla da olsa zmeyi bilmi, bu sorun bir bunalma dnmemitir. Yunanistan ise bir milyona yakn gmeni, Trkiye gibi iine almay, eritmeyi, yerletirmeyi, retime geirmeyi baaramad. Yenilgiye ek olarak bir de bu mutsuz kitle yznden Yunanistan'da siyasi hayat kinci Dnya Savann ertesine kadar ok alkantl geecektir. Hl da bunun etkileri sryor. * $ Bakanlar Mbadele, mar ve skn Bakanlnn bu byk, kark ii, birok zorluklara ramen beklenenden daha baaryla yrttn belirttiler. % Dersim milletvekili Feridun Fikri Bey 'Dersim'e okul ve yolyaplmasn' istedi, 'halkn okul ve yol istediini' syledi {kinci Dnem Tutanak Dergisi,

10. c, s.126). Dersim'de okul ve yol yapmn istemeyenler de vard ve bunlar silahl idiler. Sras gelince aklayacami| * Bu grmeleri Atatrk Nutukta genie zetlemi, gerektike kendi dncelerini de eklemitir (2. c, s.313-320). 56) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 10. c, s.133. 57) ikinci Dnem Tutanak Dergisi, 10. c, s.24-166. 58) Tark Z. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler,^s.606-622 (partinin bildirisi ve program var).
* A.F. Cebesoy anlarnda, partisinin gr olarak "Milletten veklet alnmadka yeni inklaplar yaplmayacakt" diye yazyor (2. c, s.

114,

ayrca s. 121). Ortaada yaayan bir lkede seimle, halkoylamasyla devrim yapmay dnmek, artk hibir devrimin yaplmamasn istemek demektir. Ne kadar geri olduu bilinen toplum kendiliinden, zendirilmeden, ynlendirilmeden nasl geliecekti? Yeni partinin yneticileri

Anadolu'nun durumunu, ortaada yaadn ok iyi biliyorlard. Partilerinin ad da Terakkiperver (ilerici, ilerlemeyi sever) Cumhuriyet Partisi idi. Ad ile program ve siyaseti birbirini tutmuyordu. Gelenekilere, gericilere dayanacaklard. 688 nc Blm Notlar i * Partinin kurulmas iin nclk eden, bu amala eitli grmeler yapan, eski ttihatlar ve kinci Grup yeleri ile temaslar kuran kii, Rauf Orbay'dr. 58a) Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, s. 1323. 59) Asl: 6. madde- "Frka efkr ve

itikad- diniyeye hrmetkardr!'

59a) Bu gnlerde Mevhibe Hanimin annesi lmtr. 60) A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, 2. c , s. 125 (Atatrk'n konumas, eidi konumalarndan yararlanarak geniletilmitir). 61) 22 Kasm 1924: Babakan ve Milli Savunma Bakan Fethi Okyar, Adliye M. Esat Bozkurt, ileri ve Mbadale, mar ve skn Bakam V. Recep Peker (sonra Cemil Uybadn), Dileri kr Kaya, Maliye M. Abdlhalik

Renda, Eitim kr Saraolu, Ziraat Hasan Fehmi Ata, Ticaret Feyzi Pirinciolu, Salk Dr. Mazhar Germen, (30 Aralkta Denizcilik Bakanlnn kurulmas kabul edilir) Denizcilik Bakan hsan Topu. 62) Glsn Bilgehan, Mevhibe, 2. c, s.179. 62a) Dr. Mazhar Germen, Gazi'nin halk salna, salk hizmetlerinin cretsiz olmasna byk nem verdiini biliyordu. Cumhurbakannn Meclis'i a konumalar bu konuda uyar, gr ve tavsiye ile doludur. Hepsi dnemi bakmndan artc bir ileri grn rndr. Bu nedenle Dr. Refik Bey'in saptad program korudu. 63) Meclis'te ksa bir sren sakin bir hava oldu. lk olarak ? Paa'nn stanbul un yeniden bakent olmas' hakkndaki demeci gergin yaratr. * smet Paa diyor ki: "Terakkiperver

Frka erkn reformcu mselerdi ama Osmanl reformcusu idiler. Ben dahil hibirimiz reformculukta Atatrk metodlarn daha evvel grm, dnm, benimsemi deiliz. Atatrk'le konumalarmzda 'yaplrsa imdi yaplr' dedii

zaman benim inanmam, tekilerin korkmas, farkmz b Aan geliyor... Beraber bulunduklar bir iten kp dnda kalarak onun cereyan tarzn takip etmeye istidatlar zayft!* (. nn, h r, 2.
Cm s.204) * Yeni partinin milletvekilleri: Ali Fuat Cebesoy (Ankara), Cafer Tayyar Paa (Edirne), Sabit Bey (Erzincan), Halet Bey, Mnir Bey, Rt Paa (Erzurum), Halil Bey (Erturul/Bilecik), hsan Be; ni), Rauf Bey, Dr. Adnan Bey (stanbul), Arif Bey (Eskiehir), (zmit), Osman Nuri Bey, Necati Bey (Bursa), Feridun Fikri *? *ersim/ Tunceli), Halis Turgut Bey (Sivas), Ahmet Muhtar hmi Bey (Trabzon), Kmil Efendi (Afyon), Hulusi Bey (Bal M t Bey (Kastamonu), Zeki Bey (Gmhane), Besim Bey (h dfn Bey (Manisa), smail Canpolat Bey (stanbul), Bekir S vas), Kzm Karabekir Paa (stanbul), Refet Paa (stanb
c P

[Tark Z. Tun aya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s.621]

 Yedi kiilik ynetim kurulunda smail Canpolat ve zmit milletvekili kr Bey gibi iki koyu ttihat yer almtgBu durum ttihat

nc Blm Notlan 689

63a) ve Terakki'yi iyi tanyanlar tedirgin etti. A. Emin Yalman, Rauf Orbay ve Dr. Adnan Advar' uyardn yazyor: "Bugn ortalkta ok iddial bir ttihat ve Terakki muhalefeti var. Kara Kemal el altndan Ankara'ya kar alyor. ttihat ve Terakki memleketin tapusunun kendisine ait olduu kansndadr... Bunlarn aleti haline deceksiniz. Mehul ihtimallere doru srkleneceksiniz? (Grdklerim, Geirdiklerim, 3. c, s. 140; makalenin tam metni, H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.401-403) A. Emin Yalman'n bu konuda hakl ktn greceiz. * Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin iktisat grn Cafer Tayyar Paa yle anlatyor: "Biz devlet kapitalizmini deil, Amerikan liberalizmini esas almtk? (Aktaran K. Karabekir'in damad Faruk zerengin,

Teklif dergisi, 6. say, 1987) 1924-1925'te devlet kapitalizmi de, devletilik de sz konusu deil. lerinde ABD'yi grm, ABD ekonomisini incelemi tek kii de yok. Trkiye daha kapitalist bile deil, nkapitalizm aamasnda. * Bu sama szleri gerekten Cafer Tayyar Paa m syledi, yoksa Faruk zerengin mi uyduruyor, bilmiyorum. Faruk zerengin'in masal ok. Sz konusu dergiyi okuyanlar, bu masallar renir ve aakalrlar. * Ali Fuat Paa'nn yeeni Aye Cebesoy sayn pek allar'a demi ki: "Latife Hanm Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin yesiydi? Aln size apkadan bir tavan daha! Bu bilgiyi gya daysndan alm. Ama daysnn anlarnda byle bir bilgi yok. Sayn pek allar da bu dayanaksz bilgi zerine eidi dnceler yrtyor. O tarihte kadnlarn siyasi partilere ye olmas da mmkn deildi. Eni boyuna denk gelmeyen bir uydurma. Kald ki Gazi'nin bunu hogryle karlamas olas myd? Sz konusu parti tutucu, ksmen gerici, irticay okayan, halkoylamas ile reform yaplmasn isteyen bir partiydi. Halkoylamas

yaplsa araftan klr myd, fes karlr myd, kadnlar alabilir miydi, Medeni Kanun kabul edilebilir miydi? Din ve dnya ileri birbirinden ayrlabilir miydi? Medreseler kapatlabilir miydi? Halk Partisi'nin ounlukta olduu Meclis bile kadnlara oy hakk tanmamt. Trkiye o tarihte ortaadayd. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin programn okuyan anlar. Programn adresi yle: Tark Z. Tunaya, Siyasi Partiler, s.616-621. Gazi'nin ada bir aile rnei gstermek iin evlendii Latife Hanm demek ki bu partinin yesiymi! Sayn pek allar derledii bilgileri hi semiyor, ayklamyor, szmyor, bu iddiann Latife Hamm aalamak olduunu dikkate almyor, ne bulursa torbaya dolduruyor. Tekke, tarikat yelerinin toplanma, konuma, ibadet yeri. Zaviye kk tekke demek. Dergh da tekke anlamndadr.

690 nc Blm Notlar

64) Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s.77-80 (Birka bulumada sylenen szleri biraraya getirerek olay zetledim.)*

65) Uur Mumcu, a.g.e., s.80-81; ana kaynaklar: Dou stiklal Mahkemesi Savas Sreyya rgeevenin Dnya gazetesinde yaymlanm anlar ile Savc ve Mfetti Avni Doan'n yaymlanmam anlardr. S. rgeevren'in anlan daha sonra kitap olarak kt: eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi, Temel Yaynlar, stanbul, 2007. 66) Konuyla ilgili raporlar sryor. B. Cemal, eyh Sait syan, s.79 vd., 8 Ekim, 14 Ekim, 14 Aralk, 18 Aralk 1924 ve 29 Mart 1925 tarihli raporlar (ayrntlar Sreyya rgeevren'nin anlarnda var). ngiliz Bykelisi, stanbul'daki Dileri Temsilcisi Nusret Medya'ya 'isyanclarn ngilizlerden yardm istediklerini ama isteklerinin geri evrildiini' bildiriyor. 27 ubat 1925 (Aktaran, E. Mtercimler, Aynadaki Tarih, s.248).

67) 1925 yl:

eyh Sait isyanna ve Musul sorununa ramen 1925'te byme hz % 12,9 olacak. Mucize sryor. lk Babakanlk binas hizmete girer (Bugn Maliye Bakanl).

 Meclis Ankara'da bir Hukuk Mektebi almasn kabul eder (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 14. c, s.283). R. Nuri Gntekin'in Dudaktan Kalbe roman yaymlanr. Edirne Mzesi alr. Etnografya Mzesi'nin temeli atlr, 25 Eyll 1925. Eski Ankara iin Heussler firmasna, Yeniehir iin Kari Lrch'e kent plan yaptrlr. Kent planlamada ilk admlar. Shhiye'den Kocatepe'ye doru uzanan alanda ilk sosyal konutlarn yapmna balanr. Y. Mh. Bedri ler baslmam anlarnda, Yeniehir'de arsann dnmnn 60 lira olduunu belirtiyor (1. c, s.68). Tren kyafetleri hakknda talimatname hazrlanr. Kadn kyafetleri hakknda herhangi bir yasa, ynetmelik vb. yoktur. Kadn kyafetleri 1900 ylndan beri deiip adalayordu. araf giderek azalacak, bir sre sonra kendiliinden yok olacaktr. 70'li yllarda yeniden belirir. Ankara Trk Oca'nda Ziya Gkalp anlr, 31 Ekim 1925. stanbul niversitesi nde nklap Tarihi Krss kurulur, 22 Kasm

1925. Yetkisiz olarak sark ve ruhani kyafet tayanlarn cezalandrlmalar hakknda kanun maddesinin kabul, 30 Kasm 1925.
I *->irw.Jl R . - t l r r M r v f l t j r

67a) Avni Doan, Kurtulu, Kurulu ve Sonras, s. 164 vd. 67b) imdi de kalemlerini ve dillerini Cumhuriyeti ypratmak iin kullananlar var. Amalar ne acaba? Sultanat, hilafet, eriata uygun anayasa m geri f gelecek? Bu mmkn olabilir mi? Bu bir zamanlarn din devleti Osmanly diriltmeye yeltenmek olur. Bu niteliklerinden dolay Osmanlnn sonunun lm olduunu ilkokul ocuklar bile biliyor. yleyse Cumhuriyeti niin ypratmaya alyorlar, bunun iin neden gerekleri deitiriyorlar? Bunun kime, ne yarar olacak? 68) Notlar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.143, 148,149,152. Baz notlar: * "Vatani ve milli meselelerde yrrken fikri ve fiili kusur ve noksanlarmz grp iyi niyetle ihtar edenlerden memnun ve mteekkir kalrz # "Biz keyfi hareket etmeyiz. Mstebit asla deiliz. Hayatmz, btn
0

fQl

faaliyetimiz memleket ilerinde keyfi ve mstebite hareket edenlere kar mcadele ile gemitir stanbul basm iin: "Bilerek veya bilmeyerek yabanc kaynaklarn ilhamna kaplanlar vardr. Bunlar fikirleriyle, kalemleriyle, szleriyle toplumsal birliimizi zaafa drebilecek faaliyette bulunuyorlar? 69) Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.156-162. 70) M. Sadi Irmak diyor ki: "ok baarl oldum. lkeme alev olarak dndm, nce stanbul niversitesi Genel ve Beeri Fizyoloji Enstits'n kurdum. Krs Bakan oldum. Daha sonra lkemin babakanln yaptm. Ben kim miyim? ki satrlk bir telgrafn yaratt bilim adam Ord.Prof.Dr. Sadi Irmak'm. (www.mtrcn.com/) 71) Atatrk'n Silifkeli ofr Sadk Kutlu, batakln kurutulduunu, evreye ok yararl olan almalar yapldn, Atatrk'n iftliin tmn ya da bir blmn kyllere (kyl bana 15 dnm) dattm anlatyor. (Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, s.144 vd.) 71a) Metin Aydoan, Trkiye zerine Notlar, 1923-2005, s.73. 72) Nutuk, 2. c, s.333.
0 0

* Atatrk Nutukta diyor ki: "..Bunlarn Fethi Bey hkmeti zamannda bizzat Fethi Bey vastasyla, kendilerine, partilerinin muzr ve isyan ve irticay tevik edici mainyette olduu bildirildii zaman olsun, hakikati anlamalar ve grmeleri lazm gelmez miydi?" {Nutuk, 2. c, s.333) 72a) Birinci Dnya Sava'nda askerlerin ve subaylarn giydii kalnca bezden yaplma, Enveriye de denilen balk. Baz askerler Mli Mcadele srasnda da bu balklar giymilerdir. 72b) . Hakk Teke, Muhafz Atatrk' Anlatyor, s.42-45. 73) Ali Fuat Cebesoy'un yant, anlarndan yararlanarak oluturulmutur. 73a) Kzm Karabekir, Gnlkler, 2. c, s.943; . Hakk Teke, Muhafz Atatrk' Anlatyor, s.44. * Bu sralarda stanbul Belediyesi basnda kan istekleri, halkn da bu istei desteklemesi zerine, Gazi'nin bir heykelini yaptrmaya karar ver-

692 nc Blm Notlan

misti. Gazi. heykel sanatnn balamas iin kendi heykelinin uygun bir balang olacan dnerek izin verdi. Heykelci olarak Avusturyal Heinrick Krippel seilmiti. Sanat birka kez Ankara'ya gelerek Gazi

ile grecek, almalar yapacak, stanbul'un bu giriimi Konya Belediyesini de harekete geirecekti. 73b) Dinde bilgisizlik yle verimli bir ortamdr ki ne ekilse yeerir. 74) 'Mltezim' vergi toplamay yklenen zel kiiye denir. Toplad verginin bir blm kendine kalyor. Ne kadar vergi toplarsa kazanc o kadar ok oluyor. Bu verginin toplan tarz yzyllardan beri iftiler iin bir facia idi. * Meclis isyan skklna ramen, 17 ubat 1924 gn aar vergisinin kaldrlmasn kabul eder. Yerine getirilen 'toprak mahsulleri vergisi' kk toprak sahibi kyly rahatlatacak muafiyetler tanyordu. Mltezimlik yapanlar ise bu kazan kapsnn kapanmasndan dolay bu kanundan memnun olmazlar. Hkmete dman kesilirler. Baz tekkelere de aardan pay ayrlyordu. 75) 9 ubat gn Milli Mcadele kahraman Ardahan milletvekili (Deli) Halit Karsalan Paa, Meclis koridorunda kavgaya dnen bir tartma sonunda vurulur, ar yaralanr. 14 ubatta lr. Olay kaza olarak deerlendirilir.

Bilgi iin: . Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s.103 vd.; smail Hakk Teke, Muhafz Atatrk' Anlatyor, s.49 vd.; Kzm zalp, Atatrk'ten Hatralar, s.33-35. I 76) Dr. Nuri Dersimi, eyh Abdrrahim'in subaylar ve erleri ldrttn yazyor (s.184); jandarma mfrezesinin geliini eyh Sait'i tutuklamak ya da kkrtarak isyan balattrmak diye anlatan web siteleri var. Olayn geliimi bu iddialarn doru olmadm kantlyor. I 77) O tarihte bu blgedeki iller, sonraki adlar ve statleri: Dersim (sonra Tunceli), Ergani (imdi Diyarbakr'n ilesi), Gen (imdi Bingl ilinin ilesi; apakur Bingl ilinin merkez ilesi yapld ve ad da Bingl'e evrildi), Siverek (imdi anlurfa'nn ilesi). 78) eyh Sait'in Gen ili iindeki yolculuklar, temaslar dikkati ekmi, j Gen Valisinden nedeni sorulmutu. Gen Valisi smail Hakk Bey yle yantlamt: "eyh Sait her sene olduu gibi bu sene de Palu'da bulunan ecdadnn mezarn ziyarete geliyor. Asayii bozacak bir durum yoktur? # stiklal Mahkemesi smail Hakk Bey'i ihmalleri nedeniyle 1 yl hapse

mahkm edecektir. Devlet hizmetinden de karlr. (M. Toker, eyh Sait ve syan, s.42; E. Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.325) * Krt hareketini ve propaganda yapan kiinin kimliini haber veren retmen Mehmet Zeki Bey'i apakur kaymakaml 'iftira ettii iin meslekten karm', ayrca apakur mahkemesi (Hkim Arap asll) 5 ubat gn iftira suundan dolay 3 ay hapse mahkm etmitir. Mehmet Zeki Bey isyanclar tarafndan hapisanede, bir iddiaya gre de hapisten knca sokakta ldrlr. syan mahkeme kararndan 8 gn sonra balayacaktr. (B. Cemal, eyh Sait syan, s.29; U. Mumcu, Krtslam Ayaklanmas, s.66,205) * stiklal Mahkemesi apakur kaymakamna 15 yl hapis cezas verecek, apakur'un Arap hkimini de snr d edecektir (E. Aybars, stiklal

Mahkemeleri, 325). ^
* Ehil, alkan, uyank, adil yneticilerin azl Osmanl Devleti iin de, Cumhuriyet ynetimi iin de, halk iin de sorun ve talihsizlik olmutur. 78a) En yakn birlik Bitlis'teki bir piyade alayyd.

79) ordusu olan devlete kar, Anadolu'nun ortasnda, baz airetlerin katlmyla salanacak be-on bin kii ile sonu alnmas mmkn myd? Bu isyana karar verenlerin arasnda bu basit hesab yapacak bir kiinin bile olmamas alacak bir durumdur. Bouna kan dklecekti. Bu hesapszlk srp gelecektir. * Airetler arasnda mezhep ve dil fark, Hamidiye Alaylar konusu, gebe/yerleik olma, kan ve mal davas, aalar aras ekime, hkmetle ilikiler vb. gibi trl nedenlerle anlamazlklar, ekimeler, ztlklar, dmanlklar, atmalar vard. Hepsinin biraraya gelmesi imknszd. Krtlk hareketini savunan baz kitaplarda ve web sitelerinde yukarda aklanan nedenlerden kaynaklanan paralanmlk olgusunu, Osmanllarn ve Trklerin entrikalarnn yarattn ileri sren geree aykr ifadeler yer alyor. Osmanllar ve Trkler bu durumdan yararlanm olabilirler ama bu durumun ana nedeni zellikle aalk/beylik dzenidir. * Sorunlarn ilac bu dzenin sona ermesiydi. Baz Krt yazarlarnn

hl aka ya da dolayl biimde beylik/aalk dzenini koruyor olmas alacak bir durum. Hangi adayz? * Sayn Ahmet Trk diyor ki: "Devletin baskc tutumu isyanlar dourdu. eyh Sait syan ve Dersim isyanlar oldu? (Cumhuriyet gazetesi, 8 Haziran 2010) eyh Sait isyannda 'devletin baskc tutumu' neydi? Dersim isyanlarn da devletin baskc tutumuna balamak olaylarn akna ve belgelere uymuyor. Krt sorunu byle gerekleri deitirerek zlebilir mi? Bu saptrmalar ya da doruyu bilmemeler zm yerine zmszlk getiriyor. 79a) Metin Toker, eyh Sait ve syan,

s.53.
* Baz basl beyannameleri Seyit Abdlkadir Bey stanbul'dan eyh Sait'in olu Ali Rza ile yollamt (Prof.Dr. A. Haluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, s.326). M. erif Frat,

Dou lleri ve Varto Tarihi,

s.l80-181'de eyh Sait'in isyan iin hazrlad fetvay veriyor, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, Ankara, 1981, 4. bask.

694 nc Blm Notlar

80) Fethi Okyar'm Meclis'te yapt konumadan, ikinci Dnem Tutanak

Dergisi, 14. c, s.307; M. Toker, eyh Sait ve syan, s.50. 80a) kinci Donem Tutanak Dergisi, 13/1. c, s.413-414; milletvekilinin verdii saylar yanltr, anlatt olaylar, kendi de sylyor, sylentidir. Bunlar kimlerin, ne amala uydurduu belli. Florya konusu u: Mtareke dneminde beyaz Ruslar Florya'da plajlar ap iletmilerdi. plak dedii, mayolu erkekler ve kadnlardr. Trkler denize girmek iin deniz hamam denilen kadn ve erkekler iin ayr, darya kapal deniz tesisleri kuracaklardr. Ziyaeddin Efendi laiklii de dinsizlik sanyor. 85 yl sonra hl byle sananlar var. 80b) Bu tepkiyi ben ekledim. ki gn sonra Hamdullah Suphi Bey tam bu anlamda byk bir konuma yapacaktr. Bu cmle iin zaman kaydrmas yaptm. 81) Ziyaeddin Efendi'nin konumasna 16 ubat gn Hamdullah Suphi. Bey Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerini karlatrarak, ok etkili bir yant verdi. Yeniliin, adaln birka sarho ile birka hatal kadn olmadn, bunlarn her dnemde olduunu rnekler vererek anlatt. Yeniliin

zgrlk, bamszlk, milli egemenlik, bar, Millet Meclisi, Cumhuriyet gibi byk atlmlar olduunu aklad. Bu byk olaylar grmeyip de birka kt rnei konumann Ziyaeddin Efendilere zg bir yntem olduunu syledi. Bu tr konumalarn gericilii krklediini belirtti. Ermenilerin de, Yunanllarn da, Anadolu'yu paralayamayan byk devletlerin de Cumhuriyet ynetiminin ve ordusunun yklmasn istediklerini ileri srerek Ziyaeddin Efendi'yi yalnz brakmadklarn ileri srd. Konuma iddetli ve srekli alklarla onayland (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 14. c, s.54-61). Bu konumann yaymlanmas ve datlmas kabul edildi (14. c, s.66). * Konumay ok uzun olmasa buraya alacaktm, imkn olanlarn okumalarn dilerim. * Mazhar Mfit Kansu da 18 ubatta sz alarak Ziyaeddin Efendi'ye yant verdi. Birok cmlesini Ziyaeddin Efendi dorulamak zorunda kald. M.M. Kansu laiklii de aklad (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 14. c, s.103-107). * Bir daha Meclis'te byle gerici, dzeysiz, kaba bir konuma yaplmad.

Ziyaeddin Efendi de sanrm bir daha krsye kmad. * gn sren ileri Bakanl ile ilgili grmeleri inceleyenler, Anadolu'nun ne halde olduunu ok ak olarak grrler. Bir rnek: 295 nahiye mdr ilkokul mezunu bile deil (14. c, s.109). 82) Olay evresindeki askeri birlikler tabur, blk dzeyindeydiler (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.92). Olayn bykl de balangta anlalmamt. Zaten ordu gzlerini gney snrna evirmi, dikkatini

nc Blm Notlan 695

ngilizlere vermiti. Haberalma birimleri ngilizlerle meguld. Sorun yurtiinde patlak verdi! 82a) 18 ubat gn 1. Svari Tmeni karargh ve bir alay kuzeye doru ilerliyordu. Mfreze Tmen Komutannn emrine girdi. Tmenin teki alay (21. Sv. Alay) Lice'ye ilerliyordu. Uaklar iin: Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.95. Bilgiyi hikyeletirdim. 83) THK web sitesi; Cevat Abbas Grer, Cepheden Meclis'e, Byk nderle 24 Yl, S.2&5. * I 'W

84) Behet Cemal, eyh Sait isyan, s.26 (eyh Sait'in mahkemedeki ifadesinden). 85) ileri Bakanlnn 15/16 ubat gecesi yaymlad gizli genelgenin nc maddesi olay byle deerlendiriyordu (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.92). * Sz edilen Bey, Hasenanl Halit Bey'dir. * 3. Ordu Komutanl durumu deerlendirmi, 'hareketin irtica maskesi altnda Krtlk olduunu' bildirmiti (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.96-97). * Krtlk halk arasnda yaylm deildi. Ama Krtlk akmn yaymaya alan, okumu Krtler vard. Saylar azd ama etkiliydiler. Bunlar mitlendiren balca olay, Sevres Anamas'nn Krtlere ilk aamada zerk bir blge verilmesini dzenleyen maddesidir, zerk blge ikinci aamada bamsz Krdistan olacakt. imdi Sevres'i savunanlar bunlarn izleyicileridir. * Mli Mcadele balad zaman ngiliz subaylar ve ajanlar Gneydouda Krt isyan karmak iin altlar, ayrk tohumlar ektiler. En bilinenleri Binba Noel'dir (Mim Kemal ke, ngiliz Ajan Binba

Noel'in Krdistan Misyonu, Boazii Y., stanbul, 1992). 86) Bir milletvekinin Piran olayyla ilgili gazete haberi dolaysyla sorduu soru zerine Cemil Bey Meclise ksa bir bilgi sundu. Olay yine ekyalk diye niteledi (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 14. c, s.131). 86a) Boazn ad baz kaynaklarda Fis olarak geiyor. 87) Uur Mumcu, Krt-siam Ayaklanmas, s. 152 (Kasm Bey'in mahkemedeki ifadesinden); baz dincilerin gaddarl insan rpertiyor. Milli Mcadele dneminde mesela Konya isyann, Bolu isyann ve Menemen olayn hatrlaynz. Gaddarlk ortak bir zellik. 88) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 100; arkadan destek gelmeyince mfreze geri ekilir. 89) a.ge., s.98; Diyarbakr'dan Keramettin Bey komutasnda son bir mfreze daha yolland. Grevi evredeki kyleri yola getirmekti (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 100); bu mfreze hakknda ek bilgi

Uur Mumcu'da var: Mfrezenin toplarnn bataa saplanp kald, ileri

696 nc Blm Notlar

gidemedii, isyanclarn saldrs zerine geri ekildii anlalyor (Krtslam Ayaklanmas, s.72). * Behet Cemal 26 ubatta Hani'ye yaklaan bir svari alaynn pusuya drldn, btn alayn esir olduunu yazyor (s.31). Genelkurmay'n yaymlad kitapta byle bir olaydan sz edilmiyor. Birliklerin dalmna da aykr dyor bu iddia. Dorusu Hani'nin isyanclarca geri aln olmal. tesinin abart, yanl bilgi olduunu sanyorum. * Bu baarszlklarn nedenleri: Arazinin yaps, erlerin ounun yeni olmas, isyanclara kar kk kuvvetlerin kullanlmas, klasik askerlik eitimi gren ordunun ete savana uyum salamakta zorluk ekmesi, mevsim artlar vb. syanclarn iyi dvtklerini de belirtmek gerekir. 90) Genelkurmay Gneydou snrndaki dzeni korumaya dikkat ederek, dank kk birlikleri birletirmeye, byk birlikler kurmaya alyordu.

Mesafeler dolaysyla ok zaman alacak bir iti bu (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.98-100). * lk aamada Diyarbakr'a bir piyade taburu ile iki da topu yola karlmt (a.g.e., s. 101). 91) Fethi Bey'in tutumuna kar kan bakanlar: ileri Bakam Recep Peker, sonraki ileri Bakan Cemil Uybadn, Denizileri Bakan hsan Eryavuz, Adalet Bakan M. Esat Bozkurt, Ticaret Bakan Ali Cenani (Behet Cemal, eyh Sait syan, s.54). * E Rfk Atay diyor ki: "Liberalizm 1924'te Fethi Okyar'n Babakanl ile iktidara gelmiti... Devrimin o tehlikeli kurulu gnlerinde Okyar'n siyasi liberalizmi eyh Sait isyanna kadar srd. Durum fenalatka, kendisine hibir nleyici tedbir aldrmak mmkn olmuyordu. 'Candarma var, polis var, kanun var, bunlar yeter' diyordu... Fethi Bey bir inklap devrinin adam deildi'.' (ankaya, s.461-462) * Baarl bir asker deildi. Baarl bir siyaseti de olamad. Arlkl zellii M. Kemal Paa'nn yakn arkada olmasyd. 92) Damat Ferit hkmetinin Maarif Nazr olan Rumbeyolu Fahrettin okul

kitaplarnda 'Trk' sznn kullanlmasn yasaklar. Kadnlara biraz gvence salayan Aile Kararnamesi yrrlkten kaldrlr. lkeyi yabanc igalinden kurtarmak iin alan milliyetiler izlenir, hapse atlr, ngilizlere ihbar edilir, Malta'ya srdrlr, yurtseverlik/milliyetilik en byk su saylr. Vatan kurtarmak iin Anadolu'da alan btn ncler ve subaylar, bata Atatrk, yarglar iktidara bal olaanst mahkeme tarafndan idam cezasna arptrlr (Nemrut Mustafa Paa divan). Btn bu kararlar Padiah tarafndan onaylanr. Damat Ferit kendine bal, kafasna gre bir ordu kurmaya alr. (Tark Mmtaz Gztepe'nin anlarn okuyunuz!) Milli orduyu yok etmek iin Kuva-y nzibatiye adnda, bol aylknc

Blm Notlar 697

i zel bir askeri birlik kurulur. Mtareke basnnn ibirliki kanad milli orduyu 'haydutlar' diye niteler, orduyu her frsatta aalar. Damat Ferit hkmetlerinde Adliye Nazr olan Ali Rt Efendi 'Yunan ordusunun galip gelmesi iin dua edilmesini' ister.

>k Mtareke dneminde stanbul ynetiminin anlay ite byleydi. Bu anlay sahiplerinin istedikleri eski dzenin, yani saltanatn, halifeliin, eriatn, dolaysyla cahilliin, geriliin, banazln, yoksulluun, ortaan, milliyetsiz, yar smrge, ngiliz uydusu bir devlet olmann devam etmesidir! Bu anlayn sonraki temsilcilerinin istekleri de birka farkla budur. * Behet Cemal, isyan olay zerine eski Padiah Vahidettin'in basma bir aklama yaparak 'sevgili tebasnn kuva-y milliyecilerin zulmnden usand ve Padiahn zledii iin ayaklandn' sylediini yazyor (s.71). A. Emin Yalman yle diyor: "Mehmet Vahidettin isyan mnasebetiyle Fransz gazetelerine yapt beyanatta memnuniyetini belirtip 'isyana baarlar dilemiti? (Grdklerim ve Geirdiklerim, 3. c, s.164; . Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s.115) Genelkurmayn yaymlad Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar adl kitabn 101. sayfasnda isyanclarn bu baskn ve dvenleri iin "pek cesurane" deyimi kullanlmtr. Hibir Krt yazarn kitabnda bu

objekliflii, hakseverlii grmedim. Baz Krt web sitelerindeki kaba, vahi ifadeler, abartlar, intikama davetler, insan rpertiyor. Bunlar hi uyaran yok mu? Bu atmalarn says, sras ve sonular hakknda netlik yok. lgili kitaplar inceleyip doru olan bulmaya ve yanstmaya altm. Uur Mumcu esir alnan subayn albay olduunu yazyor (Krt-Islam Ayaklanmas, s.223, 242. sayl dipnot). Bu kimsenin tmen komutan olmas olasdr. Skynetim ilan edilen iller: Elaz, Mu, Ergani, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkri illeri ile Erzurum'un Ki ve Hns ileleri (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 14. c, s.283). Bu illere bir gn sonra Malatya da eklenir; 13 il, iki ile olur. Maddenin tamam (biraz sadeletirilmitir): "Dini veya mukaddesat-1 diniyeyi

esas veya alet ittihaz etmek maksadyla cemiyetler kurulmas yasaktr. Bu kabil cemiyetleri tekil edenler veya

bu cemiyetlere dahil olanlar vatan haini saylr. Dini veya mukaddesat -i diniyeyi alet ittihaz ederek, devlet eklini (yani Cumhuriyet rejimini-T.) tebdil ve tayir veya devlet emniyetini ihlal veya dini veya mukaddesata diniyeyi alet ittihaz ederek, her ne suretle olursa olsun, ahali arasna fesat ve nifak ilkas iin gerek yalnz ve gerek topluca, szl veya yazl veya fiili bir ekilde veya nutuk vermek veyahut yaym yapmak suretiyle harekette bulunanlar vatan haini addolunur? % Cezalar en az iki yl hapisten balyordu. Son snr idamd. jnc Blm Notlan
97) Behet Cemal, eyh Sait syan, s.42'den yararlanlarak. smet Paa'nn konumas, baka konumalarndan ve anlarndan yararlanarak biraz geniletilmitir. 98) B. Cemal, eyh Sait syan, s .42-43; M. Toker, eyh Sait ve syan, s.28-30. 99) O dnemle ilgili anlar ve yazlardan yararlanarak.

100) Olay srekli izleyen Gazi, zoii kprsne ekilen Tugay Komutanna telgraf gndererek tavsiyelerde bulunmutur. Diyor ki: "Asilerin silah, aldatmay, bozgunculuu ve din ile eriat kullanarak bilgisizlikten yararlanmaktr. Sizin kar vastanz ve savunmanz, btn bu sahtekrlklarn, emriniz altnda olanlara ve temasta bulunanlara layk ile ve sratle anlatlmasnda ve uurlu hareketinizdedir" u cmleyi de ekliyor: "Malatya halk Cumhuriyete sadk ve irticaya dmandr" (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.106-107) * Ahap zoli kprs Elaz ile Baty balayan tek geit idi. Su taknlar nedeniyle rr. 1930'da kullanlmaz hale gelir. Geiler sallarla yaplr. Bu kprnn 12 km. kadar dousunda betonarme bir kpr ina edilir, 13.10.1932 gn trenle hizmete alr. Gazi'nin emriyle kprye smet Paa Kprs ad verilmitir. Kprnn uzunluu 156 metredir (1 Austos 1961, Mhendislik Haberleri Blteni). 101) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 14. c, s.306-311. * Ertesi gn, 26 ubatta, bir Fransz irketine ait olan ttn tekelinin

(rejisinin) 1 Marttan balayarak kaldrld hakknda kanun kabul edilecek, Trk ttn iftilerinin bu yabanc tekelden ve silahl adamlarndan ektii skntlar sona erecektir. Bu ciddi, nemli bir atlmd. zmir ktisat Kongresinde bu Fransz tekelinden ok ikyet edilmiti. Sorunlar adm adm zlyor. * Gerekleri arptarak bildiren yabanc haber ajanslarndan yllardr yaknlyordu. Bunlar emperyalistlerin ve ibirlikilerin kurduu ajanslard. Hepsinin Trkiye merkezi stanbul'du. Ankara kart olarak alyorlard. Bugn hkmetin ald bir kararla yabanc ajanslarn etkinliklerine son verildi. Bu hizmet Anadolu Ajans'nn tekeline verildi. 102) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 103-112; M. Toker, eyh Sait ve syan, s.59-60; B. Cemal, eyh Sait syan, s.49.

* Bar zamannda birliklerin asker ve silah saylar yarya yakn indirilir.

Bu yzden bar birlikleri tam gl deildir. Seferberlik, birliklerin sava iin belirlenmi subay, er ve silah saylarnn ykseltilmesi demektir. Her birlik, er eksikliini kendisine ayrlm blgeden asker alarak tamamlar. Silahlar seferberlik depolarndan salanr, n hazrlk iyi ise Iseferberlik ok ksa zamanda tamamlanr. * Seferber edilen birliklerin listesi: Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 103-104. nc Blm Notlar 699
* Ordunun yannda isyanclara kar dven airet birlikleri de vard. Cumhurbakanlna ve Meclis Bakanlna btn Trkiye'den olduu gibi airetlerden ve Gneydou belediyelerinden de, isyan lanetleyen. Cumhuriyete ballk belirten telgraflar geliyordu. (Bugnlere ait Tutanak Dergilerinde her gn telgraf yollayanlarn adlar yer

alyor. Cumhurbakanlna yollanan telgraflara Gazi yant veriyordu, Meclis'e yollananlara Meclis Bakanl.) 103) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.317. * smet Paa, "eyh Sait'in, din tehlikededir, dini kurtarmak lazmdr' gibi aklamalarla, hareketini memlekete Krtlk hareketi olarak deil, dini bir hareket olarak gstererek her taraf harekete geirmek sevdasnda olduunu" dnmektedir. Atatrk'n dncesini de zetlediini sanyorum (1. nn, Hatralar, 2. c, s.201) 104) M. Toker, eyh Sait ve syan, s.61; basn zgrl bulunduu sylenen bu lkelerde basnn hkmetin telkinlerine ok ak olduunu, pek aznn bamsz olduunu not etmek istiyorum. 105) M. Toker, eyh Sait ve syan, s.78. 106) Fethi Bey Atatrk'n en eski, en gvendii birka arkadandan biridir. Sever ve sayard. Fethi Bey de Atatrk' tartmasz lider olarak kabul etmiti. O da sever ve sayard. Gazi'nin isyan olay ve daha geni bir irtica hareketi olasl karsnda Fethi Bey'i enerjik bulmad anlalyor. Devrimler dnemi iin 'ikinci adam' olarak smet Paa'y tercih etmitir.

107) Atatrk de, nn de, o gece ne konutular, bilinmiyor. Sonraki olaylara, devrimlere, konumalarna, anlarna ve yaptklarna bakarak, bunlarn zn birletirerek byle konumu olabileceklerini varsaydm. 108) Babakan smet Paa, Aet Mahmut Esat Bey, Denizileri hsan Eryavuz, ileri Cemil Uybadn, Dileri Tevfik Rt Aras, Eitim Hamdullah Suphi Bey (sonra M. Necati Bey), Maliye Hasan Saka (sonra Abdlhalik Renda), Milli Savunma Recep Peker, Bayndrlk Sleyman Srr Bey (sonra Behi Erkin), Ticaret Ali Cenani Bey (sonra Rahmi Bey), Salk Dr. Refik Saydam, Tarm Sabri Toprak (on bir bakanlk). # smet Paa 25 Ekim 1937'ye kadar 12 yl bu grevde kalacak, bir yl sonra da Cumhurbakan olacaktr. 109) Kanunun 1. maddesi: Irticaya ve isyana ve memleketin nizam- itmaiyesini ve huzur ve sknunu ve emniyet ve asayiini ihlale bais bilumum tekilat ve tahrikat ve tevikat ve teebbsat ve neriyat hkmet, Reisicumhurun tasdiki ile re'sen ve idareten mene mezundur. bu efal erbabn

hkmet stiklal Mahkemesine tevdi edebilir" % 2. maddeye gre kanun iki yl yrrlkte kalacakt. 10) . nn, Hatralar, 2. c, s.200. $ nn Meclis'te muhalefete diyor ki: "Bu memlekette 'slahat fikirleri, teceddt, terakki fikirleri ahlakszlktr* diye bar bar barlrken,

nc Blm Notlar

muhalefet erkn niin bir tek kelime sylemediler?* (kinci Dnem Tutanak Dergisi, 15. c, s.145) Muhalefetten hi kimse bu soruya yant

vermemitir. | *

111) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 15. c, s.127-154; . Turan, TUrk Devrim Tarihi, c. 1/3, s.117-120. ^ * stiklal Mahkemeleri yeleri de 7 Mart gn Meclis'e seilirler. 112) Gazi bir bildiri yaymlad, zetle diyordu ki: "Cumhuriyetin hrriyet ve nimetlerini, bizzat Cumhuriyeti tahrip edecek neriyat ve zehirlemelere ve Cumhuriyetin ordusunu ve zabtasn herhangi bir sebeple kmsemeye ve hafifsemeye vasta sayacak olanlarn en iddetli kanuni hkmlerle takip ve tepelenmeleri kararlatrlmtr? (Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.205-206)

112a) M. Toker, eyh Sait ve syan, s. 153. 113) eyh Sait Efendinin mahkemedeki ifadesinden: Behet Cemal, eyh Sait isyan, s.64. 114) Kannn bulat mektup Milli Savunma Bakanl tarafndan, zel eyalaryla birlikte ailesine ulatrlmtr. Aile Odok soyadn almtr. 114a) Bu kaaklarn yirmi ksuru yakaland. Dou stiklal Mahkemesi bunlarn ou hakknda idam cezas verdi (S. rgeevren, eyh Sait syan, s.150-151). 115) Geride elli lleri kald, altm esir vermilerdi. Ordunun kayb sekiz subay, be er ehit, on be er yaralyd.

(Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar,

s.l 18-120; eyh Sait Efendi'nin mahkemedeki ifadesi, aktaran Sreyya rgeevren, s.191-193, 204; Baytar Nuri Dersimi, ok ksa ve yanl bilgi veriyor.) * Diyarbakr'a hcum edenler, komutanlara gre be bin kii kadard. eyh Sait Efendi ifade verirken, "-be bin kii, bilmem" cu ^r.
}

115a) Mahkemedeki sorgulamadan: S. rgeveren, s.198. 116) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 120 (Bu bilgi isyanla ilgili her kitapta bulunuyor). 116a) Hafz Yaar Okur, Atatrk'le On Be Yl, Dini Hatralar, s. 10. Hafz Yaar Okur kitabnda diyor ki: "teden beri

Atatrk'n dine kaytsz kaldn iddia aden birtakm bedbahtlar hem bu esiz kahramann, hem de asil Trk milletinin mukaddes inanlarna saygszlk gstermilerdir. 15 yl yanlarnda bulanmann bana verdii hak ve selahiyetle diyebilirim ki Atatrk, dine kar hibir zaman kaytsz kalmam, yalnz dini istismar edenlere cephe almtr. Hakikati bildirmek benim iin en kutsi bir vazife olacaktr. Bu hususta takdim edeceim birka hatrada bilmediklerinize ve doruya kavuacaksnz. Ramazanlarn Atam iin ok byk nemi vard, Ramazan gelir gelmez incesaz heyeti ankaya kkne

giremezdi. Kandil geceleri de saz aldrmazdu Sadece beni huzuruna arr, Kuran- Kerimden baz sureler okuturlard Ben okurken gzleri nc Blm Notlan 701

bir noktaya taklr, derin bir huu ile dinlerlerdi. Ruhen ok zevk ald her halinden anlalrd. Ramazanlarda bir ay mddetle Hac Bayram- Veli ve Zincirlikuyu camilerinde ehitlerimizin ruhuna hatm-i erif okumam emrederlerdi..." (s.9-10) 116b) Karayolu elbette daha ucuz ve kolayd. Ama neye yarayacakt? Motorlu tat says komik derecede azd. Karayolu yapmak, ulam kanya ve at arabasna emanet etmek demekti. Uzun yllar iin tek ve doru zm demiryoluydu. imdi bile yle. Avrupa'da otobs deil tren kullanlyor. Ama trenleri ok gelitirdiler. Bunca duraklamadan sonra imdi bizde de bir canlanma var. # Trkiye Sanayi ve Maadin (madenler) Bankas 19 Nisan 1925 gn kabul edilir. Grevi, kendisine devredilen devlet fabrikalarn (Hereke, Feshane, Bakrky Bez, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikalar) zel sektre

devredilinceye kadar iletmek, zel sektrle ortaklk kurmak, tek bana ya da ortaklan araclyla maden imtiyazlar almak ve bunlar zel sektrle ortak olarak iletmek, sanayi ve madencilik alanlarnda alan zel giriimcilere kredi amak ve bankaclk ilemleri yapmakt. Trkiye kapitalizm ncesi dnemi yaamakta. Kapitalizmden de, devletilikten de henz uzak. Bu kanun genel olarak kapitalist/liberal anlayla hazrlanmtr. Yz yldr bu anlayn egemen olduu Avrupa ile i grlyor. Yaygn, bilinen, yaanan anlay bu. Bankaya, kendiliinden bir giriimde bulunma hakk ve yetkisi verilmemitir. Ama Banka devlet fabrikalarn topluca yneterek gelimelerini salayacak, baka geliimler iin ilk aama olacaktr. Bu kanunu Tevik-i Sanayi Kanunu izleyecektir. 116c) Airetler Raporu, Kaynak Yaynlar, 2003, 2. basm. 117) Behet Cemal, s.64-65. 117a) Takrir-i Skn Kanunu'na dayanlarak 6 Mart gn Tevhid-i Efkr, Son

Telgraf, stiklal gazeteleri, Aydnlk, Orakeki ve Sebilrreat dergisi kapatlmt. $ Soruturma almas olasl belirince sol dergilerin yazarlar Dr. efik Hsn, Nzm Hikmet ve Hasan Ali Ediz yurtdna kaarlar. Kalanlardan S. Celal Antel, . Sreyya Aydemir, Nizamettin Nazif vb. tutuklanr. Aralarnda 15 de tbbiyeli vardr. Ankara istiklal Mahkemesine verilirler. Mahkeme 18 kiiye 7-15 yl arasnda hapis cezalar verir. 1926 I yl Cumhuriyet Bayramnda serbest

braklacaklardr.
# 1 Nisanda Adana'da kan Sayha ile Trabzon'da kan stiklal gazeteleri, 15 Nisanda stanbul Tanin gazetesi kapatlacak. Ankara stiklal Mah kemesi Hseyin Cahit Yaln' mr boyu srgn cezasna arptrmtr (orum'da). (. Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c , s.126-127) Ht,Resimli Hafta dergisi de kapatld. Zekeriya Serte! ve Cevat akir Beyler tutuklandlar. Cevat akir Bey bir hikyesinden dolay yl
:

702 nc Blm Notlar

3

Bodrum'a srgn edildi. Bu karar Bodrum ve Trkiye iin byk bir talih oldu. Bodrum'u ve Halikarnas Balksn kazandk. Z. Sertel'in cezasn Sinop'ta ekmesi uygun grld. Her ikisinin cezalar da 1,5 yl sonra affedilir. (. Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.128-131; ayrca: Halikarnas Balks, Mavi Srgn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2008; Sadi Borak, Halikarnas Balks ve Bir durumann yks, Bilgi Yaynevi, Ankara, 202; Z. Sertel, Hatrladklarm, s. 125 vd.) 118) Bill N. imir, Ankara... Ankara..., s.298-301. 119) Behet Cemal, s.65-66. 120) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Genelkurmay'n 9 Mart gnl genelgesi, s.122. 120a) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 17. c, s.98-100. 121) Modern bir haberalma rgt kurmak masrafl, zor ve uzun bir iti. O nedenle de bu konu ele alnamamt. Haberalma rgt (MAH, imdi MT) 6 Ocak 1926'da greve balayacaktr. 1926 ylnda MAH Bakanlndaki

personel says 10 kii kadard (MT resmi web sitesi, MT Tarihi blmnden yararlanarak). * Bu rgt Trk tarihinde kurulan ilk haberalma rgtdr. Tekilat Mahsusa'y ilk haberalma rgt olarak niteleyenler var. Tekilat- Mahsusa kendine zg, deiik, duruma gre trl grevlerle grevlendirilen, Enver Paa'ya bal bir rgttr. Haberalma rgt olarak nitelemek doru olmaz. * Tekilat- Mahsusa'nn bir gn gerekir diye Anadolu'nun baz yerlerinde, mesela Salihli'de, para ve cephane saklad gibi iddialar ya da yaktrmalar var ki tmyle geree aykrdr, ehir efsanesidir. Salihli'den baka bir yerden sz eden, belge, tank, olay gsteren de yok. Salihli'deki yer Kuuba Eref Bey'in iftliidir. Orada ne bol para bulunuyordu, ne bol silah. Kuuba Eref Bey hain olarak # 150'likler arasnda yurtdna karlacaktr. Yarar deil zarar dokunmutur. 121a) Dvmeye inada devam eden isyanclar yok deildi. Svan'a yaklaan 12. Alaya baskn verdiler. Hayli kayba urattklar anlalyor (Trkiye

Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 136137). 121b) Tanin gazetesi arama haberini 'baskn' olarak niteledb Zaten stiklal Mahkemesi ile hafiften alay eden yazlar kyordu gazetede. Takrir-i Skn Kanununu protesto etmiti. Yaz ileri mdrleri ile Hseyin Cahit Bey tutuklanarak Ankara'ya getirtildi. Mahkeme H. Cahit Bey'i sulu buldu ve sonsuz srgn cezasna arptrld. Bu cezay orumda ekmesi kararlatrld (E. Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.366-373). 122) Bunlar 35 kiiydi. Teslim olan ve yakalanan baka eyhler, aalar ve beyler ile saylar artacak, 8l'e kacaktr. UC Blm Notlar 703 * Teslim konusunda Kasm Bey'in ayrntl ifadesi iin: Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s. 104-113. * eyh Sait Efendi'nin heybesinde ve hurcunda 4.500 altn vard. $ Hasenanl Halit Bey ran'a kamay baarr. 123) eyh Sait isyanndan nce drt isyan (Ali Bat, Cemil eto, Milli aireti, Kogiri) tarihe gmlm, sorun edilmemiti. Ama eyh Sait isyan olmam saylacak, unutulacak bir olay deildi. Gven duygusunu yaralad.

Bu isyan, dini rengi ar basan ilk ayrlk giriimiydi. Cumhuriyet vatann btnln elbette koruyacakt. 123a) Bir altn lira o tarihte ortalama 6.60 lira idi. 10.000 lira 1.500 altn liradan fazla bir parayd. 124) A. Sreyya rgeevren, eyh Sait syan, s.l04-110'da iki mektup ve teki bilgiler yer alyor. Hani Nahiye Mdr Hsn Bey'in ifadesine gre eyh Sait Efendi kendisine yle demi: "Ben bu ie Allah tarafndan memur edildim. (s.l 16) 124a) Yabanc irketlerden kalma kurallar gerei demiryollar seferleri ile ilgili btn belgeler, ilemler Franszcayd. Trkeye dntrlyordu. Eski yaz da baka sorundu. Yeni harfler bu sorunu kknden zecekti. 125) Sakarya Sava srasnda orduyu ayakta tutan ikmal ak Yahhan'da balayp Polatl'da sona eriyordu. Yahhan'a bu byk any canl tutacak bir ant, bir yazt dikmek gerekmez mi? Biz neden tarihimize bu kadar ilgisiziz? Krkkale niversitesi bu grevi yerine getiremez mi? niversitelerin milletlerine, tarihlerine borlar vardr. 126) mit Saraslan, Demir Alardan rmcek Alarna, s.126-132.
0

* smet Paa demiryolu yapm iin yabanclarla yaplan grmelerde, yabanc irketlerin kabul edilemez artlar eri srdklerini anlattktan sonra, diyor ki: "Bu grmeler esnasnda 'o halde biz kendi kaynaklarmz ve kendi vastalarmzla yapmaya alacaz* dediimiz zaman hayretle gzlerini ap bize bakyorlard. Ve iimizdeki tecrbeli siyaset adamlar aklmzn dengesi yerinde olup olmadn ara sra yoklamaya alyorlard... Harpten ok kararl km olduumuz ve memleketin btnln buna bal grdmz iin iin peini brakmadk. Ve hakikaten demir yollarmz kendi mhendislerimizle, darya borlanmadan yaptk? (smet nn, Hatralar, 2. c, s.264) 126a) 20 Nisan 1925 gnl kararla hkmete mlki idarede deiiklik yapma yetkisi verilmiti. Ertesi yl birok yerlerin balants deitirildi, 11 il lavedildi. Mlki idare tekilat 63 il, 343 ile ve 691 nahiye olarak dzenlendi (B.N. imir, Krtlk II, s.305). 127) iftlik, eitli kimselerden pein para ve deerinden biraz yksek bir fiyatla

alnm 6 para iftlik ve araziden olumaktadr. En ok sz konusu edilen byklk 102.000 dekardr. Prof.Dr. zzet ztoprak iftlikle il~

704 nc Blm Notlar

gili almasnda bu saynn iftlik mlkiyetinde olmayan meralarn eklenmesiyle bulunduunu saptamtr. ztoprak iftliin byklnn yksek olaslkla 52.890 atik dnm (bir atik dnm 918 m ) olduunu ileri srmektedir (Prof.Dr. zzet ztoprak, Atatrk Orman iftliinin Tarihi, s. 15). * Ama ve ayrnt iin: Tarih IV, s.291. 127a) 29 Nisanda Ankara'da Trk Ocaklar genel kurulu topland. Latife Hanm bu toplantya Kars delegesi olarak katld.
2

Byle bir toplantya ilk

kez

katlyordu. Bir konuma yapt. Ynetim Kuruluna seildi. Ynetim Kurulu bir incelik gstererek Latife Hanm' Onursal Bakan seti. Latife Hanm, herhalde Gazi'nin tevikiyle, 25 Maysta Halk Partisi'nin stanbul

kongresinde de bir konuma yapt. Milli birlik mesaj verdi (A.F. Cebesoy, Siyasi Hatralar, 2. c, s. 170). 1925 ylndaki btn sosyal etkinlikleri bunlar. * J.B. Villalta'nm, hele Armstrong'un Latife Hanm' siyasetin iinde gsterme abalar, Gazi'nin ve Kemalizm'in muhalifi gibi gstermeleri oryantalist masallardr. Bunlar objektif, drst gzlemler deildir. zellikle ikinci yazar ate zerinde okumak gerekir. Maksatl, oyunbaz bir yazar. nemsiz vgde bulunur, sonra bir okkal iftira atar. Deneysiz okur adam objektif sanr. 128) f Prof.Dr. zzet ztoprak, Atatrk Orman iftliinin Tarihi, s.63. 128a) F. Kandemir, Atatrk'e zmir Suikastndan Ayr 11 Suikast, s.110-113. 129) Metin Toker, eyh Sait ve isyan, s. 140. 130) Bu olay eski bir demiryolcunun yaknndan dinledim. Anlatan demiryolcu, yllar sonra anlatrken de alam. * Kalan yollar ksm ksm ihaleye kardr. Ayrcalk niteliinde isteklerde bulunan yabanc irketlere i verilmez. Trk irketlerle birlikte, ayrcalk istemeyen, Trkiye'nin artlarn kabul eden iki yabanc irkete

de demiryolu yaptrlr. Birinci irket sveliler diye anlyor. Yapt 2 hat: Fevzipaa-Ergani hatt, Irmak istasyonu ile Filyos hatt (kmr hatt); ikinci irketin ad Ylys Berger diye geiyor tutanaklarda. Onun yapt 2 hat: Ktahya-Balkesir hatt, Kayseri-Ulukla hatt. Bu yolda da Trk firmalar ksm ksm taeron olarak alyorlard (Biisay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 1. c, s.62-63, S.B. Fak. Yayn, Ankara, 1988, Recep Peker'in Meclis'te yapt konuma). # F. Rfk Atay diyor ki (zet): "Halk Partisi'nin 200.000 liras

birikmiti. Bir yabanc bankaya yatrarak hissedar olmay istediler. Banka u yant verdi: 'Trkler bankaclk edemezler. Paranz bize braknz, faiz veririz! Bir vatan kurtarmak fakat bir banka kuramamak. Bir fabrika iletememek. Zaferin verdii stnlk duygusu ile bu iddialarn dourduu aalk duygusu arpyor. 1923'n evkli iradesi bu aalk duync Blm Notlan 705

gusunu yendi. Bilmediimiz eyleri yapmaya koyulduk. Ankara ky m idi? ehir olacakt. Demiryolu Erzurum'a kadar ulamal myd? Ulaacakt. Aldanmak, avlanmak, yaptmz bozmak veya kullanmamak, hepsi hesapta idi. Her ey yaplmal ve yaplanlarn sahibi bu millet olmal idi... 1923 kafas ve iradesi imknszla meydan okumutur. Doru eri, eksik tamam, fakat 'Trkn yapamayaca' sabit fikrini yenmitir" {ankaya, s.452-

453) 131) Szlemeyi imzalayan Hrriyet ve tilaf Partisi temsilcileri Vasf Efendi, Zeynelabidin Efendi ve Vahidettin'in be kez eyhlislam olan Mustafa Sabri Efendi'dir (Behet Cemal, s.87; U. Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s.119); bunlar zaferden sonra yurtdna kam, srekli Trkiye aleyhinde almlardr. Bu hainleri venler var!

132) Behet Cemal, s.76-93; Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s. 114-122. # Ayrlklar ile ngilizler arasndaki ilikiler tartmal. Bu konuda Bill N. imir'in Krtlk I ve II. kitaplarnn okunmasn tavsiye ederim. smet Paa anlarnda, 'bu ilikiyi aa karacak kantlarn bulunamadn' yazyor {Hatralar, 2. c, s.202). eitli yazarlarn isyan ile ngilizlerin ilikileri hakkndaki grleri iin: Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, s.213, dipnot 193; s.216, dipnot 205; s.228, dipnot 266; s.232, dipnot 286. # dam kararlar 27 Mays sabaha kar yerine getirildi. # Dou stiklal Mahkemesi Diyarbakr'da isyanla ilgili olarak 389 kiiyi yarglam, 47 idam karar vermitir. 132a) ankaya, s.433. 133) eyh Sait Efendinin sorgulamas isyanla ilgili tm kitaplarda var. Adalet

deil merhamet, atfet ve af istemesi ise S. rgeevren'in kitabnda yer alyor (s.17). # syann balamas, amac, yaylmas ve sonulanmas hakkndaki bilgileri objektif olarak yanstmaya zen gsterdim. Bu isyann nitelii, dzeyi, saduyuya aykrl nereden baklsa anlalyor. Buna ramen internette eyh Sait isyann ven, ycelten, kin saan web siteleri var. Bu durum insan ok dndryor. 133a) ki rnek: eyh Abdullah'n ifadesi: "Ben okur ve yazar deilim"', eyh Hasan'n ifadesi: "Okuma bilmem, yazma bilmem!* (S. rgeevren, eyh Sait syan, s.211, 264) 134) eyh Eyp'n ifadesi:

"Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin temsilcisi emekli Yarbay Fethi Bey Siverek ubesini aarken 'Bizim partiyi Ali Fuat

Paa, Kzm Karabekir Paa ve Rauf Bey at. M. Kemal Paa'nn rzas vardr. Terakkiperver Parti dine saygldr. Halk partisi dini batryor. Biz onu kurtaracak, koruyacaz' dedi!* (. Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.131) # stiklal Mahkemesi sonuta emekli Yarbay Fethi Bey e be yl hapis cezas vermitir. 706 nc Blm Notlar 135) . nn diyor ki: "Asl niyeti ve istidat, gemi hizmeti, ne kadar iyi ve ayan- hrmet olsa da, byle bir merhaleyi geerken (ok partili dneme geerken, bu kiilerin) tutumu ve tesiri yapc olmazsa, bir felakete sebep olmak muhakkaktr? (Hatralar, 2. c, s.204) * Kapatma konusunda ayrnt iin: . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.131-135; ayrca: . nn, Hatralar, 2. c, s.203-207; A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, 2. c, s.156-164. * Terakkiperver Cumhuriyet Partisi yneticilerinin ilke olarak irtica dostu olmadklar aktr. Ama tutucuydular, tecrbesiz, duygusal, alngandlar. lerinde yuva yapmaya alan trl kimseler arasnda

maceraclar, iktidar budalalar da vard. Bunlara kar nlem almay bilemediler. zmir suikastn bu iktidar hastas maceraclar planlamlardr. Partiyi dardan etkilemeye alanlar da vard: Eski, koyu ttihatlar gibi. Mesela Kara Kemal vb. Bunlarn etkilerini de durdurmay baaramadlar. Bazlar bunlarla ilikiyi korumutur. Parti, ttihat ve Terakki Partisi'ni canlandrmay dnen, komitac anlayndaki insanlarca kullanlmaya allmtr. $ Mahkeme bir ara kararla, isyan zerinde etkileri olduunu dnd baz gazetecilerin tutuklanmalarna karar verdi: Eref Edip (Sebilrreat), Velit Ebzziya, Abdlkadir Kemali, Fevzi Ltf, Sadri Ethem (Ertem) tutuklu olarak Diyabakr'a getirildiler. 136) S. Orgeevren, eyh Sait syan, s. 148. * 20 Nisan 1925 gnl ve 134 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesine dayanlarak isyan nclerinin aileleri ve sakncal grlen kiiler blge dna karlmtr. * Gneydounun talihsiz halkna yardmc olmak iin daha geni, yararl, verimli nlemler gerekiyordu. Bu amala Reform Kurulu oluturulacak.

