T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2054 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1088

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

LK DNEM SLM TARH

Editr Yrd.Do.Dr. Casim AVCI Yazarlar Prof.Dr. Hseyin ALGL (nite 6, 7) Prof.Dr. smail YT (nite 5, 9) Prof.Dr. Rza SAVA (nite 4, 8) Prof.Dr. Adnan DEMRCAN (nite 3, 10) Yrd.Do.Dr. Casim AVCI (nite 1, 2)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

lk Dnem slm Tarihi

ISBN 978-975-06-0737-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 50.000 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2010

NDEKLER

nite 1: slm ncesi Arabistan ve Araplarda Din, SosyoKltrel Hayat . 2 nite 2: Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat . 26

nite 3: slmn Mekke Dnemi 52 nite 4: slmn Medine Dnemi I: Hudeybiyeye Kadar 80 nite 5: slmn Medine Dnemi II: Hudeybiye ve Sonras 106

nite 6: Hz. Peygamberin Ahlki ahsiyeti, Aile Hayat, Siyas ve Asker Kiilii nite 7: ..138 162

Hz. Eb Bekir Dnemi

nite 8: Hz. mer Dnemi nite 9: Hz. Osman Dnemi

186 210 232

nite 10: Hz. Ali ve Hz. Hasan Dnemi

iii

 iv

NSZ

slm tarihi, kltr ve medeniyeti dnya tarihinin en nemli bir parasdr. Bu zellii zaman, mekan (corafya) ve tesir bakmndan olmak zere boyutlu olarak kendisini gsterir. slm, zaman bakmndan dnya tarihinin bir parasdr: nk, dnya tarihinin VII. Yzyldan itibaren gnmze kadar on be yzyllk ksm slm tarihi, kltr ve medeniyetine tanklk etmektedir. slm mekan bakmndan dnya tarihinin bir parasdr: nk, bir dnya haritasna bakldnda Mekke ve Medineden (Haremeyn) balamak zere tm Arabistan yarmadasn; Irak, Suriye, Filistin, Msr ve Kuzey Afrikay; Anadoluyu, Sicilyay, Endls, Balkanlar; ran, Afganistan ve Hindistan; Mvernnehir ve Dou Trkistan iine alan geni bir corafyaya yaylm ve bu corafyann tarihinde en belirgin unsurlardan biri slm olmutur. Bu corafya zerinde Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dneminden sonra Emevler, Abbsler, Endls Emevleri, Ftmler, Gazneliler, Karahanllar, Seluklular, Eyybler, Memlkler, lhanllar, Timurlular, Bbrller ve Osmanllar gibi ok sayda devlet ve hanedan dneminde ortaya kan madd ve manev rnlerde (mimr yaplarda, sanat ve edebiyat eserlerinde, hukuk, siyas, sosyokltrel, asker ve iktisad alanlarda) slmn kalc etkisini grmek mmkndr. Bu da slm medeniyetinin tesir boyutunu tekil eder. Dnya apnda bu denli byk bir yeri olan on be yzyllk slm tarihinin, hi phesiz en nemli kesiti Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemleridir. lk dnem slm tarihi ifadesinin muhtevas bazan aratrmaclara gre farkllk arz etmekle birlikte genel anlamda Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemlerini ierdii muhakkaktr. Her eyden nce bu dnemler vahiy kaynakl bir dinin beer dzleminde rnek bir medeniyet olarak teekkl ettii bir zaman dilimine rastlamaktadr. Yce Allah tarafndan lemlere rahmet olarak gnderilen son peygamber Hz. Muhammed (s. a. v.), sadece bir peygamber olarak ilah mesaj aktarmakla kalmam, ayn zamanda bir beer, bir aile reisi, bir eitimci, bir devlet bakan ve bir kumandan olarak bu mesaj hayatna yanstm ve kendisine inansn veya inanmasn insaf sahibi herkesin takdir edecei rnek bir kiilik sergilemitir. Onun evresinde yetien sahabe ve bunlar arasnda zellikle kitabn nemli bir ksmnn konusu olan Rid halifeler, vefatndan sonra onu en gzel bir ekilde temsil etmeye almlardr. Hz. Peygamberin din, siyas, idar, asker ve hatta ahs hayatndaki uygulamalar bata olmak zere Hulef-yi Ridnin icraatlar ve bu dnemde ortaya kan yeni problemlere getirilen zmler, daha sonraki slm devlet ve toplumlarnda hemen her zaman referans kayna olmutur.

Elinizdeki kitap on niteden olumaktadr. lk alt nite Hz. Peygamber, devamnda yer alan drt nite de Hulef-yi Ridn dnemine ayrlmtr. 1. ve 2. niteler Yrd. Do. Dr. Casim Avc, 3. ve 10. niteler Prof. Dr. Adnan Demircan, 4. ve 8. niteler Prof. Dr. Rza Sava, 5. ve 9. niteler Prof. Dr. smail Yiit, 6. ve 7. niteler ise Prof. Dr. Hseyin Algl tarafndan kaleme alnmtr. Bu vesileyle projenin bandan itibaren uyumlu ve zverili bir alma sergileyen deerli hocalarma teekkr ederim. Hocalarmzn yllar sren aratrmalar neticesinde elde ettikleri bilimsel birikim ve tecrbenin rn olan bu eserin rencilerimiz bata olmak zere ilgilenen her okuyucuya faydal olmasn dilerim. Yrd. Do. Dr. Casim AVCI (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Corafi adan Arap yarmadasn tanmlayabilecek, Yarmadann siyasi tarihi ve slmdan nce kurulan devletleri snflandrabilecek, Hicaz blgesi ve Mekkenin tarihi nemini aklayabilecek, slmn nasl bir din ve sosyo-kltrel ortamda ortaya ktn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hicaz, Mekke, Medine, Tif Chiliyye, Hanf, Tevhid, irk, Eyyml-Arab Adnnler, Kahtnler, Crhmller, Huza, Kurey Drnnedve, Hicbe (veya Sidne), Sikye, Rifde, Nes Amr b. Luhay, Kusay b. Kilb, Him b. Abdmenf Hbel, Lt, Ment, Uzza Ukz, Mecenne, Zlmecz, Hube

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Bir dnya haritasndan Arap yarmadasnn corafi konumunu deerlendiriniz. Trkiye Diyanet Vakf (TDV) slm Ansiklopedisindeki (DA) Arabistan ve Arap maddelerini okuyunuz. Murat Sarckn slam ncesi Dnem Cahiliye Kltr ve Yaar elikkolun slm ncesi Mekke adl eserlerini inceleyiniz.

slm ncesi Arabistan ve Araplarda Din, Sosyo-Kltrel Hayat

GR
Arap yarmadas slm tarihi asndan olduu gibi dnya tarihi asndan da yeryznn en nemli blgelerinden biridir. lemlere rahmet olarak gnderilen son peygamber Hz. Muhammed (s. a. v.) Arap yarmadasnn batsndaki Hicaz blgesinde yer alan Mekkede dodu. ocukluu ve genliini burada geirdi. Burada Hz. Hatice ile evlenip yuva kurdu; ocuklar dnyaya geldi. Krk yanda kendisine peygamberlik verildi ve elli yanda hicret edinceye kadar Mekkede yaad. mrnn son on yln yine Hicaz blgesinin dier bir nemli ehri olan Medinede geirdi ve burada vefat etti. Bu srete Hz. Muhammede 610 ylnda ilk vahyin gelii ile Mekkede doan slm dini Medineye ve ardndan Arap yarmadasnn tmne yayld. Hz. Peygamberin vefatndan sonra da yarmada dndaki blgelere ulat. yle ki, slmn douundan sadece bir yzyl sonra mslmanlar batda Kuzey Afrika zerinden Endlse, douda da Orta Asya, in ve Hindistana kadar ilerlemilerdi. Bu bakmdan Hz. Peygamberin hayatna gemeden nce onun doup byd yer ve slmn beii olan Mekkenin ve daha genelde Arap yarmadasnn slm ncesi tarihini, din ve sosyo-kltrel durumunu ksaca ele almak faydal olacaktr. Bylece Chiliye ad verilen slm ncesi dnem Arap toplumunda slmn ve Hz. Peygamberin gerekletirdii deiim ve dnmn deeri daha iyi anlalabilecektir. Arap Yarmadas Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn kesime noktasnda yer almas bakmndan nemli bir corafi konuma sahiptir. Douda Basra Krfezi (ran Krfezi) ve Uman Denizi, Gneyde Arap denizi ve Aden Krfezi, Batda Kzldeniz ve Akabe Krfezi ile evrilidir. Yarmadann slm kaynaklarnda asl ad ibh Cezretil-Arab (Arap yarmadas) iken ksaltma yoluyla Cezretl-Arab eklinde kullanlmtr. Trkede Arap yarmadas veya Arabistan denilmektedir. Arap Yarmadasnn bat kesiminde Kzldeniz kysnda genilii yer yer 80-100 km.yi bulan dar bir ky ovas olan Tihme yer alr. Tihmenin dousunda Hicaz blgesi bulunur. Bununla birlikte genellikle Tihme Hicaza dahil edilir. Mekke, Medine ve Tif Hicazn en nemli ehirleridir. Hicazn dousunda ve Arap yarmadasnn ortasnda Necid platosu yer alr. Necidin gneydou kesiminde Yemme bulunur. Yemme ile birlikte Bahreyne el-Ard ad verilir. Hicazn ve Arap yarmadasnn bat kesiminin gneyinde Yemen vardr. Yemen blgesinin kuzey ksmnda Necran, orta ksmnda Sana ve gneyinde Taiz yaylalar mehurdur. Yemenin

dousundaki dalk blgeye Hadramut ad verilir. Hadramutun ve Arap Yarmadasnn en dou ksmnda Uman yer alr. Umann batsnda ve kuzeybatsnda Irak snrlarna kadar uzanan blgeye Bahreyn veya Hecer ad verilir. Yarmadann kuzey kesiminde Nfd, gney kesiminde Rubulhl lleri yer alr. Bu iki byk l bir birine kk erit halindeki Dehn l balar. Arap Yarmadasnn kuzeyindeki Suriye ve Irakn yarmadaya dahil olup olmad tartmaldr. slmn douuna yakn tarihlerde Arabistandaki mehur ehirler unlard: Mekke, Tif, Yesrib (Medine), Yenb, Cre, Sana, Hicr, Hayber, Suhr, Deb, Dmetlcendel, Fedek, Teym, Vadilkura ve Makn. (Saram (2003), s. 19-20). Arabistan byk kesimiyle scak ve kurak kuakta yer aldndan yalar kt ve yazlar dayanlmas g derecede scak olan bir iklime sahiptir. Scaklk kuzeyden gneye ve plato kesiminden alak kesimlere inildike daha da artar ve zaman zaman 50 dereceye vard olur. Gece ile gndz arasndaki scaklk fark ok fazladr. Genel itibariyle l ikliminin zelliklerini tar. teden beri yarmadada yerleik ve gebe nfusun temel gda maddeleri arasnda hurmann zel bir yeri vardr. ok eitleri bulunan hurmann sadece meyvesinden deil odunundan ve lifinden de farkl maksatlarla istifade edilmektedir. Arabistan yarmadasndaki tarm rnleri arasnda hurmann zel bir yere sahip olmas gibi ehli hayvanlar arasnda da devenin ayr bir yeri vardr. Yarmadada ok eski bir hayat tarz olan gebeliin balca tat develerdir. Deve yk ve binek hayvan olarak kullanld gibi eti, st, derisi ve ynnden de istifade edilir. zellikle scak-kurak iklimin hakim olduu blgelerde uzak mesafeler arasndaki tamacla uygun yapsyla deve Araplar arasnda hayati bir neme sahiptir ve l gemisi (sefnets-sahr) adyla da anlmaktadr.
www.sonpeygamber.info adresinden (Hz. Peygamberin) Hayat bal altndaki Tarihi ve Sosyo-Kltrel evre konusunu okuyabilirsiniz.

ARABSTANIN SYAS TARH

En eski yerleim yerlerinin banda gelen Arap Yarmadasnn gney ve kuzeyinde slm ncesi dnemde eitli devletler kurulmutur. Orta Arabistandaki Hicaz blgesinde ise slm dnemine kadar herhangi bir devletin kurulmad, blgede insanlarn eitli kabileler halinde yerleik veya gebe olarak yaad bilinmektedir.

Gney Arabistanda Kurulan Devletler

Gney Arabistanda Manliler, Sebeliler ve Himyerler hkm srm, ardndan blgeye Habeliler ve Ssnler hakim olmutur.

Manliler
M. . 1400-650 yllar arasnda Yemende hkm sren Man krallnn merkezi Sanann dousunda harabeleri bulunan Man ehri idi. Daha ziyade ticarete nem veren Manliler Arabistan rnleriyle Hindistan ve inden gelen ticaret mallarn Suriye, Filistin ve Msra satarak byk gelir elde ederlerdi.

Sebeliler
Gney Arabistanda kurulan devletlerin ikincisi Man Devletinin yklmasndan sonra tarih sahnesine kt tahmin edilen Sebe Devletidir. Merkezi Merib ehri olan Sebeliler ticaretin yannda tarma nem vermi ve bu amala baz su bendleri ina etmilerdir. Bunlarn en mehuru Merib Seddidir (Sebe Seddi, Arim Seddi olarak da bilinir). M. . 750-115 yllar arasnda hkm sren Sebeliler Himyerler tarafndan yklmtr.

Himyerler
Sebelilerden sonra Gney Arabistanda hkm sren Himyerler, Araplarn Kahtnler koluna mensuptur. Manliler ve Sebelilerin aksine sava bir politika izleyen Himyerler snrlarn m. s. III. Yzyln sonlarna doru Hadramut ve Orta Arabistana kadar genilettiler. Askeri bakmdan Arabistann en gl devleti haline gelen Himyerler Habeliler ve ranllarla da mcadele ettiler. Arabistanda Hristiyanlkla Yahudiliin rekabet ettii IV. yzylda Himyerler yahudileri desteklerken Habeliler ve Bizansllar hristiyanlar desteklemekteydi. Yahudilii kabul eden son Himyer hkmdar Z Nvs, hristiyanlar da yahudilii kabul etmeye zorlad ve kabul etmeyen birok Necranl hristiyan uhdd ad verilen ate ukurlarnda diri diri yakt. Kurn- Kerimde bu ac olaya iaret edilmekte ve bunu yapanlar iddetle knanmaktadr (Burc 85/4-9). Himyerlerin zlmne urayan hristiyanlarn yardm ars zerine Habe Aksum krallna bal byk bir ordu Eryat kumandasnda Yemene girdi ve Himyer hakimiyetine son verdi. Z Nvs ldrld (m. 525). Bundan sonra Yemende yarm yzyl sren Habe hakimiyeti balad. Habeistann Yemen valisi Ebrehe ileride anlatlaca gibi Sanada byk bir kilise yaptrarak Araplarn hac iin Kbe yerine buraya gelmelerini salamak istedi, ancak baarl olamad. Bunun zerine byk bir orduyla Mekkeye gelip Kbeyi ykmak istedi. Fakat Fl sresinde de anlatld gibi amacna ulaamad; ordusu ve kendisi helk oldu. Habelilerin kt idaresi Yemende memnuniyetsizlii artrd. Himyer hkmdar ailesinden Seyf b. Z Yezen Ssn hkmdar Enirvnn yardmn temin ederek Habe hakimiyetine son verdiyse de bir suikast sonucu ldrld ve Ssnler lkeyi ele geirdiler. Yemende Ssn idaresi slm dnemine kadar srd. Hz. Peygamber zamannda Ssnlerin son Yemen valisi Bzn slm kabul etti (7/629) ve slm devletinin blgedeki ilk valisi olarak grevi srdrd.

Kuzey Arabistanda Kurulan Devletler

Kuzey Arabistanda slmdan nce Nabatler, Tedmrller, Gassnler, Hireliler (Lahmler) ve Kindeliler devlet kurmulardr.

Nabatler
Nabat krall muhtemelen m. . IV. yzyln sonlarnda kurulmu, Filistinin gneyinde Akabe krfezi ile Lt gl arasnda hkm srmtr. Devletin merkezi Akabe krfezinin biraz kuzeyindeki Petra ehriydi. Bir ara Frat nehri ile Kzldeniz arasnda geni bir alana yaylan Nabatler Kuzey Hicaza da hkim olmutur. Roma mparatorluu ile l arasnda tampon devlet grevi stlenen Nabatler kuzey ve gney Arabistan arasndaki kervan

ticaretini de elinde bulundurmakta idiler. Nabatler bir sre Roma mparatorluu ile iyi ilikiler ierisinde olmularsa da zamanla siyas ve ekonomik sebepler yznden ilikiler gerildi. M. s. 106 ylnda mparator Traianus Nabat devletini ortadan kaldrd.

Tedmrller
Kuzey Arabistan devletlerinin ikincisi Tedmr Kralldr (Palmirliler). Tedmr ehri Suriye lnn ortasndaki bir vahada, Humusun 145 km. dousunda, amn 260 km. kuzeydousunda yer alr. Palmyra adyla da anlr. II. ve III. Yzyllarda en parlak dnemini yaayan Tedmrller gnmze kitbeleriyle birlikte harabeleri ulaan birok grkemli yap ina etmilerdir. Bakent Tedmr uluslar aras ticaretin nemli duraklarndan biriydi. III. yzylda Ssn ve Roma imparatorluklar arasndaki mcadeleyi frsat bilerek Tedmrde bamsz bir Arap devleti kuran ve Ssnlere kar baarl mcadele veren Uzeyne (Grek ve Latin kaynaklarnda Odenathus) ile onun ardndan ynetimi ele alan ei Zeyneb (Grek ve Ltin kaynaklarnda Zenobia; Arap edebiyatnda Zebb) en mehur hkmdarlardr. Tedmr krall 272 ylnda Roma mparatoru Aurelienin Tedmr ele geirip kralie Zeynebi esir almasyla sona erdi. Bizans mparatorluu dneminde Tedmrde Hristiyanlk yaylm, ehri imar eden I. Iustinanos (527-565) burada bir kilise ina ettirmitir. slm dneminde Tedmr, Hlid b. Veld tarafndan sulh yoluyla fethedilmitir (13/634).

Gassnler
Gassnler, Araplarn Kahtnler koluna mensup olup III. Yzylda Yemenden Suriye blgesine g ettiler ve burada Cefne b. Amr liderliinde devlet kurdular. Bizans mparatorluunun etkisiyle Hristiyanl kabul ettiler ve Bizansn vassal oldular. Hem kendi hem de Bizans mparatorluu lehine Ssnlerle ve Hirede devlet kurmu olan Lahmlerle mcadele ettiler. Gassnlerin en ihtiaml dnemi II. Hris b. Cebele (529-569) zamandr. Bizansla ilikiler bu dnemde zirveye ulamtr. Daha sonra zaman zaman Bizansla ciddi gerginlikler yaanmakla birlikte Gassnler genel itibariyle Bizans mttefiki olarak kaldlar. VII. Yzyl banda BizansSsn mcadelesi srecinde ciddi g kaybna urayan Gassnler, slm dnemindeki Suriye fetihleri srasnda Bizans saflarnda savatlar. Hz. mer zamannda Bizansla yaplan Yermk Savanda (15/636) Gassn emirlerinden Cebele b. Eyhem 12. 000 kiilik bir ordunun kumandan olarak Bizansa destek verdi. Ardndan blgenin fethiyle Gassnlerin hakimiyeti de sona erdi.

Hireliler (Lahmler)
Kuzey Arabistanda kurulan dier bir devlet Hireliler veya Lahmler adyla bilinmektedir. Kahtnlerin bir kolu olup Merib seddinin yklmasndan sonra gneyden kuzeye g eden ve Iraka yerleen Lahmler tarafndan III. Yzyl ortalarnda Hirede kurulmutur. Hire hkmdarlarndan Mnzir adn tad iin Arap kaynaklarnda bu hanedana Menzire de denilmitir. Ssnlerin vassal olan Hireliler Bizans ve gebe Araplardan gelecek saldrlara kar tampon grevi stlendiler ve bu sayede kendilerini de gven altna aldlar. En nemli hkmdarlar arasnda mrulkays (288-328), III.

Mnzir (506-554) ve III. Numan b. Mnzir (580-602) yer almaktadr. Putperestlik, Yahudilik, Mecslik, Maniheizm ve Mazdeizmin yaygn olduu Hireye Hristiyanlk erken dnemden itibaren nfuz etmeye balam ve yneticilerin ou bu dine mensup olmutur. VI. Yzyl sonlarnda Hire Nestr Hristiyanln merkezi haline gelmitir. Lahmler tarm ve hayvancln yannda uluslar aras ticaretle de urarlard. Lahmler dneminde Hire ve Enbr ehirlerinde Arap dili, edebiyat ve yazs byk gelime gstermitir. Hire Hz. Eb Bekir dneminde Hlid b. Veld tarafndan fethedilmitir (12/633).

Kindeliler
Kuzey ve Orta Arabistanda hkm sren Kindelilerin genellikle Kahtnlerden olduklar kabul edilmektedir. Kindeliler III. Yzyldan itibaren gneyden kuzeye doru ilerleyerek Orta Arabistana Necid blgesine gemiler, ardndan Mezopotamya, Filistin ve Suriyeyi iine alan geni bir alana dalmlardr. Kinde devleti 480 yl civarnda kill-mrr lakapl Hucr b. Amr tarafndan Himyerlere tabi olarak kuruldu. VI. Yzyln banda Himyerlerden muhtariyet kazanarak geliti ve hanedann banda bulunan Hris b. Amr Bizans mparatoru Anastasios ile 502de bir antlama imzalad. 525te Hireyi hakimiyet altna alan Hris b. Amr 528de Hire kral III. Mnzire yenilince tahttan ekildi ve Kinde topraklarn drt olu arasnda paylatrd. Kindeli Chiliye airi mrul-Kaysn (bn Hucr), stanbula giderek mparator I. Iustinianosla grt ve dnte Ankarada ld nakledilir. Kindeliler VI. Yzyln ikinci yarsndan itibaren belirgin lde g kaybna uramakla birlikte slm fetihlerine kadar Bizans mttefiki olmaya devam ettiler.
slmdan nce Arap yarmadasnda kurulan devletler hakknda daha geni bilgi iin Neet aatayn slm Dnemine Dek Arap Tarihi ve brahim Saramn Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj adl eserinin ilgili blmlerine bavurabilirsiniz. slmn dou yllarnda Arap yarmadas evresinde hkm sren devletler ve aralarndaki ilikilerin mahiyetini aratrnz.

Hicaz Blgesi ve Mekke

Hicaz blgesi Kzldenizin dousunda, kuzeyde rdnn liman ehri Eyleden (Akabe) gneyde Yemen snrndaki Asre ve douda Necid llerinden Iraka kadar uzanr; kuzey ve dou snrlarnn nerede bittii ihtilafldr. Tarihin ilk dnemlerinden itibaren Hicaz, Suriye blgesi ile Yemeni birbirine balayan ana ticaret yolunun zerinde idi. Yemenden balayp Akabe krfezine ulaan ticaret yolu Mekke ve Medineden (Yesrib) geerek Akabe krfezinden Akdeniz limanlarna balanmaktayd. Hicazn en nemli ehirleri Mekke, Medine ve Tifti.

Mekke
Arabistan'n slm tarihi bakmndan en nemli blgesi Hicaz olduu gibi bu blgenin en nemli ehri de Mekkedir. Mekkenin bilinen tarihi Hz. brahim (a.s.) dnemine kadar inmekte, daha nceki tarihi hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Hz. brahimden nce Mekkede veya civarnda Amlika

ad verilen en eski Arap kabilelerinin veya Kahtnlerin bir kolu olan Crhmllerin yaad da rivayet edilmektedir.

Hz. brahim ve Kbenin ns

Her ilah dinin (Yahudilik, Hristiyanlk ve slm) en byk peygamberlerden biri kabul ettii Hz. brahim, Allahn emri dorultusunda, ei Hcerden dnyaya gelen ilk ocuu smaili annesiyle birlikte Filistinden alp Mekkenin bulunduu yere getirdi ve onlar burada braktktan sonra Filistine dnmek zere ayrld. Mekke vadisi, l karakterli bir araziye sahip olup iklimi scak ve kuraktr. Bu sebeple anne-oul ksa bir sre sonra susuzluk problemi ile karlatlar. Su bulmak iin Safa ve Merve tepeleri arasnda koturan Hcerin, aresiz kalp olunun hayatndan mit kestii bir srada Yce Allahn emriyle ocuun bulunduu yerden bir su kayna fkrd. Zemzem adn alan ve suyu bol olan kaynak nedeniyle buras zamanla kervanlarn konak yeri haline geldi. Bir sre sonra Yemenden gelen Crhmller Mekke evresine yerletiler. smail onlardan Arapa rendi ve bu kabileden bir kzla evlendi. Kurn- Kerimde bu gelimelerin bir ksmna yle iaret edilir: . Hatrla ki, brahim yle demiti: Rabbim! Bu ehri (Mekkeyi) emniyetli kl, beni ve oullarm putlara tapmaktan uzak tut. Ey Rabbimiz! Soyumdan bazlarn ekilebilir topra olmayan bir vadiye, senin kutsal evinin yaknna yerletirdim, ki ey Rabbimiz, namaz dosdoru klsnlar. Sen de insanlardan bir ksmnn gnllerini onlara meylettir ve meyvelerden bunlara rzk ver. Umulur ki, bu nimetlere krederler (brahim 14/35, 37). Filistinde yaayan Hz. brahim zaman zaman Hcer ile smaili ziyarete gelmekteydi. Mekkeyi nc ziyaretinde Allahn emri dorultusunda olu smail ile birlikte Kbeyi in etti. Kurn- Kermde bu durum u yetlerle ifade edilmitir: Bir zamanlar brahim, smail ile beraber Beytullahn temellerini ykseltiyor (ve yle diyorlard:) Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; phesiz sen iitensin, bilensin. Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eenlerden kl; neslimizden de sana itaat eden bir mmet kar; bize ibadet usllerimizi gster ve tevbemizi kabul et. Zira tevbeleri oka kabul eden ve ok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Neslimiz arasndan, senin yetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar temizleyip arndracak bir peygamber gnder. Muhakkak ki sen Azz ve Hakmsin. (Bakara 2/127-129) Kurn- Kermdeki baz yetlerden hareketle Kbenin Hz. brahimden nce de var olduu, ancak yklp uzun zaman iinde yerinin kaybolduu ve brahim tarafndan bulunarak yeniden yapld anlalmaktadr. Kurnda Hz. brahimden nce kimin tarafndan in edildii hususunda herhangi bir bilgi yer almamakla birlikte baz kaynaklarda Hz. dem yahut olu t tarafndan yapld kaydedilmektedir. Hz. brahim Kbenin insn tamamlaynca Cebrail (a.s.) gelip kendisine hac ibadetinin nasl yaplacan retti. O da insanlar hac ibadetine davet edip olu ile birlikte grevini tamamladktan sonra smaili burada brakarak tekrar Filistine dnd. Bylece Mekkede tevhid dini gelenei balad ve bu gelenek, zaman iinde irke karmakla birlikte Hz. Muhammedin peygamber olarak gnderilmesine kadar varln srdrd. Yeryznde Allaha kulluk maksadyla yaplm ilk mbed olan Kbe, in edildiinden gnmze kadar Kurn- Kermde de ifade edildii gibi Allahn evi (Beytullah) olarak bilinen en kutsal ve en gvenilir bir mekndr. Ayn ekilde Kbenin bulunduu Mekke ve evresi de Hz. brahimin

dusnda diledii zere Yce Allah tarafndan, insanlarn manev olarak temizlenip arnd her trl tecavzden korunmu kutsal ve gvenli bir yer (harem) olarak iln edilmitir. Burada zararllar dndaki her trl canlnn ldrlmesi ve bitki rtsne zarar verilmesi haram klnmtr. Bu sebeple Mekkeye el-beledl-emn (gvenli belde), el-Beledl-harm (kutsal ve dokunulmaz topraklar) veya ksaca harem gibi isimler verilmitir. Bu manada Kbe de el-Beytl-harm (kutsal ve dokunulmaz ev) ve elBeytl-atk (eski veya anl ev), evresindeki mescid de el-Mescidlharm (kutsal ve korunmu ibadet yeri) vb. isimlerle anlr. Mekke yeryzndeki btn yerleim birimlerinin merkezi ve mslmanlarn kblesi olduundan Kurnda mml-kur (ehirlerin anas) olarak da isimlendirilir (Enm 6/92). u halde Mekke ve Kbe ilh vgye mazhar olmu, Allah tarafndan himye ve dokunulmazl iln edilmi en kutsal mekanlardr. Bu sebepledir ki, Mekkenin idaresi yannda Kbeye ve bu kutsal topraklar ziyarete gelen haclara ynelik hizmetler zel bir anlam ve nem kazanm, eitli dnemlerde belli bal ahslar ve kabileler arasnda yar ve mcadeleye konu olmutur. Balangta Hz. smail tarafndan yrtlen Mekke ve Kbenin idaresi ondan bir nesil sonra Crhmllerin eline geti. nceleri Hz. smailin tebli ettii dini benimsemi olan Crhmller zamanla sapkla dtler; Kbeye sayg gstermediler, gizli ak her trl ahlkszl yapmaya baladlar. Kbeye takdim edilen hediyelere el koyduklar gibi hac maksadyla ehre gelenlere de kt davranmaya baladlar.

Huzallarn Mekke Hakimiyeti ve Amr b. Luhay

Crhmllerin Mekke hakimiyeti srasnda Gney Arabistandaki sel felketi (seyll-arim) yznden kuzeye g ederek Mekke civarna gelen Huza kabilesi, Amr b. Luhay liderliinde Crhmllerle yaptklar savata onlar malup ederek ehirden kard. Crhmller Hacerlesvedi yerinden skp bir yere gmdkten ve Zemzem Kuyusunu kapatp yerini belirsiz hale getirdikten sonra tekrar ilk yurtlar olan Yemen tarafna gittiler. Crhmllerle Huza arasndaki savata smailoullar, saylarnn azl sebebiyle taraf olmad ve Ben Huza ile anlaarak ehirde kalmaya devam etti. Huzaallar zamannda kabilenin ileri gelenlerinden Amr b. Luhay, Mekke ve Kbe idaresini eline alnca tevhid geleneini bozup ehirde putperestliin balamasna sebep oldu. Bundan dolay Arabistana putperestlii sokan kii olarak tannr. Amr b. Luhay, bir i iin gittii Suriyenin Belk yresindeki Mebda (Moab) burada yaayanlarn putlara taptn grm, ilk defa karlat bu manzara karsnda hayrete derek bunlarn mahiyetini ve niin taptklarn sormutu. Bunlar bizim tanrlarmzdr; dmanlarmza kar zafer kazanmak iin onlardan yardm isteriz, bize yardm ederler; kuraklkta yamur isteriz, yadrrlar cevabn alan Amr, Arabistana gtrmek zere bir put istemi ve onlar da krmz akikten yaplm Hbel adl putu vermilerdi. Putu Mekkeye getiren Amr, onu Zemzem Kuyusunun st tarafna Kbeye yakn bir yere koymu ve herkesi bu puta tapnmaya armt. Dier bir rivayete gre Amr b. Luhay Hbeli el-Cezredeki Hit ehrinden getirmi ve Kbenin iine yerletirmitir. O tarihten itibaren halk Hz. brahimin tebli ettii, Allahn birlii (tevhd) esasna dayal Hanf dinini brakarak putperestlii ve ok tanrcl (politeizm) benimsedii iin bu hadise Araplarn slmiyetten nceki

tarihlerinde bir dnm noktas saylr. Amr, Hbelden baka putlar da dikmi ve rivyete gre putlara bahre, sibe, vasle ve hm adlaryla baz hayvanlarn adanmas detini de ilk o balatmtr. Bu dete gre Chiliyye devrinde deve ve koyun gibi baz evcil hayvanlar putlara adandktan sonra serbest braklr; bylece kutsal bir mahiyet kazandna inanlan bu hayvanlardan baz istisnalar dnda bir daha faydalanlmazd.

Kureyin Mekke Hakimiyeti ve Kbe Hizmetleri

Huzallardan sonra Mekke idaresi ve Kbe hizmetleri Kurey kabilesinin eline geti. Hz. smailin torunlarndan Adnnn soyundan gelen Kurey kabilesi, uzun sre Ben Kinneden olan akrabalaryla birlikte dank guruplar halinde Mekke dndaki adrlarda yaad. V. Yzyln ilk yarsnda, Kurey kabilesine adn veren Fihr (Kurey) b. Mlikin altnc dereceden torunu ve Hz. Peygamberin beinci dereceden dedesi Kusay b. Kilb, liderlik vasflaryla Kurey kabilesi arasnda sekin bir yer kazand ve Mekke tarihinde ok nemli bir rol oynad. Kusay liderliindeki Kurey kabilesi, Kinne ve Kuda kabilelerinin de yardmyla, Mekke hkimiyetini elinde bulunduran Ben Huza ile mcadele etti ve sonunda Mekke hkimiyeti Kbe ile ilgili hizmetlerle birlikte Kusayn ahsnda Kurey kabilesine intikal etti. Kusay dank olarak yaayan Kurey kollarn birletirerek Mekkeye yerletirdi. Kbe civarndan balayarak Mekke topraklarn on paraya ayrd ve Kureyin on kolu arasnda paylatrd. Kureyin baz kollar da Mekke dna yerletirildi. Kureyten Mekkede iskn edilenlere Kureyl-Bith, Mekke dnda yerletirilenlere de Kureyuz-Zevhir ad verildi. Kusay, Kbeyi tamir ederek hac mensikini (hac ibadeti srasnda yaplmas gereken davranlar) dzenledi; Crhmllerin yerinden skp gmdkleri Hacerlesvedi Kbedeki yerine koydu. Mekkenin din ve siyas ynetimi anlamna gelen riyset grevini stlenmi olan Kusay, ayrca gerekli dzenlemeler yaparak Mekke ve Kbe ile ilgili hizmetleri elinde toplad. Kusaydan sonra da slm dnemine kadar devam eden bu hizmetler yle sralanabilir: Drnnedve: lk defa Kusay tarafndan yaptrlan ve kaps da Kbeye doru alan Drnnedve, Kurey kabilesinin nemli meseleleri grp karara balad toplant yeriydi. Drnnedve esas itibariyle bir asiller (mele) meclisiydi. Her trl sava ve bar kararnn alnd, eitli konularda ortak grlerin belirlendii bu meclise Kusayoullarndan baka Mekkedeki Kurey boylarnn krk yandan yukar bakanlar katlabilirdi. Drnnedve siyas, ekonomik, din, hukk ve sosyo-kltrel ok ynl fonksiyon ifa etmekteydi. Kyde: Szlkte reislik, nderlik ve kumandanlk gibi anlamlara gelen kyde kelimesi Chiliye devrinde Mekkede ordu kumandanln ve kafile bakanln ifade etmek iin kullanlmaktadr. Liv: Bu grevi yrten kimse Kabileye ait sancan muhafazasndan sorumluydu Hicbe (veya Sidne): Hicbenin szlk anlam rtmek, birinin bir yere girmesine engel olmaktr. Bu grevi stlenen kii temelde Kbenin bakm, kapsnn ve anahtarlarnn muhafazasndan sorumlu idi. Hcib ad verilen grevli, Kbenin anahtarlarn elinde bulundurur ve belirli zamanlarda ziyaretilere aar, ondan izinsiz kimse Kbeye giremezdi. Ayn zamanda

10

Makam- brahimin, Kbeye hediye edilen kymetli eya ile i ve d rtlerin korunmas ve bakm gibi nemli hizmetler de bu grevli tarafndan yrtlrd. Hicbe kaynaklarda Kbeye hizmet etmek anlamndaki sidne ile birlikte de kullanlmakta olup ilgili grevliye bu manada sdin denilmektedir. Hicbe ve sidnenin iki ayr grev olduu, sidnenin Kbe ile ilgili btn hizmetleri, hicbenin ise yalnz kapsyla ilgili hizmetleri ifade ettii de ileri srlmektedir. Hz. smailden beri devam eden hicbe (veya sidne) grevi en byk eref vesilesi idi. Sikye: Kbeyi ziyarete gelen haclara su temini grevi demektir. Rifde: Haclar arlama ve yiyecek ihtiyalarnn karlanmas grevini ifade eden rifde de temel hizmet ve grevlerin banda gelmekteydi.. Mekke idaresi ve Kbe hizmetlerine ynelik dzenlemeler yapt srada Kusay b. Kilb Kureylileri toplayp nemli bir konuma yapt ve onlar da haclara su ve yiyecek temini gibi hizmetlere ortak olmaya ard. O Kureylilere yle seslenmiti: Ey Kureyliler! Sizler Allahn komular, Kbe ve harem ehlisiniz. Haclar ise Allahn misafirleri ve Onun kutsal evinin ziyaretileri olup ikram edilmeye en lyik misafirlerdir. u halde hac mevsiminde haclar buradan ayrlncaya kadar onlara yiyecek ve iecek ikram edin. ayet imkanlarm bunlarn hepsini yapmaya yetecek olsayd, buna sizi dahil etmeden bizzat kendim yerine getirirdim. Kusay bu hizmetlerin yrtlebilmesi iin btn Kureylilerden gcne gre para ve mal toplayarak bu maksatla bte oluturulmas geleneini balatm oldu.

