Ganiyy Imuhtefininmeratib Itevhidrisalesi PDF

Ganiyy-i Nuhtef'nin "Neratib-i Tevhd Risalesi"
1

Ganiyy-i Nuhtef'nin

"NERAT!B-! TEvHD R!SALES!"

Necmettin ahinler

Trabzon - 2000

2
Onsz

Bundan iki yl kadar nce bir dostum bana Beikta/stanbul'da Seyran
Kitabevi'nde rastlad bir kitapdan bir nsha takdm etti. 1998 ylnda arm Ya-
ynlar tarafndan baslan ve Nefesler baln tayan, 1319 cm boyutlarnda, 216
sayfalk bu kitabn yazar Ganiyy-i Muhtef idi. Hamzav-Melm Kutuplarndan d-
rs-i Muhtef'den
1
baka Muhtef mahlas ardna gizlenmi bir baka kii tanmad-
mdan bu kitap ve yazar ilgimi ekti.

Kitap: thaf, nsz, Takdm, Sultanlarm, Tahassr, Tecellyt, Velyet ve
rd, Edeb, Seyr-i Slk, Mertib-i Tevhd Rislesi, Htime, ve Szlk blmlerin-
den olumaktayd.

Ganiyy-i Muhtef Nefesler'i:

Habbullh- Ekrem'e
O'na verilen Kevser'e,
Ve bu Kutlu Slle'ye
lelebed Girenler'e

Ak-u niyzla, hrmetle
Ve de sonsuz muhabbetle.

nefesiyle ithf etmekte ve nsz'de de kitabn hangi sikle yazlm olduuna

Allh'a hamd ederek balarm Besmele'yle.
Rabb'im, Sen bu fakri ihvna feyyz eyle!

Salt- selm olsun Hazret-i Muhammed'e,
Rabb'im bizi mut kl O Nebiyy-i Emced'e.

Neler kald y Ganiy u kutlu ondrt aydan?
kibinbeyz beyit frld bu nydan.

Bir ksmndan
2
"Nefesler", ite, olundu tertb;
"Mertib-i Tevhd"le feth olundu mertib.

Nesm-i Rahmn'yle ihds olunan kitb
Ukn, naallh rhuna eder hitb.

ifdesiyle k tutmaktadr.

Ganiyy-i Muhtef Nefeslerin 6. sayfasndaki I-4 ve 7. sayfasndaki I-5 numa-
ral nefeslerde: 1) kendisinin bir ney, ve 2) bu neyi fleyenin de Cenb- Rabb-l
lemiyn olduunu, ayrca yukarya dercedilmi olan nsz'nde de 3) bu kitabn

1
drs-i Muhtef: stanbul'da 1615 ylnda veft etmi olan Hamzav-Melm kutbu. Asl Ad Hac Ali
Bey idi. Mehur mutasavvflardan Sar Abdullah Efendi (1584-1660) onun mrdlerindendi. (drs-i
Muhtef hakknda geni bilgi iin bk.: Abdlbk Glpnarl, Melmlik ve Melmler.
2
Nefesler, tesbit ettiim kadaryla, 1133 beyit ihtiv etmektedir.
3
Nesm-i Rahmn vstasyla (Rahmn'n esintisiyle) ihds olunmu olduunu ve bu
flemenin de 14 ay srm olduunu beyn etmektedir.

Kitapta mellifi tantan herhangi bir takrz ya da aklama yoktur. Ganiyy-i
Muhtef'nin, mahlasna uygun olarak, tpk drs-i Muhtef gibi srl kalmak istedii
gzlenmektedir. Bununla beraber Nefesler'deki satr aralarndan Melmet ne'esinde
bir Uk eri olduu, en azndan iki mubrek zttan feyz alm olduu anlalmak-
tadr. Kulland dilin vokableri olduka zengindir. Osmanlca'ya olduu kadar a-
da Trke'ye de hkim olduu grlmektedir. Ancak Osmanlca zevkinin ar bast-
sylenebilir. Bunun iin olsa gerek, kitabn arkasna 300 kadar Arapa ve Osman-
lca sz ve deyimin aklamas ilve edilmitir. Bunu Ganiyy-i Muhtef'nin mi yoksa
yayncnn m tertib etmi olduu konusunda herhangi bir bilgi verilmemitir. Nefes-
ler hece vezninde ve byk bir ounluu 4+3+4+3 ya da 3+4+3+4 eklinde tertb
edilmitir.

Nefesler'de leitmotifler olarak karmza kan bir husus Vel olmann tek ar-
tnn insann Mi'rc'nn gereklemi olmas olduuna yaplan vurgudur, bir dieri
ise Hakk yolu yolcularnn Edeb'idir.

Nefesler'in VIII. Blm' olan ve 16 derste 18 nefesten oluan Mertib-i
Tevhd Rislesi ilgimi fevkalde ekti. Bu, dern bir tefekkr ve leme bir baka
adan bak gerektiren blm zerinde epeyce dndm. Bunu anlayabilmek iin
en iyi yolun dncelerimi yazya dkmek olduuna karar verdim. Ve on aylk yo-
un bir alma sonucu ortaya elinizdeki yorum kt.

Bilindii gibi tarkatlar mnev eitim alannda merkez bir rol oynayan
nemli kurumlardr. Hakk yolunun tlibi bu eitim syesindedir ki: 1) nefsini ve nef-
sinin hiylelerini ayrntlaryla tanr, 2) tevhd mertebelerini zevk eder, ve 3) Ledn
lminin balangcna in klnr. Bu eitimin stratejisi tarkattan tarkata deiebi-
lir. Hatt ayn bir tarkatn kollar arasnda bile teferruat asndan farklar bulunabilir.
Baz tarkatlarda bu hussa olabildiince eit arlk atfedilirken, rnein Mu-
hammed Nr-l Arab'n yolunu izleyen nc Devre Melmleri gibi dier bazla-
rnda tevhd mertebelerinin tedrsi yni bu mnev eitimin ilme dayanan yan, n
plna alnmtr.

Fakat biz bu noktada Nefesler'e baktmzda Ganiyy-i Muhtefnin orijinal
bir dnce metodu ile karlayoruz. O, nefse kar cihd gerekletirilmeden
tevhid mertebelerine el atmann hakkat yolcusunun vehmini arttrabildiini ve bazen
de onu sapkla uratp, zndkla drp, yolunu kesebildiini sylemektedir.
nk byle bir tavr, tasavvufu yalnzca fikr ve felsef bir megaleye dntre-
cektir; sonunda da ehl-i hl olmayan sdece ehl-i kl olarak kalan yni bunlarn de-
llet ettii hli kazanamam/yaayamam insnlar ortaya kacaktr. Ganiyy-i
Muhtef bu konuyu tarkat terbiyesi asndan byk bir orijinalitesi olduuna inan-
dm "Uk-Melmlerin Seyr-i Slk- Ceddi" balkl, 77 beyitlik uzun nefesin-
de ayrntlaryla ilemi bulunmaktadr (Bk. Nefesler, sayfa:154-160).

4
Ganiyy-i Muhtefnin bu uygulamas Onu bir mrid, olgun bir yol gsterici
ve irfn shibi bir mrebbi' olarak karmza karmaktadr. nanyorum ki; hem ya-
admz ada, hem de gelecekte tasavvuf/tarkat ekseninde alma yapacak olan
aratrmaclara Nefesler, iindeki hikmet prltlaryla kaynaklk yapacak, ilhm ve-
recek ve k tutacaktr.

Ganiyy-i Muhtefnin Mertib-i Tevhid Rislesi yorumunun bu Mkev-
vent'n esrrn fehmetmek isteyenlere mtevz bir rehber olmasn Cenb-
Hakktan niyz ediyorum. Byle bir eseri yorumlama evk ve heyecn ile birlikte
gcn de ltfeden Allha hamd ve krden ciz olduumu itiraf ediyorum.
Sarfettiim gayretler srasnda zuhr eden srmelerimin benim iin tek sevda konu-
su olan, gnahkr kullarn merhametli efaatisi Hz. Muhammed Mustafa (SAV) ve
Onun muhterem ve pk Ehl-i Beytinin akna balanmasn diliyorum. Tm oku-
yucularma selm, sevgi ve sayglarmla.

NECMETTN AHNLER
07.12.2000 23:01 /11.Ramazan.1421
TRABZON

5
I. DERS

H L K A T

Hakk makm- Gayb'dayken bilinemez Gerek'di;
Tenzhden de mnezzeh, lfa gelmez Bir Tek'di.

Kenz- Mahf denilen bu hli bilmek muhl;
Bu varlk dzeyinde Hakk her eyden mteal.

Bilinmek murd edip, yaratt avlimi,
Habbi seerekden, esrrn limi.

Taayynle muttasf olarakdan ezelde,
Akl- Evvel, bylece, zhir oldu tez elde.

Bu ilk tecellydi ki Gerei Muhammedin,
Vhid ismine muzaf srrndandr Hikmet'in.

O Habb-i Ekrem'in akna, etti sdur
Bunca ey ve mn'. Anla ki Hilkat budur!

Gayb'da bilkuvve mevcd ey byle halk oldu;
Bilcmle avlim de tekmil sretle doldu.

Sana rnek vereyim, fehmet Hilkat srrn,
Ve "lmevcd ey"nn Am'da makarrn.

Kilden bir kitleye hi nfz eder mi nazar?
Oysa bu koca kitle nice srete mezar!

mlekinin mlei daha bulmadan vcd,
Fehmet ki o, kitlenin hl iinde mevcd!

Kil kitlesi, gaybnda, nice mlei gizler;
mlein zuhruysa bir tasavvuru izler.

te byle halk olur bir gnde bunca mlek,
Nasl halk edilmise bunca arz, bunca felek.

mleki de ilmini byle ederek izhr,
Bilmeden oluverir Hlik ismine mazhar.

Eer onda bu idrk olsayd her an zinde,
Fslasz kalrd Peygamber'in izinde!

6
Bu nefeste geen baz deyim, kavram ve kelimelerin ksa aklamalar:

Hakk: Gerekte yegne var olan. Mutlak Gerek. "Biztih Allh" yni
hviyyetinin gerektirdii gibi hibir sretle kavranamayan ve yanna da yaklalama-
yan Allh. Bu mnda Hakk, beer zeksnn kavrayabilecei her trl sfat ve ba-
lardan mnezzeh ve mtel olduundan, bize tmyle mehl kalr. Beer, nceden
bz sfatlarla nitelendirmeksizin ve u ya da bu sretle kaytlandrmakszn herhangi
bir eyi ne dneblir ve ne de onun hakknda konuabilir.Bu itibarla, kaytsz art-
sz mnezzeh olmas ve asl tecrdi bakmndan Hakk, beerin bilgisine ve idrkine
konu olamaz.

Makm- Gayb: Bilinmezlik mertebesidir. Bu makmda Hakk, "Bilinmeyen
ve Bilinmeyecek olan"dr. O, Gayb- Mutlak denilen srdr. nk bizlere mhiyeti
hakknda bir ipucu olabilecek ne bir sfat ve ne de bir bantyla ifde edilebilir.

Tenzh: Allh cismn sfatlarden soyutlama, ber tutma. Tenzh, Hakkn
temel iki vechesinin ancak biridir. Dier yars ise tebhtir. Tebh, Allh'n lafza
samayan faaliyetlerini beerin fehmedebilmesine yardmc olmak zere cismn
benzetimlere bavurmaktr. Yalnzca tenzhe arlk veren Allh' fehmedemez. Yal-
nzca tebhe meyledense O'nu cismn bir Varlk gibi idrk eder. u hlde Allh'
olabildiince fehm edebilmek iin tenzh ile tebhin tevhd'i gereklidir.

Mnezzeh: Bir eye ihtiya duymayan, sz konusu eyden arnm.

Kenz- Mahf: Arapada gizli hazne demektir. Mutlak Gayb'da gizlenmi
bulunan Ahadiyyet mertebesindeki Cenb- Hakkn hlini ifde etmek iin kullanlr.
Bu, bilinmesi mmkn olmayan gizlilerin gizlisi, baka bir deyile "bilinmeyenlerin
en bilinmeyeni"dir. "Gizli bir hazne idim. Bilinmek istedim..." kuds hadsi ile, bu
hususa iret vardr. Biztih Varlk asla din mnn konusu olamaz ve ltaayyn
(belirsizlik) mertebesindeki Hakk beerin lisnna asla smaz. Zt- lhnin kendisi
ebediyyen "gizli bir hazne" olarak kalacaktr.

Muhl: Mmkn ve kbil olmayan.

Mtel: Eriilmez, akn.

Avlim: lemler, dnylar.

Esrr: Srlar, Gizlenilen ve bilinmeyen eyler, akln eremeyecei iler.

Taayyn: Belirli klnma.

Muttasf: Bir vasf, sfat, nitelii olan.

Ezel: Balangc olmayan gemi zaman.
7
Akl- Evvel: lk akl. "Allhn ilk yaratt ey akldr" hadsi ile bu akla i-
ret edilmitir. Akl- Evvel Mutlak Varlktan ilk zuhr eden eydir. Cenb- Hakk
nce O'nu, sonra O'nun aracl ile tm dier eyleri yaratmtr. Buna ilh ilmin ilk
zuhru ad da verilir. lh ilim ayrntszdr; taayyn mertebelerinden aaya doru
inerken ayrntl hle gelir: a) lh ilme, mml- Kitab; b) Akl- Evvele, mm-
Mbn; 3) Levh'e, Kitb- Mbn ad da verilmitir. Bunlara srasyla Nn, Kalem ve
Levh de denir. Akl- Evvel: Hakkat- Muhammediye, Nr-i Muhammed, Rh-i
Azam, Drre-i Beyz isimleriyle de anlr.

Zhir: Grnen, zuhrda olan. Ez-Zhir: "Kendini kullarnn idrkine tecell-
leri araclyla gsteren."

Tecell: (1) Grnme, aa kma, bir yerde yansma; (2) lh srlarn aa
kmas. Hakkn kendi kendini if ve izhr etme faaliyeti. Bir perdenin ardndaki
gizli bir eyi f etme. ster mnev ister madd, ister btn ister zahir olsun her ey
Hakkn bir tecellisi olup bundan ancak Gayb- Mutlak mstesndr. Bu da zten, b-
tn tecelllerin gerek kaynadr. Tecell, Hakkn gr asn temsil etmez. nk
Hakk'n mkevvent hakkndaki gr as yalnzca halkettii (ileride temas edile-
cek olan) a'yn- sbitelerde meknzdur. Tecellnin tecell olarak idrki ise ey hak-
knda yksek bir bilince ulam olan insana has ve de Hakk'n insana ltfettii bir
gr asdr.

Vhid: Arapa, bir demektir. Vhid, lemdeki sonsuz sayda eitli ve zt e-
ynn Hakk olan Tek Bir Varln eitli kevn sretlerinden baka bir ey olmadkla-
r keyfiyetinden ortaya kmaktadr. Vhidin eynn kesretinde zhir olduu, ve
kesret hlindeki eynn da en sonunda Vhide yni Hakkn "Bir Olduu"na irc
olunabilecei temel keyfiyetinin bnyesi matematikte btn saylarn asl kayna o-
lan "bir" ile saylar arasndaki karlkl bantlarn yapsyla zdetir. Matematikte
"bir" (Vhid), btn saylarn kayna olup saylar da, temellerindeki "bir"in mker-
reren tecell ettii tecellghlardr.

Muzf: (1) zfe olunmu, katlm, balanm, bal; (2) sim takmlarnda
belirtilen, baka bir isme katlm ve onu tamamlam olan isim.

Sudr: Sdr olma, meydana kma, vuku' bulma, zhir olma.

Hilkat: Yaratlma, yaratl.

Tekmil: Tamam, btn, hep.

Fehmet: Bir meseleyi hemen kavrama yetenei.

Lmevcd: Var olmayan.

Am': Ahadiyyet mertebesinde "belirlenmemilerin en belirlenmemii" vey
"mehllerin en mehl" olan Hakkn bu konumunu ifde etmek iin kullanlan
8
sembolik bir isimdir. Baka bir deyile sylersek; "Esm" mertebesinde tecell etme-
den nce Ahadiyyet makmndaki Zt- lh Am' da bir anlamda dipsiz karanlkta
bulunmaktadr. Bir rivyete gre, sahbe-i kiramdan, Zeynl- Ukayli, Reslullah
(SAV)e: "Rabbimiz mahlkat yaratmazdan nce nerede idi?" diye sorar. O da u
cevab verir: "Alt ve stnde hava olmayan am'da idi".

Makarr: Karar edilen, durulan yer, konum.

Zuhr: Grnme, meydana kma, bagsterme, ortaya kma.

Tasavvur: (1) Zihinde ekillendirme, kurma; (2) Gz nne getirme.

zhr: (zuhrdan) Zuhra getirme, ortaya koyma, gsterme.

Hlik: Yaratan, yoktan var eden, yaratc, Allh.

Mazhar: (1) Bir eyin grnd, ortaya kt, tecell ettii, zuhur ettii
mahl; (2) Kavuma, elde etme, ereflenme.

drk: Alglama.

Zinde: Diri, yaayan, canl,

Fsla: Aralk, ara. (Fslasz: Ara vermeden, srekli)

I. DERSN YORUMU

lk iki beyit:

Hakk makm- Gayb'dayken bilinemez Gerek'di;
Tenzhden de mnezzeh, lfa gelmez Bir Tek'di.

Kenz- Mahf denilen bu hli bilmek muhl;
Bu varlk dzeyinde Hakk her eyden mteal.

ocukluumuzdan beri dinlediimiz masallarn banda tekrarlanan bir giriz-
gh cmle vardr: "Bir varm, bir yokmu. Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde,
pireler berber, develer telll iken...." diye devam eder. te insanolunun da bu bili-
nen, grnen leme geli masal "Bir varm" ile balyor. Ama buradaki "Bir", "kes-
retin bir btn" demek olan "Bir" anlamnda deil, Hakkn, beerin bilgisine ve id-
rkine konu olamayan ynne iret eden "Ahad" yni "Tek" anlamndadr.

Ahadiyyet mertebesinde, "belirlenmemilerin en belirlenmemii" olan ve hi-
bir sfat ve kendi Ztnn yannda hibir bants olmayan varla, bu zel
vechesinden dolay "Hakk" ad verilir. Bu mertebede "tecell" olmadndan
"ltaayyn/belirsizlik" hlinde bulunan Hakkn (tebhi olmad gibi) tenzhi de
olmaz. nk, bir varl tenzh edebilmek iin o varl nisbet ettirecek/benzetecek
9
baka bir varla da ihtiya vardr. Bu, insn idrkinin almas mmkn olmayan
kaderidir. nsn nesne zerinde bir fikri olmakszn, o nesneye yaktracak ya da
onunla mukyese edecek bir imkn olmakszn herhangi bir eyi bilmekten, onun
zerine konumaktan ve ona vukuf kesbetmekten cizdir.

te Ganiyy-i Muhtef bu ilk iki beyitinde Hakkn Makm- Gaybdaki
bilinememezlik ynne dikkat ekiyor ve "Gizli Hazne" denilen bu hli idrk etme-
nin, lfa dkmenin mmkn olmadn ak bir ekilde ifde ediyor. zetle, Hakk
ancak "tecelllerinin brnd sretlerde" fehmedilir, istidll edilir ve ancak bu ka-
ytlarla bilinebilir. Bu nedenle Zt- lhnin kendisi ebediyyen "gizli bir hazne" o-
larak kalacaktr.

3-7. Beyitler:

Bilinmek murd edip, yaratt avlimi,
Habbi seerekden, esrrn limi.

Taayynle muttasf olarakdan ezelde,
Akl- Evvel, bylece, zhir oldu tez elde.

Bu ilk tecellydi ki Gerei Muhammedin,
Vhid ismine muzaf srrndandr Hikmet'in.

O Habb-i Ekrem'in akna, etti sdur
Bunca ey ve mn'. Anla ki Hilkat budur!

Gayb'da bilkuvve mevcd ey byle halk oldu;
Bilcmle avlim de tekmil sretle doldu.

Gizli bir hazne olarak Ahadiyyet mertebesinde bulunan Hakkn bu mertebe-
deki hli ebed bir sreklilik, ebed bir skndur. Burada en kk bir hareket, en k-
k bir tecell yoktur. Hakk, bu varlk derecesinde "ltaayyn" ile de "taayyn" ile de
kaytlanm deildir; nk O, biztih herhangi bir sfat ya da isimle nitelendirilme-
yecek kadar mukaddestir. O, ne bir vasfa shiptir ve ne de bir kaytla baldr; Onda
kesretin bir glgesi dah bulunmaz. bn Arab bu ynnden dolay Hakk bzen
"Ganiyy" diye isimlendirmektedir. Szlk anlamyla bu kelime "zengin" ve zel an-
lamyla da "mutlak olarak kendi kendine yeten" demektir. Btn zddyetten ve k-
yastan mnezzeh olan ve bunlarn etkisi altnda da kalmayan Ztn, herhangi baka
bir eye ihtiya gstermeyen "Ganiyy" olarak dnlmesi isbetli bir tesbittir.

Kuds bir hadste kendini "Gizli Hazne" olarak nitelendiren Hakk, ayn had-
sin devamnda "bilinmeyi arzuladn" ve bu nedenle de varl yarattn syler.
Bu bilinme arzusu sonucu Ahadiyyet mertebesinden ilk tecell gerekleir. Bu tecell
mertebesi de teolojik olarak Esm' ve Sfatlar mertebesidir. Hakkn, mutlaklndan
"nzl edip"de daha reel ve daha somut dzeylerde tecell etmesi lemi ortaya kar-
tr. Bylece Hakk, "Bilinmeyen-Bilinmez" ynnden kendini izhr ederek insann
fehminde ve idrkinde sudr eden "Bilinen-Bilinebilir" bir tecellye dnr. Varlk
lemi madd nesnelerden (cisimlerden) ve madd olmayan ya da rhan varlklardan
10
ibrettir. Bu her iki nevi de Hakkn brnd tecell sretleridir. Bu anlamda her
ey, ister madd isterse rhan olsun, kendine mahss bir tarzda bu tecelllerin ardn-
daki Hakk (en u Gerei, niha Hakkat) if eder. Zaten tecell de szlk anlam
itibariyle "bir perdenin ardndaki gizli bir eyi f etme"dir.

Ganiyy-i Muhtef, Hakk olarak isimlendirilen Mutlak Varlktan ilk zuhr e-
den eyin Akl- Evvel olduunu sylemekte ve bunun da Muhammedin Gerei (Ha-
kkat- Muhammediyye) olduunu ilve etmektedir. Akl- Evvele; "Allhn ilk ya-
ratm olduu ey benim Nrumdu" hadsine dayanarak Nr-i Muhammed ad da
verilir. Anlalan odur ki; Akl- Evvel yni "lh bilin" Hakkn kendini izhr etme-
sinin ilk sretidir ve bu kevn lekte Hz. Muhammede tekbl etmektedir. Ama bu-
radaki Hz. Muhammedin, Allhn elisi olarak gnderilen bir peygamber olmasn-
dan ok nce kevn (kozmik) bir varlk olduu unutulmamaldr. Bu gerek bir hads-
te Hz. Peygamber tarafndan yle dile getirilir: "dem daha henz balkla su ara-
sndayken bile ben peygamberdim."

Ahadiyyet makmndan "Kesrette Vahdet" anlamna gelen Vhidiyyet
(Birlik) mertebesine gerekleen ilk tecell ile birlikte lh Bilinde bilkuvve yni
potansiyel olarak varolan ve eynn ezel sretlerinden oluan Ayn- Sbiteler ilh
isimler olarak bilfiil ortaya kmtr. Bu tecell de lem-i ehdeti vey baka bir
deyile hislere hitap eden varlk lemini ortaya karmtr. Bylece Habb-i Ek-
remin akna yaratlan bu lem, ayn zamanda Hakkat- Muhammediyyenin de bir
tafsili/alm olarak gzler nne serilmitir.

Beyitlerde iret edilen bir baka gereklik de udur: Hakk, kendinden kendi-
ne ilk tecellsinde Allh ismini almaktadr. Hakk, ancak tecelllerinin brnd s-
retlerde bilinebilir. Ayn keyfiyet, biraz deiik bir biimde, insann Hakk ancak O,
"Allh" mertebesine nzl ettii vakit idrk edebilmesinin mmkn olmaa balad-
n sylemekle de ifde edilebilir. z olarak sylemek gerekirse; lh tecellnin e-
ritii nesneler ya da odak noktalar (teknik deyimiyle tecellighlar) olarak bizler de
bylece "Hakk Allh klm oluruz".

8-14. Beyitler:

Sana rnek vereyim, fehmet Hilkat srrn,
Ve "lmevcd ey"nn Am'da makarrn.

Kilden bir kitleye hi nfz eder mi nazar?
Oysa bu koca kitle nice srete mezar!

mlekinin mlei daha bulmadan vcd,
Fehmet ki o, kitlenin hl iinde mevcd!

Kil kitlesi, gaybnda, nice mlei gizler;
mlein zuhruysa bir tasavvuru izler.

te byle halk olur bir gnde bunca mlek,
Nasl halk edilmise bunca arz, bunca felek.
11
mleki de ilmini byle ederek izhr,
Bilmeden oluverir Hlik ismine mazhar.

Eer onda bu idrk olsayd her an zinde,
Fslasz kalrd Peygamber'in izinde!

Ganiyy-i Muhtef bu beyitlerinde "Hilkat Srr"n daha iyi fehm edebilmek ve
henz zhir varlk hline ulamam olan eynn Am' daki gereinin nasl olabi-
leceinin idrkine eriebilmek zere kil rneini veriyor. Kil yumuak ve ekil veri-
lebilen bir toprak eididir; mlek, testi, vazo vs. gibi ev eylarnn yapmnda kul-
lanlr. Kil, mleki ustasnn elinde nce bir kitle/hamur hlindedir. Ve bu hli ile
iinde nice mlei gizlese, potansiyel olarak tutsa /saklasa da hibir anlam yoktur.
nk dardan/zhirden bakan gz kilin ierisini/btnn gremez. Ne zaman ki
mleki haylinde, aklnda, ilminde canlandrd mlek ekillerini yapmaya ba-
lar ve onlar kalba dker; ite o anda kilin btnnda var olan nesneler aa karak
grlr. mlekinin bu fiili Cenb- Hakkn bu lemi nasl yaratt konusunda in-
sana, benzetim yoluyla, kaba bir fikir verebilir.

Hlik ismi Cenb- Hakkn saysz gzel isimlerinden (Esm-l Hsn) biri-
sidir ve mn olarak "takdrine uygun olarak yaratan" demektir. Bu da bize unu
gstermektedir ki; varlk sahnesinde gerekleen her olay eitli lh isimlerin birer
tecellsidir. Ve bu lh isimler, Hakkn i yapsnn bir gerei olarak rastgele deil
aksine belirli bir takm dorultularda daha ezelde tesbit edilmi "Ayn- Sbiteler"
den kaynaklanr. Tpk mlekinin ilminde mlein ekli nasl sbitse ve kesinle-
mi, kararlatrlmsa "Ayn- Sbite" de Gayb leminde ezelden beri mevcd olan
gereklerdir (Hakkikdir) ve kevn lemde izhr edilen her ey ilk tecell tarafndan
retilmi olan ezel gereklere uygun olarak vuku bulur.

te Ganiyy-i Muhtef, son iki beytinde de bu gereklie dikkat ekiyor ve bu
yaratl idrkinin her n zinde olmasnn kiiyi Peygamberin izinde, bir anlamda
Onun getirdii vizyonda srekli tutacan sylyor. Ama ne var ki; ou insn yap-
t tm ilerde "bilmeden" Allhn bir ok isminin mazhar olmasna ramen bu id-
rki yakalayamyor ve gaflet ierisinde yaamaya devam ediyor.

1. Dersin Kssadan Hissesi

Bu 1. Ders'den idrk edilmesi gereken en nemli husus, mlekinin iledii
kil kitlesi mislinden de anlald gibi: tank olduumuz zhir'in bilfiil ortaya
koymakta, idrkimize sunmakta olduu olgularn tesinde yni zhirin btn'nda
bilkuvve mevcd olan baka olgularn da bulunduudur. Bunlarn idrki ve bu idr-
kin zinde tutulmas bizi Cenb- Peygamber Efendimiz'in izinden ayrmayacaktr.

* * *

12
II. DERS

K R A'

Syle! kra', Kur'n'da, yalnz "Oku!" emri mi?
Byle mi yorumlamak gerekir bu terimi?

Bir kerre sor kendine "okumak"dan kast ne?
Okurken neyle sdk kalacaksn sen metne?

Mutlak bir metin gerek, harflerden mteekkil;
nce, gznle olur harfler zihnine nakil.

Bu mrekkeb ekl de yorumlanr aklnla;
drkine yerleen medllleri sen anla!

Setreder cmle harfi tul' ederek medll,
Harfleri de rterek idrke eder hull.

Bu mkevvent dah kraat edilmeli!
Fakat mehlse harfler, medll olmaz cel.

Bu lemin harfleri, bil ki, Esm'l-Hsn!
Bunlarn terkbinin mn's da mstesn.

Nasl ki okuyanda harfleri srlar medll,
Zhirler de Esm'y fehmetmemekle mll.

Bir metnin kraati harflerle mmkn ancak;
drkse harfe deil, medlle aar kucak.

Nefs-i emmre yalnz eyya nazr eder.
Harfler misli, Esm, gzden silinir gider.

Neb'nin vasfndandr bu elif-b'y bilmek;
Aslnda, kra' emri: "Harfi idrk et!" demek.

Bundan n Neb de Rab'ba dua ederdi:
"Ey Hakknda benim ilmimi arttr!" derdi.

lm-i hurf s'da cel olan ilimdi;
Bu ilim s-mereb evliynndr imdi.

Y Rabb, bu fakri mdrk-i Esm'dan kl!
Fehmetsin Rh'um Sen'i, eyn da bu Akl.

13

kra': "Oku" anlamnda, Kurn vahyinin balangcn tekil eden "Alak S-
resi"nin ilk szcdr. "Oku, yaratan Rabbinin adyla! O, insn bir yumurta hc-
resinden yaratt. Oku, Rabbin sonsuz kerem shibidir." (Alak/1-3) yette geen
"Oku" emri, bir d kaynaktan, burada Kurn mesajndan alnan szleri vey dn-
celeri, yksek sesle olsun vey olmasn, ama anlamak niyetiyle bilinli olarak zihni-
ne naketmeyi ifde eder.

Kast: Niyet

Sdk: (1) Doru, gerek; (2) Ballk

Mteekkil: Meydana gelmi, olmu, ekillenmi, ekillenen.

Nakil: Tama.

Mrekkeb: ki vey daha ok eylerin karmasndan meydana gelen. Bile-
ik.

Ekl: Biimler, sretler, ekiller, tarzlar.

Krat: Okuma.

drk: Alglama.

Mehl: Bilinmeyen

Medll: Delil getirilmi ey. Gsterilen ey. Bir kelimeden vey bir iretten
anlalan.

Setr etmek: Kapamak, gizlemek, rtmek.

Cmle: Btn, hep.

Tul: Doma, dou.

Hull: Bir nesnenin iine nfz etme , girme.

Mkevvent: Olu lemi, Cenb- Hakk'n "Kn!" (Ol!) emrine tb her e-
yin oluturduu lem.

Cel: Parldyarak kendini belli eden, ak, meydanda, belli.

Terkb: Birka eyden meydana getirilmi ey. Birka eyi birletirip kark
bir ey meydana getirme.
14

Mn: Anlam, i yz.

Mstesn: (1) Ayr tutulan; (2) Kural d braklan; (3) Benzerlerinden s-
tn.

Srr: Gizli tutulan, kimseye sylenmeyen ey.

Zhir: Grnen, zuhrda olan, d yz. Ez-Zhir: "Kendini kullarnn idrki-
ne tecellleri araclyla gsteren.

Fehmetmemek: Hemen kavrayamamak.

Mll: lletli, sakat.

Nefs-i Emmre: Ktl emredeci nefs anlamna Arapa bir tamlama.
Kni, bu nefsin, beden tabiata meylettiini, lezzet ve hiss ehvetleri krklediini
syler. Yni insan, ulv deil, sfl (aalk, alak) nesnelere meylettiren e-
ye/kuvvete nefs-i emmre denir. Ysuf Sresinin 53.yetinde bu nefse iret edilmi-
tir: "Ben nefsimi temize karmyorum, zira nefis, ktl emreder..." Nefs-i
Emmre, er yuvas, kt fiillerin, yerilmi huylarn kaynadr.

Nazar: (1) Bakma, gz atma; (2) tibar; (3) ltifat.

Vasf: Nitelik, zellik, bir kimsenin vey eyin tad hal.

Elif-b: (1) Yirmisekiz harften ibret olan Arap alfabesi; (2) Bir eyin ba-
langc.

N: (1) tr, dolay; (2) Sebebiyle.

lm-i Hurf: Harfler ilmi.

s-merep: Hz. s'nn tavrn, ne'esini yanstan.

Evliy: Vel kelimesinin oulu.

Fakr: Kendinde grd her eyi, kendinin deil, Allha ait ve Allh tara-
fndan olduunu bilen ve bu bilinci zinde tutan kimsenin nitelii.

Mdrk: drk eden, anlayan.

15
II. DERSN YORUMU

1-6. Beyitler:

Syle! kra', Kur'n'da, yalnz "Oku!" emri mi?
Byle mi yorumlamak gerekir bu terimi?

Bir kerre sor kendine "okumak"dan kast ne?
Okurken neyle sdk kalacaksn sen metne?

Mutlak bir metin gerek, harflerden mteekkil;
nce, gznle olur harfler zihnine nakil.

Bu mrekkeb ekl de yorumlanr aklnla;
drkine yerleen medllleri sen anla!

Setreder cmle harfi tul' ederek medll,
Harfleri de rterek idrke eder hull.

Bu mkevvent dah kraat edilmeli!
Fakat mehlse harfler, medll olmaz cel.

Ganiyy-i Muhtef bu nefesine, Alak Sresinin ilk yetinde geen ikra' yni
oku emrine dikkat ekerek balyor ve bu terimin salt okumann tesinde ne anlama
geldiini ve nasl yorumlanmas gerektiini kendimize sormamz istiyor.

Bilindii gibi Alak Sresinin ilk be yeti Kurn vahyinin balangcn tekil
etmektedir. Hz. Peygamber krk yalarndayd ve kendi ifdesi ile "yalnzlk ona
czib geliyordu". Bu nedenle zaman zaman Mekke yaknndaki Hira Da maara-
snda inzivya ekiliyor, uzun tefekkr ve dualarla kendini ibdete veriyordu. Bir ge-
ce niden Vahiy Melei yannda belirdi ve ona "Oku!" dedi. Hz. Peygamber, ilkin
gerek bir metni okumasnn istendiini zannetti ki mm olduundan o talebi yerine
getirmesi mmkn deildi. Bu gerekeyle "Ben okuyamam!" dedi. Bunun zerine,
kendi szleriyle: "Melek beni yakalad ve kendine ekti, yle ki btn gcm kaybo-
lup gitti; sonra beni brakt ve "Oku!" dedi. Ben: "Okuyamam" diye cevap verdim.
Sonra beni yeniden yakalad ve kendine ekti; sonra beni brakt ve dedi: "Oku!".
Ben tekrar cevap verdim: "Okuyamam"... Sonra beni nc defa yakalad ve kendi-
ne ekti ve tekrar brakt ve dedi: "Yaratan Rabb'inin adyla oku! O insan bir hcre-
den yaratr. Oku, Rabbin cmertlerin cmertidir..." Bylece Hz. Peygamber, ni bir
aydnlanma ile, "okumaya", yni Allhn insana mesajn almaya ve anlamaya a-
rldn farketti. Aslnda daha sonra da zerinde duracamz gibi Hz. Peygam-
berden istenen "hem kendi kuatt lemin, hem de kendini kuatan lemin yetleri-
ni okumas" daha z bir deyile "eynn gereini" kavramasyd.

phesiz okuma eyleminin gereklemesi iin harflerden olumu bir metnin
var olmas gereklidir. nk, mnlar ancak harf elbisesine brnerek gzmzn
aracl ile zihnimize ularlar. Sonra da bu harflerden olumu ekilleri aklmz ara-
clyla yorumlayarak mnlar idrkimize yerletiririz. Yni anlamlar zihnimize
16
yalnzca harflerden olumu kelimelerle tanr. Ne var ki harfler bu kadar nemli i-
lev yerine getirseler de, alkanlmzdan kaynaklanan bir tavrla zihnimiz harflerle
deil, onlardan doan mn ile megldr. Okuma srasnda sanki harfler grnmez
olur ve n plna, kendileri yerine, iret ettikleri anlamlar yni medllleri kar.

Bu ilk be nefeste "harf- mn" rnei ile sret-sret/d-z/kabuk- i/Zhir-
Btn ilikisine atfta bulunan Ganiyy-i Muhtef , 6. beyitinde yaratlm tm varln
da bir yazl metin gibi dnlmesi ve okunmas gerektiine dikkati ekiyor. Ama
uyar niteliinde u sorular sormaktan da geri durmuyor. "Varlk nasl okunacaktr?
Varln harfleri nedir? nk biliyor ki; harf gizliyse mn da gizlidir. Vey baka
bir deyile, harf tannmyorsa anlamn aa karlmas mmkn deildir.

7-10. Beyitler

Bu lemin harfleri, bil ki, Esm'l-Hsn!
Bunlarn terkbinin mn's da mstesn.

Nasl ki okuyanda harfleri srlar medll,
Zhirler de Esm'y fehmetmemekle mll.

Bir metnin kraati harflerle mmkn ancak;
drkse harfe deil, medlle aar kucak.

Nefs-i emmre yalnz eyya nazr eder.
Harfler misli, Esm, gzden silinir gider.

Ganiyy-i Muhtef 6. beyitte sorduu sorunun cevabn hemen 7. beyitin ba-
nda veriyor ve bu lemin harflerinin Esm-l Hsn yni Allhn gzel isimleri
olduunu sylyor. sim kelimesinin oulu olan esm' ile "en gzel" anlamndaki
hsn kelimelerinin birlemesinden oluan Esm'-l Hsn deyimi kelime anlamyla
en gzel isimler demektir. Ancak Kurn, Esm-l Hsn ile Allhn yalnz isimle-
rini deil, ayn anda sfatlarn da vermektedir. Esm'-l Hsn, Allhn isim-
sfatlarn ifde iin kullanlmaktadr.

Esm'-l Hsn deyimi Kurnda Araf/180, sr/110, Th/8 ve Har/24
olmak zere tam drt yette gemektedir. Bu yetler ierisinde sr/110 konumuz
asndan ilgin bir szc ierisinde tamaktadr. nce yeti verelim: "De ki: ster
Allh'a dua edin ister Rahmn'a dua edin, hangisine dua ederseniz edin neticede b-
tn gzel isimler (Esm-l Hsn) O'na aittir." Bu yette yer alan "eyyen" szc
"her ne ekil olursa olsun" anlamnda kullanlmtr. Bu da bize Ganiyy-i
Muhtefnin de iret ettii gibi, tm varln ve evrende meydana gelen her olayn
Allhn gzel isimlerinin birer yansmas/tecellsi/kelimesi/harfi olduunu aka
gstermektedir. Ama bunlara da takl kalmamak, bu harflerden oluan kelimelerin
ierdii anlamlar idrk etmekle ykml olduumuzu unutmamalyz.