* Artk seferberlik dolaysyla silah altna alnanlarn terhis edilmeleri, isyan dolaysyla Douya gelmi birliklerin yerlerine dnmeleri gerekmekteydi. Ama 3. Ordu Komutan Kzm nan Paa, seferberliin sona erdirilmesine de, gelen birliklerin geri alnmalarna da kar kmaktayd. Silahlar toplamaya, kaaklar yakalamaya devam ediliyordu. Yer yer direnmeler de oluyordu. Ama hkmet bu durumu, artk 3. Ordu'ya bal birliklerin ve jandarmann zebilecei snrl bir sorun olarak deerlendirmekteydi. Birok tmeni seferber halde tutmak pahal bir iti. retimden ekilen genleri terhis etmemek de doru deildi. Harman zaman yaklayordu. Komutann srar srnce 3. Ordu Komutanlna zzettin allar Paa atanr, Kzm Paa geri greve alnr, i

37) . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c , s.123. 38) Behet Cemal, eyh Sait syan, s.l 10-114.

nc Blm Notlar 707

138a) Genie bilgi iin: H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.335-

338. ; - ' - | 139) smail Hakk Teke, Muhafz Atatrk' Anlatyor, s.44. 139a) Memurlara apka ve elbise iin 50'er lira kredi verilecektir (. Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.398). 139b) Hava Kuvvetleri Komutanl yayn, Gnllerden Gklere, s, 12. 139c) Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, s.9-21; yaz 12 Temmuz 1925'te yaymlanmtr. 140) A. Emin Yalman, Grdklerim ve Geirdiklerim, 3. c, s. 171. 141) Aslnda Latife Hanm'n pencereden tam ne sylediini bilmiyoruz. Kl Ali Gazi'nin anlatmna dayanarak "laubali szler" diye zetliyor. Laubaliliin dozu ve dzeyi Gazi'nin fkesinden ve Latife Hanm'dan ayrlmaya karar vermesinden anlalyor. * . Sreyya Aydemir o dnemi yaam birok insanla konuarak edindii kany yle zetliyor: "Her yerde ve halkn nnde ona hkimiyetini gstermek ister gibi 'Kemal' diye hitap ettii Gazi'nin, kendi yannda uysal bir cici koca olmasn bekledi" (Tek Adam, 3. c, s.488) Ne kadar ham bir hayal. * Latife Hanm'n kusuru herkesin ok byk sayg duyduu Cumhurbakannn
;

ei olmay hazmedememesidir. 142) Bu sahnenin iki tanndan Salih Bozok anlarnda bu konuya deinme mistir. Yalnz Kl Ali anlatmtr: Anlar, s.540-541. * Kasadaki para iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.272. * Direksiyon binasndan Latife Hanm'a bir mektup yazp yollam (Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s. 10). * adalk yanls Gazi'nin eini eriata gre boadn yazyorlar. O zamanlar Medeni Kanun daha yrrlkte deildi. Baka yol yoktu ki. * Gazi'nin iki gerek arkada vardr: Salih Bozok ve Kl Ali. Dnyadan ayrlana kadar da bu arkadalarnn yklmaz dostluu ile mutlu olmutur. Bu arkadalar suikast olasl belirdii anlarda vcutlaryla Gazi'ye siper olan insanlardr. Yani nimet arkada deil, can dostudurlar. 143) Salih Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.219-220. 144) Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c, s.272-273, bu notlara gre Gazi Latife

Hanm'a ait eyay sayyor ve gndereceini bildiriyor: zmir'e gnderilen

eyalar: Gm yemek takm, hallar, 'kymetli gibi grnen eyler', piyano, kitaplar, nian yzkleri, hatra defterleri. (Yani Gazi Latife Hanm'n hatra defterlerine ne yazdn bilmektedir. Olumsuz eyler olsa yollamazd. Bu defterler imdi Trk Tarih Kurumunda saklanyor.) * Latife Hanm'n getirdii eyizler bunlarm. Hani yedi deve ykyd! 708 nc Blm Notlan

I Aylk 500 lira o dnem iin byk paradr. Bu gerekleri Atatrk*n Btn Eserlerinin yardm ile reniyoruz. Einin kimseye muhta olmadan-yaayabilmesini gvence altna alyor. Sayn pek allar "Latife Hanm M. Kemal'in maddi yardm teklifini 'ihtiyacm yok' diye reddetmiti" diye yazyor (s.367). * Ayrla neden olan olayn gn kesin olarak bilinmiyor. Salih Bozok'a zmir'den yazd mektubun tarihi 29 Temmuz (S. Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, s.219). Latife Hanm'n mektubuna gre

Ankara'dan 22 Temmuz gn ayrld anlalyor. Gazi resmi boanma tarihi olarak 5 Austosu bildiriyor. Sayn pek allar Gazi'nin Sivas'a doru yola ktn, Yozgat istasyonunda durduklarn yazyor. Sivas-Yozgat yolu alm deil. Ona daha 5 yl var. Metinde Yozgat diye geen yer, eski ad Asi Yozgat olan Elmada'dr. Ayn yanl Eri lger de yapyor. Bin yllk kural tekrar etmenin zaman: Bilmemek ayp deil, sorup da doruyu renmemek ayp. $ Avusturya maslahatgzarnn raporu ise {Latife Hanm, s.344) hem Gazi'nin, hem Latife Hanm'n kiiliklerine aykr, kaba yaktrmalar ieriyor. Sayn pek allar'n bu raporu, bir aklama notu koymadan kitaba almasn ok yadrgadm. Atatrk'e sayg iin Atatrk' iyi incelemek gerekir. Sayn pek allar Latife Hanm' incelemi. Onu yceltmeye alyor. Bari onun ansna zen gsterseydi. Muammer Bey ailesi ve Latife Hanm stanbul'a tandlar. Latife Hanm hi konumad, hi sorun olmad, olaanst bir soyluluk gstererek

yaad. Herkesin byk saygsn toplad. smet Paalar ailece ilikilerini srdrdler. Latife Hanm yaad srece yalnz bir gazeteci ile grmtr: Niyazi Banolu. * Latife Hanm Niyazi Banou'na eski ei Gazi M. Kemal Atatrk iin diyor ki: "Yirmi yl, dnya byklerinin hayat hikyelerini okudum. Btn kahramanlarn, btn inklplarn, btn hkmdarlarn hayatlarna dair her dilde kitap okudum. Her byk adamn hayat hikyesini okuduka Atatrk daha ok byd, yazlamaz, anlatlamaz bir varlk olduuna inandm... Atatrk, Trk Milletinin semboldr, Trk Genlii O'nu daima sevmelidir. Siz yazarlar O'na her zaman sevgi haleleri rmelisiniz. O buna layktr ve O'nun buna ihtiyac vardr. Milletini nasl sevdiini, genlie nasl inandn bilemezsiniz. En byk arzum, Trk ocuklarn etrafma toplayp O'ndan bahsetmektir. O'nun milletine, memleketine kar her zaman ahit olduum sevgisini konferanslarla anlatmak istiyorum. Bunu yapacam.

Haftann muayyen gnlerinde Trk Genliine bunlar anlatabilmek benim son arzumdur? (Bu konuma 1950 ylnda yaplmnc

Blm Notlar 709

tr. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 21, s.522, 528, Temmuz 1991); Latife Hanm bu isteini gerekletirememitir. 146) A. Emin Yalman, Grdklerim ve Geirdiklerim, s.171-175. # Elaz'a giderler. Oradakilerle birlikte toplu bir telgraf daha ekerek Gazi Paa'nn af ve hogrsne snrlar. Gazi bu telgraf da Dou stiklal Mahkemesine yollar, yle bir not yazar: "Bunu da nazar- insafa almak uygun olacaktr? (H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.348) 146a) Gneydouda apulculuk, ekyalk, direnme, atma ve isyan nitelikli olaylar, zaman zaman, yer yer, 1938'e kadar srp gidecektir. Hibiri eyh Sait isyan byklnde deildi. Bir sonuca ulamas mmkn olmayan bu olaylar yznden iki yandan da birok insan lecek, yaralanacak, sakat kalacakt. Yakalananlar yllarca hapis yatacaklard. Kitab bu

olaylarla doldurmamak iin Ar ve Dersim konular dndaki olaylara deinmeyeceim. # "Ayaklanmalarda ba eken ailelerin glerini, byk arazi sahiplii ve (airetlilerin) bamllk ilikilerinden ald iyice aa kt? (Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, s.322) Topra datmak ve airet yapsn sona erdirmek zorunlu grnyordu. # syan sulularnn aileleri, yaknlar file sakncal aileler Bat Anadolu'ya, Trakya'ya srlecektir. Meclis ok ksa bir sre sonra, 6.12.1927'de kabul ettii bir kanunla, Bat illerine nakledilenler arasnda iyi hali grlenlerin geri dnmelerine izin verilmesini uygun grr (Bu konuda: Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 2. c, s.213-214). 146b) E Rfk Atay diyor ki (zet): "M. Kemal'in, fes ve apkann, medeniyet demek olmadn pek iyi bildiine phe yoktur. Fakat balk deitirmenin, din ve iman deitirme olduunu dnen bir kafaya, hibir ileri anlay, dnce vurmayacan da bilirdi. Asl mesele kafann iindeki batl

inanlar skp atmakta idi. Bu balk deil, ba davas idi... Bat uygarlnn temeli hr dn idi. apka bir balk taklidi deil, dn devriminin bir sembol idi... apka, Kemalizm'i, Osmanl slahat hareketlerinden, dn vermemek karakteri ile ayrr? (ankaya, s.432-435) 147) Kastamonu gezisi iin yararlanlan kaynaklar: Mustafa Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezilerv, Atatrk'n Btn Eserleri, 17. c; M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri; . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.180192. 148) Kastamonulu gazi ile ilgili bu

anektodu rahmetli General Osman Nuri Grler'den dinlemitim. 149) Devlet retmeni ba tac ederdi. ok doal. Gelecei o belirler. Ama 1950'den sonra iktidar retmenleri gsz, desteksiz brakt. Taraf tuttu, retmen renci asndan mahalle hocasna, imamna yenilmedi. 710 nc Blm Notlar

Ama devlet yannda ve halk zerindeki eski, stn konumu, rehberlik etkisi, saygnl olduka azald. Prof. Yusuf Mardin bu durumu retmenin, dolaysyla Cumhuriyetin yenilgisi olarak anlatyor. ktidarlarn haksz, tarafl, yanl etkisini grmezden geliyor. Bir bilim adamnn birok nitelikleri olmas gerekir. Birincisi insaftr. Mardin ailesini ok iyi tanr ve ok sayarm. Prof. Yusuf Mardin ilk kitaplarnda Cumhuriyeti vp yceltiyordu. Son kitaplarn da aldm. Hepsini dikkatle okudum. Anladma gre bir dini cemaatin yesi olmu. Dnceleri deimi. nsaf uup gitmi. Bilimsellik yerini sbjektiflie, nyargya ve hakszla brakm. u kanya vardm. Asl yenilen retmen deil, Yusuf Mardin'in kendisi! 150) Gazi'nin konumas sadeletirilmi, biraz da ksaltlmtr. 151) Bu anekdotu aileden dinleyen Ali Conker anlatmt. 152) Ben Mart 2008'den beri nebolu'nun fahri hemerisiyim. Bunun iin o tarihteki Belediye Bakan Sayn dris Gle'e ve Belediye Meclisinin sayn yelerine bir daha teekkr ederim.

nebolu adnn Yiit nebolu olarak deitirilmesi nerisi yazk ki Meclis'te gereken destei bulamad. neri kadk oldu. Bir gn nebolu'nun kadirbilmenin ve milli bilincin sonucu olarak hak ettii bu ad alacana inanyorum. 152a) ankaya, s.434. 153) M. Selim mece o tarihte Kastamonu'da yirmi kadar tekke olduunu yazyor. stanbul'daki tekke, dergh ve zaviyelerin says 400' geiyordu, lnceye kadar Osmanl kalan Refik Halit Karay'n Kadnlar Tekkesi adl romann okuyanlar, tekke konusunda genel bir kanya ularlar. zbekler Tekkesi gibi yurtseverlerin yararland baz tekkeler de, kanun gerei kapatlmtr. 153a) Rfat Hoca'nn sar elinde bekleyii iin: H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.271. 153b) 2 Eyll 1925 tarihli kararname (slam Ansiklopedisi, 1. c, s.785; . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s. 186); ama memurlarn giyimde halka nclk etmeleri, rnek olmalaryd. 153c) Temel ama 'fes'e son vermekti. Onunla birlikte kalpak da yasaklanm oluyordu.

154) eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, elebilik, babalk, emirlik, nakiplik, halifelik gibi unvan ve sfatlar tarikatlarla ilgilidir. 155) Mevlana trbesi mze olarak korunacakt. # Alevi-Bektailerin yetkili ba, "Osmanl bizi farkl grrd. Cumhuriyet dneminde farkllk istemeyiz. Biz de genele uyalm" dedi. Hac Bekta- Veli'nin trbesi kapatld. Klliye korundu. Bu bilgiyi bir Alevi ileri geleninden almtm. 156) Sami N. zerdim, Elli Ylda Kitap, s.16-17, Sevin Matbaas, Ankara, 1974. nc Blm Notlar 711 * 1729'da Trke kitap baslmas caiz grlecek, din kitaplar baslmas ise daha uzun zaman yasak olacaktr. 1729dan 1830 ylna kadarki 100 yl iinde Osmanl'da sadece 180 kitap baslmtr. Batda ise ayn sre iinde basan kitap says 90.000'dir. Bat dnyas ile Osmanl dnyas arasnda bu aamada 89.820 kitap fark var! Bu fark hl kapatamadk. Daha evrim teorisini tartyoruz. 156a) Dou Reform Plan 27 maddedir, zeti iin: Bill N. imir, Krtlk

II, s.298-305; tam metni iin Serap Yeiltuna, Resmi Kanun, Kararname, Rapor ve Tutanaklarla Atatrk ve Krtler, s.506 vd., ileri Yaynlar, istanbul, 2007. * Umumi Mfettilikler kurulmas nerisi ilk kez bu planda yer almtr. Reform plannda Dou blgesine gmen yerletirilmesi, isyana katlm, zendirmi olanlar ile yaknlarnn Bat blgelerine nakledilmeleri, airet yapsnn lavedilmesi, silah tamann yasaklanmas, aslen Trk olup Krtlemeye balayan halk iin nlemler alnmas, adlar belirlenen bu yerlerde Krte konumann yasaklanarak Krtlemenin durdurulmas, okul, yol, devlet binalar yaplmas gibi neriler yer almaktadr. Dersimin Krtlemesinin nlenmesi zerinde de nemle durulmutur. * Ayrca, mlki idare tekilatnda deiiklik yaplacak, baz iller lavedilecek, baz yerlerin balantlar deitirilecektir. Ayrnt iin: Serap Yeiltuna, Atatrk ve Krtler, s. 169.

156b) Hkmet Ahmet Emin Yalman'n gazetesini yaymlamasna izin vermeyecektir. 157) zmir suikast hakknda esas olarak yararlandm kaynaklar: A. Nihat Erman, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri; Dr. Cemal Avc, zmir Suikast; Osman Salim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu; Uur Mumcu, Gazi Paaya Suikast; Yaar ahin Anl, Mahkeme Tutanaklarina Gre izmir Suikast Davas; . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s. 135 vd; E. Aybars, stiklal Mahkemeleri. * Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.299 vd. (Kara Kemal ile Terakkiperverliler arasndaki ilikiler hakknda ilgin belgeler bulunuyor). * Olay sulandran, saptran, arptan kitaplar da var. Onlar da okudum, gereki, doru bulmadm, adlarna kaynakada da yer vermedim. * Olayn geliimini bu kaynaklara, mahkemedeki itiraf ve ifadelere ve anlara gre sralayarak anlatacam. Baz yanllara da yeri gelince deineceim. 157a) M. Yaar Uzel, Kilis Zeytin Dal Dergisi, 1953, aktaran M. Ali Klal,

Radikal,

2.5.2007; Ltfiye Klal, M. Ali Klal ve Ahmet Taner Klalnn anneleridir.

157b) Vasf Rza Zobu, O Gnden Bugne, s. 157 vd. 712 nc Blm Notlar

158) O zamanki trbann, bugnk trbanla bir benzerlii yok. k bir balk. Skmaba biiminin gelimii. Alndan, akaklardan salar grnyor. San tek telinin bile saklanmas gerektii hakknda bir kural o zaman yoktu. Bu d kaynakl yeni bir akmdr. Dinsel bir zorunlukmu gibi sunuluyor ve byle yaylyor. 159) Atatrk'n ocuk sevgisi ok bilinen bir konudur. Bu konuda ok anekdot var. Bunlar toplayan gzel bir kitap: Cemil Snmez, Atatrk'te ocuk Sevgisi. 160) Sabiha Gken, Atatrk'le Bir mr, s.20-24. 161) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.30. 161a) Prof.Dr. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.187. * Hatay'da da apka giyenler grlmeye balamt. Saylar gittike artyordu. Fransz smrge grevlileri ile gericiler apka giyilmesine kar

tavr alrlar (Dr. Abdurrahman Melek, Hatay Nasl Kurtuldu, s.20-22) 162) Atatrk'n Btn ierleri, 18. c, s.46-51. 163) Kordon'daki bu gzel binay belediye Hazine'den satn alarak Gazi'ye armaan etti. imdi Atatrk Mzesi. Halk buraya Beyaz Kk adn verdi. U '164) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.55. 165) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.67; Gazi baz kalabalk toplantlarda Sar Zeybek oyununu, sanrm Selim Srr Bey slubuyla, yalnz olarak oynamtr. Bu konuda iyi bir rnek olarak Smer Ezg'nn Sar Zeybek cd sini tavsiye ederim. Bu oyunun zellii her kmltnn hakkn vere vere, zgn biimindeki arball koruyarak, ar ar, vekarla oynamaktr. 166) Afet nan ile ilgili blmler iin: Ar nan, Prof.Dr. Afet nan, s.97-98. * zmir'de Erkek retmen Okulu'nu da ziyaret eden Gazi yapt konumada demitir ki: "Milletleri kurtaranlar yalnz ve ancak retmenlerdir? (Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.74) 166a) Fay Kirby diyor ki: "Son krk yl iinde, belki Sovyetler Birlii dnda, eitimciler, dnyann hibir yerinde bir ulusa rehberlik etme olanana

Atatrk Trkiye'sinde olduu kadar kavuamamlardr? (Trkiye'de Ky Enstitleri, s.20, dili sadeletiren Alper Akam) 167) 1948 de Zafer Tepe'de yaplan 30 Austos trenine, dalardan akarak gelen on binlerce kylnn banda bu tr ftr apkalar vard. Hepsi koyu renk bayramlklarn giymilerdi. Gemi zaman olur ki hayali cihan deer. 167a) Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.392-39s- , itiraz sslenmitir). 168) Fresko gazinosu. Tam ad: Ankara Milli Bahe Trk Sirkeli. F. Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.401. ^ 169) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.98, kaynak: Hakk Tark Us. 169a) Cumhuriyet Bayram ile ilgili ayrntlar iin: F. Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.411-413. 170) U. Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s.446,

2 Kasm 1925. 1 nc Blm botlar 713

171) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s. 116-118. 171a) M. Esat Bozkurt'un konumasnn metni, Mehmet Akzambak, Atatrk'n Devrimci Adalet Bakan M. Esat Bozkurt, s. 178-179; okul ilk

mezunlarn 8 Temmuz 1928'de verecektir. * Mektebin kuruluu hakknda geni bilgi: Y.Do.Dr. adman Halc, Yeni Trk Devletinin Yaplanmas Mahmut Esat Bozkurt, s.330-339. * Mektebe ilk yl 218 kii kaydolmutur. 171b) Alpullu eker Fabrikasnn temeli de 22 Aralk 1925 gn atlacaktr. 171c) Madam Baver ksa bir sre sonra svire'ye geri gnderilecektir. 171d) Prof.Dr. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.411; sz konusu bror 1924 ylnda stanbul'da yaymlanm, mahkemenin kararna gre eitli yollardan Anadolu'ya datlmt. 172) apka bahane edilerek ayaklanma giriimlerinin tarihleri: Kasm banda Malatya, 14 Kasm Sivas, 22 Kasm Kayseri, 24 Kasm Erzurum, 25 Kasm Rize, 27 Kasm Mara, 4 Aralk Giresun. Ayrnt iin: Prof.Dr. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.94 vd. apka Kararnamesi 2 Eyllde, apka Kanunu 25 Kasmda kabul edilmitir. Mara olaylarna kadarki olaylarn bu tarihlerle bir ilgisi olmad ak. Ksacas bir tepki olarak deil, rgtl bir hareket olarak grnyor.

173) Erzurum'da skynetimin ilan karar, kinci Dnem Tutanak Dergisi, 19. c, s.218-219; Erzurum Belediye Bakan, Mfts, Belediye Meclisi yeleri, odalar yetkilileri vb. irtica olay dolaysyla Meclis'e Erzurum halk adna zntlerini ve sanklar lanetlediklerini bildirmilerdir. Telgraf metni: a.g.e., s.213-214. 174) E. Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.407 vd. (bu eserde stiklal Mahkemesi belgelerine dayal ayrntlar yer alyor). 174a) nce Elmada'da barut fabrikas kurulacak, sonra Krkkale'de teki fabrikalarn yapmna balanacaktr. 1933 ylnda Krkkale'de kurulan fabrikalarn ou retime gemitir. 1940-1944 yllar arasnda babam Krkkale Barut fabrikasnda alt. Ben 1940/41 ylnda ilkokul son snftaydm. Son snf Krkkale'de okuyarak ilkokulu bitirdim. O zamanki Krkkale, kk, dzenli, eitli lojmanlar, iki byk park, spor sahas, mesire yeri, sinemas, modern ars, doumevi, elektrikli frn, ilkokulu, halkevi olan yeni bir ehircikti. Asl Krkkale 100-150 kerpi evden ve birka dkkndan kurulu bir yerleim yeriydi. Oraya Toprak

Mahalle denirdi. Ortaokul 1941 ylnda ald. retmenleri eksik olduundan ailem beni retmenleri tam bir ortaokulda okuyabilmem iin Ankara'ya, halamla enitemin yanna yollad. 175) 20 Kasm 1925; mesafeler iin: Servet Zengin, Demiryolu dergisi ze! says, Mays-Eyll 1956. 175a) Ankara stiklal Mahkemesi Kayseri'de greve balad Konu karkt. Davaya Ankara'da baklmasn kararlatrd. 25 Kasmda Sivas'a geldi. 714 nc Blm Notlar syann ncs Mehmet Necati'nin idamna, 20 kadar kimsenin de hapisle cezalandrlmasna karar verdi. 6 Aralkta Erzurum'dayd. Skynetim Mahkemesi olaya hemen el koymu, isyan kkrtclarn cezalandrmt. stiklal Mahkemesi, Skynetim Mahkemesinin devrettii dosyalara da Ankara'da bakmaya karar verdi. 11 Aralkta Rize'de iba etti. 143 san yarglad. 8'i idama, 55'i eitli hapis cezalarna arptrld. Kalanlar beraat etti. 16 Aralkta Giresun'da almaya balad. 60 san yarglad. nclerden
v

Abdullah Hoca deli taklidi yapmaya yetendiyse de mahkemeyi kandramad. Abdullah Hoca ile yine nclerden eyh Muharrem idam, teki sanklardan 9 kii hapis cezas ald. Baz sanklar hakknda daha geni aratrma yaplmas gerektiinden bunlarn yarglanmasn Ankara'ya brakt. Ankara'ya gelince nce Mara olayn ele ald. Sonuta 4 kiinin idamna, 15 kiinin hapis cezasna arptrlmasna, Erzurum olaylar ile ilgili olarak 4 kiinin hapsine karar verdi. Giresun olay sanklarn yarglamaya balad. Balca kkrtc Ali Rza Hoca'nn Babaeski Mfts iken igalci Yunanllarla ibirlii iinde olduu aa kt. Ayrca Mahkeme skilipli Atf Hoca'nn Erzurum, Giresun ve Rize olaylarn Ali Rza Hoca ile birlikte etkiledii kansna varacak, ikisinin de idamna karar verecekti. * Hi kimse apka giymedi diye idam edilmemitir. apka davas diye adlandrlan olaylarn hukuki nitelii udur: 'apkay bahane ederek gerici ayaklanma karmak, kkrtmak suretiyle dini politikaya alet etmek.' (stiklal Mahkemeleri, s.418)

* Bu konuda yalan, uydurma ok. Btn bu davalarn sonunda idam edilenlerin toplam says 27 kiidir. Baz sahte tarihlerde bu say binleri buluyor. Bu konudaki yalanlar ve dorular grmek iin bkz: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.647-651. * 27 saysna Ali Rza ile skilipli Atf Hoca da dahildir. skilipli Atf Hoca hakknda mahkemenin gerekesinde u bilgiler yer alyor: "31 Mart ayaklanmasnda ve Mahmut evket Paa'nn ldrlmesi olaynda ilgili olduu iin Sinop'a srgn edilmi(tir); Milli Mcadele'de Bat Anadolu'yu igal etmi olan Yunan ordusuna direnilmemesi iin banda bulunduu Teali-yi slam Cemiyeti adna hazrlattrd beyannameleri, sonradan inkr etmesine ramen, Trk kylerine attrd; Cumhuriyete kast eden son olaylarda maddeten ve manen ilgili bulunduu eldeki delillerde de dorulandndan..? (stiklal Mahkemeleri, s.416; karar tarihi 3 ubat 1926); skilipli Atf Hoca'nn bror hakknda bilgi ve Sleyman Nazif'in bu bror ve

hoca hakkndaki makalesi iin: O. Salim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s. 135-136. Sleyman Nazif'in makalesinden bir cmle: "Hibir kazma slam dinine bu risaleyi (bror) yazan bu kalemden daha derin mezar kazamaz? nc Blm Notlan 715 176) Koraltan'n arkadalar: Ktahya Cevdet, stanbul Hakk inasi, Sinop Recep Zht, Ktahya Ragp, Srt Mahmut, sparta Mkerrem: Cumhurbakan, Babakan, hkmet ve parti arasnda bir devrim konusunda anlama olunca, kanun tasarsnn bir milletvekili grubunca verilmesi salanyordu. Genel olarak byle bir usul yrtlmekteydi. 177) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 19. c, s.220-232. \ * 30 Kasm gn de tarikatlarn, tekke ve zaviyelerin, trbelerin kapatlmas, ancak din grevlilerinin sark ve cppe giyebilecekleri hakkndaki kanunlar kabul edildi. Bu konudaki kurallar kesinleti. kinci Dnem Tutanak Dergisi, 19. c, s.311, 312. * Meclis'te apka olaylar dolaysyla Nurettin Paa sorumlu tutularak ok

ar biimde suland. Toplanty terk etmek zorunda kald. 178) Ar nan, Afet nan, s.98. 178a) Hamdi Bey'in Cemal Bardaknn raporlar iin: Dersim, Jandarma Genel Komutanlnn Raporu, s.167-173; Cemal Bardak da raporunun sonunda Koua reislerinden Kr Seyid Han ve bana toplad adamlara kar harekete geilmesini neriyordu. * 1926 ylnda Koua aireti zerine bir hareket yaplacak, bu hareket Dersim'i az ok etkeyecek, olaylar azalacaktr {a.g.e., s.178.) 179) Anadolu Ajans, Trkiye Cumhuriyeti 80 Yl Kronolojisi, s.44. 180) Ziya Hurit'in ve Faik Gnday'n zmir'deki ifadesine, Faik Gnday'n Dnya gazetesinde yaymlanan aklamalarna dayanarak. Dnya*da yaymlanan aklamalar iin: O.S. Kocahanoiu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s.107-110. * Ankara'daki suikast giriimini hepsi bildii halde hibir ynetici durumu hkmete bildirmemitir. Niye bildirmediklerini de hibir zaman aklayamadlar. Sadece bildiklerini reddetmekle yetindiler.

* Ankara Emniyetinin Ziya Hurit, Laz smail ve Grc Yusuf'tan kukuland anlalyor. Ayrca Refik Koraltan Emniyeti uyardn sy* lyor. (O.S. Hocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s.44) Ama pheli kiilerin stanbul'a gitmeleri zerine ilgi srdrlmemi, stanbul'a bilgi verilmemi, izlenmeleri salanmam olmal; Gazi suikastlar yakalandktan sonra, smet Paa'ya Emniyetin baarszlndan ikyet edecektir (Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s.29, son paragraf), iileri Bakan da suikast srasnda Diyarbakr'dadr vb. Olayn komplo olduunu ileri srenler var. Byle komplo olur mu? Eni boyuna denk dmeyen bu iddialara yazk ki inananlar var. 180a) Abdllahat Aksin, Atatrk'n D Politika lkeleri ve Diplomasisi, s.218219; Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.527. 180b) 5 Haziran 1926 tarihinde Trkiye, Irak ve ngiltere arasnda bir andlama imzalanarak bu snr kabul edilmi, andlama TBMM'nce 7 Haziran 716 nc Blm Notlar

1926 gn byk bir keder iinde onaylanmtr. Milletleraras ilikilerde

yazl olmayan u kural geerlidir: Gcn kadar haklsn. 181) Bakanla atanmas: 21 Aralk 1925; M. Necati Bey hakknda M. Rauf nan'n Mustafa Necati adl eserinden ve eitim tarihimizle ilgili aratrmalardan yararlanyorum. 182) O.N. Ergin, Trk Maarif Tarihi, 5. c, s.2005-2008; yeler: Hilmi Ziya lken, Fuat Kprl, eitimciler, kltr adamlar, bakanlk yneticileri, nemli liselerin mdrleri. 183) O zamana kadar ezani saat kullanlyordu: Bu sistemde gnn balangc akam gnein batyla balyor, gn iki 12 saate ayrlyordu. 184) ki eit takvim kullanlyordu: Hicri-kameri (ay) takvim. Aylar 29,5 gn ekiyor. Hangi aylarn 29, hangi aylarn 30 gn sreceine eyhlislam karar verir. kinci takvim mali ilerde kullanlan Rumi takvimdir. Rumi takvime gre ylba 1 Marttr. Her iki takvim arasnda 13 gn fark vardr. (Prof.Dr. Attila Bir, Osmanllarda Zaman, www.akat.org.; . Turan,
Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.193 vd.)

185) ikinci Dnem Tutanak Dergisi, 20. c, s.267-281.

* Cumhuriyet dneminde Trkiye'nin iine kapand, dnyaya almad, daha yeni ald gibi tuhaf iddialar var. Tam tersine Trkiye bilinli admlar atarak ada dnya ile uyum salamaya nem veriyor, uyumu zorlatran engelleri birer birer kaldryor, duvarlar ykyor. Saat ve takvim devrimi de bu admlardan sadece ikisidir. Devam var. Bugnk aydnlk ynmz ve yzmz btnyle bu n
hazrlklara borluyuz. Avrupa Birliine ezani saat ve Hicri takvimle mi, arnla, kileyle, okkayla m, fesle peeyle mi, medreselerle mi, drt ele mi, eski yazyla m, Mecelle ile mi girecektik? Bu gerekleri grmezden

gelenler hakikate ihanet ediyorlar. Bilerek ayp iliyorlar.

186) 1926 yl:

Bu yl da byme hz % 10 olacak. Babakanlk binas hizmete girer. 13 ubatta Konya Mevlana Mzesi alr. 1 Martta Ankara'da k devlet resim sergisi alr.

15 Maysta Stma Mcadele Kanunu kabul edilir. lk kadn atletler yarlara katlr. Tokat ve Amasya Mzeleri alr. Halk mzii derlemelerine balanr. R. Nuri Gntekin'in Akam Gnei, Halide Edip Advar'n Vurun Kahpeye adl romanlar yaymlanr. Petrol arama ve iletme hakk devlet tekeline alnr (24 Mart 1926). 30 Austos gnnn Zafer Bayram olarak kutlanmas hakknda kanunun kabul, 1 Nisan 1926. Adli Tp Kurumu kurulur, 19 Nisan 1926. nc Blm Notlan 717
Samsun-Kavak demiryolu iletmeye alr, 23 Nisan 1926. Stma Mcadele Kanunu kabul edilir,13 Mays 1926; stma ile byk sava balar. Babakanla bal statistik Mdrl kurulur. Emlak ve Eytam Bankas kurulur, 22 Mays 1926. Yahya Kemal Beyatl'nn Varova Eliliine atanmas, 22 Mays 1926. ekirge ile Mcadele Kanunu ile pek Bcei Yetitirilmesi Hakknda Kanunun kabul edilmesi, 26 Mays 1926.

 skn Kanununun kabul, 30 Mays 1926 (Bu kanun daha ok gmenler, mlteciler, gebeler iin karlmtr. Yaplacak yardmlar dzenler). Trkiye-Suriye arasnda dostluk anlamasnn imzalanmas, 30 Mays 1926. | Trkiye-Irak-ngiltere arasnda Ankara Andlamasnn (Musul Anlamas) imzalanmas, 5 Haziran 1926. 11 Eyllde Ankara otomatik telefon santral hizmete girer. zel Kalem Mdr Hayati Bey 16 kasm 1926'da lr. Yerine Hasan Rza Soyak gelir. Fransz gemisi Lotus ile Trk nakliye gemisi Bozkurt 2 Austos 1926 gecesi Midilli Adas yaknnda arpt. Bozkurt batt, sekiz Trk vatanda ld. Fransz gemisi stanbul'a gelince, stanbul Ar Ceza Mahkemesi Fransz kaptan tutuklad. Yarglama sonucu Fransz ve Trk kaptanlar dikkatsizlik ve tedbirsizlik sonucu lme neden olmaktan hapis cezalarna mahkm edildiler. Fransz kaptann avukat yetkisizlik iddiasnda bulundu. ki devlet arasnda bu konuda anlamazlk

kt. Her iki devlet 12 Ekim 1926'da hakemlik szlemesi imzalayarak, olay Lahey Adalet Divan'na gtrdler. Lahey Milletleraras Adalet Divam'nda Trkiye'nin avukatln, Adalet Bakan Mahmut Esat Bey yapt. Dava 7 Eyll 1927 tarihinde sonuland. Adalet Divan, Trkiye'nin milletleraras hukuka aykr hareket etmediine karar verdi. Mahmut Esat Bey, bu baaryla ilgili olarak Bozkurt soyadn alacaktr. 187) Eitim iin Alman Ordusu stihbarat Servisi Bakanlndan emekli Albay Walther Nicolai'dan yardm grld. (Bu bilgiler MT web sitesinde bulunan Dr. Erdal lter'in Milli stihbarat Tekilat Tarihesi adl eserinden alnmtr.) 187a) K hafiflemiti. Necati Bey, ilerde Gazi Eitim Enstits adn alacak olan gzel binann temelini attrd ve yapmn balatt. 187b) Bill N. imir, Krtlk II, s.376, 377. O dnemin yneticileri, yazarlar, zellikle Dersimlileri Trk asll olarak grmektedirler.

718 nc Blm Notlar

* Bill N. imir 'mefkreleiyor' szcn yle yorumluyor: "AleviBektai olan Dersindi Trkler, Snni Trklere tepki olarak Krtlerin kucana atlyor, kendilerini Krt saymaya doru gidiyor fakat bununla da kalmyor. Kraldan fazla kralc kesiliyor, militan Krt, blc olup kyorlar. Bu gidi Trkiye'nin birlii, btnl bakmndan tehlikelidir ve tehlike byyor? (s.379) 187c) a.g.e., s.377-379. 187d) 1928 ylna kadar 4 kez af karlmtr. Yani Cumhuriyet kin ve dmanca bir siyaset gtmemitir. (Rza Zelyut, Dersim syanlar, s.360); bunun nemini ve deerini bilmemek insafszlk olur. * Bu blm iin kaynak: Dr. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 195-198. (skn Kanununa gre 2.000 Dersimli aileye Elaz ovasnda toprak verilir. Holvenk manastr da Dr. Nuri Dersimi'ye der. Dr. Dersimi diyor ki: "Olaylardan Seyit Rza'y gn gnne haberdar ediyordum." [s.197]) 187e) S. Gken, Atatrk'le Bir mr, s.37-40.

187f) Mimar Ahmet Burhanettin Tamc. Bu tarihi, gzel bina imdi lokanta olarak kullanlyor. Tarihe saygmz bu kadar. 187g) Bugnk Milliyet gazetesi deildir. Bu gazete daha sonra Tan adn alacaktr. Bugnk Milliyet gazetesinin kurucusu Ali Naci Karacan'dr, ilk says 3 Mays 1950'de yaymlanacaktr. 188) Halide Edip Hanm M. Kemal Paa'nn adalk, uygarlk hakkndaki dncelerini ok dinlemiti. Hibiri srpriz deildi. M. Kemal Paa Halide Hanma hanm olarak sayg gstermitir ama Amerikanc ynn dikkate alarak ynetici ortamdan uzak tutmu, mesafeli durmu, dncelerini dikkate almamtr. Bu tutum nedeniyle Halide Hanm da M. Kemal Paaya muhalif olmutur. Dr. Adnan Bey'in M. Kemal Paa'dan kopmasnda Halide HannYn etkisi de ok belli oluyor. Dr. Adnan Bey'in klbkl nldr. 189) kinci Dnem Tutanak Dergisi, 22. c, s.229-234. 190) Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s.513-517; Sreyya Hulusi Hanm daha sonra canl bir kltr hayat olan Giresun'da da konferans vermitir.

191) 1933'te Ahmet Kutsi Tecer'in tavsiyesiyle kendi iirlerini sylemeye balar. Cumhuriyetin nl halk ozanlarndan biri olur. * Kke Atatrk'e gidecekmi, kyl kyafeti yznden bulvardan geirmemiler, bu yzden gidememi hikyesi btnyle uydurmadr. Bulvardan kyllerin geemedii iddias da geree aykrdr. Bu dnemlerin tanym. Kylerden otobslerle gelinmezdi. Tek tat trendi. kinci Sava iinde Trkiyede tifs salgn balamt. Ankara istasyonuna gelenler topluca, Hamamn'ne, Karacabey hamamna gtrlr, btnyle temizlenmeleri salanr, ondan sonra braklrlard. O tarihte Hamamn'nde oturuyorduk. Her gn grdm bir olayd bu.

nc Bolm Notlar 719

* Ben TRT'de alrken k Veysel'le dost olmutum. TRT'den ayrldktan sonra da dostluumuz devam etti. Ankara'ya gelince broma urard. Gaml grnne, dertli sesine ramen neeli, akac, deryadil

bir sanatyd. Bir gece stanbul'da AltnDoan Soylu ifti byk sanaty evlerinde biraraya getirdiler: k Veysel, Ruhi Su, Nida Tfeki. de sazn alp yle gelmiti. Anlatlamaz bir gece oldu. Bu olaanst gecede bulunan talihlilerden biriyim. 191a) 22 Martta Eitim Bakanl Tekilat Kanunu, 24 Nisanda btn okul kitaplarnn bakanlka baslmas hakknda kanun, 20 Maysta lkokul retmenleri hakknda kanun kabul edildi. Terbiye dergisi yaymlanmaya balad. lkokul Mfredat Program yrrle girdi. Okul ve retim anlay hzla geliti, dersler gereksiz bilgilerden ayklanmaya balad. Okul ve retmen says artt. Daha byk baarlar ilerde. 192) Dr. Rza Nur hakknda ayrntl bilgi ve delUii hakknda doktor raporu iin: T. zakman, Dr. Rza Nur Dosyas, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995. 192a) Prof.Dr. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/2. c , s.73 (23 Mays 1926). % 193) Trk Ceza Kanunu, bazlarnn ileri srd gibi faist Mussolini'nin

ceza kanununun evirisi deildir* 1889 tarihli italyan Ceza Kanunu esas alnmtr. Hukukular bilirler, ceza hukuku aratrmalar, incelemeleri bakmndan talya Avrupa'nn en ileri lkesiydi. Byk ceza hukukular talyandr. 194) Osmanl Devleti, var olan hukuk dzeninin dnya artlar ve gelien ilikiler asndan yetersiz kaldn grm, sonunda baz yabanc kanunlar evirterek bu boluklar doldurmutu. Cumhuriyet ynetimi, eviri kanun yntemi konusunda Osmanly izlemitir. 195) Mussolini, 1924 Hazirannda Sava Bakan Di Giorgio'yu Trkiye'nin askeri bakmdan igalini ieren bir plan hazrlamakla' da grevlendirmiti. (Bu blmn tamam iin dayanak: Atatrk'n Dnce ve

Uygulamalarnn Evrensel Boyutlar, Prof.Dr. Romain

Rainero'nun bildirisi: s.121-129) 1 195a) Trk plannn iki dzenleyicisi vardr: Marj, 1915'te Gelibolu yarmadasnn btn gney kesiminden sorumlu olan Yarbay M. Kemal Bey ile 3.

Kolordu Komutan Esat Paa'nn kurmay kurulu. O gne kadar hi sava grmemi, byk birliklere komuta etmemi olan Liman von Sanders Trk plann tersine evirir. 195b) Kooperatifilik konusunda Gazi nclk yapm, yaygnlamasn salam, bu anlaya ciddi destek vermitir. Kendisi de Ankara Memurlar Kooperatifi'nin bir No.lu yesidir. Kooperatif konusunda: Prof.Dr. Ziya Gkalp Mlayim, Kooperatifti Atatrk ve Kooperatifilik, Yetkin Yaynlan, Ankara, 2006. 195c) Bu konuda ayrntl ve doru bilgi iin: Murat Bardak, ah Baba, s.388 vd. ||. 720 nc Blm Notlar * Alman mparatoru Wilhelm tahtn braktktan sonra Hollanda'ya gemi, eiyle birlikte iki odal bir ky evine yerlemi, bu sadelik iinde hayatn tamamlamtr. ki hkmdarn tahttan ayrldktan sonraki yaama tarzlar arasndaki fark Dou ile Bat arasndaki farktr. 195d) Vintimille'deki Fransz Konsolosu Robert Armez, 20 ve 21 Mays gnleri,

'I

Nice'de Abdlmecit Efendi'nin evinde yaplan toplantda son Halife'nin yapt baz aklamalar yle rapor ediyor: "Abdlmecit (Osmanl) mparatorluunun canlandrlmas konusunda Trkiyede yaplan organizasyondan da sz etti. Bu organizasyon ok iyi alyordu ve hanedann dn ans hem yksek, hem yaknd." (Murat Bardak, ah Baba, s.401) # Son Padiah Vahidettin'in politikas, tutumu hakknda doru ve geni bilgi iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadale. 195e) Faik Gnday aklamalarna yle devam ediyor: "tiraf edeyim ki bu konuma esnasnda M. Kemal'in suikast yaplmak suretiyle ldrlecei aklma gelmemiti. Sonradan Laz smail'in bu ii yapamadn rendiim zaman sorun aydnlanm oldu!' (Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s.34, dipnot 26) Bu aklamalar Dnya gazetesinde yaymland srada Karabekir Paa dnda, olayla ilgili grlenlerin ou, mesela Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy,

Refet Bele sad (6 Eyll 1956).

Hibirinden bu aklamaya bir yalanlama, ek aklama gelmedi. Faik Bey'in aklamas insan dehete dryor! Faik Gnday'm aklamasnn tamam iin: O. Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s.149-167. 196) Bu paragraf iin: Azmi Nihat Erman, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, s.29, 63. 197) Devlet Tiyatrosu'nun kurucusu rahmetli Muhsin Erturul bu direktife uyarak Devlet Tiyatrosu'na turne geleneini yerletirmi, Uk Ankara d Devlet llyatrosu'nu da Bursa'da amtr (Ahmet Vefik Paa Tiyatrosu). # Ciddi tiyatrolar geldikleri ehirler iin bir len oluyor. 198) 1950'li yllarda stanbul'dan Ankara'ya ayn kompartmanda 1926 ylndaki Balkesir Belediye Bakan rahmetli Hayrettin Karan ile gelmitim. "Gazi'ye ok rica ettikleri iin o gn Balkesir'de kaldn, zmir Valisinin telgrafnn sonra geldiini" sylemi: k 199) Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 3. c \ ny hi deitirmeden aktardm).

Ht Dr. Rza Nur'un bu ifadesi doru -x m uydurmutur, bilmiyorum. Tanklna *uere bir dmanl olmad iin dor * Dr. Rza Nur sonra diyor ki: "lztt akm* yakalanmlar. Eski mebus Ziya l. rc ile beraber bu ii yapacakm. kr, Saflfc ^>,u Gazetede bu havadisi grnce keyiflerinin sebebini anladm. Bu hallerine baklma, nc Blm Notlar 721

bu adamlar vakann muvaffakiyetinden tamamiyle emindiler ve o esnada vakann olacan biliyorlard" 200) Bu konumann tutanann bulunup bulunmadn saptayamadm. Kitaplar bu konumay Feridun Kandemir'in zmir Suikastnn yz adl kitaptan aktaryorlar (s. 19). 201) Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s.15; bu ifadeyi glendiren baka ifadeler de var. Olay zetleyerek aktardm iin bu ayrntlara yer vermiyorum. Eski Terakkiperver Cumhuriyet Partisi yneticilerinin, Karabekir

Paa dahil, bu suikast iini duyduklar bellidir. Kck bir grup iinde bunu duymamak olmaz. Karabekir Paa bu grubun lideridir. Bu nemli konuyu ondan sakladklar da dnlemez. Ama hibiri hkmete haber vermemitir. Bu tutum insan ok rahatsz ediyor, trl kukulara dryor. * Nitekim beraat etmilerdir ama gven vermedikleri iin nde gelen birka yllarca polis tarafndan izlenecektir. 201a) Halifecilerin de uslu durmadklarn son Halife Abdlmecit Efendi'nin aklamas doruluyor: Dipnot 195d'ye baknz. 201b) Kl Ali anlarnda "...kararlarnn infazna engel olan smet Paa'nn tutuklanmas, hakknda soruturma balatlmas ve durumun TBMM'ne arz edilmesini kararlatrdk" diyor (s.425). smet Paa anlarnda bu iddiay yalanlyor: "Bu iddiann asl yoktur. Tamamiyle uydurmadr? (smet nn, Hatralar, 2. c, s.212) Kl Ali'nin anlarnda, smet Paa'ya kzgnlktan kaynaklanan birok pheli ifade var. Kzgnln nedeni nn'nn Atatrk'n lmnden

sonra Kl Ali'yi siyasetten uzaklatrmasdr. Salih Bozok ve Kl Ali son nna kadar Atatrk'n yannda kalarak vefalarn gstermilerdi. nn'nn de bu vefaya vefa gstermesi doru olurdu. * Dokunulmazlklar dolaysyla tutuklamalara yaplan itirazlar Meclis Bakan Kzm zalp kabul etmedi. Olay sust olarak deerlendirdi. Bu nedenle de dokunulmazlklarn kaldrlmas iin tatilde olan . Meclis'i toplantya arp Genel Kurulun onayna ba vurmad. Bu deerlendirmenin doru olup olmad hukukular arasnda tartmal. 202) Telgraflar: Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.222-243; Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s. 15-31. 203) Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s. 14, dipnot 5. 203a) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.229, zeenmi ve sadeletirilmitir. 204) Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s.32. 205) Kl Ali'nin Anlar, s.413-422; Savcnn iddianamesi iin: Osman Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s. 172 vd.

06) Gazi Paa smet Paa'ya yazd bir telgrafta diyor ki: "Gvenlik glerinin

hibir yerde hibir baar gstermedii sabit olmutur" (Uur Mumcu, Gazi Paa'ya Suikast, s.29) 722 nc Blm Notlar

207) TRT yapm olan Kurtulu dizisinde ynetmen Ziya ztan'n bilgisi dnda, bir yapm yanll olarak Paalar da bir an iin kelepeli grnyorlar. Birinci derece suikast sanklarnn dndaki kimse kelepeli deildir. TRT'nin o ksack sahneyi kesmesini dilerim. 208) 1 Temmuzda Kabotaj Kanunu yrrle girdi. Trk limanlar arasnda yolcu ve eya tama hakk bundan byle yalnz Trk vatandalarnn olmu, yabanclarn kabotaj hakk sona ermiti. 209) Paalar mahkm edilmesin diye silahlarn kuanm subaylarn salonu doldurduu, bir uan paalarn beraatini isteyen bildiriler att gibi sylentiler var. Bunlar doru deildir. ocuka yaktrmalardr. Ali Fuat Paa ile Fahrettin Altay Paa'nn anlarnda byle bir bilgi yok. Olsa Ali Fuat Paa kimbilir nasl ballandrarak yazard. Fahrettin Paa da anlatrd.

Anlarn okuyanlar byle olaylar saklamadn iyi bilirler. Byle silahl, disiplin d tavr hibir ynetim ho grmez. 210) Kaak Kara Kemal yakalanacan anlaynca intihar eder (27 Temmuz); eski Ankara Valisi Abdlkadir Bulgaristan'a kamak isterken Trakya snrnda yakalanacak (19 Austos), yarglanacak, idama mahkm edilecektir. 211) ddianame iin: Osman Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s.481 vd. 212) Osman Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, s.134; Cavit Bey'in deimez partisinin ad ttihat (birlik) ve Terakki (ilericilik) ama birlie yardmc olmuyor, her yenilii, ileri hamleyi eletiriyor! Militan ttihatlar byle. # Feridun Kandemir'in zmir Suikastnn yz adl kitab, bu konuda yazlm tarafl, maksatl kitaplarn ilkidir. Bu nedenle kaynaklar arasna almadm. 212a) Atatrk'n Jv##/Vundan yararlanarak serbest zetleme. # Bu arkadalardan ikisi, Ali Fuat Cebesoy ve Refet Bele yeniden Atatrk'e

sokulacak, milletvekili olacaklardr. Her ikisinin de af dilediklerini tahmin etmek zor deildir. Atatrk kin tutmayan bir insand., # Atatrk Hasan Rza Soyak'a diyor ki (zet): "Ben, hakikat btn plakl ile meydana ktktan sonra, bu irkin ve namerte teebbste, uzaktan yakndan ilgili olanlarn lehlerine bir mdahalede bulunmak niyetinde idim... Memleket ve cihan umumi efkrnda beliren tiksinti ve nefret duygular onlar iin kfi ceza idi. Fakat bata Rauf Bey ve zmit milletvekili kr Bey olmak zere baz sanklar, hadisenin, muhaliflerimizi, yani kendilerini bertaraf etmek iin tarafmzdan tertip edildii, silah kullanma grevini zerlerine alanlarn (Ziya Hurit vb.) bizim adamlarmz olduu gibi birtakm ima ve hatta ak iddialarda bulundular. Anlalyordu ki memlekette ve cihanda byle bir hava yaratlmak isteniyordu. Bu durum karsnda, tarafmdan yaplacak bir mdahele bu eit ima ve iddialar teyid

nc Bliim Notlar 723

eder mahiyette olacakt, ster istemez bu niyetimden vazgetim, ii tabii akna braktm. Yalnz komutanlar vermedim!' (H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.375) 213) Cavit Beyin suikast olaynn arkasndaki rgtn ba olduunu, bu olaya geri planda kalarak kartn kabul etmeyenler var. Bu kimseler karar ar, haksz, siyasi buluyorlar. * Baz yazarlar da Gazi'nin bu yolla ttihatlar temizleyerek kendine rakip brakmadn iddia ediyorlar. Bunlar drt kiiydi. Gaziyi bu drt ttihat m korkutuyordu? ddiamn eni boyuna denk dmyor. 214) Gerekten ok gzel, halka ak bir baheydi. Havuzlar ss balklaryla, drt bir yan iekler ve ss aalaryla doluydu. Yazn bahede kitap okurdum. Meclis kitaplndan yararlanmak da ok kolayd. Alamadm kitaplar orada el yazmla kopya ederdim. Baz mletvekleri ilgi duyar, konuur, sorularma etraflca yant verirlerdi. 215) Geni bilgi iin: T. zakman, Dr. Rza Nur Dosyas.

215a) Hibir Atatrk heykeli Atatrk istedi diye dikilmi deildir. llerin, belediyelerin, derneklerin, gazetelerin, halkn istemesi, nayak olmasyla yaplmtr. Antlar, heykeller, toplumlarn tuntan, mermerden bellekleridir. En ok da bellei zayf toplumlarda yararl olur. Heykelsiz bir uygar ehir ve toplum gren var m? * Atatrk bstleri furyas 1960'tan sonra balamtr. Bu gayretkelikler Atatrkl bir klte dntryor. Bu durum Atatrk'e saygszlk oluyor, Atatrkle zarar veriyor. 215b) Heykel hakknda Ahmet Haimln bir eletirisi iin: Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s.391-393; Krippelln yapt teki heykeller daha baarldr. 216) Cumhuriyetin ilk yllarn eletiren bir kitapta ilkokullarda birrnek giyinmeyi 'faist bir tutum* diye niteleyen satrlar vard. Bu nitelemeyi ayplyorum. Ben gri nlkle ilkokula baladm (1936). ok da iyi oldu. Altna eski, yeni, yamal ya da soluk kazak, gmlek giymekten hi ekinmezdik. Kimse grmezdi ki. Bir temiz pantolonla, iyice bir ayakkab, olmad

potin stne giyilen lastik -oumuzun potini yoktu, lastii vardyetiyordu. Bu, onurda eitlii salyordu. * Bir faciadan km yoksul bir lkeyi toparlamaya alan Cumhuriyeti deerlendirmek iin nyarglardan, maksatl yaklamlardan iyice temizlenmi olmak gerekiyor. Yanllar belirtmenin, eletirmenin yolu objektif olmaktr. Objektif eletirilere kim ne diyebilir ki? 217) Fabrika 1930 ylnda Milli Savunma Bakanlna devredilecektir.

218) Hava Kuvvetleri Komutanl yayn, Gnllerden Gklere, s.3. 219) Kansu Sarman, Trk Prometheler, s.45; rencileri bilimin, sanatn kaynana, uygarlk ortamna yollamak yllarca srp gitti. Hepsi snavla seiliyorlard. * Bazlarnn adlar: Mesut Cemil Tel, Nevit Kodall, Zeki Kocamemi, Hseyin Nail Kbal, Sddk Sami Onar, Mehmet Ali Aybar, Osman 724 nc Blm Notlar
Blkba, Melih Cevdet Anday, Sait Faik, Orhan Burian, Suut Kemal

Yetkin, Oktay Rfat, Tahsin Banguolu, Haldun Taner, Pertev Naili Boratav, Semiha Berksoy, Semavi Eyice, Hilmi Ziya lken, Bedri Rahmi Eyubolu, M. Rauf nan, Remzi Ouz Ark, Malik Aksel, Cevat Memduh Altar, Fehmi Yavuz, Bekir Stk Baykal, Cahit Arf, Zht Mridolu, Kmile evki Mutlu, Oktay Aslanapa, Macit Gkberk, ahap Kocatopu, Sabri Esat Siyavugil, Besim Darkot, Jale nan, Necil Kzm Akses, Sedat Alp, Enver Ziya Karal, Sabahattin Ali, Cahit Stk Taranc, Ekrem Akurgal, Samet Aaolu, Sabahattin Eyubolu, Ahmet Adnan Saygun, Hfz Veldet Velidedeoiu ve yzlercesi... Her biri alannda nc, nl, dorukta. Bu dnemi zlemez misiniz? 220) Bu srada Trkiye'de 8 bykelilik, 16 elilik, 3 igderlik var. Bu say her yl artacak (Bill N. imir, Ankara... Ankara..., s.341). 221) Afet daha svirede'ydi. Gazi dil renmeleri iin Zehra ile Sabiha'y Arnavutky Kz Koleji'ne, Rukiye'yi de Dame de Sion'a yollamt (S. Gken, Atatrk'le Bir mr, s.41).

221a) Glsn Bilgehan, Mevhibe, 2. c, s.195-198. 221b) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.296-302. 222) eker pancarna dadanan bcek verimi drecek, fabrikay zora sokacaktr. Devlet eker fabrikalarna destek vermeyi ihmal etmedi, eker dalm hakk tamd, fiyata karmad. Ama fabrika ynetimleri sorunlar zemediler. Sonunda devlet eker fabrikalarm devletletirecektir. eker fabrikalar oaltlr. eker dalmna gerek kalmaz. Baka lkelerde de eker fabrikalar yapacak kadar deney sahibi olunur.

223) 1927 yl:

Byme hz genel ortalamaya dayanarak: % 10. Bir Reat altn 8 lira 39 kuru. Sleyman Nazif'in lm, 4 Ocak 1927. Mahmut Yesari'nin ulluk, Y. Kadri'nin Bir Hkm Gecesi romanlar yaymlanr. Dileri Bakanl binas hizmete girer (Bugnk Kltr Bakanl binas). Mimar Arif Hikmet Koyunolu. Salk Bakanl binas hizmete girer, Mimar Teodor Posta

 ABD Senatosu Lozan'da imzalanan, diplomatik ilikilerin yeniden balamasn salayacak olan Dostluk ve Ticaret Anlamasn, Avrupa ile ilgili btn anlamalar gibi reddeder. [Reddedilen anlama Lozan Andlamas deildir.] Diplomatik ilikiler 17 ubatta Ankara'da dzenlenen bir anlama ile yeniden balar. zmir Mzesi alr. Eczaclar Kanunu kabul edilir, 24 Ocak 1927.

Ticaret Odalar Kongresi yaplr, 15 ubat 1927.

nc Blm Notlan 725

Sabiha Greyman, kz voleybol takm olmad iin Fenerbahe erkek voleybol takmnda oynamak ister, istei kabul edilir. Fenerbahe voleybol takm malara karma olarak kar. Ankara'nn nfusu: 74.553. Ankara'da ocuk Saray alr.