Kan Yalayanlar ve Koku Srnenler

Mild 480 yl civarnda ld tahmin edilen Kusaydan sonra Mekke ve Kbe ile ilgili hizmetler byk olu Abdddra intikal etti. Ancak daha sonra Abdmenfoullar Abdems, Him, Muttalib ve Nevfel sayca ve itibar bakmndan daha stn olduklarn, dolaysyla bu grevlerin artk kendilerine verilmesi gerektiini ileri srdler. Grevlerin taksimi konusunda kan anlamazlk sonucu Kureyliler guruba ayrld: Ben Mahzm, Ben Sehm, Ben Cumah ve Ben Ad b. Kab Abdddroullarnn; Ben Esed, Ben Zhre, Ben Teym b. Mrre ve Ben Hris b. Fihr Abdmenfoullarnn tarafn tutarken Ben Amir b. Ley ile Ben Muhrib b. Fihr tarafsz kald. Ayn grte olan kabileler, kendi aralarnda birbirlerini sonuna kadar desteklemek ve yalnz brakmamak zere yemin ettiler. Abdmenfoullarnn oluturduu topluluun yeleri, bir kaba konulmu gzel kokulu bir svya ellerini batrarak Kbe duvarna srdler; bundan dolay onlara mutayyebn (gzel kokulular), yaptklar ittifak ve yemine de Hilfl-mutayyebn denildi. Abdddroullar ve mttefikleri de birlikte hareket edeceklerine dair ant imilerdi. Bundan dolay kendilerine ahlf (yeminliler), yaptklar ittifaka da Hilfl-ahlf denilmitir. Ayrca bunlara, kestikleri bir hayvann kann bir kaba koyarak ellerini batrp yalamak suretiyle yemin ettiklerinden dolay leakatd-dem (kan yalayclar), yaptklar ittifak ve yemine de Hilf leakatid-dem ad verilmitir. Karlkl yeminlerden sonra her iki taraftan hangi kabilelerin birbiriyle savaacaklar belirlendi. Buna gre arpacak kabileler Ben AbdmenfBen Sehm, Ben Abdddr-Ben Esed, Ben Zhre-Ben Cumah, Ben TeymBen Mahzm ve Ben Hris b. Fihr-Ben Ad b. Kab eklinde seilmiti. Kureyin taraf olan kollar atma noktasna gelmiken uzlamadan yana olanlar ar bast ve onlarn araya girmesiyle anlama saland. Bylece Kurey kabilesi son anda kanl bir i savatan kurtulmu oldu. Anlamaya

11

gre hicbe (sidne) ve liv grevleriyle Drnnedve yneticilii eskisi gibi Abdddrda kald. Sikye, rifde ve kyde grevleri ise Abdmenfa verildi. Bu durum mttefikler arasnda fazla bir srtmeye yol amadan slmiyetin zuhuruna kadar devam etti. Daha sonra kyde Abdemse, ondan olu meyyeye, ondan da Harb b. meyyeye intikal etti. Sikye ve rifde hizmeti ise zenginlii ve cmertliinden dolay Him b. Abdmenfa, ondan da olu ve Hz. Peygamberin dedesi Abdlmuttalibe geti. Abdlmuttalibten sonra sikye ve rifde olu Eb Tlibe intikal etti. Ancak Eb Tlibin mal durumu bozulduu ve fakir dt iin kardei Abbas ondan bu grevleri devrald. Himoullarnn reislii ise lnceye kadar Eb Tlibin uhdesinde kald.
slmdan nce Mekke ve Kbe ile ilgili dier grevler nelerdir, aratrnz.

Him b. Abdmenf ve Mekke Ekonomisinin Da Almas

Kusay b. Kilbin Kureyin eitli kollarn Mekkeye yerletirmesiyle kabile yar gebelikten yerleik hayata gemiti. Mekkenin tarma elverili olmamas nedeniyle Kurey kabilesi ticaretle geimini temin etmekte, ancak bu ticaret Mekke dna tamamaktayd. Mekkenin saldr korkusu bulunmakszn gelinebilecek ve snlabilecek kutsal bir yer (harem) oluu ehrin bir ticaret merkezi olarak glimesine imkan vermiti. Kureyliler Mekkeye gelen yabanc tacirlerden mal satn alr, ve bu mallar evrede bulunan Araplara satarlard. Daha sonra Kusayn torunu ve Hz. Peygamberin nc kuaktan dedesi Him b. Abdmenf gerek Mekkeye gelen haclarn gerekse Kurey kabilesinin yiyecek ve su ihtiyacn karlamak iin almalar yapt. Cmertliiyle tannan Him Suriyeye gidip Bizans imparatoruyla (kayser) grt ve ondan Mekkeli tcirlerin emniyet ierisinde bu blgeye gelip ticaret yapabileceklerine dair bir belge ald. Bylece Mekkelilerin ekonomik amal da alma dnemi balam oldu. Him Bizans imparatoruyla yapt grmeden dnerken, Mekkeden Bizans topraklarna kadar uzanan yol zerinde oturan eitli kabilelerle de kervanlarn gvenlik ierisinde bu gzergh kullanabileceklerine dair anlamalar yapt. Mekkeliler Arabistann eitli blgelerinden saladklar deri, kuma vb. mallar Suriyeye getirip satmaya baladlar. Bizans imparatorunun ayn zamanda Habeistan kral Necye hitaben bir tavsiye mektubu da yazarak Habeistana gelen Mekkeli tcirlere gerekli kolayl salamasn istedii kaydedilmektedir. Himin Bizansla ticar anlama yapmasndan sonra kardelerinden Muttalib Yemene, Abdems Habeistana ve Nevfel de rana giderek bu lkelerin krallarndan benzeri imtiyazlar elde ettiler. Ayrca onlar da Him gibi ticaret gzergh zerindeki kabilelerle saldrmazlk antlamalar imzaladlar. Bylece Mekke ticareti milletleraras bir mahiyet kazand; Kureyliler gerek antlamalar, gerekse Harem blgesinde oturup Kbe hizmetlerini yrtmenin getirmi olduu itibar sayesinde emniyet ierisinde kn Yemen ve Habeistana, yazn da Suriye ve Anadoluya kadar ticar amal yolculuklar yapmaya baladlar. Kureyin baz lke ve kabilelerle ticaret antlamalar yapp serbest dolam izni almas lf terimi ile ifade edilmektedir. Kuran- Kerimde Kurey veya lf ad verilen srede yle buyurulmaktadr: Kureyin emniyeti salanp yaz ve k seferleri kolaylatrld iin, onlar da bu kutsal evin (Kbenin) Rabbine kulluk etsinler. O ki, onlar alktan koruyup doyurdu ve her eit korkudan emn kld. (Kurey 106/1-4)

12

Abdlmuttalib b. Him
Him b. Abdmenf ticaret iin Suriyeye giderken bir sre kald Yesribde (Medine) Neccroullarndan Amr b. Zeydin kz Selm ile evlendi. Bu evlilikten Hz. Peygamberin (s.a.v.) dedesi Abdlmuttalib dnyaya geldi. Him seyahat srasnda Filistindeki Gazzede ld ve oraya defnedildi. Asl ad eybe olan Abdlmuttalib annesiyle beraber sekiz yana kadar Medinede kaldktan sonra amcas Muttalib tarafndan Mekkeye getirildi. ehre girerken Muttalibin terkisindeki ocuu gren Mekkeliler, onu klesi zannederek kendisine Muttalibin klesi anlamnda abdlMuttalib dediler ve eybe o gnden sonra Abdlmuttalib diye anld. Bir baka rivayete gre ise Muttalibe ocuun kim olduu sorulduunda o, st ba pek dzgn olmayan eybeyi yeeni olarak tantmaktan ekinmi ve klesi olduunu sylemitir. Abdlmuttalibi amcas yetitirdi ve lmne yakn bir zamanda kabile reislii grevini ona devretti. Abdlmuttalib grd bir rya zerine Crhmllerin Mekkeyi terkederken kapattklar Zemzem kuyusunun yerini bularak yeniden at. Kbe civarndaki bu kuyuyu Kureyin kar koymasna ramen zel mlkiyetine geirerek haclara yiyecek ve su temini grevlerini stlendi.

Resim 1.1:Mahmudov, E. (2010). Sebepleri ve Sonular Asndan Hz. Peygamberin Savalar, stanbul, s. 494.

13

ARAPLARDA DN VE SOSYO-KLTREL HAYAT

Din Hayat
Arabistan yarmadasnn genelinde putperestlik (irk) hkimdi. Yarmadann eitli blgelerinde put evleri denilebilecek tapnaklar in edilmiti. Bunlara genellikle beyt, kbik olanlarna da kbe denilmekteydi. Putperestlik ve ok tanrcln yaygn olduu Chiliyye dneminde kabilelerin kendilerine mahsus putlar vard. Baz kabileler de ortak putlara sahiptiler. Bu dnemin balca ibadeti bu tapnaklarda du, secde ve tavaf etmek, adaklar adamak, kurbanlar kesmek, tanrlarn honutluunu kazanmak iin sadaka vermek gibi faaliyetlerdi. Kureyliler edindikleri putlar Kbenin iine ve evresine yerletirmekte, putlarn nnde fal oklar ekerek yapacaklar iler konusunda karar vermekte idiler. Ayrca hac iin Kbeyi ziyarete gelen kabilelerden azami derecede istifade etmek ve onlarn ilgilerini ekmek iin baka kabilelerin putlarn da Kbeye ve evresine dikiyorlard. yle ki, Kbe ve evresindeki putlarn says 360a kadar ulamt. phesiz Chiliye dneminde hac en yaygn, kkl ve dzenli bir ibadetti. Araplar gne ve ay takvimi farkllndan kaynaklanan sebeplerle nes yaparak, yani ihtiya halinde yla bir ay ilave ederek hac mevsimini her sene ilkbahar veya yaz aylarna denk getirirlerdi., Ayn zamanda hac mavsimi ehrl-hurum denilen haram aylarda (zilkade, zilhicce , muharrem, receb) olduu iin bu dnemi bir bar ve esenlik dnemi olarak geirirlerdi. Araplar yalnz Mekkeyi deil putlarnn bulunduu baka tapnaklarn da haccederlerdi. Mekkedeki Kbeye ve Lt, Ment, Uzz ve Zlhalasa gibi putlarn bulunduu dier tapnaklara yaplan bu ziyaretler birer bayram grnmndeydi.
slm ncesi dnemde takvim hakknda neler biliyorsunuz. Kamer aylar hangileridir?

Chiliye dneminde mrik Araplarn tapt, Mekkede ve Arabistann dier blgelerindeki nemli putlardan bazlar unlardr: Hbel: Kbede bulunan Hbel, putlarn en by olup Kureyin en nemli putu idi. Krmz akik tandan insan suretinde yaplm olan Hbelin Amr b. Luhay tarafndan Suriyeden Mekkeye getirilirken sa eli krlm, Kurey mrikleri ona altn bir el takmlard. Hbel btn putperest Arap kabileleri tarafndan ilah olarak kabul edilmekteydi. Ezlm ad verilen fal oklar Hbelin yannda ilgili grevli tarafndan ekilir ve Araplar bir ii yapp yapmamak hususunda bu fal oklarndan kan sonuca gre hareket ederlerdi. sf ve Nile: Rivayete gre Crhmllere mensup sf adl erkek ile Nile adl kadn bir gece gizlice Kbeye girip burada birletikleri iin talam ve bunlardan biri Saf tepesine dieri de Merve tepesine dikilmiti. ki ta uzun zaman iinde unutulup burada kalm, Amr b. Luhay Mekkeye hkim olduunda bunlara daha nceki nesillerin ibadet ettiini syleyerek insanlar bunlara tapmaya ynlendirmitir. Bylece balangta ibret iin dikilen iki ta, zamanla ibadet edilen putlar haline gelmi oldu. Daha sonra Kusay b. Kilb bu iki putu Kbenin nne Zemzem Kuyusunun yanna koydu. Kureyliler hac srasnda bunlarn nnde tra olur, kurban keserlerdi.

14

Lt: Tifte yaayan Sakf kabilesinin putu olup aslnda drt ke bir kaya parasndan ibaretti. Sakfliler onun etrafnda Kbe gibi zerinde rt bulunan ve beytr-rabbe denilen bir bina in etmilerdi. Mbedin zel grevlileri ve bekileri de vard. Mekkeden ve Arabistann her tarafndan onun ziyaretine gelinirdi. Araplar yolculuktan nce ve sonra da buraya gelip tapnrlar, kurban takdim eder, hatta tavaf yaparlard. Lt, az sonra zikredilecek olan Ment ve Uzz ile birlikte en ok sayg gren putlarn banda yer almakta ve Allahn kzlar olarak kabul edilmekteydi. Kurn- Kermde mriklere hitben Grdnz m o Lt ve Uzzy? Ve ncleri olan tekini, Ment... (Necm 53/19-20) buyurularak bunlara tapmaktan vazgemeleri istenmitir. Ment: Mekke ile Medne arasnda Kudeyde yakn, Mellel denilen yerde Hzeyl kabilesine ait siyah bir kaya idi. Ment Araplarn tapt putlarn en eskisiydi ve btn Araplar tarafndan sayg gsteriliyordu. Menta ait bir ev, hediyelerin konulduu bir oda ve bekisi vard. Evs ve Hazrec kabileleri bata olmak zere Araplar buraya o kadar ok nem veriyorlard ki Ment ziyaret edip balarn tra etmedike Mekkede yaptklar haccn tamam saylmadna inanyorlard. Uzz: Nahlede bulunan bu put kme dikenli aatan olumakta olup etrafna Beytl-Uzz denilen bir ev yaplmt. Uzznn beyaz bir ta olduu da zikredilir. Uzzya byk sayg duyan Araplar, ocuklarna Abdluzz adn koyduklar gibi hac ve Kbeyi tavaftan sonra buraya gelir ve buraya gelmeden ibadetlerini tamamlanm saymazlard. Ayn zamanda Uzzy anne, Lt ve Ment da onun kzlar olarak grrlerdi. Kureyliler de Uzzya byk sayg duyarak ziyaret eder ve kurban takdim ederlerdi. Bunlardan baka ok sayda put vard.
Araplar gkleri ve yeri yaratan, idare eden en yce tanr olarak Allahn varln kabul etmekle birlikte kendilerini Allaha yaklatraca ve Onun katnda efaat olaca dncesiyle putlara tapyorlard. Bylece sadece Allaha kulluu ngren tevhid inancndan saparak Allaha ortak komu, irke dm oluyorlard. Kurn- Kermde mriklerin bu anlay tenkit edilerek sadece Allaha kulluk etmeleri istenmektedir: Kesinlikle, hlis din yalnz Allahndr. Ondan bakasn dost ve koruyucu edinenler, Biz bunlara srf bizi Allaha daha ok yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz derler. phesiz Allah (Kyamet gn) ayrla dtkleri konularda aralarnda hkm verecektir.(Zmer 39/3)

Araplarn putlara ibadetteki balca hedefleri dnya hayatna ynelik hususlard. Salk ve afiyet iinde olmak, servet elde etmek, yolculuun iyi gemesi, savalarda zafer kazanmak, erkek ocuk sahibi olmak gibi amalarla putlarn ilgi, yardm veya efaatini dilerlerdi. Ksacas, ibadet ve dier iyilikleri dnyev gayeler iin yaparlard. Bu da onlarn hiret hayatna inanmamalarnn bir sonucu idi. Nitekim Kurn- Kerimde mriklerin ldkten sonra dirilme, dnyada yaptklarndan hesaba ekilme, cennet ve cehennem hayat gibi hiret hayatna ynelik hususlara inanmadklar birok yette belirtilmektedir: Onlar hayat, ancak bu dnyadaki hayatmzdan ibarettir, biz bir daha diriltilecek deiliz, demilerdi. (Enm 6/29). Araplar bazan karlar uruna putlar istismar ediyor, holanmadklar durumlarda ise, tanr diye taptklar bu putlar alaya alyorlar hatta onlara hakaret ve kfr edebiliyorlard. Mesel, ldrlen babasnn intikamn almak isteyen bir adam fal oklar ekmek iin Zlhalasa putunun yanna

15

vard. Bu put Mekke ile Yemen arasndaki Teblede yer alan, zerine bir eit ta oyulmu beyaz bir tat. Adam fal oklarn ekti; fakat yasaklayc ok kt. Fal oklar istedii gibi kmayan adam, oku krp puta frlatt ve yle dedi: Senin baban ldrlseydi byle demezdin!. Artk bundan sonra Zlhalasa putu nnde fal oklar ekilmedi. Mekkede saylar az olmakla birlikte Hz. brahimden gelen tevhid inancna sahip Hanfler de bulunuyordu. Bunlar putperestlii reddettikleri gibi dnemin iki nemli dini olan Yahudilik ve Hristiyanl da benimsemeyen tevhd inancna bal kimselerdi. Mehur hanfler arasnda u isimler zikredilmektedir: Kus b. Side el-yd, Zeyd b. Amr b. Nfeyl, meyye b. Ebs-Salt, Ad b. Zeyd el-bd, Varaka b. Nevfel el-Kure, Mtelemmis b. meyye el-Kenn, Zheyr b. Eb Slm, Ubeydullah b. Cah el-Esed, Osman b. Huveyris vs. Varaka b. Nevfel ve Osman b. Huveyris rneklerinde olduu gibi Hanflerden bir ksm Hristiyanl kabul etmilerdir. Araplar arasnda Allah ile akraba olduklarna inandklar cinlere, yldzlara ve Allahn kzlar olarak kabul ettikleri meleklere tapanlar da bulunuyordu. Chiliyye dneminde Ay, Gne ile Zhre yldznn yansra Sreyy, Merih, Utrid (Merkr), ve Zhal gibi yldzlar da takdis edilmitir. Lahm, Huza, Himyer ve Kurey kabilelerince takdis edilen ve Dorusu i'r yldznn Rabbi de O'dur ayetiyle Kurnda da zikredilen ir (Sirius) yldz da nemli bir yer tutmaktayd. Arap yarmadasnn eitli blgelerinde baka dinlere mensup olanlar da vard. Hayber, Fedek, Teym, Vdilkur ve Yemende yahudiler mevcuttu. Hicretten sonra Medne olarak isimlendirilen Yesribde nemli yahudi kabilesi kendilerine mahsus mahallelerde yaamaktayd: Ben Kaynuk, Ben Nadr ve Ben Kurayza. Yemende ve Arabistann kuzey blgelerinde yaayan Kuda, Gassn ve Talib kabileleri rneinde olduu gibi baz Arap kabileleri arasnda Hristiyanlk yaylmt. rana komu Bahreyn dolaylarnda atee tapan Mecsler bulunuyordu.

Sosyo-Kltrel Hayat Ekonomik Hayat

Coraf artlar yznden tarma elverili olmayan Mekkede ekonomik hayatn temelini ticaret oluturmaktayd. Mekkede sk (oulu esvk) ad verilen ar ve pazar yerleri mevcuttu. Bunlarn en eskisi ve en by Hazvere ars olup ehrin balca ticaret merkeziydi. te yandan Arabistann deiik blgelerinde ve bu arada Mekke evresinde genellikle hac mevsimi ve haram aylar dikkate alnarak pepee kurulan panayrlarn (esvkul-Arab), yarmada iin olduu gibi Mekke ticareti asndan da byk nemi vard. Mekkeliler bu panayrlara itirak etmekte ve nemli miktarda gelir salamakta idiler. Siyas ve sosyo-kltrel adan da olduka nem tayan, bir ksm uluslararas mahiyetteki bu panayrlarda eitli milletlere mensup tcirler ve Arap kabileleri bir araya gelir, al veri yaplr, ilikiler gelitirilir, dostluklar kurulur, ihtilaflar zme balanp antlamalar imzalanr, edeb konumalar yaplr ve iirler okunurdu. Beenilen iirler Kbe duvarna aslrd. Chiliye dneminin mehur yedi (veya on) airine ait bu iirler el- Muallakt (veya el-Muallkts-seb=Yedi Ask) adyla

16

bilinmektedir. mrulkays b. Hucr, Tarafe b. Abd, Amr b. Klsm, Zheyr b. Eb Slm, Antere, Lebd b. Reba, Nbiga ez-Zbyn, Meymn b. Kays elA muallakt airlerinden olup bunlardan Lebd b. Reba mslman olmu ve slm devrinde de uzun sre yaamtr. Sz konusu panayrlardan nemli bazlar unlardr: Ukz: Kureyin devaml katld ve Mekkelilerce desteklenen Ukz panayr Tif-Nahle arasnda Mekkeye gnlk mesafede Zilkde aynn banda kurulur ve yirmi gn devam ederdi. Milletleraras bir nitelik tayan ve katlmn olduka yksek olduu bu fuara Arabistann drt bir yanndan tcirler itirak eder, Arap eraf ticaret yapmak zere rnlerini buraya gnderirdi. iftlik hayvanlar, atlar, srlar, davarlar ve develer burada el deitirir; Yemen elbiseleri, kllar, tryat (parfmeri) ve derileri yannda muhtelif Msr, Suriye, Irak ve Habe mallar alnr satlrd. Hzla gelierek Chiliye dneminin en mehur pazar haline gelen Ukz fuar ayn zamanda edeb bir kongre mahiyetindeydi. airler en gzel iirlerini burada okur, beenilen iirler Kbe duvarna aslrd. leride bahsedilecei gibi Reslullah Efendimiz (s. a. v.) peygamberliinden nce Kus b. Sidenin mehur konumasn burada dinlemi, peygamberliinden sonra da buraya gelip baz kiilerle grm ve slma davet etmitir. Mecenne: Mekke yaknlarndaki Merruzzahrn denilen yerde Ukz panayrnn ardndan zilkde aynn son on gnnde kurulurdu. Zlmecz: Arafata bir fersah (yaklak 6 km.) mesafedeki Zlmecz adl yerde kurulan bu panayr, Zilhicce aynn ilk sekiz gn devam ederdi. Haclar Mecenne panayrnn ardndan buraya gelip sekiz gece kaldktan sonra tevriye gn (8 Zilhicce), Arafata gitmek zere buradan ayrlrlard. Hube: Hicaz-Yemen kervan yolu zerinde receb aynn banda kurulan ve veya sekiz gn devam eden Hube panayr, blgedeki Arap kabilelerinin katlmyla snrl kald iin mahall bir zellik tayan ikinci derecede bir fuard. zellikle Mekke halknn istifade ettii bu fuara Peygamber Efendimiz (s.a.v.) peygamberlikten nce Hz. Haticenin kervanyla gelmiti. Ticari faaliyetler yannda dier panayrlardan farkl olarak esirler, burada yaknlar tarafndan fidye denerek kurtarlr, haklarnda ksas uygulanmasna karar verilen katiller burada cezalandrlrd.
Arabistanda kurulan dier panayrlar hangileridir?

slm ncesi Arap tarihi konusunda en geni kapsaml bir alma olan Cevd Alinin el-Mufassal f trhil-Arab kablel-slm adl on ciltlik eserini tanmaya alnz.

Arap Kabileleri ve Kabile Yaps

Arabistann asl sakinleri Araplardr. Araplar tarih adan iki byk ksma ayrlr: 1) Arab- bide. Bunlar tarihin eski devirlerinde yaam olup eitli sebeplerle yok olmulardr.. d, Semd, Medyen, Amlika vs. 2) Arab- bkiye. Soylar devam eden Araplar olup iki ana kola ayrlrlar: a) Arab- ribe. Kahtnler ad verilen bu kabileler grubunun anavatan Yemen'dir. Bu sebeple Gney Araplar olarak da bilinirler. Bunlar Crhm ve Ya`rub olmak zere nce iki byk kola ayrlrlar. Ya`rub'dan da Kehln ve Himyer adnda

17

iki ayr koldan birok alt kollar meydana gelmitir. Bu kabileler deiik zamanlarda deiik sebeplerle anavatanlarn terkederek Arabistan'n eitli blgelerine yerletiler. Drt kola ayrlan Kehlnler'den Ezd kuzeye g etti. Bunlardan Sa`lebe b. Amr Hicaz tarafna gitti, bir mddet sonra da Medine'ye g ederek oraya yerleti. Evs ve Hazrec bunun soyundandr. Hrise b. Amr (Huza) ise Merrzzahrn'a, sonra Mekke'ye yerleerek Crhmller'i oradan kovdu. mrn b. Amr Umn'da, Cefne b. Amr ise Suriye'de yerleti. Lahm ve Czm kabileleri Hre'ye, Tay kabilesi Ec ve Selm dalarna, Kinde kabilesi nce Bahreyn'e daha sonra da Hadramut ve nihayet Necid'e yerleti. b) Arab- Msta`ribe (Mtearribe). Aslen Arap olmayp sonradan Araplaan kabilelerden meydana gelmektedir. Bunlarn soyu Hz. brahimin olu Hz. smaile dayand iin smailler veya onun soyundan gelen uzak torunlarna nispetle Adnnler, Meaddler, Nizrler de denilmektedir. Kuzey Araplar adyla da bilinirler. Hz. smilin ana dili babas gibi rmce, Keldnce veya brnce idi. Onun soyu Arapa'y Mekkede renip Crhmller'e kararak Araplat iin Arab- msta`ribe adyla anlmtr. Hz. Peygamber'in yirmi birinci gbekten atas olan Adnn'a mensup balca kabileler ve kollar yle sralanabilir: Mead, Nizr, Reba, Mudar KaysAyln, Gatafn, Kinne, Kurey, Kusay, Him vs. Genel olarak bakldnda dzenli bir siyas birliin ve devletin sz konusu olmad Arap yarmadasnda Araplar kabileler halinde yayorlard ve kabile hayat sosyal yapnn temelini oluturmaktayd. Kabile yeleri birbirleriyle kan ve neseb balaryla bal olup bu birlii kabile asabiyeti denilen dayanma duygusu ayakta tutard. Bundan dolay ensb ad verilen soy bilgisi nemliydi. Dzenli bir siyas yap ve hukuki bir dzen szkonusu olmadndan sosyal hayatn devam, mal, can ve rzn korunmas asabiyyet duygusu, uyulmas gereken gelenekler ve ecdattan kalma rflerle salanmaktayd. Hangi sebeple olursa olsun saldrya maruz kalan bir kiinin kendi kabilesini yardma armas (istigse) halinde btn kabilenin galeyana gelerek (hamiyye) bu ar uyarnca hareket etmesi asabiyetin gerei olarak kanlmazd. ster zalim ister mazlum olsun kardeine yardm et ve Senin gerek kardein seninle birlikte hareket eder; sen zalim olursan o da seninle birlikte zalim olur eklindeki szler Chiliyye dnemindeki asabiyet anlaynn tipik ifadeleridir. Sosyal hayattaki anariyi bir dereceye kadar kan gtme deti snrlandrabiliyor, fakat buna karlk da intikam alma sebebiyle kabileler arasnda kanl arpmalar kyordu. Herhangi bir ldrme olaynda kan ancak kanla temizlenir anlay ile alma duygusu devreye giriyor ve ksas olarak ktilin ldrlmesi gerekiyordu. Yakn ldrlen taraf intikam alncaya kadar yas tutar, bu sre ierisinde mesel zrhn karmayacana, arap imeyeceine, koku srnmeyeceine, kadnlara yaklamayacana vs. yemin ederdi. Bazan almak iin yllar gemekte ve bu durum alnncaya kadar o kabile iin bir leke olarak grlmekteydi. ldrlen kiinin yaknlarnn ksas yerine ktilin yaknlar tarafndan verilecek diyete raz olmalar zillet olarak deerlendiriliyordu. slmiyetten nce eyymlArab denilen kabileleraras savalar Orta Arabistan tarihinde nemli bir yer tutar. Bu savalar kan davalar, srler, otlaklar, su kaynaklar vb. sebepler yznden kar ve bazan yllarca devam ederdi. Bekir b. Vil ve Talib b. Bekir kabileleri arasndaki Bess, Abs ve Zbyn kabileleri arasndaki Yevm Dhis ve Gabr ve Evs ile Hazrec kabileleri arasndaki Bus Harbi ve Ficr savalar eyyml-Arabn en mehurlardr. Savalar kabile hayat asndan zel bir nem tadndan bu savalara dair hikyelere kabileler ve mensuplar mterek bir kltr olarak sahip kmlardr. Kabilenin

18

savalaryla ilgili rivyetler geceleri veya muhtelif zamanlardaki sohbet toplantlarnda genellikle kabile lehine abartlarak nesilden nesile aktarlmtr. Kabile bakanlarna reis, eyh veya seyyid denilmekte olup cesur, cmert ve birletirici olmalar istenirdi. Kabile reisinin kabile iin tad merkez nemden dolay savalarda kabile reisleri hedef alnr, kabile reisinin ldrlmesi byk bir felket olacandan taraftarlarnca zel olarak korunurdu. Savalarda kabile sancann yere dmemesi de nem tadndan sancak, kahramanlyla bilinen gl ve cesur kiilerce tanr, sancaktarn ldrlmesi halinde yerini ayn vasflara sahip bir bakas alrd. Arap toplumunda gebe veya yerleik hayat hkimdi. l ve vahalarda (bdiye) develeriyle birlikte konar ger olarak adrlarda yaayanlara bedev (ehll-bdiye, ehll-veber), ky, kasaba ve ehirlerde kerpiten yaplm evlerde yerleik hayat yaayanlara hadar (ehll-meder) denilmekteydi. Her kabilenin yaad, konaklad veya mlk olarak kabul ettii bir topra vard; Kabilelerin sava, kuraklk, daha iyi otlak arama gibi sebeplerle sk sk yer deitirdikleri olurdu. Kabile zel toprak mlkiyeti tanmazd. Otlaklar ve su kaynaklar kabile iin hayat neme sahip olup kabile mensuplar arasnda mterek mlkiyete dahildi. Kabilelerin nemli gelir kaynaklarndan biri dier kabilelere kar dzenlenen yama ve basknlardan elde edilen ganimetlerdi. Kabile fertleri sebebini sormadan kabilesiyle birlikte yola kar, baskn ve yamaya katlrlard. Kabileler ierisinde gl olanlar bulunduu gibi zayf olanlar da vard. Bu sebeple kabileler arasnda yardmlama, dayanma ve himaye amacyla antlamalar yaplmakta, ittifaklar kurulmaktayd. Temelde savunma amacna ynelik olan ve hilf (oulu ahlf) ad verilen bu antlamalar iin ilgili kabile mensuplar bir araya gelir ve trenle yemin ederlerdi. Yeminleen kabileler artk bir tek kabile gibi olur ve birine yaplacak saldr dierine de yaplm saylr, sevin ve yaslar paylalr, herhangi birinin nc bir tarafa verdii emn kabul edilirdi. Kabileler dier kabile veya ahslara tandklar himaye haklarna nem verirler ve sava pahasna dahi olsa sahip karlard. te yandan kabilelerin antlamalara uymalar istenir, aksi bir davran, bilhassa ihtiya duyulduu bir srada antlamann tek tarafl olarak feshedilmesi ayplanr, hyanet olarak deerlendirilirdi. Kabile kurallarnn ve geleneklerinin dna kan, kabilenin erefine leke sren ve kabile nderleri tarafndan yaplan tavsiye ve uyarlara kulak asmayanlar cezalandrlr, aile ve kabilesiyle balar kopmu olurdu. En byk ceza kiinin ailesi ve kabilesinden kovulmasyd (el-hal). Bu duruma denler hac ve panayr mevsimlerinde aka iln edilirdi. Kabile airlerinin toplumda nemli yeri bulunmaktayd. Kabile veya kabileler birliinin szcs olarak siyasi mzakerelere katlan heyetlerde airin yeri ve vazifesi vard. Kabile, hayatnn, hissiyatnn, gemiteki vnlecek eylerinin, zaferlerinin, dmanlarna kar besledii kin ve intikamnn, onlar kltc hicivlerin, etrafn eviren tabiatn en gzel ifadesini airin sihirli szlerinde bulur ve btn bunlar ondan beklerdi. Bu sebeple de onun iirinin korunmasna ve yaylmasna alrd. Bir kabileden air kt zaman bayramlarda, dnlerde olduu gibi enlik dzenlenir, ziyafet verilirdi. Tevhd inancn esas alan slm dini Chiliyye dnemindeki putperestlik ve irk anlayna cephe ald gibi kablecilii, kiinin haksz bir konuda da

19

olsa kendi kavmine yardmc olmasn ngren asabiyeti ve kable asabiyetine dayal stnlk iddialarn da yasaklam, Allah katnda stnln ancak takv ile elde edilebileceini bildirmi ve. kablecilik yerine slm kardelii bilincini yerletirmitir: Mminler ancak kardetirler. yleyse kardelerinizin arasn dzeltin ve Allah'tan korkun ki esirgenesiniz. Ey mminler! Bir topluluk dier bir topluluu alaya almasn. Belki de onlar, kendilerinden daha iyidirler. Kadnlar da kadnlar alaya almasnlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayplamayn, birbirinizi kt lakaplarla armayn. mandan sonra fsklk ne kt bir isimdir! Kim de tevbe etmezse ite onlar zalimlerdir. Ey iman edenler! Zannn oundan kann. nk zannn bir ksm gnahtr. Birbirinizin kusurunu aratrmayn. Biriniz dierinizi arkasndan ekitirmesin. Biriniz, lm kardeinin etini yemekten holanr m? te bundan tiksindiniz. O halde Allah'tan korkun. phesiz Allah, tevbeyi ok kabul edendir, ok esirgeyicidir. Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Ve birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki Allah yannda en deerli olannz, O'ndan en ok korkannzdr. phesiz Allah bilendir, her eyden haberdardr. (Hucurt 49/11-13). Arap toplumu hrler, mevl ve klelerden olumaktayd. Hrler de erf ve avam olmak zere ikiye ayrlrd. Arabistann dier blgelerinde olduu gibi Mekkede de klelik yaygnd. Kle ve cariyeler toplumun en alt snf olup efendilerine itaatle ykml idiler. Mal gibi miras kalr, alnp satlr, tarm ve ticarette altrlrd. Efendiler kleler zerinde kesin bir tasarruf yetkisine sahipti. Azad edilen klelere mevl denilirdi ve bunlar hr insanlarla evlenemezdi. Aile bamsz bir birim olmaktan daha ziyade kabilenin bir alt birimi olmak bakmndan nemliydi. Dier bir ifadeyle toplumda kabilecilik esas olduundan aile yesi olmaktan ok kabilenin yesi olmak deer tamaktayd. Bu manada kabile adeta byk bir aile gibiydi. Aile koca, e veya eler, ocuklar ve klelerden olumaktayd. Ataerkil bir aile yapsna sahip olan Araplarda neseb ve akrabalk ba erkek yoluyla kurulur ve devam ederdi. Bir erkek istedii kadar kadnla evlenebilirdi. Sosyal itibar bulunmayan kadnlar miras hakkna da sahip deillerdi. Boama yetkisi erkekteydi. Araplar ok sayda erkek ocua sahip olmakla vnrlerdi. nk erkek ocuk sras geldiinde bir sava olarak ailenin ve kabilenin g kaynayd. te yandan kz ocuklar doduunda bundan utan duyarlard; hatta kz ocuklarn diri diri gmenlere de rastlanmaktayd. Bazlar da fakirlik korkusuyla ocuklarn ldrrlerdi. Kurn- Kermde Yce Allah bu tr anlay ve davranlar iddetle knamaktadr: Onlardan birine kz mjdelendii zaman fkelenmi olarak yz kapkara kesilir, kendisine verilen mjdenin ktlnden dolay kavminden gizlenirdi. Onu aalk duygusu iinde yannda m tutsun yoksa topraa m gmsn! Verdikleri hkm ne kadar ktdr! (Nahl 16/58-59). Geim endiesi ile ocuklarnzn canna kymayn. Biz onlarn da sizin de rzknz veririz. Onlar ldrmek gerekten byk bir sutur (sr 17/31).
Genel olarak bakldnda, Chiliye denilen slm ncesi dnemde Arap toplumunda irk, sosyal adaletsizlik ve ahlak knt hakimdi. yilik, adalet, doruluk, hukuk vb. kavramlar bilinmekte ve bu hususlara riayet eden insanlar da bulunmakla birlikte bu deerler toplumda etkin bir mahiyet tamamaktayd.