Nefs-i Emmre, ktl emredici nefs anlamna Arapa bir tamlamadr ve
bu ifde Kurnda Ysuf Sresinde gemektedir: "Ben nefsimi temize karmyo-
rum, nk nefis, ktl emredicidir." (Ysuf/53) Bir tanm vermek gerekirse
17
Nefs-i Emmreyi yle trif edebiliriz: "Beden hazlara eilimli, lezzet ve ehvetle
emreden, kalbi sfl (aalk, alak) yne eken kuvvet". Nefs-i Emmrede n plna
kan zellikleri yle sralamamz mmkndr: Cimrilik, hrs, haset, kin, alayclk,
kibir, ehvet, hret, gaflet, gazab, dedikodu, gybet... vs. Nefs-i Emmre hibir kayt
ve hesap tanmaz. ki eye iddetle sarlr ve onlar besler: hev ve bencillik
(enniyet). Hev, beden caplara ynelip, yce olulardan nefret etmek ve sfl olu-
lara komak meylini ifde eder. Enniyete gelince onu "kula ait her eyin kendisine
izfe edildii bir keyfiyet" olarak tanmlayabiliriz. Enniyet, emmre mertebesindeki
nefsin benlii putlatrarak insanoluna oynad en byk oyundur. Nihyet yle bir
an gelir ki, insan yalnzca kendisinin deil, evresindeki eylerin de yaratcs oldu-
unu dnmeye balar. (Zuhruf/51-52; Bakara/258)

Ganiyy-i Muhtef 10. beyitte nefs-i emmrenin bir baka ynn daha gs-
termekte ve bu nefsin yznn/nazarnn yalnzca eyya dnk olduunu sylemek-
tedir. Bu nedenle olacak ki, bu nefis vey byle bir nefsin shipleri eynn tesini
gremezler ve nesneler dnyasnn madd ilikiler anda yaamlarn srdrrler.
Onlar Kurnn deyii ile "kr"drler ama bu krlk madd deil mnev bir krle
iret etmektedir. Byle olduu iindir de sdece zhir ile megl olmak, onlar Es-
m-l Hsny gremez hle getirir. Eer eyy grdkleri gibi eynn iret etti-
i mny da anlayabilselerdi airin syledii u gereklikle kar karya kalacaklar-
d: "Bir Kitabullh azmdr serser
3
kinat/ Hangi harfi yoklasan mns hep Al-
lh kar."

11-14. Beyitler

Neb'nin vasfndandr bu elif-b'y bilmek;
Aslnda, kra' emri: "Harfi idrk et!" demek.

Bundan n Neb de Rab'ba dua ederdi:
"Ey Hakknda benim ilmimi arttr!" derdi.

lm-i hurf s'da cel olan ilimdi;
Bu ilim s-mereb evliynndr imdi.

Y Rabb, bu fakri mdrk-i Esm'dan kl!
Fehmetsin Rh'um Sen'i, eyn da bu Akl.

Hz. demden balayan Hz. Muhammed (SAV)e kadar uzanan nebler zin-
cirinin her halkas insnlara varln harflerini retmek zere gnderilmilerdir. Bu
adan bakldnda her neb insanln mrebbsidir. Bu mrebblik keml noktasn-
da Hz. Peygamberle noktalanmtr. Hz. Peygamber en byk mrebbdir. nk
O, belli bir kavime ve blgeye deil, tm insnla gnderilmi ve bu gereklik:
"Muhakkak ki Biz Seni lemlere rahmet olarak gnderdik" (Enbiy/107) yetiyle
vurgulanmtr.

3
Batan baa, bsbtn
18
lem Arapa bir szcktr; kinat, gne sistemi ve evresindeki dnen ge-
zegenler topluluu, cihan, dny, btn varlklar, mahlkat, insnlar, halk, cemaat,
cemiyet, evre vs. gibi kelime anlamlar vardr. rfn dilde ise, Allhn yarattnn
tm olan Mkevvent'a lem denir. leme, lem denmesinin sebebi onunla Al-
lhn isimler ve sfatlar bakmndan bilinmesidir. nk lem kelimesi "bilmek"
masdarndan tremitir.

Daha nceden de ifde ettiimiz gibi lem; yetlerden/kelimelerden/ harfler-
den olumutur.(Kehf/109) Bu lemin en byk harfi ise insnn kendisidir. te
Ganiyy-i Muhtef, 11. beyitinde "elif-by bilmek Nebnin zelliklerindendir" der-
ken bir anlamda Hakkatin balangcnn insnn kendini tanmasndan baladn da
im ediyor. Bylece Hira Maarasndaki "kra/Oku" emrinin yazl bir metni oku-
mann tesinde "Harfi idrk et" yni "hem varln, hem de varln aracl ile k-
inatn/yaratln/eynn srlarn z" mnsna geldiini anlam oluyoruz.

Fakat Hz. Peygamber bir baka gerekliin daha farkndayd. O da, insann
ilminin ancak Allhn ona verdii lyle snrl olduuydu. lmin kkeni ve ilmin
asl shibi, ilmi ezel ve ebed olup her eyi kuatan ve Ztna da lim sfatn lyk
grm olan Allhdr. Bakara Sresinin 255.yeti bu gereklii yle verir: "(n-
snlar) Onun ilminden ancak (gene) Onun izin verdii kadarn kuatabilirler." Bu
nedenden tr Hz. Peygamberin (SAV), mmetine de bu konuda bir rnek tekil
etmesi asndan, Rabbine srekli "Rabb'im ey hakkndaki ilmimi arttr!" diye dua
etmi olduu hads kitaplarnda yazldr. Ayrca Kurnda Th/114 yetinde de
Cenb- Peygamber'e: "...Rabb'im ilmimi arttr de!" diye bir uyar yer almaktadr.
Peygamber Efendimiz "Eynn, Hakk' hem im ettiini hem de gzlerden gizle-
mekte olduunu" bilmekteydi. Bu yzden ey Hakknda renilecek her harf Yarat-
cya alan bir kap, Hakkate giden bir kprdr. Belki de bu nedenle Hz. Ali (KV)
yle demiti: "Bana bir harf retenin klesi olurum."

Ganiyy-i Muhtef 13. beyitte Harfler lmi ile Hz. s arasnda bir iliki kur-
makta ve bu ilmin Hz. sda kmil anlamda tecelli ettiini, aa ktn sylemek-
tedir. Daha sonra da bu ilmin peygamberler sonras ada gnmzde de- s tavrl
Allh Dostlarnda devam ettiini ilve etmektedir. Bu nefeste karmza iki soru
kmaktadr. 1) Harfler ilmi ile Hz. s arasndaki bant ve bu bantnn ne anlama
geldii; 2) s-mereb evliy ile nasl bir velnin kastedildii? imdi bu sorulara ce-
vap aramaya alalm.

Kurna baktmzda Yaratc Kudret olan Allhn, Hz. sy bize
"kelimetn-minallh" yni "Allh tarafndan bir kelime" olarak tanttn grmekte-
yiz. Bu ifde birbirine benzer bir ekilde l-i mrn Sresinin 39 ve 45. yetlerinde
yer almaktadr. Harflerin heceleri, hecelerin ise kelimeleri oluturduunu dnd-
mzde "Allhn kelimesi" olarak nitelendirilen Hz. snn "Harfler lmi" konu-
sunda zel bir konumunun olduu anlalm olur. Bir baka zellik de Hz. snn
yaratlmasnda, allm sebep olan babann bulunmamas, Onun varoluunu
"Kn/Ol" kelimesine isnad etmeyi gerekli klmaktadr. Bu da Hz. snn vcdu-
nu/varln/yaratln "Kn/Ol" kelimesi ile zde hline getirmitir. Baka bir de-
19
yile bu kelimenin tesiri/yansmas/tecellsi Hz. snn yaratlnda daha ak, do-
laysz ve daha mkemmeldir.

Hz. s ayn zamanda Allhn "Hayy" smi'nin de belirgin bir tecellghdr.
amurdan kulara vey llere nefes vererek onlar (Allhn izni ile) diriltmi olma-
s gsterdii mcizeler arasndadr. Bu anlamda Hz. s "Rhullah"tr. Kelimelere de
rh veren mnlardr ve mnlar kelimelerin btnnda sakldrlar.te Hz. s, yara-
tlndaki "Ltif"lik nedeniyle kelimelerin/harflerin rhuna nfuz etmede, btn-
n/Hakkatini kefetmede ileri bir derecededir. Bu da Onda "Harfler lmi"ni aa
karmtr.

Tevhd Mertebeleri asndan baktmzda ise Hz. snn makm "Makm-
Cem"dir. Ayn zamanda "Bek" mertebelerinin de birincisi olan "Makm- Cem" Ha-
kkat makmdr ve bu makmda Hakk zhir, halk btndr. Bu makma "Rh" ma-
km da denir. Ganiyy-i Muhtef, -daha sonra da zerinde genie duracamz bir
beyitinde- bu makma ulaanlarn zelliklerini anlatrken u aklamalar yapar:

Hakkn Kelimesidir; evsf Rhullahtr;
Eer temyz edersen, en emn bir penhdr
4
!

Bu makmda zlr snn tm esrr;
Olur zr, Srr-s Sr, Rhun asl makarr.

Anlalan odur ki; Hakkat gzyle vey rh gzyle bakldnda harflerden
olumu varlk/ey insnn gznden kaybolur ve bu harflerin rhu saylan mnlar
aa kar. Sanki bir anlamda ey aynalam, sretler kaybolmu, Msr Niyznin
dedii gibi: "Harf libsndan
5
soyunan nokta-i uryna
6
bak" hakkati meydana k-
mtr. te harflerin ilmini bilmek eynn saklad Esm-l Hsn gereini oku-
mak demektir ve bu gerei remzeden peygamber de Hz. s (AS)dr.

Harfler ilminin zamanmzda s-merep evliynn olduu gereine gelince
bu konuda u tesbitleri yapmak mmkndr. Her kmil insanda farkl peygamberlere
ait olan zel tavrn "bir zevk" olarak ne kt ve youn yaand tasavvuf kitapla-
rnda yer almaktadr. Mus-mereb (tavr- Mus), Yahya-mereb (tavr- Yahya) vey
brahim-mereb (tavr- brahim) gibi. Mereb szlk anlamyla; yaratl, ftrat, huy,
ahlk anlamlarna gelen bir szcktr. Cenb- Hakk, Hz. demden Hz. Peygam-
bere kadar insanla gnderdii peygamberleri, insanln tekml seyrine uygun
olarak, zel bir misyon vey baka bir deyile zel bir vizyon ile donatmtr. Her
peygamberde ayr bir hikmet olarak ortaya kan bu yeteneklerin, "Allhn kubbeleri
altnda sakl/srl olan evliyda" da farkl vasflar olarak grlmesi doaldr. Bu ne-
denle Ganiyy-i Muhtef Hz. sya ait olan lm-i Hurfun (Harfler lmi) s-Mereb
evliyda olduunu sylemektedir.

II. Dersin son beyiti ise bir niyz ile son bulmaktadr. Bu yakarta Ganiyy-i

4
Penh: Bir eyin sna, koruyucusu, dayana.
5
Libs: Elbise.
6
Uryn: plak.
20
Muhtef, Rabbinden, "fakr
7
" olarak nitelendirdii kendisini "mdrk-i esm"dan y-
ni bir anlamda varln harfleri olan Esm-l Hsnnn hakkatini idrk eden kul-
lardan klmasn istemektedir. Bylece Rhu eynn btnn kavrarken, akl da e-
ynn sreti/zhiri ile yetinecektir. Bu da bize akln snrnn balang ve sonunu
gstermekte, eynn Hakkatine ait bilginin gndelik aklla (Akl- Me ile) deil, bu
akln stnde vehb
8
bir aklla (Akl- Med ile) anlalabileceini retmektedir. Akl-
Med, irfan ve ilimle terbiye olan, hireti dnen, gelecei ve btn kavrayan akl-
dr.Yalnz Akl- Med shiplerinin rsihn'un
9
- baklar Hz. sda olduu gibi,
olaylarn ve eynn zhirini delip geen, btnna erien, vstasz bir biimde Hak-
katlarn kavrayan ve bu Hakkate gre davranan bir baktr.

II. Dersin Kssadan Hissesi

Zhir ile Btn arasndaki fark iyice alglayabilmek iin uygun bir rnek de
bir metni oluturan cmleler, szckler ve harfler ile metnin medll arasndaki ili-
kidir. Alfabeyi bilmeyen bir kimse, btn harfler nnde olmasna ramen, yazl bir
metnin ne demek istediini anlayamaz. Bununla beraber Trke'de btn metinler
hep 29 harfin terkbiyle oluur. Bu adan bakldnda btn metinler 29 harfin fark-
l ve girift tecelllerinden baka bir ey deildir. Mkevvent'n alfabesi de Esm'-l
Hsn'dr. Bu lh Alfabeyi bilmeyen bir kimse de Mkevvent'n medlln, yni
ne demek istediini anlayamaz. Bu adan da btn Mkevvent Esm'-l Hsn'nn
tecelllerinden baka bir ey deildir.

* * *

7
Fakr: Tasavvuf literatrde kiinin hibir eye mlik ve ship olmadnn uurunda olmas, her e-
yin gerek mlik ve shibinin Allh olduunu idrk etmesi. "Ey insanlar sizler fakrsiniz, Allha
muhtasnz." (Fatr/15)
8
Vehb: Allh vergisi.
9
Rsihn: limde rsh shibi kiiler. (l-i mrn/7)
21

III. DERS

A'YN-I SBTE

A'yn zhir klnmakta hkmyle ilhi smin;
Sebep, A'yn- Sbite, tm istiddna cismin.

Kuludur tb' olduu smin, bil ki her bir varlk;
Rab'bn bu sim'le tanr, bununla ekmez darlk.

Hakk ilminde hlimiz a'yn- sbiteyle belli;
Byle bir istidd bizi kul klar Rab'ba temelli.

Ayndaki istiddn zuhra geli ekli bizde
Hakk ilminde sbittir, vcda brndmzde.

Hakk'n vcdundadr, bil tecellsi mevcdtn;
Ne ayn ne gayrdr; Hakk olur, bunda, yalnz Btn.

Bu "Nefes" te geen baz deyim, kavram ve kelimelerin ksa aklamalar:

Ayn- Sbite: (Deimeyen, sbit kalan kaynak) Eynn varla brnd-
rlmesinden nce Hakkn ilminde mhiyeti, ve varla brndrldkten sonraki
kader ve kazsnn yazl olduu bir eit dosya.

stidd: Kbiliyet, yetenek.

Tb: (1) Birinin arkas sra giden, ona uyan. (2) Boyun een, bal kalan; bi-
rinin emri altnda bulunan.

Zuhr: Grnme, meydana kma, bagsterme, ortaya kma.

Vcd: Varlk.

Mevcdt: Var olan eyler, Mkevvent'.

Gayr: Ayr, baka.

Btn: (1) , i yz, gizli. (2) Kendini ehdet lemi araclyla gizleyen.

22
III. DERSN YORUMU

lk beyit:

A'yn zhir klnmakta hkmyle ilhi smin;
Sebep: A'yn- Sbite, tm istiddna cismin.

Ayn- Sbite, lgat anlamyla deimeyen, sbit kalan kaynak demek olup
eynn varla brndrlmesinden nce Hakkn ilminde: 1) mhiyetinin, ve 2)
varla brndrldkten sonraki kader ve kazsnn yazl olduu bir eit dosya-
dr.Bir eyin varl baka, mahiyeti bakadr. Ayn- Sbite, d lemde var olan
eynn Allhn ilmindeki mhiyetleri, gizli hakkatleridir. Vey baka bir tanmla;
eynn grnr hle gelmeden nce Allhn ilminde bilgi olarak mevcdiyetleridir.
Bunlarn var olmas tpk kavramlarn insnn zihninde var olmas gibidir. Ayn-
Sbite, "Hisler araclyla alglanabilen lem (ehdet lemi) ile Hakk arasnda yer
alan bir varlk alandr".

Daha nce 1. Ders'in aklamasnda da iret ettiimiz gibi Hakkn kendini
izhr etmek zorunda oluu Onun Zt'na ait btn bir zelliktir ve bu bakmdan
Hakk; hareketsiz "Tek" (Ahad) deil, kendisini izhr ve tafsl etmeye (ayrmaya)
meyleden dinamik bir "Tek" (Vhid) dir. Hakk zhiren ve eksiz-phesiz "Tek" dir,
ama btnen ve bilkuvve Kesrettir.

Byle olunca Hakkn kendini izhr tecellnin hem birinci ve hem de ikinci
merhalelerinde bz sbit motifler uyarnca vuku bulur. Hakk, ilk tecell merhalesin-
de, kendini rastgele deil aksine belirli bir takm dorultularda tafsl eder. Bu dorul-
tular (ya da tecell kanallar) Hakkn Zt'nn gerei olarak daha ezelde tesbit edil-
mitir. Bununla beraber btn bunlar aslnda lh Bilinde vuku bulduundan,
Ayn- Sbite de Gayb leminde ezelden beri mevcd olan gereklerdir
(Hakiktir).

Ve Hakkn tecellsinin ikinci merhalesini, yni Hakkn ehdet lemindeki
ferd nesnelerde tecellsinin eklini kesin olarak belirleyenler de ite bu gereklerdir.
Hakkn kendini kevn lemde izhr etmesi, burada da rastgele bir biimde deil fa-
kat ilk tecell tarafndan retilmi olan ezel gereklere (Ayn- Sbiteye) uygun o-
larak vuku bulur. Baka bir deyile Ayn- Sbite, "Hakkn kendisini kevn lemde
nasl izhr edeceini de belirlemektedir."

Ayn- Sbitenin aklanmas ayn zamanda yaratma ve d lemin de ak-
lanmas mnasna gelir. D lemde mevcd ve zhir olan eynn esas itibariyle
kendine has mstakil bir varl yoktur. Bu ynyle bu eylerin "yok" (madm) ol-
duuna inanlr. Bunlarn grnen varlklar gerekte Hakkn varlnn deiik s-
retlerde tecelllerinden ibrettir. Zira tek ve biricik varlk Onun varl olduundan
dier eylerin varlklar mecazdir, grnrdedir. Eynn birbirinden farkl oluu,
ayr ayr varlklara ship olmasndan deil, Ayn- Sbitelerinin farkl oluundandr.
Varlkta birlik mevcttur ve okluk Ayn- Sbiteden ileri gelmektedir.
23

Ayn- Sbite, bir anlamda, varlklarn modelleri ve kalplardr. Belli bir e-
yin ekli, eitli ve deiik aynalara ayn anda farkl biimlerde yansyarak bir okluk
meydana getirdii gibi, bir ayna durumundaki Ayn- Sbiteye akseden Hakkn
varl da byle bir okluk meydana getirir. okluk vehm ve hayl olarak vardr;
birlik ise gerek olarak mevcuttur.

Belli bir top kumatan farkl elbiseler meydana getirilebilir. Bu elbiselerin
hepsi varlk olarak bir ve ayndr, nk ayn kumatan yaplmtr. Farkllk ekil-
lerden ileri gelmektedir. ekilleri farkl klan, modelleri ve kalplar yni ayn- sbite-
leridir. Kalplar, hibir zaman elbiselerde var olmadklar halde onlara ekil verirler.
Bunun gibi, d lemdeki btn varlklar farkl ekillere sokup okluun ortaya k-
masna sebep olan Ayn- Sbite de hibir zaman d lemde var olmaz. D lemde
grnen Ayn- Sbite deil onun ekilleri, halleri, hkmleri, ayrc nitelikleri, bel-
li zellikleri, fiilleri ve eserleridir. Ayn- Sbitenin kendisi btn, sreti zhirdir.

Ey ve hadselerin a'yn- sbitelerini Allhtan baka kimse bilemez. Bu
zellii itibariyle Ayn- Sbiteye "Gaybn anahtarlar" vey "Kaderin Srr" ad
da verilir. nsnn bunlar bilmesi mmkn olsa kaderi ve gelecei de bilmi olurdu.
Bunun iin Allh Ayn- Sbite sahsn insnlara kapatm, onun bilgisini kendisine
tahsis etmitir. ok ndir hallerde neb ve vellerin bir ksmna baz a'yn- sbitele-
rin gsterilmesi mmkndr.

te Ganiyy-i Muhtef, 3. Ders'in bu ilk beyitinde yzeysel olarak deindii-
miz "anlatm ve idrk edilmesi zor olan bu gerekleri" iki satra sdrmakta ve ci-
simlerin tm alclna ve kabul ediciliine Ayn- Sbitenin neden olduunu sy-
lemektedir. Gerekten de, lh Ztta potansiyel olarak mevcd bulunan
mmknttan
10
baka bir ey olmayan Ayn- Sbiteler lemin mmkn nesnele-
ri/cisimleri zerinde belirleyici bir g icr ederler ve bunlar mmkn nesnele-
rin/cisimlerin cevherleri yni Hakkatleridir. Ve btn mmkn nesnelerin/cisimlerin
her birisi de, kevn lemde (yaratlm, grnen lem), kendi aynnn icbna (gerei-
ne) uygun olarak kuvveden fiile kmaktadr.

2-3. Beyitler:

Kuludur tb' olduu smin, bil ki her bir varlk;
Rabbn bu sim'le tanr, bununla ekmez darlk.

Hakk ilminde hlimiz A'yn- Sbiteyle belli;
Byle bir istidd bizi kul klar Rabba temelli.

10
Mmknt; lh Bilinte olmas kesin kararlatrlm ama henz zuhra gelmemi, zhiren var
olmam eylerdir. Bunlarn zuhra gelmesinin zamanla ilgisi vardr ve zuhrun bilgisi/zaman Al-
lhtan bakasnn nfz edemeyecei bir Srdr.

24

Ganiyy-i Muhtef, ilk beyitinde varlk sahnesindeki tm cisimlerin, ilh ilim-
de sbit olduklar ekilde yni Ayn- Sbite'lerinin Hakkn ilminde ve ztnda bu-
lunduu hl zere zuhr ettiklerini sylemiti. imdi ise 2. beyitte ok nemli bir
baka geree daha dikkat ekerek ve her bir varln, tb olduu ismin "kulu" oldu-
unu ve Rabbn bu isimle tandn dile getirmektedir. phesiz buradaki isimlerin
Esm-l Hsn yni Allhn gzel isimleri, "kulu olmann" da; bu isimlere muhatap
olan varln, bu isimlerin oluturduu "kompozisyon kalbnn/kabnn" dna -
kamamas ve srekli bu isimlerin etkisi/denetimi/rzs altnda olduu unutulmama-
ldr.

Bu iliki, Rubbiyet ilikisidir yni ferdin Allh ile olan ahs/zel mnse-
betine iret etmektedir. Her fert Rabbini bu zel ilikinin oluturduu isimler arac-
l ile tanr. Her ferdin Hakk ilminde Ayn- Sbitesi ile bilinen hli farkl olduun-
dan bu hlin grnr lemdeki tecellisinin oluturduu Rubbiyet de farkl olacaktr.
Bu u anlama gelmektedir: "Her varln izf olarak Rabbi farkldr". Baka bir i-
fde ile sylemeye alrsak; "Her kulun Rabbi, o kulun istddna/yeteneine/ al-
clna tekbl eden Hakkn isimler asndan bir vechesidir."

Hakk her somut varlkta tecell ettii zaman, bu tecellsi o varln istddnn
(kabnn) vaz etmi olduu doal snrlar dolaysyla ancak belirli bir sim araclyla
vuku bulur. Bu nedenle her varln Allha ball ancak kendi zel Rabbinin s-
reti araclyla olur. te Ganiyy-i Muhtefnin "her varlk Rabbini tb olduu i-
simle tanr" demesi bu noktay anlatmak iindir.

Ayn zamanda, 3. beyitte de vurguland gibi, bu durum o varl Rabba de-
vaml/temelli kul klmaktadr. Bu da bize gerekten de her varln Rabbinin rzsn
kazanm olduunu gsterir. Rabbinin kendisinden rz olmad hibir nesne yok-
tur: nk, her nesne Rabbin Rabblnn beks iin en uygun eyi oluturur. Ama
burada nemli bir nokta vardr: "Her varln Rabbinin rzsn kazanm olmas,
mutlak srette, her varln bakasnn Rabbinin rzsn da kazanm olmasn ge-
rekli klmaz.

Son olarak unu syleyebiliriz ki: Hakk hibir zaman kendisini, lemdeki var-
lklarn herhangi birinde asl Birlii (Ahadiyyeti), yni btn simlerini ihtiv eden
(kapsayan) birlik ynnden izhr etmez. Her ayr varlk, her belirli nda, pekok -
simden bir tekini seip ayrmakta ve seilen bu sim de tpk onun Rabbi imi gibi
davranmaktadr.

4-5. Beyitler:

Ayndaki istiddn zuhra geli ekli bizde
Hakk ilminde sbittir, vcda brndmzde.

25

Hakk'n vcdundadr, bil tecellsi mevcdtn;
Ne ayn ne gayrdr; Hakk olur, bunda, yalnz Btn.

Daha nce de farkl cmlelerle ifde ettiimiz gibi; Ayn- Sbite yni
"Hakkta gizli olan ontolojik imknlarn tecell eden sretleri" bilfiil var olmak iin
beklemekte olan kablar'dr.Ve bu kablar, Hakkn ilk tecellsinin (Feyz-i Akdes
11
) so-
nucu olarak ezel ve bozulmayan bir belirli "istdada" shiptir. Bu, Hakkn snneti
olduundan Hakk bunu deitirmez. Buna gre Hakk, her kab ikinci tecellsinin
(Feyz-i Mukaddes
12
) bir mahalli (tecellgh) klmakla kendisini, kabn ezel istdd-
na uygun bir biimde snrlandrp kayt altna almaktadr. Bu yolla Hakk uhdi te-
cellsinde sonsuz deiken sretlere brnmektedir. Bu sretlerin tm ise Kevn -
lemi (Mkevvent') oluturmaktadr.

te Ganiyy-i Muhtef, teorik ve genel bir ekilde zetlemeye altmz bu
geree 4. beyitinde dikkat ekiyor ve her varln zuhra gelmeden nce Hakk il-
mindeki istiddnn sbit olduunu sylyor. phesiz bu nefesin en nemli alm
istidd kelimesinde sakldr. Bir eyin istidd u anlama gelmektedir: "lh hikme-
tin gerei olarak Allh herhangi bir mahalli Rahmn Nefesini kabl edecek ekilde
hazrlar. Bu ise, hazrlanm olan bu srette, ezelden ebede kadar sren tecell feyzi-
nin kabl iin istiddn hsl olmas demektir."

Anlalan odur ki; lemde mevcd her eyin imdiki sreti onun hakknda e-
zelde tyin edilmi (sbit klnm) olann niha bir sonucu olmaktadr. Baka bir if-
de ile sylemeye alrsak: lh simlere uygun olarak ehdet leminde (grnen
lemde) vuku bulan tecell, her hl iin, tecellghn istddna tbdir. Bu trden te-
cell lh simlerin zuhr ettikleri tecellghlardan baka ey olmayan kablarla dei-
ir. Bu bakmdan da bu trden tecell hibir eye bal olmayan temel tecellden (y-
ni Hakkn Ztndan Ztna vuku bulan tecellsinden) tmyle farkldr.

5. ve son beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, grnen lemdeki her varlk tecellsi-
nin aslnda Hakkn varlnda olduu gereini bir kez daha yinelemektedir. Bu
cmleyi, grnen varlklarn gerekte Hakkn varlnn deiik mertebe ve sretler-
deki tecelllerinden (yansmalarndan) ibret olduu eklinde de kurmamz mm-
kndr. Fakat burada dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta vardr. Eer bu nokta

11
Feyz-i Akdes, Hakkn tecellsindeki ilk merhaleyi temsil etmektedir. Bu, Hakkn kendisini henz
vcd bulmam olan eyya deil Zt'ndan Zt'na ilk tecellsidir. Bat felsefesine has modern termi-
noloji asndan bu, Hakkda kendi hakkndaki bilincin bir eit da vuruudur.Ayn zamanda Feyz-i
Akdes, mutlak srette Gayb (yni Bilinmeyen-Bilinemeyen) olan Hakkn "Gizli Hazine" hlini terk
ederek bilinmeyi arzuladn beyn eden mehur Kuds Hadsde tasvir olunana karlk gelmektedir.
z bir ifde ile Feyz-i Akdes; "Ztn kendinden kendine vuku bulan ezel tecellsidir".
12
Feyz-i Mukaddes: Hakkn kendini somut Varlk leminde Kesretin sonsuz deiken sretleri ek-
linde izhr etmesidir. Daha ak bir deyimle, Feyz-i Mukaddesin yalnz cevherleri ynyle deil fakat
sfatlar, fiilleri ve olaylar da gz nnde tutarak hepsini ey diye isimlendirdiimiz nesnelerin varl-
a brndrlmelerine dellet ettiini syleyebiliriz. Feyz-i Mukaddes, Feyz-i Akdes ile varlk ka-
zanm olan Ayn- Sbitelerin, idrk olunabilir varlklar (mkult) hlini terkederek, hislerle idrk
olunan eyya nfz edip yaylmalarnn ve bylece de hislerle idrk olunan lemin bilfiil mevcd ol-
masnn sebebidir.
26
anlalmazsa insn Hakka kar taknmas gereken doru ve isbetli tutumu gste-
remez. Sonunda da panteizm'den
13
antropomorfizm'e
14
kadar uzanan bir dizi yanl-
lklara ve yaktrmalara debilir. Bu nokta "tenzh ile tebhi tevhd edememe yni
birleyememe" noktasdr.

Nezehe fiilinden tremi olan Tenzh, Allah'n yaratlm olan herhangi bir
eyle mukyese edilmesinin temelde ve kesinlikle mmkn olmadnn, O'nun var-
lnn yaratlmlara ait btn niteliklerin stnde oluunun bir beyndr. Ksacas
ilh eriilmezliin, aknln bir beyndr. Tebh ise; "bir eyi baka bir eye ben-
zer klmak ya da telkki etmek" anlamna gelen "ebehe" fiilinden tretilmitir ve
"Allah' yaratlm eylere benzetmek" anlamnda kullanlmaktadr.

nsn, Hakk idrk ediinde, yalnzca tebhe bavurursa mriklie dm
olur. Tebhi gzard edip de kuvvetle tenzhi yelerse, bu sefer de btn yaratlm
lemin ilh tabatn inkr etmi olur. lke kabul edilmesi gereken en doru tutum
udur: "Sen ne Osun ve ne de O deilsin
15
; ve sen Onu mutlak bir srette kayttan
r ve fakat hem de her eyin aslnda, dern cevherinde kaytlanm olarak grr-
sn"

Hakk tebh eden bir kimse Onu belirli bir sretle snrlandrm olur; ve
sbit bir sret iinde tahdit edilmi olan herhangi bir ey de bir mahlktan baka bir
ey deildir. Buradan da grmekteyiz ki bu tahdid edici snrlarn (yni eynn) b-
tn, her ne kadar Hakktan gayr deilse de, gene de biztih Hakk deildir. Bunun
sebebi de ferd btn sretlerde kendini izhr eden Vhidin btn bu sretlerin bir
araya gelmesinden farkl bir ey olmasdr.

te Ganiyy-i Muhtefnin de "Ne ayn ne gayrdr; Hakk olur, bunda, yalnz
Btn." beyitinde de anlatmak istedii budur. Hakk her mahlkatta (yaratlmta) bu
mahlkun istiddna uygun olarak grnr. Bu kapsamda O, ferd akln istidd uya-
rnca idrki mmkn olan her eyde kendini gsteren Zhirdir. Ve bu da (yni her
akln zel istidd da) Onun snrdr.

Fakat Hakk kez Btndr da; (ve bu kapsamda O) akl iin, kendi istiddnn
koyduu snrn tesine asla geebilir deildir. Eer akl, dnce aracl ile kendi
doal snrnn tesine gitmek isterse, yni akln kendisinin idrkinden nelerin silin-
mi olduunu anlamak isterse, kalp de yolunu arr. Bundan gerek rifler mstesn
olup onlarn idrkine snr yoktur. Bunlar Allhn cevherini dnce ve tefekkr yo-
luyla deil fakat Allh tarafndan anlayanlardr. Bunlarn idrki iin hibir ey btn
(yni sakl) deildir. Ve bunlar, lemin Hakkn Vechi ya da Sreti olduunu, yni
bunun kendisini grnrde Zhir ismiyle gsterenin btn gerei olduunu bilirler.

13
Panteizm: Bir btn olarak kavranan evrenin Allh ile zde olduu retisi. Baka bir tanmla Al-
lhn dnya ile ilgili olumlu ve organik ilikisi bakmndan akn deil de, ikin olduunu ne sren
anlay ya da gr.
14
Antropomorfizm: Allha cismn ve beer nitelikler yaktrmak vey Allhn dorudan doruya
beere benzediini iddia etmek.
15
Aadaki "Ayna" balkl nefese ve yorumuna baknz.
27
Zir lh Hakkat, mutlakl asndan, asla bir "O-luk" (hviyyet) olamaz.
Kurnda "O Allhdr, Tekdir" (Huvallahu Ahad) szlerinde rnei grld gi-
bi, "mutlakln" biztih bir kayt olmas hlinin getirdii bir kayt koyma ise istisna
bir hldir.

lh Hakkat olarak lh Hakkate gelince bu, her ne kadar lhi simlerin
koyduklar kaytlarla (bilkuvve) kaytlanmsa da, her trl kayttan tammiyle z-
dedir. (u hlde bilfiil bir Hviyyet deildir)

3. Dersin Bu Blmnn Kssadan Hissesi

Eynn bir varla brndrldkten sonra zaman ve mekn iinde Esm'-l
Hsn'nn nasl bir terkbiyle nasl bir tekml geirecei, Ezel'de, a'yn- sbite de-
nilen bir eit dosyalara kaydedilerek tesbit edilmitir. Bunlar eynn kaderinin dos-
yalardr. Bunlarn tm Levh-i Mahfz'u ve bu dosyalarn zaman iindeki zuhuru da
eynn kazsn oluturur.

* * *

imdi 3. dersin ikinci blmn oluturan nefesin yorumuna geelim:

A Y N A

Aynaya baktnda grmektesin kendini.
Lkin, bu idrk srlar vehminin de fendini.

Ayna iine nasl ediyorsun ki rihlet?
Sen misin aynadaki tecell? Bir tahlil et!

ki boyutlu ancak, fehmeyle ki, grdn;
Sense boyutlusun. Burda, ite, krdm!

Sa elini kullansan, aynadaki solaktr.
Bunun srr aynann srrna muallktr.

u hlde bu tecell aynn deildir senin.
Ama gayrn da deil! drk et, derin derin!

te sana bir misl, mantka da aykr;
Zr, bir ey: bir eyin ya ayndr, ya gayr!

Akl- Me'a gre yoktur bir nc hl.
Bu rnein fehmi de bu Akl'a gre muhl.

te Hakk da bu Kevn'i Kendi'ne seti mir't.
Bu aynada seyretti tecellsini kat kat.

28
Bu kapsamda mahlkat ayn olamaz Hakk'n.
Ama gayr da deil! Rab'bim, u ie bakn!

nce bir idrktir bu. Sakn kaymasn ayak!
"Panteizm"e dmeden fehmedilsin bu siyk.

Kevn Hakk'n aynasdr, nereye bakarsan bak!
nsan rif klan bu sibaktr, bu sibak!


Lkin: Ama, ancak, fakat, u kadar var ki.

drk: Alglama.

Srlamak: Saklamak, rtmek, gizlemek.

Vehim: Kuruntu.

Fend: Hile, tuzak.

Rihlet: (1)Tanma, gme; (2) lme

Tahll nceleme, zmleme, analiz.

Muallk: (1) Bal; (2) Srmcemede kalm i.

Gayr: Ayr, baka , dier.

Akl- Me: Gndelik akl, akln en alt tabakas, dnyada geim iini dnen
akl.

Muhl: mknsz, mmkn olmayan.

Kevn: Kinat, lem.

Mirt: Ayna.

Mahlkat: Yaratlm eyler, canllar.

Siyk. Szn gelii, ifde ekli.

Sibk: (1) Ba, balant; (2) Bir eyin gemii.

29
1-4. Beyitler:

Aynaya baktnda grmektesin kendini.
Lkin, bu idrk srlar vehminin de fendini.

Ayna iine nasl ediyorsun ki rihlet?
Sen misin aynadaki tecell? Bir tahlil et!

ki boyutlu ancak, fehmeyle ki, grdn;
Sense boyutlusun. Burda, ite, krdm!

Sa elini kullansan, aynadaki solaktr.
Bunun srr aynann srrna muallktr.

Bir kuds hadste Cenb- Hakk "gizli bir hazne" olduunu ve "bilinmeyi" is-
tediini sylemektedir. Fakat u da kanlmaz bir gerektir ki insnolunun Hakk
bilebilmesi ancak Onun tecellleri araclyla mmkndr. Hakk'n Zt'n bilmek
muhldir. Baka bir deyile ifdeye alrsak Hakk ancak "tecelllerinin brnd
sretlerde" bilinir ve grlr. Etrafmzdaki her ey ilh tecellnin eitli sretleridir.
Bu nedenle tecell kavram nemli bir anahtar kavramdr ve bu kavram anlalmadan
"nsan Hakk hangi srette bilebilir?" sorusuna cevap verilemez. Hakkn varla te-
cellsinin naslln ise insana idrk ettirmede kendisinden yararlanlan en nemli
sembol ayna semboldr.

te Ganiyy-i Muhtef de, 1-4. beyitlerinde insan-ayna ilikisi zerinde dur-
makta ve bu rnekten hareketle insnn Hakk mhadesi ile Hakkn zti tecellsi
arasndaki bantya dikkat ekmektedir.

Bilindii gibi aynalar nesnelerin sretlerini yanstrlar. Ama bzen onlar ger-
ekte olduklar gibi yanstrlar, bzen de az ya da ok deimi ya da dnm ola-
rak gsterirler. Nitekim byk bir cisim dbkey kresel bir aynada kk, i bkey
silindirik bir aynada (eer cisim ayna ile odak dorusu arasnda bulunmakta ise) u-
zun ve hareket hlindeki bir aynada da hareket hlinde grnr. Ayna bzen -
zellikle ibkey bir ayna sz konusu olduunda ve cisim de aynaya aynann odak
noktasndan daha uzak bir konumda bulunuyorsa- kendi zel yapsndan dolay cis-
mi tepetaklak gsterebilir. Bu takdirde her ne kadar tepetaklak grnyorsa da-
aynaya bakann soluna sretinin solu, sana da sa tekbl eder. ou kere ise sz
konusu aynann dzlemsel ayna olmas hlinde- bakann sa, aynada grnenin solu
olur. Aslnda aynaya bakan ile aynada grnen arasnda, mecz mnda deil de ci-
simler sz konusu olduunda bile, birinin -boyutlu olmasna karlk, aynadaki s-
retin iki-boyutlu olarak tecell etmesi bakmndan byk ve almas mmkn olma-
yan bir fark bulunmaktadr. zetle sylemek gerekirse; aynaya yansyan grnt as-
ln ne kadar hatrlatsa da gerekte aslndan ok ey yitirmi bir grntdr.