 Nfus saymna hazrlk olarak sokaklara ad ve evlere numara verilmesi kanunu kabul edilir. Tevik-i Sanayi Kanunu kabul edilir, 28 Mays 1927; bir an nce sanayi dnemine girebilmek iin sanayicilere byk imknlar tannr. (Tevik tedbirlerinden 1928'de 1.261, 1929'da 1.604, 1930'da 1.881, 1931'de 2.082, 1932'de 2.155, 1933'te 2.317 giriim yararlanacaktr. Hikmet Bila, CHP, s.52) Devlet destei ile palazlanan baz sanayiciler devletilie kar kacaklardr. Lozan Antlamas gereince 5 yl sre ile dalma snrlama getirilemedii iin tccarlarmz bundan yararlanarak bol mal, eya, vr zvr getirir, stok ederler. Bu durum 1929'a kadar srer. D ticaret dengesini

sarsar. Ak verir. Azar azar biriken dvizleri eriten bu hesapsz tavr, ynetimin gznde tccarlarn saygnln ok yaralayacaktr. Ziraat ve Veterinerlik Enstitleri ve Yksekokullar almas hakknda kanun kabul edilir, 20 Haziran 1927 (Yksek Ziraat Enstits adn alacaktr). li (Yksek) ktisat Meclisi kurulur, 25 Haziran 1927. Bozok ad Meclis karar ile Yozgat olarak deitirilir. Dantay greve balar, 6 Temmuz 1927. Vali Kzm Dirik'in ncl ile zmir'de ilk 9 Eyll sergisi (fuar) alr, 195 yerli, 72 yabanc firma katlr. Samsun-Havza demiryolu iletmeye alr, 9 Eyll 1927. III. Milli Tp Kongresi toplanr, 17 Eyll 1929. Ankara'da Anadolu Halk Bilgisi Dernei kurulur. Memur aylklar aksatlmakszn ilk kez pein denmeye balanr,

Ekim 1927, memurlar iin ne byk bir devrim! Etnografya Mzesi nndeki Atatrk heykelinin al, 4 Kasm 1927, heykelci Canonica. (Etnografya Mzesi'nin yannda da Trk Ocaklar genel merkezi binas yaplmaktadr.) Mimar Holzmeister Ankara'ya gelir. Birok nemli binann mimarln yapacaktr. Yeni ankaya Kk de onundur. Samsun-Amasya demiryolu iletmeye alr, 21 Kasm 1927. Trkiye Cumhuriyeti adna baslan ilk kt paralarn dolama kmas, (1, 5,10, 50,100, 500 ve 1000 TL.lik banknotlar), 5 Aralk 1927^ lk kadn avukat, Sreyya Aaolu, 25 Aralk 1927. Trk Felsefe Cemiyetinin kuruluu (Prof.Dr. M. Cokun Deirmenciolu,
Trkiye'de lk Trk Felsefe Cemiyeti ve Sonraki Gelimeler, s.27 vd.) nc Blm Notlar

Hristiyanlkla bir ilgisi yoktur. Yeni yla girii kutlamaktr. Nevruz. Hdrellez gibi bir gndr. Hristiyanlkla ilgili olan gelenek Noel'dir. sa'nn doum gn saylarak 25 Aralkta kutlanr. Baz din adamlarmz Noel ile ylban yllardr birbirine kartryorlar. Bu bilgi eksikliini artk giderseler. 224a) Atatrk Devri Fikir Hayat, 1. c, s.3379 vd.; 2. c, s.473-478. 224b) Bu kltrn zaman iinde ilevi ve anlam kalmam, yozlam yanlar, salksz eleri vard: Kan davas, cinsel sapklk, balk paras, afyon kullanma, hurafelere inanma, llerden yardm isteme, bitten utanmama, kadn hor kullanma, tre cinayetleri, daha birok yanl, kusur, hastalk, hurafe, det, grenek... 225) Takrir-i Skn Kanunu hakknda: kinci Dnem Tutanak Dergisi, 30. c, s.4-9. *l g Z ' * stiklal Mahkemelerinin grevi ise 7 Mart tarihinde sona erdi (Prof. Dr. E. Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.472). * Her ihtilal kendine zg mahkemeler kurmutur. Trk ihtilalinin mahkemeleri stiklal Mahkemeleridir. On binleri, yz binleri idam etttii
224) Ylbann

gibi tmyle geree aykr iddialar var. Bu iddialarn hibiri doru deildir. Bu konuda yaplm tek bilimsel aratrma Prof.Dr. Ergn Aybars'n stiklal Mahkemeleri adl nemli aratrmasdr. Geri kalan iddialar dayanaksz iirmelerdir. Tarihe iftira atmaktr. * eitli dnemlerde (1920-1927) 16 mahkeme hizmet grmtr. Yerine getirilen toplam idam karar, bilimsel ihtiyatllk pay ile, 2.076'dr (zellikle Ergn Aybars'n aratrmasna dayanarak: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.647-651). 226) Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s.628-629. * Nereden nereye! On alt ylda tarih baka trl akt. Trkiye Cumhuriyeti kuruldu. Trkle kar kanlar, teslimiyetiler, ibirlikiler, hainler, blcler katlar ya da geici olarak sustular. * Hamdullah Suphi Bey bu konumasnda talyan faizmini de vmt: "O hareket milliyetperverdir. Biz milliyetperveriz. Biz faizmin cokusunda hem gemiimizi, hem geleceimizi grrz? (Ali Nejat len, Halkevleri, s. 11)

Mussolini'den 'byk vatanperver' diye sz ediyordu (M. Tuncay, T.C.'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, s.267). Bu konuma dikkati ekti. talyan milliyetperverlii rkyd. Ksa bir sre nce bir talyan hareketine kar seferberlik ilan edilmiti. Mussolini tam bir emperyalistti. Bu vg, Turk Ocaklarnn baz yaklamlarndan duyulan rahatszl artrd. 226a) Gnmzde Trkl reddeden ya da horlayan o tuhaf dnemi anmsatan grler belirdi. 75 milyonun 60 ksur milyonu Trk. Herhalde bu gerek unutulmamal. Osmanl, Trkleri Osmanl yapmaya kalkm, nc Blm Notlan 727 hem kendi mahvolmu, hem Trklk ok ypranmt. imdi de Mslmanl bir milletmi gibi kabul ettirerek yine Trk silmeye alanlar var. Millet ile dini ya da mmeti, sosyolojiden, siyaset biliminden, zgr akim rehberliinden yoksun Osmanl kartrabilirdi ama gnmzde bilime, geree, olgulara, duruma, tarihe aykr bu grn yeermesi ok dndrc bir olay. Bu gr sahiplerinin tarihi iyi okumalarn

diliyorum. Orada bu yaklamn olumsuz sonular yazyor. * Yahudi dinine mensup olanlar bir millet olarak deerlendirenler Yahudilerdir. 227) Btn paragraf iin: Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.24-25; Bill N. imir, KrtlkII, s.322-324; Hoybun'un ilerki toplantlar hakknda Prof. Dr. Haluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, s.331-341. 227a) Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c , s.632 vd. 227b) Baz kaynaklarda ad Mehmet Tahsin olarak veriliyor. 227c) Atatrk Devri Fikir Hayat, 1. c, s.187-191, 12 Mays 1927 gnl M. Emin Eriirgil'in yazsndan yararlanarak. 227d) stasyon binas yapmn ksa zamanda sonulandran Y. Mh. Haydar Beydir. . 1 . 227e) Umumi Mfettilik Kanunu kmadan nce 18 Haziran 1927'de 'Baz jEhasn ark Menatkndan Garp Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun' kabul edilmitir (Serap Yeiltuna, Atatrk ve Krtler, s. 162). Kanun hkmete '1.400 kadar ahs ve aileleri ile 80 asinin, ar ceza mahkmlarnn Bat illerine nakli konusunda' yetki vermektedir.)

* Birbirine yakn, sorunlar benzer iller arasnda egdm salamak, denetimi glendirmek vb. amalarla, seecek illerin bal olacaklar bir st makamn kurulmasnn yararl olaca dnld. Douda skynetim sona erdirilecei iin bu boluun bir Umumi Mfettilikle doldurulmasnn dnld de anlalyor. Baz olaylar balamt. Blge bir an nce uygarla kazandrlmak isteniyordu. Bu nedenle ilk Umumi Mfettilik Gneydouda kurulacak, teker bunu izleyeceklerdir. Bu konudaki belgeler bakmndan yararl bir alma: Cemil Koak, Umumi Mfettilikler 1927-19S2, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. # Birinci Geneli Mfettilik 1927'de Diyarbakr'da, ikincisi 19 ubat 1934'te Edirne'de, nc Genel Mfettilik 6 Eyll 1935'te Erzurum'da, drdnc Umumi Mfettilik 16 Ocak 1936'da Elaz'da kuruldu. (Drdnc Umumi Mfettilie Tunceli [Dersim], Bingl, Elaz ve Erzincan baland. Merkezi Elaz olacaktr.)

227f) kinci Meclis hakknda genel bir inceleme: Il akan, Trk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ada Yaynlar, stanbul, 1999. 227g) Gazi ve smet Paa'nn kt zerinde askerlikle ilikileri sryordu. 30 Haziran 1927 gn ikisi de askerlikten emekliye ayrldlar. 1 Kasm 1927'de de K. Karabekir emekli olur. Askerlik d grevleri sren baz 728 nc Blm Notlar

askerler vard ki onlar da ksa sre iinde emekliye ayrlacaklar, Milli Mcadele dnemine ait 'askerlikle iliiini kesmeden baka bir grevi yerine getirmek' usul son bulacaktr. 228) N. Ahmet Banolu, Atatrk'n stanbul Gnleri, Ali Naci Karacan ve Yunus Nadi'nin yazlarndan yararlanarak, s.168 vd.; Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.349. 229) Atatrk ve Milli Mcadele hakknda yalanlar, yaktrmalar, iftiralar, saptrmalar, el altndan, usul usul szl olarak yaylm, 1946 ylndan

balayarak da balangta st kapalca, giderek daha ak yazlmaya balanmtr. 1950-51'de Ticaniler Atatrk heykellerine saldrrlar. Bunun zerine Demokrat Parti Atatrk' Koruma Kanunu diye anlan kanunu karmak zorunda kalr. Asl ad Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanundur (No.5816, tarih: 25.7.1951). Kanun Atatrk'n hatrasna alenen hakareti, svmeyi, Atatrk' temsil eden heykel, bst ve abideleri, Atatrk'n kabrini tahrip etmeyi, krmay, bozmay, kirletmeyi yasaklamaktadr. Atatrk'n ailesi olmad iin Atatrk'n hatrasn korumak iin dava ama grevi Cumhuriyet Savclarna verilmitir. Bu konu hakknda: Ord.Prof. Dr. Sulhi Dnmezer, Kiilere ve Mala Kar Crmler, s.273 vd., Beta, stanbul, 1995, 14. basm; E.E. Hirsch, Anlarm, s.303-304. # 12 Nisan 2010 gn bir televizyon kanalnda tarihi filmler konuuluyordu. Katlanlardan bir bayan, "Atatrk' koruma kanunu var, Atatrk tabu" gibi szler etti. Belli ki kanundan haberi yok. Programa katan teki sayn erkek de kanunu okumam olmal ki bu yanl, haksz

ifadeye itiraz etmedi. Yarm yamalak bgi ile yargda bulunmak bizim aydnlarmz arasnda gittike salgn bir hastalk halini alyor. Aydnlarn says artacana, bilgisi olmadan fikri olanlarn says artyor. Bu kanunun kalkmasn isteyenler Atatrk'e alenen hakaret etmenin ve svmenin serbest olmasn m istiyorlar? Atatrk Kanunu yalnz bu iki suu cezalandryor. Hakaret ve svme, herkes iin sutur, herkes iin yasaktr. Baz yazarlarn bu konudaki yaklamnn nedeni derin cahillik deilse, ruh hastal olmal. Allah ifa versin. 229a) Afet nann Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler adl eserinin 319328. sayfalarnda zellikle Genlie Hitabe blm hakknda ayrntlar var. $ Bir yazar bu hitabeyi smet Paa'nn yazdn iddia etmiti. Belleten CXXX, say 120 (Ekim 1966), sayfa 516 ve devamnda Afet Hanm Genlie Hitabe'nin Atatrk'n el yazsyla yazd metnin fotokopisini yaymlamtr. Bu iddiay ileri sren kimse, doruyu renince iddiasn geri ald, zr diledi mi? Hayr!

230) Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c, s.351-352. 230a) Trk Parlamento Tarihi, 19271931, II c, .135 L37.
230b) Gazi'nin 29 Austosta yaymlad Seim Beyannamesi iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 18. c , s.362-364; Seim Beyannamesine ek olarak aday nc Blm Notlan 729 listesi ile milletvekillerinin uymas zorunlu hukuki ve etik hususlar hakknda genelge de yaymlanmtr. 230c) smet nn anlarnda diyor ki: "Serbest Frka'dan nce Atatrk ile aramzda baz zel konumalar olmutur. Bu konumalarmzda Atatrk bana inklap hareketleri iinde trl mnasebetlerle nfuz sahibi olmu insanlarn tutumlarndan ikyet ederdi. Etrafmzda ve yaknmzda olan insanlarn taknlklarndan strap gsterirdi. Yine bir gn konuurken siyasi nfuz kullanan insanlarn sebep olduklar straplar nlemek iin ne gibi bir tedbir bulunabileceini aratryorduk. Ne are dndm sorduu vakit u mtalaada bulundum: Meclis krssnde

hkmetin karsna mebuslar kp da btn bu fenalk denilen, nfuz suiistimali denilen hadiseleri bararak syleyip ikyet etmeleri usul tesis olunmadka, biz, bu nfuzu ktye kullanma ve yanl siyaset yapma hastalndan kurtulamayacaz. Aramzda bu mlahaza gemi ve Atatrk bunun zerinde zihin yormaya balamtr. Nihayet bir gn anszn Yalova'da kendimizi Serbest Frka kurulmas iin giritii teebbsn karsnda bulduk? (Hatralar, 2. c, s.225) 230d) Falih Rfk Atay diyor ki: "Atatrk bulunduu yerde nee ve evki susturan mrai bir ark zorbas deil, enlik iine katlan, halk sevincini iine sindiren, ienle ien, oynayanla oynayan, konuanla konuan bir halk arkada idi. Halkn iine girdii vakit kendini tam yerinde hissederdi. Halk ile har neir olurdu. (...) Btn mrnce halktan hi tecavz beklememitir!' (ankaya, s.441) 230e) Trke ve Arapa iki ayr dil ailesinden gelmektedir. Ses yaplarnda uyumsuzluk vardr. Trk dilinde sekiz sesli harf, Osmanlca alfabede sesli harf bulunuyor. ( sesli harfin ikisi hem sesli, hem sessizdir: v ve y.

Arap alfabesi demek yanl oluyor. nk alfabede Arap alfabesinde bulunmayan, sonradan eklenmi p, , j gibi harfler de bulunmaktayd. O nedenle Osmanlca alfabe diyorum.) Arapa silabik (heceye dayal) bir dildir, szckler kalp halinde yazlr; Trk dili vokaliktir, btn harfler sesli harfler ile okunur. Osmanlca alfabe ile gl diye yazlan szck gel, kel, kil, gil, gl, gl diye okunabilir. Tereddt trdd diye, Trk trk diye yazlyordu. Osmanlca alfabeyle okumay renmek zordu, yazmak daha zordu. Bu alfabe ile kitap, gazete dizilen bir basmevindeki harf kasalarnda 520-618 farkl iaret bulunuyordu. yi bir dizgicinin yetimesi 12 yl alyordu. Yeni Trk alfabesi ile ocuklar 3 ayda okuyor, 5-6 ayda her duyduklar szc yazya geirebiliyorlar. Ksacas bu kadar zamanda okur-yazar olabiliyorlar. Oysa bu sonu, Osmanlca alfabe ile uzun yllar istiyordu. Yine de birok aydn yazm yanl yapyordu. Bilgisizlikten deil, anadile aykr bir alfabe ile yazdklar iin. # Trk, Arap harflerinin Trk diksiyonuna aykr seslerini kendi diline uydurmutur. Arapa szckleri Arap gibi sylemek softa aznda

kalmtr.

730 nc Blm Notlan

* Osmanlca alfabe ile Trk dili arasndaki aykrlklar iin: Prof.Dr. Zeynep Korkmaz, Trk Dili Dergisi, "Harf nklab", say 563, Kasm -1*231) CHP Sivas Kongresini Birinci Kongre olarak kabul etmitir. Bu nedenle 1927 kongresi kinci Kongre olarak anlr. Aslnda partinin birinci kongresidir. 232) Bilgiler ve ayrntlar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, c. 19, s. 17; Hikmet Bila, CHP 1919-2009 kitabnda saatleri farkl veriyor (s.48). $ Nutuk konusunda genel eserler: Bill N. imir, Atatrk'n Byk Sylevi zerine Belgeler, TTK, Ankara, 1991; Ahmet Kklgiller (derleyip dzenleyen), Nutuk Nedir, Ne Deildir, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2005 (Bu kitapta 38 bilim adam, aratrmac ve aydnn Nutukla, ilgili yazlar bulunmaktadr); Trk Dili Dergisi, Sylev zel says, say 314, Kasm 1977. * "Nutuk an, belge, bilgi, yorum, tarih felsefesi ve ideolojiden oluan bir eserdir. Yalnz bir hesap verme abas deil, ayn zamanda emperyalizmle,
1998

sarayla, ibirlikilerle, mandaclarla, gericilerle, muhalefete geen baz arkadalaryla da hesaplamas dr!' M. Kemal Palaolu, Mdafaa-y Hukuk Saati, s.259. 233) Prof.Dr. . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s,279-287. * lkeler, Tzn 1. ve 3. maddelerinde belirtilmitir. Devletilik ve devrimcilik henz ilke olarak tzkte yer almyor. Devrim gelierek yrmekte. # Kemalizm'i, bunlara eklenecek olan devletilik ve devrimcilik ilkeleriyle birlikte 6 ilke temsil etmez. Kemalizm daha kapsaml bir harekettir. Parti tzne smaz. Yeri gelince aklanacak. * Bazlarnn kulland 'laiki' szc bakkalc gibi bir yanl. En azndan Trkeye ayp oluyor. # Genlie Hitabe genler arasnda byk heyecan uyandrr. Bildiriler yaymlarlar (Prof.Dr. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s.324-327). 234) Nutuk 1927 ylnda eski yazyla, 1934'te ve 1938'de yeni yazyla baslmtr. imdi birok basks var. Nutuk'u okumam olmak byk eksikliktir.

rencilere Trk Dil Dernei'nin sadeletirdii Sylevi tavsiye ederim. # Nutukta yer alan bilgilere ve aklamalara baz itirazlar gelmitir. nemli gibi grnen Karabekir'in itirazlardr. Bu itirazlarn geree uymadklarn Vahidettin, Af. Kemal ve Milli Mcadele, s.634-639'da belirttim; ayrca: Mahmut Soydan, Ankaralnn Defteri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2007, s.131-320. $ Nutuk hl yakn tarihimiz hakkndaki en salam ve salkl kaynaktr. Hibir itiraz, bilim dnyasnda ciddi bir yank brakmamtr. # CHP tznn tam metni: Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.2238; program beyannamesi, s.39-42; Tzn 40. maddesiyle Trk

nc Blm Notlan 731

235) Oca ve benzeri kurulular partinin dolayl denetimi altna alnr ama tedirgin edici olaylar srer. Bu olaylar 330. dipnotta aklanacak; Kemalist milliyetiliin z yurtseverliktir, kltrdr, soy, rk deildir. Baz kimselerin rk szlerini esas alarak, Kemalizm'i, Cumhuriyeti

rklkla sulamak ne tarihe sar, ne de insafa. "Trkn dini Kemalizmdir" sz akn bir yazarndr. Atatrk iin yazlan mevlit manzumesi bir dalkavukluktur. Her iktidarn dalkavuklar trer. Dini slah raporunu kimse ciddiye almamtr. Bunlar byk Cumhuriyet olay iinde kayda demez zerrelerdir. Ne Cumhuriyeti balar, ne partiyi, ne hkmeti. 'Trkn dini Kemalizmdir' cmlesi Dil Kurumu szlne aptalca bir seimle, bir yarg olarak deil, bir cmle biimini gstermek iin alnm, aptallk fark edilerek hemen karlmtr. Ezanlar grl grl okunurken, camiler akken, oru tutulurken, kurban kesirken bu cmleyi ele alp da Kemalizm'i, Atatrk dnemini dinsizlikle sulamaya yeltenmek ancak Atatrk dnemi hakknda ciddi bir bilgisi olmayan, maksatl kimselerin harcdr. Ben bu tarz yazarlarn bilgi yoksulluklarn Vahidettin, Af. Kemal ve Milli Mcadele kitabmda sergilemitim. lk nfus saym II. Mahmut dneminde yaplm, yalnz erkekler ve hayvanlar saylmt.

* Genel nfus: 13.648.270, erkek: 6.563.879, kadn: 7.084.391, ehir nfusu: 3.305.879 (% 24.22), ky nfusu: 10342.391 (% 75.68) Nfusu 100.000'in zerinde iki ehir vard: stanbul ve zmir. $ Nfusun anadillere gre dalm yleydi: Trke : 11.777.810 Krte : 1.184.^* Arapa : Rumca erkezce Yahudice "emce 119.8z2 (stanbul Rumlar) 95.901 V^i 68.900 i 64.745 (Hani Ermenileri kesip bitirmitik?)

(Prof.Dr. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c^s.276) # Yoksul, adalamaya alan, gelime yolunda bir kyl devlet. Kadnlar erkeklerden fazla. Anadolu nfusu birka cephede 10 yl sren savalardan dolay azalm. Kalan da tam salkl deil. Bir blm

' akat gaziler. Nfusumuz i 935 e kadar % 21 orannda artar, 16.158.018 olur.

235a) Alfabe konusu 18. yzyln sonlarndan balayarak tartma konusu olmutur. . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c , $.203; zet bgi: M. akr lk tar, Atatrk ve Harf Devrimi, Cumhuriyet Kitapl; geni bilgi: Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, TTK, Ankara 2008. 236) Babakan smet Paa, Adalet Mahmut Esat Bey, Milli Savunma Abdlhalik Rc nda, ileri kr Kaya, Dileri Dr. Tevfik Rt Bey, Maliye 732 nc Blm Notlar
kr Saraolu, Eitim M. Necati Bey, (Ticaret ve Tarm bakanlklar yerine) ktisat Rahmi Bey, Salk Dr. Refik Saydam. 237) 3 Eyllde de Ktahya-Tavanl demiryolu iletmeye almt. 237a) Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s.569-572 (8 Kasm 1927 gnl Hayat).

237b) Radyolar, partizan radyo olmamtr. Gazetelerde ve radyo dergilerinde programlar ve konuma metinleri var. Merakls inceleyebilir. Parti Genel Sekreterinin iki konumasna rastlayabildim (13.12.1934, ekonomi ve arttrma haftas nedeniyle, 8.5.1934, IV. Kurultay dolaysyla). 237c) Ant hakknda ayrntl bUgi iin: Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s.380 vd. | 237d) Dersim bu tarihte Elaz'a balyd. Bu bakmdan Birinci Umumi Mfettiliin blgesindeydi. 1935'te Tunceli adyla yeniden il yapacaktr.

238) 1928 yk:

Byme hz genel ortalamaya dayanarak: % 10. * Y.K. Karaosmanolu'nun Sodom ve Gomore, R. Nuri Gntekin'in Yeil Gece, Aka Gndz'n Dikmen Yldz, Halide Edip'in Zeyno'nun Olu romanlar yaymlanr. Musahipzade Celalin Aynaroz Kads ve Kafes Arkasnda adl oyunlar oynanr. R. Nuri Gntekin'in alkuu roman bu y 3. kez baslr. Bu nemli bir edebiyat olay olarak deerlendirilir.

 Descartes'in Usul Hakknda Nutuk adl eseri Gazi'nin talimatyla evrilip yaymlanr. Hristiyanlk propagandas yapt saptanan Bursa Ameri ' Kz Koleji Bakanlar Kurulu kararyla kapatlr, 28 Ocak 192 DDY Genel Mdrl binas hizmete girer. Ankara kent plan iin milletleraras yarma alr. (Yar lansen kazanacaktr. Hazu. .an 1932 'di ,. -,e kc Trk Eitim Dernei kurulur (31 Ocak 1928}. . ki .edi Bakam Kzm zalp, Babakan smet nn, bakanlar, n vekilleri,
1 4

niversite retmenleri vb. Amac Cumhuriyetin sekinle* n yetitirmek, paraca yetersiz yetenekli ocuklar okutmak. Ankara imento fabrikas alr, ylda 15.000 ton kapasiteli, 2 ubat 1928.. f - l I fj ? | \ stanbul Yksek Mhendis Okulu yeniden kurulur, kurulua tzel kiilik ve ynetim zerklii tannr. (Bu kurulu 1944'te Teknik niversite

adn alacaktr.)

Hfzsshha Kurumu kurulur (17 Mays 1928); birok laboratuvar, enstit ve birimden oluan sal korumayla ilgili ok nemli bir bili m, aratrma ve eitim kurumu. Malatva eletrik santral acir, 15 Temmuz 1928. nc Blm Notlar 733 Tunal Hilmi Beyin lm, 26 Temmuz 192> Amasya-Ziie demiryolu iletmeye

alr, 23 Austos 1928.

Ktahya-Tavanl demiryolu iletmeye alr, 2 Eyill 1928. zmir 9 Eyll sergisi alr (515 kurulu katlr), 4 Eyll 1928, sonraki sergi 1933'te. talya Ankara'da bir arsa alr ve elilik binasnn yapm balar. 239) ihsan Eryavuz 2 ubat 1928'de, Bilecik milletvekili Dr. Fikret Bey 16 ubatta

tutuklanr. Yce Divan ikisini de sulu

bulur. Eski Ticaret Bakam Ali Cenan Bey de Yce Divana

verilecek, grevini ktye

kullanmaktan o da sulu bulunacaktr (14 Mays 1928). hsan Eryavuz iin: Samet Aaolu, Babamn Arkadalar, s.39 vd. 239a) M. Necati Bey ayrca John

Dewey'in Avni Baman tarafndan

Trkeye evrilen Demokrasi ve Terbiye kitabn

da armaan olarak yollayacaktr (M. Rauf nan, Mustafa Necati, s. 160,

dipnot). Bence daha gzel ve anlaml eser retmen Sdka Avar'n Da ieklerim adl anlardr. retmen Dnyas yayn, Ben 1999 tarihli 3. basky okudum. 239b) Meclis'e onaylanan arar sonunda idamlar 18.1.1929'da stanbul'da yerine getirildi. Durumalar iin Kandemir, Atatrk'e 11 Suikast, s.68. 239c) Behi Erkin Ekimde salk nedeniyle Bakanlktan ayrlacak, yerine Recep Peker atanacaktr. Behi Erkin daha sonra Budapete Bykeliliine
1

atanr. 239d) Prof.Dr. . Turan, Trk Devrim Tarihi, 2. c, s.47 (Sadeletirme . Turan). 239e) 29 Ekim 1923 gnl anayasa deiimi arasnda yer alan 'Trkiye devletinin dini, slam dinidir' maddesi, Gazi'nin hazrlayp sunduu deiim nergesinde yer almyordu. Tasarya bu maddeyi ekleyen Anayasa Komisyonu idi. 240) 'Devlet laik olur ama yurtta ya da Mslman laik olmaz' diyenler var. O zaman laiklii kim uygulayacak? Bu szler, laiklii sulandrmak, din devletine kaymak ya da dinci evrelere ho grnmek iin sylenmi bir szdr. nsan hem Mslman, hem laik olur. Nasl? badeti gsteri konusu yapmaz, yasama, yarg ve uygulamada, din kurallarn deil, dnya gereklerini dikkate alr, laiklie zen ve sayg gsterir, dini siyasete alet etmez. Ksacas din ve dnya ilerini birbirine kartrmaz. Bu kadar basit ve ak. Cumhuriyetin kurucular byleydi. * Bir ataszmz szckleri deitirerek hatrlatmak istiyorum: mam ksrrse cemaat bomaca olur. Devlet adam iyi, doru rnek olmak gibi etik bir ykmllk altndadr.

* Tzel kiiliklerin dini olmaz, insanlarn dini olur. Bu nedenle devletlerin de dini olmaz. $ Laiklik, anayasann deitirilemez 2. maddesinde yer almaktadr.

734 nc Blm Notlan

241) Ankara Palas'n al hakknda baz kaynaklar yl olarak 1927'yi veriyorlar. 242) Atatrk devriminin kalknma anlayn ilk zmleyen ve 'topyekn kalknma' olarak niteleyen bilim adammz Prof.Dr. Sina Akin'dir. * Suudi Arabistan Krall, emirlikler, Kuveyt, Katar, petrol geliriyle yksek bir maddi dzeye ulamlardr. Ama halk hi gelimemitir. 242a) Osman Bahadr, Cumhuriyet gazetesi eki lim ve Teknoloji dergisi, 2 Temmuz 2010. 242b) Atatrk'n konumas: Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.125 vd. 242c) 1920'den bu yana 90 yl geti. Irak, ran, Suriye, Suudi Arabistan, Emirlikler, rdn'de, kendiliinden, zaman iinde ciddi bir gelime olmu mudur? Zamanla, kendiliinden gelime baz ok basit ayrntlarda olur. Hibiri hibir konuda Trkiye ile yanamaz, artk istese de Trkiye'ye yetiemez. Bu sonucu Atatrk ve arkadalarna, Milli Mcadele'ye ve

Cumhuriyete borluyuz. Bunu grmemek zihin krldr. 242d) Hilmi Uran, Hatralarm, s.208; anekdotu biraz ssledim. 243) Atatrk'n aklamasna dayanarak A. Cevat Emre, ki Neslin Tarihi, s.327. 244) Kurul yeleri: Falih Rfk Atay, Ruen Eref Onaydn, Y. Kadri Karaosmanolu, Emin Eriirgil, hsan Sungu, Avni Baman, Ragp Hulusi zdem, ibrahim Osman Karantay, Ahmet Cevat Emre. 245) N. Ahmet Banolu, Atatrk'n stanbul Gnleri, s. 189 vd. 246) Denizalt filosu 1938 ylna kadar yeni 4 denizalt ile daha glendirilecektir. 246a) Sabiha Gken nce Avusturya'da bir sanatoryuma gnderilmi, Trkiye'ye dnnce yeniden hastalanm, bu kez Fransa'ya gnderilmitir. 246b) Mithat Cemal Kuntay, Aktaran Ouz Akay, Benim Sofram Bu, s.20020l|' * Gazi Nebile'yi himayesine alr. 1 Ocak 1930'da Viyana Bykelilii Baktibi Rait Bey ile evlendirir. Y. Kadri Bey'in hanm Leman Hanm

'/

"Nebile Gazi'yi deli gibi severdi" diyor (Hrriyet, Emin laan'n rportaj, 10 Kasm 1985). 246c) Bilal N. imir, Ankara... Ankara..., s.343-344; Kont de Chambrun sonradan Gazi ile ok dost olmu, hayranln belirten yazlar yazmtr. 247) Bilal N. imir, Bizim Diplomatlar, s.326. # Emanullah Han aydnlar ve halk kazanmadan, ortam hazrlamadan, yasama reformu ve kadnlara siyasi haklar verilmesi konusundaki tasarlarn aklad. Mollalarn sert tepkisiyle karlat. Kasm 1928'de Celalabad'da ayaklanma kt. Bir kabile bakent Kabil'i ele geirdi. Emanullah Han yurdunu terk etmek zorunda kald. 25 Nisan 1960'ta Zrih'te ld. Srgnken bir kez Trkiye'ye gelmitir. 247a) Dersim, Jandarma Genel Komutanl Raporu, s. 173. nc Blm Notlan 735 248) ankaya, s.440. 248a) Ziraat Fakltesi, Orman Fakltesi, Baytar Fakltesi, Tabiiyat Fakltesi, Teknik Faklte ve birok enstit (YZE Ziraat Fakltesi Yll, 1937, tpk basm, s.8 vd.); Phillip Schwarzt, Kader Birlii, ev.: Nagehan Al, s. 12.

249) Atatrk antta, kadirbilirlik gerei olarak, Milli Mcadele srasnda yaplan Sovyet Rusya yardmlarna olumlu katklar olan iki Rus generaline, Frunze ve Voroilof'a da yer verilmesini istemitir. Atatrk'n arkasndakiler arasnda bu iki general de yer almaktadr. * Gazi ertesi gn akamzeri gelerek Cumhuriyet Antn inceler. 250) Baz kimseler yasan bu geceden sonra baladn ileri sryorlar. Doru deildir. # Gazi 1 Kasm 1934 ylnda Meclis'i aarken yapt konumada Trk mziini eletirmiti. ileri Bakanl, bu konuma zerine, radyolarda Trk mzii yaymlanmasn yasaklad. Yasan tarihi 2 Kasm 1934-6 Eyll 1936 arasdr. Elbette Atatrk'n bilgisi ve onay ile yasaklanmtr. Halk Mzii de 7 ubat 1936 gnne kadar yaymlanmamtr {Atatrk'n Btn Eserleri, 27. c, s.43). 7 ubat 1936'da halk mziine, daha sonra da klasik Trk mziine yer verildi. Trk mzii plaklarnn sat serbestti. Gazinolarda da serbest olduunu hatrlyorum. (Bakrky Viyana Gazinosu dolaysyla. Evimizin karsndayd.)

Yasak radyo ile snrlyd. Yasak, meyhaneye den, bayalaan, bu haliyle her Trk musikisini seven insan zen Trk mziinin kendini toparlamasn salayacaktr. Devlet Ankara ve stanbul radyolarn bu musiki iin iki nemli okul haline getirir. Gazi'nin konumas iin baknz: Dipnot 413. * Halk mzii daha yeni yeni tannyor, aratrlyor, derleniyordu. Halk mzii Cumhuriyet dneminde yaylp tannmtr. lk nl halk mzii sanats Tamburac Osman Pehlivandr. Yaylp tannmasn salayanlarn banda rahmetli Muzaffer Sarszen gelir. 250a) Hafize Hanm blm iin: Kl Ali'nin Anlar, s.279-280. 251) Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.164-169; B.N. imir, Trk Yaz Devrimi, s. 167. 251a) Tekirda ziyareti hakknda grg tan Hilmi Yceba'nn izlenimleri, Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, s. 132-136. 251b) Damla Demirz, Ank.Oni. nk. T. Ens. Atatrk Yolu Dergisi, say 3536, Mays-Kasm 2005, s.291-312. 251c) 1. Hakk Tongu, ilkretim Kavram, s.256-257.

* Osmanl dneminde bir Anadolu ehrine Sadrazamn, Nazrlarn geldii hemen hemen hi grlm bir olay deildi. Halk, devleti ynetenleri yeni gryordu. 252) ukurova'dan Sivas'a kadark arazi, Sevres'e bal l Anlama gerei Franszlarn smr blgesi olacakt. Hatta Fransz Generali Quarette, bir bildiri yaymlayarak, Fransa'nn bu blge zerinde, Padiahn imiyle
736 nc Blm Notlan

manda kurduunu iddia edecektir (13 Kasm 1919, Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 2. c, s.206). 253) Alfabe hazrlklar, konferanslar, geziler hakknda yararlandm temel eserler: Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, s.157-200; Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.148 vd; . lktar, s.58-74, 85-115. 253a) Yeni yeler eitli mesleklerdendir: Ahmet Rasim, Reat Nuri Gntekin, Celal Sahir Erozan, Velet zbudak, smail Hikmet Ertaylan, Besim Atalay, brahim Necmi Dilmen, Hamit Zbeyr Koay, Hasan Fehmi Turgal, shak Refet Istman, Mehmet Baha Toven, Yaar zey, Gyula Meszaro (Etnografya Mzesi Mdr, Macar Trkolog).

254) Gazi'nin Meclis nnde halka Alfabe Mar'n retmesini Muammer Sun'a Senfoni Orkestras yelerinden ve Konservatuvar retmenlerinden Halil Onayman anlatm. Ben Muammer Sun'dan rendim. Zeki ngr farkl anlatyor. Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.249 dipnot. 254a) Eitim Bakanl baz derslerin kitaplarnn yeni yaz ile basmn yetitirememiti. Boluu retmenler doldurdular. Not yazdrdlar. Bu sorun ilk ay byle atlatld. Sonra kitaplar yetiti. 254b) Karpovi, Baku 1878-stanbul 19S6. 254c) Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.278-282. 255) Dili halk yapar. Harflerin okunuu kanunda gsterilmiti ama halk iki harfin okunuunu ksaltmalarda farkl kullanacaktr, he adl harfi he ya da ha diye, ke adl harfi ise ka diye seslendirecektir. Her dilin bir musikisi vardr. Seslendirmeyi o musiki belirler, rnek: pkk'y pekaka, TK'yi tekai, SSK'y, seseka diye okuyoruz. Dili halk yourur. Kanun da, dilbilgisi de halkn arkasndan gelir. PKK'y pekeke diye okumak ya bir ive sorunudur,

ya da k harfini benim bilmediim bir nedenle ke diye okuyorlar. Bunu genellikle Krt asll aydnlarmz yapyor. Onlar taklit edenler de var. 256) S24 Kasm Gazi'nin Millet Mekteplerinin Baretmenliini kabul ettii gndr. Bu gn her yl retmenler Gnn kuuyoruz. 257) Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, s.224 (sadeletirilen birok deyim ve tamlama rnei var). 258) a.g.e., s.226-228. 258a) Glsn Bilgehan, Mevhibe, 2. c, s.207-208; daha sonra Yardm Sevenler Dernei adn alacaktr. Bizden, bizden deil ayrm yapmadan byk bir kurulu olarak alyor. 259) Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, s.232. 260) Dersler eski yaz bilenler iin iki ay, hi okuma-yazma bilmeyenler iin 4 ay srecekti. 261) Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, s.237. 262) Naf Atuf Kansu, Rt Uzel, hsan Sungu, Faik Reit Unat, Kadri Yomkolu, Cevat Dursunolu, Emin Eriirgil, Hasan li Ycel, smail Hakk Tongu vb. gibi byk eitimciler. nc Blm Notlan 737

2 6 3 ) 1 1 9 2 9 yl:

Bu ylki byme hz % 21,6 olacak. Nzm Hikmetin 83S Satr ve Jokond ile S- YA-U adl iir kitaplar yaymlanr. Ankara'da Ziraat ve T. Bankas genel mdrlk binalar hizmete girer. Hfzsshha Enstits kimyahane ve bakterioloji binas hizmet girer. Ankara'da bakanlk ve Genelkurmay

Bakanl gibi devlet binalar

nn yapmma balanr. Kzlay merkez binas ve park hizmete girer, meydana Kzlay Meydan ad verilir. 450 km. demiryolu yaplr. ubuk barajnn yapmna balanr. Bursa Mzesi alr. Ankara-stanbul arasnda telefon konumas balar. Evlerin pencerelerindeki kafesler kaldrlr. stanbul-Berlin arasnda tarifeli uak seferleri balar.

 stanbul'da matbaaclk ve terzilik okullar alr. Krkkale'de askeri fabrikalarn yapmyla ilgili hazrlklar gelitirilir. Tarm Kredi Kooperatifleri Kanunu kabul edilir (28 Mays 1929). Lozan Antlamas'nn onaylan tarihinden 5 yl getii iin gmrk tarifeleri zerindeki kstlama sona erer, yeni Gmrk Tarife Kanunu kabul edilir (1 Haziran 1929). I Milli Sanayii Tevik Kanunu, 8 Haziran 1929. Nevzat Tandoan Ankara Vali ve Belediye Bakanlna atanr (12 Haziran 1929; 9.7.1946 tarihine kadar bu grevde kalr). Balkan Talebe Birlikleri Kongresinin stanbul'da al, 8 Temmuz -1929. ' | ' |: I Okullardan Arapa ve Farsa dersler kaldrlr (1 Eyll 1929). lk gzellik kraliesi seimi yaplr. Feriha Tevfik seir (2 Eyll 1929). W III. Milli Tp Kongresi toplanr (17 Eyll 1929).

Amasya'da Gazi heykelinin al

(29 Ekim 1929).

 Eitim Bakan Vasf nar Bey'in istifas, yerine Cemal Hsn Taray'n atanmas (7.4.-10.4.1929). ktisat Bakan Rahmi Bey'in istifas, yerine Edirne milletvekili akir Bey'in atanmas (28.5.1929)1 1. Yerli Mallar Haftas, 11 Austos 1929. Fevzipaa-Glba demiryolunun al, 9 Eyll 1929. Her ite yerli mal kullanlmas hakknda Bakanlar Kurulu karar, 4 Aralk 1929. | r y Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin kuruluu, 19 Aralk 1929 (ilk ye Gazi). 738 nc Blm Notlan
* Btn elilikler Ankara yolunda. Sona kalan ngiliz Bykelilii de 1930 ylnda Ankara'ya temelli olarak yerleecektir. Anlamsz boykot sona erecek, ngiltere de Ankara'nn bakent olduunu, bakent kalacan kabul edecektir. 264) Necati Bey iin TBMM genel kurulunda sayg duruu yaplm ve oturum

tatil edilmitir. Hakk Tark Us M. Necati Bey'in lm dolaysyla bir soru nergesi vermi, Salk Bakan yantlamtr {Trk Parlamento Tarihi, 1927-1932,1. c, s.444 vd.). f f I 265) 1928-1933 dnemi iinde Trkiye'de 54.050 Millet Mektebi dershanesi almtr. Bunun 18.589'u ehirde, 35.461'i kylerdeydi. Bu dnemde toplam 46.690 retmen grev almtr. Be yl iinde Millet Mekteplerine devam eden 2.305.924 kiiden 1.124.926 kii yeni yazy renip diploma alr. Hi okuma-yazma bilmeyen 458.000 kyl kadndan 152.968'ine okur-yazarlk belgesi verilir (Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, s.242-245). Mezunlara M. Kemal imzal, ciltli, zel baslm Anayasa kitap armaan edilir. Zaman iinde katlm oran decektir. * Millet Mekteplerinin yerini, okullar, Halkevleri ve Ky Enstitleri alacaktr. Ksacas eitim seferberlii daha yaygn ve etkili olarak srdrlr. 265a) Ar nan, Prof Dr. Afet nan, s.130132. 266) nc Dnem Tutanak Dergisi, 9. c, s. 19-21. * Ayn gr Atatrk de Nutukta belirtir: 2. c, s.334.

267) C. Kutay, Dani Karabelen, s.158159, stanbul, 2006. 267a) Cmle ksaltlmtr. 267b) Okumularn Yunus Emre'ye bak iin: Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s. 145-146, F. Kprl'nn yazs. 268) Btn paragraf iin: Yrd.Do.Dr. Veysi Akn, Doktor Fuat Umay, s.102, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2000. 269) Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, s.322. $ Toprak datm, reformu konusunda Cumhuriyet ynetimi deneysizdi. Kadastro da yaplm deildi. Cumhuriyet ynetimi bu sorunu bir btn olarak ancak 1940'larda ele alabilecek ama bu giriim byk direnle karlanacaktr. Bat lkeleri zaman iinde, bu konuyu uygun yntemlerle zerek, kyly ifti yapmay baarmlardr. Biz hl baaramadk. 270) Ekonomi bakmndan kaynakadaki btn kitaplardan yararlanmaya altm. En ok u eserlere bavurdum: Prof.Dr. Mustafa A. Aysan. Atatrk'n Ekonomi Politikas', Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi', Yahya S. Tezel, Cumhuriyet

Dneminin ktisadi Tarihi;

Yksel Olken, Atatrk ve ktisat; Korkut Bor a t av, Trkiye'de Devletilik; Yaar Aksoy, Kalpakl Kalknma. % Teknik konular anladm kadaryla basitletirmeye altm. nc Blm Notlar 739 270a) Sabiha Sertel, Roman Gibi, s.127134; Yldz Sertel, Susmayan Adam, s.136-142; Zekeriye Sertel, Hatrladklarm, s.147-150; Z. Sertel diyor ki: "imdi dnyorum da o zaman pek ileri gittiimizi anlyorum. Trk halknn ve genliin sevdii byklerimizi ykmaya alacak yerde, kazanmaya alsaydk daha iyi olmaz myd?" (s. 150) Sabiha Sertel'e gre Nzm Hikmet, Abdlhak Hamit'in davetini alnca, "Ben Atatrk'n davetini reddettim ama bir airin davetini reddedemem" demi..mi. (s.133; o tarihte Atatrk denilmezdi, 1929'da soyad yoktu daha); Sabiha Sertel'de yer alan bu yaktrma Zekeriya Sertel'in Hatrladklarm adl anlarnda da yer alyor, s.145-146; bu yaktrmalara Lord Kinross da Atatrk kitabnda yer veriyor, s.707, Sander Yaynlar, stanbul, 1973, beinci bas. Gazi Nzm Hikmeti gece yars iir okusun diye artm, Nzm Hikmet

de "Ben (arkc) Deniz Kz Eftalya deilim" demi, gitmemi. Bu bir yaktrma. Nzm Hikmet'e saygs olanlarn bu gibi kaba yaktrmalardan kanmalarn dilerim. Nzm Hikmet grgl, nazik, efendi bir insand. Gaziden byle bir davet gelse, byle karamazd. Gazi de gece yars iir okutmak iin Nzm Hikmet'i evinden getirtmek istemezdi. O da grgl, nazik, efendi bir insand. Sahte anekdotlar gerekleri ve kiileri kirletiyor. 270c) Ortadou'nun henz kararllk, sakinlik kazanmad dnemdi. Irak, Katar, emirlikler, Yemen, rdn, Kuds, Filistin ve Msr zerinde ngiliz etkisi, basks ya da egemenlii sryordu. Suriye ve Lbnan Fransz basks altndayd. ngiltere ve Fransa yeni kurulan Arap devletleri arasnda dayanma olmamas iin alm ve baarmlard. Trkiye bu kaypak ortamda hepsine ayn dostluk mesafesinde durmu, giderek cehenneme dnecek olan Ortadou sorunlarna bulamamak iin ok dikkatli bir siyaset gtmtr. Trkiye'yi Ortadou'nun aprak sorunlar iine ekmek isteyenler baarl olamamlardr.

270d) Mehmet nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, s.157-158. 271) Ar nan, Prof.Dr. Afet nan, s. 100101; bu almann ilk rnleri lise ve ortaokul rencileri iin tarih notlar halinde baslacaktr. (Ulu demir, Cumhuriyetin S0. Ylnda Trk Tarih Kurumu, s.3. 272) Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.336-337. 272a) Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, s.156-162. 273) Srtma Mustafa hikyesini Yakup Kadri Bey Gazi'den dinleyerek yazmtr, ben ksaltarak aktardm (Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c. s.344345, 348-349, 352-354); Gazi Mustafa'y Kuleli Askeri Okulu'na yazdrm, Mustafa subay km, emekliliinde Yalova'ya yerlemitir. 274) Hkmet, erken davranp Aralk ayndan balayarak nlemler alr. Ama bunalm hzla yaylacak, dnyay da, kalknmak iin rpnan Trkiye'yi de sarsacaktr.

740 nc Blm Notlar

274a) Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.430. 274b) Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, s.164-169.

 Rahmetli C. Memduh Bey'le TRT'de birlikte altm, halef-selef olduk, yurtdna birlikte gittik, ilikimiz uzun yllar srd. Trk bestecilerinin yetimelerinde, ok sesli mziin yerlemesinde Atatrk'n byk rol olduunu sylerdi. Atatrk'n engin bilgisine, nezaketine, sofrasnn akademik dzeyine hayrand. Atatrk'ten konuurken gzleri dolard. 275) Gazi'nin notlar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 23. c, s. 17-69, el yazs ile: s.71-264. f * Gazi'nin baz dnceleri: "Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran Trkiye halkna Trk milleti denilir!' "Bugn demokrasi fikri daima ykselen bir denizi andrmaktadr." "Trkiye Cumhuriyeti'ni idare edenlerin, demokrasi esasndan ayrlmamakla beraber, 'mutedil devletilik'prensibine uygun yrmeleri, bugn iinde bulunduumuz hallere, artlara ve mecburiyetlere uygun olur!' (Afet nan, Medeni Bilgiler kitabnn 1930 basksnda yer alan 'mutedil' szcnn, sonraki basklarda karldm belirtiyor, Ar nan, Prof. Dr. Afetnan, s. 104)
(

275a) Ar inan, Prof.Dr. Afet nan, s. 112114'den yararlanarak.

2 7 6 ) 1930 y k:

Dnya ekonomik krizine ramen imar etkinlikleri sryor. Bu yl hizmete girecek byk yaplar: Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanl (Mimar Holzmeister), Saytay (Mimar E. Egli), Ankara Kz Lisesi (Mimar: E. Egli); birok bina yapm halinde. Kayseri Mzesi alr. 1924'ten beri besteci Ali Rfat aatay'n bestesiyle sylenen stiklal Mar, bu yddan balayarak, bugnk beste ile (besteci: Zeki ngr) sylenip alnmaya balar. lk kadn hkimler: Nezahat Greli ve Beyhan Hanm, 29 Nisan 1930. f H' fi Reat Nuri Gn t ekin'in Yaprak Dkm, Peyaml Sefann 9. Hariciye Kouu adl romanlar yaymlanra Nz un I lknct'in \ 'aran 3 ve 1+1=1 adl iir kitaplar yaymlanr. Musahipzadc Celalin Bir Kavuk Devrildi adl oyunu oynanr.

statistik Genel Mdrlnn kurulmas, 1 ubat 1930. ktisadi krize kar Trk Parasn Koruma Kanunu kabul edilir, 20 ubat

1930 (bu kanuna dayanlarak gerektike kararnameler kanlacaktr). # Ankara'da 1. Milli Sanayi Sergst'nin al, 21 Nisan 1930. lk Sanayi Kongresl'nin toplanmas, 22 Nisan 1930.
nc Blm Notlafi 741 Trk Oca Genel Merkez binasnn al, 23 Nisan 1930. Konferans salonuna bir tiyatro sahnesi eklenmesini Gazi istemi, plan buna gre deitirilmitir (Ulu demir, Yllarn iinden, s. 131-132, TTK, Ankara, 1991). Hangi gzellii, iyilii inceleseniz, onda Atatrk'n izini grmemek imknsz. Krklareli'nde Gazi heykelinin al, 8 Mays 1930. Dolmabahe'de Uluslararas Turizm Kongresi'nin al, 31 Mays
193

- I BI I '

T.C. Merkez Bankasnn kurulmas hakknda kanun kabul edilir, 11 Haziran 1930. Ar Da ve yaknlarnda ekyalk ve ayaklanma olaylar zerine askeri harekete balanmas, 1 Temmuz 1930. Etnografya Mzesi'nin ziyarete almas, 18 Temmuz 1930.

 Atina'da 1. Balkan Konferans, 5 Ekim 1930, Trkiye de katlmtr. 2. Yerli Mallar sergisi, 11 Austos 1930; 1939 ylna kadar her yl alacaktr. Baz ehirlerde de bu sergiler alr.*" Tasarruf Haftasnn balamas, 12 Aralk 1930. Maliye Bakan kr Saraolu'nun istifas zerine yerine Abdlhalik Renda'nn atanmas, 23 Aralk 1930. Mitli Savunma Bakanlna Zeki Apaydn'n atanmas, 26 Aralk 1930. Bayndrlk Bakanlna Hilmi Uran'n atanmas, 26 Aralk 1930. ** Sergiler hakknda ayrnt iin: Gkhan Akura, Trkiye'de Sergicilik ve J Fuarclk Tarihi, Tyap-Tarih Vakf Yayn, stanbul, 2009. 277) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.405-406 (zetledim). Gazi bir baka vesile ile diyor ki: "Tabiidir ki birtakm honutsuzluklar, ikyetler, hatta tarizler ve hcumlar karsnda bulunacaz. Tarihi vazifemiz, bunlarn hepsine katlanmak, dikkatli ve tedbirli olmak, aziz hastamzn ayaa kalkaca mesut gnleri beklemektir. Hi phem yoktur ki memleketimiz o zaman dnyann en hr, en mreffeh

ve medeni milletlerinden biri olmak yolunda sratle ilerleyecek ve mtemadiyen ykselecektir!' (a.g.e.,

s.409) 277a) etin Yetkin, S.C.F. Olay: "Yalnz

Ege ve ukurova'da pazara ynelmi ticari amal tarmsal retim yaplabilmekteydi." (s.24); bu nedenle

kriz en ok bu iki yeri vurmutur. Yeni partiyi mit verici bir kurulu olarak grrler. 277b) Menemen olay iin yararlandm kaynaklar: Kemal stn, Menemen Olay ve Kubilay (Kemal stn Kubilay'n arkadadr. Olay srasnda Menemen'de retmenlik yapmaktadr. Kitapta askeri savcnn iddianamesi de yer alyor); Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.361363; Prof.Dr. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c., s.310-313; bu kaynaklardan yararlanarak olay ana izgileriyle zetledim.

742 nc Blm Notlar

* Yunus Emre gerek 'dervii yle tanmlyor: Dvene elsiz gerek Svene dilsiz gerek Dervi gnlsz gerek Sen dervi olamazsn! 277c) Glsn Biigehan, Mevhibe, 2. c, s.203, 7 ubat 1930. 278) An inan, Prof.Dr. Afet nan, s.104106; Prof.Dr. Afet nan, Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, s.128137 (Afet Hanm'n konumas zetlenmitir). * stanbul'daki Trk Kadnlar Birlii, kadnlara belediye seimlerinde seim hakk tannmasn kutlamak iin stanbul'da byk bir kadn mitingi yapmtr. 279) Ankara'da Kk Tiyatro'nun az ilerisinde, yan yana, birbirine benzer be-alt bina vard. Biri de Belv Oteli'ydi. Gecelii 10 liradr. Sanatlara % 50 indirim yaparlar. En ndeki binaya birka yl sonra Anadolu Ajans tanacaktr. * ehir Tiyatrosu Muhsin Erturul Beyin baa gemesiyle byk bir atlm yapmt. 1928'den beri her gece perdelerini ayor, son gnlere

doru salonda birka kii kalsa bile bir hafta ayn oyunu oynuyordu (M. Erturul, nsan ve Tiyatro zerine Grdklerim, s.93); bir oyunu bir ay dolduracak kadar seyirci bulacaklar mutlu gnleri byk bir zlemle bekliyorlard. imdi tiyatrolarda yer bulunmuyor. Devlet Tiyatrolarnn Ankara dnda ondan fazla ilde yerleik tiyatro birimleri bulunuyor. Devlet ehir tiyatrolar ile zel tiyatrolarn yllk seyirci says bir milyonu asal ok oldu. Birok niversitemizde tiyatro blmleri var. lki DTC Fak. Tiyatro Blmdr. 280) Vasf Rza Zobu, O Gnden Bu Gne, s.331-334; M. Erturul, nsan ve Tiyatro zerine Grdklerim, s.75. 281) yeler: Afet inan, Tevfik Byklolu, Vasf nar, Yusuf Akura, Samih Rfat, Halil Ethem Eldem, Yusuf Ziya zer, Sadri Maksudi Arsal, Dr. Reit Galip, Reit Saffet Atabinen, smail Hakk Uzunarl, Ragp Hulusi zden, Mkrimin Halil Ynan, Zakir Kadiri Ugan, Hamit Zbeyir Koay, Mesaro (16 kii). Trk Tarih Heyeti Trk Tarih Kurumu'nun ekirdeidir. Bu heyet 4 Ha-

^ziran 1930'dan 29 Mart 1931'e kadar sekiz toplant yapar. ounlukla direksiyon binasnda alr. Trk tarihi zerindeki almalar younlar. Heyet Gazi'nin direktifiyle 15 Nisan 1931'de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'ni (Trk Tarih Kurumu'nu) kuracaktr. 281a) Birinci Ar olay 16 Mays 1926-12 Haziran 1926 tarihleri arasnda bastrlmtr. syanclar ran'a snmlardr. kinci Ar harekt 1320 Eyll 1927'de yaplmtr. syanclar yine ran'a snmlard. Olayn getii arazinin bir blm ran snr iindeydi. Ordu komuluk ilinc

Blm Notlar 743

dleri bozulmasn diye uura gelince duruyordu. Ar olaylarnn arkasnda Hoybun rgt vard. Ermeniler de isyanclara yardmc oluyorlard. Orduyu megul etmek iin orada burada da olaylar karlyordu. ngiliz Casusu Lawrens'in Irak kuzeyine geldii duyulmutu. Snr airetlerinde de hareketlenme vard. Ar olaylarn bitirmekle 9. Kolordu grevlendirildi. nc Ar harekt 7 Eyll 1930 sabah balad, 14 Eyll 1930 gn sona erdi. Kurtulabilen asiler ran'a kaarlar ama

ordu bu kez ran'a girerek harekt srdrr. Bu olay diplomatik sorun olur. ranla toprak deiimi yaplarak sorun kkten zlecektir. {Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.319-350; Haluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, s.341 -343; Bill N. imir, Krtlk II, s.322-352) 282) Gazi'nin tarih notlar, elyazdaryla birlikte, Atatrk'n Btn Eserleri, 24. cilt, s.15-25; bu notlar Tarih Tezi'nin ilk aamalardr. * Bu sorular imdi bizlere ne kadar olaan geliyor. Olaanstlkleri ilk kez soruluyor olmalaryd. 282a) Bu olayn yl 1930, evi kaydrma tarihi de 8-10 Austostur. Olayn zaman ve ayrnts iin Fethi Bey'in anlarndan, iftlik Mdr Necati Turgay'n anlattklarndan ve konuyla ilgili web sitelerinden yararlandm. Bilgileri birletirip olay doru olarak zetlediimi sanyorum. Olay planlayan ve uygulayanlar: Yusuf Ziya Erdem, Mh. Ali Galip Alnar, Prof. Sadi ve Prof. hsan Beyler. 282b) K. Doan Dirik, Vali Paa Kzm Dirik, s.382; Atatrk Vali Paa'y kz ve damadyla bartracaktr.

282c) Gazi'nin son tmcesi Fethi Bey'in anlarnda yer alan bu anlamdaki tmcelerin bir zetidir, s.98,101,117. * Gazi'nin ikinci bir partinin kurulmasna neden nclk ettii konusunda eitli grler var. Bu grleri etin Yetkin S.C.E Olay kitabnda enine boyuna irdeliyor (s.95-132). Baz grler olaylarn akna ve olayn iinde yaayanlarn aktardklarna uymuyor. Mete Tuncay'n 'memleketteki siyasi eilimlerin saptanmas amacyla bu giriimde bulunulduu' biimindeki gr dayanaksz, zorlama bir gr. Bunun iin bu kadar ayrntl oyun oynanr m? Bir baka gr de smet Paa gleniyormu, Gazi onun yerine yeni bir ikinci adam hazrlamak iin Serbest Parti'yi kurdurmu. Gazi'nin smet Paa'y deitirmek iin byle oyunlara ihtiyac var m? Deitirmek istediini gsterecek bir tek rnek, belirti ileri srlemiyor. Gerek I bunun tersidir. 1930 Ekiminde smet Paa istifa edince, yeniden Babakan olmak istemez. Gazi'nin kesin srar gerekecektir. Bu olay nedeniyle

Gazi diyor ki: "Eer smet Paa hkmet tekilini kabulden kati surette kansayd, Babakanl bizzat stlenmekten baka are kalmazd.Ya ben, ya ismet Paa? (Atatrk'n Btn Eserleri, 24. c, s.278) Gerek bu. Buna aykr iddialar gr deil, masal.

744 nc Blm Notlar

* Serbest Parti olayn, Gazi, smet Paa ve Fethi Bey arasnda kararlatrlm bir oyun olarak deerlendirmek her ne de hakarettir. * Avni Doan anlarnda diyor ki: "Yeni partinin kurulmas fikri, aylardan beri Paa'nn sofrasnda sk sk ele alman bir konu olmutur... Paris Bykelisi Fethi Bey'in izinli olarak stanbul'a gelii, bu yoldaki kararnn gereklemesine yarad? (Kurtulu, Kurulu ve Sonras, s.210-211) Jf * Btn veriler, Gazi'nin iyi niyetle, itenlikle ok partili dneme geilmesini, siyasi denetime yol almasn istemi olduunu gsteriyor. Aklamalarna ramen biyografi yazar Emil Ludvvig'in yazd yazda kendini diktatr olarak nitelemesine zld de anlalyor (Fethi Okyar'm Anlar, s.98).

* Gerekleri zorlaya zorlaya, senaryolar icat ederek, arptarak, saptrarak, tarihi yeniden yazmaya almann bilimsellikle hibir ilgisi yok. Bilim dnyamzn bir blmnde dedikodu, bilimsel bir veri, kant gibi kabul ediliyor. Henz ortaan glgesinden kurtulamam olduklar anlalyor. 282d) smet nn anlarnda diyor ki: "1924'te Terakkiperver Parti kuruldu ve 1925'te son buldu. Serbest Parti kurulduu zaman 1930'dayz. Aradan be sene gemi. Be sene bizim iin byk bir zaman, yle gryoruz.. Aradan geen be sene Atatrk'e cemiyetin ilerlemesi ve tekml etmesi iin yetecek byk bir zaman kanaati vermiti. Bana da yle geldi'' (Hatralar, 2. c, s.226) 282e) Fethi Bey anlarnda, Gazi'den, 'Halk Partisi'nin senelik btesi ne ise, o kadar para isterim" dediini yazyor (s. 106); biri devlet kurmu, btn rgtlenmesini tamamlam bir parti. teki daha yeni kuruluyor. Fethi Bey Gazi'nin paras ile hemen iktidara gelmeyi planlyor. 283) Serbest Cumhuriyet Frkas hakknda hayli aratrma ve an var. Hepsini okudum. Olay ana izgileri ile yansttm.