20

Zengin ve gller, fakir ve zayflara hakszlk etmekten ekinmezdi. Kabileler aras savalar, kan davalar, iki, fuhu, kumar, rib (faiz), yamaclk ve apulculuk alm yrmt. phesiz benzer problemler Araplarn dnda dnemin dier toplumlar iin de sz konusuydu. Bu sebeple slm kaynaklarnda yahudi ve hristiyanlar bata olmak zere birok insann toplumu bu tr ktlklerden kurtaracak bir peygamber beklentisi iinde olduu belirtilmektedir.

zet
Corafi adan Arap yarmadasn tanmlayabilmek Arap Yarmadas Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn kesime noktasnda yer alr. Douda Basra Krfezi (ran Krfezi) ve Uman Denizi, Gneyde Arap Denizi ve Aden Krfezi, Batda Kzldeniz ve Akabe Krfezi ile evrilidir. Yarmadann belli bal blgeleri Tihme, Hicz, Necid, Yemen, Hadramut, Umn ve Bahreyndir. Yarmadann siyasi tarihi ve slmdan nce kurulan devletler hakknda fikir yrtebilmek En eski yerleim yerlerinin banda gelen Arap Yarmadasnn gney ve kuzeyinde slm ncesi dnemde eitli devletler kurulmutur. Orta Arabistandaki Hicaz blgesinde ise slm dnemine kadar herhangi bir devletin kurulmad, blgede insanlarn eitli kabileler halinde yerleik veya gebe olarak yaad bilinmektedir. Gney Arabistanda Manliler, Sebeliler ve Himyerler hkm srm, ardndan blgeye Habeliler ve Ssnler hakim olmutur. Kuzey Arabistanda Nabatler, Tedmrller, Gassnler, Hireliler (Lahmler) ve Kindeliler devlet kurmulardr. Hicaz blgesi ve bu arada Mekkenin tarihi nemini aklayabilmek Hicz blgesi ve bu arada Mekke slm tarihi asndan olduu gibi dnya tarihi asndan da yeryznn en nemli blgelerinden biridir. slm Mekkede dodu, nce Medineye, ardndan Arap yarmadasnn tmne yayld. Hz. Peygamberin vefatndan sonra da yarmada dndaki blgelere ulat. Hz. Peygamber altm yllk mrnn elli yln Mekkede, son on yln da yine Hicz blgesinin bir ehri olan Medinede geirdi. Hac ibadetinin yapld Kbe, Mescid-i Haram, Arafat, Mzdelife ve Mina Mekke ve evresindedir. slmn nasl bir din ve sosyo-kltrel ortamda ortaya ktn deerlendirebilmek slm ncesi Arap toplumu kabilecilik esasna dayanr. Kabile asabiyeti genel kurallar belirleyicidir. Arap kabileleri Gneyli ve Kuzeyli (veya Kahtn ve Adnn) olmak zere iki ana koldan gelir. Araplar yerleik (hadar) ve gebe (bedev) olarak yaarlard. Yln belirli mevsimlerinde belirli yerlerde kurulan panayrlar ekonomik hayatn canlln temin ederdi. Din adan genel anlamda putperestlik hakimdi. Bununla birlikte yarmadada Yahudilik, Hristiyanlk ve Mecslik gibi dinler de taraftar bulmutur. Hac en nemli ibadetlerden biri olup bu balamda Mekke ve Kbenin nemi byktr. slm ncesi toplumu genel anlamda Chiliye toplumudur. Tevhidden uzaklam, hak ve hukun stnl yerine gcn stnln esas almtr.

21

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Kureyin Mekke ynetim tarihi asndan en nemli ahsiyetlerinden biridir? a. Abdddr b. Kusay b. Kusay b. Kilb c. Harb b. meyye d. Muttalib b. Abdmenf e. Amr b. Luhay 2. Kabileler aras savalarn genel ad aadakilerden hangisidir? a. Yevm Dhis ve Gabr b. Ehurul-hurum c. Eyyml-Arab d. Emvll-muhaccere e. Hilfl-ahlf 3. Kurn- Kerimde Kurey (lf) sresindeki lf terimi hangi tarihi olaya iaret eder? a. Habeistann Yemen valisi Ebrehenin Kbeyi ykma teebbs b. Huza kabilesinin Crhmlleri Mekkeden karmas c. Kusay b. Kilbtan sonra Kurey kabilesi kollarnn Kan Yalayanlar (Ahlf), Koku Srnenler (Mutayyebn) ve tarafszlar eklinde e blnmesi d. Him b. Abdmenf ve kardelerinin evre lkeler nezdindeki giriimleri sonucu Mekke ekonomisinin da almas e. Abdlmuttalibin Crhmller tarafndan kapatlan Zemzem kuyusunu yeniden amas 4. Aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Mekkeye putperestlii getiren Him b. Abdmenftr. b. Crhmller, Mekkeye Huzadan sonra hkim olmutur. c. Hicbe, takvim dzenlemesiyle ilgili bir grevdir. d. Hbel Tifte olup burada yaayan Sakf kabilesinin putudur. e. Mekkeye putperestlik Huza kabilesinden Amr b. Luhay tarafndan sokulmutur.

22

5. Arabistanda kurulan panayrlar iinde hem ekonomik hemde kltrel bakmdan nemi olan panayr aadakilerden hangisidir? a. Ukz b. Mecenne c. Hube d. Zlmecz e. Deb

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. d 4. e 5. a Yantnz doru deilse Kureyin Mekke Hkimiyeti ve Kbe Hizmetleri konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Arap Kabileleri ve Kabile Yaps konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Him b. Abdmenf ve Mekke Ekonomisinin Da Almas konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Huzallarn Mekke hakimiyeti ve Amr b. Luhay konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Ekonomik Hayat konusunu yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 slmdan nce Arap yarmadasnn dou ve kuzeyinde bakenti Irak blgesindeki Medin olan Ssn mparatorluu hkm srmekteydi. Yarmadann kuzey ve bats bakenti stanbul (Konstantinopolis) olan Bizans (Dou Roma) mparatorluunun hakimiyetindeydi. Bu iki imparatorluk dnemin sper gleri mahiyetinde olup aralarnda yzyllardr devam edegelen mcadeler sz konusuydu. slmn balang yllarnda Ssnler Kuds igal edip Msra kadar ilerlediler (619). Bir sre sonra da Anadolu zerinden stanbul nlerine geldiler (626). Bizans mparatoru Herakleios Ssn mparatoru II. Hsrevi 627 yl sonunda Ninevada (Ninova) kesin bir yenilgiye uratarak asrlardr sren mcadeleye son noktay koydu. Ksa bir sre sonra balayan slm fetihleriyle Ssnler tarihe karrken, Suriye, Filistin ve Msr gibi nemli blgeleri mslmanlara kaptran Bizans ciddi bir g kaybna urad. slmn dou yllarnda Habeistan kralln da hatrlamak gerekir. Nitekim Mekkede slm yaama konusunda ciddi skntyla karlaan mslmanlar Habeistana hicret etmi ve Nec Ashame tarafndan himaye edilmilerdir. Sra Sizde 2 slm ncesi dnemde daha nce saylanlardan baka, Mekke ve Kbe ile ilgili dier baz grev ve hizmetler yle sralanabilir: Sifre: Elilik grevi

23

olup sava veya dier zamanlarda Mekke ve Kureyin dier kabilelerle ilikileri bu grevi stlenen kimse tarafndan yrtlrd. Adiyy kabilesi adna Hz. mer mslman olmadan nce bu grevi yrtyordu. Emvllmuhaccere: Kbeye braklan, putlara sunulan hediyelerin korunmas. Kubbe ve einne: Kubbe, sava zaman bir adrn kurularak gerekli malzemenin toplanmas demektir. Einne ise svari birliinin komutanl demekti. Mesel Uhud Gazvesinde krime b. Eb Cehil ve Hlid b. Veld mrik svari birliinin kumandan idiler. Ezlm: Bu grev fal oklaryla ilgilidir. Chiliye Araplar bir ie karar vermeden nce zerine evet, hayr yap , yapma gibi ifadeler yazl fal oklarn eker ve kan oka gre hareket ederlerdi. Nes: Takvim hizmetleriyle ilgili bu grev Chiliye dneminde kamer takvimin (ay takvimi) ems takvime (gne takvimi) uyarlanmas suretiyle takvime yaplan mdahaleyi ifade etmektedir. Enk: Diyet ve cezalarn tespit edilip uygulanmas grevidir. Hakem ve khinlerin yrtt yarg (tahkm) grevleri de eklenebilir. Sra Sizde 3 slm ncesi Araplarda belirli bir takvim kullanlmadndan baz nemli olaylar tarih balangc olarak kullanmlardr. Mesel, Fil Vakas ve Veld b. Mugrenin lm bir olayn tarihini belirlemede bavurduklar olaylardr. Araplarn takvimi Ay takvimi idi. Kamer aylar unlardr: Muharrem, Safer, Reblevvel, Reblhir, Cemziyelevvel, Cemziyelhir, Receb, aban, Ramazan, evval, Zilkade ve Zilhicce. Bunlardan haram aylar Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Receb aylar olup bu srete sava yaplmamas, kan dklmemesi esast. Kamer aylar 29 veya 30 gndr. Sra Sizde 4 Arabistann dier blgelerinde kurulan baz panayrlar da unlard: Kuzey Arabistanda Hicaz-Suriye kervan yolu zerinde bulunan Dmetlcendelde reblevvel aynda kurulan panayr Arabistann en nemli fuarlarndan biri olup Hicaz ve Yemenden gelen tcirler Kureyli muhafzlar tarafndan korunurdu. Buradan Hasdaki Muakkara gidilir, cemziyelhirde kurulan bu fuara deniz yoluyla gelen ranllar da katlrd. Receb aynn ilk gn Muakkardan Umndaki Suhra hareket edilir, 20-25 receb gnlerinde burada al veri yaplr, ardndan Deb panayrna gidilirdi. Umn sahilinde Hint ve Afrikaya alan nemli bir liman kenti durumundaki Debda receb aynn son gn dnemin en nemli uluslararas fuarlarndan biri alrd. Bu panayrda Arap yarmadasnn yansra Hint ve in gibi denizar lkelerin mallar alnr satlrd. Hz. Peygamber Suhr ve Deb panayrlarna da itirak etmitir. Debdan sonra gney Arabistana gidilir ve Mehrede 15 abandan sonra alan ihr panayrnn ardndan ramazan aynda kurulan Aden ve San fuarlarna itirak edilirdi. Ardndan da Rbiye (Hadramtta) ve Ukz panayrlar gelmekteydi.

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (1986), slm Tarihi, I, stanbul. Apak, A. (2006), Anahatlaryla slm Tarihi I: Hz. Muhammed (s. a. v.) Dnemi, stanbul 2006.

24

Avc, C. (2008), Muhammedl-Emin: Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat, stanbul. Avc, C. (2003), slm-Bizans likileri, stanbul. Cevd Ali, (1968-1978) el-Mufassal f trhl-Arab kablel-slm, I-X, Beyrut. elikkol, Y. (2003), slm ncesi Mekke, Ankara 2003. Hamdullah, M. (2003), slm Peygamberi (trc. Salih Tu), I-II, stanbul. Hitti, P. (1980), Siys ve Kltrel slm Tarihi (ev. Salih Tu), I, stanbul. Sarck, M. (2004), nan ve Zihniyet Olarak Cahiliye, stanbul. Saram, . (2003), Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2003. TDV slm Ansiklopedisi, Arabistan ve Arap maddeleri.

25

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra Hz. Peygamberin; Soyu ve ailesini daha yakndan tanyabilecek, ocukluk ve genliinin hangi artlarda getiini aklayabilecek, Ailevi ve toplumsal problemler karsndaki duyarlln ayrt edebilecek, Hz. Hatice ile kurduu mutlu yuvann temel prensipleri ve bu evlilikten dnyaya gelen ocuklar sralayabilecek, Peygamberlik ncesi, iinde yaad Cahiliye toplumunda hakim deerler ile kendisinin sergiledii erdemli davranlar mukayese edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Abdullah, Abdlmuttalib, Eb Tlib mine, Halme, Ftma bint Esed, Hatice akk- Sadr Ficr Savalar, Hilfl-fudl el-Emn

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; TDV slm Ansiklopedisinden Abdullah, Abdlmuttalib, mine, Eb Tlib, Emn, Ftma bint Esed, Ficr, Halme, Hatice, Hilfl-fudl ve Muhammed maddelerini gzden geiriniz. Muhammed Hamidullahn slm Peygamberi ve Hseyin Algln slm Tarihi adl eserinin ilgili blmlerini okuyunuz. Casim Avcnn Muhammedl-Emin: Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat adl eserini inceleyiniz.

26

Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat

GR
Hz. Muhammed Yce Allah tarafndan lemlere rahmet ve son peygamber olarak gnderilmi, Kurn- Kerimde onun insanla en gzel rnekolduu ifade edilmitir. te yandan onun bir beer olduu da vurgulanmtr. Dolaysyla o, hem dnya hayatnn artlarna tabi bir beer hem de ilah vahye muhatap olan bir peygamberdir. Hz. Muhammed sadece bir peygamber olarak ilah mesaj aktarmakla kalmam, ayn zamanda bir fert, bir aile reisi, bir eitimci, bir devlet bakan, bir hkim ve bir kumandan olarak bu mesaj hayatna yanstm ve rnek bir kiilik sergilemitir. Sahip olduu stn zellikleri sebebiyledir ki, Hz. Peygamber, on be asr boyunca btn mslmanlarn gnlnde taht kurmutur. O sadece mslmanlar iin deil, tarihin akn deitiren bir insan olarak da dnya tarihi asndan nemlidir: VII. Yzyldan itibaren Asya, Afrika ve Avrupann nemli bir ksmna yaylarak edebiyattan mimariye, siyasetten ekonomiye, hukuktan felsefeye kalc izler brakan slm kltr ve medeniyeti temelde onun etrafnda ekillenmitir. Bundan dolaydr ki, mslman olmayanlar da ona bir ekilde ilgi duymu ve gerek Douda gerekse Batda hakknda en ok eser yazlan ahslarn banda yer almtr. Hz. Peygamberin altm yllk hayatna bir btn olarak bakldnda 40 ylnn peygamberlik ncesine ait olduu grlr ki, bu da mrnn yaklak te ikisine karlk gelmektedir. Reslullahn (s. a. v.) doumu, ocukluu, genlii, ticari faaliyetleri, Hz. Hatice ile evlilii, ocuklarnn dnyaya gelip bymeleri ve Kbe hakemlii bu dnemde gereklemitir. Daha nemlisi o bu dnemde ilah bir yolla peygamberliin ar ykn tayabilecek ekilde hazrlanm ve toplumun bu mesaja kulak vermesini kolaylatracak gvenilir kiilii bu dnemde olumutur. Nitekim onun bu dnemde Mekke toplumundaki ad Muhammedl-Emndir. Hz.Muhammedin doumundan peygamberliine kadar krk yln geirdii Chiliye toplumunda nasl bir kiilik sergilediini kavramak btn mslmanlar iin nemli olduu gibi, peygamberlik sonras hayatn deerlendirebilmek asndan da gereklidir.

27

ekil 1.1:Hz. Muhammedin eceresi (TDV slm Ansiklopedisi, XXX, 408)

PEYGAMBER EFENDMZN (S. A.V.) SOYU ve ALES

Hz. Peygamberin Soyu
Peygamber Efendimizin soyu yirmi birinci kuaktan atas olan Adnn vastasyla Hz. brahimin olu Hz. smaile dayanmaktadr. Bu sebeple Hz. Peygamberin soyunun da mensup olduu Kuzey Araplarna smiller veya Adnnler gibi isimler de verilmektedir (Araplarn dier ana kolu, anayurdu Gney Arabistan olan Kahtnlerdir). Hz. Peygamberin Adnna kadar soy kt kesin olarak bilinmekte olup yledir: Muhammed b. Abdullah b. Abdlmuttalib (eybe) b. Him b. Abdmenf b. Kusay b. Kilb b. Mrre b. Kb b. Ley b. Glib b. Fihr (Kurey) b. Mlik b. Nadr b. Kinne b. Huzeyme b. Mdrike b. lys b. Mudar b. Nizr b. Mead b. Adnn. Adnn ile Hz. smail arasndaki dedelerin isimleri ve saylar konusunda ise ihtilaf bulunmaktadr. Bununla birlikte Adnnn soyunun Hz. smaile dayandnda herhangi bir phe yoktur. Yukardaki tabloya gre Peygamber Efendimiz, Araplarn, Hz. brahimin olu Hz. smailin soyundan gelen Adnnler kolundan, Kurey kabilesinin Himoullar sllesine mensup Abdullah b. Abdlmuttalibin oludur.

28

Daha nce zikredildii zere Kurn- Kerimde Hz. brahim ve olu Hz. smailin Kbeyi in ettikten sonra yaptklar duya da yer verilir ve Hz. Peygamberin onlarn soyundan geldiine iaret edilir: Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eenlerden kl; neslimizden de sana itaat eden bir mmet kar; bize ibadet usllerimizi gster ve tevbemizi kabul et. Zira tevbeleri oka kabul eden ve ok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Neslimiz arasndan, senin yetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar temizleyip arndracak bir peygamber gnder. Muhakkak ki sen Azz ve Hakmsin (Bakara 2/128-129). Bilindii gibi Hz. smail neslinden gelmi olan tek peygamber Hz. Muhammeddir. Reslullah (s. a. v.) de soyu hakknda yle buyurmutur: Allah brahimin oullarndan smaili, smailoullarndan Ben Kinneyi, Kinneden Kureyi, Kureyten Ben Himi ve onlar arasndan da beni seti. (Mslim, Fezil, 1; Tirmiz, Menkb, 1).
www.sonpeygamber.info sitesinde Kimdir bal altnda verilen Hz. Muhammedin soy aacn (ecere) inceleyiniz.

Peygamber Efendimizin Anne ve Babas

Hz. Muhammedin babas, Kureyin Ben Him kolundan Abdullah b. Abdlmuttalib, annesi ise Kurey kabilesinin Ben Zhre koluna mensup Vehb b. Abdmenfn kz minedir. Hz. Peygamber onlarn evliliklerinden dnyaya gelen tek ocuklardr. Peygamber Efendimizin baba tarafndan dedesi Abdlmuttalib b. Him, babaannesi Ftma bint Amr, anne tarafndan dedesi Vehb b. Abdmenf, anneannesi de Berre bint Abdluzzdr. Hz. Peygamberin babas Abdullah akranlar arasnda ok beenilen yakkl bir genti. Yznde dier genlerde bulunmayan bir gzellik ve parlaklk vard. Bunun Hz. Peygambere ait nbvvet nru (peygamberlik nuru, Nr-i Muhammed) olduu kabul edilir. Rivyete gre Abdullah, mine ile evlendikten sonra alnndaki nur mineye intikal etti. nk mine bu nurun gerek sahibine, Efendimize hamile kalmt. Abdullah Kurey genleri arasnda yakkll ve alnndaki nur dolaysyla dikkat ekmekte, kadnlar arasnda bu zellikleri konuulmakta ve bu arada birok evlilik teklifi almaktayd. Abdullahn babas Abdlmuttalib, Zemzem Kuyusunu yeniden ortaya karp onard srada Kureyin baz ileri gelenleri ona engel olmaya alm, onu alaya alp kk drmek istemilerdi. O srada Hristen baka olu olmayan Abdlmuttalib onlara kar savunmasz bir durumda olduundan on olu olursa birini kurban edeceine dair adakta bulunmutu. Bir sre sonra dus gerekleip on olu dnyaya geldiinde grd bir ryada kendisine ada hatrlatlm, o da oullarndan hangisini kurban edeceini belirlemek iin kuraya bavurmutu. Abdlmuttalibin Hbel putu nnde ektirdii kura o srada en kk olu olan Abdullaha knca sf ve Nile putlarnn nnde olunu kurban etmeye karar vermi, ancak buna bata kzlar olmak zere pek ok kimse kar kmt. Adan yerine getirebilmek iin bir zm arayan Abdlmuttalib kendisine yaplan bir tavsiye dorultusunda Hicz blgesinin mehur khinine (arrfe) danmak zere Medineye, kadnn Hayberde olduu bilgisi zerine de buraya gitmiti. Khin kadn Abdlmuttalibe rfe gre bir insan diyeti olan on deve ile Abdullah arasnda kura ekmesini ve kura develere knca o kadar deveyi

29

kurban etmesini tavsiye etmiti. Mekkeye dnen Abdlmuttalib, Abdullah ile on deve arasnda kura ektirmi, fakat ilk kura Abdullaha kmt. Sonraki kuralar da Abdullaha knca Abdlmuttalib her defasnda deve saysn onar onar artrarak kuraya devam etmi, say yze ulanca kurann develere kmas zerine 100 deve kurban etmiti. Bylece ok sevdii olu Abdullah da kurtarmt. Bundan dolay Peygamber Efendimiz, hem babas Abdullahn hem de byk atas Hz. brahimin olu Hz. smilin kurban edilmekten kurtulmu olduunu kastederek, Ben iki kurbanln oluyum demitir. Abdullah genlik ana ulatnda kendisine gelen birok evlilik teklifini kabul etmemi, nihayet babasnn teebbsyle Vehbin kz mine ile evlenmitir. Abdullahn bu srada on sekiz (veya yirmidrt) yanda olduu anlalmaktadr. Hz. Peygamberin annesi mine Kurey kzlar arasnda sekin bir yere sahipti. Babas Vehb de Zhre oullarnn ileri gelenlerinden biriydi. Abdlmuttalib, olu Abdullah yanna alarak mineyi babas Vehbden veya dier bir rivyete gre Vehb vefat etmi olduu iin amcas Vheybden istemi, olumlu cevap verilmesi zerine evlilikleri gereklemitir. Zamann detleri dorultusunda evliliin ilk gn minenin evinde gemitir.

Hz. Peygamberin Babas Abdullahn Vefat

Abdullah, mine ile evlendikten bir sre sonra ticaret iin Suriyeye giden kafileye katlarak Gazzeye gitti. Dn yolunda o zamanki ad Yesrib olan Medineye ulatklarnda hastaland. Burada babasnn daylar olan Ad b. Neccr oullarn ziyaret etti. Akrabalarnn yannda bir ay kadar hasta yattktan sonra vefat etti ve Medinede defnedildi. Bu sebeple Peygamber Efendimiz yetim olarak dnyaya gelmitir. Ayn yl Mekkede ok nemli bir olay meydana gelmi ve Allahn kutsal evi Kbenin yklmasna teebbs edilmitir. Tarihe Fil Vakas adyla geen bu olay yledir:

Fil Vakas: Ebrehenin Kbeyi Ykma Teebbs ve Helk

Habe Krallnn Yemen valisi Ebrehe Araplarn Kbeyi ziyaretlerini engellemek zere Sanada byk bir kilise (Kals, Kulleys) yaptrd. Kabilelere eliler gndererek bundan byle hac iin bu mabedin ziyaret edilmesini istedi. Ancak Araplar onun beklentisinin aksine cidd bir ilgi gstermediler. stelik bu arada kiliseye kar baz saygsz davranlar sergilendi. Hatta Ebrehenin halk hac iin Kbe yerine Sanaya armasna fkelenen Kinne kabilesine mensup bir Arap, kiliseye girip oraya pislemiti. Yaptrd kiliseye byk nem veren Ebrehe amacna ulaamamann getirdii hayal krklyla Kbeyi ykmaya karar verdi. Mekke ehrini zaptederek din merkez olma zelliini ortadan kaldrmay ve Mekkelilerin ticar faaliyetlerine son vermeyi planlad. ok sayda askerden oluan ordusuyla birlikte Yemenden yola kt. Ordusunun nnde byk bir fil yryordu. Ebrehe Kbeyi ykmaya o kadar kararlyd ki, yolda nne kp kendisini bundan vazgeirmek isteyenlere iddetle tepki gsteriyordu. Ebrehenin ordusu Mekke yaknlarnda Mugammes ad verilen yere kadar gelip konaklad. Bu srada Ebrehenin Mekkeye doru gnderdii nc svari birlikleri Mekkelilere ait srleri gasbetti. Bunlar arasnda Abdlmuttalibin 200 devesi de bulunuyordu.

30

Ebrehe, Mekkeye eli gndererek hedefinin sadece Kbe olduunu ve kendisine kar gelinmedike halka dokunmayacan, ayrca Mekkelilerin lideri ile grmek istediini bildirdi. O srada Kureyin Himoullar kolunun reisi olan Hz. Peygamberin dedesi Abdlmuttalib Ebrehenin elisiyle birlikte onunla grmeye gitti. Ebrehe, boylu-boslu ve heybetli bir grnm olan Abdlmuttalibi karsnda grnce ayaa kalkarak onu selamlad ve yanna buyur ederek birlikte oturdular. Ebrehe ile Abdlmuttalib arasnda u konuma geti. Ebrehe: Ne istiyorsun? Abdlmuttalib: Askerleriniz tarafndan gasb edilen 200 devemin geri verilmesini istiyorum. Ebrehe aknlk ve hayal krkln gizlemeyerek: Ben seni ilk grdmde azamet ve heybetinden etkilenip sana kar bir sayg hissetmitim. Ancak bu cevabn duyunca senin hakkndaki kanaatimde yanldm anladm. Ben, senin ve atalarn iin din bakmdan hayat nem tayan Kbeyi ykmaya gelmiim. Sen ise bunu bildiin halde, sizin iin bir eref meselesi olan bu konuda tek kelime sylemiyorsun, fakat askerlerimin ele geirdii develerinden bahsedip onlar istiyorsun. Abdlmuttalib Ebrehenin alayc ve kmseyici bir slpla tahakkm edercesine syledii bu szler karsnda gayet kararl bir ekilde u tarihi cevab verdi: Ben develerimin sahibiyim. Bu sebeple onlar istiyorum. Kbenin sahibi ise Allahtr ve phesiz onu koruyacak olan da Odur. Bu konumalardan sonra Ebrehe develeri iade etti. Mekkeye dnen Abdlmuttalib ehir halkna durumu anlatt ve Ebrehenin saldrsndan herhangi bir zarar grmemeleri iin ehirden uzaklap da balarna doru kmalarn istedi. Ardndan Mescid-i Harama gitti ve Kbe kapsnn halkasna yaparak yle du etti: Allahm her kul kendi evini tehlikelere kar korur. Sen de Kbeyi ve hareminde gvenlii tehlikeye dm olan bizleri Ebreheye ve askerlerine kar koru. nanyoruz ki, onlarn gc senin g ve kuvvetine asla stn gelemez. Kureyten bazlar da Abdlmuttalible birlikte Kbeye gidip Allaha du ettiler. Sonra da olup bitenleri grebilecekleri ekilde dalara ekildiler. Kbeyi ykmaya kararl olan Ebrehe ertesi sabah hcum emri verdi; ancak ordusunun nnde bulunan Mahmd adl byk fil, olduu yerde kald ve Kbeye doru bir adm dahi atmad. Bu srada deniz tarafndan srler halinde gelen kular gaga ve ayaklaryla tadklar nohut ve mercimek byklnde talar Ebrehe ve askerlerinin zerine atmaya balad. Ebrehe ordusunun byk bir ksm orackta helak oldu. Kendisine isabet eden bir ta yznden ar yaralanan Ebrehe, sa kurtulan az sayda asker tarafndan Sanaya gtrld. Ancak vcudu para para dkldnden bir sre sonra aclar iinde kvranarak can verdi. Mekkede Ebrehenin ordusu helk olmu, cesetleri ortada kalmt. O srada saanak halinde yaan yamurlarn oluturduu seller cesetleri alp gtrd ve ortalk temizlendi. Ebrehenin ordusuyla Kbeye saldrs ve helk oluu Fl sresinde yle anlatlr: Grmedin mi Rabbn neler etti fil sahiplerine? Onlarn kt planlarn boa karmad m? Onlarn stne sr sr kular sald. O kular onlarn zerlerine pikin tuladan yaplm talar atyorlard. Bylece onlar yenilip inenmi ekine evirdi. (Fl 105/1-5). Bu olaya Fil Vakas, meydana geldii yla da Fil yl ad verilmitir. Belirli bir takvimleri olmad

31

iin tarih tespitinde, meydana gelen nemli olaylar esas alan Araplar bundan itibaren zaman hesabn Fil Vakasn dikkate alarak Fil ylnda, Fil ylndan nce veya Fil ylndan sonra eklinde yapmaya baladlar. Ebrehenin giriiminin baarszlkla sonulanmas Araplarn Kbeye ve hac ibadetine daha nce grlmemi derecede deer vermeye balamalarna yol at; Mekke ve Kureyin itibar artt.
Kuran- Kermde de bahsedilmi olmas cihetiyle Fil Vakasnn meydana geldiinde phe yoktur. Nitekim bu olay Araplar arasnda bilindii gibi, Hz. Peygamberi yalanclkla sulayacak kadar ileri giden mriklerin bu konuda her hangi bir itirazlar sz konusu olmamtr.

KUTLU DOUM
Peygamberimiz Arap yarmadasnn batsndaki Hicaz blgesinde yer alan Mekke ehrinde dnyaya geldi. Doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bunun sebebi yukarda iaret edildii gibi o srada Araplar arasnda kullanlan belirli bir takvimin bulunmamasdr. Genel kabul gren kanaate gre Hz. Peygamber Fil Vakasndan 50-55 gn sonra Reblevvel aynda Pazartesi gn sabaha doru dnyaya gelmitir. Farkl hesaplamalara gre Hz. Peygamberin doum tarihi 20 Nisan (9 Reblevvel) 571 veya 17 Haziran (12 Reblevvel) 569 Pazartesi eklinde belirlenmektedir. Peygamber Efendimizin annesi mine, amcas Vheybin evinde doum yapmt. Ebelik hizmetlerini Abdurrahman b. Avfn annesi if bint Avf ve Osman b. Ebl-sn annesi Ftma bint Abdullah yerine getirmi, evin baba yadigar cariyesi olan mm Eymen (Bereke) de yardmc olmutu. mine kaynpederi Abdlmuttalibe torununun dnyaya geldiini mjdelemek iin bir haberci gnderdi. Abdlmuttalib bu srada Kbenin yanndaki Hcr ksmnda Kureyin ileri gelenleriyle oturmu sohbet ediyordu. Abdlmuttalib mjdeyi alr almaz hemen ayaa kalkt ve yanndakilerle birlikte gelininin yanna gitti; torununu grd. Bu arada mine hamilelii srasnda grd ryay anlatt. Ryada kendisine nemli bir kiiye hamile olduuna iaret edilerek doacak ocua Muhammed veya Ahmed adn vermesi, kem gzlerden, kskan bak ve tavrlardan korumas iin Allaha snmas sylenmiti. Abdlmuttalib anlatlanlardan duyduu byk mutlulukla torununu kucana alp Kbeye girdi. Orada Allaha, byle bir torun ihsan ettii iin kretti. Dnte ocuu kendi evine getirdi ve burada bulunan ailesine gsterdi. Ardndan ocuu gtrp annesine teslim etti. Doumdan bir hafta sonra Abdlmuttalib akika kurban iin deve ve koyun keserek torununun erefine herkese ziyafet verdi. Abdlmuttalibe torununa niin ailenin atalarndan birinin adn deil de Muhammed ismini tercih ettii sorulunca u cevab verdi: Ona Muhammed adn verdim. stedim ki, gkte Allah ve yerde insanlar onu hayrla ansnlar, ondan vgyle bahsetsinler. slm kaynaklarnda Hz. Muhammedin ana rahmine intikalinden doumuna kadar geen zaman iinde baz olaanst olaylarn meydana geldii ifade edilmektedir. Buna gre minenin hamilelie bal herhangi bir hastalk, sknt ve zorluk yaamad, doum sancs ekmedii belirtilmektedir. Yine Peygamberimiz snnetli olarak domutu. Ayrca melekler tarafndan ykanm ve srtna, iki omuzunun arasna peygamberlik mhr vurulmutu. Kaynaklarda yer alan ve tarihiler tarafndan ihtiyatla karlanan dier rivayetlere gre Hz. Peygamberin doduu gece Medindeki Ssn saraynn on drt burcu ykld. Mecusi ranllarn bin yldan beri yanan ategedeleri snverdi. Sve glnn suyu ekildi. Semve

32

vadisini sel bast. Baz yahudi alimlerinin de o gece bir yldzn doduunu grnce hir zaman peygamberinin dnyaya geldiini syledikleri, bazlarnn ise Artk srailoullarndan peygamberlik gitti; ellerinden kitap da kt eklinde hayflandklar nakledilir. Doum gecesi Kbe iindeki putlarn ykld da rivayetler arasndadr. Peygamber Efendimizin doumunu Sleyman elebi (. 825/1422) asl ad Vesletn-nect olan mehur Mevlidinde edeb bir dille anlatr. Mevlidin Vildet bahri ad verilen bu ksmnn baz msralar yledir: mine hatun Muhammed nesi Ol sedeften dodu ol dr danesi nki Abdullah'dan oldu hamile Vakt eriti hefte v eyym ile Hem Muhammed gelmesi oldu yakn ok alametler belirdi gelmedin Ol Reblevvel ayn nicesi On ikinci gece isneyn gecesi Ol gece kim dodu ol Hayrul-beer nesi anda neler grd neler Dedi, grdm ol Habibin nesi Bir acep nur, kim gne pervanesi .... Dodu ol saatte ol sultn- din Nura gark oldu semvt zemin Sall aleyhi ve sellim teslm Hatta tenl cennetten ve nam.
(Sleyman elebi, Musahhah Mevlid-i erf, stanbul 1324, s. 6-8). slm kltrnde Hz. Peygamberin doum yldnmnde yaplan trenlere ve bu trenlerde okunmak zere yazlm eserlere ne ad verildiini hatrlaynz. Bu eserlerin en mehuru olan Sleyman elebinin Mevlidinde zellikle kutlu doumun anlatld Vildet bahrini inceleyiniz. Eserin asrlar boyu mslmanlar tarafndan byk kabul grmesinin sebepleri hakknda fikir yrtnz. TDV slm Ansiklopedisindeki Mevlid maddesini gzden geiriniz.