Ganiyy-i Muhtef, aynalarn bu aldatc ve yanltc konumlarn idrk etme-
nin ancak aynalarn srrn zmeye bal olduunu 4. beyitte sylemektedir. Acaba
szn ettii bu sr ne olabilir? Deneye ak dncemiz bizi u noktaya getirmekte-
30
dir: Bizler bir ayna ierisindeki sretlere ya da kendi sretlerimize baktmzda, bu
sretleri ya da kendi sretlerimizi aynada grdmz bildiimiz hlde aynann
kendisini gremeyiz. Srf grnebilir olduklar iin, eynn ayna iindeki sretleri
ya da haylleri bizim nazarmzla aynann arasna girmekte ve tpk gzlerimizden
aynay saklayan bir perde imi gibi hareket etmektedirler.

Hakk, "bilinsin diye" kendini leme izhr eder (gsterir). Lkin kendini her
ferd eyin mevcd olan eilimine (istddna) uygun ve onun gerei olarak izhr
eder. Ve Hakkn kendini izhr ettii odak noktas (mihrak) yni tecellsinin eritii
nesne (tecelligh) kendine bir bilin bahedilmi bir insn ise, bu, nefsinde kendini
izhr edenin, aslnda, Hakk olduunu sezgisel bir bilgiyle zevkan idrk eder. Ve ni-
hyet bu, kendi zt istddnn emrettii zel bir sretteki Hakk olduundan onun
kendi nefsinde grd de Hakka yansyan kendi z sretinden baka bir ey deil-
dir. O Hakkn Ztn asla gremez. Akl, ona srf burada ilhi ayna olmasndan t-
r kendi zti sretinin grnmekte olduunu, fakat btn bu bilincine ramen ayna-
nn kendini gremeyeceini syler; o yalnzca kendi nefsini grmektedir. Bu gerek-
lik, tpk bu madd lemde bir aynaya bakmakta olan bir kimse misli gibidir. lem-
deki madd ve rhan eyler bir taraftan ilh tecellnin eitli sretleri olmakta; dier
taraftan da, Hakkn (eksiksiz) bir zt tecellsine engel olan perdeler gibi davranmak-
tadr. Bunlar Allh rtmekte ve beerin Onu dorudan doruya grmesine izin
vermemektedirler. Zten Ganiyy-i Muhtefnin de iret yoluyla anlatmak istedii
budur.

5-7. Beyitler:

u hlde bu tecell aynn deildir senin.
Ama gayrn da deil! drk et, derin derin!

te sana bir misl, mantka da aykr;
Zr, bir ey: bir eyin ya ayndr, ya gayr!

Akl- Me'a gre yoktur bir nc hl.
Bu rnein fehmi de bu Akl'a gre muhl.

Ganiyy-i Muhtef, 5-7. beyitlerinde Akl- Me'n dayand iki-deerli
Mantk'daki temel ilkelerden biri olan ve "bir ey; bir eyin ya ayndr, ya da gayr"
eklinde ifde edilen "nc kkn mknszl" ilkesine deinmekte ve bu ilke-
nin aynadaki grnt sz konusu olduunda geerliliini yitirdiine dikkati ekmek-
tedir.

Nitekim beni tanyan bir kimse, benim bir aynada yansyan sretimi grse:
"Aaa, bu Necmettin!" diyerek beni hemen tehis eder; ama aynada tecell eden sre-
tim/grntm ile ben, gerekte, ayn myz? Beni eksiz phesiz tehis etmee yara-
yan aynadaki tecellm hi kukusuz benim aynm deildir. nk benim boyutlu
bir cisim olmama ramen aynadaki tecellm yalnzca iki boyutludur. Ayrca ben sa
elimi yukar kaldrdmda da aynada tecell eden grntm sol elini yukar kaldr-
maktadr. Bu bakmdan aynadaki tecellm benim ne gayrmdr (nk eksiz phe-
31
siz tehis edilmemi salamaktadr) ve ne de aynmdr. Bu adan da bu durum
Mantk'daki "nc kkn mknszl" ilkesine aykr bir hl ihds etmektedir.

8-11. Beyitler:

te Hakk da bu Kevn'i Kendi'ne seti mir't.
Bu aynada seyretti tecellsini kat kat.

Bu kapsamda mahlkat ayn olamaz Hakk'n.
Ama gayr da deil! Rab'bim, u ie bakn!

nce bir idrktir bu. Sakn kaymasn ayak!
"Panteizm"e dmeden fehmedilsin bu siyk.

Kevn Hakk'n aynasdr, nereye bakarsan bak!
nsan rif klan bu sibaktr, bu sibak!

Daha nce Hakkn lemin aynasnda Kendini seyretmek arzusunun
(meiyyetinin) olduunu ve Kendine has Sfatlarn tecell sretlerinde Kendini m-
hede etmek (seyretmek) istediini sylemitik. Baka bir ifde ile anlatrsak; "Hakk
Tel, Esm-l Hsnnn tecelllerini grmeyi" ya da "Hakk Tel kendi tecellle-
rini grmeyi" dileyince lem aynasn yaratmtr. Aslnda Yaratc Arzu lh sim-
lerin (Esm-l Hsnnn) yni lh Sfatlarn asl batn gayretinden zuhur etmi-
tir. Mutlak bir ihtiyaszlk hli ile vasflanm olan Hakk kendiliinden ve kendi iin
herhangi bir yaratma fiiline gerek duymaz. lemin varlna, yaratlm leme ihti-
ya duyan ( yni bu lemi gerektiren) hep Esm-l Hsndr. lemin gereklilii
Esm-l Hsnnn tabat gereidir, nk bunlar ancak somut varlklarla kuvve-
den fiile kabilmektedirler ve bu somut varlklar olmad zaman da yalnzca Hakk-
'n ilminde mestr (gizli) kalmaktadrlar. Ganiyy-i Muhtef, 8. beyitte bu gereklie
dikkat ekmekte ve bu lemi Zt'na ayna olarak seen Hakkn bu aynada zuhr
eden Kesret'teki tecellsini seyrettiini sylemektedir.

Bu bilgilerden sonra karmza yle bir soru kmaktadr. "Acaba Hakkn
lem araclyla Kendisini seyretmesi nasl mmkn olmaktadr?" Hakkn, Kendini
iinde seyredebilsin diye lemi yarattn sylemitik. Ama bu lemin en belirgin
zellii ondaki her bir mevcdun Allhn zel bir ve yalnzca bir vechesini temsil
etmesidir. Bu temsilde bunun tmnn kesin snrlar, ve paralarnn birbirlerine be-
lirgin irtibatlar bulunmaz; ve grn itibariyle de yalnzca mnferit (ayr/tekbana)
noktalarn oluturduu gevek bir kme gibidir. Sanki bir eit bulutsu bir ayna gibi-
dir.

Daha z bir ifde ile sylersek, nsnn dndaki her bir varlk Hakk
Telnn ancak bir vechesini yanstr. Bunlar bir araya cem edilip de btn lemi
tekil ettikleri zaman ancak Hakkn Bilincine tekbl eden bir byk btn tekil
ederler. Bu anlamda, hi phesiz, lem "bir"dir ama (biztih) bilinci olmadndan
tam ve gerek bir vahdet tekil etmez. Dier btn yaratlmlarn tersine, nsn min-
yatr bir biimde btn lh simleri kendinde izhr eder ve bu bakmdan da lh
simlerin vahdetini olduu gibi yanstabilen mcizev bir aynadr. nsnn bu cem
32
etme zellii yni btn sfatlar kendinde toplamas bakmndan Hakk en mkemmel
bir biimde nsnda tecell eder. Bu tecell de ancak insnlardan nsn- Kmilde
vuku bulur, nk ancak o Hakkn en mkemmel tecellsinin mazhardr.

Bir baka deyile: Allhn Kendini iinde seyretmek zere yaratm olduu
nsn her bir nesneyi gerekten de olduu gibi yanstan iyi cillanm kusursuz bir
aynadr. Aslna baklacak olursa nsn, daha ok, lem denilen bu aynann biztih ci-
lsdr. Ve bu lemi Allh Kendini iinde seyredebilsin diye yaratmtr.
16
Btn bu
ucu buca olmayan leme yaylm, datlm olan somut nesneler ise nsn denilen
bu noktasal odakta cem ve tevhd edilmektedirler. Btn girift ayrntlaryla tm -
lemin yaps apak ve paralaryla birbirleriyle iyice irtibatlandrlm bir minyatr
eklinde nsnda yansmaktadr.

Hakk, iinde Kendisinin grnecei bir tecellghn (mahallin) salad zel
bir sret altnda Ztn Ztna grnr kld. Eer byle bir mahal ve de Hakkn te-
cellsi olmasayd, Ona bu yoldan grnr olan bir ey asl grnmezdi. nsnn ya-
ratlndan nce Hakk Tel bu lemin tmn kendisinde rh bulunmayan bir cesed
gibi yaratmt. Bundan dolay da cillanmam bir ayna gibiydi. Bu durum, lem
denilen aynann cillanmasn gerekli kld. Bunun iin Hakk Tel nsn'a Rh'un-
dan frd ve meleklere de "O'na secde edin!" diyerek onu yaratlmlarn en erefli-
si kld. (Hicr/29-29, Secde78-9, Sd/71-72). Bylece nsn da bu aynann cilsnn
temeli ve bu sretin de rhu oldu. Bu mnda nsn Hakkn Sretidir. Ve bu zelli-
inden tr de nsn Hakkn yeryzndeki Halfesi olabilir.

nsnn Halfe olarak adlandrlmas yaratlndaki cem etme ve Hakkatle-
rin hepsini kuatma yeteneine ship olmasndan dolaydr. Gzbebei insn iin ne
ise nsn da Allh iin odur. Ve (nsn) grmek ile (basar ile) e anlaml tutulmu-
tur. nk Arapada gzbebeine "gzdeki insn" denilir. te bunun iin "insn"
denilmitir. Zr Hakk Tel yarattklarna onun araclyla bakar ve rahmet eder.

9-10. beyitlerde Ganiyy-i Muhtef nemli bir uyar yapmakta ve Hakkn ay-
nas olan lemin/mahlkatn "Hakkn ayns olamayaca ama gayr da dnle-
meyeceini" ve bu iki zt ifdeyi/hli anlamann ise ince bir idrkten getiini be-
lirtmektedir. Ve uyarsn srdrerek, eer bu birbirine zt(m) gibi grnen iki hl
(tenzh ve tebh) Tevhd edilemezse insnn ayann kayacan ve htta panteizme
dme tehlikesi ile kar karya kalacan anlatmaktadr.

Panteizm, Yunanca "her ey" demek olan "pan" ile Allhn ismi olan "teos"
kelimelerinin bir araya gelmesiyle olumu ve sonuna da izm taksn alarak felsef
bir ekoln ad olmutur. Allh'n btn eydan ibret olduuna inanan bu ekol, Al-
lh ile lemi ayn ey olarak grmektedir.

16
Bk. Toshihiko Izutsu, bn Arab'nin Fuss'undaki Anahtar-Kavramlar, eviren: A.Y.zemre,
Kakns Yaynlar, 1. Bask, 1998, sayfa: 313.
33
Ama biz biliyoruz ki; lemin vcdu (varl) vardr fakat bu vcd biztihi
mutlak Vcd deil bir izf vcd'dur (vcd-i izfdir) yni eitli ekil ve sret-
lerle belirlenmi ve snrlandrlm olan Vcd'dur. Ama ne kadar belirlenmi ve s-
nrlandrlm olursa olsun, vcd-i izf de, eninde sonunda, mutlak Vcdun do-
rudan doruya bir yansmasdr. Bu, zt tecelllerin tecell ettii yerler
(tecellghlar) tarafndan belirlenmi ve zelletirilmi olarak Hakkn mmkn var-
lklarda tecell etmi olmasyla Hakk Telnn sretidir. z bir ifde ile: "Vcd-i
izf, Vcd-i Mutlakn izf taaynler aynasnda yansyan sretidir."

Daha nce 1-4. beyitlerin aklamas yaparken yle bir cmle kullanmtk:
Ayna nesnelerin sretini yanstr. Bzen onlar gerekte olduklar gibi yanstr. Ama
pek ok hlde de aynadan yansyan nesne az ya da ok deimi ya da dnm ola-
rak grnr. Bir aynada grnen hayl, oraya yansyan nesnenin kendisi deildir ama
o nesneyi temsl eder. Nasl eitli aynalara yansyan bir mumun alevi elimizi yak-
myorsa ve yine aynalarn tmnn krlmas ile mum kendi gerekliinden bir ey
kaybetmiyorsa Hakkn da varlk aynasndaki tecellsini buna benzetebiliriz. "Evet,
aynadaki hayl mumdur ve mumu temsil etmektedir" ama yakmayacak kadar asln-
dan ok ey kaybetmitir. Bunun yannda "Hayr, bu hyal mum deildir" de diye-
meyiz. nk glge varsa asl da var demektir ve bu hayl aslna benzemektedir.

Son olarak 11. beyitte Ganiyy-i Muhtef bir kez daha lemin Hakkn aynas
olduunu hatrlatyor ve insn "rif" klan bakn Hakkn tecelllerini varlk ayna-
snda seyreden ama Onu o varlkla snrlandrmayan/kaytlamayan/ dondurma-yan
bak olduunu vurguluyor. Ganiyy-i Muhtef bir baka beyitinde de szn ettii-
miz bu gerei yle dile getirmektedir:

Ka nehire, ka gle yansmaka dolunay?
Bakma sen bu kesrete; Allah: Ahad, Allah:Hayy!

Ayn binlerce aksi raksederken sularda,
Ay tekdir; amm aksi, kesr olur uurda.

Buna bakp sen "Tek"i grme "okluk" olarak;
alkdan kurtul da kalsn irk senden rak!

3. Dersin kinci Nefes'inin Kssadan Hissesi

Cenb- Hakk'n Mkevvent'taki tecellleri tpk bir insann aynadaki tecellsi
gibidir. Aynadaki grntnn kime ait olduunu bilmek iin grntnn shibini
bilmek gerekir. Mkevventtaki grntnn neyin yansmas olduunu bilmek iin
de bu grntnn shibini tehis eden zel bir lim gerekir. Buna lm-i Ledn denir.
Ayrca, nasl ki aynadaki grnt o grntnn ait olduu kiinin ayn da gayr da
deilse Mkevvent'ta tecell eden Zt da o tecellnin ne ayn ve ne de gayrdr.

* * *
34
IV. DERS

A'RZ VE HVYYET

Bir parack balmumu: zel kokusu olan,
Yumuaka ve sar, hem kolayca yorulan

Bir cisimdir ki sonlu, snrl hacma mlik;
Onu emrza kar ecz da klm Hlik.

yice cvklar strsan sen bunu,
Hacm artar, aklar rengi de enikonu.

Grn de deiir deiince tm a'rz;
Ama, hviyyet iin, bu asla olmaz maraz.

O, hviyyeti mahfz, gene bir balmumudur.
Biraz daha stsan bir sv eder sdr.

Buharlar, daha ok stsan: sv kalmaz.
Buhar hlinde bile hviyyet tdil olmaz.

Buna benzer bir misl iin dn insan!
Yalansa, hasta olsa ya da azalsa kan,

Ameliyt da olsa, hatt tasa protez,
nsanl deimez! Elhak, muhkemdir bu tez!

u hlde a'rz ile hviyyet ayr eymi.
A'rzn gizledii hviyyeti kim bilmi?

Bir eyin a'rz ok ama hviyyeti bir!
Bunu idrk etmeli olmadan mtekebbir.

Mdem ki bu a'rzn ardnda hviyyet var,
Ve a'rz perdeleri olmakta sana duvar,

Bir kere de sormal: "Grnen bu lemin
Nedir ki hviyyeti ve dayand zemin?"


Araz: (oulu: arz). (1) ret, belirti; (2) Felsef anlamda, kendi kendine
varlk bulamayp, baka bir cevherle meydana gelen hl ve keyfiyet; (3) Zt ve ftr
olmayp ireti ve deimesi mmkn olan hl ve sfat.

Hviyyet: Mhiyet, hakkat, asl.

Mlik: Ship.

Emrz: Hastalklar, illetler.
35

Ecz: l.

Hlik:Yaratan, yoktan var eden, yaratc, Allh.

Cvk: yice erimemi, lzc, kat ile sv arasnda bir hl.

Enikonu: nceden inceye, gerei gibi, lyk vechile, det, hatr saylr de-
recede, epeyice, (Osmanlca's: arz amk).

Maraz (oulu: emrz): Hastalk, dert, bel, tahamml zor hl.

Mahfz: Sakl, gizli, korunmu, gzetilmi.

Sdr: Meydana kma, olma.

Tdil: Deiiklik.

Elhak: Hakkaten.

Muhkem: (1) Bir hkme dayanan; (2) Salam, metn, kuvvetli.

Tez: Savunulan, ortaya konulan dnce, gr.

Mtekebbir: Kibirli.

IV. DERSN YORUMU

1-6. Beyitler:

Bir parack balmumu: zel kokusu olan,
Yumuaka ve sar, hem kolayca yorulan

Bir cisimdir ki sonlu, snrl hacma mlik;
Onu emrza kar ecz da klm Hlik.

yice cvklar strsan sen bunu,
Hacm artar, aklar rengi de enikonu.

Grn de deiir deiince tm a'rz;
Ama, hviyyet iin, bu asla olmaz maraz.

O, hviyyeti mahfz, gene bir balmumudur.
Biraz daha stsan bir sv eder sdr.

Buharlar, daha ok stsan: sv kalmaz.
Buhar hlinde bile hviyyet tdil olmaz.

36

Ganiyy-i Muhtefnin "A'rz ve Hviyyet" adn tayan bu nefesi srekli dei-
enle, hi deimeyeni insana farkettirebilmek, bir okluk lemi olarak bulunduu-
muz/yaadmz bu lemin grnen eitli nesnelerinin ardndaki Hakkati insna id-
rk ettirebilmek, bunu yaparken de insnn Hakkatine kap aralamak amacn ta-
maktadr. Daha z bir ifde ile sylersek; "renkten renge, kalptan kalba giren gei-
ci/ireti Sfatn btnndaki Cevhere" iret etmektedir.

Daha nce de sylediimiz gibi mn lemine ait olan gerekleri fehm ve id-
rk edebilmek onlar ancak bildiimiz/grdmz bu lemin nesnelerine tekbl et-
tirmek sretiyle mmkndr. te Ganiyy-i Muhtefde bu beyitinde "balmumu" r-
neini semekte ve bize bu nesnenin syla gerekleen deiim seyrini anlatarak
"A'rz ile Hviyyet" in ayr eyler olduuna k tutmaktadr.

Balmumu kolay yorulan, yumuak, sar ve zel kokusu olan, ayn zamanda
sonlu, snrl bir hacmi bulunan bir nesnedir. Htta eitli hastalklara kar doal bir
il olarak da kullanlmaktadr.

Ganiyy-i Muhtef, bu nesnenin stldnda nce cvklatn, renginin ak-
latn ve hacminin de arttn sylemekte ama grnteki bu deimelere ra-
men asl gereinde bir deiim olmadn, dtaki bu deimenin balmumunun h-
kikatine/btnna bir etki yapmadn, onun sakl, gizli ve korunmu olduunu yni
btn bu deiimlere ramen balmumunun gene balmumu olarak kaldn vurgula-
maktadr. Daha sonra Ganiyy-i Muhtef, balmumunun daha da stldnda artk sv
hlini terkedip buharlatn, buhar hlinde bile asliyetinden/ hviyyetinden bir ey
kaybetmediini, bu deiimin yalnzca a'rzda/dta/zhirde olduunu belirtmekte-
dir. Ama ne var ki, insnlarn gzleri daha ok zhirdeki deime ve gelimelerle
megl olduundan, a'rzn yni geici/ireti/aldatc/ sanal perdelerin (bir anlam-
da eynn) ardndaki gerei/hviyyeti derhl fehm, idrk ve temyz edememekte-
dirler.

7-12. Beyitler:

Buna benzer bir misl iin dn insan!
Yalansa, hasta olsa ya da azalsa kan,

Ameliyt da olsa, hatt tasa protez,
nsanl deimez! Elhak, muhkemdir bu tez!

u hlde a'rz ile hviyyet ayr eymi.
A'rzn gizledii hviyyeti kim bilmi?

Bir eyin a'rz ok ama hviyyeti bir!
Bunu idrk etmeli olmadan mtekebbir.

Mdem ki bu a'rzn ardnda hviyyet var,
Ve a'rz perdeleri olmakta sana duvar,

37
Bir kere de sormal: "Grnen bu lemin
Nedir ki hviyyeti ve dayand zemin?"

Ganiyy-i Muhtef, bu beyitlerde ise verdii balmumu rnei ile insn kar-
latrmamz istemekte ve insndaki yallk, hastalk sonucu oluan tm deimele-
rin -htta ameliyt olsa da, protez tasa da- onun insnln deitirmediini ve
bunlarn hepsinin de a'rzda/zhirde olduunu anlatmaktadr. Anlalan odur ki,
"a'rz ile hviyyet ayr eylerdir" ve "Bir eyin a'rz ok ama hviyyeti birdir!" Tp-
k buhar, sv, buz vey kar olarak deiik isimler alsa da suyun hviyyetinin/ asl
cevherinin deimedii gibi.

A'rzn gizledii hviyyeti ancak Allhn ltfettii lde peygamberler ve
onlarn ilminden nasiplenmi Allh dostlar bilebilir. Ne var ki, bu bilgi bile snrl-
dr. nk Allh, "ilminin knhn/zn/asln,tamamn peygamberler de dahil-
hi kimseye vermemitir." yleyse insna den, yetenei ve gayreti dorultusunda
kibire dmeden kendisine duvar olan a'rzn ardndaki hviyyeti kefetmeye al-
masdr. Kibir, insnn temyz shibi olmasna mni olur. nk kibir shibi olan in-
snlar grdkleri eyy ve ulatklar snrl ilmi niha/son Hakkat zannederler ve
buna kr krne inanrlar. Bu da onlarn gzlerini kreltir ve eynn arkasndaki
hviyyeti gremez olurlar.

Ganiyy-i Muhtef, son olarak Hakkat yolcular iin hayat ve kanlmaz olan
u soruyu insnn kendisine sormasn istemektedir: "Grnen bu lemin hviyyeti ve
dayand zemin nedir?" te bu sorunun cevabn bulanlar, "nasl k, sevgilisini
hangi elbise ile grrse grsn mutlaka tanrsa, Hakk da her grd kisvede tan-
yabilen riflerdir."

IV. Dersin Kssadan Hissesi

rif kii Mkevvent'taki sfatlarla yni a'rzla idrki kamamayan, bunlarn
ardndaki hviyyeti yni eynn bu a'rzdan bamsz olan hakkatini idrkinde zin-
de tutabilen kimsedir.

* * *

38
V. DERS

MREKKEP LE HARFLER

Mrekkep, kalem ile, harflere ekil verir.
Bu ekiller cem' olup heceleri belirtir.

Hecelerin cem'i de kelimeyi dourur.
Kelimeler yan yana bir cmleyi yourur.

Cmle, sana, m'nl ya da m'nsz gelir.
Bununla ya bir hayr ya da bir er dirilir.

Yorum senin! Bakarsan, yalnzca bu m'nya,
Mrekkep de, gznde, duhl eder fenya.

Bu dizili harflerle uyanan vehim, hayl,
Tahrk eder yorumu, mrekkep olur muhl.

Amm sen bu evhmdan edersen sarf- nazar,
Mrekkep de tmyle yoruma olur mezar.

Mrekkeptir btn hurftn, yorumun!
Ekvna bak bir de sen; dn, nedir durumun?

Emslidir mrekkep, bil, Vcd-i Mutlak'n.
Yorumlarken eyy, sen, kmil tavr takn!

Grr isen eyy, fehmi zordur Vcd'un.
Ynelmekse Vahdet'e, sndr mevcdun.

Bunu iyi fehmet ki temyizin olsun rakik;
Ve merebin de "al trk-i ehl-i tahkik"!


Cem olmak: Toplanmak, bir araya gelmek.

Duhl: eri girme, iine girme.

Fen: (1) Yok olma, zevl bulma, adem; (2) nsnn ztnn Hakkn
Ztnda eriyerek aslna kavumas.

Tahrk: Harekete geirme, uyandrma, oynatma, kmldatma, iletme.

Hurfat: Harfler.

Muhl: Mmkn olmayan, imknsz ey.
39

Evhm: Zanlar, kukular, kuruntular.

Sarf- nazar: Vazgeme.

Ekvn: Varlklar, lemler.

Emsl: rnekler.

Vcd-i Mutlak: Mutlak Varlk.

Kmil: Kemle ermi, olgun, lim, bilgin, geni bilgili.

Fehm: Anlama, anlay.

Mevcd: Var olan, hazr olan.

Temyz: Ayrma, seme.

Rakk: nce.

Mereb: Yaratl, tavr, huy.

Al trk-i ehl-i tahkk: Tahkki yeleyenlerin yoluna uygun.

V. DERSN YORUMU

1-7. Beyitler

Mrekkep, kalem ile, harflere ekil verir.
Bu ekiller cem' olup heceleri belirtir.

Hecelerin cem'i de kelimeyi dourur.
Kelimeler yan yana bir cmleyi yourur.

Cmle, sana, m'nl ya da m'nsz gelir.
Bununla ya bir hayr ya da bir er dirilir.

Yorum senin! Bakarsan, yalnzca bu m'nya,
Mrekkep de, gznde, duhl eder fenya.

Bu dizili harflerle uyanan vehim, hayl,
Tahrk eder yorumu, mrekkep olur muhl.

Amm sen bu evhmdan edersen sarf- nazar,
Mrekkep de tmyle yoruma olur mezar.

Mrekkeptir btn hurftn, yorumun!
Ekvna bak bir de sen; dn, nedir durumun?
40

Ganiyy-i Muhtef, eyy yorumlamada olgun bir idrkin, ince bir anlayn
insnda nasl gelieceini bu beyitinde Mrekkep ile Harfler arasndaki ilikiden yo-
la karak anlatmaya almaktadr. Seilen rnein hergn okuma-yazma olgusuyla
bir ok kez karya karya gelen insnn zihninde arpc bir uyana vesile olaca
ve metafizik bir hayrete dnecei kesindir.

Bilindii gibi cmleler kelimelerden, kelimeler hecelerden, heceler de harfle-
rin bir araya gelmesinden kurulur. Harfler ise eklini kalemden ileyen mrekkebe
borludur. Eer bir kalemin iinde vey ucunda mrekkep yoksa beyaz bir kadn
zerine ne yazarsak yazalm bir ey grnmeyecektir. Bu da bize mrekkebin asl
olduunu gstermektedir.

Bizler cmleyi okuduumuzda, bu cmleden anlaml ya da anlamsz yorum-
lar karrz. Bu yorumlarn sonucu da hayra ya da erre kaynaklk eder. Ama btn
bunlar yaparken grlen gerek odur ki, aklmza hibir zaman mrekkep gelmez,
sanki mrekkep gzmzden silinmi vey kaybolmutur. Aslnda bunun byle ol-
madn biliriz, nk o olmasa yaz da olmayacak ama alkanlklarmz ve zihni-
mizin alma yntemi daha ok dizili harflerle uyanan anlamlarla megldr.

te Ganiyy-i Muhtef, gz sdece zhire takl insna gerein yalnzca
harflerden zihnimize tanan manlar olmadn hatrlatyor ve asl yorumlanmas ve
gzard edilmemesi gereken gerein harflerin btnn tekil eden mrekkep olduu-
nu sylyor. Sonra harflerin dnys ile varlklar dnyas arasnda karlkl bir ben-
zeme kuruyor ve insn yaad leme bir de bu gzle bakmaya, durumunu deer-
lendirmeye dvet ediyor.

8-10. Beyitler:

Emslidir mrekkep, bil, Vcd-i Mutlak'n.
Yorumlarken eyy, sen, kmil tavr takn!

Grr isen eyy, fehmi zordur Vcd'un.
Ynelmekse Vahdet'e, sndr mevcdun.

Bunu iyi fehmet ki temyizin olsun rakik;
Ve merebin de "al trk-i ehl-i tahkik"!

Bu beyitlerinde Ganiyy-i Muhtef, harflerin btnn nasl Mrekkep tekil e-
diyorsa, grnen u leminde btnn da Mutlak Varlk olarak Hakkn tekil ettiini
sylyor ve eynn okluk (kesret) perdesine taklan insnn Vahdete ynelmesinin
zorluuna iret ediyor. Ama bu zorluk almas mmkn olmayan bir zorluk deil-
dir. Bunun yolu da insnn taklit den tahkk'e gemesidir. Taklit ehli olmak; bir eyi
aratrmasz, delilsiz kabullenmek, yalnz zhir ile yetinerek "neden, niin ve nasl?"
sorularna cevap aramadan "yleyse yledir" mantyla kr bir teslimiyete rz ol-
mak demektir. Tasavvuf terminolojide ise taklit; hl ve makm ehlinin szlerini sy-
41
lemek, ancak ahlklaryla ahlklanmamak, olgun olmad hlde onlar gibi gzk-
meye almaktr.

Tahkik ehli olmak ise; sdece zhirle yetinmeyip zhirin arkasndaki btn
aratrmak, gerei elde etmek zere btn gcn ve gayretini zorlamak, her eyde
Hikmet'i aramak demektir. Ancak tahkik ehli olanlar kesrete aldanmayp, o kesretin
ardndaki vahdeti idrk edebilirler. Baka bir ifde ile sylersek; tahkik ehli olanlar
"Kelime-i Tevhdi Kelime-i ehdete" dntrenlerdir. Bu balamda Ganiyy-i
Muhtef "Kelime-i Tevhd ile Kelime-i ehdet Arasndaki Mhiyet Fark" balkl
bir baka nefesinde de bu konuya temas ederek

Kelime-i Tevhd'le megl olsan bir zaman,
Bunun zikriyle balar sende takldi man.

Tahkik man ancak Vel'de olan bir nur;
Kelime-i ehdet byle idrk olunur.

demektedir.

Grnen bu lemin arkasnda Mutlak Varlk olarak Hakk vardr. Daha da te-
si btn lem Zhir ve Btn olan Hakkn tecelllerinden bir tecelldir. lemde gr-
dmz her ey kendi bana bir varla ship deildir. Onlarn varl tpk glge-
nin varl gibi dn, aldatc bir varlktr ve Hakkn varl syesinde var olurlar.
Mutlak Varl alglamamz, tpk prizmadan geen alglamamza benzer. Bir
ok farkl renklerin olmasna ramen, sdece grrz, nk varolan sdece -
ktr. Bu nedenle sergiledikleri zellikler ve tesirlerinden dolay Hakkn tecellsine
mazhar olan yerlerin okluu bizi artmamaldr. Bu okluun arkasnda grnen
sdece Mutlak Varlkn birliidir.

5. Dersin Kssadan Hissesi

Trke'de btn metinlerin hep 29 harfin terkbiyle olutuuna daha nce
dikkat ekilmiti. Bu adan bakldnda btn metinler 29 harfin farkl ve girift te-
celllerinden baka bir ey deildir. Fakat harflerin sretlerinin belirlenmesini sala-
yan da mrekkeptir. Bu adan bakldnda harflerin btnn mrekkebin tekil et-
mesi gibi grnen u lemin btn da Mutlak varlk olarak Hakkdr.

* * *

42
VI. DERS

DKKN

ki trl baklr bir dkkn vitrinine;
Cama bakarsan ard gelemez idrkine.

Vitrinin iindeki eyy sese idrk,
Bu sefer de cam kalr fehm- idrkden rak.

Zhire itibrn btn gzden siler;
Btna meclbiyet, bil ki zhiri eler.

Vahdeti idrk muhl, a'rza taklrsan;
Kaplarsa seni Vahdet, kesret de olmaz tasan.

Hem kesrette Vahdet'i, hem Vahdet'te kesreti
Mdrk kl bizi Y Rab! Ltfet bize Hikmet'i.


Dkkn: Kk maaza, iinde teberi satlan mekn, yer.

drk: Alglama.

Fehm- idrkden rak: Anlay ve alglamadan uzak.

Meclbiyet: Tutkunluk, taklmlk.

Kesrette vahdet: oklukta birlik, yni halkn iinde, kalabaln ortasnda,
tek ve bir olan Allh unutmamak, Onu hatrlamak ve zikretmek demektir.

Mdrk: Anlayan, akl eren, kavrayan.

Hikmet: Eynn ve olaylarn esrrn ve btnn fehmetme ya da bunlar r-
nekler getirerek tebli etme yetenei.

VI. DERSN ERH.

1-5. beyitler:

ki trl baklr bir dkkn vitrinine;
Cama bakarsan ard gelemez idrkine.

Vitrinin iindeki eyy sese idrk,
Bu sefer de cam kalr fehm- idrkden rak.

43
Zhire itibrn btn gzden siler;
Btna meclbiyet, bil ki zhiri eler.

Vahdeti idrk muhl, a'rza taklrsan;
Kaplarsa seni Vahdet, kesret de olmaz tasan.

Hem kesrette Vahdet'i, hem Vahdet'te kesreti
Mdrk kl bizi Y Rab! Ltfet bize Hikmet'i.

Ganiyy-i Muhtef, Dkkn adl bu nefesinde irfn dilde ok kullanlan Zhir-
Btn ve Vahdet-Kesret kavramlarna dikkatimizi ekiyor ve bu kavramlar arasndaki
ilikiyi idrkin ancak Allhn bir ltfu olan Hikmet ile mmkn olabileceinin altn
iziyor. Bunu yaparken de bu idrkin uyanna yardmda bulunacak bir rnek olarak
dkkn vitrinini veriyor.

Hepimiz pek ok kez gzlemiizdir. zellikle sezon sonlarnda birok i yeri
vitrinlerinin camlarna reklm amal "indirim, ucuzluk, kampanya" vs. gibi uzaktan
insanlarn dikkatini eken eitli yazlar yazarlar. Gzmze arpan bu vitrinlerin
yanna yaklatmzda ve camn i tarafna baktmzda, yakn olduumuz camn
ve zerindeki arpc yazlarn artk hi farkna varmayz. nk vitrin iindeki ey
ile megl olan zihnimizden artk cam silinmi ve var olmasna ramen sanki gz-
mzden kaybolmutur. Aslnda buna hi dikkat etmeyiz, zerinde hi dnmeyiz bi-
le, zihnimiz bunu otomatik bir alkanlkla yapar. Bu rnekten de anlalyor ki; insn
idrkinin yaratlndan gelen doal bir zorunlulukla ayn anda "hem ii, hem d"
vey "hem yakn, hem uza" grebilmesi/ seebilmesi/kavrayabilmesi imknszdr.

te bunun gibi Hakkn tecelllerinin bir aynas olan bu lemin de zhir ve
btn yni grnen ve grnmeyen iki vechesi vardr. inde yaadmz bu lem
ehadet lemidir; yni grnen bir lemdir ve bu lemin yaps okluk'tan olumu-
tur. Bu okluk/kesret Vhidin zt isimleri ve taayynleri aracl ile kendini izhr
etmesinden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle Hakkn saysz snrl sretleri olarak
karmza kan ey gzmz kamatrmamal "mahlkatn Hakkda mhede e-
dilmesi" olarak deerlendirilmelidir. Buna "Vahdette kesreti grmek" de diyebiliriz
ve ayn zamanda bu, tasavvuf literatrde Fark makmna denk dmektedir.

"Kesrette Vahdeti grmek" ise; zhiri, yaratlmlar gz nnde tutmakszn
dikkati yalnzca Hakka yneltmek demektir ve "Hakk, zhiren grnen her eyin,
btnen, Rhudur." Bu tpk bir Karagz perdesinin arkas gibidir. Perdenin n
Kesret, arkas ise Vahdettir. Perdenin yalnz nn grenlerin gz Hacvada, Ka-
ragze, Zenneye, Bebe Rhye, Tuzsuz Bekir'e, vb... takldr ve perdenin ard akl-
larna gelmez. Perdenin arkasn bilenler ise sahnenin nnde olsalar bile btn bu
okluun ardndaki gerei yni "Kesrette vahdeti" idrk etmenin zevki ve mutlulu-
44
u ierisindedirler
17
. Gzlerinden halk silinmi, yalnzca Hakk kalmtr. Bu mak-
mn tasavvuf literatrdeki karl da "Cem" dir.

Fakat ideal olan yalnzca ne "kesrette Vahdeti", ne de "Vahdette kesreti"
grmek deil bunlarn her ikisini birletirecek/toplayacak bir anlamda "ceml cem"
edecek bir keml bakna erimektir. Bu da Ganiyy-i Muhtefnin iret ettii gibi
Hikmetten gemektedir. Sdece hikmet shipleri akllarn isbet ve diryetle kulla-
np, varln srrn yakalamada ve eyy olmas gereken yere koymada yetenek, fe-
rset ve bsiret shipleridir. Bu nedenle olacak ki, Niyaz Msr yle demektedir:

"Kesreti vahdette grmek, vahdeti kesrette hem,
Bir ilimdir ol ki cmle irfn andadr."

Shibi belli olmayan bir baka iir de szn ettiimiz bu gerei yle dile
getirmektedir:

"Bu kesret ayn- vahdettir bak ey nazar ehli,
Grnr sreti yzbin ve lkin birdir asl."

Mi'rc, kesrette Vahdeti grmenin en mkemmeli, Mi'rctan tekrar insnla-
rn dnyasna dnmek de Vahdetde kesreti mhedenin zirvesidir. Bize dense yi-
ne Niyaz Msrnin dilinden yle niyz etmektir:

" Her nere varsam yakar bu cnm ak tei,
Yana yana klli pr nr olmuum Y Rab meded.

Vahdet ilinde seninle yr idim noldu bana,
Kesret ire bend-i ayr olmuum Y Rab meded."

VI. Dersin Kssadan Hissesi

Tpk gz dkknn vitrininin cameknna taklp da vitrinin iini grmeyen
ama dkkna yaklat (kurbiyyet kesbettii) zaman da vitrinin cameknnn idr-
kinden yoksun olan kii gibi, insan da bu Mkevvent'n a'rzna (Kesret'e) takld
zaman Zt' ve Zt'a kurbiyyet kesbettiinde de a'rz gremez. Hakm kimse odur ki
istedii zaman idrkine Kesret'i, istedii zaman da idrkine Vahdet'i hkim kldra-
bilsin.

* * *

17
Bu konuda aydnlatc bir okuma paras olarakAhmed Yksel zemre'nin Gel de k in inden!
isimli kitabnn II. Blm: Karagz balkl htrasn tavsiye ederim; Seyran Yaynlar, 2. Bask,
s.18-27, stanbul 1998.
45
VII. DERS

VAHDET- VCD

riyet isimlere kafan takma sakn!
Zr Hakk sana, bil ki, ah damarndan yakn!

Donmu suya "buz" dersen, bu, riyet isimdir.
Sende "benlik" vehmini salayansa cisimdir.

Aslna bakarsan buz dpedz sudur ancak.
Bir dn! Kim, bu cismin ardnda am sancak?

Esm' tecellsiyle aldatma sen kendini!
Fehmeyle Zt'n da yok et vehmin fendini!

Bu idrk Mi'rcla mutlak sad olursun;
Bir gn gelir Hakk' da Hakk-el-yakn bulursun.