# En ok yararlandm eserler: . nn, Hatralar, 2. c, s.225-232; Fethi Okyar'n Anlar, s.63 vd.; Kzm zalp, Atatrk'ten Anlar, s.32, 4346; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s.622 vd.; . Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.292 vd.; F. Rfk Atay, ankaya, s.462466; Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.410 vd.; baz ayrntlar iin: Kl Ali'nin Anlar, s.255-279; etin Yetkin, Atatrk'n Vatana hanetle Suland Serbest Cumhuriyet Frkas Olay [her yorumda kendini belli eden smet Paa kartl, almann deerini rseliyor. Atatrk vatana ihanet ile de sulanm deildir. Sz konusu edilen yaznn ierii ile kitabm ad arasnda ok fark var. Sayn Yetkin'in kitabna bu ad neden verdiini anlamadm]; belgeler iin: Cemil Koak, Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas [Sayn Koak bu konuda yaymlanan btn kitaplar tantyor ve deerlendiriyor. Kennc Blm Notlar 745 di grne aykr olanlar, ki byk blm yle, eletiriyor. Kendisi, zellikle smet Paaya, CHP'ye kar. Her eyi bu nyarg ile deerlendiriyor.

nyarg ile bilimsellik uzlar m?] * Serbest Parti konusunda yazlm an var: En nemlisi Fethi Okyar 'h j Anlar. Genel izgileriyle gvenilir bir kaynak. Buna karlk giri blmn yazan olu Osman Okyar ve arkada ise baz blmlerde objektiflikten uzaklayorlar; Ahmet Aaolu'nun Serbest Frka Hatralar, ok duygusal, yer yer haksz, saygsz, gerekleri yanstmyor, glgeliyor; Sreyya lmen'in anlar ise dedikodu niteliinde. I 284) Gazi'nin yant (zet): "Byk Millet MeclisVnde ve millet nnde, millet ilerinin serbest mnakaas ve iyi niyetli kimselerin ve partilerin, grlerini ortaya koyarak milletin yksek karlarm aramalar, benim genliimden beri k ve taraftar olduum bir sistemdir. Memnuniyetle gryorum ki laik Cumhuriyet esasnda beraberiz. Zaten benim siyasi hayatta bir tarafl olarak daima aradm ve arayacam temel budur. Dolaysyla Byk Meclis'te ayn temele dayanan yeni bir partinin faaliyete geerek millet ilerini serbeste mnakaa etmesini Cumhuriyetin esaslarndan sayarm. Laik Cumhuriyet esas dahilinde partinizin her

nevi siyasi faaliyet cereyanlarnn bir engelle karlamayacana emniyet edebilirsiniz!' (Atatrk'n Btn Eserleri, 23. c., s.339) 284a) Ev ve nar, doaya sayg ant olarak yerlerinde duruyorlar. 284b) F. Rfk Atay diyor ki: "Ben bir muhalefet partisinin hi sras olmad fikrinde idim. Konumalarm Atatrk'n houna gitmemi olmal ki bana ertesi gn yaknlarndan biri ile haber yollayarak ihtiyatl olmam tavsiye etti. Ankara'ya giderken smet nn'y grdm. O da muhalefet gazeteleri ile mcadeleye girmemekliimi syledi. Muhalefet partisi daha o zaman Yalova kylerinde din tahriklerine balamt... Atatrk'n kulana gelen en ac haber en yaknlarndan birinin (kz kardei Makbule Hanm'n), Yalova kylerinde, kendi aleyhinde din propagandas yapm olmasyd... O vakit Yalova nasihatlerini unutarak Hkimiyet-i Milliye'de Politika adl stunu atm ve devrinde hayli akisler brakan polemiklere baladm!' (ankaya, s.573-574); Eski Saat adl kitabnda o dnem yazlarndan birok rnekler var.

284c) 29 Austos 1930'da Edirne'de Trk Cumhuriyet Amele ve ifti Partisi, 29 Eyll 1930'da Adana'da Ahali Cumhuriyet Partisi kurulur. Hkmet iki partiyi de kapatr. 285) Kurucular, ilk ynetim kurulu yeleri, milletvekilleri: F. Okyar, Nuri Conker, Dr. Reit Galip, Mehmet Emin Yurdakul, Tahsin zer, Ahmet Aaolu, Senih (Hzrolu, Bursa), Nakiyettin (Ycekk, Elaz), Ali Haydar (Yulu, stanbul), brahim (Tolon, Kocaeli), Refik smail (Kakmac, Sinop), Sreyya Paa (lmen, stanbul), Talat (Snmez, Ankara), Rasim (ztekin, Bilecik).

746 nc Blm Notlar * N. Conker, Dr. R. Galip, M. EminYurdakul, Tahsin zer Gazi'nin
teviki,

ricas zerine SC Partisi'ne girmilerdir. Dr. R. Galip zmir olaylarndan sonra Halk Partisi'ne geri dnecektir. M. Emin Yurdakul da Serbest Parti'de ok huzursuz olmutur (Ahmet Aaolu, Serbest
Frka

Hatralar, s.43). Parti'nin Meclis iindeki milletvekili toplam says balangta on drt. Bu say

ykselmez, azalr.

* Gazi'nin retmenliini yapm, yzbalktan emekli Nakiyettin Bey ilticay okayan konumalar yaparak hem Gaziyi ok artm, hem Fethi Beyi zor durumda brakmtr. (Fethi Okyar'n Anlar'mn 154. sayfasnda geen 'Naki Bey hadisesi' notu bu olay iindir; bilgi iin: F. Rfk Atay, ankaya, s.465,4. paragraf.) 286) Parti programnn zeti: Parti, cumhuriyetilik, milleyetilik ve laiklik esaslarna baldr. Hrriyet ve dokunulmazlk haklarn koruyacaktr. Vergiler hafifletilecektir. Byk yatrmlarn gideri bir nesile yklenmeyecektir. Sk tasarruftan yanadr. Yabanc sermayeye yol amak azmindedir. ktisadi hayata devlet mdahalelerini kabul etmez. Cumhuriyetin karlar iin giriilmesi icap eden iktisadi ilerde, fertlerin kuvveti yetersiz grldke devlet dorudan doruya giriimde bulunur (Bu tmce Gazi'nin srar zerine programa eklenmitir). iftiler iin faizler

ucuzlatlacaktr. Sanayi tevik edilecektir. Brokrasi azaltlacaktr. Yarg hzlandrlacaktr. Parti siyasi haklarn kadnlar da kapsamasn savunacaktr (Bu tmce de Gazi'nin srar zerine programa alnmtr). * Taner Timur diyor ki: "Serbest Frka karlar emperyalizmle en ok uyuan snflarn nclnde bir harekettir. Ayn zamanda Frka yabanc sermayenin de hararetli bir savunucusudur. Frka, yoksul snflarla ilgili savunmalarnda samimi olsa bile gereklerden uzaktr? (Aktaran etin Yetkin, a.g.e., s. 143) 287) Fethi Okyar'n Anlar, s. 151; Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2 c.) s.445. 287a) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.422-423. 287b) Bu demeci veren Fethi Bey, Y. Kadri Bey'e yle diyecektir: "Nasl dnebilirsiniz ki ben, banda Gazi Paa'nn bulunduu bir parti iktidarn devirip onun yerini almak hevesine kaplabilirim?'' (Politikada 45 Yl, s. 120) Hangi aklama iten ve doru acaba?

287c) Adnan Menderes de Serbest Frka'nn Aydn ve evresindeki rgtlenmesine yardmc olmu, sonra CHP'ye girmitir. 288) Ahmet Aaolu da Arif Oru'a ve gazetesine karyd. Fethi Bey'e bu gazeteden uzak durmasn rica ediyordu; A. Aaolu diyor ki: "Yarn gazetesi

tuttuu demagoji yolunda daha iddetli bir hzla devam ederek, sa ve solu, nne gelen herkesi bin trl ekilde kzdrdndan, Halk
Partisi

erkn ve efrad arasnda, yeni partiye kar derin dmanlk hisleri uyandrmakta idi... Fethi Bey Arif Oruca be bin liralk avans vermi? (Serbest Frka Hatralar, s.43-45) nc Blm Notlan 747
Arif Oru 1921'de Asi Ethem isyan ile ilgili grlerek (o zaman asi Ethem adna bir gazete karyordu), srgn cezasna arptrlm, bir sre sonra affedilmi, stanbul'da yaymlad Yarn gazetesi ile Serbest Parti'yi desteklemitir. Parti kapannca Bulgaristan'a geer.

Yarn' orada yaymlamay srdrr (AnaBritannica, 17/195). 288a) M. Esat Bozkurt'un liberalizm hakkndaki grleri iin: Liberalizm Masal, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008. 288b) Ankara'dan stanbul'a otomobille giderken Adnan ztrak'tan dinlemi, otele varnca not etmitim. Biraz genilettim. 289) mit Saraslan, Demir Alarndan rmcek Alarna, s.48-72 (sadeletiren . Saraslan, biraz da ben). 290) F. Rfk Atay, Bir Ray Paras, aktaran 0. Saraslan, a.g.e., s.84-85. 291) Ama ok partili hayat balatmakt, parti atmalarn balatmak deildi. Bu amacn eitici, altrc, sakin bir sreten gemesi ok yararl olurdu. Bu srecin uzun srmesi gerekmezdi. Halka iktidar ve muhalefet arasnda uygarca iliki rnekleri verilirdi. Birdenbire ilikileri sertletiren etkinlikler, mitingler, atmalar, sert aklamalar, eletiriler toplumu da, siyasi evreleri de abuk gerdi. Serbest Frka iktidara gelmekte bir gn gecikirse sanki felaket olacakm gibi ok acele etti. Olgun, soukkanl, sabrl, temkinli, amac dikkate alan bilinli bir tutum

iinde olsalard, Trkiye daha o tarihte ok partili hayata girmi olurdu. Fethi Bey yazk ki bu olgunlukta biri deildi. Btn kaynaklar inceledim. Dncemi zetlemek istiyorum: Fethi Bey misyonunun anlamn, deerini idrak edebilmi deil. Daha seime bir yl varken, kurulduklar gn memleketi seim havasna soktu, seim mcadelesini balatt. Fethi Bey'in bulabildiim btn konumalarn okudum, vd, beendii bir tek ey yok. Medeni Kanun'u be azna almyor. Ara sra Gazi'ye dalkavukluk yapyor. Birka konusu var: Verger, yabanc sermaye, demiryollar vb. Trkiye bu muydu? ktisadi duruma deinirken dnya krizini hi dikkate almyor. 500.000 gmen gelmi. Bu byk sorunu da hi hesaba katmyor. Btn Bat Anadolu yanm, yaklm, nemsemiyor. Kck bir bte ile abalandnn zerinde durmuyor. Yabanc sermayenin alkanlklarn, beklentilerini, isteklerini bilmezlikten geliyor. Herhangi bir konuda hi say vermiyor. Yani bir aratrma yapm deil. Sanki bir iktisat otoritesiymi gibi konuuyor.

Kzd smet Paay yenmek iin iktidar ykmaya alyor. eyh Sait isyan srasnda tank olduumuz inad, ge kavray, deerlendirme eksiklii sryor. Ne talihsizlik! Gazi'nin bu grev iin seebilecei daha uygun kiiler vard. Fethi Bey'in seimi Trkiye asndan talihsizlik olmutur. Bir sre sonra yine yurtdnda bir greve gidecektir. Gazi'nin lmnden sonra bu kez smet Paa'ya yanaacak, onu ven bir konuma yapacak ve Bakan olacaktr. O ne dmanlkt, bu ne dostluk? Bu da memleketimizden bir insan manzaras! 748 nc Blm Not lan

CHP de uyarmal, yol gstermeli, baz jestler yapmalyd. Serbest Parti'nin aceleciliine o da kapld. Ynetimin seimi etkilemeye alt anlalyor. CHP olgun, daha anlayl davranabilir, nasihat, tavsiye toI nunda konuma ve yazlarla Serbest Partiye rehberlik edebilirdi. Uygarm ca tartmak, yarmak, seim yapmak kolay i deildir. Yalnz halkn deI il, particilerin de, basnn da bu yeni srece almalar, sndrlmalar

iin zamana ihtiya vard. I ki parti birbirine yardmc olmalyd. Olmadlar. Dman oldular.
292) Kl Ali'nin Anlar, s.269-270.

293) Ben yl 9 Eyll niversitesi'ndeki grevim dolaysyla zmir'de kaldm (1978-1980). gal ve Milli Mcadele dnemini, bu arada Serbest Frka'yla ilgili zmir olaylarm tanabildiim yal zmirliler ile konutum. zmir'in byk ounlukla yeni partiye yneldii hakkndaki iddiay hibiri doru bulmad. Fethi Bey'i karlayan kalabaln byk blmnn zmir dndan getirildiini sylediler. 294) Ahmet Aaolu kalabaln 'en az 40.000 kii' olduunu sylyor (Serbest
Frka Hatralar, s. 149).

294a) Y. Kadri Karaosmanolu Politikada 45 Yl adl anlarnda, "Atatrk ile smet

Paa'mn resimleri yrtlp yerlere atlyor.." diye yazyor, Atatrk'n

de hedef alndn belirtiyor (s. 117). 294b) A. Aaolu hatralarnda diyor ki: "Kalabaln bu hareketini anlamak

iin urasn ilave etmeliyim ki gazete o gn kard saysnda zmir halkm iddetle tahkir etmitir? (Serbest Frka Hatralar, s.63); sz konusu

yaz etin Yetkin'in S.C.F. Olaynn 238239. sayfalarnda yer almaktadr. Yaznn konusu zmir halk deildir. Halk tahkir sz konusu bile deildir. Fethi Bey'e hitaben yazlmtr, zmir'deki Serbest F r k a y tutan gazetecilerin Milli Mcadele srasndaki ibirliki tutumlarm aklyor. ki gazetecinin ad geiyor. Demek ki halk bu iki ibirliki gazeteci yznden binay tahrip etmeye ynelmi! 294c) Hkimiyet-i Milliye gazetesi kalabal ynlendirenlerin adlarn veriyor:
"akr arabac Ahmet, Tatar Osman, Kaak Sait, Ahmet, en gazinosundan garson Hakk, kaak Yakup, Kr Sait, Hrsz Cafer, sabkal arabac Salih, sabkal iftekara Ahmet, sabkal yankesici Altmdi Recep, Dii Adnan, devrllem seyyah diye kendine ad takan Hayrettin..? (. Yetkin, S.C.F. Olay, s.247-248) |

295) . Yetkin, S.C.E Olay, s.242 (ilk satr). 296) Otuz krk bin kii gece ne yapt? ehir ve gvenlik gleri zor bir gece geirmi olmallar. * Olaylar nedeniyle 36 kii, baz iileri yasa d greve kkrtmaktan 14 kii ve Serbest Parti'yi destekleyen Yeni Asr gazetesinin sorumlu\ su ve yazac tutukland. Son Posta gazetesinin sorumlusu da tutuklanacaktr. Anadolu gazetesi iin de soruturma almt ama sorum* nc Blm Notlar 749
lu tutuklanmamt. Yazar ise milletvekiliydi. Dokunulmazl vara. Anadolu gazetesinin yaz isleri mdr beraat eder, teki gazeteciler eitli cezalara arptrlr (. Yetkin, S.C.F. Olay, s.245-246). 3 Aralk

1930'da Arif Oru da tutuklanr.

296a) Gazi mektubunda

diyor ki: "Hkmetin btn temel faaliyetlerinin doru olduu kanatindeyim. Eer kanaatim bu olmasayd, partinin programn ve hkmet faaliyetlerini deitirme durumunda olurdum? (Aktaran: lhan Tekeli, Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, s.168) Gazi-Fethi Bey anlamasnn krld noktann Fethi Bey'in zmir konumas ve zmir olaylar olduu anlalyor. I 297) Fethi Okyar'n Anlar, s.210'daki fotoraf.

297a) I. nn, Hatralar, 2. c, s.228; Fethi Bey'in konumasnn ana izgileri iin: Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, s.104-106. 298) imdilerde yazlm kitaplar okuyorum. Bazlar olaylara tek yanl yaklayorlar. Btne bakmyor, birka aaca bakarak karar veriyorlar. 299) Yunus Nadi Bey'in imzas ile yaymlanan mektubu Gazi'nin yazdrdn Kl Ali anlarnda aklamtr (s.273); H. Rza Soyak ise "mektubun Gazi'nin tasvibiyle yazldm" sylyor (a.g.e., 2. c, s.432). Arada fark var. 300) Kzm zalp-Teoman zalp, Atatrk'ten Anlar, s.45. * Serbest Parti yneticileri rgt ileriyle ilgenmek zere birka gn zmir'de kalmlardr. Hibir yerde bu yneticilerin 9 Eyll tren ve enliklerine katldklar hakknda bir bilgiye rastlamadm. 301) Serbest Parti'nin hemen seime girmesi dnlmemi, grlmemiti.Dnlen Meclis'te denetimi balatmakt. Bu nedenledir ki 40-50 kadar milletvekilinin Serbest Parti'ye verilmesi konuulmutu. Devrimlerden geen bir milleti birdenbire seim alkantlar iine sokmak, parti

atmalarna yol amak hesapta yoktu. Meclis iinde balayacak bir muhalefet ile ok partili hayata yumuak bir gei dnlyordu. # Hilmi Uran bu konuda diyor ki: "Eer

yeni parti belediye seimlerine katlarak onlar mutlaka kazanmak hevesine dmey ip de faaliyetini sadece Byk Millet Meclisine hasretmi ve orada bir mddet mutedil ve makul bir denetim organ hviyetinde kalarak, ondan sonra tarada tekilatn tamamlam olsayd, bu hem kendisinin devaml bir hayata malikiyetini ve hem de memlekete ok hayrl bir organ olmasn salayacakt. Fakat parti banda bulunanlar bu sabr ve tahamml gsteremediler... Bu hava iinde parti kendisini btn bir honutsuzlar zmresinin mmessili vaziyetine sokmu oldu ve hatta halk tabakalarnn

henz ruhuna sinmemi olan krpe inklap hamlelerimizi de bu suretle tehlikeye koymu bulundu? (Hatralarm, $.213; benzer gr Y. Kadri Bey de paylayor, Politikada 45 YU> s. 120) Hilmi Uran anlarnda Adana ve birok hayali vaadlerle alda750 nc Blm Notlar
302) 302a) 303) 304) 305)

evresindeki seim gnlerine zg durumu yle anlatyor: 'Halk kitlesi,

305a)
Ulm ve her eit gayr-i memnunlar, halk, hkmet ve Halk Partisi aleyhine inanlmaz bir gayz ve srarla, gece gndz ve kap kap dolamak suretiyle zehirlemitir. Bu gayr-i memnunlar arasnda seciyesizlii dolaysyla imdiye kadar ihmal edilmi olanlar, ahlakszl dolaysyla memuriyetten karlanlar, bugn bekliyormuasma mstehzi glen dnekler, Ar'nn hesabn soracaz' diyen Krtler,

milliyetleri kabaran Araplar, belediyeden ceza gren esnaf, polis tazyikinden kurtulmak isteyen irili ufakl her eit serseri, kumarbaz, esrarke ve kaak, hatta komnizm fikri besleyenler, inklaplara artk son vereceini sanan banaz tabaka, kabiliyetlerine ve fkelerinin iddetine gre yer alm, rol alm, vazife alm bulunuyordu. Bu kadar gayr-i mtecanis, bu kadar ayr his ve kanaatte ve bu kadar ayr emeller peinde koan zmreler, ancak karsndaki kuvveti ykmak iin birleebilirler. Bu halita iinde belediyeyi ykmak isteyen, smet Paa'y ykmak isteyen, darlk gnlerini ykmak isteyen olduu kadar, daha geni ekilde hkmet kuvvet ve kudretini ykmak isteyen, hatta devrimimizi ykmak isteyen kimseler vard. Daha laik olacam, daha Cumhuriyeti olacam diye ortaya kan Fethi Bey'in kimlerle ve nasl laiklikte ve Cumhuriyetilikte daha sola gitmekte olduuna seim gnlerinde ac ac gldm olmutur. Hakiki bir straba samimi olarak dayanan feryatlar yok olmamakla beraber, manzara,

bu strab silah olarak eline alp ayaklanm kara kuvvet manzaras idi... Her yerde hkmet elinde bunu bylece saptam vakalar ve deliller vardr!' (a.g.e., s.219-220) * Serbest Parti'nin belediye seimlerine katlmasn Gazi tavsiye etmi deildir (A. Aaolu, Hatralar, s.49, dipnot). Bu iddiay ileri sren eski Balkesir Belediye Bakan Hayrettin Karandr. 15 Kasm 1930'da Meclis'te srarla ve kesin bir dille syleyecektir; Balkesir'de yeil bayraklar, tehlil ve ilahilerle karland hakknda: Y. Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 118. Kafay tp 'ben Mehdiyim' diyenlerin says az deildir. . nn, Hatralar, 2. c, s.227, 229 (smet Paa'nn bu paragraf ilgilendiren izlenim, dnce ve anlar z korunarak zetlenmitir), zgn yazy aktaran, etin Yetkin, S.C.F. Olay, s.296-297; F. Rfk Bey'in metnine dokunmadan, metin d kk bir ekleme yaptm. Ya rd. Do. Dr. ad iman Halc, Yeni

Trkiye Devletinin Yaplanmasnda Mahmut Esat Bozkurt, s.347~351

smet Paa bu kez Babakanl kabul etmek istemedi. Gazi'nin kesin srar zerine kabul edecektir. Gazi'nin bu
konu hakknda aklamas in: dipnot 282b.

* Yeni Bakanlar Kurulu: Adalet Bakan Yusuf Kemal Tengirenk, iileri Bakan kr Kaya, Dileri Bakam Dr. Tevfik Rt Aras, ktisat nc Blm Notlan 751

Bakan Mustafa eref zkan, Eitim Bakan Esat Sagay, Maliye Bakan kr Saraolu, Milli Savunma Bakan Abdlhalik Renda, Bayndrlk Bakan Zekai Apaydn, Salk Bakam Dr. Refik Saydam. 305b) Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, s. 114-123; M. eref zkan hakknda: zcan abudak, Unutulmu Bir Devleti ktisat Vekili: Mustafa eref zkan. m 1930 ylna kadar genel karakteri kapitalist-liberal olan bir iktisat siyaseti izlenmiti. Birka devleti giriim bu yap, anlay ve ileyi iinde nemli bir yer tutmaz. Tccarlar, zellikle sanayiciler geni apta tevik edilmiti. Bu arada nfuz suiistimali dedikodular toplumu rahatsz

ediyordu. Baz iktisadi konularda gelimeler olmutu ama bu yaklamla byk bir gelime salanamam, sonu alnamamt. * "Devletilik bir ekonomik meslek olarak domamtr. Bir tarihi zaruret olarak domutur. Yaplacak eyleri devletten baka yapabilecek olan yoktu. Yeni Trkiye, kendi yapmak veya hibir ey yaplmamasna boyun emek arasnda semeli idi!' (F.R. Atay, ankaya, s.452) * Celal Bayar da diyor ki: "Milletin muhta olduu refah, baz zel giriimlere ve bu giriimin dayand sermayeye brakmak gerekirse, en az iki yz yl daha bekleme dnemi geirmekliimiz gerekir? (Doan M Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, 4. c, s.1394) 305c) Dersimiilerin yakn evreye ynelik soygun olaylar sryordu. yl I iin (1929-1931) yalnz Erzincan kesimindeki tecavz ve soygun olay- I larmn says 229 idi. Dersimli sanklarn says 4.680'di. 35 kiiyi de l- I drmlerdi (Dersim, J. Gen. K.l, s.160); Genel Mfettilik Dersim'de I 8.000-10.000 kadar silah bulunduunun saptandm belirtiyor (s. 175). I

305d) a.g.e., s.174, 177 vd.; btn raporlarn zeti yle: Dersimli askere git: I miyor, silah toplatmyor, vergi vermiyor, bir blm apul ve soygunla I geiniyor. Beyler, aalar, seyitler byk sorun. * Erzincan ve civarn gezen, denetleyen Genelkurmay Bakan Mareal I F. akmak da bir rapor vermitir. O da Dersimin bir sorun olduunu I belirtmi, askeri hareket dzenlenmesi gerektii grn aklam- I tr. Dersimden uzaklatrlmas gereken aa, bey ve seyitlerin adlarn I da yazmtr. Bata Seyit Rza yer almaktadr (a.g.e., s. 181-183); ayrca: m Bill N. imir, Krtlk II, s.383-385. f # f

p Dersimi Adalet Bakan M. Esat Bozkurt, ileri Bakan kr Kaya, Jandarma Genel Komutan Kzm Orbay da gezip incelemilerdir (1931 ylnn sonlar); bu incelemeye Nalt Hakk Ulu da katlmtr. Nait Hakk diyor ki: "kr Kaya Dersimde halkla ve aalarla konutu.
Aalar o yl ki azgnlklarn sorumlusu olarak orada hazr bulunmayan

Seyit Rzay, Maydaranlnn Kamer ve Hzr' gsteriyorlard,.

Dersim iin yle dnlmt: Dersimin kurtarlmas iin devlet tam tedbirler almaldr. Airet sistemi ve airet gelenei yklmaldr. Bu
sistemin tehlikesi airetlerin silahl olmasdr. Dersim silhlarn ver-

752 nc Blm Notlan

melidir. Dersim aalar ve seyitleri buradan karlmal, sulular yakalanmak, topraksz ve aa elinde esir olan kyllere ya yerinde, veyahut nakledilecekleri verimli yerlerde toprak verilmelidir. Cumhuriyet Dersimli Trk bu surette barna basmaldr. Yeniden aa ve reis tretmeyici tedbirler alanmal, Dersime tekrar silah sokulmasna meydan verilmemelidir. Devlet tekilat kuvvetle, adalet ve kltrle Dersimde kurulmaldr. Adliye makinesi mutlak surette seri ekilde iletilmelidir. Yollar yaplmak, dank kyler toplanmal, halkn yaamasna msait olmayan yerlerdeki kyler nakledilmek, mektepler almal, salk tekilat kurulmal, kazan, ticaret ve i imknlar oluturulmaldr...

Velhasl Dersim imar edilmeli ve medeniletirilmelidir." (Tunceli Medeniyete Alyor, s. 177-178) 306) Bu raporlar Cemil Koak'n iktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas adl aratrmasnda, s.511 vd. yer almaktadr. 307) Cemil Koak bu sayy veriyor ama eksik olduunu bildiriyor (s.585); Cem Emrence ise bu saynn 160'tan fazla olduunu ileri sryor (Aktaran Ali Eref Turan, Trkiye'de Yerel Seimler, s.42). 308) Seimlerde oy verme ilemi o zamanki usullere gre birka gn sryordu. Seim Ekim banda balamtr. 309) Weiker bu saynn 31, Emrence 40, Koak 42 olduunu yazyor (topluca aktaran Ali Eref Turan, Trkiyede Yerel Seimler, s.56). Fethi Bey seime girdikleri her yerde kazandklarn fakat bu baarnn trl yollarla engellendiini iddia ediyor. * Seimler hakknda nemli raporlardan biri CHP Mfettii Hilmi i Uran'n raporudur (Hatralarm, s.216224); raporda Adana ve evresiyle ilgili olarak CHP'nin ve Serbest Parti'nin yanllar aklanmtr.

* . Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. c, s.385-387. 310) Atatrk'e Sayg, Kont Chambrun'n Gelenekler ve Anlar kitabndan eviren Fehmi Balda, s.241, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 1969; Kont Chambrun Atatrk iin yle yazyor: "Pekl imparatorluk tahtna oturabilirdi. Akll bir insan oluu onu bu yoldan uzaklatrd, ulusun babas olmay yeledi. Byklk taslamad, kendini gsterie kaptrmad, tersine, filozoflara zg bir hal ald, bundan tr de itibar her gn biraz daha artt." (a.g.e., s.24l) 311) smail Soysal, Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, s.391 vd. 311a) Cumhuriyet Bayram gn Adana'da yaplan trenlerde iki yan "kahrolsun" diye bararak birbirine girmi, birok polis yaralanm, dzen ancak askeri birliklerin yardmyla salanabilmiti (H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.436-437). 312) Atatrk'n Btn Eserleri, 24. c , s.299. 313) Yunanistan'n Enosis tutkusu iki lkeyi birka kez savan eiine getirecektir;

1963 Noel kymndan hemen sonra Kbrs'a radyo muhabiri olarak gitmi, ok eye tank olmutum. Trk Alay doktorunun einin ve ocuknc Blm Notlar 753 larnn banyo tavanna fkrm kanlar daha tazeydi. Kk ocuklardan birinin patikleri kvetin yannda yerde duruyordu. Kvetin konumundan, Rumlarn ieri girip grerek ate ettikleri anlalyordu. ankaya Kulbnn duvarlan byk apl silahlarla delik deik edilmiti. Trk Alaynn k kapma yalan bir un fabrikas vard. atma knca Rumlar tarafndan tutulmu. evreye ate yadryorlar. Alay dar kp Trklerin yardmna koabmek iin nce bu un fabrikasmdaki katilleri susturmak zorunda kalyor. Alay Komutan Kur. Alb. Hasan Salam'd. Ayrntlar ondan dinlemitik. Baz ev gruplar yaklmt. Yanm evlerin, ellerine silah verilmi Rum ocuklarn fotoraflar bende duruyor. 1930-1955 arasndaki iten dosuu yaatmak bir daha mmkn olmad. 314) Atatrk'n Btn Eserleri, 24. c , s.301-303.

314a) 1. nn, Hatralar, 2. c , s.227; Atatrk'n Btn Eserleri, 24. c , s.274275. * Gazi'nin Serbest Parti hakkndaki dnceleri, olduka ak olarak, seimlerin yenilenmesi iin yazd yazda yer almaktadr. Fethi Bey'in lsz ve deerbilmez eletirilerine kar toptan ve nazik bir yanttr. Diyor ki: "Son aylarda

CHP'nin memleketteki, TBMM'ndeki ve hkmetteki idari ve siyasi faaliyeti aleyhinde bir hava yaratlmaya alld malumdur. Asrlarca ihmal edilmi bir memlekette ve millet hayatnda birok eksiklikler ve ihtiyalar olmas tabiidir. Bundan baka milleti kurtarc esasl bir siyasetin tatbikatndan memnun olmayacak kimselerin de bulunaca phesizdir. Yksek esaslar grmeyerek veya grmek istemeyerek, milletin btn dnceleri

ve duygular kartrlmaya ve yamltlmaya allmtr. Bunun iin yer yer kullanlm olan vastalar ve vesileler dikkat ekici ve uyarcdr'.' (3 Mart 1931, Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c,

s. 106) Anlayana! * Tarih /VGazi tarafndan okunduktan sonra yaymlanmtr. Tarih IV, s.l99-200'de Serbest Parti olay yukarki anlayla anlatlyor. Ksa bir alnt: "[Serbest Partinin kurulmas zerine] memlekette ba kaldrmaya

takat bulamayarak tede beride sinmi olan gerici unsurlar, Halk Partisi'ni devirmeyi maksatlarnn birinci kademesi sayarak meydana atldlar. Yeni bir partinin kurulmasn ve bir ksm aydnlarn ona giriini devrim hayatnda ayrlk belirtisi sanarak her yerde nifak tohumu samaya koyuldular. CHP'nin kaldrd tarikatlar, eyhleri ve dervileriyle yeniden canlandlar. Yeni parti siperi arkasnda gizli gericilik

faaliyeti balad. Bu faaliyetler... Kubilay olayna kadar vard." Yakn tarihimizle ilgili ders kitaplarnda da olay Atatrk'n zetledii gibi, bu ereve inde anlatlmaktadr. CHP nc Byk Kongresinde aklanan Bakanlk bildirisinde de Serbest Parti olay bu yaklamla anlyor (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c , s. 140 -141). 754 nc Blm Notlar

314b) Bu paragraf iin kaynaklar: smet nn, Hatralar, 2. c, s.229; Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.441, 444; Fethi Okyar'n Anlar, s.157 (bilgiler birletirilmi ve zetlenmitir). 314c) Ulu demir, Cumhuriyetin SO. Ylnda Trk Tarih Kurumu, s.5. * Bu gr, ad zerinde bir tez, bir iddia, bir faraziyedir. Birok Trk tarihisi ve baz yabanc bilim adamlar tarafndan desteklenir. Yeni devlet bu tez ile Anadolu'nun gemi tarihine de sahip kmaktadr. Tezin z bu noktadr (Tarih tezi hakknda: Prof.Dr. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 3/2, s.93-97).

* 1931 ylnn banda, bu kitabn giri blm, Leon Cahun adl bilim adamnn verdii bir konferansn metni eklenerek Trk Tarihinin Ana Hatlar-Methal Ksm adyla 30.000 adet basld (Maarif Bakanl, stanbul Devlet Matbaas, 1931); bu kitap Tarih Tezi'nin geni zeti ve 'Hristiyanlk taassubu ile Trkler aleyhinde yazlm tarih kitaplarna', ayrca Anadolu zerindeki emellere de bir yant niteliindedir. Methal kitab btn okullara, retmenlere, niversiteye, yazarlara, basna datld. zellikle genlere coku verdi, zgven alad. 314d) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.438-439. 315) Balca ikyetleri: Partisine oy verenlerin mrteci, komnist olduunun sylenmesi, semenlerin oy vermelerinin engellendii, sahte imzalar ile oylarn saptrld, oylarn saym ve dkmnn doru yaplmad, Antalya'da semenlerin dvld, muhalif gazete okuma yasann uyguland, gebelere zorla oy kullandrld vb... [Trk Parlamento Tarihi, 1927'-1931,1. c, s.340)

Ht CHP'nin balca ikyetleri: Yneticilere, polise ve jandarmalara hcum edildii, CHP adaylarna adaylktan caydrmak iin rvet nerildii, dincilerin kap kap dolap Allah bizimle' diye propaganda yapmalar, ekeri be kurua indireceklerini sylemeleri, 'apka kalkacak, fes giyilecek, sark gelecek, yeni yaz kalkacak' diye propaganda yapld, Fethi Bey'in Balkesir'de Kadnlar eyhi'nin tekke olarak kullanageldii evinde misafir kald, Adana'da Arap asl yurttalara 'smet Paa'nn hepsini keseceinin' sylendii, Gazi'nin propagandaya alet edildii, Serbest Parti'nin Gazi tarafndan CHP'nin yerini alsn diye kurulduunun sylendii, Fethi Bey'in yerel rgtlerden ald her habere inand vb... (a.g.e., s.353 vd.) 316) Serbest Parti seime sadece 101 yerde girmiti. Seim sonularndan ikyeti olmadklar yerler de vard. Katlmad yerlerdeki seimlerin

de yenilenmesini istemesi tepkiyle karland. Bu istei 'memleketi alt

st etmeyi' istemek olarak grlp tepki gsterildi.

* Seime girdii her yerde seimi kazansa, bu ancak bete bir orannda bir baar olurdu. Kazandklar birok seimi Dantay iptal edecektir.

nc Blm Notlan 755

317) Grmenin geni zeti iin: Trk Parlamento Tarihi, 1927-1931, s.353403. * Konuan milletvekilleri: Vasf nar, Hayrettin Karan, Zamir Arkolu, Rasih Kaplan, Ali etinkaya, Refik Koraltan, Hilmi Uran, Ethem Bey. Bazlar iki kez sz aldlar. * Maurice Duverger Siyasi Partiler kitabnda diyor ki: "Serbest Parti, rejimin btn dmanlarnn, zellikle laiklik aleyhtarlarnn ve dinci mutaassplarn birleme yeri haline gelmi(tir)" (.361) * Hi kimse Fethi Bey'e ve yannda yer alan milletvekillerine toptan irtica yanls, laiklik kart dememitir (Nakiyettin Bey hari). Yerel kadrolarn tutumundan, Fethi Bey'in gerekli tavr almadndan, gerei aratrmadndan, yani nl tembelliinden, kaytszlndan ikyet edilmitir. 318) Elbette gayr-i memnunlar, hakl muhalifler, iktidar kartlar, ikyetiler

g " |.

vard. Muhalifler iinde banazlar, softalar, tekkeciler, medreseciler, saltanatlar, halifeciler, Osmanlclar, Bat illerine srlen isyanclarn yaknlar da nemli bir yer tutuyordu. Bir muhalif parti kurulunca irtica koalisyonunun, hareketsiz ve sessiz kalacan dnmek akla ve geree aykr olur. Elbette harekete geeceklerdi. Getikleri anlalyor. Ama bizim baz bilim adamlarmz, aratrmaclarmz bu olguyu grmezden gelerek, Gazi'nin ve CHP'nin ikyetlerini ve kayglarn dikkate almyorlar. 'Serbest Parti gerici deildi' diyorlar. Doru, Serbest Parti Bakan ve st ynetimi elbette gerici deillerdi. Ama tabannn byk blmn irtica koalisyonu oluturuyordu. Fethi Bey'in partiyi kapatmasnn nedeni Gazi ile kar karya gelmesi olasldr. Serbest Parti neden Gazi ile kar karya gelecekti? Bunun apak nedeni, Gazi'nin szleriyle 'beliren anari ve gerilik isHdatiar'dr. Serbest Parti'nin kendini kapatmasnn nedeni olarak, Halk Partisinin iktidardan deceinden korkarak haksz yere Serbest Parti'yi gericilikle sulamas, Gaziyi de bu ynde etkilemesi diye gstermek, geree

hizmet etmek deildir. Serbest Parti tabannn zelliini, bundan duyulan kaygy dikkate almadan Serbest Parti olaym doru zmlemek imknszdr. 319) Fethi Okyar'm Anlar, s. 159-162.

* Fesih bildirimi yle (biraz sadeletirilmitir): "Beliren son duruma gre Partimiz, Byk Gazi Hazretlerine kar, siyasi sahnede mcadele edecek bir mevkie getirilmitir. Partimiz dorudan doruya Gazi Hazretlerinin tevik ve tasvipleriyle vcuda gelmi ve Byk Reisimizden her iki partiye kar eit yardm ve muamele grecei gvencesi almt. Esasen baka trl siyasi bir teekkle vcut vermek sorumluluunu almay hibir zaman hatrmza getirmedik. Halbuki emr-i vaki eklinde gerekleen son vaziyet kar756 nc Blm Notlar

sumda bizce baarlmas imknsz olan bu teebbse devam etmek beyhude olacandan, partimizin feshine ve keyfiyetin btn tekilata ve ileri Bakanlna bildirilmesine karar verilmitir. 16, 11.1930"

Mehmet Emin Yurdakul ve Sreyya lmen stanbul'da olduklar iin kararda imzalar yok. teki milletvekillerinin hepsi imzalamlar. * O tarihte zel Kalem Mdr olan Hasan Rza Soyak, Fethi Bey'in 'esasl alma, tahamml ve feragat isteyen g bir grevden kat' kansndadr (Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.445). 319a) Prof.Dr. Anl een, Halkevleri, s.93'te Sokollarla ilgili genie bgi var. * Bir sosyolog olan yazar Necmettin Sadak Akam gazetesinde 1925 ylnda yle yazmt: "Trk Ocaklar yaamak ve faydal olmak iin kalk ocaklar haline inklap etmeli ve bulunduklar yerlerde muntazam dersler ve konferanslar vermek suretiyle halk aydnlatmak, Cumhuriyeti glendirmek grevini stlenmelidir? (Atatrk Devri Fikir Hayat, 2. c, s.609) * ekoslovakya'daki Sokol cemiyetinden ilk sz eden Mehmet Emin Eriirgil'dir. Hayat dergisinin 14 Nisan 1927 gnl saysnda, 'Trk Ocaklarnn eitim konusunda ekoslovakya'daki Sokol Cemiyetine

benzer faaliyet iinde bulunmasn' taviye etmitir (Aktaran Fsun stel, Trk Ocaklar, s.228). 320) Bu geziye Eitim Bakanl adna Hasan li Ycel katlmtr. Ayrca: Falih Rfk Atay, Dr. Reit Galip, Ruen Eref naydn, Kl Ali, Salih Bozok, Recep Zht, Cevat Abbas Grer, Memduh evket Esendal, Ahmet Hamdi Baar, zel Kalem Mdr Hasan Rza Soyak, Bayaver Rsuhi, smail Hakk Teke, yaverler, tutanak ktipleri. * Bu geziyle gili olarak ounlukla Ahmet Hamdi Baar'n Atatrk'le Ay adl an-kitab dikkate alnmaktadr. Kitap sz konusu geziden 14 yl sonra yazlp baslmtr (1945). Yazar not almad iin nemli yanllar yapmakta, ister istemez gerek d bilgiler vermektedir. Mesela Halkevlerinden sz ediyor (s.47, 48). Bu tarihte Halkevleri yoktur. "Artk Partiyi birtakm eseslara balamak lazm geliyordu" diyor ve yolculuk srasnda CHP'nin ilkelerinin saptandm iddia ediyor, saptanan ve tanmlanan ilkeleri sayyor: cumhuriyetik, milliyetilik, halklk, laiklik, devletilik, inklaplk (s.42-44). Bu ilkelerden drd

1927 kurultaynda saptanmtr. Son ikisi, devletilik ve inklaplk ise 1931 kurultaynda saptanacaktr. Ona daha be ay var. An-kitap ite byle, daha ok Ahmet Hamdi Baar'n dnceleriyle ilgili. Bu kitaptan ihtiyatla yararlanlmasn tavsiye ederim. Hasan li Ycel ile ilgili anekdot ilk kez bu kitapta yer almtr: Gazi sfr tanmlamasn syler. Ne sylese yeterli bulmaz. Hasan li Ycel sonunda ince bir nkte ile yant verir: "Sizin solunuzda ben" (s.31).

nc Blm Nottan 757

I Bu gezi hakknda raporlar hazrlanp Babakanla ve ilgili yerlere verilmitir. Temel belgeler bunlardr. Raporlar Grbz Tfeki yaymlamtr: Atatrk Seyahat Notlar, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1998 (Bu raporlar Atatrk'n Btn Eserlerinin 24. ve 25. ciltlerinde de var). * Krklareli'nde halkla, Edirne'de okullarda yapt konumalar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 24. c, s.377 vd. 320a) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.449. 321) BUsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 1. c, s.125-127.

321a) amdan Mehmet, St Mehmet, Mehmet Emin, Nalnc Hasan, Ali olu Hasan. 322) Olay izleyen kalabaln te ikisinin zerinde tabanca bulunmutur (Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.363). * ehit Kubilay 1906 Kozan doumludur. lkokul retmeniyken askejjjre alnmtr. Yedide adnda bir ei, Vedat Aktu adnda 2,5 yanda bir olu vard. Annesi Zeynep Hanm da sad. * Franszlar, Gazi'nin ve ismet Paa nn Serbest Parti'yi ezmek iin bu olay dzenledikleri' hakknda propaganda yaparlar (F. Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.335-336). Oysa Menemen olay Serbest Partinin kapanmasndan 8 hafta sonradr. Baz gnmz yazarlar bu akn Fransz propagandasn benimsiyorlar. Hitchcock bile byle bir olay dzenleyemez. Yalan, yaktrma, uydurma ne bitmez tkenmez bir hazine bunlar iin. 322a) Kzm-Teoman zalp, Atatrk'ten Anlar, s.47-48. $ Yunus Nadi'nin olu Nadir Nadi'nin nerisi zerine Menemen'de

Cumhuriyet ehitleri iin klann arkasndaki Ay-ydz Tepe'ye bir ant dikilmitir. Ant halktan toplanan paralarla yaplm, 24 Aralk 1934'te byk bir trenle almtr. Sayn erafettin Turan "Kubilay ad laik Cumhuriyet iin bir simge oluturmutur" diyor (Trk Devrim Tarihi, c. 3/1, s.314).

* Antta kabartma harflerle yle yazldr: nandlar, dvtler, ldler Braktklar emanetin bekisiyiz 322b) Ankara'da 7 Ocakta Gazi'nin bakanlnda Menemen'le ilgili bir toplant daha yaplmtr. 322c) Any aktaran, M. Kemal Palaolu, Mdafaa-y Hukuk Saati,
s.280; M.

^ Kemal Palaolu soruyor: "Ya bugnn Hasan lan?" 323) 3 Ocakta Ankara, zmir ve Manisa'da Kubilay' anma toplantlar yapld. 10 Ocakta Ankara'da hukuk renceri Kubilay mitingi yaptlar. Basnda

konu uzun sre yer ald. Hkimiyet-i Milliye gazetesinde 30.12.1930'da yaymlanan bir yazda 'Dervi Mehmet'in Asi EthenVin adamlarndan olduunun tespit edildii yer alyor (aktaran Kemal stn, Menemen Olay ve Kubilay, s.48). 758 nc Blm Nottan
324) 1931 yl: Bu ylki byme hz % 8. Altn rezervi 6 ton 127 kiloya kar, T.C. Merkez Bankas'na hazrlk. Nzm Hikmet'in Sesini Kaybeden ehir adl iir kitab yaymlanr. Bu yln balca romanlar: krklar Durunca (Sadri Ertem), FatihHarbiye (Peyami Safa). Musahipzade Celal'in Mum Snd adl oyunu oynanr.

Naide Saffet Hanm Trkiye gzeli seilir.

lk sesli Trk filmi stanbul Sokaklarnda (Ynetmen: Muhsin Erturul) gsterime girer. Afyon Mzesi alr. Balkan ampiyonasnda Trk adetleri 4x100'de Balkan ampiyonu olurlar

(Hakk Sslay, E. Aziz Gkn, Semih Trkdoan, M. Ali Aybar). lk kadn operatr: Dr. Suat Hanm. Yeni Milli Savunma Bakanl binasnn hizmete girii, mimar Holzmeister. Ankara'da Balkan Birlii Dernei'nin kuruluu. Malatya-Glba demiryolu iletmeye alr. 2. Sanayi Sergisi'nin al, 10 Nisan 1931. Ankara'da 3. Yerli Mallar Sergisinin al, 11 Austos 1931. Irmak-ankr demiryolunun iletmeye al. Tekel Genel Mdrl'nn kurulmas, 1 Haziran 1931. |C Mudanya-Bursa demiryolu mil le tir ili r, Austos 1948'de kapatlacak, 1953'te raylar sklecektir. Yksek Salk ras'nn ilk kez toplanmas, 15 Temmuz 1931. IV. Milli Tp Kongresinin balamas, 22 Eyll 1931. 4 zmir iline bal kylerde 39 tarm kredi kooperatifi kurulmutur. Kocatepe ve Adatepe muhriplerine sancak ekme treni, 18 Ekim 1931. Bursa'da Gazi heykelinin al, 29 Ekim 1931.

 Sakarya ve Dumlupnar denizalt gemilerinin donanmaya katlmas ve sancek ekme treni, 6 Kasm 1931. Gazi'nin Kurtdereli Mehmet Pehlivan'a vg mektubu, 12 Kasm

1931. . Kara Vasf Bey'in bir tren kazas

sonucu lm, 9 Aralk 1931. Romanc Mehmet Rauf'un lm, 23 Aralk 1931. Ziraat Bakanlna Muhlis Ete'nin atanmas, 31 Aralk 1931.

Gmrk ve Tekel Bakanlna Ali Rana Tarhan'n atanmas, 31 Aralk 1931. nc Blm Notlar 759
325) Gazi stanbul'dayken valilii, belediyeyi, Halk Partisi'ni, Trk

Ocan, Kolordu Komutanln, niversiteyi, Harp Akademisi'ni, Harbiye'yi,

Galatasaray Lisesi'ni, Mlkiye'yi ziyaret eder. 326) Vatanda in Medeni Bilgiler kitabndan: Atatrk'n yazdrd paralardan bazlar.

327) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.364; Prof.Dr. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 3/1. c, s.313-314. * eyh Esat Efendi'nin cezas ya dolaysyla hapse dntrlm, Esat Efendi mahkeme sona ermeden hastalktan hastanede lmtr. * kinci derecede sulu grlenlerin yarglanmas da 8 Marta kadar sonulanr. Birok sank eitli cezalara arptrlr. * Ar hapis mahkmlar Ankara hapishanesine gnderilir. 328) Ali Conker babasmn yle demi olduunu aktarmt: "Kendimiziparticilie kaptrdk, ardk, Gazi'ye hakszlk ettik. Bu cezay hakketmitim? Nuri Conker'e 1931 seimlerinde aday listesinde yer verilmedi. 1932 Hazirannda Gaziantep'ten seilecektir. 329) Gazi zmir Trk Oca'ndaki toplantdan sonra Trk Ocakllarla sohbet ederken diyor ki: "ocuklar, tek olarak ya da kk-byk gruplar halinde ky ky dolap kyllerimizi devrimlerimiz hakknda aydnlatmak gereini

duymuyorsunuz. Bakn, iki- gerici yobaz neler baarabiliyor? lerinden biri "Paam, deneimiz yok ki" diyor. Gazi parlyor: "Kyleri dolamak iin deneiniz mi yokmu? Bu denein nereden nasl salanabileceini Menemen gericilerinden, Laz brahim Hocadan, Nalnc Hasandan, manifaturac Osman'dan, St Mehmet'ten renin efendiler!" (Vali Fazl Gle'ten aktaran Cemalettin Saraolu, K. stn, Menemen Olay ve Kubilay, s.8889; olayn zeti: Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.80) * CHP zmir il kongresinde diyor ki: "...btn bu noksanlar yzyllarn biriktirdii noksanlardr. Bu nesil hatta bundan sonraki nesiller ok yllar alarak bu noksanlar telafi edebileceklerdir? (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.67, 27 Ocak
i9s

* Malatya'da demiryollar iin yle der:

) ' ' ' ' f '' :S i ^ I

"Vatann btn blgeleri elik raylarla birbirine balanacaktr. Btn vatan bir demir ktle haline gelecektir. Demiryollar memleketin

toptan, tfekten daha mhim bir gvenlik silahdr. Demiryollar Trk milletinin refah ve medeniyet yollardr? (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c , s.91-92,13 ubat 1931) * Konya'da Orduevindeki baloda da yle der: "Arkadalar, btn tarih bize gsteriyor ki milletler yksek hedeflere ulamak istedikleri zaman bu atlmlar karsnda niformal o760 nc Bl m Not l an cuklarn bulmulardr. Tarihin bu genellii iinde yksek bir istisna, bizim tarihimizde grlr. Bilirsiniz ki Trk milleti ne vakit ykselmek iin adm atmak istemise, bu admlarn nnde daima nder olarak, daima yksek miilli ideali gerekletiren hareketlerin ncs olarak kendi kahraman ocuklarndan meydana gelen ordusunu grmtr? (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.100, 21 ubat 1931) 329a) Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.107. * 2010 ylndaki bir siyasi tartmada, bu yazdan sz edilerek, yazda

ad geen Alaaddin Camisi, Karatay Medresesi gibi tarihi eserlerin bakmnda smet Paa ynetiminin ihmal gsterdii ima edildi. Bunlarn bakmszlnn nedeni, Cumhuriyetin deil, yazda belirtildii gibi yzyllarn ihmali idi. Trkiye antik ve tarihi eserlerle doluydu. Hkmet kck btesi ile hangi birine yetiecekti? Cumhuriyet ynetimi Sakarya'dan Ege'ye kadar sessiz sedasz binlerce cami yaptrd. Asl bu byk hizmeti saygyla hatrlamak haktanrlk gerei deil midir? 329b) Sonular burjuva yaratma hevesini sndrd (Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, s.207). 330) f Irkl srdrmesi, Hamdullah Suphi Bey'in faist talya'y, Mussolini'yi vmesi, italya lehine yazlar yazmas, faist talyan genlik rgtne zenilerek genlere askeri eitim yaptrlmas... (Aktaran: M. Tuncay, TC'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, s.295-299) * Trk Oca devrimlere kar kyor, Trk birliini salamak iin gerekirse (Sovyetler'le olsa gerek) savamay neriyor, rka dayal bir milliyetilik anlayn, dine dayal bir kltr anlaym savunuyor...

(Aktaran: Prof.Dr. Anl een, Halkevleri, s.88-89) * Fsun stelin Trk Ocaklar adl aratrmasna baklrsa Trk Ocarnn kayda deer bir kusuru yok. Bu gibi eletirilerin nedeni, CHP'nin Trk Oca'm kendine baml klma isteinin bir sonucu imi (s.403). 331) 1927 byk kongresinde tze eklenen 40. madde ile Trk Oca, benzeri dernekler gibi dolayl denetim altna alnmaya allmt. Madde yledir: "Siyasi, idari, toplumsal, iktisadi, kltre ait ve bunlara benzer btn teekkllerin idare heyetlerine gireceklerin adaylklar Parti mfettilikleri tarafndan tasvip olunduktan sonra ilan olunur? (Atatrk'n Btn Eserleri, 22. c, s.27) Bundan sz eden yazarlar bu dnemin Takrir-i Skn dnemi olduunu belirtmiyorlar. 4 Mart 1929'da Takrir-i Skn Kanunu yrrlkten kaldrldktan sonra bu maddenin pratik bir deeri kalmamtr. Paraca destek iin: Fsun stel, Trk Ocaklar, s/232. 332) Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.108.

* Trk Oca hakknda baz eserlerde Muallimler Birlii, Basn Cemiyeti, Milli Trk Talebe Birlii gibi derneklerin de kendilerini feshettikleri, CHP'ye katldklar yazlyor. Bu doru deildir. Bu dernekleri,.;;.,.,..;.
w ; ; l ; ; . . . x

re 1932'den sonra Gazi'nin yollad mesajlar iin Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.147, 155, 315, 327, 366, 403, 429a baknz. 333) Yldnmnde kimsenin gelmedii dorudur (Eski Trk Oca yesi Yaln Orkun'dan aktaran: Prof.Dr. Anl een, Halkevleri, s.90). Ama bu grmede sz konusu edildiini sanmyorum. Sahneyi ayrntya bomamak, uzatmamak, Trk Oca'mn mrn bitirdiini de belirtmek iin sahne sonunu ben byle kurguladm. 334) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.477-478. Hamdullah Suphi Bey Bkre'e eli olarak atand. * Demokrat Parti 1951'de bir kanunla Halkevlerini kapatmtr. Bu kanunun komisyonda grlmesi srasnda eski Trk Oca Genel Bakam, yeni Demokrat Parti milletvekili Hamdullah Suphi Tanrver sz

alarak, 'Trk Oca'mn zorla kapatldn, mallarnn gasp edildiini' syleyecektir. Ayn anlamda daha uzun bir konumay da kanun genel kurulda grlrken yapacak, ayrca Halkevlerinin kapatlmasn destekleyecektir. Aradan tam 20 yl gemi, gerekleri bilenlerin says azalmtr. smet nn 4 Austos 1951'de, gerekleri aklar: "Atatrk Trk Ocaklar liderlerini topluyor. Ocakfaaliyetleri zerinde saatlerce mzakere cereyan ediyor. Neticede Atatrk ile Trk Ocaklar liderleri, ocaklarn faaliyetine son verilmesine karar veriyorlar. Halbuki bu muamele komisyon mzakerelerinde cebir ile (zorla) mal iktisab (gasb) eklinde tasvir olunmutur. Elimizdeki kanun teklifinin gerekesinde de Trk Ocaklarnn devri ii, bir gasp muamelesine rnek olarak zikredilmitir. Cebir ile mal gasb suretiyle Atatrk'e tevcih edilen iftiray red ediyoruz!' (Ali Nejat len, Halkevleri, s. 13) Gerek budur. Kurultayda fesih ve devir nerisini Hamdullah Suphi Bey'in kendi okumutur, neri, kurulan zel kurulca uygun grlmtr.

Karar, Hamdullah Suphi Bey de dahil, kurultay yelerinin oybirlii ile kabul edilmitir. Bu da sevgili memleketimizden bir baka insan manzaras! (H. Suphi Bey'in aradan zaman geince olaylar deitirerek, uydurarak anlatt hakknda nemli bir rnek iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.531-534) # Halkevlerinin kapatlmas kltrmze, birliimize, eitime, sanata vurulmu en insafsz, en vahi darbedir. Bir vandalizmdir. Bu konuya yeniden dneceim. 334a) Heyetin ad Ekim 1935'te Trk Tarih Kurumu'na (TTK) evrilmitir. imdiden bu ad kulllanacam. Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c>, s.2158; gezi srasnda Babakanla yollanan telgraflarn kopyalar da rapora eklenmitir. Gazi'nin ikinci semenlere ve millete bildirileri ile tam aday listesi iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c , s. 116124. 335) 36)

62 nc Blm Notlar

* CHP ynetimi snf mcadelelerine yol almamasna ok dikkat ediyordu.

Toplumu bu nedenle ayr ayr snflardan kurulu olarak deil, i blm esasna gre muhtelif alanlara ayrlm bir topluluk olarak tanmlyordu. O tarihte ciddi anlamda ne byk burjuva, ne orta burjuva, ne kaydadeer bir ii snf vard. Ama giderek snflar beliriyordu ve belirecekti. O dnem iin geerli saylabilecek olan bu anlay giderek geerliini yitirecektir. * Ahmet Aaolu, Nakiyettin Bey, Sreyya lmen, Nuri Conker, Mehmet Emin Yurdakul aday gsterilmemilerdir. Nakiyettin Bey, Nuri Conker, M. Emin Yurdakul 1932'de yaplan ara seimlerde yeniden milletvekili seileceklerdir (Trk Parlamento Tarihi, 1931-1935,1. c, s.45-46). * Fethi Bey aday olmak istemedi. stanbul'a yerleti. 1934 ylnda Londra'ya Bykeli olarak atanacaktr. * Bamsz adaylar iin aday listelerinde ak braklan iller (say olmayan yerlerde ak yer says l'dir): Adana, Afyon, Aksaray, Antalya, Aydn, Balkesir, Bolu, Burdur, Bursa, stanbul (4 aday yeri ak), zmir (2 aday yeri ak), sparta, Kastamonu, Kayseri (2 aday yeri ak),

Kocaeli (2 aday yeri ak), Konya, Ktahya (2 aday yeri ak), Manisa, Nide, Samsun (2 aday yeri ak), Sinop, Tekirda (toplam 30 bamsz aday iin ak yer ayrlm). Kzm Karabekir Paa, Refet Paa, Cafer Tayyar Paa, Arif Oru, Feridun Fikri Dnsel de bamsz olarak adaylklarn koyarlar ama seilemezler. Halk ak olan yerlerin 30'u iin deil, 20'si iin oy kullanm, iki mletvekilinin milletvekillii iptal edilmi, Meclise 18 bamsz milletvekili girmitir. Bunlarn en nlleri, ttihat ve Terakki dneminin Dileri Bakan ve Meclis Bakan olan Halil Mentee'dir (Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.472; K. Karabekir, Gnlkler, 2. c, s.1038; Trk Parlamento Tarihi, 1931-103S, 1. c, s.23-29); 10 bamsz milletvekili dnem iinde CHP'ye katlacaktr (a.g.e., s.43). Gazi diyor ki: "Yaptn bilen ve hizmet yolunda tedbirlerine inanan idealistler olarak kendimizi eletiriye amay gerekli gryoruz? (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s. 117, Semenlere Bdiri'den)

Gazi Serbest Parti'yle birlikte baaramad Meclis ii denetim ihtiyacn bu yolla zmeye almt. Partinin koalisyon nitelii daha da belirginlemiti. 1930'dan sonraki dnem, 1926-1929 Takrir-i Skn dnemine oranla elbette iyice zgr, yumuak ve rahattr. Dervi Mehmet ve arkadalarnn canavarlndan gericiler de utanr, sessizlie gmlrler. Rejim faizm ve nasyonal sosyalizmden etkilenmez. Basnda baz serpintilerine rastlanr, o kadar. Aykr iddialarn yaktrma olduunu greceiz. talya ve Almanya'daki gibi militan genlik rgtleri kunc Blm Notlar 763 rulmamtr. Parti kartlarn hapse atma, alma hakk tanmama gibi faist ilemler sz konusu deildir. * Demokrasiye giden yol kapatlmam, demokrasi hibir zaman ktlenmemi, aksine her zaman vlmtr. Mimar Holzmeister bugnk Meclis binasn, kendisine verilen talimata gre, ok partili bir parlamento hayatna gre planlamtr. * Prof.Dr. Sina Aksin, Trkiye ile Avrupa lkelerini demokrasi bakmndan

karlatrmtr. Bu karlatrmadan yararlanarak son dipnotta Atatrk dnemini deerlendirmeye alacam: Dipnot no: 513. * Her ey, "Kemalizm tek parti rejiminin ideolojisidir" diyen tarih bilmezleri srekli yalanlyor! Bu iddiada bulunanlarn biri bile tarihi

deil.

336a) Baz yeni milletvekilleri: Aka Gndz, Adnan Menderes, Dr. Rasim Ferit Talay, Halil Ethem Eldem, Salah Cimcoz, Halil Mentee, Kzm nan, Muhittin Akyz, Nait Hakk Ulu, Hasan Reit Tankut, Ali Canip Yntem, Vasfi Rait Sevi, Sadri Maksudi Arsal. 337) Kyl milletvekilleri her zamanki kyafetieriyle gelmilerdi. Bu hali bilgisizlik sanp uyaranlar oldu. Kyl milletvekilleri oral bile olmadlar. nk kendilerinden her zamanki gibi giyinmeleri istenmiti. Yalnz tren gnlerinde teki milletvekilleri gibi giyineceklerdi (Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, s.441 vd.). * Milletvekilleri arasnda 139 hukuku, 43 doktor, 39 belediyeci, 23 gazeteci ve yazar, 96 eitimci ve retmen, 70 emekli subay, 48 tccar ve

i adam, 33 ifti, 27 ziraati, 14 niversite retim yesi bulunmaktadr. i says 5 diye veriliyor. Ama ii saylmas gereken baz kimseler baka balklar altnda toplanmlar, mesela mrettipler gibi. Matbaa ustasn matbaaac bal altnda vermiler. 20 madenci grnyor. Madenci ii mi, mhendis mi, maden sahibi mi? Belli deil. 338) Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s. 128. 339) Babakan smet Paa, Adalet Yusuf Kemal Tengirenk, Milli Savunma Zeki Apaydn, ileri kr Kaya, Dileri Dr. Tevfik Rt Aras, Maliye Abdlhalik Renda, Eitim Esat Sagay, Bayndrlk Hilmi Uran, ktisat Mustafa eref zkan, Salk ve Sosyal Yardm Bakan Dr. Refik Saydam. 339a) iftlie yakn, st aalarnn evreledii kk bir ayrlk vard. Oraya ky ii kk bir kulbe yaptrmt. Zaman zaman buraya kap kafasn dinliyordu.