PEYGAMBER EFENDMZN OCUKLUU

Doumun ardndan Peygamberimizi birka gn annesi, bir sre de Eb Lehebin cariyesi Sveybe emzirdi. Sveybe Hz. Peygamberin amcas Hamzay da emzirdiinden Hz. Peygamber bu amcasyla ayn zamanda st kardei olmutur.

St Annesi Halmeye Verilii

ehirlerde yeni doan erkek ocuklarn emzirilmek ve belirli bir yaa kadar

33

bytlmek zere havas ve suyu temiz, hayat tarz da sade olan le gnderilmesi Kurey ve dier Araplar arasnda yaygn bir gelenekti. St annesine verilmesinde temel sebep ocuklarn ehir yerine daha salkl olan l havasnda bymelerini salamak, ayrca konuma anda fasih Arapa renmelerine imkn vermekti. Peygamberimiz de bu gelenee uyularak Hevzin kabilesinin Sad b. Bekir koluna mensup Halme bint Eb Zeybe verilmitir. Arap dilini en gzel bir ekilde konumakla tannan Ben Sad b. Bekir, Araplar arasnda cmertlik ve erefiyle de bilinmekteydi. Kaynaklarda bildirildiine gre Halme, kendisi gibi stannelii yaparak geimini salayan on kadar kadnla ve kocas Hris b. Abdluzz ile birlikte Mekkeye doru yola kt. St emme anda olan olu Abdullah da yanlarna aldlar. Halme ve kocas bineklerinin zayf ve gszl yznden kafileden geri kald iin Mekkeye onlardan sonra varabildi. Mekkeye nce gelen dier kadnlar genellikle tercih edildii zere zengin birer aile ocuu bulmak ve bylece aileler arasnda kurulacak dostluktan istifadeyle daha fazla madd imkana kavumak midiyle Mekke sokaklarnda dolatlar. Bu arada mine ve Abdlmuttalib de uygun st anne araynda idiler. Abdlmuttalib Ben Sad b. Bekir kabilesine mensup kadnlara Hz. Muhammedi vermek istemise de kadnlar onun yetim olduunu renince bu yetim ocuun annesi ve dedesi bize ne kadar ihsanda bulunabilir ki diyerek kabul etmediler ve baka ailelerin ocuklarn aldlar. Halme ve Hris ise Mekkede gn boyu dolatklar halde henz bir ocuk bulamamlar, bu kadar zahmetten sonra evlerine eli bo dnme endiesi duymaya balamlard. Nihayet Abdlmuttalible karlatlar. Hz. Muhammedin yetim olduunu renmekle birlikte eli bo dnmemek iin kabul ettiler. mine Halmeyi ocuun bulunduu odaya gtrd. Halme devamn yle anlatr: Odaya girdiim zaman ocuk stten daha ak bir yn kumaa sarlm, altna da yeil ipekten bir sergi serilmiti. Srt st yatrlm vaziyette ml ml uyuyor, misk kokusu etrafa yaylyordu. Sevimliliine ve yznn gzelliine hayran oldum. Uykudan uyandrmaya kyamadm. Ellerimi gsnn zerine yavaa koyduumda glmsedi ve bana bakmak iin gzlerini at. Hemen iki gznn arasndan perek kucama aldm. (Kksal (1987), II, 30). Halme ve Hris ocuu aldktan sonra vedalatlar. Yolda ocuu emzirmek iin gsne doru yaklatran Halme stnn birden arttn hissetti. te yandan Hris az da olsa st elde etmek maksadyla yal devesinin yanna gittiinde hi ummad bir ekilde devenin memelerinin st dolu olduunu grd. Deveyi sap doyuncaya kadar itikten sonra onlar da uyudular ve rahat bir gece geirdiler. Sabahleyin Hris hanmna yle dedi: Halme unu bil ki, sen ok mbarek ve hayrl bir ocuk alm bulunuyorsun. Halme de Umarm yle olur diyerek einin bu kanaatine itirak etti. Yola koyulduklarnda Halmenin zayf merkebi bu sefer o kadar hzl gidiyordu ki bir sre sonra Mekkeden kendilerinden nce ayrlm olan arkadalarna yetitiler, hatta onlar getiler. Halme sonrasn yle anlatmaktadr: Ben Sad topraklarndaki adrlarmza ulatk.Yeryznde buras kadar orak ve verimsiz toprak olacan sanmyorum. Fakat biz ocuu beraberimizde getirdikten sonra srmz her defasnda karn tok ve stle dolu olarak eve dnyordu. ocuk iki yana gelip ben onu stten kesinceye dek Allahn bu ltfu, hayr ve bereketi devam etti.

34

Halme iki yl dolunca baarl bir gelime gsteren ve akranlarna gre daha gsterili bir yapya kavuan ocuu stten kesti ve kocas ile birlikte annesine teslim etmek zere Mekkeye getirdi. Ancak ondan grd saadet, hayr ve bereket dolaysyla kalbi onu vermeye raz deildi. Onun bir mddet daha yannda kalmasn istiyordu. mineye ocuun durumundan bahsedip ne kadar hayrl bir evlat olduunu anlattktan sonra byynceye kadar yannda kalmas iin izin istedi. O srada Mekkede veba salgn vard. l havasnn oluna yaradn gren mine, hem Halmenin srarn krmamak hem de olunu veba tehlikesinden korumak iin teklifi kabul etti. Hz. Muhammed drt veya be yana kadar stannesinin yannda kald. Yukarda belirtildii gibi onun stbabas Hris b. Abdluzza, stkardeleri de Abdullah, neyse ve eym idi. Peygamberimizin stannesinin yannda bulunduu dnemde akk- sadr (gsn yarlmas) ad verilen hadisenin vuk bulduu kaynaklarda zikredilmektedir. Buna gre Hz. Muhammed drt yanda iken bir gn erkek st kardeiyle adrn arka tarafnda kuzularla beraber bulunuyorlard. Bu srada st kardei byk bir heyecan iinde anne ve babasna koarak geldi ve koun, beyazlar giymi iki kii gelip kardeimi aldlar, yere yatrdlar ve gsn atlar, elleriyle gsn kartryorlar dedi. Halme ve Hris koarak ocuun bulunduu yere geldiler. Etrafa bakndlar, ancak kimsecikler yoktu. ocuun gsn kontrol ettiler: Herhangi bir yara izi gremediler. Yaananlara bir anlam veremeden adrlarna dndler. Peygamberlik dneminde baz sahabler Y Reslallah! Bize biraz kendinizden bahseder misiniz? dediklerinde o bu olay da anlatm ve yle demitir: Ben babam brahimin dus ve kardeim sann mjdesiyim. Annem bana hamile kald gnlerde kendisinden kan bir nurun Suriye saraylarn aydnlattn grm. Ben Sad b. Bekir kabilesine mensup bir stanneye verildim. Erkek stkardeimle birlikte evimizin yannda hayvanlarmz otlatrken beyazlar giymi iki adam yanmza geldi. Ellerinde karla dolu altn bir tepsi vard. Sonra beni yatrp gsm atlar ve kalbimi dar kardlar. Kalbimi ikiye ayrp iinden siyah bir phty alarak attlar. Daha sonra kalbimi ve gsm karla ykadlar. lgili rivayetlerden anlaldna gre iki melek tarafndan gs alm, kalbi yarlp ktlklerden arndrlm ve semv bir su ile ykandktan sonra yerine yerletirilmitir. Halme ve Hris batan beri birok olaanst ynne ahid olduklar Hz. Muhammed hakknda, olup biteni izah edememekten kaynaklanan bir endie yaamaya baladlar ve ocuu ailesine iade etmenin daha doru olaca dncesiyle Mekkeye getirdiler. mine, ocuu yannda tutmak iin daha nce srarl davranan Halmenin niin fikir deitirip ocuu teslim ettiini merak ediyordu. Halme bir sre gerek sebebi gizlemeye altysa da minenin srar zerine grd olaanstlkleri ve zellikle akk- sadr olayn anlatp ailece ocuk iin duyduklar endieyi dile getirdi. mine, stanneyi teskin ederek hamilelik srecinden itibaren yaadklarn onunla paylat ve Benim kk olumda byk harikalar gizli diye ekledi. Halme ocuu yannda tutmaya raz olmutu. Fakat bu kez mine ocuuna kendi bakmaya karar verdi. Stannesine ocuu benimle brak ve selametle evine dn diyerek teekkr etti.
Hz. Peygamberin st annesi, st babas ve st kardelerinin slm dnemine ulap ulamadklarn, ulatlarsa mslman olup olmadklarn ve Hz. Peygamberin st annesi Halmeye kar tutumunu aratrnz.

35

Annesi minenin Vefat

Hz. Peygamber alt yana geldiinde annesi mine onu criyesi mm Eymenle birlikte yanna alarak Yesribe (Medine) gtrd. Burada hem babas Abdullahn mezarn hem de Abdlmuttalibin annesi dolaysyla ailenin daylar saylan Ben Neccr mensuplarn ziyaret ettiler. Yesribde Nbigann evinde bir ay kadar misafir kaldlar. Hz. Peygamberin daha sonra anlattna gre o, yzmeyi bu srada evin yaknndaki bir glette rendi. Yine bizzat hatrlayp anlattna gre Nbigann ocuklaryla ve zellikle neyse adl kzyla arkadalk kurmutu ve birlikte aileye ait konan etrafnda oynamlard. Onlarn elencelerinden biri bu konan kulelerinden biri zerine konan bir kuu kklayarak uurmalar olmutu. mine Mekkeye dnerken Medineye yaklak 190 km. mesafede bulunan Ebvda hastaland ve gen yata vefat etti. minenin lmnden nce kk yavrusuna bakarak yle syledii anlatlr: Her yaayan lr. Her yeni eskir. Her ok azalr. Her byk yok olur. phesiz ben de leceim, ama devaml anlacam. nk dnyaya olumu hayrl bir gelecek olarak brakyorum. Annesinin lmyle ksz kalan Efendimiz, mm Eymen tarafndan Mekkeye getirilip dedesi Abdlmuttalibe teslim edildi.
Hz. Peygamber daha sonra hicretin altnc ylnda (mild 628) Ebvya urayp annesinin mezarn ziyaret etmitir. Kabri eliyle dzeltirken bu arada annesinin efkat ve merhametini hatrlayarak gz ya dkmtr. Onun bu tutumundan etkilenen sahabler de gz yalarn tutamayp onunla birlikte alamlardr.

Dedesi Abdlmuttalibin Vefat

Abdlmuttalib, ok sevdii ve gen yata kaybettii olu Abdullahn deerli htras olan Hz. Muhammede byk zen gsteriyordu. ocuklarna gstermedii sevgiyi ona gsteriyor, onsuz sofraya oturmuyor; Hamza dahil kendi ocuklarna dahi gelenek gerei msaade edilmedii halde onu zaman zaman Kbe duvarnn glgesindeki minderine oturtuyordu. En gen yenin krk yalarnda olduu Drnnedvedeki toplantlara bakanlk ederken yanna alyor; btn davranlaryla ona baba efkati ve sevgisinin eksikliini hissettirmemeye alyordu. ocuklarna ve dads mm Eymene ona kar titiz davranmalar iin tler veriyordu. Yamur duasna klaca zaman zellikle yanna alyor, bazan kayp bir eyin bulunmas iin ondan yardm istiyordu. Bir keresinde ise Hz. Muhammed kaybolmu, uzun aramalardan sonra bulunmutu. Abdlmuttalib torununu gzyalar iinde efkatle kucaklad ve Olum! Seni bulamayacam diye o kadar korktum ve zldm ki, hayatmda hibir eye bu kadar zlmedim. Artk ne olursa olsun seni hibir yere yalnz gndermeyeceim; seni asla yanmdan ayrmayacam. Ya seksenin zerinde olan Abdlmuttalib, torunu Muhammed sekiz yana geldiinde bakm ve himayesini amcas Eb Tlibe verdikten ksa bir sre sonra vefat etti. Daha sonra Hz. Peygambere Dedeniz Abdlmuttalibin lmn hatrlyor musunuz? diye sorulduunda Evet. Ben o zaman sekiz yanda idim demitir. Dads mm Eymen de Abdlmuttalib vefat ettiinde Reslullah dedesinin divannn yannda alarken grmtm diye anlatmtr.

36

Amcas Eb Tlibin Himayesinde

Yukarda bahsedildii gibi Peygamber Efendimiz drt yana kadar st annesi Halmenin, alt yana kadar annesi minenin, annesinin vefat zerine sekiz yana kadar da dedesinin yannda kalm, bundan sonra onu amcas Eb Tlib himayesine almtr. Eb Tlib Peygamberimizin babas Abdullahn anne-baba bir kardei idi. Fakir olmakla birlikte merhametli ve gnl zengin bir insand. Eb Tlib, yeenini ocuklarndan fazla sevdi, onun uurlu olduuna inand ve iyi yetimesi iin gayret sarfetti. Birok defa onu yanna alp uyurdu. O da babas gibi sofraya oturduunda yeenini gremedii zaman onu sorar ve o geldikten sonra yemee balard. kt baz seyahatlerde onu da yanna alrd.

Hz. Peygamberin Amcas le Suriye Seyahati ve Bahra Hadisesi

Peygamberimiz dokuz (veya on iki) yanda bulunduu srada amcas Eb Tlib bir ticaret kervanyla Suriyeye gitmeye karar vermiti. Aile arasnda amcasnn Hz. Muhammedi de yanna alp almamas konuuldu. zellikle amca ve halalar gidilecek yerin uzakln ve ocuk iin bu yolculuun hastalk ve sair hususlar asndan tad muhtemel riskleri dikkate alarak evde kalmasnn uygun olacan sylediler. Ancak Peygamberimiz amcasyla birlikte gitmek iin yalvard. Yeeninin srarn gren Eb Tlib duyguland ve onu da yanna ald. Kervan Suriye topraklarndaki Busrda konaklad. Bu arada bir manastrda yaayan Bahra adl rahip de kafileyi izlemekteydi. Daha nce birok kervan burada konaklad halde herhangi bir ilgi gsterme ihtiyac duymayan rahip bu kafileye ayr bir nem vermiti. nk bu sefer o gne kadar hi grmedii bir eyi farketmi, alak ve kk bir bulutun kafilenin stnde yava yava ilerlediini, srekli yolculardan bir veya ikisi ile gnein arasna girdiini grmt. Byk bir ilgiyle kervann yaklamasn izledi. Bahira manastrdaki kutsal kitaplardan haberdar olup bir peygamberin geleceine ve bunun da yakn olduuna inanyordu. Byk bir merakla kafileye haber gnderdi ve hepsini yemee davet etti. Dikkatini Hz. Muhammed zerinde younlatran Bahra onun yzne baknca zihnindeki birok sorunun cevabn buldu. Onu dikkatle inceledi ve yemekten sonra insanlar ayrlmaya baladklarnda ona baz sorular sormak istedi. Bahira: Sana baz sorular sormak istiyorum. Lt ve Uzz hakk iin bana cevap verir misin? Hz. Muhammed rahibin szn kesti ve Lt ve Uzzya yemin ederek bana soru sorma. Vallahi ben putlardan nefret ettiim kadar hibir eyden nefret etmedim. Bahira Kureylilerin Lt ve Uzz adna yemin ettiklerini bildii iin byle davranm, ama farkl bir cevapla karlamt. Hz. Muhammede uykusuna varncaya kadar eitli hususlarda sorular soran Bahira verilen cevaplar dikkatle dinledi; ald cevaplar onun bildii ve merak ettii zelliklerle uyum iindeydi. Nihayet uygun bir srada izin isteyip ocuun srtna bakt. Omuzlar arasndaki mhr grnce gelmesi yakn olan peygamberle kar karya olduundan phesi kalmad. Eb Tlibe dnp ona da baz sorular sorduktan sonra yle dedi: Yeenini buradan uzaklatrp geri gtr ve onu Yahudilerden koru. nk benim

37

bildiimi onlar da bilirler ve grp fark ederlerse ona ktlk yaparlar. Yeeninin geleceinde byk eyler gizli. Onun yz peygamber yzne, gzleri de peygamber gzlerine benziyor. Biz kutsal kitaplarmza ve atalarmzdan gelen rivayetlere gre bir peygamberin gelmesinin yakn olduunu biliyoruz. Bunu Yahudiler de biliyor, ancak onlar gelecek peygamberin srailoullar arasndan kmasn bekledikleri iin onu kskanp zarar verebilirler. Sana bu nasihati yaparak bu konudaki grevimi ifa ettiimi bilmeni isterim. Eb Tlib bunun zerine getirdii eyay Busrada satt ve seyahatn yarda keserek Mekkeye dnd. Bundan sonra kt seyahatlerde, bana bir ey gelir korkusuyla ocuu bir daha yanna almad.
Bahira hadisesi hristiyanlar tarafndan olduka abartlp efsaneletirilmi, Hz. Muhammedin getirdii mesaj Bahradan rendii, dolaysyla slmn ve Kurnn Bahra tarafndan uydurulduu iddia edilmitir. Mslmanlar asndan byle bir iddiann ciddiye alnmas mmkn deildir. nk genel olarak slm ve Kurn- Kerm, Yahudi ve Hristiyanlarn kutsal kitaplar olan Tevrat ve ncille tevhid izgisinden gelen ortak noktalar dnda muhteva bakmndan farkldr. Hz. Peygamberin Bahra ile grme srasnda yann kk olmas ve grme sresinin ksal gibi hususlar da dikkate alndnda bu tr iddialarn temelsiz olduu aka grlmektedir. Bununla birlikte slmn ilk asrlarndan itibaren Hristiyanlar tarafndan yukardaki iddialar tekrarlanagelmi, ayrca bu iddialar ispatlamaya ynelik pek ok kitap yazlmtr. R. J. H. Gottheil, Bir Hristiyan Bahr Efsanesi Bir Tahrif rnei (XI-XII. Yzyl)-, Trke tercme ve ilvelerle yayna hazrlayan: Fatmatz Zehra Kamac, stanbul 2008.

obanlk Yapmas
Peygamberimiz on yalarnda iken kalabalk bir aileye sahip bulunan amcas Eb Tlibe yardmc olmak amacyla bir sre obanlk yapmtr. Peygamberlii dneminde o, bu hatrasna atfla Hibir peygamber yoktur ki, koyun gtm olmasn buyurmutur. Etrafnda bulunan sahablerin Siz de mi koyun gttnz y Reslallah? eklindeki sorusu zerine Evet. Ben de Mekkelilerin koyunlarn gttm cevabn vermitir. Dier bir rivayete gre Hz. Peygamber bir gn baz sahabilerle birlikte kra kmlard. Bir yerde misvak aac meyvesi toplamaya baladlar. Bu srada Reslullah (s. a. v.): Size bu yemiin en kararm olanlarn tavsiye ederim. nk kararm olanlar en lezzetlisidir. Ben bunu koyunlar gderken renmitim buyurdu. Sahabiler: Y Reslalllah! Siz de mi koyun gttnz? diye sorunca Evet. Koyun gtmeyen hibir peygamber yoktur cevabn verdi. Yine bir defasnda yle buyurmutur: Ms, peygamber olarak gnderildi, koyun gderdi. Dvd, peygamber olarak gnderildi, koyun gderdi. Ben de Ecyad mevkiinde ailemin koyunlarn gderdim. (bn Sad, I, 125-126). Eb Tlib madd durumu iyi olmamasna ramen efkatl bir amca olarak Hz. Muhammedi himaye etti. phesiz onun bu himayesinde hanm Ftma bint Esedin verdii destein nemi byktr. Ftma bint Esed Efendimiz Muhammede kendi ocuklarndan daha fazla ilgi gstermi, onu kendi ocuklarndan nce doyurup gzetmitir. Ftma bint Esed daha sonra slmiyeti kabul edip Medneye ilk hicret eden kadn sahblerden olmutur. Hicretin drdnc ylnda (m. 625-626) vefat ettii tahmin edilmektedir. Yengesinin iyiliklerini hibir zaman unutmayan Hz. Peygamber onu

38

Medinedeki evinde ziyaret edip hal hatr sorar zaman zaman orada le uykusuna yatard. O, Peygamber Efendimizin hem yengesi hem de Hz. Ali ile evli olan kz Hz. Ftmann kaynvalidesi olmas bakmndan dnr idi. Yengesi vefat ettiinde Hz. Peygamber ok zlm, gmleini ona kefen yapm, kabrinin kazlmasyla bizzat ilgilenmi ve cenaze namazn da kendisi kldrmtr. lmnden duyduu znty etrafndakilere anlatrken yle diyerek vefa duygusunu gstermitir: Ben onun himayesine muhta ksz bir ocuktum. O kendi ocuklar a olduu halde beni doyururdu. Kendi ocuklarn brakr benim salarm tarard. O benim annem gibiydi.

Hz. PEYGAMBERN GENL

Peygamberimizin ocukluundan itibaren Cahiliyye devrinin yaygn ktlklerinden hi birine bulamad. Putlara tapmad, putlar iin kesilen kurban etinden yemedi. ki ve kumar gibi kt alkanlklardan uzak durdu. Onun bu hususta ilah koruma altnda olduu anlalmaktadr. Kaynaklarda bu konuda kendisinden nakledilen baz rivayetler bulunmaktadr: ocukluunda arkadalaryla oyun oynarken talar bir yerden bir yere tamak iin elbiselerini kullanmaktaydlar. Ancak bu srada stleri aldndan Hz. Muhammed Giy u elbiseni bakaym! diye gaipten bir ses duymu, bu uyar zerine elbiselerini giyerek talar omuzunda tamaya devam etmiti. obanlk yapt gnlerde bir defasnda koyunlarn arkadana brakarak Mekkedeki bir dne katlmak iin ayrld. Ancak Mekkeye yaklatnda anszn bastran uyku yznden uyuyakald ve Chiliye adetlerine gre yaplan bu dne katlmaktan korunmu oldu. Bir defasnda amcas ve halalarnn ar srar zerine Buvne ad verilen yerde bulunan bir putu ziyaret ve ibadet iin onlarla birlikte gitmek zorunda kald. Oraya vardklarnda bir sre gzden kayboldu. Aradan bir mddet getikten sonra beti benzi sararm vaziyette titreyerek geldi. Halalar merak iinde ne olduunu sorunca olay anlatt: Ben bu putun yanna yaklatmda beyazlar iinde uzun boylu bir adam yanma gelip Ey Muhammed! Sakn puta el srme; oradan uzakla diye beni ikaz etti. Hz. Muhammed kendisine peygamberlik verilinceye kadar bir daha Kureylilerin bu bayramna katlmad gibi amcas ve halalar da bu konuda ona bask yapmadlar.

Ficr Savana Katlmas

Chiliye dneminde Arap kabileleri arasnda eitli sebeplerle sk sk savalarn kt bilinmektedir. Genel olarak Eyyml-Arab diye isimlendirilen bu savalarn says eitli melliflere gre 75 il 1700 arasnda deimektedir. yle ki, her trl dmanlk ve mcadeleden el ekilmesi gereken, ktlk yapmann ve kan dkmenin yasak olduu haram aylarda (zilkade, zilhicce, muharrem, receb) bile savalarn yapld olurdu. Haram aylarda cereyan ettii iin bu savalara Ficr sava ad verilirdi. Hz. Peygamber de genliinde byle bir savaa katlmak durumunda kalmt. Onun katld sava Eyyml-ficril-evvel denilen birinci gurup ficr savalarnn drdncs ve ayn zamanda en iddetlisi olup mttefik KureyKinne ve Kays-Ayln kabileleri arasnda cereyan etmitir. Savan temel sebebi Ben Kinneden Berrd b. Kaysn Hevzin erafndan Urve b. Utbeyi ldrmesidir. Bu savata Kureyliler kabile asabiyeti sebebiyle Ben Kinnenin yannda yer ald. Harb b. meyye, Kurey ve Kinnelilerin bakumandanlna getirildi. Kureyin kollarndan Himoullarnn reisi ve Hz. Peygamberin amcas Eb Tlib haram aylarda bulunduklar

39

gerekesiyle Himoullarnn bu savaa katlmasna raz olmad. Himoullar Zbeyr b. Abdlmuttalib kumandasnda bu savaa katlmak zorunda kald. Sava, Kurey ve mttefiki Kinnenin zaferiyle sonuland. Peygamber Efendimizin bu iddetli savaa amcalaryla birlikte katld, ancak fiilen savamayp amcalarna ait eyalar koruduu, ayrca gelen oklar da kalkanla karlayp toplamak suretiyle amcalarna verdii, bu konudaki farkl rivayetler iinde tercih edilen grtr. Bu srada yann on drt, on be, on yedi veya yirmi olduu zikredilmektedir.

Hilful-Fudl Cemiyetinde Bulunmas

Mekkede kabileler arasnda yaanan ve bazan kan dklmesinin yasak olduu haram aylarda dahi meydana gelen ekime ve atmalar, ehrin gvenli bir belde olmasna glge drmt. te yandan hac ve ticaret amacyla Mekke dndan gelen zayf ve gsz kimseler birok defa hakszlk ve zlme uramakta idiler. ehirde mal, can, rz ve namus gvenlii kalmamt. Haram aylardan zilkdede yaanan bir olay barda taran son damla oldu ve vicdan sahibi hakperest insanlar harekete geirdi: Yemenli Zbeyd kabilesinden bir tcir Mekkeye mal getirmi ve belirli bir fiyat karlnda Mekke ileri gelenlerinden s b. Vil es-Sehm ile pazarlk yapp mal teslim etmiti. Ancak s b. Vil borcuna sadk kalmayp olduka dk bir para teklif etti ve satcy oyalayp durdu. Sonunda borcunu inkr ettii gibi ald mallar iade etmeye de yanamad. Zor durumda kalan Yemenli tcir aralarnda Mekke ileri gelenlerinin de bulunduu birok kiiye mracaat edip yardm istedi. Ancak bir ksm s b. Vilin dmanln kazanmaktan, bir ksm da dostluunu kaybetmekten ekindii iin yardm etmediler. aresizlik iinde ne yapacan dnen tcir ertesi gn gnein domak zere olduu ve Kurey ileri gelenlerinin de Kbe etrafnda kme kme oturduklar bir srada Eb Kubeys dana kt. Herkesin duyaca yksek sesle ackl bir ekilde maduriyetini dile getirdi ve yardm istedi. Hilflahlfa mensup kabilelerin aldr etmemelerine karlk Hilfl-mutayyebne mensup kabileler bundan rahatszlk duyarak harekete getiler. Bunlarn banda son Ficr savanda Himoullarna kumanda eden ve savaa katlm olmaktan da piman olduu anlalan Zbeyr b. Abdlmuttalib gelmekteydi. Hz. Peygamberin amcas olan Zbeyr b. Abdlmuttalib ehrin en zengin, yal ve nfuzlu kabile reisi durumundaki Abdullah b. Cdn etTeymye ba vurarak onu bu iin grlmesi iin bir toplant yapmaya ikn etti. Kureyin kollarndan Ben Him, Ben Muttalib, Ben Zhre, Ben Teym ve Ben Esed ileri gelenleri, Abdullah b. Cdnn evinde yaplan yemekli toplantya itirak ettiler. Toplantya o srada yirmi yanda olan Peygamberimiz de amcas Zbeyr b. Abdlmuttalib ile birlikte katld. Kaynaklarn bildirdiine gre arlanlar arasnda Hilfl-ahlf mensuplarndan kimse yoktu. Toplantda hazr bulunanlar uzun tartmalardan sonra hakszl nlemek iin yemin ettiler ve bu i iin gnlllerden oluacak bir gurup kurmay kararlatrdlar. Bu harekete Erdemli insanlarn yemini anlamnda Hilfl-fudl ad verildi. Kaynaklara gre yemin ve antlamann muhtevas genel hatlaryla yledir: Allaha and olsun ki, Mekke ehrinde birisi zlum ve hakszla urad zaman hepimiz o kii ister iyi ister kt, ister bizden ister yabanc olsun kendisine hakk verilinceye kadar tek bir el gibi hareket edeceiz; deniz sngeri slatt ve Hira ile Sebr dalar yerlerinde kald srece bu yemine aykr davranmayacaz ve birbirimize ml yardmda bulunacaz. Hilflfudl mensuplar toplantdan sonra Kbeye gidip Hacerul-esvedi ykadlar

40

ve bu mukaddes sudan teker teker itiler. Hilfl-fudlun ilk icraat topluca s b. Vilin yanna gidip Zbeydli tcirin hakkn geri almak ve mazluma hakkn iade etmek oldu. Mekke ileri gelenlerini karsnda gren s b. Vil borcundan kaamad gibi Hilfl-fudla katlmayanlardan hi kimse de onu destekleyip bu harekete kar kamad. Daha sonraki yllarda da bata Hz. Peygamber olmak zere Hilful-fudl mensuplar Mekkede birok hakszln nne getiler. Yemin yapldktan sonra yeni katlma ak olmayan bu antlama slm dneminde de bir sre devam etmi ve son mensubunun Emev hilfetinin banda lmyle tarihe karmtr.
Resl-i Ekrem (s.a.v.) peygamberliinden sonra da Hilfl-fudl ittifakndan vgyle bahsetmi ve yle demitir: Abdullah b. Cdnn evinde yaplan antlamaya amcalarmla birlikte ben de katlmtm. Bu ittifakta yer alm olmann mutluluunu gzel ve kzl develere deimem. Bugn de byle bir antlamaya arlsam tereddt etmeden giderim. Hilful-fudl cemiyeti mensuplarnn mazluma yardm noktasnda yapt baka faaliyetler nelerdir?

Ticaretle Uramas ve Seyahatleri

Peygamberimiz (s.a.v.) de Mekkedeki birok Kureyli gibi ticaret ile megul olmutur. Kuma ve tahl ticaretiyle uraan Eb Tlibe yardm etmek suretiyle ticaret hayatna balam ve amcasnn yaland yllarda kendisi ticarete devam etmitir. Bu dnemde onun eitli yerlere ticaret amacyla seyahat ettii bilinmektedir. Mekkenin gneyinde Yemen yolu zerinde on gnlk mesafedeki Hube panayrna, bir veya iki defa Yemene, ayrca Dou Arabistandaki Muakkar ve Deb panayrlarna gittii tespit edilebilmekte hatta Habeistana gittii tahmin edilmektedir. Bu seyahatler sebebiyle bir taraftan ticar hayatn gereklerini renirken, dier taraftan Arabistann muhtelif yerlerinde yaayan insanlar yakndan tanma, onlarn dil ve lehelerini, din, siyas ve sosyal durumlarn renme imknn elde ediyordu. Chiliye dneminin yaygn ktlklerinin hibirine bulamakszn temiz bir hayat yaayan Hz. Muhammed evresinde iffeti, mertlii, merhameti ve hak severliinin yan sra ticaret hayatnda da doruluu ve gvenilirlii sebebiyle Muhammedl-Emn veya sadece el-Emn unvanyla bilinmekteydi. Mekkeli tcirlerden Kays b. Sib Hz. Muhammedle birok ticar i yaptn ve ondan daha iyi bir ortaa rastlamadn belirterek yle demitir: O ticar bir yolculua kaca zaman kendisine baz ileri havale ettiim olurdu. Seyahatten dndnde benim tamamen memnun kalacam bir ekilde hesap grmeden kendi evine ekilip gitmezdi. Buna karlk ben seyahate ktmda bana bir i havale ederse, dnmde, herkes bana kendi ileri ile ilgili hususlar sorup dururken o, bana sadece salk ve afiyette olup olmadm sorard. Abdullah b. Ebl-Hams, slmdan nce Reslullah (s. a. v.) ile bir al veri yapm, parasnn bir ksmn demi, bir miktar da borcu kalmt. Borcunu demek zere belirli bir yerde bulumak iin szlemi olmalarna ramen Abdullah szn unutmu ve aradan gn getikten sonra hatrlayabilmiti. Hatrlar hatrlamaz buluma yerine kotuunda Hz. Peygamberin orada kendisini beklediini grd. Abdullah, Reslullah Efendimizin yle sitem ettiini syler: Sen beni skntya soktun delikanl! Ben gndr burada seni bekleyip duruyorum.