Vahdet-i Vcd: Arapa, varln birlii demektir. Allhtan baka varlk
olmadnn idrk ve uuruna ship olmak, bilmek. Vahdet-i Vcdu zevken elde
eden slik, gerek varln bir olduunu, bunun da Hakkn varlndan ibret bulun-
duunu, Hakk ve Onun tecelllerinden baka hibir eyin bulunmadn bilir. Her
ey, o Birin eitli enlerinden (realitelerinden), grnlerinden, tecelllerinden
ibrettir.

riyet: dn, ireti.

ah damar: Bu damar insn anatomisinin en hayat damarlarndan birisidir
ve boyun blgesinde bulunmaktadr. Fakat buradaki anlam Kaf Sresinin 16. ye-
tinden gelmekte ve Allhn, aslnda, insna fevkalde yakn olduuna iret etmek-
tedir. "And olsun ki, insn Biz yarattk ve nefsinin ona neyi fsldamakta olduunu
biliriz. Biz ona ah damarndan daha yaknz." (Kaf/16)

Esm' tecellsi: Allahn isimlerinin tecellsi.

Fend: Aldatmaca, hiyle.

Mirc: Rh'un, daha bu Dny hayatnda iken, Cenb- Hakkn huzuruna
ve harmine kabl edilmesiyle kiinin Allh'n Dostu (Velyullh) olmas olay.

Sad: (1) Mutlu, huzurlu; (2) hiretini hazrlam kimse.

Hakk-el yakn: Bir olay ya da bir nesne hakkndaki en son bilgiyi yaayarak
renmek sretiyle elde edilen ya da baka bir deyimle bir olay ya da bir nesneyi
46
beerin deil Cenb- Hakk'n ltfettii, Zt'na has bakla idrk etmek sretiyle eri-
ilen kesinlik.

VII. DERSN YORUMU

1-3. Beyitler:

riyet isimlere kafan takma sakn!
Zr Hakk sana, bil ki, ah damarndan yakn!

Donmu suya "buz" dersen, bu, riyet isimdir.
Sende "benlik" vehmini salayansa cisimdir.

Aslna bakarsan buz dpedz sudur ancak.
Bir dn! Kim, bu cismin ardnda am sancak?

Ganiyy-i Muhtefnin bu nefesi, Kurnn ifdesiyle insna "ah damarndan
daha yakn" olan Hakkn, varlkla olan ilikisi ve bu ilikinin nasllna ynelik id-
rkin uyanna ait uyar ve tavsiyeleri iermektedir. Yine bu nefes, "Esm' Tecell-
si"nin insn aldatan vehmine dikkat ekmekte ve insn, ireti isimlerin czibesine
kaplmakszn o isimlerin ardndaki Hakkatin kefine dvet etmektedir.

Varlk sahnesinde yer alm canl ve cansz, grlen ve grlmeyen her nes-
nenin bir ve hatt birden ok ismi vardr. Bizler bu isimler aracl ile eyy tanr,
onlar birbirinden farkl klarz. Verilen bu isimler her ne kadar takldklar nesnelere
iret etseler de, o nesnenin tm Hakkatini yanstmazlar. nk o isimler olmasa da
nesneler vardr ve var olmaya devam edeceklerdir. Kurn, "her eyin isminin -
deme retildiini" syler. (Bakara/31) Buradan dem ile btn insn soyunun
kasdedilmi olduu, "tm isimler bilgisi" nin de mantk tanmlama ve dolaysyla
kavramsal dnme melekesine dellet ettii sonucu karlabilir/dnlebilir.
(Arf/11)

Yaratc Kudret olan Allh da kendini bize isimleri ile tantmaktadr ve Al-
lhn isimlerine, en gzel isimler anlamnda Esm'-l Hsn ad verilir. Btn varlk
Cenb- Hakkn tecellleri olmalar nedeniyle bir Esm'-l Hsn resm-i geidi ser-
gilemektedir. Genel olarak Kurnn Allhn 99 ismini ihtiv ettii kabul edilse de,
Hakkn lem ile mmkn olabilen bantlarnn sonsuzluu yni lh Tecellnin
sayszl sonucu lh simler de sonsuzdur.

te Ganiyy-i Muhtef, 1-3. nefeslerde varla taklan isimlere aldanmamam-
z, "donmu suya buz dememiz" rneinde olduu bu isimlerin ireti isimler olduu-
nu, asl grlmesi gerekenin cismin arkas/ard yni bir anlamda dellet ettii mn
olduunu anlatmaya alyor. Ve insnn bunu nasl gerekletireceinin metodunu
da yle gsteriyor.

4-5. Beyitler:
47

Esm' tecellsiyle aldatma sen kendini!
Fehmeyle Zt'n da yok et vehmin fendini!

Bu idrk Mi'rcla mutlak sad olursun;
Bir gn gelir Hakk' da Hakk-el-yakn bulursun.

Ganiyy-i Muhtef, insnn nce vehmin hiylelerini yok etmekle ie balamas-
n nermektedir. Vehim ya da baka bir ifde ile kuruntu: gerekte var olmayan bir
eye varlk atfetmek maraz'dr. Yine vehim, inceleme ve muhakeme yeteneklerini
durduran ve insn kendi haylinde tutsak klan bir hapistir. Vehmin en zor izle edi-
leni "Benlik" vehmidir ve bunu da reten beerin nefsidir. Beer, nefsinin hev ve
hevesini sndrrse hem btn grnen eylerin (zhirin) hem de kendi benliinin
yalnzca hayl ve vehim olduunu idrk eder. te Ganiyy-i Muhtef 4. beyitinde bu
geree dikkat ekiyor ve Esm' Tecellsi ile, bir anlamda Zhir ile insnn kendini
aldatmadan Ztn yni btnn/msemmsn kefederek cisminin ona verdii ve-
himden kurtulmasn neriyor.

Bir ismin msemms ile (yni o isim araclyla isimlendirilmi olan ey ile)
ayn olup olmad konusu slm Teolojinin tartt temel konulardan biridir.
imdi bu tartmaya erhini yapmaya altmz nefesin (Vahdet-i Vcd) iret et-
tii mn lsnde biraz deinelim.

Varlk leminde hibir ey yoktur ki Ahadiyyete dellet etmesin ve Haylde
de hibir ey yoktur ki Kesrete dellet etmesin. Kesrete saplanp kalan kimse lem
ile, lh isimler ile ve lemin isimleri ile urar. Hlbuki Ahadiyyete meyleden
kimsede ise Hakk hakkndaki idrk baskn olur. Buradaki Hakk Ulhiyyeti (ilhl)
ve onun kevn sretler ynnden deil fakat lemin tmnden gan ve bamsz olan
Zt itibriyle telkki olunan Hakktr.

lhi simler, deimez bir biimde dima Hakka iret ederler. Her isim
Hakkn tecell bakmndan, Ona mahss zel bir vechesi ya da zel bir sretidir. Ve
bu anlamda her sim Zt ile zdetir. Baka bir deyimle, "bantlarnn
(nisbetlerinin) gerekleri"dirler. Yni btn lhi isimler Tek Olan Hakkn leme o-
lan nisbetleri (bantlar) olup bu ynden hepsi de lh Tecellnin sebep olduu e-
itli zel bantlar asndan mhede edilen lh Zttr.

Fakat farkl bir adan simler, im ettikleri Zta bal olmakszn da biztihi
gz nne alnabilirler. Baka bir deyimle, bunlara bamsz Sfatlar gz ile de
bakmak mmkndr. Bu trl telkki olunduklar takdirde her sim, kendisini dier
simlerden farkl klan kendi Hakkatine mliktir. Ve bu itibarla da bir sim msem-
msndan gayr olmu olur.

Daha z bir ifde ile anlatmaya alrsak: Her sim hem Zta ve hem de s-
mi olduu ve sminin zellikle zorunlu kld zel anlama dellet eder. u hlde her
bir sim Zta dellet ettii srece btn simleri ihtiv eder, fakat kendine has olan
mnya dellet ettii srece de lhi simlerden farkldr. Ksaca sim, Zt ynnden
48
msemms ile ayn fakat kendi huss mns ise msemmsndan farkldr. Yni
tpk ayna mislinde de grm olduumuz gibi: sim ne Zt'n gayrdr ve ne de Zt-
'n ayndr.

Kendine lyk grm olduu Ganiyy ismine uygun olarak Hakk, Zt itib-
riyle lemden gan olduunu, yni ona hibir ihtiyac olmadn ifde etmektedir.
Burada dikkat edilmesi gereken udur ki; "lemden gan olmak ile lh simlerden
gan olmak ayr eylerdir." simler Hakkn mahlkata destek olduu bantlardr.
Bunlarn varl mahlkat sebebiyle ve onlarn menfaati gereidir. Ztn kendisi ise,
bu gibi bantlar olmad takdirde bk olmayacak bir ey deildir. simlere muhta
olan Hakk deil, mahlk olan lemdir.

u hlde Kesrete ynelik yanlar bakmndan lhi simler kesin olarak
Hakkdan gayr olup Hakk da bunlara kar bamszln muhafaza eder. Fakat
Zta ynelik yanlaryla lh simlerin tm, eninde sonunda Hakka irc edilebil-
meleri dolaysyla, Tekdirler. Ve ikinci veche itibriyle de simler Mertebesindeki
Hakk da tpk mutlakl mertebesinde olduu gibi Tekdir (Ahaddr).

te Ganiyy-i Muhtef, 5. nefesinde byle bir "idrk uyann" gerekletire-
nin "Hakk-el ykn" olmasa bile "ilm-el ykn
18
" olarak Mi'rc zevkettiini ve bu
mutluluk ve huzurun da gerek Hakk-el ykn "Mi'rc"n mjdecisi olduunu vurgu-
luyor.

VII. Dersin Kssadan Hissesi

reti isimlere itibar eden, kendine hkmeden Vehm'in esri olur. Bilge kiiler
dahi ou kez kendilerini simlerin tecellleriyle avuturlar. Asl ama isimlerin ardn-
daki Hakkat'i fehm, kef ve idrk etmek olmaldr.

* * *

18
lmel ykn: Bilgiye ve delile dayanan kesin bilgi.
49
VIII. DERS

REALZM VE VAHDET- VCD

"Gerek" denilen mechl farkl idrk olunur;
Kstasdr idrkin "Akl" denilen uur.

Bir gz atn etrfa: kesrette her ey farkl.
Ama tciz etmiyor bu fark Gndelik Akl.

Buna gre: her eyin bir hviyyeti vardr.
Hviyyete gre de a'rz olmakta sdr.

Asl olan: hviyyet; a'rz ise geici;
A'rza meclb akl, bundan n, seici.

Semek, zten, kesreti m'irdir. Anla bunu!
Hasletidir bu akln, farkl grmek topunu.

Gndelik Akl aslen zaaf ile mlldr.
A'rzn temyizinde yanlgs mebzldr.

"u dal incedir"de, dal: hviyyet; ince: a'rz.
Grnrde: dal kadm; ince, yalnzca, garaz.

A'rzla vasfedilir hviyyet nokta nokta;
Varlk da bir sfat ki a'rzdan saylmakta.

Gerek, bu erevede fehmedilirse yet,
Realizm adnadr bu bbdaki rivyet.

Bir baka idrkteyse alnr Vcd ne.
Tek Varlk bu Vcd'dur. drk dner bu yne.

Olur Akl- Med'n ii bu zel idrk;
Vcd'un fehmeti ancak bununla berrk.

Btn' setrederken bu mevhm hviyyetler
Vasfederler Vcd'u, ikr, birer birer.

Yalnzca Vcd olur asl Hviyyet bunda;
A'rzdr dierleri, bil, eninde sonunda.

Tek kadm gerek: Vcd; gayrsysa hep hdis.
Bu idrke vsl zor: beer, vehminde hapis!

Bu yksek fehmete Vahdet-i Vcd denir;
Bu idrkin hmili olur serp mnir.

Realizm idrkinde ey apak zhir;
Buna, Gndelik Akl olmaktadr mzhir.
50

Vahdet-i Vcd'daysa ey yalnzca hayl!
Nefis, fakat, Gerei arptmaa pek meyyl.

drk-i Hakkkat'da, avm: bakar-kr, hasr!
Akl- Med shibi Ullelbb'dr basr.

Aslnda Vcd hi de gizlemiyor Kendini;
Mdrkdir Akl- Med tm eynn fendini.

Sen Akl- Med'la bak: kesrette Vahdet'i gr!
Gndelik Akl'a tapan hem adr, hem de kr.

Zhirden ibrettir, avlim, bil ilim;
Oysa Havas bilir ki salt a'rzdr avlim.

ki kutup: Realizm ile Vahdet-i Vcd.
Bu idrk ile beer nsn olur ve mescd.


Realizm: Grnen gereklii (realite'yi, e'niyyet'i) en u Hakkatmi gibi al-
glayan felsef gr ekol.

Mechl: Bilinmeyen.

Kstas: l.

ur: Kendi varlmz hakknda bizi bilgilendiren olaylar mulk ya da ge-
rektii gibi ak bir biimde idrk etme yetenei.

Tciz: Rahatsz etme, sknt verme, tedirgin etme.

Gndelik akl: Buna Akl- Me ad da verilir. Ey ile snrl akl, akln en
alt tabakas, dnyada geim iini dnen akl.

Sdr: kan, meydana gelen.

Meclb: Tutkun.

N: tr, dolay, sebebi ile.

Mir: ret eden, haber veren, bildiren.

Haslet: nsnn yaratlndaki huy, tabat, mizc.

Zaaf: Zayflk, kuvvetsizlik.
51

Mll: lletli, hastalkl, sakat.

Temyz: Ayrma, seme,

Mebzl: ok, bol.

Kadm: (1) Eski; (2) ncesi bilinmeyen ey; (3) Balangc olmayan, teden
beri mevcd bulunan.

Garaz: Hedef, gye, maksat, meyil, istek.

Vasf: Nitelik, bir kimsenin vey bir eyin tad hak, sfat.

Bb: Konu, ksm, blm, kap.

Rivyet: Sylenti, bir haber, sz ve hadsenin hikyesi.

Akl- Med: (1) Hakk'n ltfettii Hikmet ve rfan'n eseri olan, eynn ve
bu eydan esinlenerek zihnimizde olumu olan tasarmlarnn zhir Realitesinin
ardnda bulunan btn Hakkat vstasz bir biimde fehm ve idrk etmeyi mmkn
klan Akl.

Berrk: Nurlu, pek parlak, duru, ak.

Setretmek: rtmek, kapamak, gizlemek.

Mevhm: Asl, ess yokken zihinde kurulmu olan, kuruntuya dayanan, ha-
yl rn.

ikr: Belli, ak, meydanda.

Hads: Sonradan meydana gelen, yeni kan.

Vsl: Varma, erime, yetime, kavuma.

Hmil: Tayc, ship.

Serp: Tmyle, btn, hep.

Mnr: Nrlu, k veren, parlak.

Mzhir:Yardmc, tarafl kan, yardm eden, koruyan.

Meyyl: Eilimli, dkn.

52
Avm: Halktan ilmi irfn kt olan kimse, Hakkate tam erememi, halkn ek-
seriyeti.

Hasr: Feri gitmi, donuklam.

Ullelbb: Akllarn diryetle ve isbetle kullanmasn bilenler.

Basr: Hakkatleri anlayan, grp anlayan.

Mdrk: drk eden, anlayan, anlam, akl ermi.

Avlim: lemler.

Bil ilim: limsiz.

Havas: Sekinler, stn bilgi shipleri.

Salt: Yalnzca, sde.

Mescd: Secde edilmi.

VIII. DERSN YORUMU

1-9. beyitler:

"Gerek" denilen mechl farkl idrk olunur;
Kstasdr idrkin "Akl" denilen ur.

Bir gz atn etrfa: kesrette her ey farkl.
Ama tciz etmiyor bu fark Gndelik Akl.

Buna gre: her eyin bir hviyyeti vardr.
Hviyyete gre de a'rz olmakta sdr.

Asl olan: hviyyet; a'rz ise geici;
A'rza meclb akl, bundan n, seici.

Semek, zten, kesreti m'irdir. Anla bunu!
Hasletidir bu akln, farkl grmek topunu.

Gndelik Akl aslen zaaf ile mlldr.
A'rzn temyizinde yanlgs mebzldr.

"u dal incedir"de, dal: hviyyet; ince: a'rz.
Grnrde: dal kadm; ince, yalnzca, garaz.

A'rzla vasfedilir hviyyet nokta nokta;
Varlk da bir sfat ki a'rzdan saylmakta.
53

Gerek, bu erevede fehmedilirse yet,
Realizm adnadr bu bbdaki rivyet.

Ganiyy-i Muhtef, bu beyitinde nce hviyet ile a'rz konusuna deinmekte,
sonra akl gerei zerinde durarak Gndelik Akl ile Akl- Med' karlatrmakta,
sonunda da dnyy/varl/ eyy yorumlamada iki ayr kutbu oluturan Realizm ile
Vahdet-i Vcd arasndaki idrk farkn gstermeye almaktadr.

Kurnda: Akln: 1) dnmek iin, 2) ibret almak iin, 3) t almak iin,
4) hidyete ermek iin, 5) cehlette kalmamak iin, 6) (gnl ynnden) kr, sar ve
dilsiz olmamak iin, ve zellikle de 7) Kurnn mnsnn anlalmas iin, ne ky-
metli ve "o olmazsa olmaz" bir yardmc olduuna dair pekok yet vardr.

Akl iki trl kullanlabilir: Biri insn felkete, dieri ise Hakkatlarn kefi-
ne sevkedebilir. Eer insn akln, onun her eyden stn ve her eyin ona musahhar
olduu vehmiyle kullanrsa bu vehimdeki gizli irk ona felket getirir. Eer akln
uslne ve Kurnn rhuna uygun olarak "akln asla hkmrn olmad, aksine,
Hakk' (Gerei) fehm, idrk, temyz ve teslim etmek ynnden ancak ve ancak h-
dim olabileceinin idrki" ile kullanrsa, bu da onu Hakkatlarn kefine sevkedebilir.
Bu hususda mslman temkine sevkeden rehberlerden birisi: "phe yok ki (insn-
lar) Allhn ilminden bir eyi ancak Onun izniyle kuatrlar (kavrarlar)" (Baka-
ra/255) yeti olmaldr.

te Ganiyy-i Muhtef, Kurn bu geree dayanarak iki trl akla dikkat
ekmektedir. Bunlardan birincisi Gndelik Akl yni Akl- Me'tr. Akl- Me, yz
eyya dnk vey baka bir deyile eynn zhiri ile snrl olan akldr. Bu akln
konusu fiziksel realitelerdir. Gndelik Akl, bu realitelere bal okluk/kesret alan
ile ilgilenmekte ve bu okluun varlk verdii eylarn farkll onu rahatsz et-
memektedir. nk semek, farkl grmek bu akln varolu sebebidir. Gndelik akl
realiteyi grnen son hakkat olarak alglar ve realitenin ardndaki Hakkat'n varl-
n teslim etse bile o Hakkata asl nfz edemez. Bu nedenle gl gibi gzken bu
zellii aslnda onun en zayf ynn tekil etmektedir.

Realite, e'niyet demektir. Ve bu anlamda Mutlak Varlk'n nemli bir ilevi-
ne iret etmektedir. Kurn, Rabb-l lemiyn'in ef'linden sz ederken: "Klli
yevmin hve f e'n", yni: "O her an realitenin iindedir" (Rahmn/29) ifdesini
kullanmaktadr. Ama ne var ki bir ok tefsirde bu yet Trkeye evrilirken "O her
an yeni bir itedir" eklinde bir anlam kaydrmasna uratlmtr. (Rahmn/29) ye-
tindeki kaz, aslnda, "Eer Rabb'nza kurbiyyet kesbetmek istiyorsanz sizin iin bu
kurbiyyetin anahtar fiziksel realitedir" demektedir. Bu itibarla rif kiiye den, rea-
litenin bir ve tek olduunu ve Cenb- Hakk'n srekli olarak bu realitede tecell et-
mekte olduunu fehm, kef, idrk ve temyz etmesidir.

Ama ne var ki Gndelik Akl, asl olana (Hviyyete) deil de, bu asldan -
kan, meydana gelen ireti/deiken hl ve sfatlara tbi'/tutkun olduundan "Kadm"
54
ile Garaz' "yni ezel Hakkat ile bu Hakkatten neet edeni" birbirinden ayrt ede-
memekte, bir anlamda "Ztn Sfatla nokta nokta vasfedildiini" anlamamaktadr.

Ganiyy-i Muhtef, bu noktada konunun daha iyi anlalmas iin "u dal in-
cedir" ifdesini rnek olarak vermekte ve bu ifdede geen daln "Kadm ve
Hviyyet"e, incenin ise "Arz ve Garaz"a karlk geldiini syleyerek, "varln da
bir sfat olarak arzdan saylmas" gerektiini hatrlatmaktadr. Ve buraya kadar
anlatlanlarn, hl Gndelik Akl'la dnlmeye srar edilecek olursa bu gr tar-
zna Realizm ad verilmekte olduunu da ilve etmektedir. Karmak gibi grnen
btn bu yazlanlar tek bir cmlede toplamak gerekirse: "Realite, grnen gerektir.
Realizm ise grnen bu gerei son Hakkat olarak alglayp, onunla yetinmektir".

10-22. Beyitler:

Bir baka idrkteyse alnr Vcd ne.
Tek Varlk bu Vcd'dur. drk dner bu yne.

Olur Akl- Med'n ii bu zel idrk;
Vcd'un fehmeti ancak bununla berrk.

Btn' setrederken bu mevhm hviyyetler
Vasfederler Vcd'u, ikr, birer birer.

Yalnzca Vcd olur asl Hviyyet bunda;
A'rzdr dierleri, bil, eninde sonunda.

Tek kadm gerek: Vcd; gayrsysa hep hdis.
Bu idrke vsl zor: beer, vehminde hapis!

Bu yksek fehmete Vahdet-i Vcd denir;
Bu idrkin hmili olur serp mnir.

Realizm idrkinde ey apak zhir;
Buna, Gndelik Akl olmaktadr mzhir.

Vahdet-i Vcd'daysa ey yalnzca hayl!
Nefis, fakat, Gerei arptmaa pek meyyl.

drk-i Hakkkat'da, avm: bakar-kr, hasr!
Akl- Med shibi Ullelbb'dr basr.

Aslnda Vcd hi de gizlemiyor Kendini;
Mdrkdir Akl- Med tm eynn fendini.

Sen Akl- Med'la bak: kesrette Vahdet'i gr!
Gndelik Akl'a tapan hem adr, hem de kr.

Zhirden ibrettir, avlim, bil ilim;
Oysa Havas bilir ki salt a'rzdr avlim.

55
ki kutup: Realizm ile Vahdet-i Vcd.
Bu idrk ile beer nsn olur ve mescd.

Ganiyy-i Muhtef, 9. beyitten itibren yeni bir zel idrki dikkatimize sun-
makta ve bu idrki besleyen/oluturan, bu idrke kaynaklk eden akln Akl- Med
olduunu sylemektedir. Ve ancak bu aklla insnn eynn/ a'rzn kendinde olu-
turduu yanlgdan/vesveseden/kuruntudan kurtulabileceini, ezel tek gerein
Hakkn varl olduunu ve onun dndakilerin varlnn Ondan emnet alnm
ireti/geici varlklar (hads) olduunu anlayabileceini aklamaktadr.

Akl- Med, eynn ve bu eydan esinlenerek zihnimizde olumu olan tasa-
rmlarnn zhir Realitesinin ardnda bulunan btn Hakkat vstasz bir biimde
fehm ve idrk etmeyi mmkn klan akldr. Byle bir akla ship olan kiiler
"Ullelbb"dr yni onlar akllarn isbetle ve diryetle kullanmasn bilenlerdir. On-
larn btn olaylara ve eyya bak bunlarn zhirini delip geen, btnna erien,
vstasz bir biimde Hakkatlarn kavrayan ve bu Hakkate gre davranan bir ba-
ktr.

Byle bir baka ulaanlar "Varln Birlii"ni idrk ettiklerinden batanbaa
Nr kesilmilerdir. Ve baktklar her eyde zhirin zihinde/nefiste oluturduu hayl
perdelerini kaldrarak aslnda hi de kendini gizlemeyen "Mutlak Varlk" tehis edip,
kesrette Vahdeti yaamann zevkini ve ne'esini srmlerdir. te ancak bu idr-
kin/zevkin shipleri beer mertebesinden nsn mertebesine gemiler ve sonunda da
"eynn isimlerini renen ve onlardan haber veren babalar Hz. deme melekler
nasl secde etmilerse" onlar da ayn secdeye/hrmete/saygya lyk konuma yk-
selmilerdir.

VIII. Dersin Kssadan Hissesi

Akl- Me denilen, beere has Gndelik Akln en byk yanlglarndan biri:
grnen gerei yni ehdet lemi'ni ve bu lemin a'rzn niha Hakkat olarak al-
glayp onunla yetinmesidir. Aslnda btn bu ehdet lemi Btn' idrkden setre-
den, ketmeden byk bir nefsn vehimden baka bir ey deildir. Bunu idrk ise an-
cak Cenb- Hakk'n byk bir ltfu olan Akl- Med syesinde olur. Akl- Med s-
hibi olanlar btn bu ehdet lemi'nin hiylelerini temyz ederler.

* * *
56

IX. DERS

TEVHD- EF'L

Senin mi fiillerin? Nedir bu gizli kibir?
Ef'lin Hakk'ka ait; tvbe et, tekbir getir!

Nefsinin vehmidir, bil, fil olduun sanmak;
Kendini Rab olarak grmee kalm ramak!

Ef'lini hikmetle yaratan Rab'dr ancak;
Bu idrk ile sen de saf kullua a kucak.

Vermedike Rab'bna ef'lini bittemyiz,
Olur musun ef'lin knhn hi mmeyyiz?

"L file illAllah" Tevhd-i Ef'l'dir, bil!
Bu idrkle slikde ifn olunur fiil.

Karagz perdesinde bir sretsin, bakar-kr;
Sen, ef'li yaratan O Ulu std gr!

Olur cz' irde, perdesi basretin;
Kez muharrikidir, nefis denen meretin.

Bu cz' irdeyi skp atsan fehminden,
Geriye ne kalrd, bak bakalm, kendinden?

Pdiah huzrunda emre mheyy bir er,
Sultn irdeye tbi' olarak bekler.

Kendi irdesiyle bir i yapmas muhl.
Meslb-l irdedir; huzrda cri bu hl.

Hakk huzrunda olmaz irde emresi!
Bu, cebr-i izaf ki edebin iresi.

Huzurda bulunana rif olunur tlak;
O'nun tbi' olduu cebir de cebr-i mutlak.

Var sen cebr-i mutlaka tbliini fehmet;
Ef'li de Hakk'dan bil; bu fakr ile bul rahmet!


Tevhd-i Efl: Fiillerin birlii. Tevhd mertebelerinin birincisi, Uruc (mne-
v ykselme) srecinin ilk basama ve Fen Kavsi'nin ilk duradr. Eyda sdr o-
lan fiillerin asl filinin Hakk olduu bilincinin uyanmas ve bu bilincin hl edinilme-
si demektir.
57

Ef'l: Fiillerin oulu, iler, ameller.

Fil: (1) leyen, yapan; (2) Bir fiilin anlatt ii yapan.

Ramak: Pek az ey.

Bittemyz: Seerek, ayrtederek.

Knh: Bir eyin asl, Hakkati, z, temeli, kk.

Mmeyyiz: Seen, ayran.

L file illAllh: Allhtan baka fil yoktur.

Slik: Mnev bir yola giren.

fn: Yok etme, tketme.

Cz- irde: Kiinin arzu ve fiillerini gerekletiren filin yalnzca kendi ol-
duu inanc.

Basret: nden gr, sezi, gnl uyankl.

Muharrik: (1) Tahrk eden, harekete geiren, oynatan; (2) Kkrtan, ayartan,
drten.

Meret: ri ve irkin ey, sevimsiz ve mnsebetsiz.

Mheyy: Hazr.

Sultn irde: Cenb- Hakk'n rdesi.

Tbi': Uyan, boyun een, bal kalan, birinin emri altnda bulunan.

Muhl: Mmkn olmayan, imknsz.

Meslb-l irde: rdesi alnm, elinde bir ey olmayan.

Huzr: Hzr bulunma.

Cr: (1) Cereyn eden, akan, geen; (2) Geerli.

Emre: Belirti, iz, eser, ipucu, eser, nian, lamet.

58
Cebr-i izaf: Bal bulunduu eye gre deien bir zorlayclk, mecbur ka-
l, seenei dndrmeyen bir g, seme zgrln kullandrmayan zorlayc
durum.
re: Gsterme, iret etme.

rif: rfn shibi, mrifete kavumu kimse, vel.

Itlak: Salverme, koyuverme, braklma.

Cebir: Zor, zorlama.

Cebr-i Mutlak: Tek zorunlu g, kanlmaz zorlayclk.

IX. DERSN YORUMU:

1-5. Beyitler:

Senin mi fiillerin? Nedir bu gizli kibir?
Ef'lin Hakk'ka ait; tvbe et, tekbir getir!

Nefsinin vehmidir, bil, fil olduun sanmak;
Kendini Rabb olarak grmee kalm ramak!

Ef'lini hikmetle yaratan Rabb'dr ancak;
Bu idrk ile sen de saf kullua a kucak.

Vermedike Rabb'na ef'lini bittemyiz,
Olur musun ef'lin knhn hi mmeyyiz?

"L file illAlh" Tevhd-i Ef'l'dir, bil!
Bu idrkle slikde ifn olunur fiil.

Mertib-i Tevhd yni Tevhd Mertebeleri altdr. "Mertib-i Tevhd Slku"
en alt noktas Beeriyyet ve en st noktas da Tevhd-i Zt diye isimlendirilen bir
ember gibi dnlr. Bu emberin Beeriyyet durandan itibren balayan Ykse-
li Kavsi: Tevhd-i Ef'al, Tevhd-i Sfat ve Tevhd-i Zt mertebelerini kapsar; bunlara
Fen Mertebeleri denir. Bu emberin ni Kavsi ise: Cem', Hazret-l Cem' ve
Cemm-l Cem' mertebelerini kapsar; bunlara da Bek Mertebeleri denir. Bu iki kavis
tamamlannca Cemm-l Cem' mertebesi ile Beeriyyet dura akr. Slik bylece
hareket noktasna geri dnm olur. Ama bu dnte sliin elde ettii idrk ile salt
beer seviyesinde yni bu mnev yolculuun bandaki idrki arasnda pek byk bir
fark vardr. Ganiyy-i Muhtef'nin Mertib-i Tevhd Rislesi'ndeki gyesi bu mnev
yolcua fikr bir hazrl gerekletirdikten sonra Fen ve Bek mertebelerinin m-
hiyetlerini aklamaktr.

59
Ganiyy-i Muhtef, bu nefesinde ite "Fen
19
Mertebeleri"nin birincisi olan
"Tevhd-i Efl" yni "Fiillerin Birlii" zerinde durmakta ve "L file llAllh" id-
rkini zevk etmenin yolunu ve yordamn telkn etmektedir. "L file llAllh" Trk-
e karl ile "Allhtan baka fil yoktur" demektir ve bununla kiinin kendi fiille-
rinin fili/yaratcs olmad ve grnen tm fiillerinin aslnda Hakka ait olduu
gerei idrk ettirilmek istenmektedir. Yine Ganiyy-i Muhtef, insnn kendi fiilleri-
nin fili olduunu sanmasnn, aslnda, nefsin insana oynad bir oyun olduuna
dikkati ekmekte ve bu vehmin insann kendisini neredeyse Rabb olarak grmeye
sevk edebileceini vurgulamaktadr. Bu vehimden kurtuluun insann kendisine izfe
edilen fiillerden soyunarak, bu fiillerin aidiyetinin eninde sonunda kendisinin deil
Rabb'n olduunu idrk etmesiyle mmkn olduunu telkn etmektedir.

Tevhd-i Efl mertebesine u iki yet rnek olarak verilir: "Oysa ki sizi de
yaptnz eyleri de Allh yaratmtr."(Saffat/96) Ve "demoullarn karada da
denizde de Biz tamzdr".(sr/70)

Kurnn ilk cmlesi olan "Besmele"de ise "Rahman" ve Rahm" isimleriyle
sfatlanan "Allh" ismi, fiili tecelldir. nsn balad her ie "Besmele" ile balar ve
Rahman ve Rahm olan Allhtan baka fil, yni yapan ve ileyen olmadn d-
nr ve ayn zamanda kendisini en kk iledii ilerden tamamyla fn (kendisinin
iledii bu ilerde en kk bir katksnn olmadn) bilirse, ite bu tecell Allhn
insna olan fiili tecellsinden ibrettir. Bu tecellde Allh insna i ile tecell eder. Bu
tecell Hakkat yoluna girmenin balangcdr.

Fiillerin filinin Allh olduu telkni insnn aklna "byle bir dncede ah-
lk ykmlln nasl yeri olabilir? Vey "nsndan kan kt fiilerde, yanl i-
lerde ahlken sorumlu olan kimdir ve kim kime kar sorumludur?" sorularn getire-
bilir.

nsn, eriat asndan, kendi fiilerinden sorumludur. Buna ramen, kendisi,
ahlk anlamda fil-i muhtar, yni fiillerini kendisinden baka haric ya da dahil her-
hangi bir belirleyici milden bamsz olarak irde eden bir fil deildir. nsann fiil-
leri dorudan doruya kendisinden kmaktadr ve bu fiiller kendi istiddyla ve bu
istidd idre eden knnlarla belirlenmitir. Bu knnlar (Ayn- Sbite) yle sbit
ve deimez knnlardr ki, Allh bile onlar deitirmez. Her ey Ezel'de takdir e-
dilmitir. Bu hususu Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre'nin yaynlanmam "Kader ve
Kaz'ya mn Anlamak" balkl incelemesinden yararlanarak aklamak istiyoruz:

Mnev alanda insann ayan kaydran nemli tuzaklardan biri de Gndelik Akl'n
(Akl- Me'n) "Kader ve Kaz" srrn, gene Kader'in iktizs olarak, idrk etmek iin aba
sarfetmesi ve bu konuda vehminin esiri olmasdr. Oysa insan "Kader ve Kaz"nn srrn
fehmetmekden cizdir. Nitekim, Cenb- Peygamber Efendimiz de srf bunun iin: "Bana Ka-
der'in srrndan sual etmeyin!" buyurmutur.

19
Fen: Yokluk, hilik, kulun fiilini grmemesi hli. nsnn ztnn Hakkn Ztnda eriyerek aslna
kavumas. Tevhd mertebelerinde "Fen-i efl, Fen-i sfat ve Fen-i zt" ur (ykselme) makm-
lardr. Bu makmlar temkn deil, telvn yni renklenme/boyanma makmlardr. Fennn ba "Seyr-
i llallh" (Allh'a doru seyir) ve sonu "Fenfillh" dr (Allh'da snme/yok olmadr).
60

Kader Cenb- Hakk'n Mkevvent' yaratmadan nce zaman iinde vuku bulacak
olan her eyi Zt'na has: 1) Hikmeti ve 2) Hkm ile tesbit etmi olmasdr. Kaz ise Cenb-
Hakk'n: "Ol! (Kn!)" emr-i ilhsiyle bu Mkevvent' ve zaman halk etmesinden sonra, bu
vuku bulacak olanlarn zaman iinde Kader'de tesbit edilmi olan sralarna gre tecell edip
vuku bulmalardr.

Bu konuda Kur'n- Kerm'den ilgili yetler ile bir blk hads "Kader ve Kaz" fasl-
nn, srrnn deil de, yalnzca mn temelinin anlalmas iin mealleri ve yorumlaryla
birlikte aaya dercedilmitir:

yetler:

... Gklerin ve yeryznn ve her ikisi arasndakinin mlk Allhndr. O dilediini
yaratr ve Allh her eye kdirdir. (Mide/6).

Allh: Mlik-l Mlk'tr; yni btn Mkevvent'n Hlik ve Mliki'dir. Mlknde
btn tasarruf yetkisi ancak Zt'na mahsstur. Dilediini, diledii gibi yni btn
kader ve kazs ile birlikte yaratr. Bunu tyin etmek konusunda yegne Yetki,
Hikmet, lim, rde, Hkm, Hilkat (Yaratma) ve Kudret'in shibi sdece ve sde-
ce O'dur.

Allh sana bir zarar verirse o zarar Ondan baka giderecek yoktur ve eer sana
bir hayr verirse zten her eye gc yeten de Odur. O, kullarnn zerinde her
trl tasarrufa shiptir. (Enm/17-18)

Eer bir zarara uradn zehbna kaplrsan o zarar Allh'dan baka giderecek
bir zt yoktur. Zararn ortadan kaldrdklarn zhiren gzlediklerinin hepsi de bil
ki Allh'n senin hakknda Ezel'de vermi olduu Kader hkmne uygun hareket
etmektedirler, ve ou da bunun bilincinde deildir. Grne aldanma! Allh y-
ce Hikmeti ile btn Mkevvent'n Kader'ini Ezel'de tesbit etmitir. Grnn
ardnda, aslnda, her eyin gerek sebebi yalnzca ve yalnzca O'nun Hkm'-
dr.

uras gerektir ki Biz her eyi Kader'e gre yaratrz. (Kamer/49)

Kader btn bu Mkevvent lemi'nin ilh yni Allh'a mahss olan programdr.
Allh, her bir nesnenin vcd lemindeki zuhrunun Ezel'de "Ol!" emriyle yarat-
m olduu bu programa uygun olmasn murd ve takdr etmitir.

Arzdaki her yryen canlnn rzknn sorumluluu yalnzca Allh'n ze-rindedir.
Allh onun durduu yeri de (sonunda) gidecei yeri de bilir. Bunlarn hepsi de
apak bir Kitap'da kaytldr. (Hd/6)

Canllarn madd ve mnev rzklarnn sorumluluu Zt'na Rezzk ismini lyk
grm olan Allh'a aittir. Bunlarn zaman iindeki btn durum, konum ve
rzklar Allh tarafndan tesbit edilmi olan Kader kitabnda (Levh-i Mahfz'da)
apak yazldr. Hi bir canl bu kitaptaki programn dnda hi bir ey yapmaa
kdir deildir. Onlar hakkndaki hkm Ezel'de her eyi bilen ve Zt'na Aliym is-
mini lyk gren Allh tarafndan verilmitir.

Siz yeryznde de gkte de (Allh) ciz klanlardan deilsiniz. Sizin Allhdan
gayr ne bir dostunuz ve ne de bir yardmcnz vardr. (Anke-bt/22)

61
Sizler ister vehminizin, ister aklnzn drtsyle ya da eriat'a uygun olsun diye
bilmecbriye alacanz tedbirlerle Allh'n takdrinin nn kesemez, Ezel'de si-
zin hakknzda vermi olduu hkmnn tasarrufunda O'nu ciz klamazsnz. As-
lnda, bilebilseydiniz ki, aldnz btn tedbirler de O'nun Ezel'deki hkmne uy-
gundur. Ama nefsiniz bunun apak idrkine engel olmaktadr. Ama bilin ki bu
engelleme dahi sizin hakknzda Ezel'de verilmi olan Kader hkmnden bir cz-
dr; baka bir ey de deildir.