# Gazi'nin bir baka dinlenme yntemi daha vard. Yakn arkadalar ile toplanmak, saz heyeti eliinde sesi gzel arkclar dinlemek. Byle

dinlenme, elenme akamlarnda Gazi de trk, ark hatta gazel sylerdi. Burhanettin kte Gazi'nin Harpokulu rencisiyken Griftzen Asm Bey'den musiki dersleri aldn yazyor, f 340) Atatrk'n Btn Eserleri, 25, c , s.136-146; CHS. nc Byk Kongre Zabtlar, parti yayn, stanbul, Devlet Matbaas, 1931. 764 nc Blm Notlar
* Gazi a konumasnda yeleri eletiri yapmaya tevik ediyor: "..arkadalarn

kaytsz ve artsz konumalar, eletiriyi icap eden noktalar grldke msamahal davranmamalar lzumu tabiidir?

[Bu zgrlk anlay bugnk partilerde var m, yok mu, karar sizin!] * Serbest Frka olay yle zedeniyor: "...Partimiz, bir ay iinde, zorla aleyhinde ihtilal yaplm dman muamelesiyle karlat... Olumsuz ve mrteci fikirli unsurlarn alenen devrim aleyhinde vaziyet almalarna

sebebiyet verdi... Ahval byle ak ve ciddi bir safhaya girince kar parti reisleri partilerini feshetmilerdir... Muhalif Partinin kendini kapatmas kararnda Partimizin ve Genel Bakannn veya vekilinin hibir arzusu etkili olmamtr. Tersine byle bir karar biz kendi anlaymza gre asla desteklemedik" (Tam metin iin, Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.140-141) Bu metnin Gazi'nin grlerini yansttn belirtmeye gerek yok. 341) Programn tam metni: Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.152-158. Programn kinci Ksm l/B maddesi: "Parti, ilerleme ve gelime yolunda ve milletleraras temas ve mnasebetlerde btn ada milletlere paralel ve onlarla bir ahenkte yrmekle beraber, Trk toplumunun zel karakterlerini ve bal bana bamsz kimliini korunmu tutmay esas sayar? Programa u madde de eklenmiti: "Trk dilinin milli, mkemmel ve mazbut bir dil haline gelmesi hakkndaki ciddi teebbslere devam edilecektir? Dil ok nemli bir konuydu. eitli dnceler arpyordu.

342) stanbul'daki maliye evrak mahzeninde bulunan ve 'tarihi deeri olmad' deerlendirilen evrakn koyla satlmas olay basnda yer ald, Meclis'e yansd. Alann Bulgaristan'a satt renilen evrakn geri alnmasna giriildi. K. Karabekir Gnlsnde evrakn hayli para karlnda geri alndm kaydetmi. (Gnlk, s.1038-1039); sorumlular hakknda soruturma alm (TrkParlamento Tarihi, 19311935,1. c, s.87-95). 343) Trk Parlamento Tarihi, 19311935,1. c, s.155. 344) Trk Parlamento Tarihi, 1931-1935, 1. c, s.95-154 (baz yaz rnekleri de var); yeni Basn Kanunu Meclis'in son toplant gn olan 25 Temmuz 1931 gn grlp kabul edilir. Meclis 1 Kasmda toplanmak zere tatile girer. Bu Basn Kanunu ve basn hakknda Hfz Topuz'un 100 Soruda Trk Basn Tarihi'nde ayrntl bilgi var (s.150-160, Gerek Yaynevi, stanbul, 1973). Gelime niteliinde maddeler var ama hkmetin gazete kapatma yetkisi sryor.

345) Atatrk'n Btn Eserleri, 25.

c , s.187-188.

345a) Y. Kadri Bey milletvekiliydi, Burhan Asaf Belge Dileri Bakanlnda alyordu. 345b) lhan Tekel i-Selim lkin, Bir Cumhuriyet Ov kl su, Kadrocular ve Kadro'yu Anlamak, gelime, eserin 129. sayfasna kadarki blmden yararlanarak zetlenmitir; ayrca, . Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. e.

nc Blm Notlan 765 s.460-463; . Sreyya Aydemir, nklap ve ddro, Remzi K., stanbul, 2003, 5. basm. 346) Rahmetli Atatrk sanki yakn tarihimizle ilgili uydurma kitaplardan sz ediyor. Keramet niteliinde bir cmle. 347) slam Ansiklopedisi, 1. c, s.787. 348) Ulu idemir diyor ki: "Lise tarih kitaplar genellikle retmenlerce iyi karland. retmenlerin byk ounluu Tarih TezVne heyecanla sarldlar. Tek ikyetleri, ortaokullarda da okutulan bu kitaplarn rencilere ar gelmesiydi. Nitekim bundan iki yl sonra Eitim Bakanl bu

kitaplara gre ortaokullar iin ayrca ciltlik daha kk tarih kitaplar ile ilkokullar iin yeni kitaplar yazdrd? (Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, s.8) 348a) lhan Tekeli-Selim lkin, Bir Cumhuriyet yks, Kadrocular ve Kadro'yu Anlamak, s. 142; Gazi bir sre nce Y. Kadri Bey'e yle demiti: "Eer bir doktrine balanrsak inklab dondururuz? Atatrk bunu sylerken hazr, bilinen, hibirinin bize uymadn dnd doktrinleri kastediyor. Kemalizm'in kendisi giderek orijinal bir doktrin olacaktr. Atatrk Alman yazar Emil Ludwig'e diyor ki: "Benim takip ettiim hatt- hareket, ancak kendi fikrimin mahsuldr? . Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. c, s.420. . # Uzun zaman Kemalizm'in ne olduu aka tanmlanmad. Bu ancak yllar sonra, araya bilimsellik mesafesi girdikten sonra yaplabildi. Kemalizm'in ne olduunu ksaca dipnot 513'te aklamaya alacam. 349) Yunus Nadi Bey 8 Ekim 1931 gnl Cumhuriyet gazetesinde Gazi'nin buuk yl nce Balkan anlamasndan ayrntl bir biimde sz ettiini

uzun bir yaz ile aklyor. Gazi'nin ilgin aklamalar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.237-240. 349a) lhan Tekeli-Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, s. 139. # Ynetim Kurulu Bakanlna Nusret Medya, Genel Mdrle Ziraat Bankas Genel Mdr Yardmcs Selahattin am getirdi. # Merkez Bankasnn bugnk binas 1933'te bitecek, banka kendi binasna geecektir. $ Merkez Bankas'nn bugnk binas 1933'te bitecek, banka kendi binasna geecektir; Merkez Bankas Ankara ubesi Mdr rahmetli klil Hebel enitemiz olurdu. Bir gn ziyaretine gitmitim. Demiti ki: "Para politikas gemisinin kaptan Merkez Bankasdr. Hkmetle ahenkli almal, hkmet de kaptana mdahale etmekten kanmaldr? 350) Anl een, Halkevleri, s.94. 351) Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.269.

766 nc Blm Notlar

352) 1932 yh: Bu ylki byme hz % 10,7. Samsun'da Atatrk heykelinin al, sanat Kriepel, 15 Ocak 1932.

 Y. Kadri Karaosmanolu'nun Yaban roman yaymlanr. Reat Nuri Gntekin'in Kzlck Dallar roman yaymlanr.
Falih Rfk Atay'n

Roman

adl roman yaymlanr.

Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri roman yaymlanr. Nzm Hikmet'in Benerci Kendini Niin ldrd, Gece Gelen Telgraf adl iir kitaplar yaymlanr, Kafatas ve Bir l Evi oyunlar oynanr. Musahipzade Celal'in PazartesiPerembe adl oyunu oynanr. Bir Millet Uyanyor filmi gsterime girer (ynetmen Muhsin Erturul). Gazi Eitim Enstits'nn resim blm alr. anakkale Mzesi alr. Milli Mcadele kahramanlarndan Dervi Paa'nn lm, 17 Ocak
1932#

j^J f f I

Birinci Ttn Kongresinin al, 1 ubat 1932. Ktahya-Balkesir demiryolunun al, 23 Nisan 1932. M. Emin Yurdakul'un yeniden milletvekili seilmesi ve yemin etmesi, 2 Mays 1932. Gazi'nin Suudi Arabistan Veliaht Emir Faysal' kabul etmesi, 12 Haziran

1932, babasnn bir mektubunu getirmitir (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.353, 354). stinye-Zincirlikuyu arasnda ilk otomobil yar, 17 Haziran 1932. Portekiz'de Salazar'n diktatr olmas, 5 Temmuz 1932. zmir'de Gazi'nin atl heykelinin al, 27 Temmuz 1932. Yazar Ahmet Rasim Bey'in lm, 21 Eyll 1932. ABD Genelkurmay Bakan General Mac Arthur'un Gazi'yi ziyareti, 27 Eyll 1932.** 1 f f Yunanistan'da Venizelos'un Babakanlktan ayrlmas, 31 Ekim 1932. 1. Milli Di Tababeti Kongresi, 1 Kasm 1932. Ulukla-Nide demiryolunun al, 30 Kasm 1932. Samih Rfat Bey'in lm, 3 Aralk 1932 Birinci Umumi Mfetti Dr. brahim Tali ngren sal nedeniyle istifa eder. Yerine 1933 yl banda ileri Bakanl Mstear Ahmet Hilmi Ergeneli getirilir. * Gazi'nin General Mac Arthur'la konumas ksa srmtr. Gazi'nin dnyann gelecei ile ilgili grlerini aklad hakknda Kafkasya

dergisinde yaymlanan yaznn doru olmad anlalyor, bu konumann tutana ne Trk, ne ABD arivlerinde var. Bu konuda: Cneyt Akaln, Atatrk-Mac Arthur Grmesinin yz, Bir Souk Sava Yalan, Kaynak Y stanbul, 2009.

nc Blm Notlan 767

353) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.480. * Kapanana kadar birok Halkevinde altm. Bir kez bile CHP denildiine, ak ya da dolayl parti propagandas yapldna tank olmadm. Hibir kurs, tren, etkinlik iin zorlanmadk. Kimseden byle bir ikyet duymadm. Aksini yazanlar, bu deerini kavrayamadklar kurulua ve emei geen ve bu ocaktan yetien milyonlarca insana byk hakszlk ediyorlar. 353a) Prof.Dr. Horst Widmann, Atatrk niversite Reformu, ev: Prof.Dr. Aykut Kazancgil, Dr. Serpil Bozkurt, st. ni. Tp Fak., stanbul, 1981; niversite reformu iin esas olarak bu kitaptan yararlandm. Prof. Malche'in raporunun zeti, bu kitabn 34-37. sayfalarndadr. * Prof. Malche diyor ki: "Trkiye'nin jeolojisi, tabii ve iktisadi corafyas,

iklimi, iekleri ve bitkileri, kara ve deniz hayvanlar, antropolojisi, mazisi, tarihi, sanayii, kltr yani genel olarak her eyi. Btn bu eyler Trkiye'nin Darlfnununun tekmil krsleriyle ilgilidir. Her eydir? (Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.363) Prof. Malche stanbul niversitesi'nde hemen hemen hi bulunmayan bir anlay anlatyor. Kendi lkesine kar tam bir ilgisizlik! Medrese anlaynn devam. 353b) K. Karabekir de Trke Kuran okunacan sananlardan. Gnlne yle yazm. Ama doruyu renince dzeltmemi (Gnlkler, 2. c, S.1049).f t . - ' | 354) Hafz Yaar Okur, Atatrk'le On Be Yl, s. 14-18. 355) a.g.e., s. 19. 356) ,a.g.e., s.20-23; baka hafzlarn da anlar var: Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.296-298. 356a) lhan Tekeli-Selim lkin, Bir Cumhuriyet yks, Kadrocular ve Kadro'yu Anlamak, s.146-147. 357) Dr. Reit Galip Bey'in Gazi'nin sofrasnda sarho olup Eitim Bakan Esat Bey'i gerici olmakla sulad, aalad, Gazi'nin bu saygsz slup

dolaysyla doktora istirahat etmesini tavsiye ettii, doktorun "Buras millet sofrasdr!" diye direnip sofradan ayrlmad, bunun zerine Gazi'nin sofradan ekildii anlatlr. Olay doru. Ama anlarda olayn tarihi belirtilmiyor. Atatrk'n Btn Eserleri'nde doktorun af dileme mektubu ile Bayaverin yant yer alyor. Doktorun mektubu 31 Ocak 1932 tarihli, Bayaverin yant 6 ubat 1932 tarihli. Bu tarihler Halkevlerini amak iin yaplan hazrlklarn en hararetli dnemi. Anlarda sofra olayndan sonra Gazi'nin uzunca bir sre doktoru uzanda tuttuu anlatlyor (Kl Ali aylarca diyor). Oysa doktor Halkevleri konusunun bana getiriliyor, 19 ubatta al treninde konuuyor vb. Ksacas tarih konusunda zlmesi gereken bir sorun var. 357a) Ankara, Adana, Afyon, Aydn, Bursa, anakkale, Denizli, Diyarbakr, Eskiehir, Konya, stanbul, zmir, Samsun, Van.

768 nc Blm Notlar

358) Halkevlerini bilmeden, bu kltr kurumlarnda almadan, etkinlik yapmadan, o havay yaamadan, Halkevleri hakknda yargda bulunmak

ok dikkat ister. Benim kuam Halkevleri ve Halkodalarnda yetimitir. Bu kurumlara ok ey borluyuz. Bildiim, altm Halkevleri ve Halkodalar unlar: Bakrky Halkevi, Krkkale Halkevi, Ankara Halkevi, Eskiehir Halkevi, Sivrihisar Halkevi, Ankara ncesu-Ulucanlar (Sakarya) -Ulus Halkodalar, Afyon Halkevi, Ktahya Halkevi, Gemlik ve Seyidgazi Halkevleri. # Adn yazmak gereksiz bir yazar kitabnda Halkevlerini, 'faist rgtlenme' olarak niteliyor. Belli ki hi Halkevi grmemi, bu kurumun Inemini, deerini, yararn, amacn, ilevini, etkisini hi anlamam, tatmam. Faist rgtlenme ne demektir onu da bilmiyor. 358a) Nuri Conker 17 Nisanda yaplan ara seimde Gaziantep'ten aday gsterilir, milletvekili seilir. Sofrada eskisi gibi yerini alr. 359) smet nn, Hatralar, 2. c, s.243253; nn 25 Maysta da Mevhibe Hanm'Ia birlikte Roma'y ziyaret edecektir. 360) Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.345; Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 32, Ekim 1987 (ingiliz Resmi Tarihi'nin iki evirisi daha var ama ben

BTT dergisindeki sade Trke eviriyi tercih ettim). * Evet, yenilen dman bile M. Kemal Paa'nn anakkale'deki byk roln byle anlatyor. Oysa bizde M. Kemal'siz anakkale romanlar yazanlar, M. Kemal'in anakkale'de bir baars olmadn, hatta geriye katn iddia eden szde yazarlar, szde bilim adamlar var. Bu yalanlar ve yanllar bile bile yazyorlar. Bu insanlar nasl nitelemeli? # Sz konusu kitap Antkabir'dedir. 360a) Gazi'nin Prof. Malche'n raporu zerindeki notlar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.361-364. 361) Abdllahat Aksin, Atatrk'n D Politika lkeleri ve Diplomasisi, s. 171, TTK, Ankara, 1991. S 361a) Tarih Tezi'nin bilimsel doruluu aan etkileyici yan, Anadolu'ya yalnz corafya olarak deil, gemi tarihiyle de kkten sahip kyd! Bu her eyden nce ok ciddi bir siyasi mesajd. 362) Beyaz rk, kara rk, sar rk gibi byk rk tasniflerinde bir lt de kafann biimidir. Afet Hanm ile Dr. Reit Galip'in bildirilerinde Trklerin
1

beyaz, Alp tipi, uygar, brekisefal kafal olduu dikkatle belirtiliyor. (Brekisefal gelimi, geni kafa biimi. Daha az gelimii: Dolikosefal, ikisinin ortas mezosefal.) Bylece Fransz ders kitabna kadar giren Trklerin ikinci snf, sar rktan, barbar bir millet olduu gibi olumsuz, geree aykr iddalar, yine Batl bilim adamlarnn grleri, aratrmalar, byk rk tasnifleri ile yalanlanyor. Bu terimlerin ideolojik, her yerde ayplanan rklkla ilgisi yok. Bunlar antropolojik konular. * Btn milletlerin Trklerden tredikleri gibi bir iddia sz konutu deildir. ddia edilen husus, Trklerin Ortaasya'da uygar olduk nc Blm Notlan 769 lan ve gittikleri yerlere uygarlklarn ve Trkeyi gtrdkleridir. Anadolu'nun ve Mezopotamya'nn eski sakinlerinin de Ortaasya'dan geldikleri. Turani olduklar, dilleri ile Trke arasnda yaknlk bulunduu da nazariyenin nemli bir parasdr. Bu gr dikkate deer klan birok rnek veriliyor. Tarih Tezi'ni kmseyenler, uydurma bulanlar var. Tarih Kongreleri

tutanaklarn okumayanlarn bu konuda olumlu ya da olumsuz yargda bulunmalar objektif, bilimsel, iyi niyetli bir yaklam olamaz. Ben kmseyenlerin ounun kitaplarn okudum. Bu tutanaklar okumadklar belli oluyor. Bilgileri yok ama fikirleri var! * Samih Rfat Bey'in bildirisi Trk dilinin baka dillerdeki etkisi zerinedir. O da ayrntl ve ok rnekli bir bildiri. * 1. Trk Tarih Kongresi tutanaklar Maarif Vekleti'nce yaymlanmtr. Kongreyi ona dayanarak zetliyorum. 362a) H. Cemil ambel'in Ege uygarl hakkndaki bildirisini okuyan Gazi yeterli bulmam, bildiriyi kendi syleyip yazdrmtr. Bu yazdrma drt saat srmtr. H. Cemil ambel Gazi iin diyor ki: "Ege medeniyetini iyi biliyordu. Yeni arkeoloji, filoloji, antropoloji keiflerini, vesikalarn, Bat bilginlerinin ciltlerle son eserlerini incelemiti!' (Aktaran Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.365) * Gazi gibi birini kendinden baka kiminle karlatrabilirsiniz? Byle birini eletirmeye kalkanlarn Gazi yanndaki lleri insanda acma duygusu uyandryor. 363) Konuanlar: Ahmet Aaolu, Ahmet Refik Altnay, Yusuf Akuraolu,

Fazl Nazmi Bey, Halil Ethem Bey, Halil Nimetullah Bey, Haydar Bey, hsan Bey, smail Hakk zmirli, smail Hakk Baltacolu, Mediha Muzaffer Hanm, Mehmet Ali Ayni, Mithat Bey, Muzaffer Bey, Orhan Sadettin Bey, Yusuf erif Bey. 363a) H. Cemil ambel, Makaleler, Hatralar, s.43-44. 364) erafettin Turan-Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yks, s.83. % Trk Dilini Tetkik Cemiyeti'ni de, ilerdeki adn dikkate alarak Trk Dil Kurumu diye aaeo^^- Gazi'ye 'dil akademisi' kurulmas neriliyordu. Akademi, dilin ^..^mi, dil sorunlarnn az olduu lkelerde rastlanlan bir kurumdu. Oysa Osmanlcadan devralnan Trk dinin sorunu oktu. Gazi dernek gibi devletten bamsz, devrimci bir yapy tercih etti. 365) a.g.e., s.83-85. 366) a.g.e., s.68- 69.

66a) Dilci olmayan biri, karl olmayan bilim ve meslek terimlerine karlk

Trke terim tretmeyi, 'szck uydurma', 'uydurmaclk' diye niteledi. Bu yanl, sakat szckler yayld. Dilin Trkeletirilmesine kar kan Osmanlclar her abay, szck ve terim tretmeyi 'uydurmaclk* ola770 nc Blm Notlar

rak nitelediler. Dil Kurumu'nu

kk drmek iin Dil Kurumu tretmi gibi baz uydurma szckler trettiler, 'milli mar' karl 'ulusal dttr' 'hostes' karl 'gkkonuksalavrat' gibi. Bu yakksz yaklam dil iinden anlamayanlar yazk ki etkiledi. Bu uydurmalar gerek sandlar. Hl da sananlar var. Cahilliin gz kr olsun! 367) erafettin Turan-Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yks, s.85-88; u kimseler zel olarak davet edilirler: Abdlhak Hamit

Tarhan, Cenap Sahabettin, Hseyin Cahit Yaln, Halit Ziya Uaklgil, Faik Ali, Ahmet Rasim, Ali Ekrem, Agop Dilaar, Yahya Kemal. * lk dil kurulu Kuraltay'dan nce geniletilir: Samih Rfat Bey, Ruen Eref Onaydn, Celal Sahir Slan, Y. Kadri Karaosmanolu, Ahmet hsan Bey, Ali Canip Bey, Hasan li Ycel, Reat Nuri Gntekin, Dr. Ali Saim Dilemre, hsan Sungu, Rueni Bey, Ragp Hulusi Bey. 368) Abdllahat Aksin, Atatrk'n D Politika lkeleri ve Diplomasisi, s. 172173; smail Soysal, Trkiye'nin Siyasal Andlamalar, s.397-401. 369) Atatrk'n Btn Eserleri, 25. c, s.390. 369a) Y. Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s.134-145; bu olay smet Paa ile Gazi arasnda geici bir krgnla yol aacaktr. 369b) Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, s.252. 369c) Drdnc Dnem Tutanak Dergisi, 10. c, s.l4-15'e gre Dr. Reit Galip Bey'in Eitim Bakanlna atanmas tarihi 19 Eyll 1932'dir. Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.54'te Cumhurbakannn atama yazs bulunuyor,

bunun tarihi ise 8 Kasm 1932. Cumhurbakannn atama yazsnn tarihinin yanl okunduunu tahmin ediyorum. 26 Eyllde balayan Dil Kurultaynn tutanaklarnda Dr. Reit Galip Eitim Bakan olarak geiyor. * Afet nan Dr. Reit Galip Bey'in atanma hikyesini yle anlatyor: "Dolmabahe saraynda bir akam o zamann Eitim Bakan Esat Bey'le konuurken, birdenbire Dr. Reit Galip'e hitap eden Atatrk, Cumhuriyet hkmetinin eitim ileri ile ilgili dncelerini aklamasn istedi. Doktorun verdii cevaplardan mtehassis olan Cumhurbakan Atatrk, ok byk hrmet gsterdii hocas Esat Bey'e hitap ederek, 'Hocam, eitim ilerimizi bu gen arkadamza brakmak istemez misiniz?' dedi. te bylece Dr. Reit Galip 1932 y dinin sonbaharnda Trk eitiminin bana gemiti." (Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s.208) * Dr, Reit Galip Bey'in eitime katks oktur. Youn ilerinin arasnda retmenler iin rencilere ve evrelerine salk kor m da yararlar
1

olsun diye kk salk kitapklar yazm, yazdrmtr. Beni en ok bu almalar etkiliyor. 370) Yabanc dil bilginleri Trkeyi ok vmlerdir. Bunlaru> .ada Jean

Deny gelir (Trk Dili Grameri, ev.: Ali Ulvi Elve, s.III, Maarif Vekleti Yayn, Ankara, 1941). nl dil bilimci Max Mller diyor ki: "Trke nc Blm Notlar 771

yle dzenli, yle uyumludur ki insanda, bir sekin bilginler kurulunun yaratsymgibi bir izlenim uyandrr? (Aktaran: Prof.Dr. Tahsin Ycel, Trkenin Kurtulu Sava, s.7, Cumhuriyet Yayn, stanbul, 2000) Ayrca: Prof.Dr. Doan Aksan, Trkenin Zenginlikleri, ncelikleri, Bilgi Y., Ankara, 2006; Prof.Dr. Doan Aksan, Trkenin Bamszlk Savam, Bilgi Y., Ankara, 2007 (sevgili genler bu iki kitab okumanz dilerim). * Dil devrimi bir zorunluktu. lenmemi, gelimemi, bilimsel terimleri karlamakta zorluk eken, yabanc szck, terim ve kurallarla dolu, yapma bir dilden ne bilim dili olurdu, ne de kltr dili. Osmanlca

denilen yamal bohadan kurtulup gelien Trkeye yol almak, konuma ve yaz dili arasndaki ayrl gidermek gerekiyordu. Trke bilinli bir bakma, onarma muhtat. Atatrk Nutuku 19*11 ylnda yazmtr. Dili bugn anlalmad iin sadeletirilerek yaymlanyor. 1928'de yaymlanan bir ihale ilan: "Taliplerin tekli/namelerini, artnamede muharrer olduu zere imla ve ihzar ederek, artnamede muharrer bulunan ekilde ve yevm ve saat-i muayyene-yi ihaleden mukaddem makbuz mukabilinde..? gene mselles, drtgene murabba, babaya peder, anneye valide, hkimler yerine hkkam, karacier iltihab yerine iltihab- kebet, idem yerine lahlah, yol yerine tarik, ba yerine ser, el yerine yed, gn yerine yevm, yeni yerine cedid deniyordu. Trkenin ad 'kaba Trke* idi. Kyl dili olarak niteleniyordu. Bir gariplik rnei: resm-i geit. Resm Arapa tren demek. Geit Trke. Aradaki i de Farsa tamlama eki. dilin karm bir deyim. Bunu hl kullanan dil aknlar var. Dorusu: geit treni.

Yunus Emre, Dede Korkut, Karacaolan, Pir Sultan Abdal anlalyor. nk Trke sylyorlard. Ama Baki, Nefi, Namk Kemal, Abdlhak Hamit anlalmyor, zor anlalyor. nk Osmanlca yazyorlard. Dile Arapa, Farsa szckler, deyimler, kurallar girmi, d, zgn, bamsz bir dil olmaktan km, yapma bir d olmutu. Sonunda eskidi, kullanmdan dt. Sevgili genler, Birinci Dil Kurultay'nn tutanaklar bir cilt halinde yaymlanmtr. Kitab bulmak zor, 500 sayfalk kitab okumak kolay deil. Sizlere kolaylk olmas iin tutanaklar zetledim. Bugnk anlalr Trkenin yolu bu Kurultayla almtr. Sonradan dil devrimini eletiren Fuat Kprl, Besim Atalay bu Kurultayda devrimi en ok ven kiilerdi. Bu insan manzaralar hayat iin uyarna bir deneydir. imdi Kurultayn

zetini veriyorum: Birinci, ikinci ve nc gnn gndemi, Trk dilinin eskli, indoeuropeen

dillerle, btn beyaz rk dilleri ile, Asya ve Avrupa'nn baka dilleriyle ilikileri idi.

nc Blm Notlar Birinci gn Samih Rfat Bey ayrntl bildirisini sundu. kinci gn Dr. Saim Ali Dilemre, Ahmet Cevat Emre, Agop Martavan gndeme uygun bildirilerini sundular. Ahmet Cevat Bey ile Agop Martavan zellikle Trke szcklerle Smerce szckler arasndaki benzerlikleri belirtter. Hepsi byk aba ve ciddi bilgi birikimi rnyd. nc gn Mehmet Saffet Bey'in bildirisinin zellii ngiliz kaynaklarna dayanyor olmasyd. Bu kaynaklara dayanarak Trke ile Akata, Hitite ve ari dleri karlatrd. Artin Cebeli, Hakk Nezihi ve Yusuf Ziya Beyler sz alarak kiisel grlerini akladlar. Trk dilinin eskiliini, bir anadil olduunu birok rnekler gstererek belirttiler. mer Cankaytar Farsaya geen Trke szckleri iaret etti. Gndemin birinci maddesi zerindeki grmeler bitti. Bakaca sz isteyen yoktu. Drdnc gn (29.9.1932) gndemin ikinci maddesine geildi:

Trk dili, kkeni, geliimi, leheleri, tarihi dilbilgileri, szlkleri ve deeri. Ragp Hulusi, Samih Rfat Beyler ve Hasan li Ycel bildirilerini akladlar. Birok yanl, nyargy dzelttiler, en azndan tartmaya atlar. Hasan li Ycel divan dili ile halk dilini, rnekleriyle karlatrd. "Araplar ve ranllar ordularyla yapamadklar istilay divan edebiyatnda kelimeler ve mefhumlarla (kavramlarla) yapmlardr" dedi. Trkeyi aalayan bir Osmanl yazarndan rnek verdi. Kurultaya bir gn ara verildi. 1 Ekim 1932 Cumartesi gn yine 14.00'te toplanld. Beinci gn de gndemin ikinci maddesine devam edildi. Raif Kseraif, Bedros Zeki Bey, Yusuf Ziya zer (ikinci kez), eref Bey, Hseyin Namk Orkun sz alp konutular. Trkenin eskiliini, bir devrim yaplmas gerektiini belirttiler. Hseyin Namk Orkun ok eski bir in kaynana dayanarak Trk szcnn sanlandan daha eski olduunu aklad. 2 Ekim Pazar gn Kurultay yine saat 14.00'te topland. Altnc gnd.

Faik Ali Ozansoy, Hseyin Cahit Yaln, Abdlhak Hamit Tarhan, Sami Paazade Sezai Bey, Ahmet Cevdet Bey ve Ali Canip Bey konuacaklard. Hseyin Cahit Yaln devrime kar olan konumasn bugn yapacakt. Faik Ali Bey Trkelemi Arapa ve Farsa szcklerin korunmasn diledi. Sadelemeyi destekledi. Sonra Hseyin Cahit Bey sz ald. Dil konusunda bilimsel almann nemini belirtti. Dil sorununa deindi. Dilin btn yabanc kurallardan temizlenmesini savundu. Terim tretmenin gerektiini kabul etti. Sonra da dedi ki: "Bizi skn ve atalet iinde uykuya dalmaktan kurtarmak iin arlarn kamlarna muhtacz. Yolumuzu artacak arlklara kar da tutucularn direnileri deerli bir silahtr?

Arapa ve Farsa szcklerin tarihi bir zorunluk ve gereklilikle, bir geliim sonucu dile girdiini, bu szcklerin imdi kendiliinden temiznc

Blm Notlar 773

leniyor olduunu ileri srd. Karmann, zorlamann, dilde devrimin doru olmadn syledi. Bu konumann baz blmlerine, zellikle doal geliim blmne Hasan

li Ycel, bir dilin doal geliimle, kendiliinden gelimediini, baz etkilerle, karmalarla, sanatlarn, dilcilerin yardmyla gelitiini, geliebildiim kantlayan rnekler verdi. Sonra Ali Canip Bey konutu. Faik Ali Bey ile Hseyin Cahit Bey'e yant verdi. Yabanc her szcn tarihi bir zorunluk nedeniyle dile girmediini, Edebiyat- Cedidecileri rnek gstererek anlatt. Hseyin Cahit Beyin yazlarndan da rnekler verdi. Fazl Ahmet Ayka konutu. ok ince bir konuma yaparak Faik Ali Bey ile Hseyin Cahit Bey'in doal geliim grlerini eletirdi. Daha sonra Dr. M. kr Bey krsye geldi, ld denilen brani dilini bir kiinin yeniden dirilttiini anlatt. Onu Sadri Ertem izledi. Osmanl Devleti ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda byk fark olduunu anlatt. "Osmanl/ mmet diliyle Trke arasndaki fark geliim yoluyla aamayz, ancak devrim hamlesiyle aabiliriz" dedi. Srada Namdar Rahmi Karatay vard. Geliimcileri alkanlklarnn esiri olarak niteledi. Bu konumalardan sonra Hseyin Cahit Bey sz ald. Yanl anlaldn syledi. Eletirilerin

ounu kabul etti. Samih Rfat Bey uzun bir konuma ile dili geliime brakmak dncesinin neden yanl olduunu anlatt. Abdlhak Hamit Bey mektupla dil devriminden yana olduunu bildirmiti. Sami Paazade Sezai Bey de yine mektupla dilde sadeleme ve devrim dncesini paylatn bildirmiti. 3 Ekim Pazartesi gn yedinci gnd. Kurutay her zamanki gibi saat 14.00'te topland. lk sz Trk edebiyatnn byk ad Halit Ziya Uaklgil ald. Dil konusundaki almalara emei geenlere teekkr etti. Trkeyi ngilizce, Franszca, Almanca ve talyanca ile karlatrd. Bu dillerdeki gariplikleri sayd. Bu garipliklerden uzak olan Trkeyi vd, dil devrimini desteklediini aklad. Yeni gndem maddesine geildi: Tanzimat'tan bugne kadar Trk dili ve gsterdii deiiklikler. Ahmet Cevat Bey sz ald. Osmanl dil ve eitimi hakknda ayrntl bilgi verdi, dil bilincinin uyanmasn, dilin sadelemeye balamasn anlatt.

Ali Canip Bey Tanzimat ve Merutiyet dnemi edebiyatn, halk dili ile yaz dili arasndaki farklar rneklerle gsterdi. Beinci maddeye geildi: Trk dilinin ada ve uygarca ihtiyalar nelerdir? Reat Nuri Gntekin szck ve terim

konusuna deindi. 4 Ekim 1932 Sah gn Kurultay yine 14.00'te balad. Gazi her oturumu aksatmadan dikkatle izliyordu. Bugn Dr. Ali Saim Dilemre, hsan Sun nc Blm Notlar
t

gu, Rueni Bey, Ahmet hsan Bey, Fuat Kprl, Besim Atalay, Mediha Muzaffer Hamm konutular. 5 Ekim son gnd. Kurultay yine Kzm zalp'in bakanlnda saat 14.00'te topland. Trk Tarih Kurumu Bakan Yusuf Akura ksa bir konumayla Trk Dil Kurumu'na baarlar diledi. Dernein tz okundu. Madde madde grlerek oyland, kabul edildi. Seime geildi. Bakanla Samih Rfat Bey, Genel Sekreterlie Ruen Eref naydn, ynetim kurulu yeliklerine Besim Atalay, Celal

Sahir Slan, Ahmet Cevat Emre, Ragp Hulusi zden, Hamit Zbeyr Koay, Hasan Ali Ycel, ibrahim Necmi Dilmen seildiler. Samih Rfat ve Ruen Eref Bey teekkr ettiler ve Kurultayn Trk dili bakmndan nemini belirttiler, dil devrimi yolunu aan Gazi'ye teekkr ettiler. Kzm zalp; ksa bir konuma ile Birinci Trk Dil Kurultay'n kapatt. * Dikkate deer baz zellikler: Ermeni aydn Trk dili konusunda ok bilgili konumalar yapt. H. Ziya Uaklgil, Abdlhak Hamit ve Sami Paazade Sezai Beyler bile Trk dil devrimini desteklediler. H. Cahit Yaln yantlar karsnda ilk konumasndaki grlerinin biroundan geri dnd. * Falih Rfk Bey ankaya kitabnda yle yazyor: "Kurultayn ilk gn Hseyin Cahit'in zaferi ile alkaland. Onun syledikleri ne kadar iyi karlanmsa cevap verenler o kadar kaytszlk grmlerdi. Locasndan manzaray grp kavrayan Atatrk, hasta yatandan Samih Rfat' kaldrarak krsye getirtmek zorunda kald. Salih Rfat iyi ve bol konuur. Hseyin Cahit yenilmemiti ama ona cevap verenler yere

serilmi olmaktan kurtulur gibi olmulard? (s Al S) * Falih Rfk Bey bu konuyu yanl hatrlyor, doru yanstmyor. Kurultay tutanaklarna bir gz atsayd bu yanllar herhalde yapmazd. Hseyin Cahit Bey Kurultayn birinci gn deil, altnc gn konumutur. Konumas ilgiyle izlenmi ama bir zafer olmamtr. Tutanaklar ortada, yantlar zerine, ikinci konumasnda birok grn geri almtr, zellikle Hasan li Ycel, Ali Canip Bey, Sadri Ertem, Fazl Ahmet Ayka'n yantlar kaytsz karlanm deildi. Etkileri H. Cahit Bey'in geri ekililerinden bellidir. Samih Rfat B y Trk Dil Kurumu'nun bakanyd. Btn Kurultay boyunca torlarda bulunmu, birok kez konumutur. Hasta yatandan hp getirilmi deildir. Atatrk'n bir locas da yoktu. Toplanlan v londa (eski bayramlama salonu) loca bulunmamaktadr. Demek bir tann szleri ile yetinmemeli, gerei anlamak iin asl kaynaa.. zellikle yazl kaynaa, belgeye gitmeli. Kurultay tutanaklar Falih Rfk Bey'in yazdklarn dzeltiyor.

nc Blm Notlar 775

372) er afettin Turan-Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yks, s. 102. 373) Nitekim 1950'den sonra dil devrimi kartlar ok altlar, szckler yasakland, anayasa dili Osmanlcaya dntrld, Dil ve Tarih Kurumlar kapatlp devlet dairesi yapld, dil devrimcileri karaland ama basklara, birok engele, okullardaki dil eitimi yetersizliine ramen devrim sryor. Kimse Osmanlca konuamyor, yazamyor. Konusalar anlalmazlar, yazsalar okunmazlar. Bir devrim hayat gerei ise hibir g onu sndremez. Milli bir devletin milli bir dili olur. Bugnn konusu Trkenin doruluunu ve gzelliini korumaktr. * Bu konuda bir kitap: Sevgi zel-Haldun zen-Ali Pskllolu, Atatrk'n Trk Dil Kurumu ve Sonras, Bilgi Y., Ankara, 1986. 373a) Gazi 1935 ylnda Rukiye'yi Yzba Hsn Erkin'le evlendirecek, Dolmabahe'de byk bir dn yapacaktr. . 374) erafettin Turan-Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yks, s.99-100... %.,

* Gazi Trk Dil Kurumu Ynetim Kurulunun ilk toplantsna da bakanlk etti. Her eyin ok dzgn, dzenli olmasna zen gsterilmesini istiyordu. Bir bildiri ile Kurumun amalar akland. Bunlar yle zetlenebilir: Trkeyi milli dil yapmak, {a.g.e., s.101) 374a) Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.36-38. 375) Aye ok, Sadberk Hanm, s.72, 73. 376) H. Armstrong'un kitabna yalnz Trk yazarlar deil,| Fransz devlet adam E. Heriot, Yunan gazeteci Spanuidi de tepki gsterir. Ayrca baz yabanc gazeteler kitab eletirirler. Sadi Borak bunlar toplamtr. (Bozkurt M. Kemal ve ftiralara Cevap, stanbul, 1955); Peyami Safa da kitabn yarsn evirerek 1. cilt olarak yaymlamtr. nszde diyor ki: "ki ciltte tamamlanacak olan bu evirinin sonunda, Armstrong'un delilsiz iddialarn ve yanld birok noktay gstermeye alacam. Cevaplarmza sra gelinceye kadar okuyucudan bu kitab pheli bir dikkatle okumasn rica ederim. Saduyular kuvvetli olanlar, birok yalan ve mbalaalar sezeceklerdir? (Sel Y., stanbul, 1955) Yaynevi kapand

iin evirinin 2. cildi ve cevaplar yaymlanamad; kitabn yeni ve tam evirisi Bozkurt adyla yaymland. ev.: Gl aal Gven, Arba Y., stanbul, 1996. eviren kitaptaki ok ak baz yanllar dzeltmeye alm ama birok yanl, olduu gibi kalm. Bu tr tartmal kitaplar edition critique olarak yaymlamak doru olur.

* Necmettin Sadak imzasyla yaymlanan yazlar iin: Atatrk'n

Btn
Eserleri, 26. c, s.60-81,12 yaz. Bu

yazlar Armstrong'un ne kadar yalanc ve saptrc olduunu belirtmektedir.;: # Halide Edip Hanm hakknda bilginizi tazelemek iin 1. cildin birinci blmnn 21. dipnotuna bakmanz dilerim (352. sayfa). 776 nc Blm Notlar Halide Edip Hanm Trkiye'ye dnnce, gzlerini aalardan ayrp orman grm, M. Kemal olgusunu nihayet anlam olmal ki, Sabiha

S ertele "Sabiha, Af. Kemal haklym" der. (Do.Dr. Yldz Sertel, Cumhuriyet gazetesi, 4 ubat 1997, aktaran Perihan Ergun, Cumhuriyet Aydnlanmasnda nc Kadnlarmz, s.21-23) Bu ok gecikmi uyan ve hak veri, Trkn Atele mtihan kitabnn

ngizcesindeki dzeysiz iddialar affettirmiyor.

377) 1933 yl:

Bu ylki byme hz % 15,8. Peyami Safa'nn Bir Tereddtn Roman adl roman yaymlanr. Musahipzade Celal'in Gl ve Gnl adl oyunu oynanr. Eskiehir eker Fabrikasnn temeli atlr, 1 ubat 1933. T.C. Merkez Bankas binas hizmete girer, mimar Holzmeister. . Ankara-stanbul arasnda tarifeli uularn balamas; havaalan bugnk Tandoan meydan ile Fen Fakltesi arasndayd. stanbul'da btn camilerde ezan ve kamet Trke okunmaya balar,

7;ubat 1933. Adana-Fevzi Paa demiryolu devlete satn ve iletmesi devralnr, 27 Nisan 1933. $ J % fh Nide-Boazkpr hattnn iletmeye almas, 2 Mays 1933. Yusuf Kemal Tengirenk'in istifas zerine kr Saraolu'nun Adalet Bakanlna atanmas, 23 Mays 1933. PTT Genel Mdrl'nn kurulmas, 23 Mays 1933. air Ahmet Haim'in lm, 4 Haziran 1933. Halk Bankas Kanunu'nun Meclis'te kabul edilmesi, 8 Haziran 1933. Yksek Ziraat Enstits'nn zerk bir bilim kurumu olarak kurulmas hakknda kanun kabul edilir, 10 Haziran 1933. zmir Rhtm irketi satn alnr, 12 Haziran 1933. niversitede bir nklap Enstits almas kararlatrlr, 20 Haziran 1933. f
j

 Antlar Koruma Kurulu kurulur, 28 Haziran 1933. Trkiye-Yunanistan arasnda yeni bir dostluk andlamas daha imzalanr, 14 Eyll 1933. smet Paa'nn Sofya'y ziyareti, 20 Eyll 1933. (Balkan Antant dnda kalan Bulgaristan ile de dostluk korunuyor. Dostluk Andlamas 5 . yl daha uzatlacak.) Trk Dil Bayram ilk kez kutlanr, 26 Eyll 1933. Yugoslav Kral ve Kraliesi stanbul'da Gazi'yi ziyaret ederler, 4 Ekim
1933.- ^

Turhal eker Fabrikas'nn temeli atlr, 7 Ekim 1933. V. Trk Tp Kongresi'nin al, 21 Ekim 1933.
nc Blm Notlar 777 Menemen'de Kubiiay antnn temeli atlr, 30 Ekim 1933. Elaz'da Atatrk heykelinin al, 4 Aralk 1933.

 Kubilay'n annesine aylk balanr, 27 Aralk 1933. 378) Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarm Anlattlar, Feridun Cemal Erkinin ans, s.189. 379) Gazi'nin Bursa'ya geldii akam kald kkte sofrada az kii vardr. Birinin "Bursa genlii hadiseyi hemen bastracakt.Fakat zabta ve adliyeye olan gveninden dolay.? deyince, Gazi bir iaretle szn keser, "Bursa genlii ne demek? Memlekette para para, yer yer genlik yoktur. Sadece ve toplu olarak Trk genlii vardr" der. Sonra, o akam, Rza Ruen Ycer'in not ettii ve Atatrk'e ait Birka Fkra ve Hatra adl kitabnda yaymlad (s.5-6, stanbul, 1947), Bursa Nutku diye nl konumay yapar: "Trk genci inklaplarn ve rejimin sahibi ve bekisidir. Bunlarn lzumuna, doruluuna herkesten ok inanmtr. Rejimi ve inklaplar benimsemitir. Bunlar zayf drecek en kk veya en byk bir kprt ve hareket duydu mu, bu memleketin polisi vardr, jandarmas vardr,

ordusu vardr, adliyesi vardr demeyecektir. Hemen mdahale edecektir. Elle, tala, sopa ve silahla, nesi varsa onunla kendi eserini koruyacaktr. Polis gelecektir, asl sulular brakp sulu diye onu yakalayacaktr. Gen, 'polis henz inklap ve Cumhuriyetin polisi deildir' diye dnecek, fakat asla yalvarmayacaktr. Mahkeme onu mahkm edecektir. Yine dnecek: 'Demek adliyi de slah etmek, rejime gre dzenlemek lazm! Onu hapse atacaklar. Kanun yolundan itirazlarn yapmakla beraber, bana, ismet Paa'ya, Meclis < telgraflar yadrp hakl ve susuz olduu iin tahliyesine allmasn, kayrlmasn istemeyecek. Diyecek ki: 'Ben inan ve kanaatimin icabn yaptm. Mdahale ve hareketimde haklym Eer huraya haksz olarak gelmisem, bu hakszl meydana getiren sebep ve etkenleri dzeltmek de benim vazifemdir! ite benim anladm Trk genci ve Trk genlii?

$ Bu olaya karan 19 kii eitli hapis cezalarna arptrlacaktr.

37ya,/ M. nder, Atatrk'n Yurt

Gezileri*, Atatrk'n Btn Eserleri, 26.

c, s.100-105,108,110-113,120; zel ahingiray, Atatrk'n Nbet Defteri, s. 132-135, TTK, Ankara, 1955. 380) Ali Fuat Paa 1933 Hazirannda Konya'da alan bir bamsz milletvekilliine aday gsterilir, partinin bir bildirisi ile desteklenir ve bamsz milletvekili seilir. nn'nn Cumhurbakanl dneminde CHP'li olur, Bakan ve TBMM Bakan olur. Sonra Demokrat Parti'ye geer, bu kez de DP listesinden milletvekili seilir. Atatrk'n lmnden ve DP'ye getikten sonra yaymlad Siyasi Hatralar kitabnda Atatrk' ve nn'y yaralayacak birok ifadesi var. Bu da bir insan manzaras!
778 nc Blm Notlar 381) Prof.Dr. Afet nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci ,\ Sanayi Plan, 1933, ekler blm, TTK, Ankara, 1972.

381a) Trk devrimini yazacak retim yesine verilmek iin 5.000 TL dl konmutu ama hibiri bu eseri yazmad, yazamad. Hi dl almadan Peyami Safa yazd: Trk nklabna Baklar. niversite genel olarak ne tarih, ne dil almalarn desteklemekteydi. Bana gelecekleri bile kesti remiyordu. 382) Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.144. * Atatrk milliyetilii insanla, insanca duygulara, bara aykr olmayan, evrensel deerlere arkasn dnmeyen, z yurtseverlik olan bir milliyetiliktir. Atatrk milliyetiliini baka trl tanmlamaya almak, baka akmlara benzetmeye almak byk hakszlktr. 382a) Ernst E. Hirsch, Anlarm, ev: Fatma Suphi, s.178-180. 383) Prof.Dr. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s.213. * 1938den sonra 'budunumu' szc 'milletimi' diye deitirilmi, and'a baz eklemeler yaplmtr. 383a) Ayrntl bilgi: Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.157-159 (bu konuda Gazi'nin aklama notlar var); Ankaralnn Defteri, Mahmut Soydan,

Hazrlayan Nejdet Bilgi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2007 (bu kitapta Karabekir'in alt mektubu ve verilen yantlar davar); Karabekir'in Milli Mcadele hakkndaki yanl, saptrma, bencil iddialar iin: T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.617 vd. 383b) Atatrk'n Btn serleri, 26. c, s. 181. * Gazi, Karabeki in ilk mektubu hakknda Falih Rfk Bey'e yle der: "Bu mektubu yazan zerine, akl doktorlarnn dikkatlerini ekerim." (Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.157 383c) Prof.Dr. Koptagel lgin, Toplum Katknn snda rnek Lider Hseyin Kyc, s.27-30, stanbul, 2005; Hseyin Kyc'nn kyne ve evreye daha birok hizmetleri var. Bunlar uygarlk kahramanlar. Bugn bu havann yaand bir tek ky var m acaba? 384) Gazi stanbul'a gelmeden Kz Lisesi'ni, Erkek Lisesi'ni (Atatrk Lisesi), Kz Enstitsn, Hukuk Mektebi'ni ziyaret etmi, snavlara girmiti. stanbul'da da Galatasaray Lisesi'ni ziyaret edecekti. (Bu ziyaretler ile ilgili bilgiler, anlar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.191-205)

$ Haldun Derin 25 Haziran 1933'te zel Kalem Mdrlnde ifre ikinci ktipliine 145 lira aylkla atanr (ankaya zel Kalemini Anmsarken, s.35). $ Bu srada dolar 120 kr. 384a) Philipp Schwartz, Kader Birlii, s. 17-18; Prof.Dr. H. Widman, Atatrk niversite Reformu, s.41 vd. 384b) Prof. Hirsch'in anlarn okumanz dilerim: Ernst Hirsch, Anlarm, ev.: Fatma Suphi, Tbitak Yayn, Ankara, 2005,9. basm; o dnemi en nc Blm Notlar 779
objektif anlatan nemli bfr kaynaktr; Prof. Hirsch'in rencisi olmak gibi bir talihim var. Hukuk FelsefesiSosyolojisi," Fikri ve Sinai Haklar. Ticaret Hukuku derslerini izlemitim. 1959 ylnda Berlin Hr niversitesi Rektr iken de drt kiilik bir kurulda yer alarak kendisini bir daha grm, btn gn beraber olmutuk. Pek ok Trkten daha gzel ve doru Trke konuurdu. 385) Kadro d braklanlar arasnda Ahmet Aaolu, Fatin Gkmen. smail

Hakk Baltacolu, Ahmet Refik Altnay vb. vard. Bundan sonra da 60 yan aanlar, darda ek ileri, muayenehaneleri olanlar, zellikle yayn ve aratrma yapmayanlar kadro d kalacaklard. Hkmet zorla bilimsellii, bilim hayatn, aratrma, inceleme alkanln yerletirmeye alyor. * Prof.Dr. erafettin Turan diyor ki: "Grevden uzaklatrlanlarn says kesin olarak saptanamamaktadr. Konuyla ilgili yaynlarda bu say 92den balayarak 157'ye kadar karlmaktadr" {Trk Devrim Tarihi, 3/2. c, s.77) * Uzaklatrlan retim yelerinin bir blm geri dner. * istanbul, sonra da Ankara Universitesi'ndeki byk geliim konusunda, her daldaki yabanc retim yelerinin katklar byktr. Bilim alannda birok eyi, bazlar dnya apnda olan bu deerli retim yelerine borluyuz. * Ekim 1960'ta Milli Birlik Komitesi, niversitelerden 147 retim yesini karmt. Adlarn saptanmasnda en byk etkenin niversite

ii ihbarlar olduu aklanacaktr. Arkadan ihbar eden bilim adam! nsan utanyor. 385a) Atatrk Devri Fikir Hayat, 1. c, s.407. 385b) Cumhuriyetin Ankara's, s.378 vd., Gven Arif Sargn'n incelemesi, ODT Yaynclk, Ankara, 2005. 385c) Gazi'nin Dr. Reit Galip Bey'i ok azarlad, istifa ettirdii gibi iddialar var. Bu iddialar kabul etmek zor. nk Gazi-Dr. Reit Galip Bey dostluu devam ediyor. Mesela Doktor, 21 Ekim, 27 Ekim, 2 Kasm gnleri Gazi'nin davetlisi olarak sofrasnda yer alyor (Atatrk'n Nbet Defteri), 386) Bu karlamay ilk radyoculardan olan ok sevdiim rahmetli MuhteH em kszc'den dinlemitim^ 387) Atatrk'n Btn Eserleri, 26. cf s.247-248# 388) Hner Tuncer, dealler Kuandan Bir rnek: D Hadiye Tuncer, $ . 1 4 21. " f l 389) Nermin Abadan-Unat, Kum Saatini zlerken, s.44-53. 389a) Kadro, 22'nci say, Terinievvel (Ekim) 1933.

390) General Budyenni gya 1920 ylnda albayken Havza'ya gelmi, M. Kemal Paa ile grm. Bu masaln kayna, birok eyi deitirerek an latan, baz eyleri uyduran Hsamettin Ertrk'n ki Devrin Perde Ar kast adl kitabdr. Bu iddia baz ciddi kitaplara bile gemitir. Oysa o ta

780 nc Blm Notlar

rihte Albay Budyenni Volga kysnda aritsin evresinde ar taraftarlaryla arpmaklayd (Budyenni'nin anlarna dayanarak S. Yerasimos, Trk-Sovyet ilikileri, s.100, dipnot 87). Hsamettin Ertrk gibi masalclarmz eksik deil. Bu masalclara inananlar da ok. 391) Yrd.Do.Dr. Erdal Ay doan, "K.Y. Voroilof'un Trkiye'yi Ziyareti ve Trk-Sovyet Rusya ilikilerine Katks" Atatrk Yolu Dergisi, say 39, Mays 2007 (bu incelemeyi dergiler.ankara.edu.tr. internet sitesinde bulup okudum). 391a) Anlarm, s.207-208 (any zetlerken ok kk bir ek ile bir ksaltma yaptm).

391b) Nezih Neyzi Atatrk'n ocuklar adl anlarnda byle bir krsnn Kzltoprak'ta Zht Paa Camisi nnde kurulduunu aklyor (s.98, Peva Y., stanbul, 1995); ben de 40'h yllarn banda Ankara'da Ulus Meydannda Zafer antnn yannda bir halk krss grmtm. Bilgisi olanlarn halk krsleri konusunu gelitirmelerini dilerim. 392) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. e., s.41, 393) . Gazi sylevinin son blmn yle yazmt: "Bu sylediklerim hakikat olduu gn, senden ve btn medeni insanlktan dileim udur: Beni hatrlaynz? Hikmet Bayur bir vedaya benzeyen bu szlere zlp itiraz edince Gazi, bu son blm sylevinden karr (Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.268). 394) Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, s.62. 395) Prof.Dr. Seil Karal Akgn, Selanik'teki Ev, s.10-11, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2006* ok az sadeletirilmitir. * Eve u plaket akld: "Trk milletinin byk mcedditi ve Balkan

Birliinin mzahiri Gazi Mustafa Kemal bu evde dnyaya gelmitir? 29 Kasm 1933 396) Voroilof bakanlndaki kurul Ankara'dan zmir'e gitmi, orada da sevgiyle karlanmlardr. Bir caddeye Voroilof ad verilir. 1950'den sonra bu ad deitirilecektir. stanbul yoluyla Rusya'ya dnerler. * Gazi'ye, Cumhuriyet Bayram dolaysyla btn devlet bakanlarndan kutlama mesajlar gelmitir. ABD Bakan Franklin Roosevelt yle yazm: * "Trkiye Cumhuriyeti'nih onuncu yldnm mnasebetiyle yaplan milli bayramda Zatlilerine en scak ve samimi tebriklerimi arz ederim. Geen bu on sene zarfnda Zatlilerininfaal ve uurlu idaresi altnda Trkiye, dnyann en ileri milletleri arasna girmekle kalmayp milletleraras bar mcadelesinin de balca lideri olmutur. Trkiye Cumhuriyetinin mazhar olduu gelime ve muvaffakiyetler dolaysyla Zatlilerine en kalbi tebriklerimi takdim eder, gerek Amerikan milleti ve gerekse kendi namma memleketinize daha byk refah ve saadetler

dilerim?(Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.282)

nc Blm Notlar 781

397) Halkevleri alnca Millet Mekteplerine katlanlarn saysnda biraz azalma olmutu. 1935'te Millet Mekteplerinin grevini Halkevleri zerine alacaktr. 398) Ankara Halkevi'nin yaymlad lk dergisinde Nusrat Kemal'in yazsndan bir para: "Sekiz yz bin kilometrekareye yakn bir alana serpili krk bin ky. Otuz yedi bininde ne mektep var, ne posta, ne dkkn. Bu krk bin kyde on bir milyon insan oturuyor. Ancak yzde ikisinin okumas ve yazmas var. te memleketin genel grnm ve ky sorunumuz? (lk dergisi, say 5, aktaran Kadro dergisi, say 20) Gazi bu nedenle geen on yl bir balang sayyor. Yzlerce yllk ihmal, 10 ylda, 20 ylda, 30 ylda giderilebilir mi? 399) Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 2. c, s.101-102 (sadeletirilmitir). 400) 1934 yl: Bu ylki byme hz genel ortalamaya gre % 10'un zerinde.

 Y. Kadri Karaosmanolu'nun Ankara, Memduh evket Esendal'n Ayal ile Kiraclar romanlar yaymlanr. ileri Bakanl, Yargtay, Emlak Bankas Genel Mdrl binalar hizmete girer, mimar Holzmeister. Sivas Mzesi alr. lk Avukatlar Birlii Kongresi, zmir, 5 Ocak. Maliye Bakan Abdlhalik Renda istifa eder, yerine Fuat Aral atanr, 3 ubat. Cenap ahabettin'in lm, 13 ubat. Bayndrlk Bakanlna Ali etinkaya atanr, 16 ubat. t Bakanlar Kurulu karar ile Edirne, Tekirda, Krklareli ve anakkale illerini iine alan kinci Genel Mfettilik (Trakya Umumi Mfettilii) kuruldu, 19 ubat, ilk Umumi Mfetti . Tali ngren'dir. Hikmet Bayur'un stanbul niversitesi Trk nklap Enstits'nde ilk dersi vermesi, 4 Mart. 18 Martta anakkale deniz ve kara zaferleri kutlanacakt. Hkmet adna ileri Bakan kr Kaya konuacakt. Gazi Bakana okumas iin u metni verdi: "Bu memleketin

topraklar stnde kanlarm dken

kahramanlar! Burada bir dost vatann toprandasnz. Huzur ve skn iinde uyuyunuz. Sizler, Mehmetiklerle yan yana, koyun koyunasnz. Uzak diyanlardan evlatlarn harbe gnderen analar! Gzyalarnz dindiriniz. Evlatlarnz bizim barmzdadr. Huzur iindedirler ve huzur iinde rahat rahat uyuyacaklardr* Onlar bu toprakta canlarn verdikten sonra artk bizim evlatlarmz olmulardr? 782 nc Blm Notlar
Bu gnl yceliini imdiye kadar hibir asker, devlet adam, sanat

ve filozof gsteremedi.

smet Paa'nn Ankara'da nklap Tarihi krssnn ilk dersini Hukuk Mektebinde vermesi, 20 Mart.

 Fethi Okyar, Londra Bykeliliine

atanr, 31 Mart.

* Trk Hukuk

Kurumu kurulur, 9 Nisan. stanbul niversitesi'nde ktisadi ve timai limler Enstitsnn al, 11 Nisan. Kemalettin Sami Paa'nn lm, 15 Nisan. Basmane-Afyon demiryolu satn alnr, 27 Mays. Basma Eser ve Resimleri Derleme Kanunu'nun kabul, 21 Haziran. Milli Musiki ve Temsil Akademisi Kanunu kabul edilir, ok kapsaml olduu iin uygulanamayacaktr; konservatuvarn ve Devlet Opera ve Tiyatrosunun kurulmas ileriye kalr. Hikmet Bayur'un Eitim Bakanlndan istifas, yerine Abidin zmen'in atanmas, 9 Temmuz.

j j stanbul niversitesi Rektrlne Prof.Dr. Cemil Bilsel'in atanmas, 10 Temmuz. Harp Okulu'nun 100. al yldnmnn kutlanmas, 30 Austos. 9 Eyll 4. Milletleraras zmir Panayr (fuar). Sovyetler, ngiltere ve Irak devlet dzeyinde katlrlar. j Trkiye Milletler Cemiyeti Konseyi yeliine seilir, 17 Eyll. Milletleraras Parlamentolar Kurultay stanbul'da toplanr, 24 Eyll. Dil Bayramnn kutlanmas, Halkevinde yaplan toplantya Gazi de katlr, 26 Eyll. Di Hekimlii Kurultaynn toplanmas, 26 Ekim. Hkimiyet-i Milliye gazetesinin ad Ulus olur. Ayasofya Camisi'nin ant-mze olmas hakknda Bakanlar K-jMu karar, 24 Kasm. Himaye-yi Etfal'in ad ocuk Esirgeme Kurumu'na evrilir, 4 Aralk. | Menemen'de Kubilay ant alr, sanat Ratp Air, 26 Aralk. 401) Nobel dl Komitesine bar dl iin 300 kadar neri gnderilmiti.