41

Hz. Peygamber Ukz Fuarnda

Hz. Muhammedin peygamberlikten nce katld fuarlardan biri de Ukz fuar idi. Burada ticaretin yansra edeb konumalar yaplr; airler btn kabiliyetlerini ortaya koyarak iirler okurlard. nl hatipler yetitiren yd kabilesine mensup Kus b. Side, Arap yarmadasnda putlara tapmayan ve Hz. brahimden gelen tevhd akdesine bal Hanfler arasnda yer alyordu. Ayn zamanda tabip ve khin olup hitabet ve iirleriyle mehurdu. Konuma srasnda yksek bir yere kmak, kl veya sya dayanmak gibi detleri onun balatt ileri srlr. Muammern denilen uzun mrl insanlar arasnda yer ald ve seksen yanda 600 yl civarnda vefat ettii belirtilir. O Ukzdaki mehur hitabesinde Tevhid inancna vurgu yapm ve Hz. Muhammed de onun bu konumasn dinlemiti. slm dneminde Crd b. Abdullah bakanlnda Medineye gelen yd kabilesi heyetine Hz. Peygamber Kus b. Sideyi sorunca kendisine onun vefat ettii sylenmitir. Peygamber Efendimiz tevhd inancna vurgu yapt iin ok beendii bu konumay hatrlatm, ancak ezberlemediini sylemiti. Bunun zerine orada bulunan ve kendisi de Kus b. Sideyi o fuarda dinlemi olan Hz. Eb Bekir hutbeyi ezbere okumutu. Kus b. Sidenin bu veciz konumas yledir: Ey insanlar! Geliniz, dinleyiniz; dinlediklerinizi belleyiniz ve ondan faydalannz, ders alnz. Gerek udur ki, yaayan lr; len yok olur. Olacak olur, yamur yaar, otlar biter, ocuklar doar, analarnn babalarnn yerini tutar. Sonra hepsi mahvolup gider. Olaylarn ard arkas kesilmez, birbirini takip eder. Kulak veriniz, dikkat ediniz, gkte haber var, yerde ibret alnacak eyler var. Yeryz bir sarayn demesi, gkyz bir yksek tavan. Yldzlar yrr, denizler durur. Gelen kalmaz, giden gelmez. Acaba vardklar yerden honut olup da m kalyorlar, yoksa orada braklp uykuya m dalyorlar? Yemin ederim, Allahn bir dini vardr ki, imdi bulunduunuz dinden daha sevgilidir; Allahn gelecek bir peygamberi vardr ki, onun gelmesi pek yakndr. Glgesi zerinize gelmitir. Ne mutlu o kimseye ki, ona inanp doru yolu bulur. Ne yazk o talihsize ki, ona kar gelip isyan eder. Yazklar olsun mrleri gaflette geenlere! Ey nsanlar! Hani babalarnz ve dedeleriniz, hani ssl kkler ve tatan evler yapan d ve Semd kavmi? Hani dnya varlna aldanp da kavmine Ben sizin en byk rabbinizim diyen Firavunlar, Nemrutlar! Onlar sizden daha zengin ve daha gl deiller miydi? Bu toprak onlar deirmeninde tp toz etti, yok etti. Kemikleri bile ryp dald. Evleri yklp ssz kald. Yerlerini, yurtlarn imdi kpekler enlendiriyor! Sakn onlar gibi etmeyin; onlarn yolundan gitmeyin. Her ey geicidir. Kalc olan ancak Allahtr ki, birdir, ei ve benzeri yoktur. Taplacak ancak Odur. Domam ve dourmamtr. Evvel gelip geenlerden bizim ibret alacamz ey oktur. lm rmann girecek yerleri var, ama kacak yerleri yoktur. Byk kk, gen yal herkes gp gidiyor. Giden geri dnmyor. yice anladm ki, herkese olan bana da olacaktr... (Ahmed Cevdet Paa (2006), Peygamber Efendimiz Sallallh Aleyhi ve Sellem, Sadeletiren: Muallim Mahir z, Nere hazrlayan: M. Erturul Dzda, stanbul, s. 32-33). Hz. Peygamber tekrar dinledii bu hutbeyi tasvib etmi ve Kus hakknda: Allah Kusa rahmet eylesin. Kyamet gnnde onun ayr bir mmet olarak diriltileceini umarm demitir.

42

HZ. HATCE LE EVLL ve MUTLU YUVA

Hz. Hatice, Kureyin ileri gelenlerinden Huveylid b. Esedin kz olup soyu dedelerinden Kusayda Hz. Muhammedin nesebi ile birleir. Babas Huveylid Ficr savandan nce lmt. Annesi Ftma bint Zide (Zeyd) olup bu kanaldan soyu da Ley b. Glibde Reslullahn soyu ile birlemektedir. Hz. Peygamberden nce iki defa evlilik yapm olan Hz. Hatice soylu, gzel ve zengin bir hanmd. O ilk evliliini Eb Hle Hind b. (Nebb b.) Zrre et-Temm ile yapm ve bu evlilikten Hz. Peygamberin emiline dair rivyetiyle tannan ve onun terbiyesinde yetien Hind adl olu domutu. Eb Hlenin lmnden sonra Atk (Uteyyik) b. bid (iz) elMahzm ile evlenmi; bu evlilikten de Hind adl bir kz dnyaya gelmiti. Hz. Hatice ikinci kocasnn lmnden sonra Kureyin ileri gelenlerinden evlilik teklifleri almakla birlikte olumlu cevap vermemekte, gvenilir bulduu kimselerle ticaret yaparak yaamn srdrmekteydi. ffeti ve gzel ahlk sebebiyle Thire, ticaretle meguliyeti dolaysyla da Tcire diye anlmaktayd. Mekkenin tannm zenginlerinden olan Hatice, kervanlarnn banda bulunamyor, onlar cretle tuttuu ahslarn idaresinde gnderiyordu. Hatice, bu sralarda bir tavsiye zerine evresinde stn ahlk sahibi ve gvenilir bir gen olarak tannan Hz. Muhammedle (s.a.v.) ortaklk antlamas yapt ve bakalarna verdii cretten daha fazlasn kendisine vereceini belirtip klesi Meysere ile birlikte ticaret kervann Suriyeye gtrmesini istedi. O srada yirmi be yanda olan Peygamberimiz, Hz. Haticenin klesi Meysere ile birlikte kervan Suriyeye gtrd ve bu ticar seyahatinden olduka krl bir ekilde dnd. yle ki, Hz. Haticenin bu kervandan kazanc normal kazancnn iki kat olmutu. Bu sonutan byk memnuniyet duyan Hz. Hatice, Peygamberimizin hissesini de iki kat dedi ve onun drst ve doru szl olduunu da bizzat grm oldu. te yandan bu seyahat esnasnda Hz. Peygamberi yakndan tanma imkn bulmu olan Meysere onda grd beceriklilik, drstlk, gvenilirlik, temizlik, bolluk ve bereketi Haticeye byk bir hayranlk ierisinde anlatmakla bitiremiyordu. Meyserenin Peygamber efendimizin ahlk ve davranlar hakknda hayranlk uyandran vg dolu szleri dinleyen Hatice, ona daha ok gven duydu ve bu takdir hisleri gn getike artt. Hz. Peygamber ahlk ve kiilii yannda fizik zellikleri itibariyle de dikkatini ekmekteydi. Hz. Hatice bir sre sonra Hz. Muhammed hakknda hissettiklerini Nefse bint meyye (Mnye) ile paylat ve ondan, uygun bir ekilde kimseye belli etmeden Hz. Muhammedle grp bu husustaki fikrini yoklamasn istedi. Hz. Haticenin Peygamberimize evlilik teklifini bizzat kendisinin yaptna dair rivyetler de bulunmakla birlikte, onun Nefse vastasyla edindii olumlu izlenimden sonra byle bir teklifte bulunduunu dnmek de mmkndr. Bir sre sonra Nefse Hz. Muhammedle samimi bir biimde konuma frsat yakalad ve ona: Artk yaa olgunlatn, iyi bir aileye mensupsun ve sahip olduun mkemmel ahsiyet de herkesin malumudur. O halde niin evlenmiyorsun? Muhakkak ki, sen istersen kolaylkla mnasip bir e bulabilirsin dedi. Peygamberimiz buna karlk olarak mstakil bir yuva kurup ailesini geindirmek iin yeterli imknlara henz sahip olmadn belirtti. Nefse: ayet sen zengin, zengin olduu kadar da gzel

43

ve ayn zamanda makbul bir aileden kz bulursan cevabn ne olur? diye sordu. Hz. Muhammed biraz da akn baklarla Byle birisi kim olabilir ki? deyince Nefse artk isim telaffuz etme vaktinin geldiini dnd ve Byle birisi var...Hatice diye cevaplad. Hz. Muhammed Onun bunu kabul etmesi imknsz. Mekkenin btn zenginleri ona tlip oldular ama o reddetti deyince Nefse yle dedi: ayet sen benim teklifimi kabul ediyorsan gerisini bana brak! Ben ortak bir dostumuza bu konuyu aacam. Beklemedii bir durumla karlaan Hz. Muhammed biraz dndkten sonra teklifi kabul etmiti. Nefse gidip durumu Haticeye anlatt. Hz. Muhammedin olumlu cevab zerine Haticenin onunla grt ve yle dedii rivayet edilir: Sen benim akrabam olduun iin, ayrca insanlar arasndaki erefin, ahlkn, gvenilirliin ve drstlnden dolay seninle evlenmeyi tercih ettim. Hz. Peygamber evlilik konusunu amcalaryla da istiare etti. Eb Tlib ve dier amcalar, babas vefat etmi olduu iin Haticeyi amcas Amr b. Esedden istediler. det olduu zere Eb Tlib ayaa kalkp bir konuma yapt ve yeeninin stn zelliklerini sralayarak ona e olmak zere Haticeyi istediklerini belirtti. Kz taraf adna Amr b. Esed ve Varaka b. Nevfel de birer konuma yaparak Haticenin zelliklerine vurgu yaptlar ve bu evlilie onay verdiklerini ifade ettiler. Peygamber Efendimiz, Hz. Haticeye mehir olarak yirmi deve verdi. Mehirin 480 veya 500 dirhem olduu da kaydedilir. Ailelerin anlamas zerine dn yapld; develer kesildi; ziyafet verildi. Hz. Muhammed, Eb Tlibin evinden Haticenin evine tand; bylece mutlu yuva kurulmu oldu. Bu srada Hz. Peygamberin yirmi be, Haticenin de krk veya yirmi sekiz yanda olduu kaydedilmektedir. Peygamber Efendimizin Hz. Hatice ile evliliinden iki erkek ve drt kz ocuklar dnyaya geldi.. Erkek ocuklar Ksm ve Abdullah, kz ocuklar da Zeynep, Rukyye, mm Klsm ve Ftmadr. Hz. Peygamberin Tayyib ve Thir adl ocuklarndan da bahsedilir. Bunlar bazan iki ayr ocuk olarak zikredilirken, baz kaynaklarda Abdullahn adlar olduu da nakledilir. Hz. Peygamberin Hz. Haticeden olan ocuklar peygamberlikten nce dnyaya gelmitir. Abdullahn slm dneminde dnyaya geldii de rivayet edilir. Peygamber Efendimizin Hz. Hatice ile evliliinden olan btn ocuklarna halas Safiyye bint Abdlmuttalibin azatl cariyesi mm Rfi Selm ebelik yapmtr. Hz. Peygamber akka kurban olarak erkek ocuklar iin ikier, kz ocuklar iin de birer koyun kesmitir. Chiliye dneminde kz ocuklarnn dnyaya gelmesi znt ve utanla karlandndan akka kurban sadece erkek ocuklar iin kesilmekteydi. Peygamber Efendimiz byle bir anlay ve gelenein hkim olduu toplumda kz ocuklar iin de akka kurban keserek bu ayrm ortadan kaldrmay hedeflemitir. Peygamber Efendimiz, ilk ocuu Ksm olduu iin gelenee uyularak Ebl-Ksm knyesiyle anlmtr. Hz. Peygamberin erkek ocuklar Kasm ve Abdullah kk yata vefat etmi, kzlar peygamberlik dnemine ulap mslman olmu ve Medineye hicret etmilerdir. Ksm'n nbvvetten sonra vefat ettiini kabul edenler de vardr. Reslullahn Hz. Ftmadan baka btn ocuklar kendisinden nce vefat etmitir.
Hz. Hatice ile evlilii srasnda Hz. Peygamber, amcas Eb Tlibin maddi skntlarn hafifletmek iin o srada be yanda olan olu Aliyi yanna alm ve bakmn stlenmitir. Hz. Peygamberin ailesine Hz. Aliden baka bir kii daha katlmtr. Bu, Hz. Haticenin kendisine hediye ettii ve onun da hrriyetine kavuturup evltlk edindii Zeyd b. Hrisedir.

44

Hz. Peygamberin Hz. Haticenin dndaki hanmlarndan dnyaya gelen ocuklar var mdr?

KBE HAKEML
Mild 605 ylnda, Hz. Muhammed otuz be yalarnda iken Kureyliler Kbeyi tamire karar verdiler. nk Kbe yangn ve sel basknna maruz kalm ve zarar grmt. O zamanlar Kbe fazla yksek deildi ve zerinde at yoktu. Bu nedenle kap kilitlense bile hrszlar ieri girebilirdi. Nitekim bir sre nce mabede hediye edilen deerli eya ve paralardan oluan hazineden bir miktar alnmt. Kbe tamir edilecekti, ancak malzemeye ihtiya vard. O srada bir Bizans gemisinin Cidde yaknlarndaki uaybe limannda karaya oturduu haberi Mekkeye ulat. Gemi Habeistandaki bir kilise tamirinde kullanlmak zere mermer, kereste ve demir ykl olup Bizans mparatorunun emriyle Msrdan gnderilmiti. Veld b. Mugre ve arkadalar uaybeye giderek geminin kerestelerini satn aldklar gibi gemide bulunan marangoz ve inaat ustas Bkm er-Rmyi de Kbenin tamiri iin Mekkeye davet ettiler. Btn Kurey kabileleri, aralarnda kura ekerek tamir iin iblm yapt. Herkes malzeme teminine yardmc olacak ve belirli bir miktar katlma pay deyecekti. Hz. Peygamberin babas tarafndan days saylan Eb Vehb b. Amr veya Veld b. Mugre inaata katkda bulunacak olanlara yle seslendi: Ey Kureyliler! Kbe iin vereceiniz para temiz ve hell kazan olsun. Buraya haram sokmayn. Fuhu veya faizden elde edilen veya zulm ve hakszlkla bakasndan alnan hibir eyi buraya bulatrmayn. Sonunda inaata baland. ncelikle tm duvarlar ykld ve Hz. brahimin att temellere kadar inildi. Kureyliler yeni talar toplayp bu temel zerine bina etmeye baladlar. Peygamber Efendimiz de bu tamire katld ve amcas Abbasla birlikte ta tayp yardmc oldu. Kureyliler binann yksekliini dokuz arndan onsekiz arna kardlar. Ancak toplanan malzeme yeterli olmad iin binay daha kk tuttular: naat srasnda yarm daire eklindeki bir yeri Kbe dnda braktlar; burasn gs hzasna gelen ve Hatm ad verilen bir duvarla evirip Kbeden olduu anlalsn diye tala dediler; Kbeden sayld halde ondan ayr brakld iin de Hicr veya Hicru smil adn verdiler. Kbenin stn rttler, kapsnn eiini de eskisine gre daha yksekte tuttular. Nihayet Kbe yeniden in edildi. Ancak Hacerlesvedin yerine yerletirilmesi hususunda anlamazlk kt. nk bu erefli grevi hibir kabile, bakasna brakmak istemiyordu. Tartma birka gn devam etti; hatta bu yzden savamay bile gze alanlar oldu. Nihayet Kureyin ileri gelenlerinden Eb meyye b. Mugre, Ben eybe kapsndan Kbeye ilk giren kimsenin verecei karara uyulmasn teklif etti; Kureyliler bu teklifi benimseyip beklemeye baladlar. Kapdan Hz. Muhammedin girdii grlnce orada bulunanlar te el-Emn, ite Muhammed geldi! diyerek memnuniyetlerini ifade ettiler. Hz. Muhammed, bir rt getirterek Hacerlesvedi onun zerine koydu, btn kabile reislerinin itirakiyle rty kaldrd, konulaca hizaya gelince de ta kendi elleriyle alp yerine yerletirdi. Bylece Kureyliler arasnda kmak zere olan bir atmann da nne geilmi oldu.

45

Hz. Peygamberin hayatn ve ahsiyetini, tebli faaliyetlerini, siyasi ve askeri mcadelelerini konu alan bilim dalna ne ad verilir? Bu alanda yazlan temel kaynaklar hangileridir, aratrnz. Bu eserlerde Hz. Peygamberin rislet ncesi hayatna ne kadar yer verildii konusunda fikir edinmeye alnz.

Kbenin tamiri ve Hacerlesvedin yerine konulmasndan sonra Peygamber Efendimizin, Allah hakknda dnmeye, Ona nasl iman ve ibadet edileceini aratrmaya daha fazla yneldii farkedilmekteydi. Mekkelilerin ve dier birok Arap kabilesinin putlarna hi ilgi gstermeyen Hz. Muhammed, akl ve hisleriyle putlara tapmann faydaszl sonucuna ulamt. Belki de tek tanr inancna dayal Hz. brhimin dini zere olmaya alan az saydaki Hanfler gibi dnyordu. Ancak neyi ve nasl yapacan bilememenin strabn yaarken inzivaya ekilmekten holanmaya balad ve risletinin birka yl ncesinden itibaren her ramazan aynda, dedesi Abdlmuttalib ve dier baz Kureylilerin yapt gibi, Hira dandaki maarada mnzevi bir hayat yaamaya balad. Yiyecei tkenince ehre iniyor, fakirlere yardmda bulunuyor, Kbeyi tavaf ediyor ve evden yiyecek alarak tekrar maaraya dnyordu. Zaman zaman hanm Haticeyi de yanna alyordu. Hz. ienin bildirdiine gre Reslullah bu dnemde bir ara sdk (doru) ryalar grmeye balam, alt ay devam eden bu srete grd ryalar aynen kmtr. Kaynaklarda ayrca Hz. Peygamberin bu dnemde kendisini Esselm aleyke y Reslallh (Sana selm olsun ey Allahn elisi) eklinde selamlayan sesler duyduu, etrafna dnp baknca kimseyi gremedii iin merak ierisinde kald, bu seslerin aalar ve kayalklardan geldiine dair ifadeler de yer almaktadr. Buraya kadar anlatlan ve bir ksm olaanst nitelik tayan hususlardan hareketle bu dnemin vahye hazrlk sreci olduunu sylemek mmkndr.

zet
Hz. Peygamberin Soyu ve ailesini daha yakndan tanyabilmek Peygamber Efendimizin soyu yirmi birinci kuaktan atas olan Adnn vastasyla Hz. brahimin olu Hz. smaile dayanmaktadr. Babas, Araplarn Adnnler kolundan, Kurey kabilesinin Himoullar sllesine mensup Abdullah b. Abdlmuttalibtir. Annesi, Kurey kabilesinin Ben Zhre koluna mensup Vehb b. Abdmenfn kz minedir. Hz. Peygamber onlarn evliliklerinden dnyaya gelen tek ocuklardr. Hz. Peygamberin mensup olduu Kurey kabilesi Mekke idaresini elinde bulundurmas, Kbe ve hac hizmetlerini yrtmesi bakmndan yarmada Araplar nezdinde saygn bir yere sahipti. ocukluk ve genliinin hangi artlarda getiini kavrayabilmek Hz. Peygamber, babas Abdullah onun doumundan ksa bir sre nce vefat ettii iin yetim olarak Mekkede dnyaya geldi (20 Nisan 571). Drt veya be yana kadar Hevzin kabilesinin Sad b. Bekir koluna mensup stannesi Halmenin yannda kald. Alt yanda babasnn Medinedeki mezarn ziyaretten Mekkeye dnerken Ebv denilen yerde annesini kaybetti ve ksz kald. Sekiz yanda dedesi Abdlmuttalib vefat edince amcas Eb Tlib onun himayesini stlendi. Yirmibe yanda Hz. Hatice ile evleninceye kadar amcasnn yannda kald. Bu arada obanlk yapt ve ticaretle megul oldu.

46

Ticaret amacyla Arap yarmadasnn eitli yerlerinde dzenlenen fuarlara katld, Suriyeye gitti. Bu vesileyle deiik lke ve yrelerin insanlarn ve kltrlerini tanma imkan buldu. Yetim ve ksz byd gibi madd adan da genel itibariyle fakirlik iinde yaad. Ailevi ve toplumsal problemler karsndaki duyarlln farkedebilmek Hz. Peygamber, amcas Eb Tlibin yannda kald srada aile btesine katk salamak ve yardmc olmak amacyla obanlk yapt; hem ailenin hem de Mekkelilerin koyunlarn gtt. Ticaretle megul oldu ve kazancn amcasyla paylat. Ne pahasna olursa olsun Mekkede hakszla ve zlme urayan yerli veya yabanclarn haklarn zalimlerden almak zere and ien Hilfl-fudl derneine katld ve birok hakszln nne geti. Hz. Hatice ile kurduu mutlu yuvann temel prensipleri ve bu evlilikten dnyaya gelen ocuklar hakknda fikir yrtebilmek Hz. Peygamber yirmi be yanda iken o srada krk veya yirmi sekiz yanda olan Hz. Hatice ile evlendi. Bu evlilikten Ksm, Abdullah, Zeynep, Rukyye, mm Glsm ve Ftma adlarnda iki erkek drt kz ocuklar dnyaya geldi. Hz. Peygamber hem kendi ocuklarna hem de Hz. Haticenin nceki iki evliliinden olan ocuklarna efkatli davrand. Onun Hz. Hatice ile birlikte kurduu yuvann temelinde karlkl sevgi, sayg, sadakat, vefa ve eine deer verme gibi ilkeler vard. Zengin bir hanm olan Hz. Hatice madd imkanlarn fakir bym olan eiyle paylarken asla baa kakmad. Hz. Peygamber kendisini himaye eden amcas Eb Tlibin olu Aliyi bu gvenle yanna alabildi. Hz. Peygambere krk yanda vahiy geldiinde Hz. Haticenin ona inanan ilk kii olmas ve ardndan maln slma hizmet iin harcamas bu mutlu yuvann temelindeki karlkl sevginin ve gvenin bir sonucudur. Peygamberlik ncesi, iinde yaad Cahiliye toplumunda hakim deerler ile kendisinin sergiledii erdemli davranlar mukayese edebilmek Hz. Peygamber Chiliye toplumunda dnyaya geldi. Bu dnemde Allahn birliine dayanan tevhd inancnn yerini irk alm, tevhidin merkezi olan Kbe putperestliin merkezi haline gelmiti. nsanlar haklnn deil, zengin ve glnn yannda idi. Kabile asabiyeti, hakl veya haksz olduuna bakmadan kabilesini desteklemeyi gerektiriyordu. Kadnlara ikinci snf muamelesi yaplyor, kz ocuuna sahip olmak utan vesilesi olarak grlyordu. Hatta baz kabilelerde kz ocuklar diri diri topraa gmlyordu. Kle ve cariyeler efendilerinin insafna terk edilmiti. ki, kumar, faiz, fuhu, yamaclk ve apulculuk yaygn hale gelmiti. Ksacas toplumda ktlkler hkim olmutu. yilik, doruluk, adalet ve hukuk gibi kavramlar bilinmekte ve az da olsa bu hususlara riayet eden insanlar var olmakla birlikte bu deerler toplumda etkin konumda deildi. Hz. Peygamber krk yana kadar byle bir toplumda yaad. Ancak o, Chiliye toplumuna hakim deerleri deil hak, hukuk, adalet, iyilik doruluk, emanet ve emniyet gibi evrensel deerleri benimsedi. Hibir zaman putlara tapmad, akrabalk ban zedelemedi, komuluk haklarna riayet etti, zalim kim olursa olsun ona kar durdu, zayflar korudu, elinden ve dilinden insanlar emin oldu, hibir zaman yalan sylemedi, iftira atmad, yetim mal yemedi. Etraf ktlklerin sard bir ortamda rnek bir insan olarak yaad ve tek bana da kalsa haktan, doruluktan ayrlmad. yle ki, toplumda Muhammedl-Emin veya ksaca el-Emn adyla anlmaya balad.

47

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi hayatnda doruluk ve gvenilirlik zelliini ifade eder? a. Ebl-Ksm b. Hilfl-fudl c. El-Emn d. akk- sadr e. Tcir 2. Hz. Peygamberin Hilfl-fudl Antlamasna katlmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Madd gelir salamas b. Kabile dayanmas c. nsanlarn knamasndan ekinmesi d. Haktan, dorudan ve mazlumdan yana olmas e. Toplumda ne kmak istemesi 3. Reslullahn en sevgili kul, lemlere rahmet ve son peygamber olarak gnderilmi olmasna ramen; yetim ve ksz bymesi, obanlk ve ticaretle megul olmas, fakir olmas ve evlat acs ekmesi ile ilgili olarak aadaki sonulardan hangisine varlamaz? a. O, Allahtan vahiy almas bakmndan peygamber olmakla birlikte ayn zamanda bir beerdir. Dolaysyla her insan iin sz konusu olabilecek artlara tabidir. b. O, insanlara sadece iman, ibadet ve ahlak konularda deil insan yaamyla ilgili konularda da rehber olarak gnderilmitir. c. Hayatta eitli sknt ve problemlerle kar kar karya kalanlar onun benzer problemler yaadn hatrlayarak teselli bulurlar. d. Onun bir beer olarak yaad artlarn Mslmanlar asndan herhangi bir rneklik deeri yoktur. e. O, bu dnemde yaad zorluk ve skntlarla manevi olarak peygamberliin ar ykn tamaya hazrlanmtr. 4. I. Hz. Peygamberin Hz. Hatice ile evlenmesi II. Abdlmuttalibin vefat III. Hz. Peygamberin Ficar savalarna katlmas

48

IV. Eb Tlibin vefat Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. II, I, III, IV b. III, II, I, IV c. IV, II, III, I d. II, IV, I, III e. II, III, I, IV 5. Hz. Peygamberin aadaki kabilelerden hangisiyle soy ba yoktur? a. Kinne b. Huza c. Abdmenf d. Him e. Mudar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. d 4. e 5. b Yantnz doru deilse Hz. Peygamberin Genlii konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hilfl-fudl Cemiyetinde Bulunmas konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Giri ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse ilgili konular yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hz. Peygamberin Soyu konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 slm kltrnde Hz. Peygamberin doum yldnmnde yaplan trenlere ve bu trenlerde okunmak zere yazlm eserlere Mevlid ad verilir. Bu eserlerin en mehuru Sleyman elebinin asl ad Vesletn-nect (Kurtulu Yolu) olan Mevlididir. Eser asrlar boyu mslmanlar tarafndan byk kabul grm ve sevilerek okunmutur. Eserin sade bir Trke ile yazlm olmas, Hz. Peygamber sevgisini samimi ve duygulu bir ekilde zaman zaman edeb sanatlara ba vurarak anlatmas, ksacas sade bir dille halkn gnl dnyasna hitap etmesi bu ilginin balca sebepleridir.

49

Sra Sizde 2 Hz. Peygamberin stannesi Halme, stbabas Hris b. Abdluzza, stkardeleri Abdullah, neyse ve eym slm dnemine ulam ve mslman olmulardr. Peygamber Efendimiz st annesi Halmeye her zaman vefal davrand. Bir defasnda Hz. Halme Mekkeye gelerek Hz. Peygamberi ve Hz. Haticeyi ziyaret etti. Bu srada Ben Sad topraklarnda ar bir ktlk ve kuraklk yaadklarn, birok hayvann telef olduunu anlatt. Hz. Peygamber Hz. Hatice ile konuarak ona krk koyun ve hem binek olarak hem de eya tamada kullanmas iin bir deve hediye etti. Yine bir defasnda Hz. Halme Peygamber Efendimizi ziyarete gelmiti. Reslullah onu grnce hemen ayaa kalkt: Anneciim, anneciim diyerek hrmet ve muhabbet gsterdi. zerine oturmas iin rdasn yere serdi. htiyalarn gidermesi iin yardmda bulundu. Sra Sizde 3 Hilfl-fudln slmdan nce ve slm dneminde gerekletirdii baz faaliyetler yle sralanabilir: Smle kabilesine mensup bir tcir Mekke ileri gelenlerinden bey b. Halefe mal satm, fakat parasn alamamt. aresiz kalan tcir Hilfl-fudla ba vurunca bey paray hemen dedi. Yemenli bir tcir kz ile birlikte hac iin Mekkeye gelmiti. ehrin ileri gelenlerinden Nbeyh b. Haccc kz zorla babasnn elinden alp evine gtrd. Adam aresizlik iinde Kbeye gidip Yetiin ey Hilfl-fudl mensuplar, yardm edin! diye bard. ok gemeden hareket mensuplar kllarn ekmi olarak geldiler ve Nbeyhin evini sardlar. Nbeyh bu tepki karsnda kz babasna teslim etmekten baka bir yol bulamad. slm dneminde Er kabilesine mensup bir tacirin Mekkeye getirdii bir deve yk mal satn alan Eb Cehil parasn demedi. Eb Cehilin Peygamber Efendimize dmanln bilen bir mrik alay etmek amacyla madur tcire o srada Kbede bulunan Hz. Peygamberden yardm istemesini syledi. Hz. Peygamber tacirle birlikte Eb Cehilin evine kadar gitti ve sonucu merakla bekleyen mrikin akn baklar arasnda tacirin hakkn ondan ald. Zbeyd kabilesinden bir tcir deve yk maln satmak iin Mekkeye geldi. Eb Cehil tacirin malna olduka dk bir fiyat bitii gibi dier tccarlarn ondan al veri yapmasna engel oldu. Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber deve yk mal tacirin istedii fiyattan satn ald. Ardndan arda Eb Cehili bularak Hilfl-fudlu hatrlatt ve ayn eyi bir daha yapmamas iin kendisini uyard. Sra Sizde 4 Hz. Peygamberin Medine dneminde evlendii Hz. Mriyeden brahim adl olu dnyaya gelmi (Zilhicce 8/Mart 630) ancak iki yana varmadan vefat etmitir. Hz. Peygamberin brahim dndaki btn ocuklar Hz. Haticedendir. Sra Sizde 5 Hz. Peygamberin hayatn ve ahsiyetini, tebli faaliyetlerini, siyasi ve askeri mcadelelerini konu alan bilim dalna Siyer ve Megz (veya ksaca Siyer) ad verilir. Bu alanda yazlan temel kaynaklardan bir ksm unlardr:

50

bn shkn asl ad Kitbl-Mbtede vel-mebas vel-megz olan Sret bn shk, bn Himn es-Sretn-Nebeviyye, Vkdnin Kitbl-Megz, Sheylnin bn Him erhi er-Ravzul-nf, EblFerec bnl-Cevznin el-Vef bi ahvlil-Mustaf, bn Seyyidinnsn Uynl-eser f fnnil-megz ve-emil ves-siyer, Makrznin mtul-esm, Ahmed b. Muhammed el-Kastallnnin el-Mevhibllednniyye, emseddn e-mnin Sbll-hd ver-red, Diyarbekrnin Trhul-hams Nreddn el-Halebnin es-SretlHalebiyye adl eserleri. bn Sadn et-Tabaktl-kbr adl eserinin ilk iki cildi ve Belzrnin Ensbl-erf adl eserinin ilk cildi de Siyerdir.

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (1986). slm Tarihi, I, stanbul. Algl, H. (2006). lemlere Rahmet Hz. Muhammed, Ankara. Apak, A. (2006). Anahatlaryla slm Tarihi I: Hz. Muhammed (s. a. v.) Dnemi, stanbul. Avc, C. (2008). Muhammedl-Emin: Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat, stanbul. Fayda, M. Muhammed -Hayat-, TDV slm Ansiklopedisi, XXX, 408423. Hamdullah, M. (2003). slm Peygamberi (trc. Salih Tu), I stanbul. Hamidullah, M. (1980). Hz. Peygamberin slm ncesi Seyahatleri eviren: Abdullah Aydnl, Atatrk niversitesi slm limler Fakltesi Dergisi, IV, Ankara, s. 327-342. bn Him, (1375/1955). es-Sretn-Nebeviyye (nr. Mustafa es-Sek v. Dr.), I-II. bn Sad, (1388/1968). et-Tabaktl-kbr (nr. hsan Abbas), I, Beyrut. Kksal, M. . (1987), slm Tarihi, I-II, stanbul. Lings, M. (1998). Hz. Muhammedin Hayat (trc. Nazife iman ), stanbul. Saram, .(2003). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara. Yiit, .-R.Kk. (2006). Siyer-i Nebi Hazreti Muhammed (S. A. V.), stanbul. TDV slm Ansiklopedisi Abdullah, Abdlmuttalib, mine, Eb Tlib, Emn, Ftma bint Esed, Ficr, Halme, Hatice, Hilfl-fudl, Muhammed maddeleri.

51

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hz. Muhammedin, peygamberliin balang srecinde yaad kiisel tecrbeyi deerlendirebilecek, Mekke toplumunun slm dinine kar taknd tutumun sebepleri ve etkilerini aklayabilecek, Hz. Muhammedin yeni dine balln ve mcadele azmini aklayabilecek, Hicret srecine kadar yaanan gerilimler ve mcadeleleri sralayabilecek, Hz. Peygamberin hicretinin sebep ve sonularn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Nbvvet Kurey Tebli Mrikler Ambargo Hicret

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; brahim Saramn Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj adl kitabnn Peygammberliin Mekke Dnemi balkl blmn inceleyiniz. Adnan Demircann Nebev Direni Hicret isimli kitabn inceleyiniz.

52

slmn Mekke Dnemi

GR
Hz. Muhammedin peygamberlii tarihin en nemli ve etkili olaylarndan biridir. Hz. Peygamber, evresinden balayarak insanlar yeni dine davet ettiinde mrikler hemen sert bir tepki gstermediler. lk zamanlarda Hz. Peygamberi dinlerine bal olmayan dier insanlara benzeterek onun arsn ok nemsemediler. Ancak bir sre sonra insanlara aktard ilah mesajdaki derinlik, ciddiyet ve tutarllk nemli bir vakayla kar karya olduklarn anlamalarna imkn verdi. Mriklerin Hz. Peygamberi engellemek iin basklarn artrmalar, atma srecini hzlandrd. Btn basklara ramen Hz. Peygamber, mriklere ynelik arsn srdrd. Zira onun grevi insanlar Allahn dinine davet etmekti. Mrikler, Hz. Peygamberin barl abalarn grmezden geldikleri gibi gn getike basklarn artrdlar. Mslmanlarn nemli bir ounluunun Mekkeden ayrlmas onlarn basklarn azaltmad. Nihayet Hz. Peygamber de Mekkeden ayrlarak Medineye yerleti. Ancak onun Medineye gitmesi bir ka deil, muhataplar arasnda bulunan Mekkelileri dine davet etmenin yollarn amakt. Nitekim Allah Resl, hicretinden sekiz yl sonra Mekkeye tekrar girdiinde bu amacn gerekletirme imkn buldu.
Hz. Peygamberin hayat hakknda bilgi edinmek iin www.sonpeygamber.info adresine bavurabilirsiniz.

HZ. MUHAMMEDN PEYGAMBERLNN BALAMASI

Elilik greviyle grevlendirilmeden nceki yllarda Hz. Muhammedin davranlarnda baz deiiklikler ortaya kmaya balad. Yalnz kalmaktan holanyor; Ramazan aynda Hira dandaki maaraya giderek dncelere dalyordu. lk vahiy tecrbesinden nceki aylarda, sdk ryalar, yani takip eden gnlerde gerekleen ryalar grmeye balad. Zaman zaman Allahn selam zerine olsun Ey Allahn elisi eklinde sesler duyuyordu. Yaad gariplikleri ei Hz. Haticeye de anlatt ve cinlerin etkisinde kalmaktan korktuunu syledi.

53

lk Vahiy
Allahn Resl, vahiy tecrbesiyle 40 yanda karlat. 27 Ramazanda (M. 610) Hira maarasnda yalnzken kendisine daha nce grmedii bir varlk grnd. Grd grnt karsnda dehete kapld. Karsna kan varlk, Cebrail isimli vahiy meleiydi. Hz. Muhammede Oku! emrini verdi. Hz. Muhammed, Ben okuma bilmem. diye cevap verdi. Cebrail onu tutarak skt, sonra yere brakp Oku! dedi. Bu konuma birka defa tekrar etti. Sonra Hz. Muhammed melee Ne okuyaym? diye sordu. Bunun zerine Hz. Cebrail u ayetleri bildirdi: Yaratan Rabbinin adyla oku! O, insan yapkan bir svdan yaratt. Oku! Senin Rabbin en cmert olandr. O, kalemle yazmay retendir, insana bilmediini retendir. (Alak 96/1-5).

Resim 3.1: Hira Maaras

Hz. Peygamber grd manzara karsnda korkuya kaplarak hemen oradan uzaklap evine gitti ve zerinin rtlmesini istedi. Uyandnda grdklerini ei Hz. Haticeye anlatt. Hz. Hatice, grdklerinin kt bir ey olamayacan syleyerek onu teskin etmeye alt. Eini ok iyi tanyordu. Onun gibi iyi niyetli, drst, evresine yardm eden bir insann yaadklarnn basit olaylar olmadndan emindi. Ancak kocasnn anlattklarna bir anlam da veremiyordu. Zira peygamberlik hakknda bilgisi yoktu.