Gaybn anahtarlar Onun indindedir, onlar ancak O bilir. Karada ve denizde ne
varsa hepsini O bilir. O'nun bilgisi dnda bir yaprak dahi dmez. Ve yeryz-
nn karanlklar iinde bir tek tne bile yoktur ki, ya ve kuru hi bir ey buluna-
maz ki apak bir Kitap'da tesbit edilmemi olsun. (Enm/59)

Gayb lemini de ehdet lemini de en ince ayrntsna kadar bilen Allh'dr.
nk her ikisinin de Hakiym ve Aliym olan Hlk O'dur. O btn bunlar Kader
kitabnda tesbit etmitir. O'nun hkmnn dnda tecell eden hibir ey yoktur.

lleri, hi kukusuz, Biz diriltiriz. Onlarn yaptklar her ii, braktklar her ii ya-
zarz. Biz her eyi bir nc'de yazmzdr. (Ysin/12)

Yeryznde insan sretinde fakat kalpleri l olanlarn kalplerini de, bedenen -
lerek topraa girip Cez Gn'n bekleyenleri de Biz diriltiriz. "lmeden evvel -
lnz!" srrna erdirdiklerimizi huzurumuzda Hayy klarak dirilten de Biz'iz. Bu ola-
caklarn hepsi de Mkevvent'tan nce takdr ve tesbit etmi olduumuz Kader
kitabnda kaytldr.

Hi bir ehir yoktur ki Biz o ehri Kymet'ten nce helk etmeyelim ya da iddetli
bir azba uratmyalm. te bu, Kitap'da yazlm bulunmaktadr. (sr/58)

Biz, "Klli ey'in hlikun ill vecheh" yetinin mns akllarn isbetle ve dir-
yetle kullananlar tarafndan idrk edilsin diye, Kader kitabnda, Kymet'den nce
her bir ehrin kendisi iin bitiimiz bir vakitte helk olmasn bir kural olarak vaz
etmiizdir.

Bilmez misin ki Allh gerekten de gklerde ve yeryznde ne varsa bilir; phe
yok ki bu, bir Kitap'da bulunmaktadr; phe yok ki bu, Allh iin pek kolaydr.
(Hacc/70)

Gkte ve yeryznde hibir gizli ey yoktur ki apak bir Kitap'da bulunmam ol-
sun. (Neml/75)

Arzda yryen hayvanlar ve iki kanadyla uan kulardan ne varsa ancak hepsi
de sizleri andran topluluklardr. Biz o Kitap'da hibir eyi eksik brakmadk. So-
nunda hepsi de haredilip Rabb'lerinin huzruna getirilirler. (En'm/38)

Ezel'den Ebed'e kadar vuku bulacak olan her ey Bizim: Rubbiyet'imizin, Hik-
met'imizin, lm'imizin, rde'mizin, Kudret'imizin, ve Rahmet'imizin eseri olarak ek-
siksiz olarak hkm ve kayd edilmi bulunmaktadr. Grne aldanarak cz' ir-
de shibi olduklarna man edenlerin ya da vehimlerinin kendilerini: "nsan kendi
kaderini kendi yaratr" diye avuttuu insanlarn Kader'in srr hakkndaki
nasibsizlikleri de, vukuat karsndaki synlar da, btn insanlarn har da, Ce-
z Gn de hep Bizim tertib etmi olduumuz o Kader Kitab'nn (Levh-i Mahfz-
'un) iktizsdr.

62
Gerekten de yeryznn onlardan neyi eksilttiini Biz biliriz. (Bu bilgiler de dhil
olmak zere) Her eyi zabta geirip koruyan Kitap ise Bizim indimizde bulun-
maktadr. (Kaf/4)

Sizin byleriniz de, fallarnz da, ey ya da hadst uurluuursuz diye snf-
landrmanzdaki vehimleriniz de hi Bizim indimizdeki bu kitaba te'sir edip de bu
Kitab'n srlarn sizlere f edebilir ya da Ezel'deki takdrimizi deitirebilir mi? Ne
kadar da btl tikatlarnz var! Hi deilse bu btl tikatlarn dahi Levh-i Mahfz'-
da sizin hakknzdaki Hkmn gerei olduunu bir idrk edebilseniz!

Yeryzne ya da nefislerinize gelip atan hi bir musbet yoktur ki Biz, onlar ya-
ratmadan nce onu, bir Kitap'da tesbit etmemi olalm. phe yok ki bu, Allha
pek kolaydr. (Hadd/22)

Yeryzne ya da nefsinize gelip atan bir musbet karsnda haddi huddu a-
mayn! eriat'n byle bir durumda gerektirdiini yapn! Ama grnen sebeplere
bakp da Allh'n Fil-i Mutlak olduunu unutmayn! Bu musbetler karsnda Al-
lh'n takdrine teslim olarak: "Allh, demek ki, byle takdr etmi. Mlik-l Mlk
O'dur. O dilediini yapar. Bama bu gelen de ancak onun Fazl'ndandr (Hz
min fadl- Rabb) " diyerek tevekkl edip Hakk'a teslim olun; gerek
Mslmanlar'dan olun:

De ki: "Bize, Allhn bizim iin yazm olduundan bakas kesinlikle isbet et-
mez. Odur bizim dostumuz ve inananlar da Allha dayanp tevekkl etmelidir-
ler." (Tevbe/51)

Binlerce olduklar hlde lm korkusundan dolay yurtlarndan kp gidenleri
grmedin mi? Allh onlara "ln!" dedi... (Bakara/243)

nsanlarn baz olaylarn zuhruna engel olmak zere aldklar tedbirler o olaylarn
zuhruna her zaman engel olmazlar. Eer Allh bir kimsenin lmne hkmetmi
ise ve o kimse kendi aklnca bulunduu ehirden kp gitmenin lm tehlikesini
izle edeceine inanr da o ehri terkederse lm Kader'deki hkme uygun ola-
rak onu gittii yerde de bulur. Nitekim bir hadsde, Cenb- Peygamber Efendi-
miz: "Allh bir kulun bir yerde lmesini takdr etmise onun oraya gitmesine se-
bep olacak bir ihtiya (bir sebep) yaratr" demektedir (Tirmiz, Ka-
der:11/C.Uak:660)

Hadsler:

Bir kul hayr ve erri ile Kader'e man etmedike tam man etmi olmaz. Gene,
bana gelecek olan bir eyin mutlaka geleceine, gelmeyecek olann kat sret-
te gelmeyeceine inanmadka tam man etmi olmaz. (Tirmiz, Ka-
der:10/C.Uak, Ktb-i Sitte'den Seme Hadsler, Yeni Asya, stanbul 1995,
Hads No: 662)

Kader'e man tevhdin nizmdr. (Deylem, Mstedrek/Cmis Sar Muhtasa-
r, Tercme ve erhi, Yeni Asya, stanbul, 1996, Hads No: 1681, Yeni Asya).

ey mann aslndandr: 1) "L ilhe illllah" diyen kimseye sknt vermemek,
hibir gnah sebebiyle onu gnahla damgalamamak ve hibir amelinden dolay
onu slm dna atmamak. 2) Cihd. Allh beni peygamber olarak gnderdii
gnden itibren t mmetimin sonu Deccl ile savancaya kadar devm edecek-
tir. Ne bir zlimin zulm, ne de bir dilin adleti onu ortadan kaldracaktr. 3) Ka-
der'e man. (Eb Dvd, Cihd: 33/Cmis Sar:1849).
63

Allh bir kulun bir yerde lmesini takdr etmise onun oraya gitmesine sebep ola-
cak bir ihtiya yaratr. (Tirmiz, Kader:11/C.Uak:660)

Reslullah bir gn oturmu ve elindeki deynekle yeri iziyordu. Bir ara ban kal-
drd ve: "Sizden hibirisi yoktur ki Cennet ve Cehennem'deki yeri bilinmesin" bu-
yurdu. Bunun zerine orada bulunanlar: Y Reslullah, yle ise niye alyoruz
ki? Her eyi bir kenara brakp tevekkl etmeyelim mi?" dediler. Reslullah dedi
ki: "Hayr; alnz, kendinizi brakmaynz! nk herkes ne iin yaratlmsa, o
i kendisine kolay hle getirilir" buyurdu. Sonra da u meldeki yet-i kermeyi
okudu: "Muhta olanlarn hakkn veren, Allhdan korkup emir ve yasakla-
rna riayet eden ve o en gzel sz (Kelime-i Tevhdi) tasdik eden kimseye
gelince ... Biz onu Cennete hazrlarz. Allhn hakkn yoksullara vermeyen,
sevbna kar ilgisiz grnen ve o en gzel sz (Kelime-i Tevhdi) yalanla-
yan da en g olana (yni Cehenneme) hazrlarz (Leyl Sresi/5-10)". (Buhr,
Kader:4; Mslim, Kader:7; Ibni Mce, Mukaddime:10/C. Uak: 654)

... Eer bana kt bir ey gelirse: "Keke unu isteseydim, unu yapsaydm"
deme! Ancak: "Allh byle takdr buyurdu ve O dilediini yapar" de! nk "ke-
ke" sz eytnn ie karmasna kap aar. (Ibni Mce, Mukaddime:
10/C.Uak: 656)

Lnet ettiim alt eit kimse vardr ki onlara Allh ve gelmi gemi btn pey-
gamberler de lnet etmitir. Bunlar: 1) Allhn kitabna ilve yapan, 2) Allhn
Kader'ini tasdk etmeyen, 3) Allhn alalttklarn ykseltmek ve ycelttiklerini
de alaltmak iin ceberutlukla insanlarn bana musallat olan, 4) Mekke haremi
dhilinde yasak olan ileri yapan, 5) Ehl-i Beytime zulmeden, ve 6) benim Sn-
netimi terkedenlerdir. (Tirmiz, Kader: 17/C. Uak: 665).

Her eyin bir hakkat vardr. Kul, bana gelen bir eyin mutlaka geleceine, gel-
meyen eyin de gelmesine imkn olmadn bilmedike mann hakkatna eri-
emez. (Eb Dvd, Snnet:16/Cmis Sar: 1346, Yeni Asya).

Bir kii Reslullaha gelerek: "Yaptrdmz muskalarn,tedvde kullandmz i-
llarn ve yaptmz perhizlerin Allhn kaderinden gelecek herhangi bir eyi
geri evirecei grnde misiniz?" diye sordu. Resl-i Ekrem: "Onlar da Allhn
Kader'indendir" buyurdu. (Tirmiz, Kader: 2/C.Uak: 667).

Adak Allhn insanolu iin takdr ettiinden bakasn yaklatrmaz (yni hk-
mettii kaderi deitirmez). Fakat adak bazan Kadere uygun der de bu da
cimrinin vermek istemedii mal vermesine sebep olur. (Mslim, Nezir:7/Cmis
Sar:1227,Yeni Asya).

Allh tarafndan takdr edilene rz olmas insanolunun mutluluundan ve Al-
lhdan hayr dilemeyi terketmesi de bedbahtlndandr. Gene, Allh tarafndan
kendisine takdr edilene kar ikyeti olmas insanolunun bedbahtlndandr.
(Tirmiz, Kader: 15/C.Uak:664)

Allhdan (bir iin) hayrlsn dilemesi insanolunun iyi olduunun iretidir. Al-
lhn takdr ettiine rz gstermesi insanolunun iyi olduunun iretidir. Al-
lhdan (bir iin) hayrlsn dilememesi insanolunun kt olduunun iretidir.
Allhn takdrine honutsuzluk gstermesi de insanolunun kt olduunun i-
retidir. (Mslim, Msned:168, Tirmiz, Kader:15, Mslim, Hac:402).

64
Allh bir kulu hakknda bir ey takdr etmise, bu takdrini hi bir ey geri evire-
mez. (bni Knden/Cmis Sar: 958, Yeni Asya).

Allh bir kulun Kader'inde kendisi iin bir eye hkmetmise O'nun bu hk-
mn dua da, adak da, eriat'a uygun ya da eriat-d tedbirler de deitiremez.
Bunlarn Allh'n hkm zerinde hi ama hibir tesiri yoktur.

Bununla beraber kul, Allh'n takdrinin nasl tecell edeceini bilmedii iin,
ekseriyetle kendi nefsine ho gelecek bir beklenti iindedir ve dua ve niyzlar da
daha ok nefsini tatmin edecek bir tecellnin vuku bulmas ynnde olur (Aslnda o-
nun bu beklentisi de, ve dua ve niyzlar da gene Allh'n kendisi iin Kader'ine yaz-
m olduu hkmlerinden baka bir ey deildir). Hlbuki yukardaki bir baka
hadsde de belirtilmi olduu vechile bir insan: 1) bir iin hayrlsn dilemek ve 2)
Allh'n kendisi iin takdr etmi olduu eyin vukuunda da bu takdre rz gster-
mek mecbriyetindedir. Bu konuda belki de her artta geerli olabilecek, efrdn
cm' ve ayrna mn' olan bir dua: "Y Rabbi! Bildiim ya da bilmediim her trl
erden Sana snr, bildiim ya da bilmediim her trl hayr Sen'den niyz ederim"
eklinde olmaldr.

Fazla kayglanma! Senin iin takdr edilen olur, rzk olarak yazlan gelir.
(Beyhaknin ab-l manndan/Cmis Sar:3873, Yeni Asya).

nsann vukuat karsnda ya da bekledii rzk bakmndan kayglanmas
kendi nefsinin doal bir tepkisidir. Ancak, insan nefsine hkim olarak bu konuda a-
rya kamamaldr. nsann, Allh'n Ezel'de kendisi iin vermi olduu hkmden
baka bir eyin asl vuku bulamayacann ve takdr edilmi olan rzktan da baka
bir rzka asl nil olamayacann idrkini zinde tutarak Rabb'ine teslim olmas ken-
disi iin daha hayrldr.

Ku dahi Kader'le uar. (mer Fevzi Mardin, Hads-i erifler, s.101).

Muhtac olduunuz eyleri (yz suyu dkmeden, zillete dmeden) izzet-i nefis ile
isteyiniz. Zr umrun kffesi Allhn takdri ile cereyn eder. (a.g.e.,s.102).

huy vardr ki onlar kimde bulunursa o, Allhn sevgili has kullarndan olur. Bu
huy: 1) Kader'in hkmne rz olmak, 2) Allhn haram kld eylere kar
sabretmek, 3) (sdece) azz ve cell olan Allhn zt iin fkelenmek.
(Deylemnin Msned-l Firdevsinden/Cmis-Sar: 1835, Yeni Asya).

unlar mann zayflndandr: 1) Allh kzdrmak bahsna insanlar rz et-
men, 2) Allhn verdii rzktan dolay insanlar vmen, 3) Allhn sana verme-
dii rzktan dolay insanlar ktlemen. Bir kimse ne kadar iddetle isterse iste-
sin, Allhn nasb etmedii eyi sana getiremez. Hi kimsenin honutsuzluu da
Allhn sana verdiini geri alamaz. Allh, hikmetiyle ve byklyle, huzur ve
ferah: 1) Kader'e rz'ya, ve 2) kuvvetli mana; kayg ve znty de: A) p-
heye, ve B) "kaderine itiraz etme"ye yerletirmitir. (Eb Nuaymn Hlyesi ve
Beyhknin ib-l manndan/C-mis Sar: 1389, Yeni Asya).

Bu yet ve hadslerden anlalmaktadr ki eer bir kimse bir hcet iin dua eder de o
duann muhtevs bi hikmet-i Hud gerekleecek olursa bu duann, o kimsenin nefesinin
kuvvetinin bir emresi ya da Kader'ini deitirmi bir dua olarak deil de: 1) onun, ezelde
Cenb- Hakk'n tyin ve takdr etmi olduu hkme (zhirde) tesdfen paralel dm g-
rnen bir duas, ve kez 2) gene ezelde, o kimse iin takdr edilmi olan hkmn gerei ola-
rak kabl edilmesi gerekir.

65
Kaz'nn zhirine bakp da iin aslnda bir sebeb-sonu ilikisinin mevcd olduunu
vehmetmek vahim bir hatdr. Cenb- Hakk, Ezel'de, Zt'n bir sebeb-sonu ilikisiyle kayt
altna almakszn Kader'i tyin etmitir. Kader'de, yalnzca, Cenb Hakk'n (hikmeti sdece
ve sdece Zt'na mlm olan) Hkm vardr. Bu Hkm ise: 1) "sebeb-sonu iliki-
si"nden bamszdr; ve 2) bu ilikinin, insann nefsinin kendi haylinde tahrik ettii, vehm
zuhruna da takaddm eder. Beerin Akl- Me'nn kendisine telkn ettii sebeb-sonu ili-
kisi Kader'in halkedilmesinin temelinde yoktur. Bu iliki ancak, Kaz'nn zuhurunda, olaylarn
zaman iinde bir silsile tekil etmesinin mklemizde (gene de Ezel'deki Kader hkmne uy-
gun olarak) ihds ettii bir vehimden ibrettir.

Hi bir iin Kader hkmnn dnda vuku bulmad ve kimsenin Kader'in hkmn
deitiremeyecei idrki dim zinde tutulmaldr.

Bu itibarla, bz hareket ve davranlarn "uurlu" ya da "uursuz" olduu vehmine,
yni nefsin insana, ak ya da kapal bir biimde, telkn ettii "Kader'in hkmn deitirebi-
lecei vehmi"ne kaplmamak gerekir. Bu kabil bir inan bir tr irk-i haf'den baka bir ey
deildir. nsan bir takm hareket ve davranlarla ya da mezarlardan, meczublardan, falc ve
cincilerden meded umarak Kader'i deitiremez. Bana ne gelecekse gelecektir.

Bu anlamda uurlu saylabilecek tek ey insann kendi nefsinin hiyle ve oyunlarn
tehis ve tesbit etmek hususunda irde ve idrk shibi olmasdr. Ayrca unutulmamaldr ki
Cenb- Peygamber Efendimiz: "El hayru fi m vak'a" yni: "Vuku bulanda hayr vardr" ve
gene "Bir iin sonunu sabrla beklemek ibdettir" demitir. O hlde vuku bulann hayrnn
tecell etmesini sabrla ve manla beklemek mahz edeb ve ibdet olmaktadr. Byle
bir frsat, ele getiinde, asl heb edilmemelidir.

Beer, herhangi bir hususta: 1) eriat'a, 2) Akl'a ve 3) lm'e uygun olan btn gerekli
tedbirleri eksiksiz almakla ykmldr. Bu tedbirler alnmakszn Kader'in hkmne teslimi-
yet gstermek ise: 1) isbetli de deildir, 2) Peygamber'in snnetine uygun bir tavr da deil-
dir.

nsan Kader'in kendisi hakkndaki niha hkmn (yni Dny'daki haytnda ka-
zand sevab ve gnahlar yznden Cennet'e mi Cehennem'e mi gideceini) remil atarak
da, zie kartarak da, fal aarak da, medyumlar ya da cinler ...vb vstasyla da bilemez.
Bununla beraber, insann Dnya hayatndaki fiilleri Kader'in kendisi hakkndaki niha hkm-
nn ne olacann amaz bir gstergesidir. Eer bir insan btn haytnda emr-i bi-l m'rf
ve nehy-i ani-l mnker'e uygun hareket ederse bu onun Kader'inde tesbit edilmi olan niha
yerin Cennet olduunun iretidir.

Btn bu nedenlerden tr, Tevhd-i Ef'l zevkine erien Hakk yolu yolcusu
kendi fiillerinin aidiyetini, bunlar hi sorgulamadan, Shib-i Asl'sine iade eder ve
bu bakmdan tam bir teslmiyet iinde olur.

6- 13. Beyitler:

Karagz perdesinde bir sretsin, bakar-kr;
Sen, ef'li yaratan O Ulu std gr!

Olur cz' irde, perdesi basretin;
Kez muharrikidir, nefis denen meretin.

Bu cz' irdeyi skp atsan fehminden,
Geriye ne kalrd, bak bakalm, kendinden?

66
Pdiah huzrunda emre mheyy bir er,
Sultn irdeye tbi' olarak bekler.

Kendi irdesiyle bir i yapmas muhl.
Meslb-l irdedir; huzrda cri bu hl.

Hakk huzrunda olmaz irde emresi!
Bu, cebr-i izaf ki edebin iresi.

Huzurda bulunana rif olunur tlak;
O'nun tbi' olduu cebir de cebr-i mutlak.

Var sen cebr-i mutlaka tbliini fehmet;
Ef'li de Hakk'dan bil; bu fakr ile bul rahmet!

eriat asndan insann eylemlerinin/fiillerinin/sorumluluunun kayna olan
cz' irde, insnn hrriyet probleminde nemli bir ke tadr. yle ya bir yerde fi-
il/eylem varsa, bu fiili niyet safhasnda tasarlayan, eitli seenekler/imknlar arasn-
dan karar klan ve sonunda uygulamaya koyan bir zgr irde de vardr phesiz.
Ama Ganiyy-i Muhtef, Tevhd-i Ef'l aamasna erimi olan slikin "Ef'li yaratan
Rabb" grmesi gerektiine iret etmekte ve bu olgunluk aamasnda artk "Kara-
gz perdesinde bakar-kr bir sretten" farkl bir olgunluk shibi olmasna dikkati
ekmektedir. Hakkn huzrunda bulunmakta olduunu idrk edemeyen ve dolaysy-
la da kendisinde bir cz irdenin mevcd olduunu vehmeden bir kimse bu veh-
miyle aslnda Hakkn huzurunda bulunmakta olduunun idrkinden yoksun olduu-
nu teyid etmekten baka bir ey yapmamaktadr.

Aslnda bizler, adna Kader ya da Levh-i Mahfz denilen muazzam bir ilh
senaryonun Mkevvent denilen sahneye konuluunda rol alm figranlardan baka
neyiz ki? Bu sahnede serbest olduumuzu iddia ediyoruz, "zgrz, bizim cz' ir-
demiz var" diye bbrleniyoruz. Aslnda senaryoyu yazp bize rol verenin yannda
bizim cz' irdemiz sdece senaryoda bize den rol ile snrldr. O halde, Byk
Senarist dnda kimsenin tam bir zgrl yoktur, btn rde yni Kll rde O'-
na mahsstr. Bu adan bakldnda cz' irdemizin, aslnda, nefsimizin bir aldat-
macasndan baka bir ey olmad kolayca fehm edilmektedir.

Halvet suflerinden Kayserili Mehmet Tevfik (lm.1927) mrdlerinden birine
bir gn emreder: "Git de filn yerde Karagz oynatlyormu, seyret ve gel bana an-
lat." Mrd gider, seyreder ve gelir. Tevfik Efendi : "Ne grdn? Anlat hele!" der.
Mrd grdklerini anlatmaya balar. Byk insn dinler, dinler ve nihyet yle der:
"Orada grlecek ey udur: Btn o hareketleri bir tek el idre etmektedir. Tpk
kinattaki binlerce olu, geli ve gidii bir tek elin idre etii gibi".

Demek oluyor ki kendimizde vehmetmekte olduumuz zgrlmz ya da
cz' irdemiz dahi, aslnda Kll rde'nin takdrinden baka bir ey deildir. Byk
sf Eb Sleyman Drn (215/830) bu geree, insn tanmlarken yle temas
67
ediyor: "Zhirine ship, btn shipli; grnte hr, gerekte kle"
20
. Bir baka
sf, Ftih Trbedr nmyla mruf Ahmet Ami Halvet ayn gerei: "nsn zhirde
muhtar, Hakkatte mecburdur" ifdesiyle dile getirmektedir.

te Ganiyy-i Muhtef, 8. beyitte yukarda aklamaya altmz; "zgrlk
zann" perdesi altnda insn aldatan ve nefsini azdran "cz' irde"yi zihin-
den/dnceden karp atmadan Tevhd-i Ef'l'in gerekleemeyeceini bir kez daha
vurgulamakta ve "cz' irde"nin Kll rde'nin ierisinde nasl eridiini/kay-
bolduunu 9-10. beyitlerde verdii rnekle yle anlatmaya almaktadr.

Pdiahn huzrunda, ondan gelecek bir emri almaya hazr olarak bekleyen
ve Pdih'n sultan irdesine boyun emi olarak bulunan bir kiinin kendi irde-
siyle i yapmas mmkn deildir. Aslnda potansiyel olarak i yapabilir ama Pdi-
h'n huzurunda bulunmasnn kendisine telkn ettii "Edeb" onun cz' irdesini
elinden almtr. Byle bir davran Ganiyy-i Muhtefnin 12. beyitte de belirttii gibi
yalnzca riflere zg bir ahlktr ve "r"dan kaynaklanr. Pdih'n kudretini rif
olan O'nun huzrunda O'nun mutlak cebrine tbdir.

Ganiyy-i Muhtefnin verdii bu rnein tarihsel bir arka pln da vardr: Sul-
tan II. Abdlhamd zamannda nc Devre Melmlii'nin pr olan Seyyid Mu-
hammed Nrul Arabn dncelerini kendilerine uygun bulmayan baz kimseler
kendisini Pdiha gammazlarlar. Bunun zerine Sultan II. Abdlhamd, Seyyid'i s-
tanbul'a dvet ederek bizzat kendisinin de dinleyebilecei bir ilm toplantnn eyh-
lislmn konanda yaplmasn, fakat kendisinin orada bulunacan eyhlislmdan
baka kimsenin bilmemesini irde eder.

Gerekten Pdiah gelir ve toplant salonuna alan kaplardan birinin nne
konulan bir paravann ardndan toplanty izler. Bu toplantya zamann ileri gelen u-
lems dvetlidir. Sz Allhn sftlarndan balar srasyla kudret, hayat ve ilim gibi
sfatlardan sonra irde bahsine gelir.

Burada Seyyid Muhammed Nrul Arab: "Allhn btn keml sfatlar ins-
na cz de olsa yansmtr. Byle olunca cz' bir irdenin de insnda bulunmas l-
zm gelir. Fakat huzrda bulunanlar cz' irdelerini izhr edemezler" der. Dinleyen-
ler bunu "Acaba bir rnekle aklayamaz msnz?" demeleri zerine, Nrul Arab bu
sefer kef ehli olduunu da izhr ederek:

"Baknz, biz imdi Pdiahn huzrunda bulunuyoruz. Onun huzrunda bizim
cz' irdemizle her istediimizi yapabilmemiz mmkn mdr? Onun huzrunda
irde klliyyen onundur. Bize gel derler, kalkp geliriz, kn gidin derler, kar gide-
riz. Ne zaman huzr-i hneden karsak, o zaman cz' irdemiz geerlilik kazanr.
Ehlullh ise her an Allhn huzrunda bulunduklarnn idrkini zinde tuttuklarn-
dan, dima Allhn irdesiyle hareket ederler. Huzrdan ayrlmazlar ki irdelerine

20
Yaar Nuri ztrk, Kurn- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf, S.102, Fatih Yaynevi Matbaas,
Birinci Bask, Ekim, 1979'da Eb Hayyn et-Tevhd'nin Msr 1929 basml El-Mukbest kitabnn
89. sayfasna atfen)
68
ship olsunlar." der. Muhammed Nrul Arab'n irde konusundaki bu szleri II.
Abdlhamd'i memnun etmi, kendisinin rahat braklmasn ve stanbul'daki ikmeti
esnsnda en iyi ekilde arlanmasn emretmitir.

Tevhd-i Efl nefesinin 13. ve son beytini Ganiyy-i Muhtef, rahmet bulmak
isteyenlerin lh rdeye mutlaka boyun eerek efllerini/fiillerini Hakka verme-
lerini ve fakr tercih etmelerini syleyerek bitmektedir. phesiz buradaki fakr, yok-
sulluk anlamnda deil, "El fakr fahr" diyen Hz. Peygamber(SAV)in iret ettii
gibi hibir rzn kendisine ait olmadn idrk etmi olan slikin nefis ve vehim
fakrdr.

"Hakk kulundan intikm yine abdiyle alr,
Bilmeyen ilm-i lednni, n abd etti sanur,
Her iin Hlk oldur, abd eliyle ilenr,
Sanma ansz bahriy lemde bir p debrenr.."

IX. Dersin Kssadan Hissesi

nsan ak irkten korumaa ynelik nefis tezkiyesinden sonra Hakk yolunun
yolcusu (slik) kendisini bu sefer gizli irkten de koruyacak olan Mertib-i Tevhd'i
hi deilse ilm-el yakn olarak zevk etmee ynelmelidir.

Mertib-i Tevhd'in ilk basama olan Tevhd-i Ef'l'de, slikde egemen olan
idrk: asl filin Cenb- Hakk olduu idrkidir. Bu idrke erien slik artk hibir fi-
ili kendi fiili olarak grmez ve kendisininmi gibi grnen fiilleri de Cenb- Hakk'a
rc ettirerek o na kadar fiillerini kendisininmi gibi grm olmasnn ortaya koy-
duu haf irkden O'na snr. Bu idrk slike Kader ve Kaz'ya mnn temellerini
iyice hazmetmesini ve Mkevvent'a daha bilgece bakmasn salar.

* * *
69

X. DERS

TEVHD- SIFAT

Nruna bak Gne'in! Ne garip bir tecell!
Syesinde bu nrun, binbir renk mtecell.

Vhid ite bylece halketmekte Kesret'i;
nallah anlarsn bundaki ireti!

Esm'nn emslidir bu renklerin her biri;
Bu idrk iledir ki olur mrdn diri.

Nr-i Zt'in remzidir, Gne, lm-i Ledn'de;
rfn'n mebdeidir bunu idrk, bugn de.

Srr- Vahdet'i, mrd, bu idrkle fehmeder;
Bu irfnla silinir gnlnden gm ve keder.

Bu Nr ile nrlanan ey renk hammal m?
Yoksa eynn rengi, syle, kendi mal m?

Her ey isti'ddyla kazanr bu a'rz;
sti'dd nisbetinde olur Esm'dan rz.

Bu evsf- zhire, yansyorken Esm'dan,
z maln olur mu hi seni klsa da handan?

"L mevsfe illAllah" Tevhd-i Sfat demek;
Sfatlar ifnya ynelir btn emek.

Bundan n sendeki sfatlar Hakk'ndr, bil!
Hakk'ka ver sfatn da indinde ol mukbil.


Mtecell: (1) Tecell eden, grnen, aa kan; (2) Parlak.

Halketmek: Yaratmak.

Mrdn: Bir mride bal olan kimseler.

Remz: (1) ret, iretle anlatma, sembol; (2) Gizli ve kapal bir srette sy-
leme.
lm-i Ledn: Allhn srlarna ait mnev bilgi, gayb ilmi, keif, Hakkat il-
mi, btn ilmi.

rfn: lh bir feyiz olarak Btn'n srlarn bilme kudreti.
70

Mebde: Balang, ilmin ilk ksm.

Evsf- Zhire: Grnen/d sfatlar, ak nitelikler.

Handn: Sevinli, glen, gler yzl.

L mevsfe llAllh: Sfatlanan ancak Allhtr, Allhtan baka sfatlanan
yoktur. Fen mertebelerinin ikincisi.

Tevhd-i Sfat: Sfatlarn birlii.

fn: Yok etme, tketme.

N: tr.

Mukbil: Kutlu, bahtiyr, mutlu, ikballi, mesud.

X. DERSN YORUMU

1-2. Beyitler.

Nruna bak Gne'in! Ne garip bir tecell!
Syesinde bu nrun, binbir renk mtecell.

Vhid ite bylece halketmekte Kesret'i;
nallah anlarsn bundaki ireti!

Tevhd-i Sfat, sfatlarn birlii demektir ve Tevhd Mertebelerinin ikincisidir.
Bu makmn zevki "L mevsfe llAllh" cmlesi ile ifde edilir. Bu mertebeyi idrk
etmeye alan kii "Tevhd-i Efl" de olduu gibi kendisinde ireti/emnet/geici
olan btn sfatlar Hakka vererek zerinden ikinci libs da karr ve sfatlarda fe-
ny yaar. Hayat, lim, rde, Kudret, itme, Grme, Sz syleme sfatlar Allha
aittir. Ve bu sfatlar insna birer ayna olup, bu aynalarda esas sfatlanan grlecektir.

te Ganiyy-i Muhtef, "Tevhd-i Sfat" adl bu nefesinde sfatlarda fen olma-
nn nasl gerekleeceini telkn ediyor ve bunu yaparken de irfn dilde ok nemli
bir Hakkati sembolize eden "Gne" rneini bize vererek idrkimizi uyandrmaya
alyor.

Gece ile gndz birbirinden ayran en nemli unsur "Ik"tr. Karanln,
dorudan varl yoktur. Ik ortadan ekilince boy gsterir karanlk; yni asl olan I-
ktr, karanlk ise ireti ve geicidir. Geceler insn gayb/btn lemine, gndzler
ise ehdet/zhir lemine balar. Gece Vahdet, gndz ise Kesrettir.

71
evremizdeki eyy grebilmemiz/seebilmemiz/farkedebilmemiz iin G-
nein na ihtiyacmz vardr. Ancak bu k ve oluturduu renk syesinde ey-
lar tanr, tanmlar ve birbirinden ayrt edebiliriz. Renk, n ayrlmaz bir parasdr.
Her bir k, kendisini belirleyen bir dalgaboyuna ya da bir frekansa shiptir. Byle-
ce ortaya eitli renkler kmaktadr. Bu, tpk bir prizmay gne na doru tut-
maya benzer. Gne prizmaya bir yzeyden girdiinde, kar yzeyde bir gkku-
a oluur. Ancak gkkuan oluturan yedi renk, btn renk spektrumunun (tay-
fnn) sdece ok kk bir blmdr. Gerekte her rengin bir ok tonu ve eidi
vardr. Nesneler ise, gn n oluturan renkleri, kendi atomik ya da molekler -
zelliklerine bal olarak emer ve yanstrlar. Buna gre gn nda yalnzca sar o-
larak grnen bir madde zerine den n yalnzca sar bileenini yanstmakta ol-
duundan sar renkte grnmektedir. Eer bir madde, zerine den Gne nn
btn bileenlerini yanstrsa o zaman gzmze beyaz olarak gzkecektir. Bunun
aksine gn nda zerine den n tmn emen bir madde de bize siyah olarak
grnr.

Bu fiziksel olgulardan yola karak bir benzetim yapacak olursak, Cenb-
Hakk'n Nr'unu tmyle yanstan yni kendisi bu Nr'un btn bileenlerinin
(Esm'-l Hsn'nn) tecellgh olan zta nsn- Kmil denir ve byle bir zta izfe
edilen renk de beyazdr. Kez Cenb- Hakk'dan gelen btn Rahmn esintileri ka-
bl etmek de ancak peygamberlere mahsstur. Bundan dolaydr ki peygamberlere
izfe edilen renk de siyah olur.

Ganiyy-i Muhtef de, 1-2. beyitlerde yukarda szn ettiimiz nemli bir fi-
zik geree dikkati ekiyor ve buradan hareketle "Vhidin eynn Kesretinde na-
sl zhir olduunu" anlatmaya alyor. Daha nce de (1. Ders'in erhinde) deindi-
imiz gibi Kuds bir hadste kendini "Gizli Hazne" olarak nitelendiren Hakk, ayn
hadsin devamnda "bilinmeyi arzuladn" ve bu nedenle de varl yarattn sy-
ler. Bu bilinme arzusu sonucu Ahadiyyet mertebesinden ilk tecell gerekleir. Bu te-
cell mertebesi de teolojik olarak Esm' ve Sfatlar mertebesidir. Hakkn, mutlakl-
ndan "nzl edip"de daha reel ve daha somut dzeylerde tecell etmesi lemi ortaya
kartr. Bylece Hakk'n Nr'u da Mkevvent'a yansyarak kendisini izhr eder ve
"Bilinen-Bilinebilir" bir tecelller manzmesine dnr. Hakkn Kesret olarak ken-
dini gsterdii bu mertebeye "Vhidiyyet" (Birlik) mertebesi ad verilir. Ama bura-
daki birlik; "Kesretin bir btn demek olan Vhid anlamndadr".

Varlk lemi madd nesnelerden (cisimlerden) ve madd olmayan ya da rhan
varlklardan ibrettir. Bu her iki nevi de Hakkn brnd tecell sretleridir. Bu
anlamda her ey, ister madd isterse rhan olsun, kendine mahss bir tarzda Hakk
if eder.

3-5. Beyitler:

Esm'nn emslidir bu renklerin her biri;
Bu idrk iledir ki olur mrdn diri.

72
Nr-i Zt'in remzidir, Gne, lm-i Ledn'de;
rfn'n mebdeidir bunu idrk, bugn de.

Srr- Vahdet'i, mrd, bu idrkle fehmeder;
Bu irfnla silinir gnlnden gm ve keder.

Nasl Gnein nrunun syesinde ey zerinde binbir renk grnyor, orta-
ya kyorsa, Allhn Ztnn Nrunun da bu leme vurmas/tecell etmesiyle
Esm' kendini varlkta gsterir. Bu nedenle Ganiyy-i Muhtef, eydaki renklerin her
birinin Esmnn varlktaki benzeri/ei/rnei olarak idrk edilmesi gerektiini sy-
ler. Ve bu idrkin/alglamann da (Hakkat yolcusunu dirilterek) irfnn balangc
olduunu vurgular. Artk byle bir kii, Vahdetin srrnn fehmetinin olgunlamaya
balam olmasyla kaos olarak grd ve okluundan skld/bunald eynn
neyi remzettiini anlamaya balamtr. Bylece gnlndeki keder de gitgide yerini
huzra terkeder.

Ganiyy-i Muhtefnin 4. beyitte "Gnei, lm-i Lednde Nr-i Ztn remzi"
olarak gstermesinin ne anlama geldii konusu ise, sz ile deil ancak Kmil bir
Mrid'in gzetimi altnda gerekletirilecek Seyr-i Slkla yaanarak anlalaca-
ndan/renileceinden bu konuya girmiyoruz ve "rife trif gerekmez" mehur s-
zn hatrlatmakla yetiniyoruz.

6-10. Beyitler:

Bu Nr ile nrlanan ey renk hammal m?
Yoksa eynn rengi, syle, kendi mal m?

Her ey isti'ddyla kazanr bu a'rz;
sti'dd nisbetinde olur Esm'dan rz.

Bu evsf- zhire, yansyorken Esm'dan,
z maln olur mu hi seni klsa da handan?

"L mevsfe illAllah" Tevhd-i Sfat demek;
Sfatlar ifnya ynelir btn emek.

Bundan n sendeki sfatlar Hakk'ndr, bil!
Hakk'ka ver sfatn da indinde ol mukbil.

In etkisiyle ey zerinde grnen eitli/farkl renklerin, her eynn a-
tomik ya da molekl yapsna bal olduunu daha nce sylemitik. Baka bir de-
yile ifdeye alrsak, her eynn renkleri emicilik ve yanstclk oran/yetenei
nisbetinde, o eynn zerindeki renkler de deiir. Tpk bunun gibi Ztn Nru ile
temasa geen eynn da tad renkler/sfatlar o eynn kendi z mal deil, ey-
nn ezel sretlerini oluturan Ayn- Sbitelerinden kaynaklanmaktadr.

Eynn birbirinden farkl oluu, ayr ayr varlklara ship olmasndan deil,
Ayn- Sbitelerinin farkl oluundandr. Varlkta birlik mevcttur ve okluk Ayn-
73
Sbiteden ileri gelmektedir. Ayn- Sbite, varlklarn modelleri ve kalplardr.
Esm', Tek Olan Varln nrunu Ayn- Sbite zerine yaymasyla grnr hle ge-
lir. te bu nedenle Ganiyy-i Muhtef, 7. nefesinde ey zerinde bir sfat (a'rz) ola-
rak gzken rengin, o eynn esmsndan yansdn sylyor ve varln esmya
borlu olduuna iret ediyor.