Komite Bar dln silahszlanma hareketlerindeki gayretleri dolaysyla ngiliz i Partisi lideri Arthur Henderson'a vermitir. Kaynak: Zafer akmak'n incelemesi

(urat.edu.tr/personel/yayinlar/ fua-715/715_47877.pdf); birka szck sadeletirildi. 401a) Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.335-336; M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, s.354-355; Atatrk'n Nbet Defteri, s.245-247; Kl Ali'nin Anlar, s.602. nc Blm Notlar 783
402) 9 ubat 1933, smail Soysal, Trkiye'nin Siyasal Andlamalar, s.447 vd.; Bulgaristan da, 31 Temmuz 1938'de Balkan Antant'na giri anlamasn imza eder. 403) Prof.Dr. Anl een, Halkevleri, s.122-123. * Devlet Tiyatrolar 500.000 seyirci saysn 1960'ta daha aamamt. Halkevleri bu sayya neredeyse 1933'te yaklamtr. 404) Ankara treninde konuanlar: Necip Ali Kka, Kzm Nami Duru,

Hfz Ouz Bekata, Dr. kr Yusuf, Dr. Ethem Vassaf, Dr. Yusuf, Mnir Hayri Egeli, Enver Behnan apolyo. Konumalardan sonra Dr. Reit Galip Bey'i gsteren bir film ve cezane treni filmi gsterilir. Doktor iin daha sonra Mersin'de, Adana'da, Aydn'da, Urfa'da, Rodos'ta, niversitede, Giresun'da, Nazilli'de de anma trenleri yapld, lm yldnmlerinde de anld. (Ahmet evket Elman, Dr. Reit Galip, Ankara, 1953; Yener Oru, Ulus Bilinci ve Devrim Bakan Dr. Reit Galip, baslmaya hazr dosya.) Trk devrimi ok deerli bir aydnn kaybetti. * Bilgi Yaynevi'nin sahibi rahmetli Ahmet Kfl, Trk eitiminin drt byk Eitim Bakam olan Vasf nar, M. Necati Bey, Dr. Reit Galip Bey ve Hasan li Ycel iin toplu bir kitap yazdrmay tasarlyordu. mr yardmc olmad. 404a) Bu konumann tamamn okumanz tavsiye ederim: Atatrk Devri Fikir Hayat, 1. et, s.264-274. 404b) Bill N. imir, Bizim Diplomatlar, s.462-466.

405) Prof.Dr. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi: 7 Nisan 1934-16 Nisan 1934. 406) O gnk plan anlay bugnk plan gibi ayrntl ve genel deildir. Yaplacak ilerin listesi ile ek raporlardan ibarettir. * Kararnamede yer alan balklar: Pamuklu mensucat, kendir ve keten, yn iplii, demir, smikok, bakr, kkrt, selloz, kt, suni ipek, seramik, kimya, snger, glya, elektrifikasyon, altn ve petrol. Bu konularda ne yaplaca aklanyor. * Bugnlerde Ankara, Eskiehir, Konya ve Sivas'ta drt byk elik silo yapmna baland. Silolar bir sre sonra Toprak Mahsulleri Ofisi'ne devredilecekti. 406a) Prof.Dr. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s.561 (ksa bilgi tarafmdan ilenmitir). 406b) A. Adnan Saygun, Atatrk ve Musiki, s.38 vd.; Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.379-380; Metin And, Atatrk ve Tiyatro, s.75-86. 407) Ben askerliimi 1952-53'te Kayseri'de yaptm. Sosyal hayatn, kltrn, sporun merkezi Kayseri kombinasyd. Daha snrl olarak bir de orduevi

vard. 784 nc Blm Notlar * ismet Paa'mn sylevi iin: Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 2. c, s. 175-176. 408) skn Kanunu hakkndaki bu aklamay. Prof.Dr. erafettin Turan'n Trk Devrim Tarihi, 3/2. c., s.l96'dan aktardm. * skn konusunda ilgiye deer bir eser: Fikret Babu, Osmanldan Gnmze Etnik-Sosyal Politikalar erevesinde G ve skn Siyaseti ve Uygulamalar, Ozan Yaynclk, stanbul, 2006. 409) Adnan Saygun, Atatrk ve Musiki, s.38-40; Atatrk'n Nbet Defteri, s.293. * Baz kitaplarda ilk oynan zaman 'akam' olarak gsteriliyor. Dorusu, Atatrk'n Nbet Defterine gre 15.45'tir. Saat 19.10'da Dilerine gelirler. 409a) Kadro, 30. say; lhan Tekeli-Selim lkin, Kadrocular ve Kadro'yu Anlamak, s.393. 410) Prof.Dr. Afet nan, Atatrk'ten Hatralar ve Belgeler, s.261; M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, s.85-86; Atatrk'n Btn Eserleri, 26. c, s.399-400. * fjf

411) Bu youn almalarla dilimiz yeniden kiiliini kazanmaktayd. Dilde nemli bir sadeleme balamt. Dili sadeletirmede, terim tretmede en alkan kurumun ordu olduu anlalyordu. * Yeni ynetim: Bakan Saffet Arkan, Genel Sekreter brahim Necmi Dilmen, muhasebe Besim Atalay, yeler: Y. Kadri Karaosmanolu, A. Cevat Emre, Ali Canip Bey, Hasan Reit Tankut, Celal Sahir Slan, Refet Bey, Naim Hazm Bey, zzet Ulvi Bey. * Kaynak: ikinci Trk Dil Kurultay, Mzakere Zabtlar, Tezler, 1934. 412) Atatrk'n sve Prensi iin verdii ziyafette yapt konuma ar bir z Trke rnei olarak anlr. O zaman ar bulunan konumada geen 35 yeni szckten 19'unu imdi herkes kullanyor. Deneme nitelikli szckler gitti, geriye duru Trke kald. Bu konumay sfermeye yeltenenler devrimci taktikten ve Trk dilinin serveninden anlamayanlardr. * Osmanlcay savunanlarn di bile artk Cumhuriyet Trkesi. Osmanlca, mant, felsefesi, cmle yaps, kurallar, imlas, edas, devleti ve

btn sistemi ile bitti. Artk geri

gelemez. Osmanlca ne iir yazlabilir,

ne roman, ne hikye, ne sylev, ne dzyaz. Gnce bile tutulamaz. Sadece Osmanlcay taklit etmeye alan heveskrlara rastlanabilir. 413) Gazi bu konumasnda dil, tarih ve sanat hakknda yle demitir:

"Kltr ilerimiz zerine ulusa gnllerimizin titrediini bilirsiniz. Bu ilerin banda da Trk tarihini, doru temelleri stne kurmak, z Trk diline deeri olan genilii vermek iin candan allmakta olduunu sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimlere ereceine imdiden inanabilirsiniz. Arkadalar! Gzel sanatlarn hepsinde ulus nc Blm Notlan 785

genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu, yaplmaktadr. Ancak bunda en abuk, en nde gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir. Bir ulusun yeni deiikliinde l musikide deiiklii alabilmesi,

kavrayabilmesidir. Bugn dinlemeye yeltenilen musiki yz aartacak deerde olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal ince duygular, dnceleri anlatan, yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir gn nce genel son musiki kurallarna gre ilemek gerekir. Ancak bu gzeyde (sayede) Trk ulusal musikisi ykselebilir, evrensel musikide yerini alabilir!' * Gazi bu grn sonuna kadar korumutur. Falih Rfk Bey, "Gazi devrimi, kendi zevkinin zerinde tutmutur" diyor. 413a) Y. Kadri, Zoraki Diplomat, s.5-28, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1967; Kadro dergisi, 35-36, derginin son ortak saysnn i kapanda "lkkanunSonkanun, 193S-1936" yazyor. Yine i kapakta "Kadro, neriyatna imdilik son vermitir" aklamas var. Ama sonras gelmemi, yaz kadrosu dalmtr. Yaz kadrosundan Vedat Nedim Tr' 1970'te tandm. Her stanbul'a gittiimde ziyaret ederdim. O da beklerdi. Bence nemli ve kaliteli iler yapm, nemli ve kaliteli bir insand.

414) Uygar bir lkeye ve ehre yakr, gerekten ok gzel bir parkt. Bir de imdiki haline baknz! 415) Mimar evki Balmumcudur. Bina 1948'de mimar Bonazt tarafndan Byk Tiyatro/Opera binasna dntrlr. 416) Atatrk smet Paa'ya nn, Kzm Paa'ya zalp, Fahrettin Paa'ya Altay, Behi Bey'e Erkin soyadn uygun grd. * Hkimiyet-i Milliye gazetesinin ad Ulus'a., Vakit gazetesinin ad Kururiz. evrildi. 417) Aa, Hac, Hafz, Hoca, Molla, Efendi, Bey Beyefendi, Paa, Hanm, Hanmefendi, Hazretleri gibi lakap ve unvanlar, sivil rtbeler kaldrlr. Askeri rtbe adlar 9 Nisan 1935 tarihli kararname ile deitirilir. * Hangi dine mensup olursa olsun din adamlarnn mabet ve ayin dnda dini kyafet tamalar yasaklanr, Diyanet leri Bakan ve cemaatlerin en byk din adamlar dnda (Gerekeleri ve grme zetleri iin: Trk Parlamento Tarihi, 1931-1935,1. cilt, s.186-194). Bu iki kanun da yrrlkteki anayasann 174. maddesinde saylan

devrim kanunlarndandr. Anayasnn gvencesi altndadrlar. 418) "www.ait.hacettepe.edu.tr./akademik/ari v/kadn.htm" web adresinde Dr. Ayten Sezer'in incelemesinden yararlandm. 418a) Orman iftliinde istasyona yakn yerde, byk halk bahesinin yannda bir bira fabrikas kurulmutu. Bu fabrika sorun olacaktr. 419) Metin And, Atatrk ve Tiyatro, s.8086; Adnan Saygun, Atatrk ve Musiki, $.55; bugn Ankara'nn dnda da opera ve bale birimlerimiz bulunuyor.

786 nc Blm Notlar }

419a) Y.Z.E. Ziraat Fakltesi Yll, 1937, s.63; Hner Tuncer, dealler Kuandan Bir rnek, Dr. Hadiye Tuncer, s.28, 137; Dr. Hadiye Tuncer bu k gezilerine ve yarlarna sonradan Siyasal BUgiier Okulu ile Spor Akademisinin de katldn anlatyor.
4 2 0 ) 1935 yl:

Kalknma hz genel ortalamaya gre % 10.

lk ocuk oyunu stanbul ehir Tiyatrosu'nda oynanr, Kk Kemal,

ocuklara lk Tiyatro Dersi, 1 Ekim 1935. lk ky filmi Aysel, Batakl Damn Kz filmi ekilir, ynetmen Muhsin

Erturul. R. Nuri Gntekin'in Gkyz roman yaymlanr. Nzm Hikmetin Portreler ve Taranta Babu'ya Mektuplar adl iir kitaplar yaymlanr, Unutulan Adam adl oyunu oynanr. Musahipzade Celalin Balaban Aa adl oyunu oynanr. Ernest Praetorius Cumhurbakanl Senfoni Orkestras efliine getirilir, Ekim 1935. Ankara Smerbank Genel Mdrl binas hizmete girer, mimar Martin Elasser. Manisa Mzesi alr. stanbul Liman irketi satn alnr, 1 Ocak. Ayasofya Mzesi ziyarete alr, 1 ubat. Tiyatro yazar bnrrefik Ahmet Nuri Sekizincfnin lm, 6 Mart. Yusuf Akura'nm lm, 12 Mart. Almanya Versay'n askeri hkmlerini geersiz saydn aklar, 16 Mart. Afet Hanimin Trk Tarih Kurumu As Bakanlna seilmesi, 25 Mart. stanbul Telefon irketi satn alnr, 9 Nisan.

 Moskova Devlet Baiesi'nin Ankara turnesi, 17 Nisan. Hilal-i Ahmerln ad Kzlay olur, 28 Nisan. Trk Kadnlar Birlii kendini fesheder, 10 Mays. Birinci Basn Kongresi toplanr, 25 Mays. Pazar gn hafta tatili olarak kabul edilir, cumartesi yarm gn allacak, 27 Mays. Alsancak-Aydn demiryolunun satn alnmasn Meclis kabul eder, 27 Mays. Vasf nar'n lm, 2 Haziran. Mlkiye Mektebinin ad Siyasal Bilgiler Okuluna evrilir, 10 Haziran. Yargtayn Eskiehir'den Ankara'ya tanmas hakknda kanun kabul edilir, 10 Haziran. Trkiye eker Fabrikalar Genel Mdrl kurulur, 17 Haziran. Atatrk'n Trk Tarih Kurumu iin ayrntl bir program hazrlamas,

2 Temmuz, Atatrk'n Btn Eserleri, 27. c, s.278~284.

nc Blm Notlar 787

Trakya Umumi Mfettiliine (L Umum Mfettilik) nce . Tal ngren, bir yl sonra da zmir Valisi Kzm Dirik atanr, 9 Austos

1935; lene kadar bu grevde kalr; 3 Temmuz 1941. Atatrkln Mimar Sinan'n heykelinin yaplmas iin TTK'na emir vermesi, 2 Austos 1935. Ankara'da Fndk Kongresi, 10 Ekim. Trkiye Mason localar ileri Bakanlnn emri ile kapatlr, 13 Ekim. Ankara'da Birinci Belediyeler Kongresi, 24 Ekim. Paabahe ie ve Cam Fabrikas trenle hizmete alr, 29 Kasm. Necip Asm Bey'in lm, 12 Aralk 1935. 421) Bamszlar iin birer yerin bo brakld iller: Ankara, Afyon, Antalya, Denizli, Eskiehir, stanbul, zmir, Konya Ktahya, Sivas, Tokat, Mula, Nide, Yozgat, ankr, Kastamonu. Seilen aznlk temsilcileri: Ber Trker (Ermeni), Dr. Taptas, stimat Zihri zdamar, Dr. Abravaya Marmaral (Rum). 421a) Refet Paa Atatrk'ten, "Yaman adamd" diye sz eder. Ama Milli Mcadele'nin kazanlmasnda en byk pay kendisine ayrr. Kzm Karabekr, Ali Fuat Paa ve Rauf Bey'i kmser (Sabahattin Selek, Anadolu

htilali, $.149); Atatrk'le anlamazlklarn "nn'y kskandk" diye zetler (H. Bayur, Belleten, say 204, Kasm 1988, Atatrk zel says, s.951). 421b) Mletvekilleri: Mebrure Gnen (Afyon), Sat/Hat rpan (Ankara), Trkan rs Batu (Antalya), Sabiha Gkl Erbay (Balkesir), ekibe nsel (Bursa), Huriye niz Baha (Diyarbakr), Dr. Fatma Memik (Edirne), Nakiye Elgn (Erzurum), Fakihe ymen (Ankara), Benal Nevzat Itar Anman (zmir), Ferruh Gpgp (Kayseri), Bahire Bedi Morova (Konya), Mihri Pekta (Malatya), Meliha Ula (Samsun), Fatma Esma Nayman (Seyhan), Sabiha Grkey (Sivas), Seniha Hzal (Trabzon), Hatice zgener (ankr, ara seimde seildi). Trkn rs Batu Atatrk Lisesi son snfta felsefe, sosyoloji-mantk retmenimizdi. Liseden ayrldktan sonra da ilgimizi kesmedik. Edebiyat retmeni Fevziye A. Tansel gibi ok ey borlu olduum bir retmendi. 422) Yeni Halkevleri: Akakoca, Alaehir, Ayvalk, Bartn, Bayburt Beikta, Beyolu, ili, skdar, ehremini, Burdur, Dinar, Edremit, Gerede,

Gynk, negl, Kadky, Kandra,

Merzifon, Mudurnu, Simav, Ske, Tire (Anl een, Halkevleri, s. 125).

423) lkel olmayan kltr, baleye gitmek, opera izlemek, dans etmek, Ibsen'i bilmek deildir. Uygarca, birlikte, zenle, saygyla yaamay, konumay, oturmay kalkmay, yemek yemeyi bilmek, insan, doay ve teknii anlamaya almak, uyank olmak demektir. Bu grg ve dzey biraz evde, 788 nc Blm Notlan

biraz okulda ama asl halk eitimi yoluyla, uyan ve grenek yoluyla kazandr. Bunu zellikle Halkevleri, Ky Enstitleri ve radyolar salyordu. Trkiye 60 yldr, yani kuaktr Halkevlerinin, Ky Enstitlerinin, 1971'den bezi de eitici radyolann eksikliinin ac sonularm yayor. Bu sre iinde genel olarak ciddi, bilinli, ada bir halk eitiminden gemedik. Trafik kazalarnda dnya birincisiyiz. s kazalarnda da ileriyiz. Kurallara uymayz. Tehlike olaslklarn hesap edemeyiz. Kapal viraja

gz kapal gireriz. Yaral tarken sedyeden drrz. Ormanlarmz yakarz. Ma kazannca havaya ate ederiz. Balkona amar aar, sokaa smkrr, tkrrz. Ellerimizi pantolonumuzun arkasna sileriz. Almanya'da balkonda kurban keser, kanlar binann cephesinden aa szar. Almanlar tepki gsterince kzarz. Yallara, hanmlara yer ve yol vermeyiz. Senli-benli bir konuma slubu gittike yaygnlayor. Birok alanda byle sakarlklarmz, ilkelliklerimiz, yetersizliklerimiz var. Tvhaberlerini bu gzle izlerseniz, kltr ve grg eksikliinin yaratt sorunlar grebilirsiniz. Darack bir dnya iinde zihin gelimez. Genel kltr ve grg dzeyimiz Tv dizilerinin ouna, baz tartma programlarna, btn evlenme programlarna baklarak saptanabilir. 424) Babakan smet nn, Adalet kr Saraolu, Milli Savunma Kzm zalp, ileri kr Kaya, Dileri Dr. Tevfik Rt Aras, Maliye Fuat Aral, Eitim Abidinzmen (sonra Saffet Ar ikan), Bayndrlk Ali etinkaya, Salk ve Sosyal Yardm Dr. Refik Saydam, Gmrk ve Tekel Ali

Rana Tarhan, Ziraat Muhlis Erkmen. * Hkmet 7 Mart gn gvenoyu ald. 425) Pullar ksa bir sre geerli olmu, sre bitince kalan pullar imha edilmitir. Bir sre sonra bu dizi koleksiyoncular arasnda byk deer kazanacaktr. 426) Atatrk'n Btn Eserleri, 27. c, s.187-188. 427) Sabiha Gken, Atatrk'le Bir mr, s.78-82. 428) Parti programnda yeni 245 szck kullanlmt. 1983 ylnda yaplan bir saptamaya gre 245 szckten 146's (% 59,6) gnmzde de kullanlmakta, 39'u biraz deiiklikle varlklarm korumaktadr. Tutunama yan szcklerin says 60'tr, % 24.5. (Prof.Dr. erafettin Turan- Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve D Devriminin yks, s. 106); Trkei e t i ri mi Parti Program ve Tz iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 27. c, s.214-231,233-251. * * Hasan Rza Soy ak, Atatrk'ten Hatralar adl kitabnda, Recep

Peker'in talyan faizmi e Alman nazizminin etkisinde kalarak totaliter

bir parti tz ve beyannamesi hazrladm, inn'ye de imzalatarak Atatrk'n bilgisine sunduunu anlatyor. Yeni tze gre bata yeleri snrl, yetkisi snrsz bir kurul bulunacak, Meclis bir ekilden ibaret kalacak, italya ve Almanya'da olduu gibi niformanc Blm Notlan 789

l genlik tekilat kurulacakt vb. Atatrk ok sinirlenir. Kurulmas dnlen kurulun yelerini 'zorbalar' diye aalar. nn ve Peker'i artr. Bir-iki saat konuurlar. nn'nn neriyi okumadan imzalad anlalr. Atatrk Recep Peker'in hazrlad program ve tz reddeder (Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.57-60). * Bu amnn insann zihnini kurcalayan yanlar var. Kurultay iin hazrlk yaplyor. Programn ve tzn dili aylardr allarak Trkeletiriliyor. Bu almada Atatrk de bulunuyor. Bu srada Recep Peker'in bunu bile bile yeni, ayr bir program ve tzk hazrlamas,

nn'nn okumadan imzalam olmas inandrc gelmiyor. Sz konusu edilen faist program ve tzk nerilerinin elde ne asl var, ne sureti. Bu olaydan sadece Hasan Rza Soyak sz ediyor. nn'nn anlarnda yok. O kadar kzdna gre Atatrk'n yaknlarna bu giriimden ikyet etmi olmas gerekir ama hibir anda yer almyor. Atatrk byle faist, nazist bir program ve tzk hazrlayan Recep Peker'i Parti Genel Sekreterliinde brakr m? ok daha hafif bir olay nedeniyle grevden aldn greceiz. Grevden almad gibi yeniden seilmesini de uygun gryor. Anlar ok ihtiyatla okumak gerektii hakkndaki dncemi yineleyeceim. Her any olaylarn ak ile karlatrarak deerlendiriyorum. # Bu tarihlerde Recep Peker niversitede nklap dersleri veriyordu. Bu ders metinleri nklap Dersleri Nodar adyla 1936 ylnda baslmtr. Bu ders metinlerinde Recep Peker faizmi ve nazizmi eletiriyor, s.48, 51,78,86-88; ayn tarihe rastlayan bu iki olay (yani tzk ve beyanname ile ders notlarn) nasl badatracaz?

429) Yeni Genel Ynetim Kurulu: Recep Peker, Mnir Akkaya, Mmtaz kmen, Muttalip ker, Esat Uras, Cevdet Kerim nceday, Nafi Atuf Kansu, Rahmi Apak, Hasan li Ycel, Necip Ali Kka, Hsn akr, Ali Rza Erten, Fikri Tzer, Salah Yarg, Tahsin Berk, Salah Cimcoz (Hikmet Bila, CHP, s.62-63) JI 430) Atatrk'n Btn Eserleri, 27. c, s.259. 431) Halamn ei MTA'da grevliydi. Getirdii deprem blgeleri, fay hatlaryla ilgili byk boy, ok gzel baslm kitaplar unutmuyorum. Merakla okurdum. Trkiye 19404 yllarda btn deprem blgelerini, faylar, ayrntl olarak, rengrenk baslm haritalar ile ok iyi bilmekteydi. Ama bir zaman sonra bu bilgiler, haritalar unutulacak, devlet de, belediyeler de, halk da, deprem olunca aacaklardr* Bizde bilgi ak srekli deildir. Zaman zaman kopar. Hayati bilgiler dosyalarda, kitaplarda, dosyalar

ve kitaplar raflarda, dolaplarda

unutulur., 432) Abidin zmen'in ayrlmas 11 Haziran 1935, Saffet Arkan ayn gn Eitim

Bakanlna atanr.

432a) Recep Peker talya ve

Almanya'ya, Celal Bayar Rusya'ya

gittiler.

790 nc Blm Notlar

432b) Abidin zmen 15 Haziran 1943 tarihine kadar bu grevde kalacaktr. 433) Sayg ztrk, smet Paa'nn Krt Raporu, s.41 -42; Haldun Derin ankaya zel Kalemini Anmsarken, s.93. 433a) Haldun Derin, ankaya zel Kalemim Anmsarken, s.94. 434) Sayg ztrk byk bir baaryla bu raporu elde etmi. Ama raporu aynen yaymlamam. Birok yeri zetlemi. Keke tamamm yaymlasayd. Raporun ad Krt Raporu deildir, ark Seyahati Raporu 1935'tir. Gneydou, Dou ve Kuzey Anadolu illeri, sorunlar ve zm nerileriyle ilgili bir genel rapordur. Ele ald konular: 1. dari meseleler, 2. Dersim, 3. skn ileri, 4. Ulam ve su ileri, 5. Transit ileri, 6. Mali iler, 7. Yakacak ve maden meselesi, 8. Eitim ileri, 9. Salk ileri, 10. Milli mdafaa ileri (Bill N. imir, Krtlk II, s.367). Ne daha nce, ne daha sonra hibir Babakan bir seferde bu kadar ok yeri gezip denetlemi, bilgi alm, durumu hibir eyi saklamadan, objektif

olarak yazm deildir. 434a) Bu olay hakknda esas kaynam: Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatra| lar,,l.c, s.377-400; Bill N. imir, Krtlk II, s.369-372. | 434b) Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 2. c, s.348. 434c) Btn bu hamleler, kprler, demiryollar, okullar, kurumlar, fabrikalar, babalarmzdan, dedelerimizden alnan vergilerle yaplyordu. Hepsi milletindi. Babamn kk aylndan kesilen olduka ykl vergi iin 'helal olsun' dediini hatrlyorum. Bu srada Bakrky Barut Fabrikasnda alyordu. Cumhuriyet Bayramlarnda babam da, biroklar gibi, evimizi bayrak, ampuller ve defne dallaryla sslerdi. Ykselen eserleri gren milyonlarca insann da katklarn helal ettiklerini sanyorum. Millet bunlarn deerini anlayacak kadar akllyd. 434d) Bilsay Kuru, a.g.e., s.349; hibir Bakan Babakan byle vmek gereini duymamtr. Bayar farkl kmt; eab.ege.edu.tr/pdf/7_2/C7-S2-M16. pdf adresinde Yard.Do.Dr. Hulusi Doan'm Nazilli Kombinas hakkndaki aratrmasndan yararlandm.

# Celal Bayar "Atatrk' sevmek milli bir ibadettir" szn, 1950'de Cumhurbakan olunca Atatrk'n bir bstnn kaidesine kaztm, bu kk ant, ankaya Kk'nn ana kapsnn az ilerisine yerletirilmiti. Kz Sayn N. Grsoy bu antn 27 Mayslar tarafndan kaldrldn sylyor. Yanlyor. Bst, bu yazya gsterilen tepki zerine, ksa bir sre sonra elbette Celal Bayar'n onay ile bulunduu yerden kaldrlmtr. Bayar da o cmleyi bir daha kullanmamtr. Bu olay birok gazetede yer almt. Ben gazeteler yardmyla biliyorum. 435) Bu sahneyi Tahsin zer anlatm, 13 Mays 1939 gnl Trabzon Yeni Yol gazetesinde yer alm, aktaran S. Edip Balkr, Eski Bir retmenin Anlar,

s.12.

436) Bilsay Kuru, Belgelerle Trk ktisat Politikas, 2. c , s.352-354.

nc Blm Notlan 791

* Gnde 40.000 metre bez retilecekti. 50 eit bez dokunacakt (Atatrk Devri Fikir Hayat, 1. c, s.482,489). 436a) Dilin kayna hakknda birok tez, gr var. Gne-Dil Tezi de bunlardan

biridir. Bir tez kantlanr bilimsel gerek olur. Kananamazsa tez olarak kalr, tarihe mal olur. Bilim byle geliir. Dilin kayna Ue ilgili tezler kantlanmaz. nk kantlanmas mmkn deildir. Bir dnce almasdr (Notlar iin: Atatrk'n Btn Eserleri, 27. c, s.311-348). Dilin kayna ile ilgili baka tezler gibi Gne-Dil Tezi de tez olarak kalmtr. Bilimin byle gelitiim bilmeyen baz bilim adamlarmz (!) var. Gne-Dil Tezi'ni kmsyorlar. Bilim de onlar kmsyor. * Viyana niversitesinde Dou Dilleri zerinde doktora yapan Hermann E Kvergi 1935 Ocanda hazrlad "Trk dillerindeki baz elerin psikolojisi" adl incelemesini Atatrk'e sunmutu. 41 daktilo sayfas tutan ve 55 blme ayrlm olan bu inceleme Atatrk' ok ilgilendirmiti. Olaylarn tan Dil aar'm aktardna gre Gne-Dil Kuram, Avrupa'daki teki grler de dikkate alnarak bu metin zerinde yaplan almalar sonucunda ortaya kmt. Byle bir kuramn ne srlmesinde gdlen ama, Trk devriminin dile de yansmasn

bir trl kabul edemeyen evrelerce ileri srld gibi Trkeyi zletirmekten vazgemek olmayp, Trk tarih tezine kout olarak bir dil teorisi/kuram belirlemek idi (Prof.Dr. erafettin Turan-Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yks, s.108-109). 437) 8.221.248 kadn, 7.936.770 erkek. Okur-yazar oram 19,2. 1927'ye gre iki kata yakn. Nfusun % 79'u tarmda, % 7,8'i sanayide, % 12,3' hizmet sektrnde alyor. 1940 nfus saym sonucu: 17.820.950. 438) Bu konuma, Atatrk'n denenmemi yeni szckleri kulland, tartmaya ve milletin seimine at son konumadr. Bundan sonraki konumalar sade lurkedir. Artk dili kprtmeyecektir. nk gerek kalmamtr. Cumhuriyet Trkesi gelimektedir. Dili Trkeletirmekle ilgili almalar btn gcyle desteklemeye devam eder. * Bu sadeleme nbet defterlerinin dilinde de grlmektedir. 439) Kaza m, intihar m, anlalamad. Kaza tarihi 21 Kasm 1935'tir (Prof.

Dr. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s.584). . |- | .g^J 439a) Bu konudaki en ayrntl bilgi: Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c, s.377-400. 440) Eitmenlerle ilgili ana kaynam: Sleyman Edip Balkr, Eski Bir retmenin Anlar. Kitap Cumhuriyet kitaplarndan kmtr. Hep bu kitaptan yararlanacam. 440a) Ankara'da ankaya ilesi kuruldu. Artvin, Borka, avat,Hopa ve Erzurum'un Yusufeli ilesiyle, merkezi Artvin olan oruh ili kuruldu. emdinan, Hakkari, Gvar ileleriyle Siirt ilinden Zap ilesiyle merkezi

792 nc Blm Nnt-lart lemerik olan Hakkari ili kuruldu. Mu

ilinin Bitlis, Dotki, Van ilinin Ahlat ilesi, yeni Hizan ve Kotum ileleriyle merkezi Bitlis olan Bitlis ili kuruldu. Mu ilinden alnan apakur, Gen, Solhan, Kalan ileleriyle Erzincan'dan alman Ki ilesiyle merkezi apakur olan Bingl ili kuruldu. Tunceli Kanunu ile de Plmr, Nazimiye, Mazgirt, Pertek, Hozat, Ovack ve emikezek ileleriyle Tunceli ili kuruldu (Bill N. imir,

Krtlk II, s.389). Ky says kesinleti: 39.813 (.H. Tongu, lkretim Kavram, s.279). 441) Dersim/Tunceli ve IV. Umumi Mfettilik konularnda kaynakadaki ilgili tm kaynaklardan yararlandm. Tunceli Kanununun sresi drt kez uzatlacak, 31 Aralk 1946'da sre sona erecek, IV. Umumi Mfettilik srecektir. Bir sre sonra Erzincan da IV. Umumi Mfettilie balanacaktr. Tunceli Kanunu hakknda geni bilgilin: a.g.e., s.388-394. $ Tunceli'de yol, kpr, bina (okul, kla, karakol, subay ve memur evleri vb.) yapm iin Umumi Mfettiliin emrine yeterli olmasa da nemli denek verilir. 442) 1936 yl: Bu ylki byme hz % 23,2. Nide Mzesi alr. Sait Faik'in ilk hikye kitab Semaver yaymlanr. Halide Edip'in Sinekli Bakkal roman nce yurtdnda ngilizce, bu yl Trkiye'de Trke yaymlanr. Bu yl 1.618 kitap yaymlanacaktr. Musiki Muallim Mektebi'nde konservatuvar snflar (opera ve tiyatro)

ald, Ankara ve stanbul'da yaplan snavlar sonucu 3 kz, 8 erkek renci alnd, halk mzii arivi kuruldu. Konservatuvar Kanunu 1 Haziran 1940'ta kabul edilecektir. Yaar Erkan Berlin Olimpiyat'nda 61 ko Greko-Romen'de olimpiyat ampiyonu olur. Ankara'da ilk Sanayi Kongresi toplanr, 20 Ocak. Sinemalarda asl filmden nce bir retici film gsterilmesi hakknda kanun kabul edilir, 20 Ocak. zmir havagaz irketi satn alnr, 21 ubat. zel teebbse ina edilen ilk Trk gemisi Belks denize indirilir, 27 ubat. Venizelos'un lm, 18 Mart. Eitimci hsan Sungunun lm, 11 Nisan.

Ankara'da ilk Spor Kongresi toplanr, 13 Nisan. Samipaazade Sezai Bey'in lm, 26 Nisan.
stanbul Trkkuu alr, 3 Mays. nc Blm Notlar 793

Bayrak Kanunu kabul edilir, 29 Mays. Bankalar Kanunu kabul edilir, 1 Haziran. Kanunu kabul edilir, 8 Haziran.

 Toprak Mahsulleri Ofisi kurulur, 24 Haziran. 29 Eyll: 1 Sterlin 620-623 kuru. ^ J Balkan Festivali stanbul'da balad, 2 Eyll gecesi Atatrk de katld, Romen genleri ve Trk zeybek ekibiyle birlikte oynad. Genlerle birlikte 'Da Bam Duman Alm' marn syledi. yle dedi: "Bu mar o
zamanki azmimizi, inancmz seslendiriyordu. Bundan baka bir eyimiz yoktu. imdi bamsz, ilerlemekte olan, gen, din, dnya ile dost bir devletimiz, gelecee gvenen, huzurlu bir milletimiz varl*

ngiliz Kral VIII. Edward'n stanbul'a gelii ve Atatrk ile grmesi, 4 Eyll. Son Osmanl Sadrazam Tevfk Okday Paa'nn lm, 8 Ekim. 6 Ekimde stanbul'a giren birliin Komutan General kr Naili Gkberk'in lm, 25 Kasm. Milliyet gazetesinin kurucusu, bayazar, Atatrk'n eski refakat subay Mahmut Soydan'n lm, 3 Aralk. 443) Kararname metni iin: Cemil Koak, Umumi Mfettilikler, s.23L

* ngiliz Bykelisinin raporu: "General Abdullah Alpdoan yln ilk aylarnda greve balad ve bu blgeyi kalkndrmaya koyuldu. Blgeyi yattrarak ve eitimi yaygnlatrarak kalkndrmay amalyor. Fakat Dersim, soygun ve yayma igdlerine sahip Krt airetlerin yaad blge olarak eski bir ne sahiptir ve Dersim Krtleri 1936 ylnda da yol kesmiler, soygunlar yapmlardr. Majestelerinin Trabzon Konsolosu yl iinde Dersim Krtlerinin Erzurum yresinde birok yol kestiklerini ve birok soygun yaptklarn rapor etti. Bunlar Dersimli Krt ekyalarnn eski huylarndan pek vazgemediklerini

gstermektedir!' (ngiliz Bykelisinin 1936 yllk raporu, aktaran, Bilal N.imir, Krtlk II, s.396) * Nfusa kaydolmayan, askerlik yapmayanlarn cezalar kaldrlm, askerlik sresi alt aya indirilmi, vergi sonular hafifletilmiti. Gnde 60 kamyon inaat malzemesi giriyordu Tunceli'ye. Her yanda inaat vard. Salk merkezleri ve 19 okul -yeniden- almt. Kyllere

toprak veriliyordu. Tarm Bakanl kyllere fidan ve tohum datyordu. Aalar alanyordu. Halk aalarn, reislerin, seyitlerin ellerinden kayyordu. Halk tahrik iin birok yalan uyduruldu. Birka yle: kadnlar geceleri askerlerin olacak, her ey vesikaya balanacak, Dersimlileri Ermeniler gibi kesip ldrecekler, Trk ordusu istese bile Dersim'e giremez, buna yetecek gc yok... (Rza Zelyut
Dersim isyanlar, s.294) 794 nc Blm Notlar 444) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 1. c , s.393-400. 445) M. lmiye Kitab, ivi iviyi Sker, syleiyi yapan Serhat ztrk, s.30-34; M. lmiye yatl olmay yle anlatyor: "Ofena odadan sonra bize yatakhane cennet gibi grnd. ki tane yatak, kar gibi kolal araflar, emrimize ait iki beyaz dolap. Eer cennet varsa, o ite bur iiydi... Yatl olduktan sonra almama gerek kalmad, yle bir yatlyz ki bir elimiz yada bir elimiz balda. Hep turfanda yemek yerdik. Gnde alt tr yemek. Giyimimizi veriyorlar. Harika bir rencilik geirdik?

(a.g.e., s.36) 445a) Prof.Dr. Anl een, Halkevleri, s.128-136; etkinlikleri zet olarak yanstyorum. Yoksa Halkevleri ar kovan gibidir. * 1936 ylnda Bakrky'de stanbul caddesindeki Ermeni okulu kapand, Halkevi bu byke binaya tand. Alt ktnda geni bir salonu vard. Sk sk konferanslar verilirdi. Annem beni bu konferanslara gtrrd. O zaman da byle konumalara meraklydm. Hi sklmadan, kmldamadan dinlerdim. Konferanslar daha ok kadnlarn izlediklerini hatrlyorum. Bu bina imdi Bakrkyl Sanatlar Dernei'nin merkezidir. (Bakrky Halkevi'nden yetien ilk sahne ve film sanats Mnir zkul'dur.) 446) Ren nehri kysndaki Bonn/Bad Godesberg'te pansiyonunda kaldm Frau Rehbein yle demiti: 'Alman ordusu harekete geince, sevinten delirdik. Hitler milli kahramanmz oldu. Deli ne istese yaptk. kinci Dnya Savana girdik ve mahvolduk." 447) Keke her yl bu gazilerin torunlar dedelerinin madalyalarn takp

bu gzel antn nnde toplansalar. ehitleri, gazileri, komutanlar ve Atatrk' rahmet ve minnetle ansalar. Bu ii kotarmay Afyon Kocatepe niversitesi stne almaz m acaba? 448) Ali etinkaya'nn bu szn, Dumlupnar dn (1948), A on istasyonunda bizi kabul eden Afyon stasyon Mdr Eref Demira'dan duymu ve not etmitim. Eski demiryolcular Eref Demira' iyi tanrlar. 448a) Kzm Dirik'in yaptrd rnek ky plann Afet nan yaymlamtr:

Cumhuriyetin 50. Yl in Kylerimiz,

s.57-60, TTK, Ankara, 1978. 449) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c , s.536-538 (Trkiye'yi hakl bulan ve ven yazlardan rnekler var). 449a) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.490-491. 449b) Emin Eriirgil, slamc Bir airin Roman, s.387-388. 449c) Baz yazarlar bu durumu faist bir rgtlenme olarak deerlendiriyorlar. Oysa tersidir. Faizmde ve onun benzeri sistemlerde parti devlete egemendir. Bunu bilmeden nitelemelere kalkmaktan kanmak daha

doru olmaz m? Cumhuriyet ynetimi faizmin yaptnn tam tersini yapmtr. Ama bu durum demokratik bir are de deildir. nc Blm Notlar 795

* Demokratik, ada bir hukuk devletinin zellikleri, nitelikleri konusunda gerek bir birikimimiz yok. Deney balangc olarak 1878'de ilk anayasann yrrle girii, Meclis al gsterilir. Ne var ki bir yl sonra anayasa askya alnd, Meclis kapatld. Anayasann yrrle girmesi iin 1908'e kadar 30 yl beklemek gerekti. Bu otuz yl en koyu istibdat yaand. Ondan sonra II. Merutiyet adi altnda darbe, suikast, kavga, tutuklamalar, seferberlik, sava, yenilgi ve zlme dnemi. Bunlar m demokrasi deneyleri? Olumsuzluklar deneyi demek daha doru bir yaklam olur. Bu birikimsizlik nedeniyledir ki Cumhuriyet ynetimi de zaman zaman baz konularda araylar

iinde olmutur. Aray bitmi deil, hl sryor. 449d) 1937'de Etimesgut Motorlu Uu Kamp, ayn yl Ankara ve zmir parat kuleleri ald. Binlerce genci btraraya getirdi. Trkkuu retmenlerinden pilot E. li YMdz, 12 Haziran 1938 gn 14 saat 20 dakika sren bir planr uuuyla dnya rekoru krd, rencisi Ziya Aydoan nn Eitim Merkezinden Kayseri'ye kadar, 466 km'lik bir mesafeyi5 planrle utu. Planrler Kurumun Akkpr Atryesi'nden salanyordu. 1940 yl sonlarnda Akkpr atlyesi fabrika haline getirildi ve burada ngiliz Miles Magister eitim uaklarnn seri montajna baland. Nuri Demira da uak yapmna giriti. kinci Dnya Sava ncesinde

Genelkurmay Bakanl'hn isteiyle Etimesgut Uak Fabrikas kuruldu. 1944 ylnda retime balayan Etimesgut Uak Fbrikas'nda, Magister uaklarnn yansra, THK-1, 3, 4, 7, 9,13 planrleri ile THK-2, 5 ve 10 tiplerinde eitim, salk ve nakliye uaklar retildi.rk uak motor fabrikas THK tarafndan Gazi Orman iftlii'nn istasyonu karsnda kuruldu. Bu fabrikann almalar 951 ylma kadar srd, o yl Makina ve Kimya Endstrisine devredildi. Fabrika 1952'de kapatld, Traktr Fabrikasna dntrldL Kayseri Uak Fabrikas ile Etimesgit Uak Fabrikas da 1952'de kapatld. Kayseri Uak Fabrikas marangoz atlyesine evrildi. Etimesgut Uak Fabrikas br sre t, eletrikli soba vb. yapt.

. Ulus'ta bulunan THK maazasnn vitrininde bunlar sergeniyordu. Uak sanayii de, Halkevleri, Ky Enstitleri, demiryolculuk vb. gibi ldrld. Her ey iin ABD yardmna bel baland. Daha sonralar da babalarmzn, dedelerimizin vergileri ile yaplm fabrikalar, kurulular, ok ucuza birer birer satlmaya baland. Atatrk'n vasiyeti bile dikkate alnmad.

449e) Sava 1 Nisan 1939'da Franco'cularngalibiyeti ite sonulanr. Franco'nun 1975'teki lmne kadar srecek olan diktatrlk dnemi balar, 449f) Hadiye e e n ' i n arkada Hamdi Tuncer Atatrk Orman i f t l i i ' n e Stlk efi olur. Bir sre sonra e v l e n i r l e r . Bir kzlar olur: Diplomat ve yazar Hner Tuncer.

796 nc Blm Notlar

450) smail Soysal, Trkiye'nin Siyasal Andlamalar, s.493-518 (talya da

szlemeye 2 Mays 1938'de katlacaktr, s.496; Kasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. e., s.531-546); Bakrky'de halkn arklar, marlar syleyerek kyya ve Viyasa gazinosuna dolutuunu hatrlyorum. 451) ngilizler btn byk, uzun menzilli toplarn kamalarm denize atm, toplar kullanlmaz hale getirmilerdi. Sava ara ve sistemleri deitii im Trkiye boazlar savunmak iin bu toplar kullanacak deildi. Bu toplar artk iyice ad olmutu. Ama 18 Mart zaferinin gazi toplarn tabyalarda zaferin antlar olarak saklamalydk. ocuklarmz bu gazi toplar grmeliydi. Yazk ki 1954 ylnda hepsi hurdacya satlr. Geride 18 Mart zaferinden kalmbir tek top yok.

* Bir mzeci Anafartalar yresinde toprak altnda kalm bir-iki ar topun bulunduunu syledi. Sevindim. Hi olmazsa onlar koruyalm. 451a) Emin Eriargil, slamc Bir airin Roman, s.390-391. * Mehmet Akif Ersoy 27 Aralk 1936 tarihinde hayatn kaybetti. Kabri Edirnekap ehitliinde. Msr'daki dostu lm haberini alnca vasiyetine uyarak eviriyi yazk M yakt (a.g.e., s.393-394). * M. Akif Bey yapt birka eviriyi M. Hamdi Yazr'a gnderir. eviride herkes kolayca anlasn diye sade Trke kullanmtr. M. Hamdi Yazr Trke MeaTdeM. Akif Bey'den etkilenerek dilini yer yer hayli sadeletirmitir. Tefsirinde ise ar bir dil kullanyor: 452) Prof.Dr. erafettin Turan-Sevgi zel, 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yksMr s. 108-111;- nc Trk Dil Kurultay 1936, Tezler,

Mzakere Zabtlar, Devlet Basmevi, stanbul, 1937. * Yeni Ynetim Kurulu: 1. Necmi Dilmen, Beste Atalay, A. Cevat Emre, Ali Canip Yntem, Hasan Reit Tankut, L Mtak Mayakon, Naim Onat, Refet lgen. 453) Harbiye Mar 1928'de yazlp bestelenmi, Harpokulu'na alay sanca 1934'te verilmitir. 453a) Parat almayan parat kzlarmzdan Eribe bugn ehit olmutur. 454) TBMM Bakanlna yine Abdlhalik Renda seildi. 454a) Bayar'n ark Raporu: Kaynak Yaynlar, stanbul, 2006; Bayar'm gittii iller: Sinop, Samsun, Ordu, Trabzon, Rize, Artvin, Ardhan, Kars, ldr. dr, Beyazt, Erzurum, Van, Mu, Siirt, Diyarbakr, Malatya, Mersin, Konya; rapor Babakana hitaben.yazlmtr. Ekonomik sorunlar ve neriler

bakmndan nn'nn raporundan daha genitir. * Krt sorunu iin Bayar diyor ki: "syan edenleri cezalandrmak iin iddetin manas, anlalr ve yerindedir. syandan sonra fark gzetm eksizin idare etmek de bundan ayr ve mutedil bir sistemdir... Dou vilayetlerinde toprak datmann, halk toprak sahibi klmann ehemmiyeti aikrdr. Gayemiz bunlar sadece toprak sahibi yapmakla yetinmek de deildir. Mmkn olduu kadar kredi vastalarn^ retim imknlarn da birlikte vermek lazmdr. Mahsullerinin satn da nc Blm Notlar 797

temin etmek icab eder... Bu tedbirin tam semere verebilmesi iin ikinci bir art vardr: O da muhitteki nfuz sahibi mtegalibenin (aalarn, beylerin) aileleri ile birlikte i vatana nakledilmeleri keyfiyetidir. Bu hareket devlet nfuz ve kudretini gstermekle birlikte halkn zorbalk"

tan fiilen kurtulmasna da yardm etmektedir... zetle mtegallibenin aileleri ile birlikte yerlerini deitirmek esasl ve iyi bir politikadr? (s.64-65) I t * Toprak datm iin byle yazan Bayar, Atatrk'ten sonra, Toprak Kanunu dolaysyla CHP'den ayrlacaktr. Belli ki bu szler Atatrk'n bu konu hakkndaki szlerinin bir glgesidir. Bir daha da toprak reformu ciddilikle ele alnmayacaktr. imdilerle konu bile edilmiyor. (1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu iin: Erdal nce, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitap, stanbul, 2009) 455) Siyasal Bilgiler Okulu'nun kuruluunun 60. yldnm 4 Aralkta yeni okulda kutland. Babakan nn bu gne katld ve dedi ki: "Mlkiyeliler! Kurulmakta olan Trkiye'nin ikbali, evketi sizin akla, idealle vcudunuzu memlekete vakfetmenize baldr!' 455a) Trk-Arap ilikilerinin beyaz ve kara birok sayfas vardr. En unutulmayan blm Araplarn Trklere kar Birinci Dnya Sava srasnda

ngilizlerle ibirlii yapmalardr. Faysal ordusu ngilizlerle savaan ok Mehmetiin cann yakmt. Bir Trk atalarsz bu kara sayfalarn H rndr: Ne am'n ekeri, ne Arap'n yz. 455b) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.555-597. Antakya-skenderun blgesi anlamalarda Sancak adyla anlyordu. Sancak'a Hatay adn veren Atatrk'tr. Ben bandan beri Hatay diyorum. 456) evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. c, s.492.

457) 1937 yl:

Byme hz genel ortalamaya gre % 10. Sabahattin Ali'nin Kuyucakl Yusuf roman yaymlanr. Y. Kadri Karaosmanolu'nun Bir Srgn roman yaymlanr. Gazi Eitim Enstits Mzik Blm alr. . Radyo istasyonlarnn iletilmesi PTT'ye devredilir. Bugnk Ankara Radyosu binas ile uzun dalga ile ksa dalga vericilerinin yapmna balanr. Atatrk Bursa elikpalas'taki hissesi ile otelin bahesindeki kk Belediyeye armaan eder, 2 ubat.

 Anayasann 2. maddesinde Trk devrimin ana ilkelerinden altsna yer verilerek madde deitirilir, yle olur: "Trkiye Devleti cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, la k ve inklapdr. Resmi dili Trkedir. Bakenti Ankara ehridir",! ubat. Orman Kanunu kabul edilir, 8 ubat. 798 nc Blm Notlar
;

smetpaa Kz Enstits binas hizmete girer, mimar E. Egli. ller Bankas binas hizmete girer, mimar Seyfi Arkan. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi alr, 4 ubat. Devlet Meteoroloji Genel Mdrl kurulur, 10 ubat. air Abdlhak Hamit Tarhan'n lm, 12 Nisan. Ankara'da Tp Fakltesi kurulmas hakknda kanunun kabul, 9 Haziran. Japonya'nn in'i igale balamas, 8 Temmuz. Beinci Balkan Gre ampiyonasnda Trk takm birinci olur, 17 Eyll. lk resim galerisi Dolmabahe Saray'nm veliaht dairesinde alr, 20

Eyll. Ankara'da Polis Enstits alr, 6 Kasm. bn-i Sina'nn 900. lm yldnm dolaysyla trenler, 22, 25 Haziran. slahiye-Meydan Ekbez ve ToprakkalePayas demiryollar satn alnr, 1 Temmuz. skdar ve Kadky Su irketleri satn alnr. atalaz-Zonguldak demiryolu iletmeye alr, 1 Ekim. Yeni harflerle baslan ilk kt paralar dolama kar, 15 Ekim. Denizbank'n kuruluu, 27 Aralk. 458) Yalnz Wagon-Lits Cook (yatakl vagonlar irketi) kalmt. 1970 ylnda milliletirildi. 459) Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.606-608. 459a) Asm Us, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, s.153-161, stanbul, 1964. |; ' - |; 460) Anl een, Halkevleri, s. 140. 461) nn de srekli okuyan, edebiyatla, sanatla ilgilenen bir aydnd. 75. ya gnnde gen gazetecilere yle bir tavsiyede bulunmutu: "Her gn bir gazete, her hafta bir dergi, her ay bir kitap okuyunuz"', Cumhurbakan

olduktan sonra ngilizce renmi ve viyolonsel dersi almtr. 462) Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 11II, c. il, s.325-326, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1997. 463) S. Edip Balkr, Eski bir retmenin Anlar, s. 18-20. 464) anakkale Sava'n, Milli Mcadale'yi yazabilmek iin uzun yllarm vermi, btn kaynaklar defalarca incelemitim. Bu konularda kesin olarak konuabilirim. Ama Dersim olaylarn etraflca, btn kaynaklar elden geirmi, kaynak deeri tayan folklorik rnleri inceleyebilmi deilim. Dersim/TVnceli konusunu, bu kadar zaman ayrmaya yam zin vermedii in, ayrntlara girmeden, kaynakada belirtilen ana eserlere, belgelere ve sezgilerime dayanarak zetlemekle yetindim. nc Blm Notlar 799 jeKtif kalmaya zen gsterdim. Dr. Nuri Dersimi'nin Krdistan Tarihinde Dersim ve Faik Bulut un Dersim Raporlar adl kitaplarna da gerekince deineceim. Tunceli'de 49 airet vard. Bunlarn nfuslar 250 ile 6.900 arasnda deiiyordu.

49 airetten 31'i isyana katlm, 18'i katlmamtr. (Airetler Raporu, s.285-305, Kaynak Yaynlar, 2003); btn Dersim isyan etmi deildir. syan edenlerden bir ksm da bastrma hareketi balamadan ve devam ederken orduya teslim olarak isyan dna kmtr. * Dr. Nuri Dersimi, kprlerin, binalarn yaplmasn, "Dersim iin idam sehpalar hazrlanmt" diye yorumluyor (s.259). Her eyi kendi maksadna, vehmine, dmanca duygularna ve nyargsna gre yorumluyor. Abarts, dayanaksz iddialar, yanllar pek ok. Zehirli gaz kullanld gibi zehirli baz iddialarn ilk sahibi de Dr. Dersimi'dir (s.264). anakkale savalarn yazan baz uyduruk tarihilerin menkbeler uydurmalar gibi Dr. Nuri Dersimi de kanmca ayn eyi yapm, yenilgi acsyla hayalini altrm. Kitabn tamamn dikkatle okuyanlar, bu kanm paylamakta zorluk ekmezler. Bu iddialar ayrlklar tarafndan yayld. Baz insanlarmz tarafndan gerek sanld. Kitabn belki yz kez 'intikam!' diye seslenen bir

sonszle bitiriyor. Byle bir kitaba, objetktif denilir mi? Bu konuya yeniden dneceim. Tunceli atmaya gerek kalmadan uygarla alsayd kt m olurdu? Bir devletin ili olacaksn ama oraya devlet giremeyecek! Byle bir ey mmkn m? Bu basit gerei anlamayanlar ka Trkn ve Krdn kanna girdiler. Hl anlamayanlarn, aalk/beylik dzenini, ortaa savunanlarn var olmas insan artyor. Seyit Rza Efendi'yi yceltmek ortaa yceltmek demektir. * syan balad srada btn Tunceli'de kk birlikler halinde, toplam iki jandarma alay vard. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I-III, 2. c , s.331. Bill N. imir, Krtlk II, s.397'da verdii zeti aktardm; Rza Zelyut'un Dersim syanlar'ndan da yararlandm, s.324; daba ayrntl

bilgi iin: Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.379-387.

* te Tunceli olay byle balad. Ne yapmalyd devlet? Kprler yaklrken, karakollar baslrken, telefon telleri kesilirken, jandarmalar ehit edilirken, Tunceli'de kanl bir isyan balamken, devlet 'dur

bakalm ne olacak' diye ellerini kavuturup seyretmeli miydi? Ya da hi karlk vermeden pes edip Tunceli'yi boaltmak myd? Elbette devlet olmann gereini yapacakt. Bir airet reisi bile adamlarndan biri kar ksa tepeliyor. Gereki olmadan tarih anlatlamaz, ancak masal anlatlr, siyaset yaplamaz, demogoji yaplr. nc Blm Notlar * Tunceli isyan bir halk hareketi, milli bir hareket, demokratik bir hareket deildir. Aalarn/beylerin/seyitlerinin karn korumay amalayan, onlarn ynettii ortaac bir harekettir. Btn Tunceli'nin katlmadna, Tunceli dndaki hibir Krt airetinin de destekleyici bir hareket yapmadna dikkatinizi ekerim. ki tarafn kayplar iin 1936 ylnn sonundaki ngiliz raporuna baknz! * Referandum tartmalar srasnda 'Cumhuriyet ynetiminin Tunceli'yi vergi vermedii iin bombalad' sylendi. Yukarda aklanan olaylar gsteriyor ki sorunun vergiyle hibir ilgisi yok. Olay

vergiye indirgenecek kadar basit deil. Olay Osmanldan kalma mirasn devam. Yakn tarihimizi gnlk siyasete kurban etmek hi kimseye bir ey kazandrmaz ama Trkiye'nin geleceini ok kt rseler. Ayrlk duygular yala, balla beslenmi olur. Ltfen dikkat! * Terristlerin bulunduu sanlan her yeri imdi de bombalyoruz. syanla, terrle sava keke iek atlarak yaplabilse. 468) Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.388. 469) Sabiha Gken, Atatrk'le Bir mr, s. 111-126. * Uaklar ilk kez Tunceli olaynda kullanlmamtr. eyh Sait isyannda da, sonrakilerde de kullanld. imdi de kullanlyor. Keke ne isyan olsa, ne uak kullanlsa. ocuklarmz uurtma, parat, planr yarmalar yapsalar. * Kritik yerlerin yasak blge olmas kararlatrlmt. Yasak blge yaplacak yerlerdeki boaltlm kyler ya askerler tarafndan yaklyor, ya uaklar tarafndan bombalanarak yklyor, buralar iskna kapal, yasak blgeler haline getiriliyor. Yaklmalarnn nedeni bu. Keke daha

sessiz, daha az sert bir zm bulunsayd. Buralarda oturanlar Bat illerine sevk ediliyorlar. Bu yntem, apulculuu bitiriyor, Tuncelililer hak ettikleri sknete kavuuyorlar. 470) Bill N. imir, Krtlk II, s.397398. * Gken ksa sre sonra geri dner, Ankara'da yaplan bir trenle kendisine 28 Mays 1937 gn Trk Hava Kurumu'nun onur madalyas verilir (S. Gken, Atatrk'le Bir mr, s. 143-150). 471) Okurlarma byk retmen Sdka Avar'n Da ieklerim adl anlarn okumalarm tavsiye ederim (retmen Yaynlar, Ankara). Bu anlar ileri srerek Sdka Avar'n Krt kzlarn Trkle devirmeye altn iddia edenler var. Anlar iyi okumadklar anlalyor. Kitabn nsz ndek birka szce dayanyorlar, nszdeki birka sze taklmak yerine, anlarn tmne baksanza! Sdka Avar ve benzerleri, ocuklarmz milletletlrmeye, uygariatrmaya, bilgisizlikten kurutarmaya, yurtta yapmaya almlardr. Karyolay bilmeyen kzlarn karyolann altnda, yerde yatmalar, ilk kez ayakkab giyen ki kzn okuldan kap

nc Blm Notlan 801

gn tedeki kylerine gidip ninelerine ayakkablarn gstermek istemeleri, btn kzlarn Sdka Avar' 'Avar Ana' diye bararak, alaarak uurlamalar gibi olaylar okurken beni alattyd. Devirmek bambaka bir eydir. Bunu dnen olmam deildir ama uygulanamamtr. Trkiye'nin bu konuda hibir deneyi yoktu. Krt sznn karda yrrken kan kartkurt sesinden kaynaklad gibi aptalca, ocuka grler, bu konuda Trklerin ne kadar deneysiz olduklarn gstermeye yeter. * Bir ara arda-pazarda Krte konumaya yasak konulacaktr. Bu, resmi dilin bir an nce renilmesi iin bulunan ok yanl, aptalca bir are. Bu sorun okullarda, halkevlerinde ve sabrla zlebilirdi. Okullar ve Halkevleri az olduu iin bu kestirme ve yanl yola gidilmitir. imdi de ortak dilin renilmesini salamak gerekiyor. Ama ada, insanca yntemlerle. 472) 20 Haziran 1938 tarihinde Genlik ve Spor Bayram olarak kabul edilmitir. 472a) Resmi ilemler 11 Mays 1938 gn tamamlanm, Atatrk tarafndan imzalanmtr.

473) Trkiye Cumhur iyeii'nde Ayaklanmalar, s.404; 10 Eylle kadar toplanan silah says 2.737 idi. 474) IDr. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.266, 267; Rza Zelyut, Seyit Rza Efendinin Dersim Generali Seyit Rza imzasyla ngiltere'den yazyla yardm istedii hakkndaki bir iddiay aktaryor (s.301-302), bu iddiann ve Tirkesi verilen belgenin doru olup olmadn kestiremedim. * Dr. Nuri Dersimi isyann yenilgiyle sona ereceini anlaynca Suriye'ye kaar, Fransz himayesine girer. Hoybun'la birlikte Suriye gazetelerine Trkiye aleyhinde, abartl haberler yayar. Kitabndan, byle sonulanaca besbelli olan ayaklanma yznden verilen kayplardan hi pimanlk duymad anlalyor. Genleri yeni isyanlara kkrtKan dklmesi byle fanatikleri hi zmyor. 475) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.406. 476) . nn, Hatralar, 2. c, s.289; F. Rfk Atay, ankaya, 487; Kl Ali'nin Anlar, s.614 (ilk satr). * Atatrk 22 Haziran 1937'de Yalova'da, istei zerine Dr. Nihat Reat

Beiger tarafndan muayene edilmi, dikkate deer bir bulgu bulunmamt (H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.736), 477) Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.409; bu tarihe,$ kadar m Tunceli'den 4.076, Erzincan'dan 789, Bingl'den 126, toplam 4.991 tfek toplanmtr. Ocak 1938 ay bana kadar toplanan tfek says 5.050 olur (Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.411); bu Tunceli'de var olduu tahmin edilen tfek saysndan azd. Taramay srdrmek gerekirdi ama k geliyordu. Arama-tarama almalarna ara verildi. 478) 1. inn, Hatralar, 2. c, s.285-290, 321.