Hz. Peygamberin Varaka b. Nevfel ile Grmesi

Hz. Hatice, Hz. Peygamberin anlattklar hususunda grne bavurmak iin amcasnnolu Varaka b. Nevfel ile grt. Varaka, ya epey ilerlemi; Kitb- Mukaddesi bilen bir Hristiyand.

54

Hz. Haticenin anlattklarn dinleyen Varaka, syledikleri doru ise Hz. Muhammede grnen varln Musaya da gelen Cebrail isimli melek olduunu ve bu mmetin peygamberi olacan syledi. Takip eden gnlerde Hz. Muhammed Kbeyi tavaf ederken Varaka b. Nevfel ile karlat. Varaka, duyduklarn Hz. Peygambere sordu. Hz. Muhammed yaadklarn ona anlatnca Varaka, Sana Musa Peygambere de gelen melek geldi. Yalanlanacaksn, eziyete maruz kalacaksn ve yurdundan karlacaksn. stelik sana sava alacak. Eer o gnlere yetiirsem Allahn dinine yardm edeceim. dedi.
Hz. Peygamberin nbvvet ncesi ve sonras hayatnda, gzel ahlak zellikleri asndan nemli bir fark yoktu. Hz. Muhammed, peygamber olmadan nce insanlarla iyi ilikiler kurmas, akrabalarna ve yoksullara yardm etmesi, sznde durmas ve gvenilir olmas gibi sebeplerden dolay Mekkelilerin takdirini kazanm bir insand.

Vahyin Bir Sreliine Kesilmesi

Hz. Peygamber Hira dandaki maarada grd varl merak ediyor; sabrszlkla tekrar onu grmek istiyordu Ancak ilk vahiy tecrbesinin zerinden gnler gemesine ramen bekledii ey bir trl gereklemiyordu. Bu durum Hz. Peygamberi zyordu. Bir sre sonra Cebrail ona Duha sresini getirerek zntsn giderdi: Kuluk vaktine andolsun, karanl kt vakit geceye andolsun ki, Rabbin seni terk etmedi, sana darlmad da. Muhakkak ki ahiret senin iin dnyadan daha hayrldr. phesiz, Rabbin sana ihsanda bulunacak ve sen de honut olacaksn. Seni yetim bulup da barndrmad m? Seni yolunu kaybetmi olarak bulup da doru yola iletmedi mi? Seni ihtiya iinde bulup da zengin etmedi mi? yleyse sakn yetimi ezme! Sakn isteyeni azarlama! Rabbinin nimetine gelince; ite onu anlat. (Duh 93/1-11).
Hz. Peygamberin ilk vahiy tecrbesinde yaad teredddn sebeplerini aklaynz.

Gizli Davet Dnemi ve lk Mslmanlar

Hz. Peygamber, Ey rtnp brnen (Peygamber!). Kalk da uyar. Rabbini ycelt. Nefsini arndr. irkten uzak dur. (Mddessir 74/1-5) ayetleri nazil olduktan sonra evresindeki insanlardan balayarak teblie balad. Bu dnemde insanlar Allahn birliine inanmaya ve Ondan baka varlklara ibadet etmemeye ard. nce aile bireylerini, samimiyetlerine gvendii baz akrabalarn ve dostlarn slma davet etti. Hz. Peygamberin ars yakn evresinde yank buldu. Yaklak yl sren bu dnemde Hz. Hatice, Hz. Peygamberin kzlar Zeyneb, Rukyye ve mm Klsm, Hz. Eb Bekir, Hz. Ali, Zeyd b. Hrise, Osman b. Affn, Zbeyir b. Avvm, Abdurrahman b. Avf, Talha b. Ubeydullah, Sad b. Eb Vakks, Osman b. Mazn, Said b. Zeyd, Ayy b. Eb Reba ve hanm Esma bint Selme, Eb Ubeyde b. Cerrh, Erkam b. Ebl-Erkam, Eb Seleme, Cafer b. Eb Tlib ve Ubeyde b. Hris mslman oldular (Fayda (2005), Muhammed, DA, XXX, 411).

55

Gizli tebli dneminde Hz. Peygamber Mslmanlarla dikkat ekmeyecek yerlerde ve Erkam b. Ebl-Erkamn evinde bir araya gelip sohbet etme imkn buluyordu. Erkamn evi peygamberliin 6. ylnda (M. 615) Hz. merin Mslman olmasna kadar nemli bir fonksiyon icra etmitir. Hz. mer Mslman olduktan sonra Mslmanlar namazlarn Kbede klmaya baladlar.

slma Ak Davetin Balamas

Ey Muhammed! imdi sana emrolunan aka ortaya koy ve Allah'a ortak koanlara aldr etme. (Hicr 15/94) ayeti, gizli tebli dneminin sona erdiini bildiriyordu. Hz. Peygamber ak teblie, nce en yakn akrabalarn uyar. (uara 26/214) ayeti dorultusunda akrabalarndan balad. Akrabalarna bir ziyafet vererek onlar slma davet etmek istedi. Ancak yemekten sonra konumaya frsat bulamadan davetliler dalp gittiler. kinci davette Hz. Peygamber konumak isteyince Eb Leheb onun kendilerini atalarnn dininden saptrmak istediini syleyerek akrabalarnn Hz. Peygamberin getirdii dine girmelerini engellemeye alt. Hz. Peygamberin amcalar bu davet srasnda Mslman olmay kabul etmemilerse de Eb Tlib lnceye kadar Hz. Peygamberi korumutur. Hz. Peygamber, akrabalarndan bekledii destei gremeyince Kurey kabilesinin dier mensuplarna yneldi. Kureylileri slma davet etmek amacyla Safa tepesine karak burada bir konuma yapt. Hz. Peygamber, konumasnda Ben etin bir azaptan nce uyarcnzm (Sebe 34/46). Ey Abdlmuttaliboullar! Ey Abdmenfoullar! Ey Zhreoullar! (dier boylar da tek tek saydktan sonra) Allah bana yakn akrabalarm uyarmam emretti. Allahtan baka lh yoktur. demeden sizin iin dnyadan bir kar ve ahiretten bir pay salayamam. dedi (Belzr, I, 120). Hz. Peygamberin bu ars daha ok genlerden ve zayflardan karlk buldu. Kurey kabilesine bal boylarn liderleri Hz. Peygamberin tebliini kabul etmediler.

Mriklerin Yeni Dine Tepkileri

Hz. Peygamberin tebliine kulak verip onun getirdii dine iman edenler ok deildi. lk Mslmanlarn ou genlerden oluuyordu. zellikle Mekkedeki Kurey kabilesine bal boylarn liderleri Hz. Muhammedin getirdii mesaja sert tepki gsterdiler. Hz. Peygamberin mesajna tepkiler zamanla daha da artt. Yeni dinin sadece inan prensiplerinde deiiklik yapmad, ayn zamanda sosyal, hukuk, ekonomik, siyas ve hatta kltrel hayata ilikin toplumu topyekn deitirecei anlaldka tutucu liderlerin muhalefeti sertleti. Hz. Muhammedin Mekkedeki 13 yllk tebli faaliyeti srasnda kabile liderlerinden, getirdii mesaj kabul eden olmad. Kabile liderleri bununla da yetinmeyerek bir taraftan Hz. Peygamberin tebli yapmasn engellemeye altlar; dier taraftan kabilelerinden slma girenlere bask yaptlar. Mrikler, Eb Tlibin yeenine mdahele etmesini rica ederek Hz. Peygamberi engellemeye altlar. Bu abalar sonu vermeyince Hz. Peygambere baz nerilerde bulundular. Ancak bu ekilde de onu

56

engelleyemeyeceklerini ksa srede rendiler. Bunun zerine onu karalayarak ve saldrgan bir tutum taknarak kendisini engellemeye altlar. Mriklerin iinde Hz. Peygambere kar sert tutum taknan Eb Cehil, meyye b. Halef, Nadr b. el-Hris ve Eb Leheb gibi kimseler olduu gibi, daha yumuak olanlar da vard. Utbe b. Reba, mriklerin ileri gelenlerine Hz. Peygamberle grerek ona baz nerilerde bulunmak suretiyle kendisini ikna edebileceini syledi. Onlarn da uygun grmeleri zerine Hz. Peygambere giderek nasihat etti; sonra da u nerilerde bulundu: Yeenim! Getirdiini sylediin din vastasyla zengin olmay dlyorsan hepimizden daha zengin oluncaya kadar senin iin mallarmzdan toplayalm. Bununla soyluluk elde etmek istiyorsan senden habersiz herhangi bir hususta karar vermeyecek ekilde nderliini tanyalm. Otorite sahibi olmak istiyorsan seni bamza geirelim. Sana musallat olan eyden kurtulamyorsan seni tedavi etmek iin mallarmz harcayalm. Hz. Peygamber onu dinledikten sonra kendisine Kurndan baz ayetler (Fussilet 41/1-13) okudu. Utbe, duyduklarndan ok etkilendi. Arkadalarnn yanna dndnde onu grenler renginin deitiini sylediler. Neler olduunu sorduklarnda, Hz. Muhammedden iir, sihir ya da kehanet olmayan, daha nce bir benzerini duymad szler iittiini itiraf etti. Ardndan oradakilere Hz. Peygamberi syledikleriyle ba baa brakmalarn, Araplarn ona stn gelmeleri halinde bakalarnn eliyle ondan kurtulmu olacaklarn, kendisinin stn gelmesi halinde onun liderliinin kendi liderlikleri, erefinin kendi erefleri olacan syledi. Utbenin bu szleri zerine, Ey Velidin babas! Allaha yemin olsun ki seni de diliyle byledi. diyerek nerisini reddettiler (bn Him, I, 313-314). Mrikler, Hz. Peygambere dorudan saldrda bulunmay gze alamyorlard. nk fiil bir saldrda bulunmalar halinde Himoullarnn tepkisiyle karlaacaklarn biliyorlard. Bununla birlikte birka kez szl ve fiil saldrya da maruz kald. Nbvvetin 6. ylnda Hz. Hamza, Eb Cehilin Hz. Peygambere hakaret etmesi zerine Mslman oldu. Saldrlar daha ok zayf Mslmanlara, klelere ya da -aileleri tarafndan- gen Mslmanlara yaplyordu. Baz kleler, ar ikencelere maruz kaldlar. Bunlardan biri Bilal-i Habedir. meyye b. Halef tarafndan len saatlerinde kzgn kumlarn zerine yatrlr; sonra da gsnn zerine byk talar konularak ikenceye maruz braklrd. kenceden kurtulmas iin Hz. Muhammedin peygamberliini reddetmesi istendiinde ise Allah birdir, birdir. diyerek cevap verirdi (bn Him, I, 339-340). Hz. Eb Bekir tarafndan satn alnp zgrlne kavuturularak ar ikencelerden kurtarld. Ammr b. Ysirin annesi Smeyye ve babas Ysir uradklar ikence sonucu hayatlarn kaybeden ilk Mslmanlard. Ammr, maruz kald ar ikenceler srasnda Lt ve Uzza lehine ve Hz. Peygamber aleyhine szler sylemek zorunda kald. Mriklerin elinden kurtulunca Hz. Peygamberin yanna giderek olanlar anlatt. Hz. Peygamber o szleri sylerken kalbinde neler hissettiini sordu. Ammr, iman ile dolu olan kalbinde bir deiiklik olmadn syledi. Bunun zerine Hz. Peygamber ikence altnda syledii szlerin mahzuru olmadn ifade etti. Bu olayla ilgili olarak, Kalbi imanla dolu olduu halde zorlanan kimse hari, inandktan sonra Allah' inkr eden ve bylece gsn kfre aanlara Allah'tan gazap iner ve onlar iin byk bir azap vardr. (Nahl 16/106) ayeti nazil oldu.

57

Mekke mriklerinin peygamberliin hemen banda Hz. Peygamberi etkisiz hale getirmemelerinin sebebini aklaynz.

Kureylilerin Yeni Dine Kar kmalarnn Sebepleri

Kureyli mriklerin Hz. Muhammedin getirdii mesaja kar kmalarnn eitli sebepleri vard: 1. Mriklerin ileri gelenleri toplum iindeki statlerini ve nfuzlarn kaybetmek istemiyorlard. Zira slm insanlar arasnda bir ayrm yapmyor; kle ile efendiyi insan olmalar hasebiyle eit gryordu. 2. Araplar tutucu bir kavimdi. Din anlaylarnn meruiyetini atalarnn din tercihlerinde grrlerdi. Onlar iin atalarnn dini doru olanyd. Mrikler, Dorusu biz babalarmz bir din zerinde bulduk, biz de onlarn izlerinden gitmekteyiz. (Zuhruf 43/22) diyorlard. slmn inan sistemi mriklerin inancna benzemiyordu. Her eyden nce onlarn hayatlarnda nemli bir yere sahip olan yar tanrsal gleri temsil eden putlar reddeden bir dinle kar karya idiler. yle bir din ki, Allah dnda hibir varln ilah gcn kabul etmiyordu. te yandan Hz. Muhammedin getirdii din, ahiret hayatnn varlna ve ilah adaletin ahirette salanacana inanlmasn istiyordu. 3. Araplarn kabileci bir toplum olmalar Hz. Peygamber'in getirdii dini kabul etmelerinin nndeki en nemli engellerden birisiydi. Bir Arap kabilesinin kimliiyle yaad iin kolay kolay kabilenin grnn dna kamyordu. Bu durum onun kabilesi tarafndan korumasz braklmasna neden olurdu. Kabilesinin korumasndan mahrum braklm bir insann ise Arap toplumunda yaama ans olmazd. Varln devam ettirebilmesi iin baka bir kabileye snmas gerekirdi. Bu da o kabilenin kimliini kullanmas anlamna gelirdi. te bu kabilecilik yznden Eb Cehil Hz. Peygamber'in nbvvetini kabul etmeyi Himoullarnn stnl olarak deerlendirmi ve bu meseleyi Mahzumoullaryla Himoullar arasndaki rekabet erevesinde ele almtr. Eb Cehil, kabile rekabetinin din tercihte de belirleyici olduunu u szleriyle ifade etmitir: Bugne kadar Abdmenfoullaryla an ve eref iin ekitik. Onlar insanlara yemek yedirdiler, biz de yedirdik. Onlar sorumluluk yklendiler, biz de yklendik. Onlar bata bulundular, biz de bulunduk. Bizlerle onlar baa ba giden yar atlar durumuna gelince, Bizim aramzda kendisine vahiy gelen bir peygamber var. dediler. Biz bunun dengine nasl sahip olacaz? Allaha yemin ederim ki, asla onu tasdik etmeyeceiz. (bn Hiam, I, 338). 4. Mekkeli mrikler asndan ticaret, hayat bir neme sahipti. Kbede mriklerin sayg duyduklar birok put vard. Araplar, bu putlara ibadet etmek ve hac yapmak amacyla her yl Mekkeye giderlerdi. Hac mevsiminde kurulan panayrlarda ticaret yaplyordu. Bundan dolay hac ibadeti ve putlara gsterilen sayg Mekkenin ticaret hayat iin ok nemliydi. Mrikler ekonomik adan zarar grmek istemiyorlard. 5. Mrik Araplar, kendilerine liderlik yapacak bir kiinin zengin ya da gl olmasn isterlerdi. Hz. Peygamber zengin olmad gibi bir kabilenin

58

lideri de deildi. Kurnn haber verdiine gre mrikler, Bu Kurn iki ehrin birinden bir byk adama indirilmeli deil miydi? (Zuhruf 43/31) diyorlard. Bu szleriyle peygamber olmak istemelerinden ok Hz. Muhammedin peygamber olmasnn imknsz olduunu dillendiriyorlard.
Hz. Muhammedin tebliinin ilk muhataplar olan Kureyliler arasnda, zellikle sosyal ve siyas statleri ile ellerindeki ekonomik gc kaybetme korkusu yaayanlar tebli edilen yeni dine tepki gsterdiler. Genler ise Hz. Peygamberi dinlemeye daha istekliydiler. Nitekim ona iddetle tepki gsteren birok mrik ocuklarndan Mslman olanlar vard.

Habeistan Hicreti
slmn yaylmas engellenip Mslmanlara ynelik basklar artnca Hz. Peygamber, nbvvetin 5. ylnda (M. 615) Mslmanlarn bir ksmn Habeistana gndermeye karar verdi. Habeistanda adil olduu bilinen bir hkmdar vard. Hicret sreci yaklak iki yl devam etti. mkn bulan Mslmanlar peyderpey Habeistana gittiler. Habeistana hicret eden Mslmanlarn ou Mekkenin saygn ailelerine mensup insanlardan meydana geliyordu. Hz. Peygamber, bir taraftan Mslmanlarn maruz kaldklar basklar hafifletmeye alrken bir taraftan da mriklerin Mslmanlara ynelik basklarn azaltmalarn salamak amacyla Habeistana hicreti mcadele arac olarak kulland. lk g edenler, onbiri erkek drd kadn olmak zere onbe kiiden oluuyordu. Bunlar arasnda Hz. Peygamberin damad Hz. Osman ile kz Rukyye de vard. Daha sonra hicret edenlerle birlikte Habeistana giden Mslmanlarn says yz at. Hz. Peygamberin Habeistana gnderdii Mslmanlar arasnda, ailesi tarafndan bask grmeyen Cafer b. Eb Tlib ve ei Esma bint Umeys de bulunuyordu. Bu da hicret edenlerin sadece baskya maruz kalanlar arasndan seilmediini gsterir. Mekkeliler Habeistana giden Mslmanlar orada da rahat brakmadlar. Habeistana heyet gnderip Habe hkmdar nezdinde giriimde bulunarak Mslmanlarn iade edilmesini salamaya altlar. Ancak Habe hkmdar Mslmanlarla grmeden karar veremeyeceini syledi. Mslmanlar temsilen Cafer b. Eb Tlib Necai ile yapt grmede unlar syledi: Ey Hkmdar! Biz cahiliye karanlklar iinde yzen bir kavimdik. Putlara tapar, l hayvan eti yer, gnah ilerdik. Akrabalarla ilikiyi keser, komulara kt davranrdk. Aramzda gl olanlar zayflar ezerdi. Allah bize aramzdan soyunu, doruluunu, gvenilirliini ve iffetini bildiimiz bir eli gnderinceye kadar bu ekilde yaamaya devam ettik. Allahn elisi, bizi Allah birlemeye, Ona ibadet etmeye, bizim ve atalarmzn Onun dnda ibadet ettiimiz putlar ve talar terk etmeye davet etti. Bize doru sylemeyi, emaneti yerine getirmeyi, akrabalar ziyaret etmeyi, komulara iyi davranmay; haramlardan saknmay ve insanlar ldrmemeyi emretti. Bize kt ve gnah fiiller ilemeyi, kt sz sylemeyi, yetimlerin maln yemeyi, iffetli kadna iftira etmeyi yasaklad. Allaha ibadet etmeyi ve Ona herhangi bir eyi ortak komamay, namaz klmay, zekt vermeyi ve oru tutmay emretti. Onu tasdik ettik, ona inandk ve Allahtan getirdii mesajlar

59

dorultusunda ona uyduk. Bylece sadece Allaha ibadet ettik ve Ona hibir eyi ortak komadk. Bize haram kldn haram, helal kldn helal kabul ettik. Yce Allaha ibadetten ayrlp eskisi gibi putlara tapmamz ve daha nce helal grdmz ktlkleri helal grmemiz iin kavmimiz bize dmanlk yapt. Bizi ikencelere maruz braktlar ve dinimizi terk etmemiz hususunda bask yaptlar. Mekkeliler bize zulmedince ve basklarn artrp dinimizi yaamamza izin vermeyince senin memleketine geldik. Birok hkmdar arasndan seni setik ve sana komu olmay tercih ettik. Senin yannda zulme uramayacamz umarak geldik ey hkmdar! (bn Him, I, 358-359).
Hz. Peygamber Habeistan kalc bir yurt yapmak dncesiyle Mslmanlar oraya gndermemiti. Amac, baskya maruz kalan Mslmanlarn skntlarn hafifletmek ve Mekkeli mrikleri bask yapmaktan vazgeirmekti. Habeistana gidenler arasnda Kurey liderlerinin ocuklarndan ok sayda kimse vard. Bu durum Habeistan hicretinin, ayn zamanda mrikleri Mslmanlara bask yapmaktan vazgeirme amac da tadn sylememize imkn vermektedir.

Kureylilerin Ambargosu
Mrikler, Hz. Peygamberi engellemesi iin Eb Tlible grmeler yaptlar. Israrl talepler karsnda bunalan Eb Tlib Hz. Peygambere maruz kald basklardan sz edip kendisine yklenemeyecei bir yk yklememesini istedi. Hz. Peygamber amcasnn artk kendisine destek olmak istemediini dnd. Bunun zerine, Bu davadan vazgemem iin gnei sa elime, ay da sol elime verseler yine de vazgemeyeceim. Allah bu dini stn klncaya kadar alacam ve bu uurda leceim. dedi. Hz. Peygamber zlnce Eb Tlib onu yalnz brakmayacan syleyerek teselli etti (bn Him, I, 278). Mrikler, Hz. Peygambere ynelik basklaryla slmn Mekkede taraftar bulmasna engel olamaynca Himoullarnn Hz. Muhammedi terk etmelerini salamak amacyla onlarla sosyal, siyas ve ekonomik ilikilerini askya alarak ambargo balattlar. Bu karara gre Himoullarna kz verilmeyecek, onlardan kz alnmayacak; onlarla alveri yaplmayacak ve konuulmayacakt. Himoullaryla birlikte hareket eden amca ocuklar Muttaliboullar da ambargoya dhil edilmiti. Ancak Hz. Peygambere kar mriklerle birlikte hareket eden amcas Eb Leheb ve ocuklar ambargo d braklmt. Mrikler, bu kararlarn bir sayfaya yazarak Kbenin duvarna astlar. Eb Tlib, akrabalarnn ambargodan daha az etkilenmesini salamak amacyla onlar kendisine ait bir alanda bir araya toplad. Bylece sahip olduklar imknlar paylaarak oluabilecek zararn etkilerini azaltabileceklerdi. Himoullar ile hsml bulunan baz kimseler gizliden gizliye onlara yiyecek ulatrarak ambargo altndaki insanlara yardm ediyorlard. Mslmanlara yardm edenlerin banda Him b. Amr geliyordu. Him, gece develere zahire ykleyip Eb Tlib mahallesinin yaknna kadar getirerek insanlarn bulunduu tarafa srerdi. Hz. Haticenin yeeni Hakm b. Hizm da ambargo altndakilere yardm gtrenlerdendi. Bununla birlikte imknlar yetersiz olduu iin zaman zaman ciddi skntlar yaanmt. Bir

60

keresinde ambargo altndaki kadnlardan biri yolda grd kurumu deve derisini suda saatlerce kaynatarak ocuklarna yemek olarak yedirmiti. Yaklak yl sren ambargo, artk baz mrikleri rahatsz etmeye balamt. zellikle anneleri Himoullarndan olan baz kiiler bir araya gelerek ambargonun sonlandrlmas iin giriimde bulunmaya karar verdiler. Bir gn sonra Kbenin yannda ayaa kalkp ilk tepkiyi gsteren Zheyr b. Eb meyye Hz. Peygamberin byk halas tike bint Abdlmuttalibin oludur. Himoullarnn akrabalarndan Him b. Amr, Mutim b. Ad, Ebl-Bahter b. Him ve Zema b. Esvedin de ambargonun kaldrlmasnda nemli katks oldu.

Hzn Yl
Ambargonun kaldrlmasndan yaklak sekiz ay sonra Hz. Peygamberin amcas Eb Tlib, ondan ksa bir sre sonra da ei Hz. Hatice vefat etti. Hz. Peygamberin deer verdii bu iki yaknn kaybetmesi onu ok zd. Bu sebeple bu yla hzn yl (senetl-hzn) denir. Bu iki insann da Hz. Peygamberin hayatnda nemli yeri vard. Amcas Eb Tlib, dedesinin vefatndan sonra onun bakmn stlenmi; peygamberlikten sonra ise onu yalnz brakmamt. Hz. Hatice ise Allah Reslnn hayatnn 25 yln paylat ei, ocuklarnn annesi, kendisine sadakatle bal olan bir mslmand. Her zaman Hz. Peygamberi desteklemi; peygamberlikten sonra ona ilk iman eden kiiydi.

Hz. Peygamberin Tif Yolculuu

Mekkelilerin Hz. Peygamberin tebliine ynelik tepkileri, onlarla iletiim kurabilmesine imkn vermez duruma gelmiti. Hz. Peygamberin amcas Eb Tlib vefat ettikten sonra dier amcas Eb Leheb Himoullarnn lideri olmutu. Eb Leheb, bandan beri Hz. Peygamberin getirdii dine kar kmt. Kabile lideri olduktan sonra bir sre lider olmann gerektirdii ekilde Hz. Peygamberi koruduu imajn verdiyse de daha sonra desteini geri ekti. Hz. Peygamber Taife giderek burada yaayan Sakif kabilesi mensuplarndan destek almaya karar verdi. Yanna evlatl Zeyd b. Hriseyi alarak Taife gitti (Nbvvetin 10. yl/M. 620). ehrin ileri gelenleriyle grerek desteklerini istedi. Ancak umduu destei bulamad. Taifte grt kiiler ona destek vermedikleri gibi insanlar kendisine kar kkrttlar. Hz. Peygamber ve Zeyd ehirden ayrlrken saldrya maruz kaldlar. Saldrlardan kaarlarken mrik olan Mekkeli Utbe ve eybe kardelerin bana sndlar. Utbe ve eybe, kleleri Addsla Hz. Peygambere zm gnderdiler. Adds, Hz. Peygamberle bir sre sohbet ettikten sonra Mslman oldu. Hz. Peygamber Mekkeye dnnce ehirden birinin korumasna ihtiya duydu. Koruma vermeleri iin birka kiiye haber gnderdiyse de olumlu yant alamad. Son olarak Nevfeloullarndan Mutim b. Adye haber gnderdi. Mutim, koruma vermeyi kabul etti. Hz. Peygamber geceyi Mutimin evinde geirdi. Sabah Mutim ve ocuklar silahlarn kuanarak

61

Hz. Peygamberle birlikte Mescid-i Harma gittiler. Mutim, Hz. Peygamberi himayesi altna aldn ilan etti. Hz. Peygamber, tavaf yapt ve iki rekt namaz kld. Hz. Peygamber, bundan sonra hicret edinceye kadar Mutimin verdii korumayla Mekkede kald. Ancak mrik Kureylilerin Hz. Peygamberin arsna verdikleri tepkide deiiklik olmad.

Akabe Biatlar
Hz. Peygamber, Mekkeye hac iin gelen dier kabileler arasnda slm yaymaya alt. Ancak tebliden umduu sonucu elde edemiyodu. Kureyliler, Hz. Peygamberin davetini baltalamak iin onu byc, khin, air ve deli olmakla itham ederek szlerine itibar edilmemesi gerektiini sylyorlard. Hacca giden kabileler arasnda Medineli Araplar da vard. Ksa bir sre nce Medinede yaayan ve aralarnda uzun zamandr kan davas bulunan akraba iki kabile olan Evs ve Hazrecliler Bus savanda kar karya gelmilerdi. Hz. Peygamberin hicretinden be ya da alt yl nce meydana gelen bu sava, Evs kabilesinden bir kiinin Hazrece snan bir yabancy ldrmesi zerine balam; sava, Evsin zaferiyle sonulanmt. Bu sebeple Hazrecliler mttefik aray iindeydiler.

Alt Medinelinin Mslman Olmas

Hz. Peygamber, bkmadan Mekkeye gelen kabileler arasnda tebli faaliyetini srdrrken peygamberliin 11. ylnda (M. 620) Medineden gelen kafilenin iinde bulunan alt Hazrecli Mslman oldu. Bunlar Mekke yaknlarndaki Akabe mevkiinde Hz. Peygamberle grtler ve onun slma arsna olumlu cevap verdiler.

Birinci Akabe Biat

Memleketlerine dnen alt Mslman, peygamberliin 12. ylnda (M. 621) daha kalabalk bir grup olarak Mekkeye geldiler. Hz. Peygamber onlarla Akabe mevkiinde bir toplant yapt. Bu toplantya on Hazreclinin yan sra iki de Evsli katlmt. Hz. Peygamber onlara nasihat etti ve slm ilkelerine uyacaklarna dair onlardan biat ald. Hz. Peygambere, Allaha hibir eyi ortak komamak, hrszlk yapmamak, zina etmemek, ocuklarn ldrmemek, yalan uydurarak hi kimseye iftira etmemek ve iyi olan hibir hususta Allah Reslne isyan etmemek zere biat ettiler. Hz. Peygamber, bu biattan sonra Medineli Mslmanlara dinlerini retmek ve onlara imamlk yapmak zere Musab b. Umeyri Medineye gnderdi. Musabn Medinedeki almalar ok baarl sonular verdi. Onun daveti zerine Evs kabilesinin liderlerinden Sad b. Muz ile seyd b. Hudayrn Mslman olmas, slmn Evs kabilesi arasnda da yaylmasn hzlandrd.

kinci Akabe Biat

Birinci Akabe biatndan bir yl sonra (peygamberliin 13. yl/M. 622) yine hac dneminde kalabalk bir Mslman grubu Mekkeye geldi. Hz.

62

Peygamber, ikisi kadn olmak zere 75 Medineli Mslmanla Akabede tekrar grme yapt. Gelenlerin ou Hazrec kabilesindendi. Bu grmeye Hz. Peygamberin henz Mslman olmayan amcas Abbas da katld. Abbasn katlma sebebi, Hz. Peygamberin Medineye davet edilecei bu toplantda yeenini yalnz brakmamak, onun gsz ve zayf olduu izlenimini vermemekti. Abbas yapt konumada yle dedi: Bildiiniz gibi Muhammed bizdendir. Onu, bizimle ayn grte olan, kavmimizden kimselere kar koruduk. Kendisi kavmi arasnda izzet sahibi, yurdunda ise koruma altndadr. Ancak o size katlmay ve sizin yannza gelmeyi istiyor. Eer onu davet ettiiniz hususta sznz tutacaksanz ve muhaliflerinden koruyacaksanz sizi yklendiiniz sorumlulukla babaa brakyorum. Yok, eer yannza geldikten sonra kendisini dmanlarna teslim edip ona ihanet edecekseniz, onu hemen terk edin. nk o kavmi arasnda ve yurdunda izzet ve koruma altndadr. (bn Him, II, 50). Grmeler srasnda Medineli Mslmanlar, kendi hanmlarn ve ocuklarn koruduklar gibi Hz. Peygamberi koruyacaklarna dair biat ettiler. Hz. Peygamber, Medineli Mslmanlarn aralarndan oniki temsilci (nakb) semelerini istedi. Bunun zerine dokuzu Hazrecli, Evsli olmak zere oniki temsilci setiler. Hz. Peygamber Neccroullarnn temsilcisi Esad b. Zrreyi de onlarn reisi (nakbn-nkab) olarak tayin etti. Temsilci seilmesi, Hz. Peygamberin muhataplarna sorumluluk yklemek asndan nemliydi. Birinci Akabe biatnda daha ok ahlak prensipler ne karlmken, kinci Akabe biatnda siyas hedefler amalanm; bylece Hz. Peygamberin Medineye hicretinin ilk admlar atlmtr.
Hz. Peygamberin Mekke mriklerine yeni dini anlatrken karlat basklar etkisiz hale getirmek iin ald tedbirleri aklaynz. slmn Medineli Araplar arasnda hzla yaylmasnda Medinelilerin Mekkeliler kadar tutucu olmamas, Yahudilerle ilikileri sebebiyle dinler konusunda biraz bilgi sahibi olmalar, kabile ileri gelenlerinden bazlarnn erken Mslman olmas, Hz. Peygamberi aralarndaki kan davasn zebilecek bir kimse olarak grmeleri ve slmn insan ruhunu tatmin eden mesajnn nemli etkisi olduunu syleyebiliriz.

sr ve Mirc
Hz. Peygamberin Mekkedeki Mescid-i Harmdan Kudsteki Mescid-i Aksya yapt gece yolculuuna isr, Kudsten ge ykselmesine mirc denir. Mirc, hicretten 8 ay kadar nce meydana gelmitir. sr hdisesi, ayn ismi tayan srenin banda zikredilmektedir: Kendisine yetlerimizden bir ksmn gsterelim diye kulunu (Muhammedi) bir gece Mescid-i Harm'dan evresini bereketlendirdiimiz Mescid-i Aks'ya gtren Allah'n an ycedir. Hi phesiz o, hakkyla iitendir, hakkyla grendir. (sr 17/1). Mirc olay ise hadis ve siyer kitaplarnda anlatlr. Kaynaklarda sr ve mircla ilgili birok rivayet mevcuttur. Nasl meydana geldii hususunda farkl grler bulunmakla birlikte hadis kaynaklarndaki rivayetlere gre isra ve mirc olay yle meydana gelmitir: Hz. Peygamber, bir gece Kbede Hicr (veya Hatm) denilen yerdeyken

63

Cebrail gelerek gsn at; zemzemle ykadktan sonra iine iman ve hikmet doldurup kapatt. Daha sonra Hz. Peygamberi Burak adl binee bindirip Beytlmakdise gtrd. Hz. Peygamber burada iki rekt namaz kldktan sonra Cebrail onu alp dnya semasna yksetti. Semalarn her birinde baz peygamberlerle karlat. Allahn huzuruna ktnda be vakit namaz farz klnd (Yavuz (2005), Mirac, DA, XXX, 132).