Her eynn ezel istdd/yetenei, o eynn bozulmaz/deimez yndr.
nk Hakk, kendini bu tecellghtan izhr etmekte ve bozulmaz/deimez "kab"n
ezel "istdd"na uygun bir biimde snrlandrp kayt altna almaktadr. Bu yolla
Hakk, uhd tecellsinde sonsuz deiken sretlere/sfatlara brnmektedir. Bu s-
retlerin/sfatlarn tm ise Kevn lemi oluturmaktadr. Anlalan odur ki; lemde
mevcd her eyin imdiki sfat onun hakknda ezelde tyin edilmi (sbit klnm)
olann niha bir sonucu olmaktadr. Yni; lh simlere uygun olarak ehdet le-
minde grnen her sfat, tecellghn istddna tbdir.

Btn bunlardan sonra Ganiyy-i Muhtef, 8-9. nefeslerinde insndan gzn
eydan kendisine evirmesini istemekte ve "Sendeki sfatlar Hakkndr" diyerek,
btn emeini kendinin sand sfatlar "Gerek Shibi"ne iade etmee armakta-
dr. Artk byle bir idrki gerekletiren kiinin deimez zikri "L mevsfe llAllh"
olmu, kendisi de Hakk'n indinde kabl gren kullar arasna katlmtr.

X. Dersin Kssadan Hissesi


Mertib-i Tevhd'in ikinci basama olan Tevhd-i Sfat'ta, slikde egemen o-
lan idrk asl mevsfun Cenb- Hakk olduudur. Bu idrke erien slik artk hibir
sfat kendi sfat olarak grmez ve kendisininmi gibi grnen sfatlar da Cenb-
Hakk'a rc ettirerek o na kadar sfatlarn kendisininmi gibi grm olmasnn or-
taya koyduu haf irkden O'na snr. Bu idrk slike Mkevvent'a daha skin, da-
ha temkinli ve daha rahmn bir nazarla bakmasn salar.

* * *
74
XI. DERS

TEVHD- ZT

Vahdet'e giden tark nce Tevhd'den geer.
drki iin bunun, Mrid misller seer.

Fehmet, idrk, temyiz misl ile bilenir.
Vesvese, vehim, hayl ancak byle elenir.

Temyzi tahkm eden mstesn misldir Su.
Tetkik et fehmetle, vehmin kurmadan pusu.

Donsa da, ya da Su'dan buharlar etse sdr,
Bu zuhrun ardnda bulunan yalnz Su'dur.

Asl yalnz Su olan kar zerrelerini gr!
Hayrn ol tenevv'e, idrkin deilse kr.

Cevhere btn a'rz riyeten eklenir.
A'rzla mcehhez Su bylece eitlenir.

Su zerrta "kadm"dir, hem de onun "btn";
Zerrtsa "hdis" olur; bu mmknt tan!

Su'da da zerrtta da Vcd ayn. Farkl: hl.
Zerrta, bundan n, Su'yun "hull" muhl.

"Vcd" hep ayn vcd; bu da Su'yunki ancak.
Zerrtn zuhruna yalnz Su aar kucak.

Hem izaf hem hayl, vcdu bu zerrtn.
Sonu Su olur, hir, btn taayntn.

Kar zerreleri asla Su'yun ayn deildir,
Olurlar ancak Su'yun bu Vcd'unda zhir.

"Vcd bakmndan Su": ayndr, mevcdtn;
Kesret zhirdir ama Vcd Tek'dir ve Btn.

Bir bakma, gayrs da deil bunlar Su'yun.
Zerrtn mhiyeti hakkndaki bu oyun,

A'rza ynelirsen rter sana Vcd'u;
Kesret ire grrsn artk sen de mevcdu.

Hakk'n Hlik ve Bedi' esmsnn sr
Olarak halk olunan zerreler bulsa nr,

Hrmetine Mmt'in terkeder a'rzn;
75
Su'da fn olarak tadar Vahdet hazzn.

Emsli fehmederek anla gerek fili:
Scaklk, bu zerrtn, olmakta Azril'i!

Isyla yok olunca zerrttaki tm a'rz,
nklb eder Su'ya, hepsi de bil ivaz.

Bu inklb mdrk ne kadar varsa zerre
Beynda, lisn- hl zre, binlerce kerre:

"Emnetti bu a'rz, bu ahvl ise dyn;
nn li-l m'i, ve inn ileyhi rcin".

"L mevcde ill H" srr byle f oldu;
Nr-i Zt parlaynca kesret de hemen soldu.

Anladn ki ef'lin, sftn ve ztnn
Zhiri evhm imi: Zt Nru'ymu btnn.

Bu idrkin zevkiyle olursan mest- hayrn
Tevhd-i Zt zere edersin seyr- seyrn.


Tahkm: Salamlatrma, glendirme, kuvvetlendirme.

Mstesn: stn, ayr tutulan, benzerlerinden baskn, ei benzeri olmayan.

Hayrn: (1) am, aa kalm, arm; (2) ok tutkun.

Tenevv: eitlenme, eit eit olma, eitlilik.

Cevher: (1) Maya, z.

Zerrt: Molekller, pek ufak paralar, zerreler.

Kadm: (1) Eski; (2) ncesini bilen kimse bulunmayan, ncesi bilinmeyen
ey; (3) Balangc olmayan, teden beri mevcud bulunan.

Hull: Girme, i ie girme, nfz etme.

zaf: Bal bulunduu ey ile deien.

hir: Son, sonraki, en sonra.

Taayynt: Meydana kmalar, belli olmalar, belirmeler.

76
Bedi: Allhn gzel isimlerinden biri; "hilkatinin emsli bulunmayan" an-
lamnda.

Mmt: Allhn gzel isimlerinden biri; "emnet ettii dirilii geri alan" an-
lamnda.

sr: zler, almetler.

Nr: Ate, od.

Bil ivaz: Karlksz. Bir menfaat karl olmayarak.

Lisn- hl: Sz ile deil hareket ve durula anlatma, varlndili.

Dyn: Borlar.

nn li-l mi, ve inn ileyhi rcin: Muhakkak ki biz sudanz ve muhakkak
ki ona dncyz. "nn lillhi ve inn ileyhi rcin": "Dorusu biz Allha aidiz ve
muhakkak Ona dneceiz". (Bakara/156) yetine bir atf olarak da deerlendirilebi-
lir.

L mevcde ill H: Ondan baka varlk yoktur.

Mest- Hayrn: aknlk ve hayretten dolay kendinden geme, kendini
kaybetme, sarho olma.

Seyr- seyrn: Zevkle gitme, gezinme.

XI. DERSN YORUMU

1- 8. Beyitler:

Vahdet'e giden tark nce Tevhd'den geer.
drki iin bunun, Mrid misller seer.

Fehmet, idrk, temyiz misl ile bilenir.
Vesvese, vehim, hayl ancak byle elenir.

Temyzi tahkm eden mstesn misldir Su.
Tetkik et fehmetle, vehmin kurmadan pusu.

Donsa da, ya da Su'dan buharlar etse sdr,
Bu zuhrun ardnda bulunan yalnz Su'dur.

Asl yalnz Su olan kar zerrelerini gr!
Hayrn ol tenevv'e, idrkin deilse kr.

77
Cevhere btn a'rz riyeten eklenir.
A'rzla mcehhez Su bylece eitlenir.

Su zerrta "kadm"dir, hem de onun "btn";
Zerrtsa "hdis" olur; bu mmknt tan!

Su'da da zerrtta da Vcd ayn. Farkl: hl.
Zerrta, bundan n, Su'yun "hull" muhl.

Ganiyy-i Muhtefnin bu nefesi Tevhd Mertebelerinin ncs olan
"Tevhd-i Zt" yni Ztn birliini telkn etmektedir. "Tevhd-i Zt", ayn zamanda
fen makmlarnn da sonuncusudur. Bu makma delil olarak Kurn- Kerimden u
yetler verilir: "Kll eyin hlikun ill vecheh": Allhn Vech'inden baka her ey
helk (yni yok) olucudur. (Kasas/88) "Kll men aleyh fn, ve yebk vech
Rabbike zl cell- vel ikrm": Her ey fndir (yok olucu ve geicidir), ancak cell
ve kerem shibi olan Allhn Vech'i bkdir. (Rahman/26-27) Tevhd-i Ztn idr-
kine kaynaklk eden dnce: "L mevcde ill H", "O'ndan baka varlk yoktur" i-
fdesidir.

Ganiyy-i Muhtef, 1-2. beyitlerde "Allha giden yolun Tevhdden getiini"
hatrlatyor ve bu idrkin uyanmas iin de Mrid'lerin, Hakk yolunun yolcularna
onlarn idrklerini uyandrmak ve "gayb hakkatlere" zihinlerini yaklatrmak iin
yaadmz dnynn nesnelerinden rnekler verdiini sylyor. Ve ancak bu rnek-
ler aracl ile insnn alglama (idrk), kavrama (fehmet) ve seip ayrdedebilme
(temyz) yeteneklerinin geliebileceinin altn iziyor. 3. beyitte ise hakkat yolcusu-
nun ayrdedebilme sezgisini glendiren, en nemli ve ei benzeri olmayan rnein
"Su" olduuna dikkat ekerek, bu nesnenin kuruntu tehlikesine/tuzana dmeden
byk bir dikkatle incelenmesini/aratrlmasn, daha tesi fikr olarak zmlenme-
sini srarla neriyor.

"Suyun hli" olan "sv, kat/buz ve gaz/buhar" okul bilgilerimizden arda
kalan hatralarmz iinde unutamadmz olgulardan biridir. Bu hlin grnen
gereklii ne olursa olsun, kesin olarak bildiimiz odur ki; bu oluumun ardnda yal-
nzca iki adet hidrojen atomunun bir adet oksijen atomuna balanmasyla elde edilen
ve kimyasal forml de H
2
O olan Su vardr. Suyun buz hlinin inceldii, eitlendii,
dantel dantel ekillere dnt bir yn de Kar zerrecikleri/tnecikleridir. nsa-
n,Yaratc Kudretin sanatnn mkemmellii ve sonsuz eitlilii konusunda hayrete
dren, hayranla srkleyen bu zerreler karsnda duygusuz kalmak, olsa olsa
ancak idrkin krl ile izh edilebilir!

Daha nce "Arz ve Hviyyet" balkl 5. Ders'in erhinde arz tanmlar-
ken u ifdeleri kullanmtk: "Kendi kendine varlk bulamayp, baka bir cevherle
meydana gelen, zt olmayp ireti bulunan ve deimesi her zaman mmkn olan
hl ve sfat". te bu tanma uygun olarak Su rneine tekrar dndmzde asl o-
lan Suyun biim, hacm, scaklk parametrelerine bal olarak nasl eitlendiini ve
bu parametrelerin ihds ettikleri a'rz ile nasl donatlm olduunu daha iyi grrz.
Bu da bize Suyun ireti olarak eitlendii/oald en kk paralarna gre Ka-
78
dm olduunu yni "Evvel" olarak nce de var olduunu ve "Hads" olarak sonradan
meydana gelen bu zerreler aracl ile de kendini gizleyerek "Btn"a dntn
anlatmaktadr.

Ganiyy-i Muhtef, 7. beyitte bu olabilirlik gereini bizden tanmamz, tehis
etmemizi istemektedir. Suda ve varln Suya bal olarak gsteren (Zhir klan)
zerrtta da cevher itibriyle ayn varln mevcd olduunu 8. beyitte vurgulayarak,
farklln yalnzca hlden kaynaklandna dikkatimizi ekmektedir. Buna bal ola-
rak da Suyun zerrta "Hull"nn (girmesinin) mmkn olmadn nk byle bir
eyin gereklemesi iin iki ayr varln olmas gerektiini ama burada ise yalnzca
tek cevherin mevcd olduunun aklamasn yapmaktadr.

9-14. Beyitler:

"Vcd" hep ayn vcd; bu da Su'yunki ancak.
Zerrtn zuhruna yalnz Su aar kucak.

Hem izaf hem hayl, vcdu bu zerrtn.
Sonu Su olur, hir, btn taayntn.

Kar zerreleri asla Su'yun ayn deildir,
Olurlar ancak Su'yun bu Vcd'unda zhir.

"Vcd bakmndan Su": ayndr, mevcdtn;
Kesret zhirdir ama Vcd Tek'dir ve Btn.

Bir bakma, gayrs da deil bunlar Su'yun.
Zerrtn mhiyeti hakkndaki bu oyun,

"A'rza ynelirsen rter sana Vcd'u;
Kesret ire grrsn artk sen de mevcdu.

9-14. beyitler ise bir bakma yukarda anlatlanlarn bir zeti olarak u anlam-
lar iermektedir: "Gerek varlk Suyun varldr ve brnd sretler iz-
f/deiken ve her ne olursa olsun, varln Suya borludurlar. Suyun gr-
nen/beliren tm sretleri aldatc bir haylden, sanal bir grntden ibrettir ve e-
ninde sonunda tm bu oluumlar tekrar Suya dnecek/dneceklerdir. Suyun var
oluuna bal olarak ortaya kan kar tnecikleri ise Suyun ne ayns ne de
gayrsdr. Aynsdr; nk suyun cevheri tekdir ve grnen okluun ardnda gizli-
dir. Ayn deildir; nk, ireti bir sfata brnm sret, varln dn ald
cevhere denk olamaz. Ayrca ireti varla ynelmek insnn gznden "Gerek Var-
l" karr/rter ve sonunda kesret/okluk artk insna perde olur."

15-23. Beyitler:

Hakk'n Hlik ve Bedi' esmsnn sr
Olarak halk olunan zerreler bulsa nr,

79
Hrmetine Mmt'in terkeder a'rzn;
Su'da fn olarak tadar Vahdet hazzn.

Emsli fehmederek anla gerek fili:
Scaklk, bu zerrtn, olmakta Azril'i!

Isyla yok olunca zerrttaki tm a'rz,
nklb eder Su'ya, hepsi de bil ivaz.

Bu inklb mdrk ne kadar varsa zerre
Beynda, lisn- hl zre, binlerce kerre:

"Emnetti bu a'rz, bu ahvl ise dyn;
nn li-l m'i, ve inn ileyhi rcin".

"L mevcde ill H" srr byle f oldu;
Nr-i Zt parlaynca kesret de hemen soldu.

Anladn ki ef'lin, sftn ve ztnn
Zhiri evhm imi: Zt Nru'ymu btnn.

Bu idrkin zevkiyle olursan mest- hayrn
Tevhd-i Zt zere edersin seyr- seyrn.

Ganiyy-i Muhtef, 15. Beytine Hakkn "Hlik" ve "Bedi" isimleri ile bal-
yor. Allhn Hlik ismi, "takdrine uygun olarak yaratan", Bedi ismi ise "hilkatinin
yni yaratnn emsli bulunmayan" anlamlarna gelmektedir. Ve kar zerreleri
arz olarak- bu isimlerin varlk sahnesindeki izleri/belirtileri/tecellleri sonucu var
olmaktadrlar. Ama biz biliyoruz ki; bu kar zerreleri bir scaklk/ate ile karlatkla-
rnda hemen eriyip, sonradan kazandklar bu emnet/geici var oluu terkederek,
yeniden Su hlini alrlar. Bu eriyi, Allhn "Mmt" yni "emnet ettii dirilii geri
alan" isminin hrmetine gereklemektedir. Bylece "zerreler/arz" lm tadarak
bir anlamda aslnda yni Suda fen/yok olarak varln bir oluunun (Vahdetin)
zevkini yaarlar.

17. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, verilen bu rnekteki "filin" yni bu deii-
mi gerekletiren "Kudret"in iyi alglanmasn istemekte ve zerrelerin yok olmas-
na/fen bulmasna bir anlamda lmesine, biim/boyut/hl deitirmesine neden ola-
rak bir Azril grevi yapan scakl gstermektedir. Gerekten de kar zerrelerindeki
tm oluumlar snn etkisiyle zten geici olan varlklarn brakarak tekrar karlk-
sz beklemeksizin Suya dnrler.

te, kar zerrelerinin bu deiim rneinde olduu gibi varlk sahnesinde ne
kadar zerre varsa, btn bu zerreler varolular/durular/hareketleri ksaca "Hl
Dilleri" ile yalnzca u deimez gerei haykrmaktadrlar: "zerimizde sret olarak
grdnz tm bu hller/olular/durumlar bor alnm emnet birer elbisedirler.
Bizler zaman ve zemini geldiinde, bize ait olmayan bu elbiseyi asl shibine geri
vereceiz. nk bizler bildik, grdk, yaadk ve inandk ki: nn li-l mi, ve inn
80
ileyhi rcin: Muhakkak ki biz sudanz ve muhakkak ki ona dncyz". Burada
Ganiyy-i Muhtef, fehmet ehli iin: "nn lillhi ve inn ileyhi rcin": "Dorusu
biz Allha aitiz ve muhakkak Ona dneceiz" (Bakara/156) yetine bir yollama
yapmaktadr.

Ganiyy-i Muhtef, 21. beyitte artk buraya kadar anlatlanlarla "L mevcde
ill H/ Ondan baka varlk yoktur." srrnn aa ktn ve Ztn Nru kar-
snda okluun kaybolarak solduunu sylemektedir. Son olarak 22-23. beyitlerde
ise: "Tevhd-i Zt" zevk eden kiinin; fiillerinin, sfatlarnn ve ztnn zhirinin
grnen tecelllerinin- zan ve kuruntu, btnnn da "Ztn Nru" olduunu byk
bir hayret ve aknlkla anladn vurgulayarak sz bitirmektedir.

Ganiyy-i Muhtef Nefesler'in 158. sayfasnda, VII. Blmnn 15 numaral
"Uk-Melmlerin Seyr-i Slk- Ceddi" balkl nefesinde ayrca:

"L mevcde ill H" Tevhd-i Ztn zikri;
Bu makmda yok olur Ztullahn tm mekri.

Mertib-i Fenda yok olur btn arz;
Slik hads olandan etmitir artk rz.

Sonunda nisbet eder Hakka her eyi slik;
Aleltlak kesrette vahdete olur mlik."

demekle Tevhd-i Zt makmnda Ztullh'n Kendini Mkevvent ile srlamasnn
aldatclnn kaybolduunu, nk Mertib-i Fen boyunca yava yava btn
a'rzn idrkinin yok olduunu yaayan Hakk yolu yolcusunun da Hakk'n halkettii
hereyden artk yz evirmi, btn bunlar Hakk'a nisbet etmeyi renmi ve byle-
ce de bu kesret leminde Vahdet'in knhn idrk etmi olduunu beyn etmektedir.

XI. Dersin Kssadan Hissesi


Mertib-i Tevhd'in nc basama olan Tevhd-i Zt'ta, slikde egemen o-
lan idrk, kendisinin hibir ztiyyetinin olmaddr. Bu idrke erien slik artk hi-
bir fiili, hibir sfat ve kez kiiliinin z olan ztn da kendisine ait nesneler gibi
deil bir sre kendisine izfe edilen emnetler olarak idrk eder ve bunlarn tmn
Cenb- Hakk'a rc ettirerek o na kadar kendine izfe edilen ef'li, sfatlar ve zt
kendisininmi gibi grm olmasnn ortaya koyduu haf irkden O'na snr: haki-
k fakr ile O'nun Zt'nn ummnnda bir katre gibi ifn olur gider. Bu idrkin ya-
anmasyla birlikte, slikde bu idrk de dhil olmak zere btn a'rzn idrki de yok
olur.
81
XII. DERS

"Tevhd-i Zt" Mertebesini Zevk Eden
Derviin Ahvlini Beyn Eder

Bana "eyh'dir" demiler. Vallah kuyruklu yalan!
Ey mrd, aldanma! eyhliim yok! Ben hiim!

Nr'unun lem'asdr, Rabb'imden bana kalan!
Ey mrd, aldanma! Bil vcd bir hiim!

Ne bir derghm vardr, ne de yin yaparm.
Ey mrd, aldanma! Mlkm de yok! Ben hiim!

Gnl'dr bana dergh, tecellsi tek krm.
Ey mrd, aldanma! srm yok! Ben hiim!

Bizde tehis ettiin: Kaynak'dan gelen Himmet!
Aynalardan akseden sret misli hiim!

Fakr mahz bir kulum; gsteremem kermet.
Ey mrd, aldanma! Ef'lim yok! Ben hiim!

Hkmederse hayle "Ganiyy" denen Tecell,
Ey mrd, aldanma! Sftm yok! Ben hiim!

Olmakta hviyyetim ancak rife cel.
Zhirim: Rab'bn mekri; ztm da yok! Ben hiim!

Nasl hitir bu, hayret, lem meknz fakrde!
Kanma parltsna! Varlm yok; ben hiim!

Hiliim de hamdm da msellemdir Tekbr'de!
drk et mrd! Fakr, Kenz-i Mahf'de hiim!


Ey: "Ey, hey!" mnsna gelen ve Arapa kelime ve terkiplere giren nid
edtdr.

Lema: Parlt, parlay.

Bil: -siz, -sz. Bil vcd: varlksz.

Kr: Kazan.

sr: Eserler, izler, ninlar, almetler.

Himmet: (1) Gayret, emek, alma; (2) Manev g/yardm.
82

Mahz: (1) Ancak, yalnz, tek; (2) Hlis, katksz, sde.

Cel: Ak, meydanda, belli.

Mekr: Hiyle, tuzak.

Meknz: Gml, haznede sakl.

Msellem: (1) Teslim edilmi, verilmi; (2) Su gtrmez, doruluu, gerek-
lii herkesce kabl edilmi olan.

Tekbr: "Allahu Ekber" yni "Allh en byktr" demek.

Kenz-i Mahf: Gizli Hazne yni Cenb- Hakkn Mutlak Gayb ya da Am
denilen mertebedeki hli.

XII. DERSN YORUMU

1-4. Beyitler:

Bana "eyh'dir" demiler. Vallah kuyruklu yalan!
Ey mrd, aldanma! eyhliim yok! Ben hiim!

Nr'unun lem'asdr, Rab'bimden bana kalan!
Ey mrd, aldanma! Bil vcd bir hiim!

Ne bir derghm vardr, ne de yin yaparm.
Ey mrd, aldanma! Mlkm de yok! Ben hiim!

Gnl'dr bana dergh, tecellsi tek krm.
Ey mrd, aldanma! srm yok! Ben hiim!

Tevhd-i Efl ile balayan Fen Mertebeleri, srasyla Tevhd-i Sfat ile de-
vam eder ve Tevhd-i Zt ile sona erer. Bu mertebeleri hakkyla idrk eden kii fiille-
rini, sfatlarn ve ztn Hakka vererek "lmeden nce lnz" hadsinin srrn
zevketmi ve Hilik idrkinin ne olduu hakknda bir izlenim elde etmitir. Bir an-
lamda o, bir eit Kymet yaam, Har'n ve Ner'in tadn daha bu lemde alm-
tr. Tevhd-i Efl, Tevhd-i Sfat ve Tevhd-i Zt ayn zamanda tenzh yni a'rzdan
soyunma makmlardr. Bu makmda olan kiiler "L mevcde ill H" zevkinin
"hayret" sarholuunda kendilerinden gemi (istirak), mnev bir okyanus/ummn
ierisinde damla misli kaybolmulardr.

phe yok ki Ganiyy-i Muhtef de Tevhd-i Zt' zevk etmi bir "Merd-i
Hakk" olarak bu nefesi ile bize geirdii/yaad hlin yansmalarn/htralarn ak-
tarrken, bir yerde de bu idrkin uyann gerekletiren dervilerin portresini iz-
mektedir. Zten tm beyitlerin ortak biti kelimesini oluturan ve Fen'ya iret eden
Hilik kavram da bize bu konuda yeterli k tutmaktadr. Bir baka ortak uyar cm-
83
lesi ise yine btn beyitler boyunca kendini gsteren ancak gerek bir mrebbie ait
olan:"Ey mrd, aldanma!" kazdr.

Ganiyy-i Muhtef , 1. beyitte kendisinin eyh olmadn sylemekte ve bu
konuda ihvnn uyarmaktadr. nk o, tarikatlerin birer lm-i Ledn okulu olmas
gerekirken, taklden icr edilen hurde-i tark
21
e dnmesinden ve eyhliin ise
man ve muhtevsndan det tecerrt ederek (soyunarak/syrlarak), ounlukla
babadan oula intikl eden bir hnedanla dnerek bir ruhban snf derekesine
drlmesinden son derece rahatszdr. nk tarkatlarda hurde-i tarkin n plana
gemesiyle takldin hkmranl balam; ve bu da tahkkin zerini rtmtr. Bu
nedenle Ganiyy-i Muhtef, kendisini eyh yerine daha ok Mrebbi' (Eitici bir n-
der) olarak tavsif etmektedir.

2. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, grnen varlnn yokluk/fen bulduunu ve
bunun akabinde Rabbinden kendisine kalann yalnzca Onun Nrunun parlts ol-
duunu beyn etmektedir.

3. beyit bir kez daha Ganiyy-i Muhtefnin taklde deil, lm-i Ledne hizmet
eden tahkk ehli bir mrebbi' olduunun izlerini tamakta ve btn bunlar "Ne der-
ghm vardr, ne de yin yni mersim/tren yaparm" tavryla aklanmaktadr. Bu
tavr bize, baka nefeslerinden, Turk-i Aliyyeden Halvet Tarkinin Ukiyye ko-
lunun Kmil bir Mrebbii olduunu kardmz Ganiyy-i Muhtefnin "rt-
l/sakl" bir baka ynn gstermektedir. O da udur: Kendisi her ne kadar Uak
bir tarke mntesib olsa da Hamzav-Melm bir karaktere/zevke/neeye shiptir.
nk zhir atafat n plnda tutan hurde-i tarke kar ilk tepki Melmilerden
gelmi ve bu tepki Hamzav- Melm geleneinde dorua ulamtr. Biz ayn tavr
yakn dnemde yaam bir baka Trk sfsi olan Kuadal brahim Halvet
(l.1845)de de grmekteyiz. Tekkesi yand zaman yle sylemitir: "Elhamdlil-
lh, mersimden kurtulduk!". Ganiyy-i Muhtef Nefesler'inde "Meyih-i Rsm"
(Resm eyhler) balkl nefesinde ise btn bu konulardaki ne'esini

Taklden eyh olann ilmi, fehmi ksadr
Saparsa takldinden, umru nksadr.

Salnr havf-u rec, kabz-u bast arasnda;
Mekn tutmaz temkinin, sknun ortasnda.

Kendi nefsi hakknda hep beklenti zredir;
Htifden emir bekler ki vukuu pek ndir.

Noksanlndan n mdidir kermt;
Teshr eder kendini kutbiyyet ve makmt.

Ya chilin tekidir rf, erkn reddeder;
Ya da koyu ekilci, verir ihvna keder.

21
Tarkatlarda terift ve mersimlerin ayrntlar ile ilgili bilgiler.
84
Havf-u recdan rcu' ederse vesveseye
fn eder feyzini, muhtc olur vasye.

Muallkda kalrsa, umru olur heder;
Avmleir tavr, rtbesinden kaybeder.

Meyih-i rsma, mutlak, intisb gerek;
Bylece ifn olur vehim denen engerek.

Vehmi zabt-u rabt eden nsn- Kmil'dir, bil!
O'na intisb ile meyih olur mukbil.

Ey meyih-i rsm! Olun ehl-i tevzu!
Byle bir Zt' bulup feyz aln kuzu kuzu.

Sizleri kurtaracak zikir deil, Ma'rifet!
nsn- Kmil ile bulacaksnz rif'at.

Sizler gene eyhliin gereini yapnz.
hvnnza kar kapanmasn kapnz.

Ama nsn- Kmil feyzin menba' olsun!
Kalmayn, ihvn ve siz, onun feyzinden yoksun!

eklinde ortaya koymaktadr.

4. beyitte Ganiyy-i Muhtef, gerek derghn insnn gnl olduunu ve bu
gnlde vuku bulan tecellnin dnda hibir ninnn/izinin bulunmadn sylyor.
Bu szler de 3. beyitte olduu gibi yine Melm-Uak bir zevke kaynaklk yapmak-
tadr. Bir baka nefeste bu srl hl yle aklanr:

"Melmet neesinde Uak erleriyiz;
Tark-i nzeniynin rtl glleriyiz.
.........
Ne kadar ile varsa cemiyette ekeriz;
Srlyz; gremezsin zhirde bizden bir iz.

ekmiyor ilgimizi kermt-u mucizt;
Hlimiz mahz kulluk; btn: Tevhd-i Zt."

nsan gnlnn dergh olarak nitelendirilmesine gelince bu dnce bir ok
ehl-i tahkik tarafndan seslendirilmi daha da ilerisi insnn gnl Gnl Kbesi ola-
rak dnlerek Beytullh ile zdeletirilmitir. Mevlna Cellettin de bir rubsin-
de bu gerei yle lmszletirir: "Kbe, zer olu brahimin yapt bir bindr,
insnn gnl ise Yaratcnn vcd verdii gerek Beytullhtr." Bu tesbitler, Hz.
Peygamber (SAV)in "Ey insnlar! Kanlarnz, mallarnz, haysiyet ve erefleriniz,
Rabbinizle buluacanz gne kadar, bu mahalde (: Mekke), bu ayda (: Zilhicce) bu
gnn mukaddes olmas gibi mukaddes ve mkerremdir"
22
hadsiyle ve Allhn
"yerlere gklere smam, fakat bana inanan kulumun kalbine sarm" kuds hadsine

22
Ved Hutbesi, Prof. Dr. Muhammed Hamidullah: slm Peygamberi, C.1, S.274, Paragraf No: 456.
85
dayandrlmaktadr. Bu beytin erhini Yunus Emreye ait bir baka beyitle noktalaya-
lm:

Ak immdr bize, gnl cemaat,
Kblemiz dost yzdr, dim salt.

5-10. Beyitler:

Bizde tehis ettiin: Kaynak'dan gelen Himmet!
Aynalardan akseden sret misli hiim!

Fakr mahz bir kulum; gsteremem kermet.
Ey mrd, aldanma! Ef'lim yok! Ben hiim!

Hkmederse hayle "Ganiyy" denen Tecell,
Ey mrd, aldanma! Sftm yok! Ben hiim!

Olmakta hviyyetim ancak rife cel.
Zhirim: Rab'bn mekri; ztm da yok! Ben hiim!

Nasl hitir bu, hayret, lem meknz fakrde!
Kanma parltsna! Varlm yok; ben hiim!

Hiliim de hamdm da msellemdir Tekbr'de!
drk et mrd! Fakr, Kenz-i Mahf'de hiim!

Ganiyy-i Muhtef, 5. beyitte kendisinin aynalarda yansyan bir sret misli
bir hi olduunu bir kez daha hatrlatyor ve ihvnn grebildii/grebilecei tek e-
yin Cenb- Hakktan kendisine yansyan manev bir bereket/g/yardm olduunu
sylyor. 6. beyitte ise saf kulluk ynn vurgulayarak fen hlinin baka bir deyile
fakr hlinin bir sonucu olarak kendisinden kermet ortaya kmayacan ilve edi-
yor.

phesiz burada anlatlan fakrlik Fen Fillh'a iret etmekte, kiinin ken-
dinde grd her eyi, kendine deil, Allha ait ve Allh tarafndan bilmesi ve bu
bilinci bir yaam tarz hline getirmesi anlamna gelmektedir. Byle bir durumda bu-
lunan kii, kendinde dnyev ve uhrev bir varlk grmez ve sanki kendisine "Bu
mlk kimindir?" sorusu sorulmu gibi sessizliini/hiliini ikrr eder. Ayn zamanda
bu ekildeki fakrlik Hz. Peygamber tarafndan "El fakr fahr" yni "Yoksulluum if-
tihrmdr" hadsi ile vlmtr.

Kermet konusunda gelince, bu tavr da Ganiyy-i Muhtefnin kmil bir
mrebbi' oluunun en nemli kantlarndan birisidir. nk gerek mrebbler ker-
met ve mucizt peinden komaz, bunlar kendilerine de izfe etmez ve ettirmezler.
nk onlarn ileri kermet ve muciztla deil ilimledir. Onlarn tavr ancak Haz-
ret-i Peygamber'in "Ene beern" (Ben ancak bir beerim) edebi olabilir. Tasavvuf
literatrde kermet Evliynn hayz olarak tanmlanr. Kmil insnlar kermetten ve
mucizttan kanrlar ve bunu kulluu unutturan bir gsteri olarak kabl ederler.
86
nk kermetin zuhru bir dv shibi olmay gerektirir. Hlbuki kmiller dv s-
hibi deillerdir. Kendilerinden, kendi ihtiyarlarnn dnda Cenb- Hakkn ltf-u
keremi ile bir kermet zuhur eder de bunun farkna varrlarsa tvbe-i istifar ederler
ve boy abdesti alrlar. Kmil mrebbi'ler iin kermet ancak; tliblerin yeteneklerini
kefetmeleri ve pas tutmu olan kalplerini altna, kapkara nefislerini de Rha dn-
trmeleri olabilir.

Ganiyy-i Muhtef, 7. beyitte Ganiyy-i Muhtef sretinde insnn hayline
hkmeden "Ganiyy" tecellsine, bakp da aldanlmamas ve bu srete bir varlk atfe-
dilmemesi gerektiini kaz etmekte ve ireti/geici/emanet/riyet olan bu sretin
kendisine ait olmadn, kendisinin ancak bir hi olduunu beyn etmektedir. 8. be-
yitte ise Ganiyy-i Muhtef zhirinin, aslnda, Rabbn bir tuza olduunu, gerekte
ztnn da bulunmadn ama hviyyetinin irfn shibi, mrifete kavumu, bilgili
kimseler iin apak olduunu sylemektedir.

9-10. beyitler Tevhd-i Zt' zevk etmi ve Fenfillh'a ulam bir insnn
badndrc hayretini dile getirmekte ve yaanm bu hli kelime kalplarna
Ganiyy-i Muhtef ancak bu kadar sdrabilmekte/dkebilmektedir. yle bir hilik ki,
hem btn Mkevvent'n iinde drldn hissedeceksin, hem de varlnn ol-
madn idrk edeceksin. te bu hilik, Kenz-i Mahf'de yni "Ahadiyyet mertebe-
sinde gizli bir hazne olarak bulunan Cenb- Hakkn ebediyyen bilinemeyecek
Ztnda (Am' hlinde) olan bir hiliktir." Byle bir makm idrk eden kiinin sy-
leyecek tek sz vardr: O da; Allhn yceliini, bykln, esizliini dile ge-
tirmeyi ifde eden Tekbr yni "Allh en byktr" szdr. nk insanolunun
bilgi daarcnda Yaratc Kudreti hakkyla vasfedecek baka bir kelime mevcd
deildir. Hz. Peygamber (SAV) bile bir yakarnda unu itiraf etmitir: "Sen ancak
kendini sen ettiin gibisin".

XII. Dersin Kssadan Hissesi

Tevhd-i Zt mertebesini zevk eden derviin ahvlini beyn eden bu derste bu
mertebenin blsna km bir kimsenin sarholuuna tank olmaktayz. Ganiyy-i
Muhtef bu nefesinde bu mertebenin kendisine bahettii cezbeyi gyet ak bir e-
kilde yanstmakta ve fiiller ve sfatlar ynnden olduu kadar kimlii ynnden de
hibir dvs kalmam olduuna dikkati ekmektedir. Hiliinin yni fakrnn idr-
kinin kendisini niin zengin ve Ganiyy klmakta olduunu da bu mnsebetle anlyo-
ruz.

* * *

87
XIII. DERS:

Kim ki Tevhdi Zt' bir kere eder idrk,
Bu avlim kendine artk olamaz zerrk.

"L mevcde ill H" mazhar olan bir er,
Tevhd-i Zt'n dahi Srr-s Sr'rna erer.

"Ka'b- Kavseyn"de uruc kavs byle tam olur;
Mrd nereye dnse orada Hak'k bulur.

Tevhd-i Zt idrki, bil ki iki trldr;
Her trnden fyzat akmakta gldr gldr.

Birinde kalben tadar Vahdet'in ezvkn;
Dieriyse Mi'rc'dr: eksiz tanr Hak'kn.

Bu makmda a'rz da ztlar da Hak'kn ancak;
Aslen hi olan mrd burada Hayy olacak.

b- Hayt ite bu! lmsz, ien bundan!
Bu makmdan dnenler artk handan, cvidan.

Ne mutlu, tamm oldu "Fen Mertebeleri"!
"Bekabillh"a koar artk Allah'n eri.


Avlim: Alemler, varlklar.

Zerrk: ki yzl, aldatc.

Srr-s Srr: Allh tarafndan bilenen gereklerin z.

Kab- Kavseyn: (1) Hz. Peygamberin Mirc gecesi Allha ok yaklat-
n anlatan bir ifde. Bu terim Necm Sresinin 9. yetindeki "fekne kbe kavseyni ev
edn" (ki yay kadar, yahut daha yakn oldu) ifdelerinden alnmtr; (2) Hakk ile bir
olma, Hakka kavuma.

Uruc: Yukar kma, ykselme, ama.

Kavs: Yay.

Fyzat: Manev ilim, irfn.

Gldr gldr: Bol, fazla.

Ezvk: Tatlar, zevkler, neeler, hazlar, lezzetler.

88
b- Hayat: eni lmsz klan su.

Handan: Glen, sevinli.

Cvidan: Dim kalacak olan, sonrasz, ebed.

Bekbillh: Hakkn varlyla var olmak.

XIII. DERSN YORUMU:

1-3. Beyitler:

Kim ki Tevhdi Zt' bir kere eder idrk,
Bu avlim kendine artk olamaz zerrk.

"L mevcde ill H" mazhar olan bir er,
Tevhd-i Zt'n dahi Srr-s Sr'rna erer.

"Ka'b- Kavseyn"de uruc kavs byle tam olur;
Mrd nereye dnse orada Hak'k bulur.

Daha nce de ifde ettiimiz gibi Tevhd-i Zt mertebesi Fen mertebelerinin
sonuncusudur ve buraya gelen kii lmeden evvel lmenin zevkine varm, kendi
mlk zannettii efl, sfat ve zt Hakka teslim ederek "Hi" olduunu anlamtr.
Tevhd-i Zt, nefsniyetin bittii rhaniyyetin balad, kesfetin yerini letfete b-
rakt bir makmdr. Ve bu makm; Hz. Peygamberin (SAV): "Hepiniz uykudas-
nz, lnce uyanacaksnz" dedii yni uykunun/rynn sona erip uyankln devre-
ye girdii bir makmdr. te Ganiyy-i Muhtef, 1-2. beyitlerde, szn ettiimiz bu
uyankla dikkatimizi ekiyor ve Tevhd-i Zt' bir kere idrk eden kii iin varln
perdeleyici/aldatc/ ikiyzl grntsnn kaybolduunu, onun yerini artk "Ondan
baka hibir varlk yoktur" zevkinin aldn sylyor.

3. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, irfn literatrde nemli bir metafor olarak
kullanlan Kavis rneini veriyor ve Uruc Kavs/YkseliYay'nn Kbe Kavseyn'de
bir anlamda "Fen-i Zt"ta tamam olduunu bildiriyor. Bylece hakkat yolculuu-
nun bu ilk kavsi bitirilmi, bunu gerekletiren kii de nereye dnerse dnsn
"L/yokluk/Hilik/Fen" aynasnda Hakk' tehis ve idrk edenlerden olmutur.