802 nc Blm Notlar

* Nbet defterine gre bu gece yemekte bulunanlar: nn, Kzm zalp, kr Kaya, . Saraolu, Ali etinkaya, Ali Rana Tarhan, Fuat Bulca, Celal Bayar, akir Kesebir, Saffet Arkan, Dr. Refik Saydam, Numan Bay (?) (s.652). 479) 1. nn, Hatralar, 2. c, s.290-291, 321; dostluklar bir-iki dalgalanma dnda srecektir. * Atatrk'n sal gittike bozuluyordu. nn gelmek, Atatrk' grmek

ister. Fakat Dr. Refik Saydam trl tehlikelerden, suikast ihtimalinden sz ederek bu yolculua engel olur. nn bir mektupla zlemini bildirir. Mektubu Atatrk'e Vedit Uzgren sunar. Dr. Refik Saydam'n teln sylemez elbette, mektubu 'nn'nn gelmek istediini, fakat doktorlar henz yolculua izin vermedii iin gelemediini' syleyerek verir. Atatrk diyor ki: "Yaknda ben Ankara'ya geleceim.Orada grrz. Binaenaleyh zahmet etmesin, Ankara'da kalp istirahat etsin ve doktorlarn tavsiyelerine harfyyen riayette bulunsun. Bunlar, bir emir olarak, teekkr ve selamlarmla beraber kendisine sylersiniz? (H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, s.761-762) 480) H. Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, s.118-119; Ulu demir, - Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, s.41-45. * Atatrk'n lmnden sonra sergi, salona Atatrk'n tabutunun konulmas ve sayg ziyaretine almas iin kaldrld, bir daha da hibir yerde kurulmad.

481) Bu tarihi notlar hususi bir dosya iinde zel Kalem Mdrlnde saklanm, klieleri basnda yer almtr. Celal Bayar, bir rportajda "Atatrk inn'y affetmedi. Dargn olarak vefat etti" diyor (H. Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, s. 118). Bu doru deil. 482) 1937 Tarih Kongresi Zabtlar, TTK yaym; bu derleme 1.280 sayfadr. Trk Tarih Tezi hakknda konuup yazacaklar, tarih kongreleri zabtlarn, bildirilerini sabrla okumallar, sonra konuup yazmallar. * TTK ile Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin, kurulu nedenlerini unutmalarn, bu konudaki almalar brakmalarn iddetle ayplyorum. # Prof.Dr. Landsberger'in bu kongrede sunduu ok nemli bildiri hakknda Prof.Dr. Vecihe Hatipolu'nun "Trk Tarihinin Balangc" balkl yazs iin: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/12/8 47/ 10723.pdf I T I |

482a) En ok aran, zlen Sabiha Gken oldu. nk Atatrk'ten birok

kez u szleri duymutu: "smet grev banda olduka benim iim rahattr. O sadece grevini, memleketini, ulusunu dnen bir insandr... Ona gvenim sonsuzdur. En ok yandm ey birka tane smet Paamzn olmaydr? (Sabiha Gken, Atatrk'le Bir mr, s.277); rahmetli Gken Hanm' yi tanrm. Onun ynettii uakla da umunc Blm Notlar 803
tura. Olaanst ciddi, disiplinli, drst bir insand. Bu szler Gken Hanm'm hayal eseri deildir, ii 483) Prof.Dr. Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s.174-176. 484) Adalet kr Saraolu^ Milli Mdafaa Kzm zalp, ileri kr Kaya, Dileri Dr. Tevfk Rt Ara, Maliye Fuat Aral, Eitim Saffet Arkan, Bayndrlk AB etinkaya, ktisat ve Ziraat akir Kesebir, Salk Dr. Hulusi Alata, Gmrk ve Tekel Ali Rana Tarham; Dr. Refik Saydam Bayar kabinesinde yer almak istemedii iin Bakanlktan ayrlmtr (H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.712).

485) Ruen Eref Onaydn, Atatrk Tarih ve Dit Kurumlar Hatralar, TDK yayn, Ankaray 1954, s.5-6'dan aktaran Prof.Dr. Utkan Kocatrk, Kaynakan. AtatrkGnl, s.377. 486) Mimar: . Sabr Akaln. 486a) Hali tersanesinde ilk Trk denizaltsnn omurgas trenle kzaa konulmutu, 14 Austos 1937; Trkiye'nin 14 ylda ulat dzeye baknz: Topunu, tfeini, uam, denizaltsn yapabiliyor. Glck'te askeri tersane kuruluyor. 487) Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, 1. c, s.410-423; Atatrk'n yeni Babakan'a, grlerini ayrntl olarak anlatmakla yetinmedii, kamuoyu nnde ayrntl bir program izerek yol gsterdii anlalyor. Bav yar 8 Kasmda Meclis'te hkmet programn okudu ve gvenoyu ald. Haldun Derin saym, programda Bayar 39 defa Atatrk'ten ef diye sz etmi. (ankaya zel KalemiM Anmsarken, s&23}. # Atatrk program iin, "MiBete yepyeni bir program bildirdiniz. Bu program benim millete vaadettiim hususlardr" diyor. Hakl. Hkmet

programnn kayna Atatrk'n 1 Kasm konumasdr; 487a) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.7lfe Salih Bozok konuyu Parti Meclisi'ne de getirir. Atatrk'n bunu onaylamadn Kl Ali yazyor {Kl li'nin Anlar,, s.331 )v nn uzun bir konuma yapar, olay anlatr, Atatrk'ten Velinimetim' diye sz eder, Atatrk'n her ay kendisine para yardm yaptn da aklar. Sorun kapanr (I. nn, Hatra.-. lar, s.291-292,294-297,322). j '' Sf 488) Atatrk'm bu gezisi iin M. nder'in Atatrk'n Yurt Gezileri'nden, hsan Sabri alayangiFra Anlarndan (Bilgi Y., 2007)' ve Prof. Dr. U. Kocatrk'n Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronoloji'nden yararlandm. . 488a) Atatrk'n Nbet Defteri, s.678; Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Ammsarkeri s.120-121; FJL Atay bu olay iki kez yazm. H. Derki bu yazlarn yaymland gazetelerin tarihlerini de veriyor: Dnya gazetesi
r

- 19.6.1960; 1.1.1961.. f

'-.

f il

489) Prof.Dr. U. Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s.613. ' 804 nc Blm Notlar

Atatrk'n yeni yla kadar nn'y yemee ard ya da kabul ettii gnler: 15J0, 18.10, 6.11, 22.11,3.12. Yeni ylda da Ankara'dayken hayli sk yemee armtr. Merak
edenler Atatrk'n Nbet Deftertoden bu

dununa saptayabilirler. Ayrca Atatrk nn'nn zel Kalem Mdr Vedit Uzgren'e stanbul'da da hemen ter akam sofrasnda yer vermi, bylece hi kimsenin aleyhinde konumadm nn'ye duyurmak, huzur vermek istemitir. Ankara Valisi Nevzat Tandoan her halta bir gn nn'ye yemee getir. htiyalarm sorar. nn, "bir
nevi koruyucu vazife alm gibiydi? diyor (L fnn, Hatralar, 2. cw

s.298); Ankara Valisinin ilgisi elbette Atatrk'n onay iledir.

489a) BiMN/imir,iCwr^ ki tarafn kayp saylarna dikkatinizi ekiyorum. 490) 1938 yl: Bu ylki kalknma hz % 9,5. Mithat Cemal Kuntay'm istanbul, RL Nuri Gntekin'in Eski Hastalk romanlar yaymlanr. Cemal Nadir Gler ve Ramiz ilk kiisel karikatr sergilerini aarlar. Ressamlar illerin resimlerini yapmak zere Anadolu'ya dalrlar, 19 Austos. Ankara'da Askeri Mzik Okulu kurulur. Ankara hipodromu alr, mimar:
Vietti Viola. Son TBMM'nin plan mimar Holzmeister tarafndan yaplr,

planda

ok partililik dikkate alnr. stanbul-Edirne asfalt yolun ikinci ksmnn yapmna balanr. Hatay Mzesi alr. zmir telefon irketi satn alnr, 25

Ocak.

Glck'te yeni bir tersane yaplmasna

karar verilir, 10 ubat.

 Cevat obanlnn lm, 13 Mart.

Nzm Hikmet, Ankara Harpokulu Mahkemesi tarafndan 'orduda bir ihtilal hareketi vcuda getirmek ve arkadalarm bu vadide almaya tevik etmek* suundan29Mart 1938'de 15y hapse mahkm edilir. Bu karar 28 Mays 1938'de Askeri Yargtay tarafndan onanr. 10 Austosta ikinci dava, donanma davas baladJDavaya Erkin gemisinde bakld. Dava srerken Nzm Hikmet Atatrk'e bir mektup yazd*.'susuz olduunu ve adalet istediini' bildirdi, zetle diyordu kk "TUrk inklabna

ve senin adna and ierim ki susuzum. Askeri isyana tevik etmedim Yurdumun ve inklap senin karnda alnm aktr? Atatrk'n ok
hasta olduu dnemdi Yazk ki mektup eline gemedi. Donanma Komutanl Askeri Mahkemesi, 29 Austos 193&*de Nzm l lkmet 20yla mahkm eden Cezalar birletirilir. nfaz sresi nc Blm Notlar 805 28 yl 4 ay olarak belirlenir. Bu karar da 28 Aralk 1938'de Asker

Yargtay tarafndan onanr (Genel olarak Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1. c, s.302-303; Dr. M. erif Onaran-Rt Asyal, Ben Bir nsan, Kltr Bakanl Y, Ankara, 2004)M # Mimar Sinan' anma treni, 9 Nisan. Tarm Bakanlna Faik Kurdolu atanr, 13 Nisan. Divrii Demir Madenleri letmesi faaliyete geer, 17 Mays. stanbul Elektrik irketi satn alnr, 23 Mays. Beden Terbiyesi Genel Mdrl kurulur, 16 Haziran. Atatrk'n Savarona'da Romanya Kral Karol'u kabul ve grmesi, 19 Haziran. 'Da Ban Duman Alm' mar, Genlik ve Spor Bayram mar olarak kabul edilir, 20 Haziran (Sadi Borak, Bilinmeyen Ynleri ile Atatrk, s.113, Akam Kitap Kulb, stanbul, 1966). izmit Klor Fabrikasnn temel atma treni, 10 Temmuz. Demiryolu Kemah'a ular, 24 Austos. Kzm nan'n lm, 21 Eyll. Ankara'da Yedinci Milli Tp Kurultay'nn al, 17 Ekim. Celal Nuri leri'nin lm, 2 Kasm.

Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.410-414. Atatrk'n hastal hakknda zellikle u kaynaklardan yararlandm: R. Eref naydn, Atatrk'n Hastal-, Bill N. imir, "Atatrk'n Hastal", Belleten, Kasm 1988, Atatrk zel says, s.1195-1453; H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.719774, Kl Ali'nin ve Afet Hanmn anlar. Atatrk'n karlan: N. Nazif Tepedelenliolu, 2&/mmeyew Taraftaryla Atatrk, s.81. Atatrk'n katld bu suareyi Haber gazetesi muhabiri ve yazar N. Nazif Tepedelenliolu izlemi ve btn ayrnts ile yazmtr: Bilinmeyen Taraftaryla Atatrk, s.91-103; Sar Zeybek diye nlenen bu gece ile ilgili tek kaynak bu kitaptaki 12 sayfadr; yazy genel olarak zetledim ama Nizamettin Nazif Bey'in baz cmlelerini korudum (bu gecenin tarihi hakknda verdii tarihin dorusu 2/3 ubat 1938'dr). 1 Atatrk 3 ubat gn Mudanya'ya geldi, Ege vapuru ile 4 ubat gn stanbul'a dnd. R.E. Onaydn, Atatrk'n Hastal, $.15; . nn, Hatralar, 2. c , s.299;

Haldun Derin Atatrk'n Nisan sonu ile Mays ba arasnda burun kanamalar dolaya s ty la alt kez Numune llastanesi'ne gittiini kaydediyor,

ankaya zel Kalemini Anmsarken, s.l 16. Anl een, Halkevleri, s. 144-14s. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s.415-418. nc Blm Notlar
498) Kl Ali'nin Anlan, s.616. 499) F. Rfk Atay, ankaya, s.489. | 499a) Ekip: Yzba Cevat Kula.Yzba Cevat Grkan, Yzba Eyp nc, Temen Saim Polatkan. ampiyon atlarn adlar da yleydi: Gl, Yldz, nal, akal. Ekip 9 Haziranda gemiyle stanbul'a dnd. Galata'da byk gsterilerle karland. 499b) Stadyuma 19 Mays Stadyumu adnn konulmasna Atatrk o gn izin verdi. 499c) Kl Ali'nin Anlar, s.345-349; M. nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, s.20-21, 281-282; H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, s.645-646. * Hatay'da da Halkevleri almt. Parti ubeleri, dernekler kurulmaktayd. Drtyol'da belki gerekir diye eteler oluuyordu.

499d) R. Eref Onaydn, Atatrk'n Hastal, s.26-28; Atatrk kural d olarak nn'y, Fethi Okyar', Ali Fuat Cebesoy'u, izinli elileri de kabul etmitir. Atatrk yalnz brakld, dostlar yannda olmad' gibi iddialarn kayna doktorlarn koyduu kurallar bilmemektir, yani bilgisizliktir. Pek ok insan geliyor, defteri imzalayp ayrlyor, durum Atatrk'e, Atatrk'n teekkr ziyaretiye bildiriyordu. Ali Fuat Cebesoy'u da Atatrk'n yanma almadklar oldu. Cebesoy anlarnda bundan ac ac yaknr (Siyasi Hatralar, 2. c, s.254). 500) Atatrk bu kuvveti 15 gn iinde hazrlamas iin Mustafa Mulal Paa'ya emir vermitir (Kl Ali'nin Anlar, $.343-344). 501) Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.421-429. 501a) Kanun 16 Temmuzda yrrle gelir. 150'liklerin bir ksm yurda geri dner. Refik Halit Karay yle yazacaktr: lS0'liklerin aff Atatrk'n deme yiite nasip olmam, ok yksek ve ok insanca hareketlerinden, unutulmamas ve misal olarak daima tekrarlanmas lazm gelen
u

bir tanesidir? (Bir mr Boyunca, s.212, letiim Y, stanbul, 1990) Affedilenler arasnda Atatrk' ldrmek, Mli Mcadele'yi sndrmek isteyen, ngilizlere casusluk yapm olan trl kimseler vard. Kimi geri dnd, kimi dnmeyip dmanlm srdrd. 502) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2. c, s.648. 503) Balkan turu iin: Sabiha Gken, Atatrk'le Bir mr, s.275-285. 503a) Tutanak dergisi, Beinci Dnem, 26. c, s.504,534. * Bayar hareketten sonra yapt konumada da yle diyor: "Btn Dersim ciddi surette tarand. Bu harekt olurken ben de Dersim'de bulundum. Airet reisleri, aalar, fesat Seyitlerle elebalar tutuldu. Dersimden karlarak Batya yolland.*. Bu hareket, bundan sonra Tunceli'de genel ve toplu ekyalk nitelii tayacak herhangi bir hareketin olmas ihtimalini kknden sildi. Dersim artk kurtulmu ve kurtarlmtr." (R. Zelyut, Dersim syanlar, s.332) 504) Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.431.

505) H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, s.648-649.

nc Blm Notlar 807

506) Dr. Abdurrahman Melek, Hatay Nasl Kurtuldu?, s.49-58; H. Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, s.645-652; . Soysal, Trkiye'nin Siyasal Andlamalar, $.538 vd.; Antakyal hanmlarn salarn kesip klay temizlemeleri sahnesini Ayla Kutlu daha nce anlatmt, anlarnda da iyi ki yazm, bu harika sahne unutulup gitmedi, millete mal oldu: Zaman da Geer, s.8, Bilgi Y, Ankara, 2006. * Atatrk ald telgralara u yant verdi: "Sizin iin artan saadet ve refah dilerim? # enlikler gnlerce devam etti. 507) S. Gken, Atatrk'le Bir mr, s.287-289; Kl Ali'nin Anlar, s.637; lk'nn bu aamada Ankara'ya gnderildiini tahmin ediyorum. 508) Dr. Fissenger 6 Eyllde son olarak bir daha gelecektir. Hkmet Atatrk'n doktorlarnn saysn artrm, ayrca 31 Temmuz ve 1 Austosta Avusturya ve Almanya'dan iki byk doktor armtr. Hastalk bilinen sona doru ilerliyordu.

508a) Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.454-465, iki yamn kayplar, gn gn, yer yer veriyor. Ar bir say yok. Dileyen inceleyebir. 509) Bundan sonra adm adm ne yaplaca kararlatrld iin Atatrk'n ii rahatt. Olay onun bildii gibi geliti: Hatay Meclisi 30 Haziran 1939'da Trkiye'ye katlma karar ald, TBMM'nin 7 Temmuz 1939'da kabul ettii bir kanunla Hatay bir Trk i oldu. Krk yzyllk Trk ili yabanc elinde kalmamt. 510) Vasiyatname metni: Turgut zakman, 1881-1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, s .271. 511) Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s.465-477. * Ordu tarafndan iki blmde yaplan arama-tarama sonunda elde edilen sonular: Tarama blgesi iinden l ve diri 7.954 kii karlm, adlar belirlenen 101 kiiden 73' ele geirilmitir. Ayaklanma ncs aalar, beyler, seyitler blgeden karlmtr. syana katlmayan aalara ve seyitlere dokunulmamtr. 1939'da ileri Bakan 7.7.1939 tarihine

kadar toplanan silahlarn saysn 14.593 olarak veriyor ve ekliyor: 'Hepsi son sistemdir'. (R. Zelyut, Dersim syanlar, s.367) $ syan srdrenler ve kyleri bombaland. Yasak blge iindeki evler boaltlp yakld. Zehirli gaz, boucu gaz kullanld m? Hayr. Bunu Dr. Nuri Dersimi sylyor. Bu iddiann sahibi o. Ama kitabnda o kadar ok abart, yanl ve bence yalan var ki, bunu anlayan, bu iddiaya

asla inanmaz. # Gelelim . Sabri alayangil'in iddiasna. Malatya Emniyet Mdr . Sabri alayang ile Malatya Valisi Milli Mcadeleci brahim Ethem Aknc Alpdoan Paa ile baz Tuncelilerin pazarlna tank olmular. . Sabri alayangil geri dnp Ankara'ya gitmi. Tnce li hareketi bittikten, Seyit Rza Efendi yakalandktan sonra Elaz'a gelmi. Yani hareket srasnda Tunceli'de deil. Harekede ilgili hibir 808 nc Blm Notlar

ey grm deil. (Bunu anlamak iin anlarm ve aklamasn okumak yeter: alayangil'in Anlar, s.66-76; Kemal Kldarolu'nun ses alma aygtna syledikleri, Hrriyet gazetesinde Soner Yaln'n sayfasnda, 22 Austos 2010) Anlarnda pazarla tank olup dndn anlatyor. Ses alma aygtna diyor ki: "Ordu zehirli gaz kulland, maaralarn kapsnn iersinden, bunlar fare gibi zehirledi" diyor. Tank m? Grevli mi? Hibiri deil. Ne? Ankara'da bulunan bir polis. Bunlar ne zaman sylyor? Yllarca sonra. Tarihe objektif bakan biri midir? Hayr. Doru Yol Partisi'nin en fanatik -br-iki aydna iyilii olmu yneticilerinden, biridir. Bunlarn dnemini yaadm iin biliyorum. Benim yamdaki herkes de bilir. Duyduu propaganda iddialarn, o dnemin iktidar CHP'yi lekelemek iin tekrar ediyor. Baknz: O tarihte devrimler, Boazlar, Hatay olaylar ve Atatrk nedeniyle Trkiye gndemde bir lke. Tunceli'ye yakn birok konsolosluk var. ngiliz haberalma a her yana uzanm durumda. Trkiye

zehirli gaz kullanacak ve dnya ayaa kalkmayacak! Dnya gazetelerine der, lanetlenirdik, rezil olurduk. Zehirli gaz kullanmak Birinci Dnya Sava'ndan sonra 1925 Cenova protokoilaryla yasaklanmtr. ki lke kullanm, ok aalanmlardr. (1936'da Habeistan'da talyanlar, 1937'de in'de Japonlar. Zehirli gaz bir de alaka Halepe'de kullanld.) Bu zehirli gaz masaln bir yana brakmak akln gereidir. Gen insanlar bu masalla zehirlemek kimseye bir ey kazandrmaz. kinci iddia byk kym yapld. Byk kym yapld hakkndaki iddialarn hibirinin belgeli, gvenilir, objektif dayana yok. Faik Bulut'un Dersim Raporlar adl kitabnn IV. Blmnn bal yle: "Airet Gzyle syan". Birtakm kimselerin anlatlan. lki Seyit Rza Efendi'nin emirberi. Bu emirber Alpdoan Paa'nn gizli konumalarn, planlarn filan hepsini biliyor. Emirbere kalrsa ordu Tunceli'de 100.000 kayp vermi (o tarihte Trk ordusunun tm 200.000 kiiydi). Byle biri ciddiye alnr da tank diye dinlenir mi?

Ba keye konur mu? Bu tana dayanlarak hkm verilir mi? kinci tank Seyit Rza Efendi'nin torunu ocuk Cemile vb. vb. Hibir tarihi bu tanklar ve iddia tekrarclarn ciddiye almaz. Trk devletinde ve ordusunda kym gelenei yoktur. ddialara gre 50.000 ile 100.000 arasnda Tuncelili ldrlm..m. Artran artrana. Bu iddiay propagandaclarla birlikte . Sabri alayangil de tekrar ediyor.-Diyor ki: "Ve yediden yetmie Dersim Krtlerini kestiler. Kanl bir harekt oldu." nc Blm Notlar 809 Tank m? Hayr. Grevli mi? Hayr. Orada m? Hayr. Duyduunu yanstyor. Kime? Gen bir Tunceliliye, Kemal Kldarolu'na. Kldarolu da bu iddiay salam bir belge gibi evreye yayyor. Kym iddiasnm ciddi hatta ciddice bir dayana olsa burada aklayacam. Kimse dilemese ben af dileyeceim. Abart, yaktrma, propaganda rn bir iddia olduunu az aada greceksiniz. Ancak isyann zellikle 1938'de (ikinci aamada) sert bastrld anlalyor.

Kym sz konusu olmasa bile etkisinin yaygn olduunu dndryor. Anlatld gibi bir kym olsa geride kimse kalmazd. imdi bir soru: Tunceli'nin (ilelerinin, bucak ve kylerinin) 1935 nfus saymnda nfusu kat, 1940 saymnda katr? Byk bir kym varsa, bu blgeye girip yerlemek de yasak olduuna gre azalan n| fustan kymn boyutunu rahatlkla anlarz. syan patladnda Tunceli nfusunun 60-70.000 olduu syleniyor. 1940 saymnda Tunceli'nin nfusu 95.000'dir. Nerde kym? * Dersim isyanlar hakknda nemli bir aratrmas yaymlanan, ayrlklarn iddialarn yantlamaya alan Rza Zelyut da bu kym iddialarnn hepsini hi denetlemeden, szmeden kabul etmi, tekrar ediyor. Tuhafma gitti (Dersim syanlar, s.369). 512) Demiryolu Erzurum'a 20 Ekim 1939'da ulaacaktr, Atatrk'ten on bir ay sonra. 513) Y.K. Karaosmanolu, Atatrk, s.76. * Doktorlarn ortak raporu yledir: "Reisicumhur Atatrk'n umumi hallerindeki vahamet, dn gece

saat 24.00'te neredilen tebliden sonra, her an* artarak bugn, 10 kinciterin (Kasm) 1938 gn, saat dokuzu be gece, byk efimiz derin koma iinde terk-i hayat etmilerdir. Mdavi tabipleri: Prof.Dr. Neet mer rdelp, Prof.Dr. Mim Kemal ke, Dr. Nihat Reat Belger. Mavir tabipler: Prof.Dr. Akil Muhtar zden, Prof.Dr. Hayrullah Diker, Prof.Dr. Sreyya Serter, Dr. M. Kmil Berk, Dr. Abravaya Marmaral." * Atatrk'n cenaze kortejini izleyen Zekeriya Sertel yle yazyor: "Vicdanmda bir hesaplama yapmak gereini duydum. Salnda biz bu insana kar hrriyet ve domokrasi sava yapmtk. Onu, demokrasi ve hrriyet getirmedii iin adeta sulu sayyorduk. Onun hareketlerini diktatrce buluyorduk. nk o vakit ormann iindeydik. Aalar gryorduk ama orman btn bykl ile gremiyorduk. imdi geenleri daha aydn grebiliyordum. Atatrk memleketin sosyal, siyasal ve ekonomik hayatnda byk devrimler yapmt. Halifelii

ve padiahl ykm, yerine bir Cumhuriyet rejimi getirmiti.

810 nc Blm Notlar

Halkn sosyal hayatnda ve geleneklerinde birok esasl deiiklikler yapmt. Halife ve padiahtan yana olanlar ona cephe almlard. ttihatlar ona suikast teptiplemilerdi. Emperyalistler memleket iinde isyanlar karmlard. stanbul'da btn halifeci, padiah ve gerici basn Atatrk'e kar yaylm ate amt. Btn bu koullar iinde hrriyet ve demokrasi geliebilir miydi? Tersine devrim dmanlarna kar az ok ters davranmak gerekir. Atatrk de i ve d dmanlara kar ihtiyatl, tedbirli bulunmak ihtiyacndayd. Byle olmakla birlikte Mussolini ve Hitler biiminde diktatrle gitmedi. Kii ynetiminden ok Meclis egemenliine, yani halk egemenliine nem verdi. Btn koullar onun Doulu bir diktatr olmasna elveriliydi. Fakat asker olmasna ramen 'benevolent diktatorship' diye adlandrdklar biimde yumuak, sevimli ve akll bir otorite kurdu. Bu otorite diktatrlkte olduu gibi korkuya deil, sevgiye dayanyordu.

Ona bu kuvveti veren ey halkn kendisine sevgiyle bal olmasndayd... Biz eletirilerimizi zgrce yapabiliyorduk. Nzm Hikmet en devrimci iirlerini onun devrinde yazd... Atatrk dn de bykt, bugn de byktr, yarn da byk kalacaktr. Biz urunda savatmz zgrlk ve demokrasiye ancak onun at yoldan ulaabiliriz! (Hatrladklarm, s.192-193) ok gecikmi bir gnah karma! Belli ki Atatrk lene kadar Atatrk olgusu zerinde hi ciddi dnmemiler. Kemalizm nedir? Atatrk dnemi n ak, daha sonulanmam bir sreti. Bu sre iinde Kemalizm tanmlanmad. Kadrocular tanmlamaya altlar ama Kemalizm'in sosyo-kltrel boyutunu hi dikkate almadlar, her eye iktisat asndan baktlar. Kemalizm'i tanmlamak iin genellikle alt ilke dikkate alnd, Kemalizm bu alt ilke iine hapsedildi. Kemalizm'in bir zelliini Prof.Dr. Bedia Akarsu belirtti ilk kez 1960'ta, Kemalizm'in Trk aydnlanmas (hmanizm) olduunu aklad. Hmanizm (aydnlanma) insana deer verme, bireyi
1

nemseme, akla zgrlk tanma, laiklik, hogr diye tanmlanabilir ksaca. Rnesansn ve reformun kayna hmanist anlaytr. Bu anlay Prof.Dr. Suat Sinanoiu Trk Hmanizmas kitab ile srdrd. 1983'te Prof.Dr. Macit Gkberk'in "Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk" yazs, bu anlay derinletirdi. Bylece Kemalizm'in felsefe asndan aydnlanmac (hmanist) zellii belirginleti. Geriye dnp de yaplanlara ve olanlara baklnca bunun ok doru, ok nemli bir saptama olduu anlalyor. Kemalizm'in ikinci nemli zelliini Prof.Dr. Sina Aksin saptad ve 1989'da aklad: Btnsel kalknma (topyekn, her alanda kalknma). Kemalist kalknma anlay iki ayakl bir anlayt. Birinci ayak maddi kalknmadr: Ekonomik atlm, fabrikalar, demiryollar, madenlerin iletilmesi, dengeli bte, nc Blm Notlan 811 imtiyaz vermeme vb. kinci ayak sosyokltrel kalknmadr: Sanat, kltr, eitim, hukuk, bilim, Medeni Kanun, Halkevleri, kadn hak* lan vb. Kemalizm'in siyas programn ise alt ilke olarak zetlemek

det olmutu. Bylece Kemalizm'in 1. felsefi bakmdan aydnlanmac, 2. kalknmada btnselci (topyekncu) zellikleri kesinleti. 3'nc zellii olarak, siyasi programnn alt ilke (cumhuriyeti, milliyeti, halk, laik, devleti ve inklap) olduu kabul edilegelmitir. Buraya kadarla bilgileri sayn Prof.Dr. Sina Akin'in iki kitabnda yer alan yazlarndan yararlanarak yazdm: Atatrk Partiyi Kurmann Sras Geldi adl kitabnn iindeki "Atatrk deolojinin Billurlama Sreci" yazs (s.247-256) e Yakn Tarihimizi Sorgulamak adl kitabnn iinde yer alan ^Atatrk ideolojinin Ortaya kmas" balkl yazs (s.59-60). Ben Kemalizm'in siyasi programnn alt ilke e smrlandrlmasnn doru olmadn dnyorum. Bakaca ok nemli, yol gsterici, devrimin zeminini ve itici gcn, genel ynn oluturan ana ilkeler var. Alt ilkenin bana bunlar da eklemenin gerektiine inanyorum: Tam bamszlk, tekil devlet, adalk (uygarlk), barlk. Kemalizm'in zellikleri: 1. Aydnlanma 2. Topyekn kalknma, 3. Siyasi

program: tam bamszlk, tekil devlet, adalk (uygarlk), bar, cumhuriyeti, milliyeti, halk, laik, devleti (dorusu karma ekonomici), inklap. te Kemalizm'in ksa bir tanm. Bu tanma bakarak Kemalizm'e ne kadar yaknz, ne kadar uzaz, kolayca kestirebilirsiniz. $ Atatrk dnemi ve demokrasi: Atatrk dnemini demokrasi bakamndan o an Avrupal devlederi ile karlatrmak aslnda objektif bir yol deildir. Onlar rnesansn yapm, laiklie ulam, sanayi devrimini yaayan, okur-yazar oran yksek, uygarln nimederinden yararlanan devletler ve milletlerdi. Cumhuriyet ilan edildii zaman Trkiye ne haldeydi? Bir de ona bakalm. Halkn ou ortaada yayordu. lkenin drtte birinde aalk/derebeylik anlay egemendi. Bu talihsiz halk aann, beyin, eyhin bir eit klesiydi. Kiisel gr olamazd. Kadn-erkek eitlii sz konusu bile dedi. Okur-yazar oran erkeklerde ancak %7, kadnlarda %04 idi. Okullarda falaka bir eitim aracyd. Mezhepler

aras ekimenin kanl bir gemii vard. Birok tarikat hayata yn vermeye alyordu. Esas olan tarikat yelerinin kiisel gr de% il, eyhin gryd. Yani tarikat ne kadar ok yesi olursa olsun bir kii gibiydi. Krk bin kyn pek aznda okul vard. Btn basnn toplam tiraj 100.000'i gemiyordu. Bu halde olan bir lkede demokrasi olur mu? Olursa ona demokrasi denir mi? Byle szde demokrasiler

gerek demokrasi anlaym 812 nc Blm Notlar

da ldrr, bir daha da demokrasi gelmez! Halk szde demokrasiyi demokrasi sanr. Memleket kadar geri ve ilkeldi ki biraz olsun uygarlamann yarm yamalak bir demokrasiden daha deerli ve nemli grld anlalyor. Zaten tarihte devrim yapm bir lkede hemen ok partili rejime geildiini gsteren bir tek rnek yok. Fransa'ya demokrasi, Fransz ihtilalinden uzun yllar sonra gelebilmitir. O tarihte Avrupa ne haldeydi? Bakalm. Olgun, gelimi demokrasi

ngiltere'de vard. Az ok demokrat olan lkeler svire, sve, Norve, Finlandiya, Belika, Hollanda ve ekoslovakya'yd.. Fransa'da demokrasi var gibi grnyordu. Ama sava kar kmaz Komnist Partisi'ni ve yaynlarm yasaklad, milletvekillerinin milletvekilliklerini iptal ettL Savata yenilince kurulan Vichy hkmeti Nazi anlayna ok yakn bir anlayn temsilcisi oldu. Yahudi dmanl konusunda Almanlarla ibirlii yapt. Sovyetler Birlii'nde 1924'te kanl Stalin dnemi balamt. Almanya'da Hitler, talya'da Mussolini, 1936'da spanya'da Franco faizmi vard. Polonya'da askeri darbeyle iktidara gelen Mareal Pilsudaski diktatr oldu. Macaristan' diktatorleen Amiral Horthy ynetiyordu. Romanya'da Kral Carol, Yugoslavya'da Kral Aleksandr diktatrletiler. Arnavutluk'ta Cumhurbakan Zogo Cumhuriyete son verdi, Kralln ilan ettL Bulgaristan 1923 ile 1935 arasnda 3 askeri darbe ve ynetim yaad. 1936'da ar Boris diktatr oldu. Yunanistan birok darbe yaad. Son olarak 1936'da darbe

yapan General Metaksas diktatr oldu. Avusturya 1933'te diktatrlk oldu, 1936'da Almanya'yla birleti. Portekiz'de 1928'den beri Salazar'n diktatrl vard. Demokrasi kinci Dnya Sava'ndan sonra canlanp yaylmtr. Avrupa byleydi. Orta ve Yakn Douda, Akdeniz blgesinde de bir tek demokrat lke yoktu. Trkiye'yi biraz daha yakndan inceleyelim: Hi tek kii ynetimi geerli olmad. Parlamenter bir rejim yrrlkteydi. Anayasa, yasalar, Cumhurbakan, Babakan, hkmet, Meclis vard. Sadece tek parti bulunuyordu. Ne ki CHP'yi tek parti olarak deerlendirmek de yanl olur. Saltanatk/dincUik dndaki her akma ak, birok grleri bir parti ats altnda toplayan bir koalisyondu. Sahiden tek parti., hele devrim partisi olsa, kadnlara seim hakk vermek bu kadar gecikmez, toprak reformu oktan yaplrd. Atatrk dnemi koalisyonla ynetilen bir tek parti dnemiydi. ki kez ok parti denemesi yapld, kardevri m iler yznden olumlu sonulanmad. Hele ilki ok aceleci, hibir dnsel temeli olmayan

bir giriimdi. kincisinin talihsizlii Serbest Partinin kt ynetilmesidir.

nc Blm Notlar 813

Belgeleri inceledike, olaylar deerlendirdike, her aamada demokrasinin ana ama olduunu, dikkate alndm, gzden karamadn, unutturulmadn gryoruz. 1924 anayasas ok partili rejime elverili bir yasayd. Nitekim Trkiye 1960 ylna kadar 1924 anayasas ile ynetilmitir. Atatrk ve nn dneminde demokrasi hi eletirilmedi, aalanmad. Medeni Bilgiler kitab rencilere demokrasinin btn ilkelerini retiyordu. ok parti, demokrasinin olmazsa olmazdr ama ok partili olmak her ey demek deildir. ok parti art demokrasinin drtte biridir. Drtte , insana sayg, hukuk devleti olmak, laik olmak, devlet nnde eit olmak, kiilerin ve basnn zgr olmas, hogr anlaynn varl, byk ounluun okur-yazar olmas, kadn-erkek eitlii, emein haklarnn korunmas, kamu hizmetinde tarafszlk, yargnn bamszl ve tarafszl,

ordunun partiler st ve siyaset d kalmas, partiler ve seim kanunlarnn da demokrasinin gereklerine uygun olmas gibi baka nemli artlarn varln da gerektirir. Atatrk dnemi demokrasinin var olabilmesi iin gerekli artlar hazrlamtr. Btn devrimler demokrasiye ve adala yaklama amacnn rndr. eyh Sait isyan gibi olaylar nedeniyle birka yl sk bir dnem geirilmitir ama 1928'den, zellikle 1930'dan sonra Trkiye'de yumuak, dincilik dnda birok gre ak, rahat bir dneme girilmitir. ktidar, hkmeti eletirmek serbestti. Ama tek partiyi srdrmek deil, artlar elverir vermez ok partili hayata gemekti. yle de oldu. Bu dneme diktatrlk denemez. Ama demokrasi de denemez. Demokrasi ncesi dnem, demokrasiye hazrlk dnemi denilebilir. Bu hem doru, hem insafl bir tanmlama. Bir ihtilal ve inklap iktidarndan liberal ngiliz iktidarnn anlayn beklemek ocuka bir yaklam olur. Devrimler yerleene kadar dikkatli olmak doaldr. Farkl bir rnei tarih kaydetmiyor.

Nzm Hikmet btn iirlerini bu dnemde yaymlamtr. Plaa okumutur. Her oyunu oynanmtr. Yurt ve Dnya Yaynlar bu dneme zg yaymlardr. Kanun nnde kadnerkek eitlii, devlet kurumlarnda iilere birok hak ve konfor salanmtr. Falaka gibi ilkel bir eitim aracna ve yntemine son verilmitir. niformal genlik rgtleri, toplama kamplar kurulmam, 150'likler bile affedilmitir. Devletin hibir faist eilimi olmamtr^

Mtevaz demokrasimizin temelinde Atatrk dneminin minnetle anmamz gereken ok emei var. (Bu yaz iin Prof.Dr. Sina Akin'in Trkiye nnde Model adl kitabnda bulunan "Atatrk Dneminde Demokrasi" (s.93-118) balkl i yazsndan ok yararlandm.) 814 nc Blm Notlar
Prof.Dr. smet Gini Kemalist Devrim ve deoloji kitabnda (s.l, 1974) Atatrk'n olduunu ileri srd yle bir metne yer verdi: "Ben, manevi miras olarak hibir ayet, hibir dogma, hibir kalplam kural

brakmyorum. Benim manevi mirasm bilim ve akldr. Zaman sratle ilerliyor, milletlerin, toplumlarn, kiilerin mutluluk ve mutsuzluk anlaylar bile deiiyor. Byle bir dnyada asla deimeyecek hkmler getirdiini iddia etmek, akln ve bilimin geliimini inkr etmek olur. Benim Trk milleti iin yapmak istediklerim ve baarmaya altklarm ortadadr. Benden sonra beni benimsemek isteyenler, bu temel eksen zerinde akl ve bilimin rehberleini kabul ederlerse, manevi miraslarm olurlar? Bu aklama Atatrkn slubunda deildi. Kukum vard. Telefon edip smet Giritli ile konuacaktm. Benden nce Sina Aksin Hoca telefon edip konumu. Giritli kaynan yle aklam: Bu sz Atatrk Dr. Reit Galip'e sylemi, o Hamdullah Suphi'ye aktarm, Hamdullah Suphi Behet Kemal alar'a, Behet Kemal alar da smet Giritli'ye aktarm. Dr. Reit Galip Bey 5 Mart 1934'te lmtr. Demek ki Atatrk bu szleri 1934'ten nce sylemi oluyor. Bu aklamaya gre Atatrk, o tarihte Gazi, Kemalizm diye adlandrlan

devrimler btnn, adalama idealini bir yana brakyor, miras diye sadece bilimi ve akl brakyor. Bu sz hibir yerde sylemi deildir. Bu sz Kemalizm'i reddeden bir szdr. Bu sz syledii iddia edilen Atatrk dneminde, 1934'ten sonra unlar oluyor: kinci Dil Kurultay toplanyor, Soyad Kanunu kabul ediliyor, baz lakap ve unvanlar kaldrlyor, baz kisvelerin giyimi kurallara balanyor, kadnlara seme ve seilme hakk tannyor, ilk opera eserimiz oynanyor, CHP 4. Kurultay toplanyor, hafta tatili pazara alnyor, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ile MTA ve Etibank kuruluyor, Musiki Muallim Mektebi'nde konservatuvar snflar alyor, Boazlar rejimi deitiriliyor, nc Dil Kurultay toplanyor, Hatay sorunu zlyor, Kemalizm'in siyasi program (alt ilke) anayasaya ekleniyor, kinci Tarih Kongresi toplanyor, 1 Kasm konumalarnda Meclise tavsiyelerde bulunuyor, hedefler gsteriyor.. Akl ve bilimsellik hmanizmann, laikliin, adaln ieriinde olan

deerler. Zaten var olan deerleri miras diye brakyor ama bu deerleri yaratan ve koruyucusu olan devrimleri miras diye brakmyor. Byle ey olur mu? Hamdullah Suphi Bey'in gerekleri deitirerek aktardn kantlamtm. Behet Kemal alar ile smet Giritli ile TRT'de, daha sonra smet Giritli ile RadyoTelevizon Yksek Kurulunda yllarca birlikte altm. B. Kemal alar coku, duygu adamyd, ismet Giritli'ye gelene kadar Atatrk'n olduu ileri srlen sz, yllar iinde bu biimi alm. smet Giritli aratrma konusunda fazla titiz deildi.

nc Blm Notlan 815 Zaten olsa bu sz tahlil eder, aktarmazd. Dnmeden 1974'te kitabna alm. Bu sz Kemalizm'e kar, uydurma bir szdr. Atatrk'n lmnden sonra ortaya karlan bir sze, varl kantlanmadan inanmaynz. 514) Atatrk'n Antkabiri iin milletleraras bir yarma ald. Yarmay

Prof. Emin Onat ve Do. Orhan Arda'nn projesi kazand. Antkabir 1953 ylnda bitti. 10 Kasm 1953 gn Atatrk'n naa ok byk bir trenle Antkabir'e tand, mozolenin altndaki zel yerde topraa verildi. Toprana yurdun her ilinden gelmi topraklar katlm, vatan olmutu. Allah rahmet eylesin! 816 nc Blm Notlar
SELM KAYNAKA Kaynaka 70 sayfayd. Ancak gerekli kaynaklar ile incelediimin bilinmesini istediim kitaplarn knyesini kaynakada belirttim. Konferans dizilerinde ve seminerlerde konuanlarn adlarn ve konularn aklamtm. Bunlan zlerek kaldrdm.. Birka nl mlakat dndaki mlakatlara ve makalelere yer vermedim. Kaynaka ancak bu kadar ksalabildi. Atatrk, Atatrk dnemi, adalama ideali ve Cumhuriyet hakknda konuup yazmak iin hi olmazsa bu mtevaz kaynakadaki eserleri okumak gerektiine inanyorum.

Her kitap o dnemin ve olgunun bir parasn yanstyor. Yanlmamak, yanltmamak iin bu paralar birletirip btn grmek gerek. Trk devrimi -be kitap okuyarak deerlendirilebilecek bir olgu deildir.
Ana Belgeler

Afet (nan), Vatanda in Medeni Bilgiler, 2 cilt, Maarif Vek. Y, Ankara, 1931 Atatrk'n Btn Eserleri, 27 cilt, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2003-2010 Atatrk'n zmit Basn Toplants, 16-17 Ocak 1923, Derleyen smail Arar, Burak Yaynevi, stanbul, 1969 M. Kemal Atatrk, Nutuk, 3 cilt, stanbul, 19341 TBMM Zabt Cerideleri/Tutanak Dergileri, 23 Nisan 1920 ve sonras smail Soysal, Trkiye'nin Siyasal Andlamalar (1920-1945), TTK, Ankara, 1989 Suna Kili-. Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2006, 3. basm Trk Parlamento Tarihi, 1-4. Dnem, 12 cilt, TBMM Vakf Yayn, Ankara, 1995I
1997

Kronolojiler

Cumhuriyetin 75 Yl, 1. c, Yap Kredi Y., stanbul, 1998 Feruz ve Bedia Turgay Ahmad, Trkiye'de ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1976 zhan Uluatam, Gemie Bakmak, Cumhuriyet Dnemi ktisadi, Mali, Siyasi Olaylar Kronolojisi, maj Yaynevi, 2001 Sami N. zerdim, Atatrk Devrimi Kronolojsi, Varlk Yaynlar, stanbul, 1966, 2. basm T. zakman, Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999 Utkan Kocatrk, Prof.Dr., Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Kronolojisi, TTK, Ankara, 1983 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 4. cilt, TTK, Ankara, 1998 Anlar, Gnlkler, Mektuplar, Yazlar

Ahmet Aaolu, Serbest Frka

Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, 3. basm Ahmet Cevat Emre, ki Neslin Tarihi,
Hilmi K., stanbul, 1960

Kaynaka 817

Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, 4 cilt, Rey Yaynlar, stanbul, 1970-1971 Ahmet Hamdi Baar, Atatrk'le Ay, 1930'dan Sonra Trkiye, Ankara TA Yayn, Ankara, 1981 Ahmet zzet Paa, Feryadm, 2. cilt, Yayma Hazrlayanlar: Sheyl zzet FurgaYksel Kanar, Nehir Yaynlar, stanbul, 1993 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, 2 cilt, Vatan Yayn, stanbul, 1957, 1960 Ali Fuat Cebesoy, Bilinmeyen Hatralar, Yayna Hazrlayan: Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul, 2001 Asm Us, Grdklerim Duyduklarm, Duygularm, Vakit Yayn, stanbul, 1964 Asm Us, 1930-19S0, stanbul, 1966 Atatrk'n Anlar, Yayma Hazrlayan: smet Grgl, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1997 Avni Doan, Kurtulu, Kurulu ve Sonras, Dnya Yayn, stanbul, 1964 Aye Osmanolu, Sultan Abdlhamit ve Hatralarm, Gven Yaynlar, stanbul, 1960

'U

Behi Erkin, Hatrat 1876-19S8, baslmam dosya Birok yazar, Gr ve Hatralarla Atatrk, stanbul niversitesi Tp Fakltesi Cemiyeti Yayn, stanbul, 1962 Celal Bayar, Atatrk'ten Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955 Cemil Topuzlu, Op. Dr., 80 Yllk Hatralarm, Arma Yaynlar, stanbul, 1994, 3. basm Cevat Abbas Grer, Cepheden Meclise, Byk nder ile 24 Yl, Yayna Hazrlayan: Turgut Grer, stanbul, 2006 alayangil'in Anlar, Konuan: Tanju Clzolu, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2007 Damar (Zamir) Arkolu, Hatralarm, stanbul, 1961 Doan Aksan, Cumhuriyetin ocukluk, Genlik Yllar ve Bugn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001 f Ernst E. Hirsch, Anlarm, ev.: Fatma Suphi, Tbitak Yayn, Ankara, 2005,9. basm E. Hemingvvay, gal stanbul'u, ev.: M. Ali Kayabal, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970 Fahrettin Altay, 10 Yl Sava ve Sonras, nsel Yaynclk, stanbul, 1970

Fethi Okyar'n Anlar, Yayma Hazrlayan: Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1997 Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, Tarih Vakf Y., stanbul, 1995 Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, Atlas K... stanbul, 1971 Halit Fahri Ozansoy, Edebiyatlar Geiyor, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1967 H. Nusret Zorlutuna, Bir Devrin Roman, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, l? Hasan Cemil amuel, Makaleler, Hatralar, TTK, Ankara, 1964 Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, 2 cilt, YKY, stanbul, 1973 Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara, 1959

818 Kaynaka

Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1976 Hsrev Gerede, Anlar, Yayna Hazrlayan: Sami nal, Literatr Yaynlar, stanbul, 2002, 3. basm . Hakk Teke, Emekli General, Muhafz Atatrk' Anlatyor, Yayma Hazrlayan: Hasan Pulur, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2000

smet nn, Hatralar, 2 cilt, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1985,1987 smet nn, Defterler (1919-1973), YKY, stanbul, 2008, 3. basm smet Kr, Yars Roman, Everest Yaynevi, stanbul, 2006 Joseph Grew, Atatrk ve nn, Yayma Hazrlayan: Muzaffer Akn, Kitaplk Ticaret Limited irketi Yayn, stanbul, 1966 Kzm Karabekir Anlatyor, Yayna Hazrlayan: Uur Mumcu, Tekin Yaynevi, stanbul, 1993, 3. basm Kzm zalp-Teoman zalp, Atatrk'ten Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1992 Kl Ali, Kl Ali'nin Anlar, Derleyen: Hulusi Turgut, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2005 Mahmut Soydan, Ankaralnn Defteri, Yayna Hazrlayan: Nejdet Bilgi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2007 Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Madar Atatrk'le Beraber, 2 cilt, TTK, Ankara, 1966 Mehmet Tevfik Bey (Biren), //. Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, 2 cilt, Arma Yaynlar, stanbul, 1993

Muhsin Erturul, nsan ve Tiyatro zerine Grdklerim, Yank Yaynevi, stanbul, , 1975 Muazzez lmiye Kitab, ivi iviyi Sker, Sylei: Serhat ztrk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008, 5. basm Mustafa Kemal'in Gizli Tekilat, Ekrem Baydar'n hatralar, Destek Y., stanbul, - 2 0 1 0 ,| Mnir Hayri Egeli, Atatrk'ten Bilinmeyen Hatralar, Ahmet Halit Yaarolu Yayn, stanbul, 1959,2. basm Nazmi Kal, Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001 Nermin Abadan Unat, Kum Saatini zlerken, letiim Yaynlar, stanbul, 2007, 3. basm Nevzat Vahdettin, Yldz'dan San Remo'ya, Arma Yaynlar, stanbul, 1999 Nuyan Yiit, Atatrk'le 30 Yl, brahim Sreyya Yiit'in yks, Remzi K., stanbul 2004 i Rauf Orbay, Hatralar, Yakn Tarihimiz dergisi, l.-4.cilt, stanbul, 1962,1963 Rza Nur, Dr., Hayat ve Hatratm, 4 cilt, Altnda Yaynevi, stanbul, 1967,1968 Ruen Eref Onaydn, Atatrk' zleyi, TTK, Ankara, 1957

Sabiha Gken, Atatrk'le Bir mr, Yayma Hazrlayan: Oktay Verel, Altn Kitaplar, stanbul, 1994 > Sabiha Sertel, Roman Gibi, em Yaynevi, stanbul, 1978
t

i Kaynaka 819

Sadi Irmak, Atatrk'ten Anlar, Gven Matbaas, Ankara, 1978 Salih Bozok-Cemil S. Bozok, Hep Atatrk'n Yannda, ada Yaynlar, stanbul, 1985 1 Selahattin Adil, Hayat Mcadeleleri, stanbul, 1982 S.L Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, ev.: Hasan Ali Ediz, Birey ve Toplum Y., Ankara, 1985, 2. basm Selahattin zmen, 80 Yla Tanklk, stanbul, 2005 Sdka Avar, Da ieklerim, retmen Dnyas Yaynlar, Ankara, 2004,4. basm Sleyman Edip Balkr, Eski Bir retmenin Anlar 1908-1940, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Sreyya Aaolu, Bir mr Byle Geti, Aaolu Yaynevi, stanbul, 1984

Sreyya lmen, Drt Ay Yaam Olan Zavall Serbest Frka, Muallim Fuat Gcyener Yaynevi, stanbul, 1951 adiye Osmanolu, Hayatmn Ac ve Tatl Gnleri, Bedir Yaynevi, stanbul, 1966 emsi Belli, Makbule Atadan Anlatyor, Aabeyim Mustafa Kemal, Selis Kitaplar, stanbul, 2005 Ulu demir, Yllarn inden, TTK, Ankara, 1976 Vasf Rza Zobu, O Gnden Bu Gne, Milliyet Yayn, stanbul, 1977 Yahya Kemal, Eil Dalar, stanbul Fetih Cemiyeti Yayn, stanbul, 1975 Yaknlarndan Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955 Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, stanbul, 1967 Zekeriya Sev tel, Hatrladklarm, Remzi K., stanbul, 2001, 5. basm
Ankara *

Cumhuriyet'in Ankaras, Derleyen: Tans enyapl, ODT Yayn, Ankara, 2005 Nejat Akgn, Buras Ankara, Ankara Kulb Yaynlar, Ankara, 1996 Nezihe Araz, Mustafa Kemal'in Ankaras, stanbul, 1994 evket Blent Yahnici, Ankara Cumhuriyetinden Cumhuriyet Aa*W .mu, Ankara

Kulb Yaynlar, 2003 Turan Tanyer, Ta Mektep, YKY, stanbul, 2005

Atatrk, Cumhuriyet, Devrimler, Kemalizm/Atatrklk

Ahmet Akgl, Bizim Atatrk, Bilge Karnca Yayn, stanbul, 2006 Ahmet Kklgiller, Nutuk Nedir, Ne Deildir (38 yazardan alnt), . .n mevt, stanbul, 2005 i Ahmet Mumcu, Do. Dr., Tarih Asndan Trk Devriminin Temeli ve Geliimi, Ank. ni. Hukuk Fakltesi Yayn, Ankara, 1976,4. basm Ali Fuat Erden, Atatrk, stanbul, 1952 Ali Gler, Yrd.Do.Dr, Bir Dhinin Hayat, Toplumsal Dnm Yaynlar, stan* bul, 2000,2. basm Alper Induran ve arkadalar, Aydnlanma 1923 Devrimi, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2004 A. Muhtar Kumral, Atatrk Diktatr mdr, stanbul, 1948 **

820 Kaynaka

Andrevv Mango, Atatrk, Remzi K., stanbul, 2006,4. basm Arslan Bulut, Atatrk'n Yol Haritas, Bilgeouz Y., stanbul, 2006

Asm Aslan, Smrlen Atatrk, 1995, 22. basm Atatrk'n Yazd Geometri Klavazu, Cumhuriyet Y., stanbul, 1998 Aydn Keleolu, Atatrk'n ngrleri, Delta Yaynevi, Ankara, 2007 Bedia Akarsu, Atatrk Devrimi ve Temelleri, nklap K., 2003, 3. basm Benoist-Mechin, Mustafa Kemal, ev.: Zeki elikkol, Bilgi Yaynevi, Ankara 1997 Birok yazar, Atatrk'e Sayg, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 1969 Birok yazar, Atatrk Haftas Armaan, ATAE Yayn, Ankara, 1987 Birok yazar, En Byk Kaybmz, 10 kinciterin 1938, sat yeri: nklap K., stan-

bul, 1938,2. basm

Burhan Gksel,

Atatrk'n Soykt zerine Bir alma, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara, 1987

Birok yazar, ada Dncenin nda Atatrk, Dr. Nejat Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 1986, 2. basm Cavit Orhan Ttengil, Atatrk' Anlamak ve Tamamlamak, Varlk Yaynlar, stanbul, 1975 Cemil Snmez, Atatrk'te ocuk Sevgisi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1997 Dietrich Gronau, Mustafa Kemal Atatrk ve Cumhuriyetin Douu, ev.: Glderen Koralp Pamir, Altn Kitaplar, stanbul, 1994 Enver Ziya Karal, Ord.Prof., Atatrk ve Devrim, T.C. Ziraat Bankas Kltr Yayn, Ankara, 1980 Erol Mtercimler, Fikrimizin Rehberi Gazi M. Kemal, Alafa Y., stanbul, 2008 Fahri Belen, Tarih nda Devrimlerimiz, Mente K., stanbul, 1970 Fethi Naci, Atatrk'n Temel Grleri, Gerek Yaynevi, stanbul, 1970,2. basm Grbz D. Tfeki, Atatrk'n Okuduu Kitaplar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1983 Grbz D. Tfeki, Atatrk'n Dnce Yaps, Turhan K., Ankara, 1986, 3. basm

Hfz Topuz, Devrim Yllar, Remzi K., stanbul, 2005, 5. basm Halil nalck, Atatrk ve Demokratik Trkiye, Krmz Yaynlar, stanbul, 2007 Haluk Y. ehsuvarolu, Tarihi Gzyle Atatrk, Varlk Yaynevi, stanbul, 1959 Hikmet Bil, Atatrk'n Sofras, Uncu Yaynlar, stanbul, 1981 Hikmet zdemir, Prof.Dr., Atatrk'n Liderlik Srlar, Remzi K., stanbul, 2006 Hikmet zdemir, Prof.Dr., Atatrk' Yeniden Dnmek, Remzi K., stanbul, 2008 hsan Akay, Atatrkln lkeleri, Varlk Yaynlar, 1973,3. basm lknur Gntrkn Kalp, Anmaktan Anlamaya Doru Atatrk, EpsUon Yaynlar, stanbul, 2006 i lknur Gntrkn Kalp, zlemden Eyleme Doru, Epsilon Yaynlar, stanbul,

2006 f J ' *

skender Gkalp-

Franois Georgeon, Kemalizm ve slam Dnyas, ev.: Cneyt

Akaln, Kaynak Yaynlar, stanbul,

2007,2. basm

smail Arar, Atatrk'n Halklk Program, istanbul. 1963 Kaynaka 821

smet Giritli, Prof.Dr., Kemalist Devrim ve deolojisi, stanbul niversitesi Y., stanbul, 1974 smet Grgl, Yrd.Do.Dr., Atatrk zerine ncelemeler, Ankara, 2000 smet Grgl, Atatrk'n zel Yaam, Uy dur malar-Saldrlar-Yantlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2003 smet nn, Atatrk' Anlatyor, Konuan: Abdi peki, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1997 J.B. Villalta, Atatrk, ev.: Fatih zsu, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1982 Johannes Glosneck, Kemal Atatrk ve ada Trkiye, ev.: Arif Gelen, 3 kitap, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Kemal Arburnu, Atatrk, Muhtelif Cepheler iyle, Ankara, 1953 Kemal Arburnu, Atatrk, Anekdotlar, Anlar, Ankara, 1960

Kurt Steinhaus, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, ev.: M. Akka, Sander Yaynlar, stanbul, 1973 Lord Kinross, Atatrk, ev.: Ayhan Tezel, Sander Yaynlar, stanbul, 1973, 5. basm Macit Gkberk, Prof.Dr., Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk, Cumhuriyet . Kitaplar, stanbul, 1997 Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilali, Altn Kitaplar, stanbul, 1967 Mehmet Arif Demirer, Atatrk'n Cumhuriyet Devrimleri, zel dosya Mehmet nder, Atatrk'n Evleri, Babakanlk, Ankara, 1977 Mehmet Saray, Prof.Dr., Atatrk ve Trk Dnyas, TTK, Ankara, 1995 Metin Aydoan, Trkiye zerine Notlar, 1923-2005, Umay Yaynlar, zmir, 2005, 14. basm Metin Aydoan, Mustafa Kemal ve Kurtulu Sava, Umay Yaynlar, zmir, 2006, 21. basm Metin Aydoan, Bitmeyen Oyun, Kum Saati Y, zmir, 2002,11. basm Muammer Aksoy, Prof.Dr., Atatrk ve Tam Bamszlk, Cumhuriyet Kitaplar,

' l

1998

1 ;| t

Mustafa Baydar, Atatrk'le Konumalar, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 1955 Mustafa Kemal Palaolu, Mdafaa-y Hukuk Saati, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1998 Nezih H. Neyzi, Atatrk'n ocuklar, Peva Yaynlar, istanbul, 1995 Nizamettin Nazif Tepedelenliolu, Bilinmeyen Taraflaryla Atatrk, Yeni r K., stanbul, 1959 | Niyazi Ahmet Banolu, Atatrk, Siyasi ve Hususi Hayat, Pnar Yaynevi, stanbul, tarihsiz Niyazi Ahmet Banolu, Atatrk'n stanbul'daki Hayat, 2 cilt, Byk stanbul Dernei Yayn, stanbul, 1973,1974 Ouz Akay, Atatrk'n Sofras, Truva Yaynlar, stanbul, 2006 Ouz Akay, Benim Sofram Bu, Truva Yaynlar, stanbul, 2006 Orhan Girgin, Dr., Atatrk'n Gnlk Yaam, Ufuk niversitesi Y, Ankara, tarihsiz Parakev Paruev, Atatrk, Demokrat Diktatr, e yaynlar, stanbul, 1973

822 Kaynaka

Paul Gentizon, Mustafa Kemal ve Uyanan Dou, ev.: Fethi lk, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995,3. basm

Ruen Eref Onaydn, Atatrk'n Hastal, Prof.Dr. Nihat Reat Belger'le Mlakat, TTK, Ankara, 1959 Sadi Borak, Atatrk, Baak K., stanbul, 1973 Selahattin iller, Atatrk in Diyorlar ki, Varlk Yaynevi, stanbul, 1965 Selahattin Demirkan, Bir Milletin Yaratt Lider Mustafa Kemal Atatrk, Belge Yaynlar, stanbul, 1972 Sermet Atacanl, Atatrk ve anakkale'nin Komutanlar, MB Yaynevi, stanbul,

J 2005 | m t
Sezgin Kzlelik, Prof.Dr., Atatrk' Doru Anlamak, Ana Yaynclk, Ankara, i g Suna Ki, Prof.Dr., Atatrk Devrimi, Bir adalama Modeli, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1981 eref Aykut, Kemalizm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008, 2. basm Taha Akyol, Ama Hangi Atatrk, Doan Kitap, stanbul, 2008 Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, Doan Yaynlar, Ankara, 1971 Tark Zafer Tunaya, Prof.Dr., Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk,
2003