Mslmanlarn Hicreti
Mslmanlarn Medineye hicretleri kinci Akabe biatndan ksa bir sre sonra balad. Bazen yalnz, bazen gruplar halinde, kimi zaman gizlice kimi zaman da aka ve meydan okuyarak hicret edildi. Hz. Peygamberin hicretinden Mekke fethine kadar hicret, hak-batl mcadelesinde taraf olmann en nemli gstergesi olarak deerlendirildi. Kurn- Kerimde yle buyurulur: Kendilerine yazk eden kimselere, canlarn alrken melekler, Ne ite idiniz? dediler. (Bunlar), Biz yeryznde aresizdik. diye cevap verdiler. Melekler de, Allahn yeri geni deil miydi? Hicret etseydiniz ya? dediler. te onlarn barna cehennemdir; ne kt bir gidi yeridir oras! Yalnz hibir areye gc yetmeyen ve g iin yol bulamayan, gerekten zayf erkekler, kadnlar ve ocuklar hari. nk Allahn onlar affetmesi umulur. Allah, ok affeden, ok balayandr. Allah yolunda g eden kimse, yeryznde gidecek ok yer ve bolluk bulur. Kim Allah ve elisi iin g etmek amacyla evinden kar da kendisine lm yetiirse, onun mkfat Allaha der. Allah, balayandr, esirgeyendir. (Nis 4/97-100). mkn bulan Mekkedeki Mslmanlarn hemen hepsi Hz. Peygamberden nce hicret ettiler. Bunun istisnalarndan biri Hz. Eb Bekirdir. Hz. Eb Bekir, daha nce Habeistana hicret giriiminde bulunmu; ancak bnd-Duunne tarafndan yoldan evrilmi ve onun korumas altnda Mekkeye geri dnmt. Bir sre sonra Mekkeliler, bnd-Duunneden sesinin duyulmasndan rahatsz olduklar iin Eb Bekirin evinde ibadet ederken sesinin duyulmasn engellemesini istediler. bnd-Duunne Mekkelilerin isteklerini Eb Bekire iletince onun korumasndan karak Allahn korumasna sndn ilan etti. Medineye hicret imkn ortaya knca Eb Bekir hicret etme arzusunu Hz. Peygambere birka kez iletti. Ama her seferinde Allahn ona bir yol arkada verebileceini syleyerek, kendi hicretini ima etmek suretiyle hicretine engel oldu. Medineye ilk hicret eden kii Mahzmoullarndan Eb Selemedir. Eb Selemenin Akabe biatlarndan yaklak bir yl nce hicret ettii nakledilir. Eb Seleme, ei mm Seleme ve kk yataki oluyla yola kt; ancak amcazadeleri olan hanmnn kardeleri, eini gtrmesine izin vermeyince kendi kardeleri de kk olunu annesinden ayrdlar. Bu ayrlk, bir yl kadar srd; daha sonra mm Selemenin durumuna acyan akrabalar, kocasnn yanna gitmesine izin verdiler. Bunun zerine kk ocuunu da yanna alan mm Seleme, Medineye gitmek zere yola koyuldu. Bir sre tek bana yolculuk yapt. Yolda karlat Abdddroullarndan -henz Mslman olmam- Osman b. Talhann refakatiyle kocasnn yanna gitti. Mslmanlarn ou birbirleriyle anlaarak gizli bir ekilde Medineye gitmek zere yola koyulurken Hz. mer Kbeye giderek meydan okuyup bir

64

grup akrabas ve arkadayla yola kt. Mrikler, Hz. merin meydan okumasna karlk vermediler. Medineye daha zor artlar altnda hicret etmek zorunda kalan Mslmanlar da vard. Mekkeye kle olarak getirilip Abdullah b. Cdn tarafndan azat edilen Suheyb b. Sinn er-Rm hicret etmek isteyince Mekkeliler tarafndan engellendi. Madd durumu iyi olan Suheybe maln Mekkede kazandn, o mallar brakmadan hicretine izin vermeyeceklerini sylediler. O da btn mallarn onlara brakarak hicret etti. Sheyl b. Amrn olu Abdullahn hicreti ise epey maceral oldu. Daha nce Habeistana hicret eden Abdullah, bir sre sonra Mekkeye dnd. Babas onu hapsederek hicretine engel oldu. Hapisten kurtulabilmek iin atalarnn dinine dndn syleyince babas onu hapisten kard. Daha sonra da Bedir savana beraberinde gtrd. Bedirde Mslmanlarla mrikler kar karya geldiklerinde Abdullah sava balamadan bir frsatn bulup Mslmanlarn tarafna geerek hicret edebildi. Hicret eden mslmanlar, Mekkeden ayrlrken yanlarna alabildikleri dnda, tanr ve tanmaz btn mallarn kaybettiler. Mrik akrabalar bu mallara el koydular. Mslmanlar byk skntlar gsleyerek hicret ediyorlard; ancak onlar daha baka skntlar bekliyordu. nk hicret ettikleri yerde hayatlarn bir lde kolaylatracak olan madd imknlarn Mekkede brakmak zorunda kalyorlard. Bu durum mslmanlarn bir sre madd sknt ekmelerine neden olacaktr.

Mriklerin Hz. Peygambere Suikast Giriimi

Mekkeli Mslmanlarn Medineye hicreti, Kureyli mriklerin ksa srede iin ciddiyetini anlamalarn salad. Hz. Peygamberin hicret etmesi, onlar iin byk sorunlar dourabilirdi. Meseleyi mzakere etmek amacyla Drnnedvede bir toplant yapld. Toplantya Kureyin btn boylar katlmad. Katlmc kabileler, daha nce meydana gelen, Mekkedeki grevlerin datlmas gibi ihtilaflar srasnda gerekletirilen ittifaklarn ekillendirdii tarafgirlikle burada bulunmulard. Abduems, Nevfel ve Esed boylar dnda kalan Abdddr, Mahzm, Sehm ve Cumah boylar Mekkedeki grevlerin datm srasnda Abdddroullarn destekleyen elMutayyebn grubunu oluturan kabilelerdir. Abdems ve Nevfel kabileleri, Himoullarnn akrabalar olmalarna ramen daha nce aralarnda vuku bulan gerginlikler nedeniyle onlara kar bir tavr almlard. Nevfeloullarndan kiinin toplantya katlmas, ilgin bir durumdur. Bunlardan biri Mutim b. Adnin olu Cbeyr b. Mutim, biri kardei Tuayme b. Ad, dieri ise amcasnn olu Hris b. mir b. Nevfeldir. Hz. Peygambere koruma verdii halde Mutimin yaknlarnn bu toplantya katlmas, bir eliki gibi grnmektedir. Muhtemelen bu srada Mutim b. Ad vefat etmi olduu iin yaknlar, korumaya aykr bir tutum taknm olabilirler. Grmenin temel konusu Hz. Peygamberin nasl etkisiz hale getirileceiydi. Kurnda, bu grmeye u ayette deinilmektedir: Hani kfirler seni tutuklamak veya ldrmek, ya da (Mekke'den) karmak iin tuzak kuruyorlard. Onlar tuzak kuruyorlar. Allah da tuzak kuruyordu. Allah tuzak kuranlarn en hayrlsdr. (Enfl 8/30).

65

Hz. Peygamberin hapse atlmas ya da srlmesi ynndeki neriler, kabul grmedi. Kesin zm olarak grnen tek yol, ldrlmesiydi. Fakat bunu gerekletirmek kolay deildi. Zira Himoullarndan birisinin ldrlmesi, Mekkede n alnamaz dmanlklara ve kan davalarna sebep olabilirdi. Bunun iin Eb Cehilin nerisiyle her kabileden gl bir gencin bu i iin grevlendirilmesine karar verildi. Bylece Himoullar btn kabilelerden intikam alamayacaklar iin diyeti kabul ederek bar yapmak zorunda kalacaklard. Suikast karar alnd srada Hz. Peygambere hicret izni verildi. Mriklerin Hz. Peygambere suikast dzenlemeye karar vermeleriyle hicrete izin verilmesinin ayn zamana denk gelmesi, Hz. Peygamberin Mekkede mcadele etme imknn sonuna kadar kullandktan sonra baka bir yol kalmadnda hicretine msaade edildiini sylememize imkn vermektedir.

Hz. Peygamberin Hicreti

Medineye hicret karar yldr Medinede slmn kk salmasyla mmkn olmutu. Medine, Hz. Peygamberin hicret yurdu olarak seebilecei nadir yerlerden biriydi.

Medinenin Hicret Yurdu Seilmesinin Sebepleri

Medinenin hicret yurdu olarak seilmesinin sebeplerini yle sralayabiliriz: 1. Medinenin hicret yurdu seilmesinin nemli sebeplerinden biri, Mekke ile ilikiyi tamamen koparmay gerektirmeyecek bir yer olmasdr. Araplarn Kbeye sayg gstermesi, Mekkeyi gz ard edilemeyecek bir merkez haline getiriyordu. Oraya hkim olan kimse, Araplarla scak ilikiler gelitirme imknna sahipti. Bu sebeple Hz. Peygamberin Mekkeyi ihmal etmesi dnlemez. Medine ise Mekke ile ilikilerin devam etmesine imkn verecek bir konumdadr. 2. Medinedeki otorite boluu Hz. Peygamberin burada rahat hareket etmesine imkn veren bir etkendir. Bu sebeple Medinenin tercih edilmesinde tereddt edilmemitir. 3. Medinede Hz. Peygamberin ailesinin shriyet ba olan Hazrec kabilesinin yaamas, destek salanmas asndan nemlidir. Bilindii gibi Araplar arasnda kabile dayanmasnn yan sra evliliklerle tesis edilen shriyet de toplumsal dayanmada etkili olabiliyordu. 4. Nfus potansiyeli bakmndan Medine, Hicazdaki en nemli yerleim yerlerindendir. Hicret srasnda burada hatr saylr bir nfus yayordu. Bu da Medineyi tebli iin vazgeilmez bir yer haline getiriyordu. 5. Medinenin Habeistan gibi alternatiflerle karlatrldnda Mekkeye yakn saylabilecek bir mesafede olmas da hicret yurdu olarak seilmesinin sebeplerinden biri olarak deerlendirilebilir. 6. Kukusuz Hz. Peygamberin Medineyi tercih etmesinin en ak sebeplerinden biri, buradaki Mslmanlardan grd destektir. Bu destek sayesinde, tebli yapmasna yllarca engel olan Kureye kar koyabilmitir.

66

Medineye Doru Yolculuk

Hicrete izin verilince Hz. Peygamber, deti olmad halde gnn scak bir zamannda Hz. Eb Bekirin evine giderek onunla grt; kendisine hicrete izin verildiini, Eb Bekirin onunla beraber hicret edeceini bildirdi. Hz. Eb Bekir, daha nce iki binek devesi satn alarak onlar hazrlamt. Bu develerden birisini Hz. Peygambere hediye etmek isteyince Hz. Peygamber, deveyi ancak bedeli mukabilinde kabul edebileceini syleyerek satn ald. Hz. Peygamberin hicret yolcuunu yapt bu devenin ad Kasvdr. Hicret karar, Hz. Eb Bekirin ailesi ile Hz. Ali dnda kimseye duyurulmamt. Zira kararn duyulmas halinde mrikler hicreti engelleyebileceklerdi. Yolculuk srasnda kendilerine rehberlik yapmak zere Diloullarndan mrik olan Abdullah b. Uraykt cretle yol klavuzu olarak tuttular. Hz. Peygamber ile Hz. Eb Bekir, gn sonra Sevr dandaki maarada bulumak zere yolda binek olarak kullanacaklar develeri Abdullah b. Uraykta teslim ettiler. Hz. Peygamber, yola kmadan nce Mekkelilerin yannda bulunan baz emanetlerini sahiplerine vermek zere Hz. Aliye teslim etti. Hz. Ali, kendisine verilen grevleri yerine getirdikten sonra Medineye gidecekti. Hz. Peygamber, Hz. Aliden hicret edecei gece yatanda yatmasn istedi. Hz. Peygamberi ldrmek zere grevlendirilen Kureyliler, gece evinin nnde pusu kurdular. nce evine saldrp onu ldrmeyi dndler; fakat daha sonra dar kmasn beklemeye karar verdiler. Mrikler, kapnn nnde beklerken Hz. Peygamber yerden bir avu toprak ald ve zerlerine serperek aralarndan geti. Onlarn arasndan geerken u ayetleri okudu: Ysn. Hikmet dolu Kurn hakk iin, sen phesiz peygamberlerdensin. Doru yol zerindesin. (Bu Kurn) stn ve ok merhametli Allah tarafndan indirilmitir. Atalar uyarlmam, bu yzden kendileri de gaflet iinde kalm bir toplumu uyarman iin indirilmitir. And olsun ki onlarn ou gafletlerinin cezasn hak etmilerdir. nk onlar iman etmiyorlar. Biz onlarn boyunlarna halkalar geirdik. O halkalar enelere kadar dayanmaktadr. Bu yzden kafalar yukar kalkktr. nlerinden bir set ve arkalarndan bir set ektik de onlar kapattk, artk grmezler. Onlar uyarsan da uyarmasan da onlar iin birdir, inanmazlar (Ysn 36/1-10). (bn Sad, I, 228; Belzr, I, 260). Mrikler, sabah Hz. Peygamberin yatandan Hz. Alinin kalktn grnce ardlar. Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekirin evine gitti. Onlar iin Hz. Eb Bekirin evinde yol hazrl yaplmt. Hz. Peygamber ile Hz. Eb Bekir, gizlilik iinde evin arkasndaki kk bir kapdan karak oradan ayrldlar. Mekkenin gneyinde, ehre yaklak bir saatlik mesafedeki Sevr dann tepesinde bulunan maaraya gittiler.

Hz. Peygamber Sevr Maarasnda

Medineye gitmek zere yola kt halde Hz. Peygamberin nce Sevr dana gitmeyi tercih etmesi, Mekkeli mrikleri yanltmak ve etrafn sakinlemesini beklemek iindi. Mriklerin onu evinde bulamaynca Medine

67

yolunu kontrol altna alacaklar belliydi. Bu sebeple Hz. Peygamber, zaman kazanmak iin Medine istakametine gitmek yerine gneye gidip izini kaybettirdi. Mrikler, btn aramalara ramen Hz. Peygamberi bulamaynca bana dl koydular. Onu yakalayana ya da ldrene yz deve verileceini ilan ettiler. Bu arada mrikler, iz srclerin yardmyla Hz. Peygamberi yakalamaya alyorlard. z src Kurz b. Alkame baz mriklerle birlikte Sevr maarasnn kapsna kadar geldi. Mrikler, maarann kapsnda kendi aralarnda Hz. Peygamberin yaknlarnda olup olmadn konumaya baladlar. Bu srada Hz. Eb Bekiri bir tela ald; Hz. Peygamber ise onu sakinletirmeye alyordu. Hz. Eb Bekir, maaradan darya bakp mriklerin ayaklarn grdnde heyecanla, Ey Allahn Resl! Eilip baksalar bizi grecekler! dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber, Ey Eb Bekir! ncleri Allah olan iki kii hakknda ne zannediyorsun? diye cevap verdi (Buhr, Fedilu'l-ashb 2; Menkbu'l-ensr 45). Olay Kurnda yle tasvir edilmektedir: Eer siz ona (Reslullaha) yardm etmezseniz (bu nemli deil); ona Allah yardm etmitir. Hani kfirler onu, iki kiiden biri olarak (Eb Bekir ile birlikte Mekkeden) karmlard; hani onlar maaradayd; o, arkadana zlme, nk Allah bizimle beraberdir. diyordu. Bunun zerine Allah ona (sknet salayan) emniyetini indirdi; onu sizin grmediiniz bir ordu ile destekledi ve kfir olanlarn szn alaltt. Allahn sz ise zaten ycedir. Allah stndr; hikmet sahibidir. (Tevbe 9/40).

Resim 3.2: Sevr maarasnn bir fotoraf [TDV slm Ansiklopedisi, XXXVII, 6]

Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir Sevr maarasnda gece kaldlar. Bu srede Hz. Eb Bekirin olu Abdullah akamlar maaraya gelerek mriklerin konumalarn ve Hz. Peygamber hakknda sylediklerini onlara naklediyordu. Gece maarada kalan Abdullah, tan yeri aarmadan yanlarndan ayrlp geceyi Mekkede geirdii intiban vermek iin ehre dnyordu. Abdullah ayrldktan sonra Hz. Eb Bekirin azatls mir b. Fheyre maarann yaknlarna getirdii koyunlar peinden srerek onun ayak izlerini kaybettiriyordu. Sr oraya getirilince Hz. Peygamber ile Hz. Eb Bekir,

68

ihtiyalar olan st de alyorlard. Sevr maarasnda gn kaldktan sonra, nc gecenin sabahnda Abdullah b. Uraykt maaraya geldi. Hz. Peygamber, peygamberliin 14. yl (M. 622) 1 Rebilevvel Pazartesi gn, Hz. Eb Bekir, mir b. Fheyre ve yanlarnda bulunan klavuzla birlikte yola kt. Hz. Peygamberin yol klavuzu Abdullah b. Uraykt, onlar daha az kullanlan, fakat bu yolculuk iin daha emin olan sahil yolundan Medineye gtrd. Hz. Peygamberin bilinen ve kullanlan yoldan Medineye gitmesi halinde yakalanma ihtimali yksekti. Bundan dolay ilk anda akla gelmeyen ve pek kullanlmayan bir yol tercih edildi.

Resim 3.3: Hz. Peygamberin hicret gzergah (TDV slm Ansiklopedisi, XVII, 458)

Srka b. Mlikin Hz. Peygamberi Yakalama Giriimi

Kureylilerin Hz. Peygamberi l veya diri yakalayana dl verecekleri haberi, Mdlicoullarnn bulunduu blgede de duyulmutu. Hz. Peygamber yola ktktan sonra Sal gn Mdlicoullarnn blgesi olan Kudeyde ulat. Srka b. Mlik, kabilesi olan Mdlicoullarndan baz adamlarla otururken, yanlarna gelen birisinden, Kudeydin sahiline yakn bir yerden

69

geen birka kiinin varln duyunca bunlarn Hz. Peygamber ile arkadalar olduklarn anlad. Adama gz krparak susmasn istedi. Zira Hz. Peygamber iin belirlenen dl tek bana almak istiyordu. Ksa bir sre daha oturduktan sonra kalkp evine gitti. Zrhn giyip silahn kuanarak yola kt. Amac, Hz. Peygamberi yakalayp Kureylilere teslim ederek yz develik dl almakt. Srkann geldiini gren Hz. Eb Bekir, tedirginlik iinde, Ey Allahn Resl! Yanmza kadar gelindi! dedi. Hz. Peygamber maarada syledii szleri tekrar etti: Tasalanma! Allah bizimledir. (Tevbe 9/40) Srka, Hz. Peygamberin bir eyler okuduunu duyacak kadar yaknlarna gitti. Bu srada atnn n ayaklar kuma batmaya balad. Srka, atndan dt; atn hareket ettirmeye gayret ettiyse de baarl olamad. Karlat olay karsnda hayretler iinde kalan Srka, Hz. Peygamberin dier insanlardan farkl bir zelliinin olduuna inand. Ondan eman diledi ve iinde bulunduu durumdan kurtulmas iin Allaha dua etmesini rica etti. Hz. Peygamber dua edince Srkann at kumdan kurtuldu. Srka, Kureylilerin Hz. Peygamberi ele geirmek iin yrttkleri faaliyetlerinden bahsetti. Onlara yol az vermek istediyse de Hz. Peygamber kabul etmedi. Srka, Hz. Peygambere kendisinden bir istei olup olmadn sordu; Hz. Peygamber, pelerinden gelecek kimseleri engellemesini istedi. Enes b. Mlikin dedii gibi, Srka, gnn banda Allahn Elisi aleyhine alan, onun canna kasteden bir kimse iken, gnn sonunda onun hayatn savunan bir silah olmutu! (Buhr, Menkbu'l-ensr 45).

Breyde b. Husaybn Mslman Olmas

Hz. Peygamberle yolda karlaanlardan biri Eslem kabilesinin liderlerinden Breyde b. Husayb idi. Hz. Peygamberi yakalamak iin bir mfrezeyle nn kesti; ancak kendisiyle bir sre sohbet ettikten sonra Reslullahn arsna olumlu cevap vererek Mslman oldu. Daha sonra mzrana balad saryla Hz. Peygambere sancak aarak arazilerinden kncaya kadar ona refakat etti.

Hz. Peygamber Kubda

Medineliler, Hz. Peygamberin hicret etmek zere yola ktn renince her gn sabah namazn kldktan sonra yksek bir yere kp Reslullahn geliini gzetlerler, scaklk epey artncaya kadar orada beklerler; gelmediini grnce de bir gn sonra tekrar gelip beklemek zere evlerine dnerlerdi. Hz. Peygamberin Kubya ulat gn de scak iddetleninceye kadar beklediler; daha sonra da evlerine gittiler. Bu srada Reslullah kendisine ait hisardan gren bir Yahudi, yksek sesle bararak Mslmanlara bekledikleri kervann gelmekte olduunu haber verdi. Bunun zerine Mslmanlar tekrar toplanp ehir dna karak Hz. Peygamberi karladlar. Hz. Peygamber, 8 Rebilevvel Pazartesi (20 Eyll 622) gn Medine yaknndaki Kubya, Amr b. Avfoullarnn yanna ulat. Orada Klsm b. Hidmin evine misafir oldu. Kubda bulunduu srada, Mslmanlarla

70

sohbet etmek amacyla Sad b. Heysemenin evine giderdi. Bekr olan Sadn evi, bekr Muhacirlerin kald bir yerdi. Hz. Peygamber, Pazartesi gnnden Cuma gnne kadar Kubda kalarak Cuma gn yola kt. Bu arada Hz. Ali, Mekkede gn kalm; Reslullahn verdii emanetleri sahiplerine iade ederek yola km ve Hz. Peygambere Kubda yetimitir. Hz. Peygamber Kubdan Yesribe giderken Slim b. Avfoullarnn arazisinde Rnna vadisinde ilk Cuma namazn kldrd. Buraya kadar anlattklarmza gre Mekkeliler 26 Safer (9 Eyll 622) Perembe gn Hz. Peygambere suikast dzenleme karar aldlar. Durumu renen Hz. Peygamber, o gece ehri terk ederek Sevr maarasna gitti. 2729 Safer (10-12 Eyll 622) Cuma, Cumartesi, Pazar gnleri maarada kald. 1 Rebilevvel (13 Eyll 622) Pazartesi gn maaradan ayrlarak yola kt ve 8 Rebilevvel (20 Eyll 622) Pazartesi gn Kubaya ulat. Orada birka gn kaldktan sonra 12 Rebilevvel (24 Eyll 622) Cuma gn Medineye girdi (nkal (1998), Hicret, TDV slm Ansiklopedisi, XVII, 461).
Hz. Peygamberin hicreti iin TDV slm Ansiklopedisinin Hicret maddesini okuyunuz.

Hz. Peygamber Medinede

Hz. Peygamber, Kubdan hareket etmeden nce daylar Neccroullarna haber gndermi; onlar da kllarn kuanarak gelmilerdi. Reslullah devesine binerek Eb Bekiri terkisine ald; etrafnda Ensr ve Neccroullar olduu halde ehre girdi. Hangi kabilenin mahallesinden getiyse yanlarnda kalmasn teklif ederek, ona her trl destei salayacaklarn sylediler. Ancak Reslullah, devesinin yolunu amalarn, deveye nereye keceinin emredildiini syledi. Reslullahn devesi, Neccroullarndan Sehl ve Sheyl adl iki yetim kardee ait olan bir araziye kt. Muhtemelen Medinelilerin muazzam ilgisiyle karlaan Hz. Peygamber, onlar krmamak iin byle bir zm yolu bulmutu. Bylece Hz. Peygamber, Medinedeki hassas dengelerin bozulmasna sebep olabilecek davranlardan kanyordu. ehre geldiinde Evslilere konuk olsa Hazrecliler, Hazreclilere konuk olsa Evsliler krlacakt. Bu hikmetli yolla iki taraf da krlmadan mesele halledildi. Hz. Peygamber, devesinin kt yerin yaknnda evi bulunan, Neccroullarnn bir kolu olan Hriseoullarndan Eb Eyyb Hlid b. Zeyd el-Ensrnin evine misafir oldu. Mescit ina etmek zere belirlenen yer de Neccroullarnn blgesindeydi. Neccroullar, Hz. Peygamberin dedesi Abdlmuttalibin annesi Selmnn kabilesiydi. Selm, Neccroullarnn Adoullar kolundandr. Hz. Peygamberin dedesi Abdlmuttalib, burada bymt. Hz. Peygamberin babas Abdullah ticaret iin Suriye taraflarna gittii bir yolculuk dnnde hastalannca Yesribte, daylar Adoullarnn yannda bir ay kalm; vefat edince de oraya defnedilmiti. Yine Hz. Peygamber kklnde annesiyle birlikte Medineye, dayzadelerinin yanna bir yolculuk yapm ve burada bir sre kaldktan sonra dnte Ebvda annesini kaybetmiti. Btn bunlar Hz. Peygamberin ailesi ile Ad b. Neccroullar

71

arasndaki ilikilerin hicretten nce de devam ettiini gstermektedir. Dolaysyla Hz. Peygamberin kendisine destek olabilecek daylarnn yannda kalmay dnm olmas da mmkndr. te yandan Arap geleneine gre Hz. Peygamberin dayzadelerinin yannda kalmasnn isabetli bir karar olduu grlmektedir. nk Hz. Peygamberi yanlarna kabul etme ve koruma grevi ncelikle onlara der. Ancak Reslullah, meseleyi akrabalk ilikilerine indirgememek istemi olacak ki, Ad b. Neccroullarnn yanlarnda kalmas hususundaki tekliflerini reddetmi; onlarn yaknlar olan Mlik b. Neccroullarnn yanna inmitir. Reslullahn Medineye giriinden itibaren evinde kald Eb Eyyb Hlid b. Zeyd, Hz. Peygambere hizmet etmek iin azami derecede zen gsterdi. Reslullah evinin ikinci katna yerletirmek istediyse de o bunu kabul etmedi. Hz. Peygamber, ev sahiplerinin rahatsz olmamas iin elinden gelen gayreti gsteriyordu. Bu arada Neccroullar, Hz. Peygambere nbetlee yemek gtryorlard. Mescidin inasndan sonra Hz. Peygamber, azatllar Zeyd b. Hrise ile Eb Rfii Mekkeye gndererek ailesini getirtti. Hz. Peygamber bunun iin Hz. Eb Bekirden 500 dirhem bor alm; ayrca kendilerine iki deve vermiti. Hz. Eb Bekir de olu Abdullaha haber gndererek ailesini Mekkeden getirmesini istedi. Zeyd b. Hrise, Hz. Peygamberin hanm Sevde, kzlar Ftma ve mm Klsmu, kendi hanm mm Eymen ve olu smeyi Medineye gtrd. Mekkeliler, ehirden ayrlmalarna engel olmadlar. Zeyd, Hz. Peygamberin dier kz Zeynebi Medineye gtremedi; zira o zamanlar mrik olan kocas Ebl-s b. Reb tarafndan alkonmutu. Hz. Eb Bekirin olu Abdullah ise annesi mm Rmn, kz kardeleri Esma ve ieyi Medineye gtrd. Hz. Peygamberin Medineye gidii Kureylileri ok rahatsz etti. Orada barnmasn engellemek iin hemen giriimlere baladlar. Bu amala o srada Medinede sz dinlenen bir kimse olan Abdullah b. beye tehditkr bir mektup yazdlar. Mektupta, Hz. Peygamberle savaarak onu ldrmelerini veya ehirden karmalarn, aksi takdirde Mekkelilerin onlara saldrp erkeklerini ldreceklerini ve kadnlarn cariye olarak alacaklarn sylyorlard. bn bey mektubu Medinelilerle mzakere ederken Hz. Peygamberin bundan haberi olmu; Abdullaha giderek byle bir durumun meydana gelmesi halinde kendilerinin zararl kacaklarn hatrlatmtr (Eb Dvud, Harc, 23).

Hicretin Sonular
1. Hz. Peygamber hicret ederken btn olanaklarn kullanarak ve gizlenmek suretiyle bu yolculuu gerekletirmitir. Yolculuktan nce yerine Hz. Aliyi yatrmas, Medineye hicret iin kuzeye gitmesi gerektii halde nce gneye giderek dman artmas ve maarada bir sre beklemesi, devaml kullanlan ve bilinen yollarn dndaki tali yollar kullanmas gibi yntemlere bavurmak suretiyle insanlarn ilerinde gereince davranmalar gerektiini hayatnda gstermitir. 2. Hicret, Hz. Peygamberin Ashbnn fedakrln gsteren olaylardan birisidir. Hz. Eb Bekir ve Hz. Alinin fedakrln burada hatrlatmakta yarar gryoruz. zellikle Hz. Eb Bekirin hem malyla, hem canyla,

72

hem de ailesiyle bu yolculukta Reslullahn emrine amade olduunu gryoruz. Yine Reslullahn Medinede karlan, onun kendilerine konuk olmas iin Ensrn gsterdii fedakrlk da bunu gsteren baka bir rnektir. 3. Hicret, Mekke'de zayf olan mslmanlarn izzet bulmasnn dnm noktasdr. Mslmanlarn bu durumu Kur'nda u ayette vurgulanmtr: O vakti hatrlayn ki siz yeryznde gsz ve zayf idiniz. nsanlarn sizi kapp gtrmesinden korkuyordunuz. Derken Allah sizi barndrd, yardmyla destekledi ve sizi temiz eylerden rzklandrd ki kredesiniz. (Enfl 8/26). 4. slmn kitlelere ulamasnn nndeki engeller byk lde hicretle ortadan kalkt. Mekkede mrikler Reslullahn faaliyetlerini engellemek iin birok yntem denemilerdi. Oysa hicretten sonra Reslullahn hem Medinede, hem de Medine dnda faaliyet yrtmesi kolaylamtr. 5. Hz. Peygamber dneminde meydana gelen hicret olay, slm Tarihine Muhcir ve Ensr kavramn kazandrd. Yurtlarn terkederek Medine'ye hicret eden bu ilk mslmanlar Allah yolunda hibir fedkrlktan kanmayan insanlar olduklarn, canlaryla ve mallaryla Allah yolunda cihd ederek gsterdiler. Muhacirleri destekleyen Medineli kardeleri de, onlarla birlikte Allah yolunda hizmete devam ettiler. Bylece tarihte ender grlen bir dayanma rnei sergilediler. 6. Hz. Peygamber, hicretin hemen ardndan Muhcirlerle Ensr arasnda kardeletirmeyi gerekletirdi. Bylece kan bana dayanmayan, temeli inanbirlii olan bir toplum oluturmann en nemli adm atlm oldu. Kardeletirmeyle, farkl kesimlerden gelen insanlarn kaynamas ve aradaki balarn kuvvetlenmesi hedeflenmiti. 7. Medine ehri, Hicz blgesinin mtevaz bir kasabas iken dnya tarihinin gidiatna tesir eden ok nemli bir merkez oldu. Reslullah dneminde ve onun dneminden sonraki halifenin iktidarnda slm dnyasnn merkezi oldu. 8. Hz. Peygamberin hicretiyle birlikte yllardan beri devam eden Evs-Hazrec dmanl yerini, Reslullahn etrafnda kenetlenmi bir mmete brakt. Bylece Medine istikrara kavutu ve blgenin en nemli siyas merkezi haline geldi. 9. Hicret srasnda Medinede nemli bir potansiyele sahip olan Yahudiler, Evs ve Hazrec arasndaki mcadelede taraf olarak fitnenin iinde yer alyorlard. Hz. Peygamber Medineye geldikten sonra ok az mslman oldu. Hicretten ksa bir sre sonra Reslullah, yahudilerle Medine szlemesini imzalad. Bylece onlar slm mmetinin yannda kendi deerlerini koruma ve yaama hakkna sahip, ayr bir mmet olarak kabul etti. Yahudilerle yaplan bu anlama Medine devletinin temelini att gibi yahudileri de bu devletin en nemli unsurlarndan biri haline getirdi; ancak bar havas uzun srmedi ve Yahudi kabilelerinin ihanetleri onlarn Medinedeki varlklarnn da sonu oldu. 10. Hicrete kadar Hz. Peygamberle yrttkleri mcadelede nemli bir baar elde edemeyen mrikler, bundan sonra daha da etin mcadeleye girimek zorunda kaldlar. O gne kadar sorun, sadece Kureyin kendi i

73

sorunuydu; hlbuki hicretten sonra problem daha geni bir blgeyi ve daha fazla kableyi ilgilendirir oldu. Bu da mriklerin iini zorlatrd. 11. Medineye g eden mslmanlar Mekkedeki mriklerle mcadele ederken onlara ekonomik adan zarar verebilme imkn buldular. Zira Medine, Mekkelilerin am ticaret yolu zerinde bulunan bir yerleim yeriydi (Demircan (2000), s. 152-157).
Hz. Peygamberin Medineye hicreti, dnya tarihinin dnm noktalarndan biridir. Hz. Peygamberin yetitirdii samimi Mslmanlar, onun vefatndan sonra yaklak on yl iinde, o gn bilinen dnyann nemli bir blmne slm mesajn ulatrmay baardlar. Hicretin neminin farknda olan ilk Mslmanlar, Hz. mer dneminde hicreti tarih balangc yaparak, onun hak ile batln arasn ayran bir dnm noktas olma zelliini tescil ettiler.

zet
Hz. Muhammedin, peygamberliin balang srecinde yaad kiisel tecrbeyi deerlendirebilmek Hz. Muhammed ilk peygamberlik tecrbesiyle karlatnda byk bir tereddt yaam ve kendisine cinlerin musallat olduundan korkmutu. Durumu ei Hz. Haticeye atnda bana kt bir eyin gelmeyeceini syleyerek Hz. Peygambere destek vermitir. Hz. Peygamber, Varaka b. Nevfel ile de grerek ona yaadklarn anlatm; Varaka, Hz. Peygamberin karlat varln Hz. Musaya vahiy getiren melek olduunu sylemitir. Mekke toplumunun slm dinine kar taknd tutumun sebeplerini ve etkilerini anlayabilmek Mekkelilerin nemli bir ounluu, hem kabileci bir toplum olmann gerei olarak, hem de bir insann Allahn elisi olabileceine inanmadklar iin Hz. Muhammedin getirdii dini kabul etmediler. Kukusuz bu tavrn ekillenmesinde atalarnn dinine ve gelenee olan ballklar, yeni dinin Mekkenin ekonomik hayatnda nemli bir yere sahip olan ticarete zarar verebileceini dnmeleri de etkili olmutur. zellikle kabile liderleri Hz. Muhammede kar ktklar halde slmn genler arasnda yaylmasn engelleyememilerdir. Bu durum zamanla iddetlenen bir mcadelenin ortaya kmasna sebep olmutur. Hz. Muhammedin getirdii dine balln ve mcadele azmini grebilmek Hz. Muhammed, peygamber olduunu anladktan sonra getirdii din hususunda en kk bir tereddt yaamam; tam bir ballkla mcadele azmi gstermitir. Getirdii dinin temel inan ilkelerinden taviz vermedii gibi, mriklerin bu anlamdaki uzlama nerilerini reddetmitir. te yandan kendisine yaplan dnyev imkanlar ya da an ve hret elde etme nerilerini reddetmitir. Hicret srecine kadar yaanan gerilimler ve mcadeleler hakknda bilgi sahibi olabilmek Hz. Peygamber nce evresindeki arkadalardan balayarak teblide bulunmu; bu dnemde mriklerin sert muhalefetiyle karlamamtr. Zira