Kbe Kavseyn, ok atlrken yayn elle tutulan ortasyla, sal sollu iki ucu ara-
sndaki mesafeyi ifde eden bir terkipdir. Bu terim, Necm Suresinin 8-9. yetlerinde
geen "Fekne kbe kavseyni ev edn" (iki yay aral kadar, yahut daha yakn oldu)
ifdelerinden alnmtr ve, suf terminolojide, Mirc olaynda Allh ile Peygambe-
rimiz arasndaki yaknln delili olarak kullanlmaktadr.

4-8. Beyitler:

89
Tevhd-i Zt idrki, bil ki iki trldr;
Her trnden fyzat akmakta gldr gldr.

Birinde kalben tadar Vahdet'in ezvkn;
Dieriyse Mi'rc'dr: eksiz tanr Hak'kn.

Bu makmda a'rz da ztlar da Hak'kn ancak;
Aslen hi olan mrd burada Hayy olacak.

b- Hayt ite bu! lmsz, ien bundan!
Bu makmdan dnenler artk handan, cvidan.

Ne mutlu, tamm oldu "Fen Mertebeleri"!
"Bekabillh"a koar artk Allah'n eri.

Ganiyy-i Muhtef, 4-5. beyitlerde Tevhd-i Zt' alglamann/zevk etmenin iki
yolu olduunu belirtmekte ve bunlardan birini "Tevhdin neesini kalben, yni ilme-l
ykn olarak kendi cehdi ve iktisbyla tatmak", dierini ise "kulun,cehdinden ve ikti-
sbndan bamsz olarak Cenb- Hakkn hzuruna dvet ve kabl edilmesi" demek
olan Mirc olay olarak aklamaktadr. Daha sonra da Tevhdi Zt' idrkin; ister
nefse ve cehle kar cihdla , isterse manev bir len tecrbesi ile (yni Mi'rc ara-
clyla) Hakk n bir tanma mazhar" ile gereklesin, bu yollarn her ikisinden
de tliblere kesilmeyen, grl grl akan bir hakkat ve mrifet ilminin bulunduunu
ilve etmektedir.

6-7. beyitlerde Ganiyy-i Muhtef, bu ilmi bir b- Hayata yni ieni lmsz
klan bir suya benzetmekte ve bu zevki tadanlarn Cenb- Hakk'n Hayy isminin
mazhar olarak artk ebed srecek bir mutlulua/sevince kavutuklarn mjdelemek-
tedir. nk onlar birinci srun flenmesi ile Tevhd-i Zt'ta fen bulmu, kymeti
yaam, lm tatmlard. imdi ise onlar iin yeni bir hayat balamakta, Hakk bu
cesetlere Hayy isminin hrmetine dirilik bahetmektedir. Bylece Fen Mertebeleri
tamam olmu, ikinci srla birlikte Bek Mertebeleri balamtr. Ayn zamanda bu
mertebeler ikinci kavis olan Nuzl/ni Kavsi'ne iret etmektedir.

XIII. Dersin Kssadan Hissesi

Tevhd-i Zt ne'esini zevk ve hazm eden biri iin artk bu Mkevvent'n in-
sanoluna mekri (hiylesi) kalmaz. Nereye dnse muhtab Hakk'dr. Her n Hakk'n
huzrunda bulunmann kendisine bahettii stn Edeb'le hareket eder.

* * *
90
XIV. DERS

MAKM-I CEM

Cem'e vsl olann garip olur ahvli;
Hakk'dr burada zhir; halksa bulur zevli.

Hakk'n Zt'yla, mrd, giyinmekte bir libas;
Beeriyyeti olur zhir bir iktibas.

Cem makmnda mrd Hakk'n Zt'yla mevcd;
Bu idrk ile Hakk'a Hakk ile eder scd.

Hakk ile Hakk olmutur; edilmez artk tadll;
rif iin ahvli yalnzca Hakk'a dell.

Srr'ryla parldayan apikr bir mhdr;
"Fe eynem tvell, fe semme vechullh"dr.

Bu makmda mrde cmle halk btn olur;
Nereye dnersen dn, ey mir'tn olur.

Btn zhir esbb ifn olur gznde;
Sebeb-l Esbb ile fil olur ve zinde.

Hi bir ile, meakkat dndrmez O'nu Hakk'dan;
Hell eder hakkn herkese, bil ki, sdkan.

Hakk'n Kelime'sidir; evsf Rhullh'dr;
Eer temyz edersen, ne emn bir penhdr!

Bu makmda zlr s'nn tm esrr;
Olur zr, Srr-s Sr, Rh'un asl makarr.

Nasl olursa namaz m'minlerin Mi'rc,
Oru da bu makmn remzidir ve sirc.

Mahz Rahmet olmakta Cem'i zevk eden mrd;
Klmaktadr bu makm nsn' asl, ferd.


Makm- Cem: Tevhd Mertebelerinin drdncs ve Bek Mertebelerinin
ilkidir.

Zevl: (1) Yerinden ayrlp gitme; (2) Sona erme, yok olma; (3) Gnein ba-
tmna yaklamas.

Mrd: Bir mride bal olan kimse.

91
Libs: Elbise.

Beeriyyet: Beer olma niteliklerinin tm.

ktibs: dn alma.

Scd: Secde etme.

Tadll: Doru yoldan karma, azdrma, ayartma.

Dell: (1) Yol gsteren, klavuz; (2) hit, belge, tank.

Mh: Ay.

Fe eynem tvell, fe semme vechullah: "Nereye dnerseniz dnn, Al-
lhn yz oradadr" (Bakara/115)

Esbb: Sebepler.

fn: Yok olma, kaybolma.

Sebeb-l Esbb: (1) Sebeplerin sebebi; (2) Allh.

Zinde: (1) Diri, yaayan, canl; (2) Din, salam, gl, kuvvetli.

Meakkat: Zorluk.

Sdkan: Dorulukla, itenlikle, gnl holuu ile, samimiyetle, hlis niyetle,
yrek temizlii ile.

Kelime: (1) nsn- Kmil, bir btn olarak lh kemli kendi varlnda ger-
ekletiren insn; (2) Btn peygamberlerin ve vellerin hakkatlerine zellikle Hz.
Peygamberin hakkatine (Hakkat- Muhammediye) "kelime" denir; (3) Allhn
"Kn/Ol" emrine irettir. Allh, bir eye "Kn/Ol" deyince o ey olur. te buradaki
"Kn/Ol" kelimesi yaratma vastasdr; (4) Klli irdenin sreti ve yaratma arac olan
"kn".

Rhullah: Allhn rhu. Cenb- Hakk Kur'n'da: "Muhakkak ki Biz emneti
gklere, arza ve dalara sunduk. Onu yklenmekden kandlar. Onu insn yklen-
di..." (Azhb/72), ve "Onu (dem'i) bir sretle sretlendirip de iine Rh'umdan
frdmde derhl ona secde edin!" (Sd/72) demektedir. Buna gre insnn kabl
ettii emnet Allh'n Rh'undan baka bir ey deildir. Allh'n Rh'u btn M-
kevvent'ta yalnzca insnda bulunmaktadr. Bunun iindir ki insn Eref-l Mahl-
kt'tr (Yaratlmlarn en ereflisidir). Ancak beer dzeyindeki insn tamakta ol-
duu bu lh Emnet'in idrkinde deildir. Bu idrk ancak nefsini tezkiye ederek
ak irklerden arnan ve korunan ve akabinde de Tevhd Mertebelerini yaayarak
92
gizli irklerden arnan ve korunan nsn- Kmiller'de yeermektedir. te yklendii
lh Emnet'in mhiyetinin, kadrinin ve sorumluluunun bilincini kazanm olan bu
kmil rifler'e Rhullh denir.

Penh: Snacak yer.

Makarr: Karar edilen, durulan yer, merkez.

Sirc: Ik, kandil, mum.

Ferd: Tek, esiz, ei olmayan, kyas kabul etmez, stn, lsz.

XIV. DERSN YORUMU

1-5. beyitler:

Cem'e vsl olann garip olur ahvli;
Hakk'dr burada zhir; halksa bulur zevli.

Hakk'n Zt'yla, mrd, giyinmekte bir libas;
Beeriyyeti olur zhir bir iktibas.

Cem makmnda mrd Hakk'n Zt'yla mevcd;
Bu idrk ile Hakk'a Hakk ile eder scd.

Hakk ile Hakk olmutur; edilmez artk tadll;
rif iin ahvli yalnzca Hakk'a dell.

Srr'yla parldayan apikr bir mhdr;
"Fe eynem tvell, fe semme vechullah"dr.

Tevhd Mertebelerinin drdncs Cem Makmdr ve ayn zamanda bu
makm "Bek Mertebeleri"nin de balangcdr. Bek, lmszlk demektir ve Al-
lhn El- Bk yni "Her eyin sonu gelip attnda var olmaya devm eden yegne
Zt" ismine iret eder. Bekbillh ise nefsiyle l, Hakk ile diri olmak demektir.
nk lmeden nce lmek sretiyle bu makma gelmi olan kiiye kinci Sr'un f-
lenilmesi ile Hayy/Hayat bahedilmi, L'dan ill'ya geilmitir. Artk Allha seyir
bitmi, Allh'dan ve Allh ile seyir balamtr.Bu makmda Hakk zhir, halk btn
olmutur. Bu makma Hz. Peygamber (SAV)in: "Kulunun lisnndan syleyen, ii-
ten ve kreden Allhtr" hadsi delil olarak gsterilir.

te Ganiyy-i Muhtef, 1. beyitten itibren Cem Makm'n anlatmaya bala-
makta ve bu makma ulaan kiinin durumunun alacak, bambaka zellikler ser-
gilediini sylemektedir. phesiz garip szc ile ifde edilen bu durumu dar-
dan bakan bir gz olarak anlamamz mmkn deildir. Vurgulanan tek ey vardr o
da: Bu makmda Hakkn zhir; halkn ise btn olduu gereidir. Acaba bu ne an-
lama gelmektedir?
93

Bu sorunun cevab Ganiyy-i Muhtef tarafndan 2. beyitte aklanmaktadr.
Hakkate talip olan kii Fen Mertebeleri'nde de anlatld gibi fiillerinden, sfatla-
rndan ve ztndan soyunmu ve plak olarak bu makma gelmiti. imdi ise Hakk,
Ztyla bu kiiye yeni bir elbise/libs vermitir ve bylelikle bu kiinin beeriyeti,
insan yn yalnzca ireti bir grntye dnmtr. Daha net bir ifde ile kul,
"Hakkn rengine" (Sbgatullh'a) brnmtr. Bu mertebede kuldan syleyen
Hakktr.

3. beyitte Ganiyy-i Muhtef; nefsiyle deil, Hakkn Zt ile var olan hakkat
yolcusunun, bu gerei idrk etmesiyle Hakka Hakk ile secde ettiini anlatmakta-
dr. Tevhd-i Zta kadar yni Uruc Kavsi boyunca kii daha yolun banda olduun-
dan her iin, her sfatn ve her varln Hakktan ayr olduunun zann ierisindeydi.
Ama sonradan Nzl/ni Kavsinin balangcn tekil eden Cem Makmnda
"Hayy nefesinin" etkisiyle kendisinde uyanmaya balayan yeni bir akl (Akl- Med)
ile her eyin Hakkn Zt ile kim olduunu, Hakktan gelip Hakka gittiini ve hat-
t kendi Ztnn Hakkn Ztndan farkl olmadn idrk etmitir . te bu makm-
da kiinin secdesi artk "Hakktan Hakka" dnmtr. nk burada yalnz Hakk
vardr; secde eden de, edilen de ayn hakkatte toplanmlardr. Bu tpk Gnein
tam tepede olup, glgeyi yok ettii an vey saat on ikiyi gsterdiinde "akreple yel-
kovann birbiri zerinde olduu iin grnenin yelkovan m, yoksa akrep mi" oldu-
unun anlalamamas gibidir. Halk, Hakkn btnnda kaybolmutur. Kbenin iin-
de her yer kbledir.

4. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef , "Hakk ile Hakk olan" kiinin artk hlinin
deitirilemeyeceini vurgulayarak, irfn shibi olan kiiden aa kan zelliklerin
yalnzca Hakk gsterip, belgelediini, Onu iret ettiini ilve etmektedir. O, bu
durumu ile Hakkn Gnei'ni yanstan bir Ay olmutur. Bu nedenle nereye dnerse
dnsn, Onun nrlu yznde/vechinde hep Hakk'n Nru grnmektedir. O; dou-
suyla-batsyla, zhiriyle-btnyla, rhuyla-bedeniyle Hakk' izhr etmektedir.

6-12. Beyitler:

Bu makmda mrde cmle halk btn olur;
Nereye dnersen dn, ey mir'tn olur.

Btn zhir esbb ifn olur gznde;
Sebeb-l Esbb ile fil olur ve zinde.

Hi bir ile, meakkat dndrmez O'nu Hakk'dan;
Hell eder hakkn herkese, bil ki, sdkan.

Hakk'kn Kelime'sidir; evsf Rhullh'dr;
Eer temyz edersen, ne emn bir penhdr!

Bu makmda zlr s'nn tm esrr;
Olur zr, Srr-s Srr, Rh'un asl makarr.

94
Nasl olursa namaz m'minlerin Mi'rc,
Oru da bu makmn remzidir ve sirc.

Mahz Rahmet olmakta Cem'i zevk eden mrd;
Klmaktadr bu makm nsn' asl, ferd.

6-7. beyitlerde Ganiyy-i Muhtef, Makm- Cemde bulanan kiinin idrkinde
tm halkn silinip "btn" olduunu ve bu kiinin nereye dnerse dnsn ey-
nn/varln aynasndan yalnzca Hakk grdn sylemektedir. Byle bir kiinin
gznde artk tm d sebepler yok olmu, sebepler perdesinin gizledii/saklad
Hakk gl bir ekilde tek fil (ii yapan) olarak ortaya kmtr. Daha nce de sy-
lediimiz gibi perdenin ardndaki Ztn kendini gstermesi ile "Karagz Perdesi"nin
nndeki sahne ve oyuncular kaybolmulardr. Kurnn ifdesi ile sylersek: "Hakk
gelmi, btl zil (sona erme) olmutur." (sra/81)

rfn dncede Makm- Cem "Gece" ile sembolize edilir. nk gecenin
karanlnda eynn naklar silinmi, el ayak ekilmi, okluk/kesret yerini Vah-
dete (Birlik) brakmtr. nsn rhunun erdirici ve oldurucu hamlelerine gecelerin
kaynaklk yapt bilinen bir gerekliktir. Gecede Hakk zhir, halk btndr. Belki de
gece namazlarndaki okuyuun gndz namazlarnn aksine- sesli yaplmas
Hakkn insnda zhir olmasyla yakndan ilgilidir.

"Makm- Cem"e, Kurnda zerine yemin edilen "ncir"in de iret ettiini
syleyenler olmutur.(Tn/1) inden binlerce ekirdek olmasna ramen incirin tek
oluu byle bir benzetmeye (tekble) zemin hazrlam olabilir. O iteki ekirdekle-
rin her biri birer incir aac (halk) kapasitesinde olduu halde, tek incirin (Hakk) i-
inde kalmtr. Yni Hakk zhir, halk btn durumdadr.

Ganiyy-i Muhtef, 8. beyitte hibir ile ve zorluun Makm- Cemi idrk et-
mi bir kiiyi Hakktan dndremeyeceini kesin bir dille vurgulamaktadr. nk
Cem Mertebesi "Hakkat" mertebesidir ve bu mertebede eksiklik, yanllk, irkinlik
yoktur. Her ey yerli yerincedir ve Hakk ile Hakk zeredir. Byle bir zevki tadan ki-
ide "Hotur bana senden gelen" dncesi hkimdir. Bu nedenle kimseye kzmaz,
krlmaz, darlmaz, her eyi "mahz hayr" olarak deerlendirir ve herkese hakkn
hell eder/balar. Kimi kime ikyet edecektir? Ve bunu yaparken de hakkate vkf
olmann itenlii, doruluu, gnl holuu ile yapar.

Makm- Cemde bulunan kiiyi Ganiyy-i Muhtef, 9. beyitte "Hakkn Keli-
mesi" olarak nitelendirmekte ve sfatn da "Rhullah" olarak vermektedir. Sonra da
toplum iinde kendini srlayan/eriten bu kiileri tehis etmenin zorluuna dikkat e-
kerek eer bulunabilirlerse bu insnlarn yanlarnn "beled-il emn" (Tn/3) gibi en
gvenilir yer olduunu bildirmektedir. nk onlar "Rahmann Nefesi"nin tayc-
lar ve nefislerini "Meryem" klm tliplerin s'nn zuhruna yol aacak olan mne-
v dlleyici rahmet elileridir.

10. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, "Makm- Cem" ile "Hz. s" arasnda bir
zdelik kurmakta ve Hz. snn bilinmezliinin tm ayrntlarnn bu makmda -
95
zldn/aydnlandn, bu nedenle de Cem Makmnn gizlilerin gizlisi olan
"Rh"un zel yeri olduunu sylemektedir.

Kurn, Hz. sdan bahsederken onu bazen "kelimetin minallh"/ "Allhdan
bir Kelime" (l-i mrn/39) bazen de "kelimetuh"/"Onun Kelimesi" (Nis/171) o-
larak vasflandrr. "Kelime" ifdesi Kurnda ounlukla "Allhn rdesi"nin bir
tezhr/yansmas/tecellsi olarak kullanlr. Bu tanmlama, Hz. snn nefsini yal-
nzca dnyev ihtiyalarn minumum seviyede karlayacak bir noktaya indirdiini
ve "Rhniyet"ini tam anlam ile aa kardna iret etmektedir.Bylece Hz. s,
Allhn irdesinin bir baka deyile "Kn/Ol" emrinin/kelimesinin "ete kemie b-
rnm" ekli olmutur. Ona "Rhullah" denmesinin bir nedeni de budur. nk O,
Allhn rhunu/diriliini tamaktadr ve hayat soluu/nefesi onun varlyla leme
yaylmaktadr. Kurn Hz. snn bu zelliklerini yle vermektedir:

"Gerekten de ben size Rabbinizden bir yet getirdim. Ben size amurdan ku
sreti gibi bir ey yapar ve sonra ona flerim de Allh'n izniyle derhl bir ku olur.
Allh'n izniyle anadan doma kr ve czzamly iyi eder, lleri diriltirim. Evleri-
nizde ne yiyor, ne biriktiriyorsanz size haber veririm. Eer inananlardansanz bun-
larda sizin iin bir ibret vardr. (l-i mrn/49)

Ganiyy-i Muhtef, "snn tm esrr" derken Hz. snn tavrnn (Tavr-
seviye) Makm- Cemde bulunan kiiye yaatldna dikkat ekmektedir. Bundan
da anlyoruz ki, Makm- Cem; kiinin kendisini, "Allhn Kelimesi" vey
"Rhullah" olarak idrk ettii bir makmdr. Bu makmda olanlar tpk Hz. sda
olduu gibi "nefis balna" batm insnlar "Rhun Gnei"ne dndrebilir, "-
l/kadavra varla" brnmleri yeniden diriltebilir, nefsen hasta ve hakkate kar
kr olanlar tekrar a/sala kavuturabilirler.

11. beyite Ganiyy-i Muhtef, Hz. Peygamber (SAV)in: "Namaz mminin
Mircdr" hadsine atfta bulunarak balyor ve namaz nasl Mircn sembo-
l/ireti ise orucun da Makm- Cemin delili/sembol ve olduunun nemle
altn iziyor. Daha nce kiinin Tevhd-i Zta kadar olan Fen Mertebeleri yolculu-
unun Uru Kavsi olduunu sylemitik. Buna Mirac Kavsi adn da verebiliriz;
nk bu makmlar idrk/terakki/ykselme makmlardr. Kiinin de namazda Al-
lha en yakn olduu yer secde yeridir. nk bu yere kadar kii kyamda balayan
rk ile devam eden ve secde ile noktalanan eylemlerinde gittike klerek hiliini
gsterir ve varln yok ederek Rabba iade eder. Tpk eflini, sfatn ve ztn
Hakka vererek Mircn gerekletiren slik gibi.

Mircta Cenb- Hakk harmine kabul ettii kulunu Gzel simlerinin (Es-
mal Hsn) tecelllerine mazhar klar ve onlarla glendirir. te Makm- Cem ki-
inin ulv yeteneklerle, kudret ve tasarruf yetkisi ile donatld bir makmdr. Bun-
dan sonra kii Bek Mertebeleri'ni oluturan Nzl/ni Kavsi ile yeniden bu leme
dndrlr. Artk bu kiinin orucu balamtr. phesiz bu oru, yeme ve imeyi
terk etmek anlamna gelen bilinen oru deildir.

96
Bu oru, Allhn kuluna Mircta verdii "kudret, himmet ve tasarruf yetki-
sini" edeben saklama/ gstermeme/izhr etmeme orucudur. Baka bir deyile tasar-
ruf fakri orucudur. nk Bek bilincine erien kiiler muazzam bir rhn kudretle
ve Varlk hakknda da en yce bilgilerle donatlm olmalarna ramen kendilerini
srekli srlarlar. nk onlar Sultni rde'ye tabdirler ve edindikleri Mrifet onlar
kendi hr seimleri ile tasarruf yetkisini kullanmalarna mndir. Eer kullanmalar
ynnde ilhi bir iret alrlarsa bunu da darya belli etmeden zel bir yolla gerek-
letirirler.

Ganiyy-i Muhtefi, Makm- Cem nefesinin 12. ve son beytinde; bu makm
zevk eden kiinin leme yalnzca Rahmet olduunu ve yine bu makmn insn esiz/
stn kldn sylemektedir. Zten "lemlere rahmet olarak gnderilen" bir Pey-
gamberin ilminden nasiblenen bir kiinin de evresine rahmet kayna olmasndan
baka bir seenei yoktur.

XIV. Dersin Kssadan Hissesi

Cem makmn kazanan slikin beeriyeti zhir bir iktisb olur. Bu grnt-
nn setrettii ise Hakk'n Zt'dr. Slik artk Hakk'n Zt'yla mevcddur. Anlayana
onun bu ahvli yalnzca Hakk'a dell olur.

* * *
97

XV. DERS

MAKM-I HAZRET-L CEM

Hazret-l Cem makm ekmel- eriat'dr;
Slikde Hakk srldr, halkdr ortada sdr.

Esm'-l lh'dir tul eden her yerde;
Bu idrk ile slik, merhem olur her derde.

"Esm' ile tasarruf" bu makmda verilir;
Esm' ilmiyle, bil ki, l bile dirilir.

Ey ilmi Esm'ya rabt olur kemliyle;
Esm'yla fehm olunur her bir zhir hiyle.

Hakk, leme etmekte, Esm'syla tecell.
Bunun fehmiyle doar, bil ki, Hikmet-i l.

Hakk'a ulaan iptir her bir Esm'-l Hsn;
Ancak bu idrk ile olur beer mstesn.

"Tecell" bir fiildir; anlam: "zhir olmak";
"Mazhar": "zuhrun yeri"; "tul' etmek"se: "domak".

Neb iin halkoldu bilumm arz-u sem.
Muhammed'dir, biliniz, "Mazhar- Kll-i Esm'";

Ey ihvnm! Tutalm, bu ipin bir ucundan.
Seyredelim Allh'a, ilm-el yakn ve handn.

hd- mnevyi zordur sdrmak lfa;
Misaller ilc olur idrkteki zaafa:

Gnein nru tektir ama renkler muhtelif;
"Bir"den byle kar "ok", ikisi mteellif!

lemdeki eyya vurunca Zt'n Nr'u,
Elvn- ilhdir Esm' diye zuhru.

"Newton ark"nda dahi kesret Vahdet'e dner;
fn olur yedi renk, hepsi beyazda sner.

u ay dolu bardaa atfediniz bir nazar!
Bakalm bu Hikmet'de bunun iin ne yazar?

Bardak: kav, mekkel, iindeki bir rzk;
Prl prl parlyor, kimlere olmu azk!

Bu, grnen bir kaptr; Zhir ismine muzaf;
98
Tasarmc ve ii Btn'nda muvazzaf.

Gzel bir ekil verir tasarmc bu kaba;
Bed' ism-i erifi mhr vurur bu tab'a.

eklin tahakkukunda Musavvir'dir i gren;
Cmi'dir ham maddeyi, bir araya getiren.

Bu retim bir ilme ve mzna dayanr;
lim ve Adl Esm's olur bunlara snr.

Bardak, aydan dolay, Rezzk ismine mazhar;
Fehmedin! Nasl, Esm', eder kendini izhar?

Nice Esm' bilinir Hakk'dan karsa izin.
ay hfz eden bardak mazhardr Hafz'in;

Bardak, ltsyla, tecellgh- Nr'dur.
Mekanik direnciyle Kav olan da odur.

Hanmlara faydas Nf isminden gelir;
Lisn- haf ile, bardak, ok sr iletir.

Aslnda, Hayy'dan kan ay yeil bir nebattr.
Mmt'inse eseri tebdl-i tabiattr.

Bu tecell ile ay bir ot olur, kupkuru;
Emrza if verir aydaki Muhy nru.

Bu bardak krlrsa, eer byleyse kader,
Elini kesebilir: Kahhr tecell eder.

Fehmi geni olana bardak ok haber verir;
Habr'in de mazhar olduunu bildirir.

Bunca hikmet ederse tul' tek bir bardaktan,
Hakm tecellsidir bunun altnda yatan.

ay dolu bir bardakta, nasl eder tecell,
Grn, onsekiz Esm'! Hepsi idrken cel!

Nasl da srl kalm bardakta onca Esm'!
Dn! Hangi Esm'y hmildir arz-u sem?

Fehmeden mrdindir bu kefin btn kr;
Bu srllk etmekte izhar ism-i Settr'.

Ya nsn- Kmil'de tecell nasl olur?
Biri hri tm Esm' nsn'da zuhur bulur.

Mtekebbir'dir Allah; bu yalnz O'na mahsus.
99
Kibir shibi olmak beere yasak husus.

Mazhar- Esm' olan ey hl lisnyla,
Demek, Hakk' zikreder, Allh'n ihsnyla.

Bu da Vehhb isminin olmakta msemms.
Rahmn'n cmertlii: hilkatin muamms!

Neb dedi ki: "Y Rabb! Tant bana Eyy,
in et Neb'ne ilmindeki ziyy".

Ey ihvnm! Bylece, ltfedildi sizlere,
Ltf ismine uygun bu ziydan bir katre.

Mezhir-i Esm'nn temyizini de mdrk
Olaraktan, gayretle, edin tezyn-i tark.

Bilin! Byle alr Mi'rc'nzn yolu,
Muizz'in hrmetine izzet bulanlar, dolu!

Bu henz bir ilk adm, keml-i idrk iin;
Siz, Mrid'in sunduu b- hayattan iin!

Budur sizi klacak mdrk, mmeyyiz, kmil;
Ve belki de, himmetle, lm-i Ledn'n hmil.


Hazret-l Cem: Tevhid Mertebelerinin beincisi, "Bek" mertebelerinin i-
kincisidir.

Ekmel: En kmil, mkemmel ve kusursuz olan, en uygun, en eksiksiz.

Ekmel- eriat: Dinin eksiksiz uyguland yer.

Slik: Arapa giren demektir. Man olgunluu elde etmek zere, tasavvuf
yoluna giren kii.

Sdr: Ortaya kmak.

Esm-l lh: Allhn isimleri.

Merhem: re.

Tasarruf: grme, sahip olma.

Esm' lmi: Allhn isimleri ile varl etkileyecek ilim.

Ey lmi: Varlk bilgisi.
100

Rabt: Balama, balanma, ilitirme.

Hikmet-i l: Sz ve ite en iyiyi yakalamak veya olmas gerekeni
farketmenin en st/yksek izgisi.

Mstesn: (1) zel ayrcalkl, ayr, stn tutulan; (2) Benzerlerinden baskn;
(3) Kural d braklan.

Arz-u sem: Yeryz ve gkyz, tm evren.

Mazhr- Kll-i Esm': (1) Hz. Allhn btn gzel isimlerinin tecelligh:
Hz. Muhammed.

hvn: Ayn tarkata bal olan manev kardeler.

Handan: Glen, sevinli.

hd- Mnev: Ltif, soyut manev gerekleri grebilme, yaanan btn
tecrbeler.

Mteellif: Uyumlu.

Elvn: Renkler, eitler.

fn: Yok olma, kaybolma.

Atfetmek: Balamak, yaktrmak, isnat etmek.

Nazar: Bakma, gz atma.

Kav: (1) Kuvvetli, gl; (2) Gvenilir, salam.

Mekkel: (1) ekil verilmi; (2) Gsterili.

Rzk: (1) Yiyecek iecek ey; (2) Allhn bahettii madd ya da mnev
nmet.

Azk: Yiyecek.

Muzf: zfe olunmu, katlm, balanm.

Muvazzaf: Bir grevle ykml klnm.

Bedi: Allh'n isimlerinden: Yaratnn benzeri olmayan.

101
sm-i erif: Kutsal, mubrek, erefli sim.

Tab: Huy, yaratl.

Musavvir: Allh'n isimlerinden: her eyi yeni bir srete brndrmee kdir
olan.

Cmi': Allh'n isimlerinden: Farkl eyleri bir araya toplayarak hikmeti ve
ilmiyle yeni eyler ihds eden.

Mzn: l, denge.

lim: Allh'n isimlerinden: ilmi istediine istedii kadar veren, reten.

Adl: Allh'n isimlerinden: Adletin Yaratan ve Shibi. Kulu iin ezelde
neye hkmetmi ise onu ona eksiksiz olarak veren.

Rezzk: Allh'n isimlerinden: yaratt her eyin madd ve mnev btn
mukadder rzkn da temin eden.

Hfz: Saklama.

Hafz: Allh'n isimlerinden: koruyan.

Nr: Allh'n isimlerinden: Nrun kayna olup nrunu dilediine diledii
kadar veren.

Nf: Allh'n isimlerinden: Eyy kullarna faydal klan.

Lisn- haf: Gizli dil, hl ile konuma, sessiz szsz anlatma.

Hayy: Allh'n isimlerinden: artsz diri olan. Dirilii istediine veren.

Mmt: Allh'n isimlerinden: emnet ettii dirilii geri alan.

Tebdil-i Tabiat: Bir eyin a'rznn deimesi.

Emrz: Hastalklar.

if: Hastalktan kurtulma, iyi olma, saalma.

Muhy: Allh'n isimlerinden: diriltip hayat veren.

Kahhr: Allh'n isimlerinden: yarattndaki zhiri tecellyi ortadan kaldra-
rak ezeldeki takdrine uygun olarak deitiren.
102

Habr: Allh'n isimlerinden: hereyden haberdar olan ve srlarn mhiyetini
dilediine bildiren.

Hakm: Allh'n isimlerinden: Hikmeti takdrine takaddm eden.

Cel: ikr, meydanda, belli.

Settr: Allh'n isimlerinden: Ztn tecellleriyle rten. Kullarnn ayplarn,
kusurlarn, hatlarn ve gnahlarn rtp gizleyen.

Mtekebbir: Allh'n isimlerinden: Ululuuna ortak etmeyen.

Zikr: Anma. Allh isimlerinin tekrarlanmas.

hsn: Ltuf, iyilik, ba.

Vehhb: Allh'n isimlerinden: Kullarn alp kazanmakla elde edemeye-
ceklerini onlara vermee kdir.

Msemm: Bir ismin dellet ettii mn.

Rahmn: Allh'n isimlerinden: Her eyin btnnda merhametiyle hzr ve
nzr olan.

Hilkat: Yaratl.

Muamm: Gizli ve g anlalr sz.

in: Tandk.

Ziy: Ik, aydnlk.

Ltif: Allh'n isimlerinden: yarattnn gerekli olan ihtiylarn arta bal
olmakszn ltfeden.

Mezhir-i Esm: Allh'n simlerinin zuhr ettii mahaller, tecellghlar.

Mdrk: drk eden, alglayan.

Tezyn-i tark: Manev yolu sslemek, gzelletirmek, donatmak.

Muizz: Allh'n isimlerinden: izzetin shibi, dilediini azz klan.

Keml-i drk: Olgun anlay, tam kavray.

103
b- Hayat: ene ebed hayat balayan efsnev su. lmszlk suyu.

Mmeyyiz: Temyz eden, seen, ayran.

lm-i Ledn: Hakkn katndan gelen hakkat bilgisi, Mrifetullh.

Hmil: Tayc, sahip, ykl.

XV. Dersin Yorumu

1-9. Beyitler:

Hazret-l Cem makm ekmel- eriat'dr;
Slikde Hakk srldr, halkdr ortada sdr.

Esm'-l lh'dir tul' eden her yerde;
Bu idrk ile slik, merhem olur her derde.

"Esm' ile tasarruf" bu makmda verilir;
Esm' ilmiyle, bil ki, l bile dirilir.

Ey ilmi Esm'ya rabt olur kemliyle;
Esm'yla fehm olunur her bir zhir hiyle.

Hakk, leme etmekte, Esm'syla tecell.
Bunun fehmiyle doar, bil ki, Hikmet-i l.

Hakk'a ulaan iptir her bir Esm'-l Hsn;
Ancak bu idrk ile olur beer mstesn.

"Tecell" bir fiildir; anlam: "zhir olmak";
"Mazhar": "zuhrun yeri"; "tul' etmek"se: "domak".

Neb iin halkoldu bilumm arz-u sem.
Muhammed'dir, biliniz, "Mazhar- Kll-i Esm'";

Ey ihvnm! Tutalm, bu ipin bir ucundan.
Seyredelim Allh'a, ilm-el yakn ve handn.

Hazretl Cem Makm Nzl/ni kavsini oluturan Bek Makmlar'nn i-
kincisi, Tevhd Mertebeleri'nin de beincisidir. Bu makmda Cem Makm'nn aksine
"Halk zhir, Hakk btndr". Bu makm idrk eden kiinin sfatlar Hakktandr vey
baka bir deyile bu kii Hakkn sfatlar ile bkdir. Ganiyy-i Muhtef, 1. beyitte bu
makm, eriat makm olarak nitelendirmekte ve "Hakkn gizli, halkn ise ortaya
ktn" sylemektedir. Bundan nce Halk yni yaratlanlar Hakk'n ilminde sak-
lanm "simler" durumundaydlar. imdi ise bu isimler Hakkn btnndan karak
zhir oldular. Bu makmda Hakk, kulun kuvvetleri olup, kulun yaam, kudreti, iit-
mesi, grmesi, sylemesi Hakk iledir. Bir kuds hads bu gerei yle vurgular:
"Ben kulumu sevdiim vakitte, o kulumun kulandaki iitmesi, gzndeki grmesi,
104
dilindeki sylemesi, elinde ve ayandaki gc ben olurum. Kulum benimle iitir, be-
nimle grr, benimle syler, benimle tutar ve benimle yrr."

2. beyitte Ganiyy-i Muhtef, bu makmda Allh gzel isimlerinin her yerde
parldayarak kendini gsterdiini ve bunu zevk ederek anlayan bir kiinin artk her
derde re olacak/bulacak bir konuma geldiini sylemektedir. 3. beyitte ise yine bu
makmda; Hakk tarafndan kula bir hediye olarak Esm' ile tasarruf ilminin verildi-
ini bildirmekte ve bu ilmin ly bile diriltecek bir ierie ship olduunu vurgu-
lamaktadr. Ganiyy-i Muhtefnin bu ly diriltme kavram ile "bedensel mi yoksa
manev bir diriltmeyi mi?" kasdettiini bilmemiz mmkn deildir. Ama gerek o-
lan u ki, ne tr olursa olsun byle bir kudrete insanolunun ship olmas, bu mak-
mn deerini anlamamz iin yeterli nedendir.

Ganiyy-i Muhtef, 4. beyitte, Ey lmi ile Esm' lmi'nin olgun bir ekilde
birbirleriyle btnletiini/rttn; ey/varlk asndan bakldnda, eynn
Allh gzel isimlerinin tecell yeri olduunu, esm' asndan baktmzda ise, es-
mnn eynn btnn tekil ettiini sylemektedir. yleyse btn i insnn bak-
na baldr. Bu nedenle yalnzca varln zerindeki esm' elbisesini okumay bilen-
ler zhirin, yni ehdet lemi'nin, aldatc/saklayc perdesini ortadan kaldrabilir-
ler.

5-6. beyitlerde ise Ganiyy-i Muhtef; Hakkn varla isimleriyle tecell ettii-
ni ve bunu anlamann eynn hakkatini zmede kiiye yksek/st/derin bir vizyon
kazandrdn bildirmektedir. Ve Allh gzel isimlerinden her birinin Hakka ulaan
bir ip gibi dnlmesi gerektiini ve ancak bu ipe tutunanlarn insanln kemline
ulaacan ilave etmektedir.

7. beyit, Ganiyy-i Muhtefnin, kavramlarn/kelimelerin yerli yerinde kulla-
nlmasnda ne denli hassas olduunun en gzel rneklerini tamakta ve gerek bir
mrebbiin nasl olmas gerektii konusunda bize nemli iretler vermektedir. Sanki
szle bakarm gibi, bir fiil/eylem olarak tecellnin zhir olmak yni esm'lar ara-
cl ile Hakkn kendini kullarna gsterdiini anlyor, tul etmenin domak, maz-
hr'n ise Hakkn grnd yer olduunu reniyoruz.

Btn bu aklamalarn ne iin verildiini 8. beyitte gryoruz. Bu beyitte
Ganiyy-i Muhtef, "Neb iin yaratld btn bu yerler gkler" derken Hz. Peygam-
bere, Cenb- Hakk tarafndan vg amacyla sylenen ve Onun yceliini anlatan
bir kuds hadse: "Levlke levlk lem halkt-l eflk" (Sen olmasaydn, Sen olma-
saydn bu lemleri/felekleri yaratmazdm) hadsine atfta bulunmaktadr. Daha sonra
da Hakkat- Muhammediyye'ye yni Muhammedin Gereine dikkat ekerek, btn
isimlerin k yerinin bu Gereklik olduunu vurgulamaktadr. Bu ifdeleri farkl bir
cmle ile sylemeye alrsak, btn lem Hakkat- Muhammediyye'nin tafslin-
den/almndan/tezhrnden ibrettir.

9. beyitte Ganiyy-i Muhtef, kendisine intisb etmi olan bal-
larna/evldlarna (ihvna) seslenerek, sanki "Allh ipine smsk yapn" (l-i m-
105
rn/103) yetinin irfn yorumunu yapar gibi her bir ismin kesin olarak Allha giden
bir ilim yolu kabl edilip, bu zevkli/neeli yolda yrnmesini tavsiye etmektedir.

10-13. beyitler:

hd- mnevyi zordur sdrmak lfa;
Misaller ilc olur idrkteki zaafa:

Gnein nru tektir ama renkler muhtelif;
"Bir"den byle kar "ok", ikisi mteellif!

lemdeki eyya vurunca Zt'n Nr'u,
Elvn- ilhdir Esm' diye zuhru.

"Newton ark"nda dahi kesret Vahdet'e dner;
fn olur yedi renk, hepsi beyazda sner.