Arba Yaynlar, stanbul, 1994, 3. basm Thomas A. Vaidis, Kemal Atatrk, Yeni Trkiye'nin Kurucusu, ev.: Ahmet Angn, Kitaplk Tic. Ltd. ti. Yaynlar, stanbul, 1967 Turgut zakman, Grg Tanklarna Gre M. Kemal Atatrk'n Portresi, (2005/2006 al dersi), Ankara niversitesi Yayn, Ankara, 2005 Utkan Kocatrk, Dr., Atatrk'n Sohbetleri, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971 Vladan Geogevitch, Trk Devrimi ve stikbali, ev.: Hulki Demirel, letiim Yaynlar, stanbul, 2005 Vural Sava, Militan Atatrklk, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001 W. Sperco, Mustafa Kemal Atatrk, ev.: Zeki elikkol, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001 \ I Yekta Gngr zden, Atatrk ve Atatrklk, leri Yaynlar, stanbul, 2004, 4. basm Yekta Gngr zden, Atatrk zlemi, leri Y, stanbul, 2009 Ziya ker, Atatrk'n Savamlar, Ankara, 2010

Ziya Gkalp Mlayim, Prof.Dr., Kooperatifi Atatrk ve Kooperatifilik, Yetkin Y., Ankara, 2006 Bilim, Dil, Tarih, Eitim, Kltr, Modernleme, Sanat A. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Remzi IC, stanbul, 1991,5. basm A. Adnan Saygun, Atatrk ve Musiki, Sevda-Cenap And Mzik Vakf Yayn, Ankara, tarihsiz Agh Srr Levent, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, TTK, Ankara, 1960 J, Ahmet Cevat Emre, Atatrk'n nklap Hedefi ve Tarih Tezi, stanbul, 1956
v

* Kaynaka 823

Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, Trk Ulusal Kimliinin Etnosekler Snrlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2007, 3. basm A. Kadir Paksoy, Ulus Devlet ve Tarih Eitimi, retmen Dnyas Yayn, Ankara, 2008 W Ali Nejat len, Halkevleri, nn Vakf Yayn, Ankara, 2001

Anl een, Halkevleri, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000 Ayten Sezer, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (1923-1938), TTK, Ankara, 1999 Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, TTK, Ankara, 1993, 5. basm Birok yazar, Cumhuriyetin 50. Ylnda Milli Eitimimiz, MEB Yayn, 1973 Birok yazar, Milli Kltr Unsurlarmz zerinde Genel Grler, AKDT Yksek Kurulu, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1990 Birok yazar, Trkiye'de Modernleme ve Ulusal Kimlik, Tarih Vakf Yaynlar, s-

lif?

tanbul, 2005, 3. basm Birok yazar, Milliyetilik: Neden imdi?, Yayna Hazrlayan: Prof.Dr. etin Yetkin, Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Yaynlar, Antalya, 2006, 2. basm Bozkurt Gven, insan ve Kltr, Remzi K., istanbul, 1979, 3. basm Bozkurt Gven, Trk Kimlii, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1993 Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, Trkiye'de Resmi Tarih Tezinin Oluumu (19291937), letiim Yaynlar, stanbul, 2003

Cemal Yldrm, Evrim Kuram ve Banazlk, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1998, 2. basm Cemil ztrk, Dr., Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, TTK, Ankara, 1996 Cengiz Aslantepe, Dr., Cumhuriyetin niversitesi, Yayna Hazrlayan: Atila angr, Ankara niversitesi Yayn, Ankara, 2008 Cevdet Kudret, Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman, 3 cilt, Dnya Yaynlar, stanbul, 2004 Chiristohper Davvson, Batnn Oluumu, ev.: Din Tayan, Dergh Yaynlan, stanbul, 1976 Doan Aksan, Trkenin Bamszlk Savam, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2007 Edouard Jeauneau, Ortaa Felsefesi, ev.: Betul otuk sk en, l e t i im

Yaynlar, 2006,2. basm

Ekrem Akurgal, Trkiye'nin Kltr Sorunlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1998 Elie Faure, Rnesans Sanat, ev.:

Bertan Onaran, Kltr Bakanl Yaym Ankara,

1979 J**44 gj m$ Ergun Sav, Atatrk Namk KemalZiya Gkalp, Bilgi Yaynevi, Ankara,
2 0 0 i|

Erol Kseo&lu, Trk Edebiyat ve Birinci Dnya Savas Propagandadan Milli Kimlik nasna, letiim Yaynlar, stanbul, 2004 Esma Torun, Trkiye'de Kltrel Deiimler, Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaay Hukuk Yaynlar, Antalya, 2006 Fay Kirby, Trkiye'de Ky Enstitleri, mece Yaynlar, Ankara, 1962 824 Kaynaka Feroz Ahmad, Modern Trkiye'nin Oluumu, ev.: Yavuz Alogan, Kaynak
Yaynlar, stanbul, 2007,6. basm Franois Gergeon, Osmanl-Trk Modernlemesi, ev.: Ali Berktay, YKY, stanbul, 2006 ' f 'S Fsun stel, Trk Ocaklar 1912-1931, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, 2. basm

Grigori Petrof, Beyaz Zambaklar Memleketinde, ev.: Ali Haydar, Maarif Vekleti Yayn, Ankara, 1930 Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 1979,2. basm , ' t & Horst Widmann, Prof.Dr., Atatrk niversite Reformu, ev.: ProfDr. Aykut Kazancgil, Dr. Serpil Bozkurt, stanbul niversitesi Yayn, stanbul, 1981 brahim Agh ubuku, Prof.Dr., slam ve adalama, Ankara, 2002 lhan Bagz, Howard E. Wilson, Trkiye Cumhuriyeti'nde Milli Eitim ve Atatrk, Dost Yaynlar, 1968 lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluu'nda Yabanc Okullar, Ocak Yaynlar, Ankara, 1993 smail Hakk Tongu, lkretim Kavram, Piramit Yaynclk, Ankara, 2004 smail Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, letiim Yaynlar, stanbul, 2005, 4. basm smet Parlak, Dr., Kemalist deolojide Eitim, Turhan K., Ankara, 2005 Jean Paul Roux, Trklerin Tarihi, Kabala, 2007
:

Kemal H. Karpat, Osmanl Modernlemesi, ev.: Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan, mge K., Ankara, 2002 Kemal H. Karpat, Osmanl'da Deiim, Modernleme, Uluslama, ev.: Dilek zdemir, mge K., Ankara, 2006 Mahmut Adem, Prof.Dr., Atatrk Dnce nda Eitim Politikamz, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000 Mehmet Kaplan ve arkadalar, Atatrk Devri Fikir Hayat, Kltr Bakanl, 2 cilt, Ankara, 1981 M. akir lktar, Atatrk ve Harf Devrimi, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Metin And, Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1973 Metin And, Atatrk ve Tiyatro, Devlet Tiyatrolar Yayn, Ankara, 1983 Metin zata, Prof.Dr., Mustafa Kemal Atatrk-Bilim ve niversite, Umay Yaynevi, stanbul, 2005 Metin Szen-Mete Tapan, Ei Yln Trk Mimarisi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,

Ankara, 1973 M, Fuat Kprl, Ord.Prof., Trk Edebiyat Tarihi, tken Yaynlar, stanbul, 1980, 2. basm | Muammer Sun-Murat Katolu, Trk Kalarak adalama, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1993 Murat Katolu, Cumhuriyet Trkiye Tarihi, 4. cilt, Cem Yaynevi, stanbul, 2002

Trkiyeslnde Eitim, Kltr, Sanat,

Kaynaka 825
Murat Katolu, ematizmden Yaratcla, Krmz Yaynlar, stanbul, 2009 Mustafa Ergn, Dr., Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara niversitesi DTCF Yayn, Ankara, 1982 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul

niversitesi Yaym, stanbul, 1951 Mmtaz Turhan, Prof.Dr., Garpllamann Neresindeyiz, Yamur Yaynevi, stanbul, 1974, 6. basm M. nal Mutlu, Trk Dili ve Kenger Uygarl, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn, stanbul, 2007

Nurdan Kalayc, Cumhuriyet Dneminde lkretim, MEB Y., Ankara, 1988 Nurhan Karada, Halkevleri Tiyatro almalar, Kltr Bakanl Y., Ankara, 1988 Oktay Sinanolu, Prof.Dr., Byk Uyan, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007, 15. basm Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, 5 cilt, stanbul, 1938-1945 Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, nklap K., stanbul, tarihsiz Philipp Schwartz, Kader Birlii, 1933
Sonras Trkiye'ye G Eden Alman Bilim Adamlar, ev.: Nagehan Al, Belge

Yaynlar, stanbul, 2003 Rauf Mutluay, Elli Yln Trk Edebiyat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1973 # Remzi Ouz Ark, Corafyadan Vatana, MEB Yayn, Ankara, 1969 Sami N. zerdim, Yaz Devriminin yks, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998

Sefa imek, Bir deolojik Seferberlik

Deneyimi, Halkevleri 1932-19S1,

Boazii niversitesi Yayn, stanbul, 2002 Sevgi zel-Haldun zen-Ali Pskllolu, Atatrk'n Trk Dil Kurumu ve Sonras, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1986 Suat Yakup Baydur, Dil ve Kltr, TDK Yayn, Ankara, 1964 Suat Sinanolu, Prof.Dr., Trk Hmanizmi, TTK, Ankara, 1988, 2. basm Tahsin Ycel, Prof.Dr., Trkenin Kurtulu Sava, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000 <| Tark Zafer Tunaya, Batllama Hareketleri, 2 cilt, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1999 . Jg Tevfk avdar ve arkadalar,
Trkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin S0 Yl,

Devlet statistik Enstits, Ankara, 1973

Trkiye'de Modernleme ve Ulusal Kimlik,

Editrler: S. Bozdoan-R. Kasaba, Tarih Vakf, stanbul, 2005, 3. basm Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Y., stanbul, 1996, 2. basm Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1979 W.O. Lester Smith, ada Eitim, ev.: Nurettin zyrek, Varlk Yaynlar, stanbul, 1967 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Alfa Y, stanbul, 1999,7. basm Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Lotus Yaynlar, Ankara, 2005 Yusuf Akura, Trkln Tarihi, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008, 3. basm
YZE Ziraat Fakltesi Yll 1937

(tpkbasm), Ankara niversitesi Yayn, Ankara, 12007 A .# # /'! .. # ' l 826 Kaynaka

Zeki Sanhan, Emperyalizm Ulusul Eitime Meydan Okuyor, Bamszlk Aydmlanmac

Halk Eitim Dernei Yayn, Ankara, 2005 D Politika ! Abdllahat Aksin, Atatrk'n D Politika lkeleri ve Diplomasisi, TTK, Ankara, 1991, 2. basm Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Trk Devrim Tarihi Enstits Y, Ankara, 1948 Atatrk'n Milli D Politikas, Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge, 2 cilt, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1994, 3. basm Bill N. imir, "Lozan'a Doru" dizi yaz, Cumhuriyet gazetesi, 24 Temmuz 1973-6 Austos 1973 (14 blm) Cahit Kayra, Sevr Dosyas, Bke Yaynclk, stanbul, 2004, 2. bask Elif Uyar, Trk-ngiliz Siyasal likileri, 1919-1936, Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Yaynlar, Antalya, 2007 Hner Tuncer, Atatrk D Politika, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008 Kmuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920-19S3), TTK, Ankara, 1991 Mahmut Esat (Bozkurt), Osmanl Kapitlasyonlar Rejimi zerine (doktora tezi),

Franszca aslndan ev.: Ahmet ylek, Trk Hukuk Kurumu Yayn, Ankara, 2008 Mehmet Gnlbol, Do.Dr.-Cem Sar, Dr., Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas (1919-1938), Milli Eitim Bakanl Yayn, Ankara, 1963 Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtulu Yllar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001 Osman Olcay, Sevres Antlamas'na Doru, A SBF Yayn, Ankara, 1981 mer Krkolu, Do.Dr., Trk-ngiliz likileri, A SBF Yayn, Ankara, 1978 Peter Mansfield, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev.: N. lken, Sander Yaynlar, stanbul, 1975 Salah R. Sonyel, Gizli Belgelerle Lozan Konferansnn Perde Arkas, TTK, Ankara, 2006 Seha L. Meray-Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, A SBF Yayn, Ankara, 1977 Tevfik Rt Aras, Atatrk'n D Politikas, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2003 Trk D Politikasnda Elli Yl, Dileri Bakanl Yayn, Ankara, 1973 Din, Halifelik; Laiklik

Ahmet Mumcu, Atatrk'n Kltr Anlaynda Vicdan ve Din zgrlnn Yeri, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1991 Ahmet Taner Klal, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, mge K., Ankara, 1994, 3. basm Ali Fuat Bagil, Din ve Laiklik, Kubbealt Yayn, stanbul, 2007,9. bask Alpaslan Ikl, Sosyalizm, Kemalizm ve Din, mge K.. Ankara, 2006,4. basm

Kaynaka 827

Andrew Dawison, Trkiye'de Seklarizm ve Modernlik, ev,: ??? letiim Yaynevi, stanbul, 2002 Atatrk ve Din, Derleyen: Sadi Borak, nsz: Hilmi Ziya lken, Anl Yaynevi, stanbul, 1962 Bat ve rtica, 54 konumacnn katld toplant, Kaynak Y., stanbul, 1999 Bertrand Russell, Din ile Bilim, ev.: Akit Gktrk, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1972 Bozkurt Gven, Gencay ayian, lhan Tekeli, erafettin Turan, Prof.Dr.lar, Trkslam Sentezi, Sarmal Yaynlar, stanbul, 1991 Cengiz zaknc, slamda Bilimin Ykselii ve k, Otopsi Y., stanbul, 2007, 10. basm

Corci Zeydan, slam Uygarlklar Tarihi, ev.: Necdet Gk, letiim Yaynlar, stanbul, 2004 Ekrem yiit, Din ve Biz, Ankara, 1968 Ercmen Demirer (Hatip), Din, Toplum ve Kemal Atatrk, Ankara, 1969 Ethem Ruhi Flal, Prof.Dr., Atatrk ve Din, Ankara, 1988 Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Din Politikas zerine Konumalar, Yayna Hazrlayan: Prof.Dr. Kemal Ayta, A. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1986 Gotthard Jaeschke, Yeni Trkiye'de slamlk, ev.: Hayruliah rs, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1972 Gustave Edmund von Grunnebaum, slamiyet, Osmanl Devleti'nin Kuruluundan Gnmze Kadar, 2 cilt, ev.: E.N. Erendor, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1993 brahim Ylmaz, Atatrk'n slam nanc, KaraKutu Yaynlar, stanbul, 2008 tar B. Tarhanl, Mslman Toplum, Laik Devlet, Afa Yaynlar, stanbul, 1993 Kadir Msrolu, Gemii ve Gelecei ile Hilafet, Sebil Yaynlar, stanbul, 1993
1

Kenan Mmtaz Akk, slam Dnyasnda Beyin Verimsizlii, rn Yaynlar, Ankara, tarihsiz Mahmut Gololu, Halifelik, Ankara, 1973 M. skender zturani, Laik Devlet ve Sarkl Siyaset, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2003,2. bask M. Kmran Ardako, Hilafet Meselesi, Petek Yaynlar, stanbul, 1955 Muallim Abdlbaki, Cumhuriyet ocuunun Din Dersleri, Kaynak Yaynlar, 2005, 2. basm Mustafa Balbay, Devlet ve slam, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2007 Nait Hakk Ulu, Halifeliin Sonu, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1975 S Nigr Keramet, Halife L Abdlmecit, stanbul, 1964 Nurettin Ar ta m - Nurettin Sevin, Mslman ocuunun Kitab, Milli Eitim Bakanl Yayn, Ankara, 1948 Pervez Hoodbhoy, slam ve Bilim, ev.: Eser Birey, Cep Kitaplar, stanbul, 1992 Sadk Albayrak, Trkiye'de Din Kavgas, stanbul, 1973

Sadi Borak, Atatrk ve Din, stanbul, 1997,3. basm Seil Karal Akgn, Prof.Dr., Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik* Temel Yaynlar, stanbul, 2006,2. basm Sinan Merdan, Atatrk ile Allah Arasnda, nklap K., stanbul, 2009 ahin Filiz, Nadim Macit, Ali Sankoyuncu, Cemal ener, etin Yetkin, Atatrk, Din ve Laiklik (Ak oturum), Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Yaynlar, Antalya, 2008 Tark Zafer Tunaya, slamclk Cereyan, 3 cilt, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Yaar Okur, Hafz, Atatrk'le On Be Yl, Dini Hatralar, Sabah Y., stanbul, 1962 * Ekonomi A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi,1923 zmir, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1968 Alptekin Mderrisolu, Cumhuriyetin Kurulduu Yl Trkiye Ekonomisi, T.C. Ziraat Bankas Yayn, Ankara, 1998 Atila Oral, Atatrk ve iktisadi Kalknma, Jotun Y., istanbul, 2006 Bilmez Blent Can, Demiryolundan Petrole Chaster Projesi 1908-1923, Tarih Vakf

Yaynlar, stanbul, 2000 Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, 1929-1935,2 cilt, Ankara niversitesi Yayn, Ankara, 1988,1993 Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1987 Cazim Grbz, Atatrk Ekonomisi ve Be Destan Adam, Asyaafak Y., stanbul, 2009 Celal Bayar, ark Raporu, Kaynak Y., stanbul, 2006 Edward Mead Earle, Badat Demir ve Petrol Yolu Sava 1903-1923, ev.: Kasm Yargc, rgn Yaynevi, stanbul, 2003 Erdin Tokgz, Prof.Dr., Trkiye'nin ktisadi Gelime Tarihi, 1914-2007, maj Yaynevi, Ankara, 2007 Elli Ylda Trk Sanayii, Sanayi ve Teknoloji Bakanl, Ankara, 1973 Hikmet Ulubay, mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, De Ki Yaynlar, Ankara, 2008, 3. basm lhan Tekeli-Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, Bilge Kltr Sanat Y., stanbul, 2009

smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, letiim Y, stanbul, 1990,2. basm Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, mge K., Ankara, 2007,11. basm Korkut Boratav, Trkiye'de Devletilik, mge K., Ankara, 2006,2. basm L. Hilal Akgl, Ekonomide Kurtulu Savam, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 2006 Mahmut Esat Bozkurt, Liberalizm Masal, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008 Memduh Yaa ve arkadalar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, 1923-1978, Akbank Kltr Yayn, stanbul, 1980 Mustafa Aysan, Prof.Dr., Atatrk'n Ekonomi Politikas, stanbul niversitesi Yayn,

sK

stanbul, 1980

Kaynaka 829

Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yaynevi, stanbul, 1974 Oya Silier, Prof.Dr., Trkiye'de Tarmsal Yapnn Geliimi (1923-1938), Boazii niversitesi Yayn, stanbul, 1981 Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, Gzlem Y., stanbul, 1980, 2. basm

Tahir Tamer Kumkale, Dr., Atatrk'n Ekonomi Mucizesi, Pegasus Yaynlar, stanbul, 2007 I Tevfik avdar, Osmanllarn Yar Smrge Oluu, Ant Yaynevi, stanbul, 1970 Tevfik avdar, Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-y Umumiye, Milliyet Yayn, stanbul, 1971 mit Saraslan, Demir Alardan rmcek Alarna, Otopsi Yayn, stanbul, 2004 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, 5. basm Yakup Kepenek-Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, Remzi K stabul, 1997, 9. basm Yaar Aksoy, Kalpakl Kalknma, mit Yaynclk, Ankara, 1998 Yksel lken, Atatrk ve ktisat, Trkiye B ankas Kltr Yaynlar, Ankara,

1981 'IJjJr ? S ^r

Ziya Grel, Kurtulu Savanda Demiryolculuk, TTK, Ankara, 1989 Genel Ahmet Taner Klal, Atatrk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii, mge Yaynevi, Ankara, 1993

Alev Cokun, Tarihi Unutmamak, Gnceli Yakalamak, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2006 Alev Cokun, Yeni Mandaclar, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2008 Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, Dergh Yaynlar, stanbul, 1990 Ali Eref Turan, Trkiye'de Yerel Seimler, stanbul Bilgi ni. Yayn, stanbul, 2008 Ali Tayyar nder, Trkiye'nin Etnik Yaps, Fark Yaynlar, Ankara, 2007, 14. basm Alpaslan Ikl, Sosyalizm, Kemalizm ve Din, mge K., Ankara, 2006, 4. basm AJ. Tonybee, Trkiye, ev.: Kasm Yargc, Milliyet Y., stanbul, 1971 Asm Karamerliolu, Orada Bir Ky Var Uzakta, Erken Cumhuriyet Dneminde Kyc Sylem, letiim Yaynlar, stanbul, 2006 Atsuko Toyama, Yzyln Dnemecinde Trkiye, ev.: H. Can Erkin, Trk-Japon Vakf Yaynlar, Ankara, 2004 Aykut Kansu, 1 908 Devrimi, ev,: Ayda Erbal, letiim Yaynlar, 2006,4. basm Alper Akam, Anadolu Rnesans Esas Duruta, Arkada K., Ankara, 2009

Azmi Ozcan, Pan-islamizm, TDV islam Aratrmalar Merkezi, Yayn, istanbul,

1992 I . \WKt' Bertan Onaran, Cumhuriyeti Savunmak, Asya afak Yaynlar, stanbul, 2006 830 Kaynaka Birok yazar, 71. Kurulu Yl Armaan, Trk Hukuk Kurumu Yayn. Ankara,

2005 '4- '|,- |

Birok yazar, Atatrk Genlii Ne stiyor, leri Yaynevi, stanbul, 2003 Birok yazar, mparatorluktan Cumhuriyete Trkiye'de Etnik atma, Derleyen: Eric jan Zrcher, letiim

Yaynlan,

stanbul, 2007, basm Birok yazar, 75 Yn inden, Yayma Hazrlayan: Ahmet Oktay, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Blent Tanr, Kurulu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1997 Byk Taarruzda Takip Harekt, ATAE Yayn, Ankara, 1969 Cahit Tala, Trkiye'nin Aklamal Sosyal Politika Tarihi, Bilgi Yaynevi, 1992 Cemil Koak, Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas, letiim Yaynlar,

4.

stanbul, 2006 Cemil Koak, Umumi Mfettilikler, letiim Yaynlar, stanbul, 2003 CHF nc Byk Kongre, 10-18 Mays 1931 Zabtlar, stanbul, 1931 Cneyt Akaln, Atatrk-Mac Arthur Grmesinin yz, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2006 10 David Hotham, Trkler, ev.: M. Ali Kayabal, 2 c, Cumhuriyet Kitaplar, 2000 David Walder, anakkale Olay, ev.: M. Ali Kayabal, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1971, 3. basm Edvvard W. Sait, arkiyatlk/Batnn ark Anlaylar, ev.: Berna lner, Metis Yaynlan, stanbul, 1995 Ellen Kay Trimberger, Tepeden nmeci Devrimler, ev.: Fatih Uslu, Gelenek Yaynclk, stanbul, 2003 Emin Karaca, 150'likler, Altn Kitaplar, stanbul, 2007, 2. basm Ergn Aybars, Prof.Dr., stiklal Mahkemeleri, leri K., zmir, 1995 Erol Mtercimler, Aynadaki Tarih, Alfa Y., stanbul, 2010 Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, ev.: Ali Berktay, letiim Yaynlar, stanbul, 2006

Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluu, 1923-1924, letiim Yaynlar, stanbul, 1998 Fethi Karaduman, k ve Dou, Gnizi Yaynlar, stanbul, 2006 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev.: Fatmagl Berktay, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999, 4. basm General Sherriil, Atatrk Nezdinde Bir Yl Elilik, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1935 Georges Duhamel, Yeni Trkiye Bir Bat Devleti, ev.: Can Ycel, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, TTK, Ankara, 1971 Hadiye Ylmaz, Kurtulu Savamz ve Asya-Afrika'nn Uyan, Kaynak Yaynlan, stanbul, 2007 ,,| 4 1 i Hakan Tartan, Atatrk'n zmir'i, TLOV Vakf, zmir, 2007 Halide Edip, Yakup Kadri, Falih Rfk, Ahmet Asm, zmir'den Bursa'ya, Atlas K., lstanbul, 1974 i

Kaynaka 831

H.C. Armstrong, Bozkurt, ev.: Peyami Safa, Sel Yaynlar, stanbul, 1955 (Tam eviri, ev.: Gl aal Gven, Arba Yaynlar, stanbul, 1966)

Hfz Veldet Velidedeolu, Devirden Devire, 3 c, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1974, 1975, 1976 t. Hikmet Bila, CHP 1919-2009, Doan Kitap, stanbul, 2008,4. basm Il akan, Trk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ada Yaynlar, stanbul, 1999 lhami Soysal, lSO'likler, Gr Yaynlar, stanbul, 1985, 2. basm lhami Soysal, Kurtulu Savanda birlikiler, Gr Yaynlar, stanbul, 1985 lhan Tekeli-Selim lkin, Kadrocular ve Kadro'yu Anlamak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003 stiklal Harbinin Son Safhas (18 Eyll 1922-1 Kasm 1923), ATAE, Ankara, 1969 zzet ztoprak, Prof.Dr., Atatrk Orman iftliinin Tarihi, AKDT Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2006 Jean Deny, Yeni Trkiye, ev.:S. Kodolba, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000 Kmuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1986 Kandemir (Feridun), Siyasi Cinayetler, Ekicigil Yaynlar, stanbul, 1955 Kemal H. Karpat, Kimlik ve deoloji, Tima Yaynlar, stanbul, 2009

Kemal Zeki Genosman, Devleti Kuran Meclis, Hr Yayn, stanbul, 1981 Kemal Zeki Genosman, Altn Yllar, Hr Yayn, stanbul, 1981 K. Krger, Prof.Dr., Kemalist Trkiye ve Ortadou, ev.: Nihal nol, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1981 Kurtulu Sava'nn deolojisi, Hkimiyet-i Milliye Yazlar, evrimyaz: Hadiye Bolluk, Sadeletiren: Kurtulu Gran, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2004, 2. basm Mahmut Esat Bozkurt, Trk htilalinde Vatan Mdafaas, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2006 f|| Mahmut Gololu, 1931-1938 Tek Partili Cumhuriyet, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009 Marc Gaile, Sevilmeyen lke Trkiye, ev.: Kaya Trkmen, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995 Martin van Bruinessen, Aa, eyh, Devlet, ev.: Banu Yalkut, letiim Yaynlar, stanbul, 2006,4. basm Maurice Duverger, Siyasi Rejimler, ev.: Yaar Grbz, Remzi K., stanbul, 1963 Maurice Dverger, Siyasi Partiler, ev.: Ergun zbudun, Bilgi Yaynevi, Ankara,

1986,3. basm M. Bahattin Adgzel, Trk Havaclnda z Brakanlar, Ankara, 2006 Mehmet Aydar, Huzursuz Topraklar, Bilgili Y, Ankara, 2009 Mehmet Kaplan ve arkadalar, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, 2 cilt, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981 Mehmet Kaplan ve arkadalar, Atatrk Devri Fikir Hayat, 2 cilt, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981 M. kr Hanioiu, Osmanl'dan Cumhuriyet'e, Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Yaynlar, stanbul, 2006

832 Kaynaka

Mete Tuncay, T.C.'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1921-1931), Cem Yaynevi, stanbul, 1992, 3. basm Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1978, 3. basm Metin Aydoan, Bitmeyen Oyun, Kum Saati Yaynlan, stanbul, 2002,11. basm Metin Aydoan, Trkiye zerine Notlan 1923-2005, Umay Yaynlar, zmir, 2005, 14. basm Metin Aydoan, Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, 2 cilt, Umay Yaynlar,

zmir, 2007,19. basm Mustafa Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezileri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1975, 2. basm Muzaffer Sencer, Trkiye'de Siyasi Partilerin Sosyal Temelleri, May Yaynlar, stanbul, 1974 Nait Hakk Ulu, Emperyalizme Kar Trkiye 1922-1924, Belge Yaynlar, stanbul, 1971 i Nuren Mazc, Atatrk Dneminde Muhalefet, 1919-1926, Dilmen Yaynevi, stanbul, 1984 Orhan eki, mparatorluktan Cumhuriyete, Or Yaynlar, stanbul, 2001 mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yaynclk, Ankara, 1984 zel ahingiray, Atatrk'n Nbet Defteri (1931-1938), Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1955 Paul Dumont, Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev, ev.: Server Tanilli, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1997

Philipp Schwartz, Kader Birlii, Belge Yaynlar, stanbul, 2003 Recep (Peker), Vatanda in Medeni Bilgiler, 2. cilt, stanbul, 1933 Recep Peker, nklab Dersleri Notlar, Ankara, 1936 Robert von Bischoff, Ankara, ev.: B. Belge, Ankara, Ulus Basmevi, 1936 Sadi Borak, Armstrong'tan Bozkurt Mustafa Kemal ve ftiralara Cevap, Yabanc Gzyle Atatrk Serisi Yaynlar, stanbul, 1955 Sadri Ethem (Ertem), Trk nklabnn Karakterleri, Kaynak Yaynlan, 2007,2. basm Salk Hizmetlerinde 50 Yl, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, Ankara, 1973 Sami N. zerdim, 50. Ylda Kitap 19231973, Ankara, 1974 Selahattin Gngr, Atatrk'e Kafa Tutanlar, 2 cilt, Hadise Yaynevi, stanbul, 1955 Sermet Muhtan Alus, 30 Sene Evvel stanbul, letiim Y., stanbul, 2005 Sinan Meydan, Lacivert Kurtulu, Truva Yaynlar, stanbul, 2006 evket Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, Remzi K., stanbul, 2003, 5. basm

Taha Akyol, Osmanl Mirasndan Cumhuriyet Trkiyesine, lber Ortayl ile Konumalar, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2006,6. basm Taha Parla, Kemalist Tek Parti deolojisi ve CHP'tn Alt Oku, letiim Yaynlar, stanbul, 1995, 2. basm Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye'de Korporattzm, letiim Yaynlar, stanbul, 2005,5. basm

Kaynaka 833

Taner Umur, Trkiye'de ok Partili Hayata Ge i, mge K., Ankara, 2003,3. basm Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul niversitesi Yayn, stanbul, 1952 | Tayyip Yelen, Gizlenen Rejim Kemalizm, Tam Yaynlar, Ankara, 2005 Tevfik avdar ve arkadalar, Trkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Y, DE Yayn, Ankara, 1973 Tuncay Dursun, Tek Parti Dnemindeki CHP Byk Kurultaylar, Kltr Bakanl, Ankara, 2002 Turgut zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, Yalanlar, Yanllar, Yutturmacalar,

Bilgi Yaynevi, Ankara, 1997 Trkan Saylan, Cumhuriyetin Bireyi Olmak, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1999, 2. basm Trkiye"de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, statistik Enstits, Ankara, 1973 Wilhelm Radlof, Trkler, ev.: A. Temir, T. Anda, N. Uurlu, rgn Yaynevi, stanbul, 2008 Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi, 1923-1938, rgn Yaynevi, stanbul, 2003,2. basm Yaar Nabi, Tek Yol Atatrk Yolu, Varlk Yaynlar, stanbul, 1967,2. basm Yekta Gngr zden, Cumhuriyeti Demokrasi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001 Yunus Nad, Cumhuriyet Yolunda, Yayna Hazrlayan: Sami Kararen, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1999 " ' Yusuf Akura, Prof., Yeni Trk Devletinin ncleri, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981 Gerici Olaylar, Tepkiler, Kar-devrim Ahmet Akgl, Cumhuriyet Trkiyesinde Nifak Hareketleri, Bilge Karnca Yaynlar, stanbul, 2007 Bahrye ok, Atatrk'n zinde Bir Arpa Boyu, Cem Yaynlar, 1995, 3. basm

alar Krak, Trkiye'de Gericilik, mge K., Ankara, 1993,2. basm alar Krak, Cumhuriyetten Gnmze Gericilik, 4 cilt, Cumhuriyet K., stanbul,
2001 '%' 'sm *

etin zek, Trkiye'de Gerici Akmlar, Gerek Yaynevi, stanbul, 1968 Kemal stn, Menemen Olay ve Kubilay, ada Yaynlar, stanbul, 1977 Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkileri, 2 c, Ankara, 1972 Neet aatay, Prof.Dr., Trkiye'de Gerici Eylemler, 1923'ten Bu Yana, A.. lahiyat Fakltesi Yayn, Ankara, 1972 Hatay Abdurrahman Melek, Dr., Hatay Nasl Kurtuldu, TTK, Ankara, 1991,3. basm Nuri Aydn Konuralp, Hatay, Kurtulu ve Kurtar Mcadelesi Tarihi, skenderun,

' 1996 ..' S^&-' .liite^

834 Kaynaka
Tayfur Skmen, Hatay'n Kurtuluu in Harcanan abalar, TTK, Ankara, 1992, 2. basm letiim Yaynevi'nin Modern Trkiye'de Siyasi Dnce dizisi Birok yazar, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 2006,7. basm ) Birok yazar, Kemalizm, 2006, 5. basm

Birok yazar, Modernleme ve Batclk, 2007,4. basm Ijjk Birok yazar, Milliyetilik, 2003, 2. basm Birok yazar, Muhafazakrlk, 2006,3. basm Birok yazar, islamclk, 2005,2. basm Birok yazar, Liberalizm, 2005 Birok yazar, Sol, 2007 zmir Suikast ve Suikastlar A. Nihat Erman, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, Temel Yaynlar, stanbul, 1971 \ I :j| . "f . % ' Cemal Avc, Dr., zmir Suikast, IQ Yaynclk, stanbul, 2007 Kandemir, Atatrk'e 11 Suikast, zmir Suikastndan Ayr, Ekicigil Yaynlar, stan| bul, 1955 < P Osman Salim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, Temel Yaynlar, stanbul, 2005, 2. basm I Smer Kl, zmir Suikast, Emre Yaynlar, stanbul, 1994 Uur Mumcu, Gazi Paaya Suikast, Tekin Yaynevi, stanbul, 1994 Yaar ahin Anl, Mahkeme Tutanaklarna Gre zmir Suikast Davas, Kasta Yaynevi, stanbul, 2005 Kadn Hareketi

Ayegl Baykan, Belma t-Baskett, Nezihe Muhittin ve Trk Kadn, letiim Yaynlar, stanbul, 1999 Bernard Caporal, Dr., Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn, 3 kitap, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000 Birok yazar, Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, ev.: Necmiye Alpay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000 Cemil Denk, Tarihte ve Atatrk Dneminde Kadn, Ankara, 2008 Gldane olak-Lale Uan, kinci Merutiyetten Cumhuriyete Basnda Kadn ncler, Heyamola Yaynlar, stanbul, 2008 Perihan Ergun, Cumhuriyet Aydnlanmasnda nc Kadnlarmz, Tekin Yaynevi, stanbul, 1997 Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynlar, stanbul, 1996,2. basm efika Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn (1839-1923), Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yayn, Ankara, 1991

Kaynaka 835
Kiiler

Ahmet Grsoy, Osman Aa, Mdafaa-y Hukuk Dernei Giresun ubesi Yayn, Giresun, tarihsiz

Ahmet evket Elman, Dr. Reit Galip, Ankara, 1953 Alev Cokun, Hasan li Ycel, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2007 Ali Fuat Erden, smet nn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999 Ar nan, Prof.Dr. Afet nan, Remzi K., stanbul, 2006, 3. basm Diner Yldz, Ahmet Adnan Saygun, Sun Yaynevi, Ankara, 2007 Emin Eriirgil, Bir Fikir Adamnn Roman, Ziya Gkalp, nklap K., stanbul, 1951 Emin Eriirgil, slamc Bir airin Roman, Mehmet Akif, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1986 Fatih Bayhan, Zbeyde Hanm, Pegasus Yaynlar, stanbul, 2008 Feridun Kandemir, Hatralar ve Syleyemedikleri ile Rauf Orbay, Yakn Tarihimiz Yayn, stanbul, 1965 Glsn Bilgehan, Mevhibe, 2 cilt, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994 Haldun Taner, lr ise Ten lr, Canlar lesi Deil, Cem Yaynevi, stanbul, 1979 Hner Tuncer, Hadiye Tuncer, mit Yaynclk, Ankara, 2002 nci Enginn, Prof.Dr., Halide Edip Advar, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara, 1986

skilipli Atf Hoca, lem Yayn, stanbul, tarihsiz Kansu Sarman, Trk Prometheler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, stanbul, 2006,2. basm I K. Doan Dirik, Atatrk'n zinde Vali Paa/Kzm Dirik, Grer Yayn, stanbul, 2008 I Kemal Arburnu, Atatrk ve evresindekiler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1995,2. basm Koptagel lgn, Prof.Dr, Hseyin Kyc, stanbul, 2005 Mahmut Esat Bozkurt Ansna Armaan, stanbul Barosu Yayn, stanbul, 2008 Mehmet Akzambak, Atatrk'n Devrimci Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt, Kasta Yaynevi, stanbul, 2005 M. Rauf nan, Mustafa Necati, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, Ankara, 1980 mer Sami Coar, Osman Aa/Topal Osman, Harman Yaynlan, stanbul, 1971 zcan abudak, Unutulmu Bir Devleti ktisat Vekili: Mustafa eref zkan, Libra Kitap, stanbul, 2009 Samet Aaolu, Babamn Arkadalar, stanbul, 1969,3. basm efik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul, 1986

Turgut zakman, Dr. Rza Nur Dosyas, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995 Veysi Akn, Yrd. Doc.Dr., Doktor Fuat Umay, Atatrk Aratrma Merkez Yayn | Ankara, 2000 . * & Yahya Kemal, Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul Fetih C e m i y e t i Yayn, stanbul, 1986,3. basm Yener Oru, Ulus Bilinci ve Devrim Bakan Dr. Reit Galip, zel bask

836 Kaynaka
Ykhz Sertel, Susmayan Adam, Babam Gazeteci Zekeriya Sertel, Cumhuriyet K., stanbul 2002 Ziya akir, Nuri Demira Kimdir, stanbul, 1947 Krt Konusu, Sorunu eyh Sait syan Dersim Soruna A. Haluk ay, Prof.Dr., Her Ynyle Krt Dosyas, Turan Kltr Vakf Y., stahbul, 1996, 4. basm Ahmet Akgl, Cumhuriyet Trkiye'sinde Nifak Haraketleri, Bilge Karnca Y., stanbul, 2007 % | | Ahmet Sreyya rgeevren, eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi, Temel Yaynlar, stanbul, 2007, 2. basm Airetler Raporu, Kaynak Y, stanbul, 2003 H

Behet Cemal, eyh Sait syan, Sel Yaynlar, stanbul, 1955 Bill N. imir, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu (1924-1938), Ankara, 1975 . # ! i Bill N. imir, Krtlk I ve II, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2007, 2008 Dersim, Jand. G. KJ raporu, Kaynak Y, stanbul, 2000 Faik Bulut, Krt Sorununa zm Araylar, Ozan Yaynclk, stanbul, 1998 Faik Bulut, Dersim Raporlar, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2007,4. basm Fikret Babu, G ve skn, Ozan Yaynclk, stanbul, 2006 Hakan zolu, Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, Kitap Yaynevi, stanbul, 2005 % Hseyin Saraolu, Dou Anadolu, MEB Y., stanbul, 1956 smail Beiki, Dou Anadolu'nun Dzeni, e yaynevi, stanbul, 1970, 2. basm Martin van Bruinessen, Aa, eyh, Devlet, letiim Y., stanbul, 2006 Mehmet Aydar, Huzursuz Topraklar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009 Metin Heper, Prof.Dr., Devlet ve Krtler, Doan Kitap, stanbul, 2008 M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Enstits

Yayn, Ankara, 1981 Metin Toker, eyh Sait ve syan, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994, 2. basm Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Y., stanbul, 2007 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Y., stanbul, 2009 Nuri Dersimi, Dr., Krdistan Tarihinde Dersim, Doz Y., stanbul, 2004,2. basm Rza Zelyut, Dersim syanlar ve Seyit Rza Gerei, Kripto Yaym, Ankara, 2010, 4. basm Sayg Oztrk, smet Paann Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, 2008, 5. basm Serap Yeiltuna, Atatrk ve Krtler, leri Y., stanbul, 2007 Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, Genelkurmay, Ankara, 1972 Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas, Tekin Yaynevi, stanbul, 1995,17. basm Uur Mumcu, Krt Dosyas, Umag, Ankara, 2007, 34. basm Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Kaynak Y.. stanbul, 2009,2. basm f f f*^f"*f' P ? I f l P S f 'm M

Kaynaka 837

Latife ve Fikriye Hanmlar Emin laan, "Laman Karaosmanolu ile Sohbet" Hrriyet gazetesi, 10 Kasm

1985 Fatih Bayhan, Latife Hamm'n Ktlar, Pegasus Y, stanbul, 2007, 2. basm pek allar, Latife Hanm, Doan Kitap, stanbul, 2006 smet Bozda, Gazi ve Latife Emre Yaynlar, stanbul, 1991 Nezihe Araz, Mustafa Kemal'le 1000 Gn, Dnya Yaym, stanbul, 1997,6. basm Ouz Akay, Gazi, Truva Yaynlan, stanbul, 2005 Ouz Akay ki Kadn Beni ok Sevdi, Alfa Y., stanbul, 2010 S. Eri lger, Latife Gazi Af. Kemal, nklap K., stanbul, 2005,2. basm emsi Belli, Fikriye, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995 Lozan Ali Naci Karacan, Lozan, Milliyet Y., stanbul, 1971, 2. basm A. ner Pehlivanolu, Sevr, Lozan Antlamalar ve Avrupa Birlii, Kasta Yaynevi, stanbul, 2005 ' W Bill N. imir, Lozan Telgraflar, 2 cilt, TTK, Ankara, 1990,1994 Cemil (Birsel), Prof., Lozan, 2 cilt, stanbul, 1933 (Tbkbasm var: Sosyal Yaynlar, stanbul, 19^8)

Kurtulu Sava ve Lozan, ev.: Fatma Artunkal, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999 Salahi R. Sonyel, Lozan Konferansnn Perde Arkas, TTK, Ankara, 2006 Sena L. Meray, Lozan Bar Konferans, Tutanaklar-Belgeler, 8 kitap, YKY, istanbul, 1993, 2. basm Taner Baytok, ngiliz Belgeleriyle Sevr'den Lozan'a, Doan Kitap, stanbul, 2007 Tevfk Rt Aras, Lozan'n zlerinde, Hariciye Vekleti Yayn, Ankara, 1935 Yaayan Lozan, Editr: ar Erhan, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara, 2003 ' |" ip ' f | " H Osmanl Ahmet Rasim, Osmanl mparatorluunun Reform abalar inde Bat Evreleri, Basma Hazrlayan: H.V. Velidedeolu, ada Yaynlar, stanbul, 1984 Alan Palmer, Osmanl mparatorluu, Son Yz Yl, Bir kn Yeni Trihi, ev^Belks orak Dibudak, Yeni Yzyl Y., stanbul, 1993 Ali Nejat len, Kendini Yok Eden Osmanl, mit Yaynevi, Ankara, 2006 Birok yazar, Tanzimat, Maarif Vekleti, Ankara, 1940

Caroline Finkel, Osmanl, ev.: Zlal Kl, Tima Yaynlar, stanbul, 2007 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, 9. cilt, TTK, Ankara, 1988, 3. basm Fuat Kprl, Osmanlnn Etnik Kkeni, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999, 2. basm Jean-Paul Garnier, Osmanl mparatorluu'nun Sonu, ev.: Zeki elikkol, Remzi K., stanbul, 2007 Hner Tuncer, 19. Yzylda OsmanlAvrupa likileri, mit Yaynclk, Ankara, 2000 Kemal H. Karpat, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Ulusallama, mge Y., Ankara, 2006 || Mevlut Ulutekin Ylmaz, Osmanl'nn Arka Bahesi, Ankara, 1998 Murat Bardak, Son Osmanllar, nklap Yayn, stanbul, 2008,2. basm Murat ulcu, Osmanlda adalamaTaassup atmas, Erciya Yaynlar, stanbul, 2004, 2. basm Salih Keramet Nigr, Halife kinci Abdlmecit, nklap ve Aka K., stanbul, 1964 Salih zbaran, Prof.Dr., Osmanly zlemek ya da Tarih Tasarlamak, mge K Ankara,

2007 r t Sina Aksin ve birok yazar, Osmanl Tarihi, 2 cilt, Milliyet Kitapl, tarihsiz Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev.: Mehmet Harmanc, 2 cilt, e yaynlar, stanbul, 2004, (2.bas m) 2006 ehzade Ali Vasb Efendi, Bir ehzadenin Hatrat, YKY, stanbul, 2004 Taner Timur, Osmanl Kimlii, Hill Yaynlar, stanbul, 1986 Yaar Sarkaya, Osmanl Medreselerinin Gerilemesi Meselesi, slam Aratrmalar Dergisi, say 3,1999 Vahidettin S Feridun Kandemir, Ttncba kr Anlatyor, Vadeddin'in Son Gnleri, Yamur Yaynlar, stanbul, 2007 Metin Hulagu, Prof.Dr., Yurtsuz mparator Vahdeddin, Tima Yaynlar, stanbul, | 2 0 0 8 i' I 1 Murat Bardak, ahbaba, Pan Yaynclk, stanbul, 1998 Sleyman Kani rtem, Son Osmanl Son Saltanat, Sultan Vahideddin, Yayna Hazrlayan: Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul, 2003

Tark Mmtaz Gztepe, Vahideddin Gurbet Cehenneminde, Sebil Yaynlar, 1968 Timuin Mert, Son mparator Vahdettin, KaraKutu Yaynevi, stanbul, 2005 Sol Akmlar Aclan Saylgan, Solun 94 Yl, Ankara, 1978 j Fethi Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Ankara, 1967 A. kr Esmer, Siyasi Tarih, Siyasal Bilgiler Okulu Yayn, stanbul, 1944 Benard Levvis, Ortadou, ev.: Selen Y. Kolay, Arkada K., Ankara, 2005 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, ev.: Yldz Mor an, e yaynlar, stanbul, 1979 (Yazarca geniletilmi almann basm: Osmanllardan nce Anadolu, ev.: Erol yepazarc, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2008, 3. basm) Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, 4 cilt, Tekin Yaynevi, stanbul, 1974,1976 Doan Kuban, Prof.Dr., Trkiye Sanat Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1970 Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Her kalp K.. Ankara, 1944 f Tarihler

Kaynaka 839

Enver Ziya Karal, Ord.Prof., Osmanl Tarihi, 9. cilt, TTK, Ankara, 1996 Fahir Armaolu, Prof.Dr., Siyasi Tarih, Ankara, 1964 Jean-Paul Roux, Trklerin Tarihi, Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 Yl, ev.: Aykut KazancgilLale Aslan zcan, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2007 Kmuran Grn, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1984, 2. basm Mufassal Osmanl Tarihi, 6. cilt, Gven Y, stanbul, 1963 Sina Aksin ve arkadalar, Trkiye Tarihi, 5 cilt, Cem Yaynevi, stanbul, 2005-2007, 8.-9. basmlar Suna Kili, Prof.Dr., Trk Devrim Tarihi, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, yenilenmi 10. basm Tevfik avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi, mge K., Ankara, 2004, 3. basm Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1996, 2. basm Trk Tarihi I, II, III ve IV, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, 1931 (Kaynak Yaynlar drdnn de tpkbasmn yaymlamtr) Ulu demir, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1973

Yavuz Abadan, Prof.Dr., nklap Tarihine Giri, Ankara, 1960 Yirminci Yzyl Tarihi, 2 cilt, Arkn K., stanbul, 1980 Yazarlar: Afet nan, Prof.Dr. Kemal Atatrk' Anarken, Ankara, 1956, 2. basm Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, MEB Yayn, Ankara, 1968 Cumhuriyetin Ellinci Yl in Kylerimiz, TTK, Ankara, 1978 Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1984 ' f| * i Jfl t Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan, 1933, TTK, An1

kara, 1972 ' f; ,|:

A' 51 S

' ||%
Trkiye Cumhuriyeti'nin kinci Sanayi Plan 1936, TTK, Ankara, 1989, 2. basm Atatrk'ten Mektuplar, TTK, Ankara, 1989 zmir ktisat Kongresi, TTK, Ankara, 1989 M.K. Atatrk'ten Yazdklarm, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998 Medeni Bilgiler ve M.K. Atatrk'n El Yazlar, TTK, Ankara, 1998

Bill N. imir, Bykeli, Dr. D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, TTK, Ankara, 1981 Dounun Kahraman Atatrk, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999 ngiliz Belgelerinde Atatrk, 8 cilt, TTK, 1973-2006 Ankara... Ankara... Bir Bakentin Douu, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2006, geniletil mi 2. basm Trk Harf Devrimi zerine ncelemeler, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Anka ra,2006 ' t f Trk Yaz Devrimi, TTK, 2008 D Basnda Laik Cumhuriyetin Douu, ev.: Cneyt Akaln, Bilgi Yaynevi, An kara, 999 | Malta Srgnleri, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1985

840 Kaynaka

Atatrk'n Byk Sylevi zerine Belgeler, TTK. Ankara, 1991 Bitim Diplomatlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1996 D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, TTK, Ankara, 1981 etin Yetkin, Prof.Dr. Trk Edebiyatnda Batllama ve Kimlik Sorunu, Salyangoz Yaynlar, stanbul, 2008

Trkiye'de Tek Parti Ynetimi, 1930-1945, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983 Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Otopsi Yaynlar, stanbul, 2004, 3. basm Emre Kongar, Prof.Dr. Atatrk zerine, Remzi K., stanbul, 1999,4. basm Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrk, Remzi K., 2006,10. basm Demokrasi ve Kltr, Remzi K., stanbul, 2005, 5. basm Trkiye'nin Toplumsal Yaps, Cem Yaynevi, stanbul, 1978 Tarihimizle Yzlemek, Remzi K., stanbul, 2006,18. basm Erle jan Zrcher Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev.: Gl al Gven, letiim Yaynlar, stanbul, 2003 Modernleen Trkiye'nin Tarihi, ev.: Yasemin Saner Gnen, letiim Yaynlar, stanbul, 2007, 21. basm Trkiye'de Etnik atma, letiim Y., stanbul, 2007 Falih Rfk Atay Eski Saat, Akba K., Ankara, 1933 Niin Kurtulmamak, Varlk Yaynlar, stanbul, 1953 ile, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 1955

ankaya, Bate Yaynlar, stanbul, 1969, 2. basm Babanz Atatrk, Bayrak, Atatrklk Nedir, Atatrk Ne idi ., stanbul, 1990 Atatrklk Nedir, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2006 lber Ortayl, Prof.Dr. Osmanl mparatorluu'nda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Turhan K., Ankara, 2004, 2. basm Batllama Yolunda, Merkez Kitaplar, stanbul, 2007 Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008 mparatorluun En Uzun Yzyl, Tima Yaynlar, stanbul, 2008,26. basm smail Habip Sevk Edebi Yeniliimiz I, Remzi K., stanbul, 1935, 2. basm Tanzimattan Beri (Yeniliimiz II), Remzi K., stanbul, 1940 Atatrk in, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981 O Zamanlar, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981
7

Kaynaka 841

smail (smayii) Hakk Baltacolu Batya Doru, stanbul, 1945 Trke Doru, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1972

Atatrk, Atatrk niversitesi Basmevi, Erzurum, 1973 Mahmut Gololu Cumhuriyete Doru, Ankara, 1971 Atatrk lkeleri ve Bursa Nutku, Ankara, 1973 Tek Partili Cumhuriyet, 1931-1938, Ankara, 1974 Niyazi Berkes ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz, stanbul, 1965, 2. basm Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Yn Yaynlar, Ankara, 1965 Atatrk ve Devrimler, Adam Yaynlar, stanbul, 1993, 2. bask Trkiye'de adalama, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1974 Trk Dnnde Bat Sorunu, Bilgi yaynevi, Ankara, 1975 Unutulan Yllar, Yayna Haz.: Ruen Sezer, letiim Yaynlar, stanbul, 2005, 3. basm zer Ozankaya, Prof.Dr. Trkiye'de Laiklik/Atatrk Devrimlerinin Temeli, Cem Yaynevi, stanbul, 1993, 5. basm Cumhuriyet nar, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1995 Dnya Dnrleri Gzyle Atatrk ve Cumhuriyeti, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2006,4. basm

Refik Halit Karay

Minelbab llelmihrab, inklap ve Aka K., istanbul, 1964 Bir mr Boyunca, letiim Yaynlar, stanbul, 1990 Nesil Hayat, Semih Ltfi K., stanbul, tarihsiz

Sina Aksin, Prof.Dr.

Trkiye'nin nnde Model, Telos Yaynlar, stanbul, 1997 Atatrk Partiyi Kurmann Sras Geldi, maj Yaynevi, Ankara, 2002 stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yaynevi, stanbul, 1983 (Yeni basks: 2 cilt, Trkiye I Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2004,2. basm) Yakn Tarihimizi Sorgulamak, Arkada Yaynevi, Ankara, 2006 Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi, maj Yaynclk, 2006,6. basm

erafettin Turan, Prof.Dr*

Atatrk'n Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar, TTK, Ankara, 1989, 2. basm Trk Devrim Tarihi, 5 kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995-2002 Atatrk ve Ulusal Dil, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998

842 Kaynaka

Trk Kltr Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2000, geniletilmi 3. basm ismet nn, Yasam, Dnemi ve Kiilii, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2003,2. basm Mustafa Kemal Atatrk, Kendine zg Bir Yasam ve Kiilik, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2004 t Sevgi zel ile birlikte, Trkenin ve Dil Devriminin yks, Dil Dernei Yaym, Ankara, 2007 evket Sreyya Aydemir Suyu Arayan Adam, z Yaynlar, Ankara, 1959 Tek Adam, 3 cilt, Remzi K., stanbul, 1963 kinci Adam, 3 cilt, Remzi K., stanbul, 1968 nklap ve Kadro, Remzi K., stanbul, 2003,5. basm Yakup Kadri Karaosmanolu Vatan Yolunda, Selek Yaynlar, stanbul, 1958 Zoraki Diplomat, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1967,2. basm Atatrk, Remzi K., 1971, 4. basm Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar, stanbul, 1984, 2. basm Yusuf Hikmet Bayur, Ord.Prof. Trk nklab Tarihi, 3 cilt/10 kitap, TTK, Ankara, 1991, 4. basm Atatrk, Hayat ve Eseri, Ankara, 1971

Trkiye Devletinin D Siyasas, TTK, Ankara, 1973 XX. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkileri, TTK, Ankara, 1989 I Ziya Gkalp Milli Terbiye ve Maarif Meselesi, Diyarbakr Tantma ve Turizm Dernei Yayn, Diyarbakr, tarihsiz Trklemek slamlamak Muasrlamak, Serdengeti Neriyat, Ankara, 1963 Trkln Esaslar, Milli Hareket Yaynlar, stanbul, 1969 Kongreler, Sempozyumlar, Seminerler Atatrk Konferanslar, 1963-1974 Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurulu Yayn, Ankara, 1964-1975 (ok nemli, yararl konferanslar var, ksaltmak iin ierikleri hakknda bilgileri kardm)

Dil ve Tarih Kongreleri Zabtlar Trk Hukuk Kurumu 71. Kurulu yl Armaan, Ankara, 2005 Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits, Atatrk nderliinde Kltr Devrimi Semineri (1972), Enstit Yayn, Ankara, 1972 stanbul ktisadi ve Tlicari liiimler Akademisi, Atatrkln Ekonomik ve Sosyal

Yn Semineri (1973), T A Yayn, Kaynaka 843

stanbul, tarihsiz (Katlanlar: Ord.Prof.

Dr. Reat Kaynar, Y. Kadri Karaosmanolu, evket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tor, Prof.Dr. smet Giritli, Do.Dr. Taner Tmur) Ankara niversitesi, Atatrk'n Dnce ve Uygulamalarnn Evrensel Boyutlar (198), Ankara niversitesi, Ankara, 1983 . J Ortadou niversitesi, Atatrk' Anma ve ODT Atatrk Haftas Sempozyumu (1985), ODT yayn, Ankara, 1987 Boazii niversitesi, Uluslararas Atatrk Konferans (1980), 2 cilt, Boazii niversitesi, stanbul, 1981 Boazii niversitesi, Uluslararas Atatrk Konferans, (1981), 3 cilt, Boazii niversitesi, stanbul, tarihsiz Hacettepe niversitesi, Tarihi Gelimeler inde Trkiye'nin Sorunlar Sempozyumu (199TTK, 1992 f Trkiye Bankas, Uluslararas Atatrk Sempozyumu (1981), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1983 Trk Tarih Kurumu, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara, 1991

Batkent Konut retim Yap Kooperatifleri Birlii, Dnyada ve Trkiye'de Laiklik, sempozyum, Ankara, 1993 ODT Atatrk Dnce Topluluu, 100. Yl Sempozyumu, Ankara, 2005 Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, Dnden Yarma Atatrk ve Atatrklk, Seminer (2006), SBF yayn, Ankara, 2007 (Katlanlar: Prof.Dr. Korkut Boratav, Prof.Dr. Sina Aksin, Prof.Dr. Alpaslan Ikl, Prof.Dr. Bilsay Kuru) Hacettepe niversitesi, Trkiye'de Sanatn Bugn ve Yarn Sempozyumu 1985, Gzel Sanatlar Fakltesi Yayn, Ankara, 1985 Ortadou niversitesi, 70. Ylnda Ulusal ve Uluslararas Boyutlaryla Atatrk'n Byk Nutuk'u ve Dnemi, sempozyum, ODT Yayn, Yayna Hazrlayan: Gl . Kundak, Ankara, 1999 7. Sosyal Bilimler Kongresi, Cumhuriyet Dneminde Siyasal Dnce ve Modernleme, maj Yaynclk, Ankara, 2002 stanbul Teknik niversitesi, Atatrk' Anma Etkinlikleri, 2005, 2006, 2007, stanbul, 2008 j

Ansiklopediler, Gazeteler, Dergiler, Yazlar Cogito, Osmanllar zel Says, No. 19, YKY, stanbul, 1999, 2. basm Trk Dili dergisi, Trk Romannda Kurtulu Sava zel says, say 298, Temmuz 1976 W^ ^ Trk Dili dergisi, Sylev zel says, say 314, Kasm 1977 Trk Dili dergisi, Roman zel says, say 154,159, Temmuz 1964, Aralk 1964 slam Ansiklopedisi Adan Z'ye Kurtulu Sava ve Atatrk Dnemi, 3 cilt, abc yayn. stanbul, 2005 Atatrk Dnce dergisi Hayat Tarih Mecmuas Yakn Tarihimiz 844 Kaynaka Ayn Tarihi, II. Terin 1938, Basn Genel MiM. ^ * - a .
sm

"rluu, Ankara, No. 60, 1938, 2. baTrkDili Dergisi (Atatrk zel saylar, zellikle 1967,1975 1 9 7 9 o ' Belgelerle Trk Tarihi dergisi ' ' ' > Hkimiyet-i Milliye, 10. Yl zel eki Mlkiye debisi, say, 2X3 Kas.m 1998 Cumhuriyetin 75. W,
nel M u d 1Q n 1979 1980 1

198

Atatrk Bak, Uluda niversitesi dergisi Belleten, Atatrk zel says, say 204/1988, TTK Ankara 1988 Erdem, A^rk Kltr Merkezi Yayn, Atatrk'n lmnn 50. Y,l, 12. say, Bilim topya, say 44, ubat 1998 (Cumhuriyet dnemi salk isleri tarihi) sav, 183, Temmuz 2010 (Trk tarihi) ' Kadro dergisi (takm) Demiryollar dergisi zel say 56-60, yl 1956 Mdafaa-y Hukuk dergisi Milliyet. | - Atatrk deolojisi Nedir? Ak oturum. Ali Gevgili Ord Prof Dr Reat ckkTa^'*c f ' * * ^u,10 Kasm 1974 - Sohbet, Abd ipeki, evket Sreyya Aydemir. 10 Kasm 1975 - Sohbet, Abdi peki, evket Sreyya Aydemir, 28 Mart 1976 - Sohbet, Mehmet Barlas, Ord.Prof.Dr. Reat Kaynar, 20 Nisan 1981 1960'tan bu yana Atatrk, Cumhuriyet, adalama vb. konularda birok gazete yazs
?} s a y m Pr0fDr Se lCerDi

Kaynaka 845

Turgut zakman'n

"Milli M c a d e l e " Kitaplar Dr. Rza Nur Dosyas Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele "yalanlar, yanllar, yutturmacalar" 1881-1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi 19 Mays 1999 Atatrk Yeniden Samsun'da Trkiye lemesi: Dirili - anakkale 1915 u lgn Trkler Cumhuriyet - Trk Mucizesi (1) Cumhuriyet - Trk Mucizesi (2)__