Tek bana soyut mnlar bilinen grlen ekillerle rneklendirilmedike in-
sn dncesinde bo ve kksz kalr. nsn zeksna ne kadar saf mny anlayabi-
lecek g verilmi olursa olsun yine de kavrayabilmek iin bu saf soyut mnnn
semboller, iretler ve izgiler hlinde gsterilmesi gerekir. te Ganiyy-i Muhtef,
10. beyitte bu gereklie deiniyor ve ltf, soyut manev gerekleri anlatabilmenin,
yaanan btn tecrbeleri, rhsal deneyimleri sz kalplarna dkebilmenin kolay
olmadn sylyor. Bir yerde irfni literatrde ok kullanlan "Hl kl (sz) ile an-
latlmaz" mehur deyiine tercmn oluyor. Ama anlatmn zor olmas demek sus-
mak/konumamak anlamna gelmiyor. nsn aklnn zellikle de Akl- Men bu ko-
nudaki yetersizliini amann yolu olarak da rnekleri gsteriyor.

Ganiyy-i Muhtef, 11. beyitte ilk rneini Gne'ten veriyor ve iinde bir ok
renkler tamasna/barndrmasna ramen insn gzne gnein nrunun/nn tek
olarak grndn, bunun da Vahdetten Kesrete/Birden oka dnn/geiin
gzel bir rneini oluturduunu vurguluyor. Ve 12. beyitte tpk bu Gne rnein-
de olduu gibi Ztn Nr'nun da varla vurmasyla nesneler zerinde lh eitli-
liin Esm' (simler) olarak kendini ortaya kardn sylyor.

13. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, 11. beyitin tam tersi bir rnekle karmza
kyor ve Newton ark zerinde bulunan yedi rengin bu arkn hzla evrilmesi ile
nasl kaybolup/yok olup gze beyaz olarak yansdn ve bunun da Kesretin Vah-
dete/ okun Bire dnne rnek oluturduunu gsteriyor.

14-31. Beyitler:

u ay dolu bardaa atfediniz bir nazar!
Bakalm bu Hikmet'de bunun iin ne yazar?

Bardak: kav, mekkel, iindeki bir rzk;
Prl prl parlyor, kimlere olmu azk!

Bu, grnen bir kaptr; Zhir ismine muzaf;
106
Tasarmc ve ii Btn'nda muvazzaf.

Gzel bir ekil verir tasarmc bu kaba;
Bed' ism-i erifi mhr vurur bu tab'a.

eklin tahakkukunda Musavvir'dir i gren;
Cmi'dir ham maddeyi, bir araya getiren.

Bu retim bir ilme ve mzna dayanr;
lim ve Adl Esm's olur bunlara snr.

Bardak, aydan dolay, Rezzk ismine mazhar;
Fehmedin! Nasl, Esm', eder kendini izhar?

Nice Esm' bilinir Hakk'dan karsa izin.
ay hfz eden bardak mazhardr Hafz'in;

Bardak, ltsyla, tecellgh- Nr'dur.
Mekanik direnciyle Kav olan da odur.

Hanmlara faydas Nf isminden gelir;
Lisn- haf ile, bardak, ok sr iletir.

Aslnda, Hayy'dan kan ay yeil bir nebattr.
Mmt'inse eseri tebdl-i tabiattr.

Bu tecell ile ay bir ot olur, kupkuru;
Emrza if verir aydaki Muhy nru.

Bu bardak krlrsa, eer byleyse kader,
Elini kesebilir: Kahhr tecell eder.

Fehmi geni olana bardak ok haber verir;
Habr'in de mazhar olduunu bildirir.

Bunca hikmet ederse tul' tek bir bardaktan,
Hakm tecellsidir bunun altnda yatan.

ay dolu bir bardakta, nasl eder tecell,
Grn, onsekiz Esm'! Hepsi idrken cel!

Nasl da srl kalm bardakta onca Esm'!
Dn! Hangi Esm'y hmildir arz-u sem?

Fehmeden mrdindir bu kefin btn kr;
Bu srllk etmekte izhar ism-i Settr'.

Ganiyy-i Muhtef, yukardaki beyitlerinde (14-31) okuyucusunu (ihvnn)
uzun bir zihn seyhata karmakta ve Allh gzel isimlerinin varlkta/eyda nasl
tecell ettiini ay dolu bir bardak rnei ile anlatmaktadr. Bunu yaparken de bir an-
lamda 18 esm'nn erhini/aklamasn vermektedir.
107

Ganiyy-i Muhtef, bizden, nce ay dolu bir bardaa bakmamz istemekte ve
biraz sonra aklayaca szlerinin lm-i Ledn denizinden birer Hikmet olarak d-
nlerek bundan gereken derslerin karlmasn nermektedir. (14. beyit) Bardak he-
pimizin bildii; dayankl, salam, gsterili, prl prl parlayan ve ierisinde de ay
bulunan bir bardaktr. Aslnda bu bizim her gn grdmz, kullandmz, kank-
sadmz bir nesnedir. Ama bakalm bu nesne bize vizyonumuza bal olarak ne gibi
manev kaplar aacaktr? (15. beyit)

ay barda, grnen yn ile: (1) kendini kullarnn idrkine tecellleri ara-
clyla gsteren Allh' dile getiren Ez-Zhir ismine; (2) Grnmeyen tasarmc ve
ici ynnden kendini ehdet lemi aracl ile gizleyen Allh' dile getiren El B-
tn ismine kaynaklk yapmaktadr (16. beyit).

Bardan tasarmcs bu kaba gzel bir ekil vermitir. Bu zellii ile bardak,
yaratnn benzeri bulunmayan Allh' dile getiren Bedi' kutsal, mbrek isminin
iretini/mhrn tamaktadr (17. beyit).

Bardan eklinin olumasnda, herhangi bir eyi yeni bir srete brndr-
mee kdir olan Allh' dile getiren El Musavvir ismi, ham maddelerinin bir araya
gelmesiyle de farkl eyleri bir araya toplayarak hikmeti ve ilmiyle yeni eyler ihds
eden Allh' dile getiren El Cmi ismi gzkmektedir. (18. beyit)

Bardan retimi bir ilme ve bir lye/dengeye dayanmaktadr. lim asn-
dan baktmzda bu bardak; ilmi istediine istedii kadar veren/reten Allh' dile
getiren El Alm ismine; l/denge asndan baktmzda Adletin Yaratan ve S-
hibi, kulu iin ezelde neye hkmetmi ise onu ona eksiksiz olarak veren Allh' dile
getiren El Adl ismine karlk gelmektedir. (19. beyit)

Bardak iinde bulunduu aydan dolay, yaratt her eyin madd ve mnev
btn mukadder rzkn da temin eden Allh' dile getiren Er-Rezzk ismine dell ol-
makta (20. beyit); ve ay iinde muhafaza etmesinden dolay da koruyan Allh' dile
getiren El Hafz ismi ile rtmektedir.(21. beyit)

Bardak ltsn Nr'un kayna olup nrunu dilediine diledii kadar veren
Allh' dile getiren En-Nr isminden almaktadr. Mekanik direncinin oluturduu
sertlik ise kuvvetin shibi olan Allh' dile getiren El Kaviyy isminden gelmektedir.
(22. beyit)

Bardan, hanmlar asndan yarar salayc yn anlayana, her bir tecellsi
mahz fayda verici olan Allh' dile getiren En-Nf isminden kaynaklanmaktadr.
Bylece bardak hl diliyle, szsz ve sessiz bir anlatmla insnlara bir ok srlar ta-
maktadr. (23. beyit)

Bardan iindeki ayn asl yeil bir bitkidir. ayn bu yeillii, artsz diri
olan ve dirilii istediine veren Allh' dile getiren El Hayy ismine baldr. Ama
108
sonradan varln deitirerek kuru aya dnmesi, emnet ettii dirili-
i/canll/yeillii/hayat geri alan Allh' dile getiren El Mmt ismi sonucu ol-
maktadr (24. beyit).

Bylece bu deiimle kupkuru bir ota dnen ayn ayn zamanda eitli ra-
hatszlk ve hastalklara if vermesi diriltip hayat veren Allh' dile getiren El
Muhy isminin tesiri ile gereklemektedir (25. beyit).

Bardan krlmas "ezelde verilmi bir hkmn sonucunda" eer bir kiinin
elini kesmise, bu da yarattndaki zhiri tecellyi ezeldeki takdrine uygun olarak
deitiren Allh' dile getiren El Kahhr isminde karln bulmaktadr (26. beyit).

phesiz bardak, anlay, alglamas geni olana bir ok haber iletmektedir.
te bu yn ile de bardak hereyden haberdr olan ve srrnn mhiyetini dilediine
bildiren Allh' dile getiren El Habr ismine kaynaklk yapmaktadr (27. beyit).

Tek bir bardaktan bunca hikmetin domasnn altnda, Hikmeti takdrine ta-
kaddm eden Allh' dile getiren El Hakm ismi yatmaktadr (28. beyit).

29. beyitte, Ganiyy-i Muhtef, Allh'n bu 18 isminin bir ay bardanda nasl
tecell ettiine bir kez daha dikkatimizi ekiyor ve insn anlayna ak olan bu ger-
eklie bizim yeniden bakmamz istiyor.

30. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, bir kyas yapyor ve: "Bardakta bunca esm'
nasl gizli kalmsa, kimbilir, yerler ve gkler Allh hangi gzel isimlerine aynalk
yapmaktadr?" diyerek bizi dnmeye dvet etmektedir.

31. beyit, buraya kadar anlatlanlar kefetmenin, hakkate tlip olanlar iin
byk bir mnev kazan olduunu bildirmekte ve bu gizliliin Zt'n tecellleriyle
rten ve kullarnn ayplarn, kusurlarn, hatlarn, gnahlarn gizleyen Allh' di-
le getiren Es-Settr isminden yansdnn altn izmektedir.

32-36. Beyitler:

Ya nsn- Kmil'de tecell nasl olur?
Biri hri tm Esm' nsn'da zuhr bulur.

Mtekebbir'dir Allah; bu yalnz O'na mahsus.
Kibir shibi olmak beere yasak husus.

Mazhar- Esm' olan ey hl lisnyla,
Demek, Hakk' zikreder, Allh'n ihsnyla.

Bu da Vehhb isminin olmakta msemms.
Rahmn'n cmertlii: hilkatin muamms!

Neb dedi ki: "Y Rabb! Tant bana Eyy,
in et Neb'ne ilmindeki ziyy".
109

Ganiyy-i Muhtef, 32. beyitte artk bizden gzlerimizi bardaktan ayrp nsn-
Kmil'e evirmemizi istemekte ve biri hri tm isimlerin insnda tecell ettiini
sylemektedir. Acaba "nsn- Kmil kimdir?"

Ganiyy-i Muhtefye gre nsn- Kmil:

(1) Kendi varlnn izafliini idrk ederek, kendi znn (ztnn)
kaynana ulaan;
(2) Bu kesret (okluk, ya da kevn- fesad: oluma ve bozulma) le-
minde zuhr eden eynn ve olaylarn a'rzna (grntlerine i-
simlerine ve niteliklerine) kaplmayan;
(3) Mnev eitimi dolaysyla kazanm olduu ilim araclyla ey-
nn artk neyi remzettiini ve bunun Allh'n hangi Gzel simleri-
nin ve Sfatlarnn eseri olduunu vstasz olarak idrk eden;
(4) Onun iin realite: Allh'n her eserde, her fiilde ve her sfatta tecel-
l eden Gzel simleri olan;
(5) Nereye dnerse dnsn, kemlinden tr, her yerde Esm-l
Hsnnn yansmalarn, tecelllerini kef, fehm, idrk, mhede
ve ihta ederek; "Fe eynem tuvell fe semme Vechullh" (Baka-
ra/115) srrna gh bulunan;
(6) Tenzhden de tebhden de mnezzeh olarak, Kesret'te Vahdet'i ve
Vahdet'te de Kesret'i (yni oklukta Birlii, Birlikte de okluu)
idrk ederek ey ilminin srrna vukuf kesbeden biridir.

33. beyitte Ganiyy-i Muhtef, Allh'n El Mtekebbir yni Ululuuna kimseyi
ortak etmeyen olduunu vurguluyor ve kibir shibi olmay insana yasak bir sfat ola-
rak nitelendiriyor.

34-35. beyitlerde Ganiyy-i Muhtef, Allh'n Gzel simlerinin zuhr/k
yeri olan eynn kendine zg bir ftrat dili ile Hakk zikrettiini sylerken bir an-
lamda "Yedi gk, yer ve bunlar iinde bulunanlar, Allh tesbih ederler. lemde
Onu tesbih etmeyen hibir ey yoktur. Fakat siz onlarn tesbihlerinin farknda ol-
mazsnz" (sra/44) yetine atfta bulunmaktadr. Ve sonra da bu zikir eyleminin kul-
larn alp kazanmakla elde edemeyeceklerini onlara vermee kdir olan Allh' di-
le getiren El Vehhb isminden hayat bulduunu vurgulayarak, Yaratl Srrnn
her eyin btnnda merhametiyle hzr ve nzr olan Allh' dile getiren Er- Rah-
mn isminde gizli olduunu ilve etmektedir.

Ganiyy-i Muhtef, 36. beyitte Hz. Peygamber (SAV)in bir duasna yer ver-
mektedir: Bu duada Cenb- Peygamber yle niyzda bulunmaktadr: "Y Rabbi,
ey hakkndaki ilmimi arttr ve beni ilminin na tandk/yakn kl." Eynn hak-
katini grmek; eynn madd olmayan, sbit, mkemmel ve lmsz (yni Arapa
tbiriyle hayy) olan rneklerini grmektir. Daha teolojik bir nansla, eynn lem-i
Mislden nzl ederek Vcd lemindeki zuhrundan nce lh limde sbit olan
110
sretleri olarak tanmlanan arketip vey yan- sbitelerin varln da, mhiyetini de
fehm, idrk ve ihta etmek demektir. te Hz. Peygamberin duas/talebi eynn bu
yn ile ilgilidir. Eyya tandk olanlar; bata Peygamberler olmak zere, btn zt-
lklar Tevhd potasnda eriterek kendi Zt'nn vahdetine ve srrna erimi, bundan
tr de btn leme rahmn bir merhmet ve msmaha ile nazar klan kmil in-
snlardr.

37-41. Beyitler:

Ey ihvnm! Bylece, ltfedildi sizlere,
Ltf ismine uygun bu ziydan bir katre.

Mezhir-i Esm'nn temyizini de mdrk
Olaraktan, gayretle, edin tezyn-i tark.

Bilin! Byle alr Mi'rc'nzn yolu,
Muizz'in hrmetine izzet bulanlar, dolu!

Bu henz bir ilk adm, keml-i idrk iin;
Siz, Mrid'in sunduu b- hayattan iin!

Budur sizi klacak mdrk, mmeyyiz, kmil;
Ve belki de, himmetle, lm-i Ledn'n hmil.

Ganiyy-i Muhtef, 37. beyitte bir kez daha ihvnna/evldlarna seslenmekte
ve "ay dolu bardak" rneinin ziy olarak nitelendirdii lm-i Lednden bir damla
ve ayn zamanda yarattnn gerekli olan ihtiylarn arta bal olmakszn
ltfeden Allh' dile getiren El Ltf ismine uygun olarak kendilerine verildiini sy-
lemektedir.

38. beyitte tlerine devam ederek; Manev yolunu/vizyonunu sslemek,
gzelletirmek, gelitirmek isteyenlerden gayretli olmalar ve lemde tecell eden Al-
lh'n Gzel simlerini idrkle okumalarn istemektedir.

Byle bir gayretin sonuta Mirca giden yolu aacann bilinmesini de is-
teyen Ganiyy-i Muhtef, bu erefe/gzellie kavumann izzetin shibi ve dilediini
azz klan anlamna gelen, Allh'n, El Muizz isminin hrmetine olduunu vurgula-
maktadr.

40-41. beyitlerde Ganiyy-i Muhtef, verilen bardak rneinin olgun anlay ve
kavraya giden yolda ihvn iin henz bir ilk adm olduunu hatrlatmakta ve bunun
devm iin de tliblerin Mridin sunduu lmszlk Suyu'ndan edep ve sabrla
imelerini tavsiye etmektedir. nk ancak byle bir tavr insan kmilletirecek ve
Mridin de himmeti ile onu lm-i Ledn tayacak hle getirecektir.

XV. Dersin Kssadan Hissesi
111

Makm- Hazret-l Cem'de slikin beeriyyeti zhir olur. nk slikin
Tevhd-i Sfat merhlesinde Hakk'a rc' ettirdii btn sfatlar bu sfatlarn ilh
meneinin idrki ve ilmi ile birlikte slike iade edilmitir. Artk o, tasarrufuyla birlik-
tir, Esm' lminin mazhardr.

* * *
112

XVI. DERS

MAKM-I CEM'-L CEM

Cem'-l Cem'e ulaan mazhar- ltf o kii,
Kemliyle hr olup brakmtr tevii.

leyen cesedinden, nefsinden ve Rh'undan
eksiz, phesiz Allh! Artk O'dur hr, handan.

Her eyini istil etmitir Yce Rabb'i;
Hep ayn Gerek olur: Merbb, Rab ve Mrebbi'.

lim'dir: Evvel, hir, Zhir ve de Btn'a
Bu uhdla merbbdur Rabb'inin mir'tna

Vrisidir Neb'nin: lm'ine, Ahlk'na;
Hem fildir, hem teslm o Yce Hallk'na.

"Ve inneke le al hulukin azm" mazhar
Ahvli tefhim eder El Ltf-l Kahhr'.

Bil ki O her hliyle lemlere rahmettir;
Bekbillh'da mukm bir mazhar- Samed'dir.


Cem-l Cem: Tevhid Mertebelerinin altncs ve Bek Mertebelerinin -
ncsdr.

Mazhar- ltf: Ltfa mazhar olan kimse.

Tevi: Kartrmalar, karmakark etmeler.

Handan: Sevinli, glen.

stil: Yaylma, kaplama.

Merbb: Kul.

Mrebbi': Terbiye eden.

Evvel: Allhn isimlerinden: Hilkatten nce de var olan.

hir: Allhn isimlerinden: Varlnn sonu olmayan. Bir eyin fen bulma-
sndan sonra onun ardndan Bk kalan.

113
Zhir: Allhn isimlerinden: Kendini kullarnn idrkine tecellleri aracl
ile gsteren.

Btn: Allhn isimlerinden: Kendini ehdet lemi araclyla gizleyen.

uhd: Grme, tank, ahid.

Hallk: Halk edici. Yaratc.Yaratan. Vareden.

Ve inneke le al hulukin azm: Andolsun ki Sen en yce bir ahlk zeresin.

Tefhim: Anlatma, bildirme.

Latf: Allhn isimlerinden: Yarattnn gerekli olan ihtiylarn arta bal
olmakszn ltfeden.

Kahhr: Allhn isimlerinden: Yarattndaki zhir tecellyi ezeldeki takd-
rine uygun olarak deitiren.

Bekbillh: Nefsi ile l Hakk ile diri olmak.

Mukm: Oturan.

Samed: Allhn isimlerinden: Her tecellnin, zuhra gelebilmesi iin, Ztna
ihtiya duyduu ama Kendisi btn ihtiyalardan ber olan.

XVI. Dersin Yorumu

1- 4. Beyitler:

Cem'-l Cem'e ulaan mazhar- ltf o kii,
Kemliyle hr olup brakmtr tevii.

leyen cesedinden, nefsinden ve Rh'undan
eksiz, phesiz Allh! Artk O'dur hr, handan.

Her eyini istil etmitir Yce Rabb'i;
Hep ayn Gerek olur: Merbb, Rab ve Mrebbi'.

lim'dir: Evvel, hir, Zhir ve de Btn'a
Bu uhdla merbbdur Rab'binin mir'tna

Makm- Cem-l Cem, Tevhid Mertebelerinin altncs, Bek mertebelerinin
ise nc ve son makmdr. Ayn zamanda bu makm Nzl/ni Kavsi'nin de biti
noktasdr. Bu makm Hakk ile Halkn, Vahdet ile Kesretin buluma yeridir ve
Kemlt buradan zuhr etmitir. Bu makm shiplerinin tevhd zevki: Hakk m-
hede ederken halk grmekten ve halk grrken Hakk mhede etmekden
mahcb/perdeli olmamaktr.
114

Kur'n'da Cem-l Cem makmna: "Ve m remeyte iz remeyte ve lkinal-lhe
rem" (Attn zaman da sen atmadn, ancak Allh att) (Enfl/17) yetiyle iret e-
dilmektedir.

Bu makmda artk slikten ileyen Hakkn fiilleri ve izleridir. Daha nce Fe-
n mertebelerini zevk eden kiinin Efl, Sfat ve Zt diye anlan libs-
tan/elbiseden soyunarak bunlar Hakka geri verdiini sylemitik. Bylece r-
yn/plak kalan bu kiiye Bek mertebelerinde ise lh Rahmet ile kat elbise
giydirilir. Slik Makm- Cem'de Hakkn Zt'nn, Hazret-l Cem'de Hakkn
Sfatlar'nn libslarn giyinmiti. Bu son makm Cem-l Cem'de de Hakkn
eflinin/fiillerinin libsn giyer.

te Ganiyy-i Muhtef, 1. beyitte Cem-l Cem'e ulaan kiinin bir ok iyilik
ve gzelliklere kavutuunu ve artk onun nefsin bulanklndan kurtularak vizyo-
nunun netletiini, olgunlap temkin shibi bulunduunu, daha da nemlisi hr ol-
duunu sylemektedir. Acaba hr olmak ne anlama gelmektedir?

Cem-l Cem Mertebesi, insnn yaratl gyesininin hedefi olan ve "Ben
cinleri de, insanlar da yalnzca bana kulluk etsinler diye yarattm" (Zriyat/56) ye-
tinin de iret ettii gibi kulluk/ubdiyet mertebesidir. Hamervh yni nefsniyetin
gayy kuyusunda iken hibir eyden haberi olmayan beer Cem'-l Cem makmn
hazmettiinde ezel saflna en ileri seviyede yaklam, nefsniyeti rhaniyetine
dnm, ireti ve mevhm a'rzdan soyunarak Hakkn irdesinde erimi, nran-
lerden olmutur. Byle olunca da mutlak hrriyetin shibi olan Yaratc, saflaan ku-
lunda btn kudret ve tasarrufuyla tecell etmeye/ilemeye balar. te bu, en ileri
hrriyet hlidir.

Bundan da anlyoruz ki hrriyetin kemli ile ubdiyyetin kemli ayn noktada
birlemektedir. rfn dildeki ifdesi ile: bu yolda son, aslnda balangca dntr
hli gereklemektedir. Bidyet de (balang) nihyet de (son) insnn iinde dr-
lp saklanmtr. nsn i leminde sakl olan mesfeleri aarak Saf/Kmil Nefs hli-
ne inklb etmektedir. Geirilen arnma eitimi (seyr- slk) insn tekrar o eski h-
line getiriyor. Bu nedenle Hz. Muhammed (SAV)e, hem de sr gibi bir yolculukta
abd/kul diye hitb edilmesinin mansndaki byklk de buradan gelmektedir. zet-
le sylemek gerekirse: "inde ubdiyet srrn gerekletirene, dnda hrriyet bah-
edilir." (Sehl-t- Tster)

Ganiyy-i Muhtef, 2. beyitte bu hrriyet konusuna bir kez daha deiniyor ve
Cem-l Cem makmndaki kiinin cesedinden, nefsinden ve Rhundan eksiz p-
hesiz Allhn ilediini ve artk O kiinin bu hliyle hr ve mutlu (handan) olduu-
nu yeniden tekrarlayarak vurguluyor.

3. beyitte ise, byle bir kiinin her eyini yce Rabbinin kapladn; Kul,
Rabb ve Mrebbinin ayn Gerek'te birletiini anlatmaktadr. nk bu makma
gelmi bir kii, kendi zt ile Hakkn Ztnn aynln idrk etmi, varln ve ka-
115
derin srr kendisine alm, grlen zhir/d ztlklar Tevhd potasnda eritme ta-
sarrufuyla donatlmtr. Artk O, btn bu farkllklarn ayn Hakkatin farkl
vecheleri olduunu kmil bir biimde idrk etmitir.

Byle bir idrkin kiiyi ulatrd ilim (lm-i Ledn) ise ok zeldir. Bu ilmin
kapsaycln ve nfuz ediciliini Ganiyy-i Muhtef 4. beyitte yle aklar:
Cem-l Cemi zevk eden kii iin "Evvel, hir, Zhir, Btn" ayn izgide toplan-
mtr. O, ayn anda hem zhire/da hem de btna/ie nazar edebilmekte, evve-
lin/ncenin ve hirin/sonrann bilgisinden haberdar olmaktadr. nk O, Allhn
boyasyla boyanm, Hakkn gren gz, iiten kula ve tutan eli olmutur.

Cem-l Cem makm, ayn zamanda, kiinin Hakk iin kmil bir aynaya
dnm olduu makmdr. Hz. Peygamber (SAV) bu makmda kendini "Men
reni fakad reyel Hakk" yni "Beni gren Hakk grm olur" szyle tantmtr.
Bu makmdaki kii, Allhn kemltn izhr eden bir ayna oluunun uurundadr.
Bu nedenle onun bu aynalk grevini yerine getirii bu makmn en ileri kulluudur.

5-7. Beyitler:

Vrisidir Neb'nin: lm'ine, Ahlk'na;
Hem fildir, hem teslm o Yce Hallk'na.

"Ve inneke le al hulukin azm" mazhar
Ahvli tefhim eder El Ltf-l Kahhr'.

Bil ki O her hliyle lemlere rahmettir;
Bekbillh'da mukm bir mazhar- Samed'dir.

Ganiyy-i Muhtef, 5. beyitte Cem-l Cemde bulunan kiinin Hz. Peygam-
ber (SAV)in hem ilmine hem de ahlkna vris olduunu sylemekte ve bu ynyle
onun bir yandan kulluk sorumluluklarn yerine getirirken, bir yandan da btn s-
hipli bir varlk olarak yce Yaratcya teslim olduunun altn izmektedir.

6. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, Cenb- Hakkn Kurnda Hz. Peygamber
(SAV)i vd "Ve inneke le al hulukin azm" yni "Andolsun ki Sen en yce ah-
lk zerinesin" (Kalem/4) yetine atfta bulunuyor ve Cem-l Cemde olan kiinin
bu yetin mazhar olduunu bildiriyor. Daha sonra da byle bir ereflenmenin Mu-
hammed bir ahlk olarak varla yansmasn Allhn gzel isimlerinden ikisi olan
"El Ltf-l Kahhr" isimlerine izfe ediyor. "El Ltif " ve "El Kahhr", grnte
birbirlerine iki zt isim ama bu iki ismin toplam olarak tecellisi Makm- Cem-l
Cemde bir denge ahlk olarak ortaya kyor.

Cem-l Cem daha nce de ifde ettiimiz gibi eriat ile Hakkat'n cem edil-
dii/topland makmdr. Baka bir deyile bu makmdaki kiinin zhirini erat,
btnn ise Hakkat sslemektedir. Bu nedenle bu kii zhirde erat'in kendisine
ykledii grevleri yerine getirirken tvizsizdir fakat merhametli ama her hlkrda
116
adlet zere olmak durumundadr. Bu da onu "El Kahhr" isminin bir uygulaycs
olarak Cell shibi klar. Ama bunu yaparken de iin hakkatine vkf olmann getir-
dii Ceml'i de izhr eder. O, "El hayru f m vakaa" yni "Vuku bulanda hayr
vardr" ya da "Hayr, vki olandadr" hadsinin huzuru ierisindedir. Bu uurla ku-
surlar balar, affeder, her eye rahmetle bakan bir Mhza Hayr'a dnr.

Artk O, Ganiyy-i Muhtefnin 7. beyitte belirttii gibi her hliyle "lemlere
rahmet olarak gnderilen" (Enbiy/107) Hz. Peygamberin ahlkna brnmtr.
Daha da ilerisi, byle bir kii Hakk ile bk olmann uuruyla Cenb- Hakk'n
Samedniyet'inin de mazhardr. Bu niteliiyle kimseye ihtiyc duymayan bir vekar
iindedir.

XVI. Dersin Kssadan Hissesi

Cem'-l Cem makmn hazmeden kii Cenb- Hakk'n ilh ltuflarn
ubdiyyet perdesi altnda vekarla setreden bir nsn- Kmil ve Mrebbi'dir. Byle
bir kiiye erien ve o ztn bu niteliini kefeden kimse bilmelidir ki nne km
olan bu frsat kemle ermek iin hayatnn frsatdr.

* * *

117

MAKM-I AHADYYET

Zevkan tedrs edilse bile tm bu Makmt,
Blsna erimez bu zevkteki kemlt.

Yetmez sohbetle nazar, himmet ve hayli emek!
Ahvl-i Makmt' zordur lfla kesbetmek.

Vehbbir olu gerek Hakk'dan at edilen,
ster buna vuslt de ister rhn len.

Ama slik olursa eer Mi'rc'a nil,
Bu kylkal yok olur; Zt'yla olur Fil.

O'na byle verilir Makm- Ahadiyyet,
lemlere de olur bb- rahmet, hidyet.

Bu azm tecell ki ilmini klar Furkn;
Olmutur Zt'yla da hz "Konuan Kur'n".


Ahadiyyet: (1) Arapa, birlik demektir. Bir eye nisbeti olmayan, bir eyin
de kendisine nisbeti bulunmad eye denir. Bu makm, akl ve anlatmakla vasfa
gelmez. "Onu ilmen hibir ey ihta edemez" (Neml/84) yeti ile, Onun bu gayb
hviyyet-i mutlaklna iret vardr. (2) Tevhd-i hss. Sft- kadmlerinin gayrn-
dan mstan olduu iin.

Zevkan: (1) Zevk bakmndan; (2) Mnev haz yoluyla.

Tedrs: Ders verme, verilme, okutma.

Makmat: Mertebeler.

Bl: En yksek, en st, en yce.

Kemlt: Olgunluklar.

Kesb: alp, kazanma.

Vehb: Allh vergisi.

At: Balama, ihsn.

Vuslt: Bir eye ulamak, varmak.

Nil: Murdna eren.
118

Kylkal: Dedikodu.

Bb: Kap.

Hidyet: Hakk yoluna, doru yola klavuzlama.

Bu Nefesin Yorumu

Makm- Ahadiyyet, Tevhid Mertebelerinin sonuncusudur ve ancak kendile-
rine Mi'rc ltfedilen zevtn Hakke-l Yakn olarak zevk ettikleri makmdr. Bu ma-
km ilme-l yakn ya da ayne-l yakn zevketmek mmkn deildir.

te Ganiyy-i Muhtef de 1. beyitte Makm- Ahadiyyetin bu eriilmesi g
stn/yce ynne dikkat ekiyor ve bu makmn dier makmlar gibi lme-l Yakn
ya da Ayne-l Yakn bir yolla renilmesinin mmkn olmadn vurguluyor. nk;
gerek lme-l Yakn ve gerekse Ayne-l Yakn aracl ile elde edilen ilim, kesb yni
allarak elde edilen bir ilimdir ve bu ilim ayn zamanda kiinin yetenei, kapasitesi
ve idrk dzeyi ile snrldr.

2. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, sdece bu makma ulamann deil, btn
Tevhd makmlarn sz kalplarna dkmenin de, szle anlatmann da zor olduuna
deiniyor ve ne kadar sohbet yaplsa, emek harcansa, himmet edilse bunlarn Tevhid
makmlarn kesbetmekte yeterli olmayacan; baka bir deyimle bu makmlarn
hllenilmesi, yaanlmas gerektiini vurguluyor.

yleyse ne olacaktr? Bu sorunun cevab Ganiyy-i Muhtefnin 3. beyitinde
sakldr. Makm- Ahadiyyeti yaamak, byle bir olu ve erile karlamak ancak
Cenb- Hakkn ltuf, kerem ve ihsnyla gerekleir. Ama tmyle ie dnk ve
dolaysyla da sbjektif olan yni objektifletirilmesi mmkn olmayan byle bir
manev tecrbenin, ruhn lenin ieriinin nasll ise hi phesiz bilgi-
miz/zevkimiz dndadr. Bu tpk kendisine "Ak nedir?" diye sorulduunda Mevl-
nann verdii karla benzer: "Ben ol da, gr!"

Ganiyy-i Muhtef, 4. beyitinde bu mnev tecrbenin adn tasavvuf literatr-
deki tanmyla Mi'rc olarak vermektedir. Tabidir ki bu Mi'rc Hz. Peygamber
(SAV)in Mi'rc ile karlatrmamak/kartrmamak lzmdr. Yalnz unu syle-
yebiliriz ki; Cenb- Peygamber hangi olaylara itirk ettiyse, o Cenb- Peygam-
berin snnetidir ve btn mmetine de bu kaplar aktr. Artk Mi'rc yaayan bir
kii iin btn szler bitmi, mertebeler anlamn yitirmitir. nk bu ylesine bir
Vuslt'tr ki, Cenb- Hakk huzruna ard, hrimine ald kiiye bu bir anlk
dhi olsa tm mertebelerin bilgisini vermi, onu Esma-l Hsns ile ssle-
mi/glendirmitir.

Mirc yaayan kii; btn srn, eflini, sfatn ve ztiyetini Cenb-
Hakkn Nru'nda yakm, orada ifn-i vcd etmi, vcdu ortada kalmam, Al-
119
lhn Nru'yla ykanm abdest alm ve nranler ve rhaniler zmresine katlm
bir kimsedir. Nefsi tamamen rhlamtr. nk Cenb- Hakkn ztiyeti yle bir
ztiyettir ki, Ona erienin hereyi Nr'a dnr.

Yalnz bu arada daha nce Tevhid-i Zt'ta deindiimiz Mirc hadsesi ile
imdi anlatmaya altmz Makm- Ahadiyyet'teki Mirc hadsesi arasndaki far-
k iyi semek gerekir. Birincisindeki Mirc, ilmen/kalben tadlan bir idrktir. kinci-
si ise Mircn hakkatini idrk etmek, Hakk rhen eksiz tanmak anlamnda ve
bilfiil yaanan bir olgudur. Bu ikisi arasndaki fark, glge ile asl arasndaki fark gibi-
dir. te Ganiyy-i Muhtef byle bir Mirc gerekletiren has bir mrdine bir ba-
ka nefesinde yle seslenir (Bk. Nefesler,s. 74-75):

Seni tebrk ederim, ey gzlerimin nru,
Benim sdk mrdim, Hakk'n sevgili kulu!

te oldu Mi'rc'n! Artk Rabb'a harmsin.
Adl-u ihsnla emn, kullarna kermsin.

Rhn Nrn'ler zmresine dhilsin.
Son buldu ocukluun; hem red, hem khilsin.

Bekbillh'la eref bulmu has bir Vel'sin;
Hakk Nru'yla, serp, mnr ve de celsin.

Buldun Gerek Hayt; bu benzemez ryya!
Hangi vazifelerle irsl oldun Dny'ya?

Bunun idrki bzen belli bir zamn alr;
Bu idrke ulaan Vel arr kalr.

Kimi ehl-i tasarruf, kimi irda muzaf;
Ama hepsi de olur kulluk ile muvazzaf.

Yalnzca bir kiiye ba's olur bzen biri;
Oysa, lke ynetir dierinin tekbri.

Hazmetmelisin mutlak, ba'de-l Mi'rc, cezbeni;
Rcu' et Mrid'ine ki hfzetsin O seni.

Hzm- cezbe olur Kmil Mrid ki fehmet,
Hl O'na muhtacsn; hl O'nda selmet!

Ne zaman cezben sner, temknin olur kav,
Ruhsatyla olursun Mrid'ine msv.

Setret srrn, Vel! Edebin, ite, budur!
Senden artk yalnzca hayrlar eder sdur.

Mevl'ya vislinin olmaz dedikodusu;
Mestrsa Velyetin, dman da kurmaz pusu.

Neb'nin vrisidir; Vel byle atanr.
Unutma sakn yavrum: Vel'yi Vel tanr!
120

Ya da nazma dkecek olursak:

Ey gzlerimin nru, Hakk'n sevgili kulu, benim sdk mrdim! Seni tebrik
ederim. te Mi'rc'n gerekleti. Sen artk Cenb- Rabb-l lemiyn'in harmi ol-
dun. Bundan n O'nun Adleti ve hsn ile emn ve O'nun kullarna da kermsin.
Bundan byle ocukluun son buldu. imdi artk hem yetikin ve hem de redsin;
nk Cenb- Hakk'n Rhnler'inin ve Nrnler'inin topluluuna dhil olmu bu-
lunmaktasn. Sen imdi Allh ile var olmann erefine ermi, Hakk'n Nru ile ba-
tanbaa aydnlk ve parlak has bir Vel'sin (Allh Dostu'sun).

te simdi gerek hayat buldun. Bu hayat bir ry deildir. Cenb- Hakk'n
huzrundan bu Dny'ya geri gnderildiinde ne trl vazifelerle ykl olarak gel-
din? Bunun idrkinde misin? Aslnda bu vazifeleri idrk etmen belli bir zaman alr.
Bu idrk sende uyand zaman zten arp kalacaksn. Mi'rc'n yapm Vellerin
kimi tasarruf ehli olur kimi de ird ile grevlendirilmi olur. Ama hepsi de, eninde
sonunda, Allh'n kulu olmakla grevlidir. Bazen bir Vel (mesel Ken'n Rf haz-
retlerinin Efendisi Ttnc Gzeli gibi) yalnzca bir kiinin ird ile grevli olur,
bazen bir baka Vel'nin tekbri koca bir lkeyi tasarrufu altnda tutar.

Mi'rc'dan sonra sende zuhur edecek olan cezbeni mutlaka hazmetmelisin. Bu
ok mhimdir. Sakn bana Hallc- Mansr'un bana gelenler gelmesin! O
Mi'rc'ndan dndnde cezbesini hazmedemedi da bak bana neler geldi! Bunun
iin Mrid'ine bavur ki seni cezbenden korusun. Kmil bir Mrid insana cezbesini
hazmettiren bir olgunlua shiptir. Sen Mi'rc'n yapm olsan bile anla ki hl
Mrid'ine muhtasn; selmetin hl onun idresindedir.

Ne zaman Mi'rc'nn cezbesi sknet bulur da temknin kuvvetlenirse ite o
zaman sen Mrid'inle msv olursun. Bu takdirde senden yalnzca hayrlar zuhur
edecektir. Velyetin edebi ise Mi'rc'nn srrn kimseye aklamamaktr. nsnn Al-
lh'a vuslat dedikodu konusu olmaz! Sen Velyetini gizlersen dmann da sana pu-
su kuramaz. Vel Neb'nin ilminin, ahlknn, eriatinin vrisidir. Bir kimse Vel ol-
duu zaman bu mras yklenmi olur. Aman sakn unutma evldm Vel'yi ancak Vel
tanr.

5. beyitte Ganiyy-i Muhtef, Mircn hakkatiyle birlikte kiiye Makm-
Ahadiyyetin verildiini bildirmekte ve bu makmla izzet, eref ve vakar bulan kii-
nin btn lemlere bir rahmet ve bir hidyet kaps olduunu mjdelemektedir.

Ve son olarak 6. beyitte ise Ganiyy-i Muhtef, bu yce tecellye/tecrbeye s-
hip olan Vel'nin ilminin hz Furkn (yni Hakk ile btl temyz etmeyi salayan
ilim), Ztnn ise Konuan Kurn'a inklab edeceini beyn etmektedir.

* * *

Ganiyy Imuhtefininmeratib Itevhidrisalesi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ganiyy Imuhtefininmeratib Itevhidrisalesi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ganiyy-i Nuhtef'nin "Neratib-i Tevhd Risalesi"

You might also like