74

mrikler, bu sralarda Hz. Muhammedin getirdii mesajn douraca etkilerin farknda deillerdi. Ak teblie baladktan ve Mekkede Mslmanlarn says arttktan sonra tepkiler de sertlemitir. Mriklerin ncelikli tavr Hz. Peygamberin tebli faaliyetini engellemek iin akrabalar olan mriklerin basklarn harekete geirmek olmutur. Bu amala Reslullahn amcas Eb Tlible birka grmeleri olmu ancak sonu alamamlardr. Bundan sonra basknn Himoullarnn tamamn kapsayacak ekilde arttn ambargo hadisesinde gryoruz. stisna tutulan Eb Leheb ve ailesi, bandan beri Hz. Peygambere kar muhalif bir tutum taknmtr. Btn basklar Hz. Peygamberi yolundan eviremeyince ii onu Mekkedeki baz kabilelerin katlmyla ldrmek suretiyle ortadan kaldrmaya kadar gtrdler. Hz. Peygamber, mriklerin teblii engelleme abalarn etkisiz hale getirmek iin birok Mslman Habeistana gndermitir. Ambargo yllarnda ortaya kan skntlar, hem kabile dayanmasyla hem de dier kabileler arasndaki hsmlarnn desteiyle atlatlmtr. Mekkede tebli imkn ortadan kalktnda Allah Reslnn Taife giderek yeni bir tebli evresi oluturmak istediini gryoruz. Taif yolcuundan umduunu bulamayan Hz. Peygamber, Mekkeye tekrar dndkten sonra zellikle dardan hac ibadeti iin gelen kabileler arasnda davet faaliyetine devam etmi; bu erevede baz Medinelilerin Mslman olmas mmkn olmutur. Hz. Peygamberin hicretinin sebep ve sonularn renebilmek Hz. Peygamberin hicret etmesi, Mekkedeki tebli imknlarn sonuna kadar kullanmasndan sonra gereklemitir. Mekkeli mrikler, Hz. Peygamberin tebli yapmasn engellemekle kalmayp onu ortadan kaldrarak sorunu zmeye kalktklar srada Allah Reslne hicret izni verilmitir. slmn Medinede hzla yaylmas zerine Allah Resl Mekkede ortaya kan skntl durumu amak iin Medineye hicret ederek davete oradan devam etmitir. Hicret hem Mslmanlar, hem Medineliler, hem de Mekkeliler asndan nemli sonular dourmutur. Mslmanlar etli bir ekilde dinlerini yaama imkn bulduklar gibi tebliin nndeki engeller kalkmtr; Medinede Hz. Peygamberin ehre geliiyle bar ortam salanm; Mekkelilerin Suriye taraflarna yaptklar ticaretleri tehlikeye girmitir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi mriklerin slma dmanlk yapmalarnn sebeplerinden biri deildir? a. Hz. Peygamberin kiiliine gvenmemeleri b. Mriklerin ileri gelenlerinin kendilerini Hz. Peygamberden stn grmeleri c. slm Mekke ticareti iin tehlike grmeleri d. Geleneksel inanlarn terk etmeyi kabullenmemeleri e. Kabileler arasnda rekabet olmas

75

2. Aadakilerden hangisi Habeistana yaplan hicretin sebeplerinden biridir? a. Mekkelilerin Mslmanlara bask yapmalarn engellemek amacyla Necden yardm istemeleri b. Mekke mrikleri tarafndan yaplan basklarn azaltlmak istenmesi c. Mekkeye alternatif bir slm merkezi oluturmak istenmesi d. Mriklerin Habeistanla ticaret ilikilerinin engellemek istenmesi e. Kle Mslmanlarn baskdan kurtarlmalar 3. Hz. Peygambere Taif dnnde Mekkeye girerken koruma veren kii aadakilerden hangisidir? a. Sheyl b. Amr b. Eb Leheb c. mer b. el-Hattb d. bnud-Duunne e. Mutim b. Ad 4. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin Medineye hicretinin zorunlu hale geldiini gsteren sebeplerden biridir? a. Mslmanlarn Mekkede ekonomik kriz yaamalar b. Mekkede dini teblii etme imknnn kalmamas c. Mriklerin Hz.Peygamberi hicrete tevik etmesi d. Medinelilerin Hz.Peygambere hicret etmesi iin ok srar etmeleri e. Amcas Abbasn Hz.Peygamberi Akabe biatlar srasnda hicrete tevik etmesi 5. Hz. Peygamberin hicretinin Mekkeliler asndan en nemli sonucu adakilerden hangisidir? a. am ticaret yolunun gvenliinin tehlikeye girmesi b. Mekkelilerin Tif zerinden yeni bir ticaret yolu bulmas c. Haimoullarnn Mekke ynetiminden uzaklamas d. Mekkelilerin Mslman olma imknlarnn kalmamas e. Mekkeden Medineye yaplan para transferinin Mekkelileri ekonomik bakmdan byk bir skntya sokmas

76

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. e 4. b 5. a Yantnz doru deilse, Mriklerin Yeni Dine Tepkileri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Habeistan Hicreti konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Peygamberin Tif Yolculuu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Peygamberin Hicreti konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hicretin Sonular konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hz. Peygamberin yaad toplumun peygamberlik kurumu ve vahiy hakknda pek bilgisi yoktu. Mekkeli mriklere gre insanlar Allahn elisi olamazlar. Zira insan ile Allah arasnda iliki kurulamaz. nsanlarla Allah arasndaki ilikiyi farkl bir varlk dzeyine sahip olan yar tanrsal varlklar olan putlar yapabilirlerdi. Mekkelilerin bilgi sahibi olmad bir konuda Hz. Muhammedin tereddtler yaamas kanlmazd. Ancak ksa srede yaad tecrbenin mahiyetini kavramaya balad. Sra Sizde 2 Hz. Peygamberin getirdii dinin tebli edilmesi zamana yayld iin mrikler, dourduu sonular hemen kestiremediler. te yandan kabileci toplum iinde Hz. Muhammede hemen mdahele etmek de pek mmkn deildi. Zira ailesinin destei mriklerin diledikleri zaman ona fiil saldrda bulunmalarn engelliyordu. Sra Sizde 3 Hz. Peygamber, tebliin engellenme tedbirlerini boa karc nlemler almaya gayret etmitir. Byk lde mcadelenin eklini ve boyutunu mriklerin tutumu belirlemitir. Zira Allahn Elisi, yeni dini insanlara duyurmaktan baka bir ama gtmyordu. Ancak mrikler bunu engellemeye kalknca onlarn abalarn etkisiz hale getirmek iin kar hamleler gelitirmitir. rnein basklar artnca Mekkede Mslman olan insanlarn yaklak yarsn Habeistana gndermi; iletiim kanallar kapatld iin Mekke dnda tebli ortam oluturma arayna girmitir. Daha sonra Tife giderek yeni bir davet evresi oluturmak istemi ancak umduunu bulamamtr. Hz. Peygamberin Mslmanlar Medineye gndermesi ve daha sonra kendisinin de hicret etmesi bu mcadelenin bir parasdr.

77

Yararlanlan Kaynaklar
Belzr, [1987]. Ensbul-erf, Thk.: M. Hamidullah, Kahire. Buhr, (1981). el-Cmius-Sahh, stanbul. Demircan, A. (2000). Nebev Direni Hicret, stanbul: Beyan Yaynlar. Eb Dvud (1981). Snen, stanbul. bn Him, (t.y.). Sretn-Neb, Thk.: M. Muhyiddn Abdulhamd, Kahire. bn Sad, Muhammed (1985). et-Tabaktul-Kbr, Beyrut. Muhammed Hamidullah (2004). slm Peygamberi, ev.: M. Yazgan, stanbul. Fayda, M. (2005). Muhammed, TDV slm Ansiklopedisi, XXX, stanbul. nkal, A. (1998). Hicret, TDV slm Ansiklopedisi, XVII, stanbul. Yavuz, S. S. (2005). Mirac, TDV slm Ansiklopedisi, XXX, stanbul.

78

 79

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hz. Peygamberin Medinede toplumu tekilatlandrp bir arada yaama ortamn nasl oluturduunu fark edebilecek, Medinede oluturulan birlikte yaama ortamn Mekkelilerin nasl sabote ettiklerini ve sonularn aklayabilecek, Medinede yaayan Yahudilerin bir arada yaama konusunda Mslmanlarla anlatklar halde antlamay nasl ihlal ettiklerini ve sonularn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Medine Belgesi Seriyye ve Gazve Bedir, Uhud ve Hendek Kaynuk, Nadr ve Kurayza

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Mustafa Faydann, TDV slm Ansiklopedisindeki Muhammed maddesini (DA, XXX, 408-423) okuyunuz. Muhammed Hamidullahn Reslullah Muhammed (eviren: Salih Tu, stanbul 1973) adl kitabn inceleyiniz.

80

slmn Medine Dnemi I: Hudeybiyeye Kadar

GR
Hz. Muhammedin Peygamberliinin ve hayatnn son on senesi Medinede gemitir. Bu yeni dnem, Hudeybiye bar antlamasna kadar hemen hemen ayn zellikler tar. Hz. Peygamberin hicreti sebebiyle Yesrib, Medinetn-Nebi, yani Peygamber ehri, Mekkeden gelenler muhacirn (hicret edenler), onlara kucak aan Medineliler ise Ensar (yardmclar) adn almtr. Hz. Peygamber Hz. Eb Bekir'le birlikte Kub'ya geldiinde bir mddet burada kald ve bu esnada mehur Kub Mescidi'ni yaptrd. Hz. Peygamber, Kubdan Medine ilerine doru Rnn vadisinde ilerlerken Cuma vakti geldii zaman Slim b. Avf oullar topraklarnda Cuma namazn yaklak yz kii ile kld. Yoluna devam eden Hz. Peygamber, Medinede devesinin kt yeri mescid yaptrmak zere sahiplerinden satn ald. Mescide bitiik bir ev yaplncaya kadar Hz. Peygamber, Eb Eyyb el-Ensr'nin (Hlid b. Zeyd) evinde misafir olarak kald.
slmn Medine bavurabilirsiniz. dnemi iin www.sonpeygamber.info adresine

MEDNENN SOSYAL VE SYAS YAPISI

Yesrib ad fesat anlamna gelen bir kkten geldii iin Hz. Peygamber hicretten sonra buraya ho ve gzel anlamna gelen Tbe veya Taybe adlarn vermitir. Hicretten nce Yesrib'de Ben Kurayza, Ben Kaynuk' ve Ben Nadr kabilelerinden oluan Yahudiler, Gney Arabistan kkenli Arap kabilelerinden Evs ve Hazrec bulunuyordu. Yesribde yaayan bu farkl topluluklar zaman zaman birbiriyle savamlardr. Medinede merkez bir otorite yoktu; ynetimde, sosyal, kltrel ve ahlk alanlarda kabile gelenekleri hkimdi. Kan davalar yaygnd. Arap ve Yahudi kabileleri birbirinden bamsz bir ekilde ayr ayr mahallelerde yayorlard. Her topluluk, biri dierinden birka kilometre uzaklkta bir ky oluturmutu. Evs ve Hazrecin, Abdullah b. bey'i ortak bir bakan olarak eme teebbsleri Hz. Peygamber'in hicretiyle sonusuz kald. Bu iki kabile akraba

81

olduklar halde, birbiriyle yllarca savatlar. ki kabile arasndaki dmanlk slm'n douuna kadar, 120 yl gibi uzun bir mddet srmtr. Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretinden be yl nce meydana gelen Bus sava, Evslilerin galibiyetiyle sonulanmtr. Devaml savalar, ehrin gcn nemli lde tketmi ve dmanlk ehirde hayat ekilmez hle getirmitir. Din adan Yahudilikten baka putperestlik yaygnd. Mellelde sahilde bulunan Ment adl puta dier kabileler de tapmakla birlikte, ona en fazla saygy Evs ve Hazrec gsteriyordu. Hac yaptktan sonra Ment'a gelip putun nnde salarn tra ediyorlar ve hac ibadetini bu ekilde tamamlyorlard. Btn bunlarn yannda Evs ve Hazrec arasnda Allah'n anld ve O'nun yaratc olarak tannd da grlmektedir.
Hicret srasnda Medinenin sosyal ve siyas yaps hakknda genel bir deerlendirme yapnz.

TOPLUMUN TEKLATLANDIRILMASI
Muhacirlerle Ensarn Karde Yaplmas (Muht)
Hz. Peygamber, hicretten hemen sonra btn varlklarn Mekke'de brakp gelen muhacirlerin her birini Evs veya Hazrec kabilesinden bir mslmanla karde iln etti. Medineli mslmanlar muhacirleri z kardeleri gibi kabul edip ellerindeki imknlar onlarla paylatlar. Karlkl kardelik (Muht) ilikisi ierisinde her ikisi de birlikte alp kazanlarn bleceklerdi. Esasen Mslman olan herkes birbirinin din kardeidir. Asker seferler srasnda bu ahd kardelerden biri orduya alnnca, dieri geride kalarak iki ailenin ilerini stleniyordu. Ya da kardelerden biri almaya giderken dieri Hz. Peygamberi izliyor ve kardeine olup bitenleri aktaryordu. Birbirini karde kabul etme ve kardeliin gereini yerine getirme Muhacirler ile Ensar birbirine daha da yaknlatrd.

Mescid-i Nebevnin Yapm

Mescidin temelleri tatan, daha yukarlar kerpiten yapld. Mescid'in yapmnda bata Hz. Peygamber olmak zere muhacirler ve ensr fiil olarak altlar. Kimsesiz mslmanlarla ilim tahsil etmek isteyen sahblerin barnmas iin Mescid-i Nebev'nin arka ksmnda Suffe yaplmt. Reslullah, Medine dna gnderilecek heyetleri olutururken Suffe'de kalanlardan faydalanyordu. Hz. Peygamber, Mescid'in hemen bitiiine yaplan evine tand. Mescid-i Nebev, cuma namazn ve be vakit namaz cemaatle klmak iin Mslmanlarn topland ve topluca ibadet ettii meknd. Be vakit namaz, uygun olan her yerde klnabilir. Ancak Hz. Peygamber, cemaatle namaz klmaya tevik etti. Hz. Peygamber dneminde Mescid-i Nebev ayn zamanda asker ilerin grld bir mekn olarak da kullanlrd. Dardan gelebilecek her trl saldr ve tehditlere nasl kar konulaca veya nereye asker gnderilecei burada grlr ve karara balanrd. Asker birliklerin komutanlar seferden

82

dndkten sonra doruca buraya gelerek sefer hakknda bilgi verirlerdi. Eer Hz. Peygamber, orduya bizzat kendisi kumanda edecekse, Mescid'de iki rekat namaz klar, sonra zrhn giyinmi olarak buradan kar ve kapya getirilen atna binerek seferi balatrd. Seferden dnte de doruca Mescid'e gider, yine iki rekat namaz klar ve seferin deerlendirmesini yapard. Mescid, elilerin kabul edildii, bazan durumalarn yapld, folklor gsterilerinin tertiplendii bir meknd. Namazlardan sonra Hz. Peygamber mescidde oturduu zaman sahabler hemen onun etrafnda halka olutururlard. Hz. Peygamber onlara nasihatta bulunur, kendileriyle sohbet ederdi. Savata yaralanan askerlerin, mescidde kurulan bir adrda tedavi edildikleri olurdu. Nitekim Hendek Sava'nda yaralanan Sa'd b. Muz, Eslem kabilesinden Rufeyde adndaki kadnn Mescid'deki adrnda tedavi edilmitir. Mescid-i Nebev hapishane, hastane ve elilerin kabul yeri olarak da kullanlrd. Hz. Peygamber, elileri Mescid'de "Eliler Stunu" (stvnet'l-Vfd) adn tayan bir direin nnde kabul ederdi.

Medine Belgesi
Hz. Peygamber, Mslmanlar, gayr mslim Araplar ve Yahudileri iine alan, etnik kkenleri ve dinleri farkl gruplardan oluan ve belli ilkeler etrafnda toplanm yeni bir toplum oluturmak iin nemli bir adm atmtr. Bu aba her eyden evvel ehir halknn bar ve gven iinde yaamasn salamak gayesini tayordu. ncelikle de Medine'de Mslmanlarn gvenliini salamak gerekiyordu. Bu, slm'n ve Mslmanlarn gelecei bakmndan son derece nemli idi. nk Mekke mrikleri Medine'ye saldrmak iin frsat kolluyorlard. Medinede yaayanlar durumu mzakere etmek zere Enes b. Mlik'in evinde bir toplant yapt. Bu toplantya katlanlar Medine toplumunu yeniden dzenleyen bir yapy oluturmaya karar verdiler. Buna gre Medinede yaayanlarn birbirleriyle ve yabanclarla ilikilerini, idr ve adl yaplarn, fertlerin sahip olduklar din ve vicdan hrriyetini, haklarn ve sorumluluklarn belirli esaslara balayan bir metin hazrladlar. Aratrmaclar tarafndan 47 veya 52 madde olarak dzenlenen bu metin, ana kaynaklarmzda bir btn olarak yer almaktadr. "Kitb", "Sahfe" ve "Mvdea", yani sulh antlamas adn tayan bu belge, zamanmzda Medine Anayasas, Medine Veskas, Medine Belgesi ve Medine Szlemesi gibi isimlerle adlandrlmaktadr. Medine belgesi daha ilk maddede bir sava durumunda mslman olmayanlarn da Mslmanlarla birlikte saldrgana kar savaacaklarn n grmekteydi. Vesikaya gre bu topluluk (mmet) dier btn insanlardan ayr bir mahiyettedir. Aralarnda ihtilaf kan herkes iin Allah, kanunlarn ve adaletin yegne kaynadr. Hz. Muhammed de hakemdir. Medine belgesi, aka Yahudilerin Mekke mriklerine veya onlarn ibirlikilerine bir yardm yahut himaye hakk vermelerini yasaklamtr. Medineye bir dman saldrs halinde, buna kar kmak zere bir Mslman-Yahudi ittifak yaplacaktr. ehrin savunulmas iin giriilecek savalarn masraflar, taraflarca karlanacaktr. Fakat Medine dnda yaplacak bir savata hibir topluluk dierine yardmda bulunma sorumluluu

83

tamaz. Mslmanlarn ktklar savalara Yahudilerin katlmas, Hz. Muhammed'in msaade ve rza gstermesine balanmtr. Yahudiler, Mslmanlara dman olan Mekkelilere bundan byle emn hakk tanmayacaklardr. Belgede Mslmanlarn ve slmn hukk ve sosyal varl, dier unsurlar tarafndan tannmaktadr. Bu szleme ile Medine'deki mrik Araplar ve Yahudiler, Mslmanlar din, siys ve sosyal adan tanm oldular. Mslmanlar da gayri mslimlere, inan ve fikir hrriyeti, mal ve can gvenlii salyorlard. Hile, desse ve tuzak kurma yasaklanyordu. Bask, zorbalk, hakka ve hukuka riayetsizlik, zulm ve iddetin hkim olduu o gnn dnyasnda bu veska ok nemli bir gelimedir. Hz. Peygamber ve Mslmanlar Medine belgesinin muhtevasna aykr davranmadlar. Yahudiler, veskann artlarna aykr davrandklar her seferinde Hz. Peygamber tarafndan uyarldlar. Ancak Yahudilerin vefasz davranmalar, Kurey'i tahrik etmeleri, hileleri, Evs ve Hazrec'in aralarn bozmaya almalar, Hz. Peygamber'e suikast tertiplemeleri gibi davranlar sebebiyle nce onlardan Kaynuk, sonra Nadr gruplar ehirden srgn edildiler. Elimizde bulunan bu belge iki farkl blmden olumaktadr: 1 ila 23. paragraflar arasndaki ilk blm Mslmanlarla ilgili konular, 24 ila 47. paragraflar ise Yahudilerle ilgili konular ele almaktadr. Kaynaklarmza gre szleme Hz. Peygamberin Medineye geliinden ksa bir sre sonra, hicretin birinci ylnda yrrle konulmutur.
Hz. Peygamber toplumu tekilatlandrmak iin hangi admlar att?

Medine Dnemi Balarnda Dier Baz nemli Gelimeler

Hicretin birinci ylnda Cuma Namaz farz klnmtr. Hz. Peygamber Medineye hicret ettii srada be vakit namaz klnyordu. Ancak btn namazlar ikier rekat idi. Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretinden bir ay sonra, mukm iken klnan le, ikindi ve yats namazlar drt rekata karld. Hicretin ikinci yl aban aynda ramazan orucu farz klnd. Ayn yln Ramazan bayramndan bir iki gn nce Hz. Peygamber ftr sadakas ile ilgili hkmleri aklad. evval aynn girmesiyle birlikte bayram namaz kldrd. Zilhicce aynn onuncu gn de kurban bayram namaz klnd. Hicretin ikinci ylnda Ramazan ayndan sonra ise zekt farz klnd. Hicretin birinci ya da ikinci ylnda namaz iin ezan tesbit edilmitir. Namaz Mekke dneminde farz klnd halde, Medine'ye hicret edinceye kadar namaz vakitlerini bildirmek iin bir yol dnlmemiti. Zaten Mekkede ortam da buna msait deildi. Medine dneminde Mslmanlar balangta bir araya toplanp namaz vaktinin gelmesini beklerlerdi. Bir mddet, namaz vakitlerinde sokaklarda "Namaz! Namaz!" (es-Salh, esSalh) eklinde arda bulunuldu. Ancak Namaz vaktinin geldiini duyurmak zere daha etkili bir ilana ihtiya vard. Bu konuda eitli fikirler ileri srld. Ancak hibiri beenilmedi. Bu srada sahbeden Abdullah b. Zeyd b. Sa'lebe'ye ryasnda ezan retilmi ve o da ertesi gn Hz. Peygamber'e gelerek durumu anlatmt. Hz. Peygamber "Bu sdk bir ryadr" diyerek Bill-i Habe'ye ezan cmlelerini retti. Bilal-i Habe de Neccr oullarna ait yksek bir evin damna karak ilk olarak sabah ezann

84

okudu. Daha sonra Mescid-i Nebev'nin arka tarafna ezan okumak iin zel bir yer yapld. Hz. Peygamberin emriyle nfus saym yapld ve saym sonucunda Mslmanlarn saysnn 1500 olduu kabul edilmektedir. Hicretten sonra ilk zamanlarda yaplan nemli ilerden biri de Medine snrlarnn belirlenmesidir. Medine belgesinde Yesrib vadisi harem blge ilan edilmitir. Hz. Peygamber bu grevi Hazrec kabilesinden Kab b. Mlike vermi, o da Medine evresinde baz yerlere iaretler koyarak bu grevi yerine getirmitir. Uluslar aras ticareti ok iyi bilen Mekkeli muhacirlern Medine'de bir ar ve pazar yeri ihtiyacn hemen hissettikleri anlalmaktadr. Hz. Peygamberin Mslmanlara ait bir pazar yeri ve ar belirlemek maksadyla mehur Kaynuk pazarn dolat ve bu konuda baz teebbslerde bulunduu ve Yahudilerin bundan rahatsz olduu nakledilmitir. Hz. Peygamber Medine Pazar yerini belirledi ve Mslmanlar artk orada rahata alveri yaptlar.

SAVAA ZN VERLMES, LK SERYYE VE GAZVELER

Mekkeli mrikler, slma kars besledikleri iddetli kinleri nedeniyle, Rasulullah ve Mslmanlar doup bydkleri ehirlerinden kp gitmeye zorluyorlard. Onlarn Medineye hicretinden sonra da Mslmanlardan kurtulduklarna sevinmekle kalmayp, hicret edenlerin geride braktklar tanr ve tanmaz btn mallarn aka gasp edip el koydular. Mekkeli mrikler, muhacirleri barndrmamalarn iletip, aksi takdirde Medinenin yerli halkn yurtlarn istila etmekle tehdit ederek, Rasulullah ldrmeye ya da en azndan ehirden atmaya zorladlar. Hz. Peygamber, her ihtimale kar kendisini savunmak iin Medinede herkesi kapsayan bir szleme yapmakla kalmad, Medinedeki Mslmanlarn gvenlik ve bamszln pekitirmek iin blgedeki dier gayri Mslimlerle de ittifak yapma imknlarn deerlendirdi ve baz antlamalar yapma baarsn gsterdi. Bu cmleden olarak Medine etrafnda bulunan kuzeyde Cheyne, gneyde ise Damra, Gifr ve Mdlic gibi kabilelerle asker ittifaklar arama giriiminde bulunmu; bylece evresini dostlarla kuatp, dman ehir durumundaki Mekkeden gelebilecek tehlikeleri savuturmak istemiti. Byk bir azimle srdrlen bu siyaset olduka nemli sonular dourdu: Rasulullahn Medineye gelii zerinden sadece dokuz ay gemiti ki, aada sralanan u somut sonular alnd: Eslemliler, H. 2. yln Muharrem aynda Yaine yerletiler. Bylece Medine dndan g eden Mslman topluluklar Medine blgesinde gnden gne artarak oalmlar ve doal olarak kendi kabile ve akrabalk ilikilerine gre rgtlenmilerdir. Rasulullah Medineye geldii zaman, Mekkenin en nde gelen iki bakan olan Eb Sfyan ve bey b. Halef, Ensra u ifadelerle dolu bir yaz yazdlar: Bundan byle Arap kabileleri arasnda ortaya kabilecek hibir sava, sizinle bizim aramzda kacak bir yank yarasndan daha strap verici olamaz. Siz iimizden km olan ve en soylu ve en yce bir mevkide bulunan birine yardm etmeye kalktnz ve ona snacak bir yurt verip onu

85

savunuyorsunuz. Bu sizin iin gerekten utanlacak bir durum ve bir lekedir. Bizimle onun arasna girmeyiniz. Eer kendisi doru yolda bir insan ise, bundan mutluluk pay karacak olan bizleriz; yok eer kt biri ise, onu ele geirmeye herkesten ok bizim hakkmz vardr. Byle bir mektup, Mekkeli mriklerin Hicretten sonra da Mslmanlar rahat brakmadklar, onlar taciz ettikleri ve onlara insanlarn ynelmesinin nn kestiklerini gstermektedir. Ensrn red cevab karssnda asla mitsizlie kaplmayan Mekkeliler, bu kez de Hz. Muhammedin Medinede bulunan dmanlarna, yani Abdullah b. bey ve kendisi gibi mrik olan yandalarna yle tehdit ieren bir mektup gnderdiler: Sizler bir arkadamza kucanz ap snma hakk verdiniz. Allaha yemin ederiz ki, eer onunla mcadele etmez ya da onu ehrinizden srp karmazsanz, savalarnz ldrmek ve kadnlarnzn iffetini inemek iin zerinize yryeceiz. Bu olaydan sonra Medinede bir kargaa meydana gelmi, ancak Ensr tam bir karde kavgas iine srklenecei srada Hz. Peygamber araya girerek bu mektuba karlk verilmemesi konusunda onlar ikna etmitir. Medineli Araplardan da mitlerini kesen Mekkeli mrikler, bu kez ayni blgedeki Yahudilerle birlikte entrikalar evirmeye baladlar. Anlald kadaryla bu tehditlerle yetinmeyen Mekkeliler, Medineye kar bir takm ekonomik nlemler de almlard. Bu gelimelerden sonra Hz. Peygamber, kendisini savunmaya karar verdi.

SLMYET VE SAVA
slm gerek anlamda bar dinidir. 610 ylndan nce savalarn hi eksik olmad Arabistanda slmdan sonra eski dnemdeki gibi savalar olmad. Ey inananlar hep birlikte bara ynelip dhil olun. eytann peine taklmayn, nk o sizin apak dmannzdr. (Bakara 2/208) Hz. Peygamber de hem Mekke ve hem de Medine dneminde insanlar ikna yoluyla ve Kurn okuyarak slm'a davet etmitir. Dolaysyla onun etrafnda oluan topluluk, zor kullanlarak bir araya getirilen insanlardan deil, hr iradeleriyle slm' seen kimselerden olumutur.
slm'n Mekke dneminde on sene slma, onu getiren eliye ve mslmanlara dmanlk eden, ikence yapan ve iddet uygulayanlara ayn yolla karlk verilmemi ve onlardan intikam alma yoluna gidilmemitir. Mekke dneminde nzil olan Kurn- Kerim yetlerinde Hz. Peygamber'e ve inananlara srekli sabr tavsiye edilmitir (Nahl 16/127, ura 42/43, Ahkaf, 46/35, Mzzemmil 73/10).

Medine dneminde, Hz. Peygamber, savamak zorunda kalmtr. Mriklerle ilikilerde olduu gibi, hicretin ikinci ylndan sonra Mslmanlarla Yahudiler ve Hristiyanlar arasndaki ilikilerde de savalar nemli yer tutmaktadr. Savaa izin verilmesinin en nemli sebebi Mslmanlarn canlarn, mallarn ve namuslarn korumalarna imkn tanmaktr. Cihada izin veren yet-i kermelerde m'minlerle savald, zulme uradklar, sadece Allah'a inandklar iin haksz yere yurtlarndan karldklar ifade edilmekte ve btn bu sebeplerden dolay kendilerine sava konusunda izin verildii aklanmaktadr(Hac 22/39-41).

86

Hz. Peygamberin Mekke Mrikleriye Mcadelesinde Yeni Bir Yntem

Mekkeliler, Mslmanlar yurtlarndan karmakla kalmadlar, mallarna da el koydular. Medineye kamak zorunda kalan bu insanlarn peini brakmayp Medineyi tehdit edince, Hz. Peygamber, hicretten yedi ay sonra Medinenin batsndan geen ve kuzeye giden Mekke ticaret kervanlarn rahatsz etmeye balad. Bu yolun Mekke kervanlarna kapatlmas Mekke ekonomisini ciddi olarak etkileyecek, dmann zayflamas sonucunu douracakt. Bu da ileride kanlmas mmkn olmayan savalarda Mslmanlarn lehine bir gelime olacakt. Kurey kabilesi slmn tebliinde en ciddi engel idi. Evvela bu engelin ortadan kaldrlmas gerekirdi. Bunun byle olduu Hudeybiye antlamasndan sonra ok daha iyi anlald. Bu sebeple Hz. Peygamberin hedefinde Kureyi slmn tebliine engel olma konumundan uzaklatrmak vard. Hz. Peygamber, Medinenin batsnda, Yenbu blgesi yaknlarnda oturan kabilelerle ittifak antlamalar yapt. Bu blgede Mekkelilerin sk sk gelip getikleri yollar bulunmaktadr. Tarih kaynaklarnda bu anlamalarn birounun metinleri verilmektedir. Hicretin ikinci ylnda gerekleen Bedir savandan sonra Mekkeliler artk kuzeye en kestirme yol olan ve Medinenin batsndan geen bu kervan yolunu kullanamaz oldular. Artk Mslmanlar, Kureylilerin Medinenin dousundan yani Necid blgesi zerinden geerek kuzeye varmalarna bile engel olabilecek bir hale gelmiti. Hlbuki Kureyliler, yaz aylarnda kuzeydeki blgelere sk sk giderlerdi. Sonraki aylarda Kureyin gneye giden kervanlarna da mdahaleler olduu anlalmaktadr. Dmana zarar vermek amacyla gney ticaret yollarna da kk asker birlikler sevk edilmitir. Bu amala Abdullah b. Cah komutasnda dzenlenen bir askeri birlik, Taif yaknndaki Nahle blgesine gitti ve buradan geen Mekke kervann vurdu. Hz. Peygamberin adm adm uygulad bu strateji baarl oldu ve Mekkeli mriklerle yaplan savalarda krl kan taraf hep Mslmanlar oldu. Mekke her geen gn gcn ve saygnln kaybetmeye devam etti.
Hz. Peygamber, Kurey bara zorlamak iin nasl bir yol izledi?

Bedir ncesi Seriyye ve Gazveler

Hz. Peygamber devrinde cihad, ayn zamanda slm davetinin nndeki engelleri kaldrmak(Maide 5/67, Enam 6/19), fikir hrriyetini salamak, insan haklar ve din hrriyetini gvence altna almak ve antlamalar bozanlar ve hainlik yapanlar cezalandrmak gibi nemli gayelerle yapld.
Hz. Peygamber'in katld btn seferlere gazve, onun bizzat katlmad, bir sahbnin kumandas altnda gnderdii asker birliklere ise seriyye ad verilir. slm tarihilerine gre Hz. Peygamber'in emir ve kumandasnda yirmi yedi gazve gereklemitir. Seriyyelerin says konusunda ise otuz be il altm alt arasnda deien farkl grler vardr.

87

Byk Bedir Gazvesi'nden nce drt gazve ve drt seriyye tertiplendi. Bunlardan Batn- Nahle Seriyyesi hari dierlerinde baskn yaplmad gibi arpma da meydana gelmedi. Birer ay arayla meydana gelen ilk seriye, unlardr: 1- Hicretin 1. yl ramazan aynda (Mart 623), yani hicretten yedi ay sonra Hz. Hamza kumandasnda yaplan Sflbahr seferi. 2- Yine ayn yln evval aynda Ubeyde b. Hris'in komutasndaki bir svar birlii tarafndan gerekletirilen Rbi seferi. 3- Bundan bir ay sonra Zilkade aynda Sa'd b. Eb Vakks bakanlnda dzenlenen Harrr seferidir. Bu ve daha sonraki asker seferlerde mslmanlar sadece o sralarda sava halinde olduklar Mekkelilere ait kervanlara saldr dzenlemiler, dier gayri Mslim topluluklara ilimemilerdir. Bu seriyyelerden sonra Hz. Peygamberin ayn blgeye yapt gazveleri grmekteyiz. Bu onun Mekkelilerin can damarlarndan biri saylan, bu blgeden yani Medine ile Kzldeniz arasndan geen ve kuzeye ulam en kolay salayan kervan yolunu denetim altna almak niyetinde olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber seriyyelerle adeta bir n alma yaptktan sonra kendisi blge kabileleriyle antlama zemini aramaktadr. Hz. Peygamberin, Medinede salad birlik havasn, evresindeki kabilelerle de anlamak suretiyle yaygnlatrmak ve hareket alannn geniletmek istedii anlalmaktadr. Bedir Sava'ndan nce tertiplenen gazveler, Ebv, Buvt, Bedru'l-l ve Z'l-Ueyre'dir. Hicretin ikinci senesinin safer aynda ilk askeri seferi olan Ebv gazvesinde Hz. Peygamber Veddana geldi ve Damre oullaryla karlkl saldrmazlk ve birbiri aleyhine bir nc tarafa yardm etmemek zere antlama yaparak onlarn tarafsz kalmalarn salad. Hz. Peygamber, Ebv gazvesinden birka hafta sonra rebiulevvel aynda tekrar ayn blgeye bu dafa Cheyne kabilesinin yaad Buvt yresine bir gazve gerekletirdi. Buvt gazvesinden birka gn sonra Fihr kabilesinden Krz b. Cbirin ynetiminde Mekkeli kk bir grup Medinenin d mahallelerine saldrarak buray yamalad ve halkn kltan geirdi. Hz. Peygamber saldrganlar birka gn takip etti ve Bedir yaknlarna kadar gitti ise de bir sonu alamad. Hz. Peygamber Krz takipten dndkten birka hafta sonra cemaziyelevvel aynda Mekkeli byk bir kervan Suriyeye doru hareket etti. Rasulullah, derhal gney-batdaki ky blgesine doru yola kt. Kervan yakalama imkn olmad ama Mdlic kabilesi ile bir antlama yapld. Kurey kabilesi ile kacak bir savata Mslmanlarn baarl olmas iin hangi admlar atmak gerekiyorsa o admlar hzla atan Hz. Peygamber, dmann ticaret iin kulland en nemli yol zerindeki kabile ve corafyay yakndan tanyp hatta baz kabilelerle antlamalar imzalayarak hazrlk yapt. Yine bu cmleden olarak hicretin ikinci yl recep aynda Abdullah b. Cah komutasnda bir birlii, adeta dmann nabz atlarn lmek anlamna gelecek tarzda Mekke yaknlarna gnderdi. Birlik yola kt ve Hz. Peygamberin kendilerine verdii mektubu iki gn yrdkten sonra atlar. Mektuptan, Mekke ile Taif arasnda bulunan Nahleye gideceklerini ve

88

Kureyi gzetleyip onlarn haberlerini toplayacaklarn rendiler. Abdullah b. Cah, arkadalaryla orada beklerken, Tif'ten dnmekte olan bn'lHadram bakanlndaki drt kiilik Kurey kervanna rastladlar. Savan yasakland haram aylarndan Receb aynn son gnyd. Abdullah b. Cah ve arkadalar bir mddet tereddt ettiler. Ancak daha sonra aban aynn biri olmutur diyerek kervan bakan Amr b. el-Hadram'yi ldrp dier iki kiiyi de esir ettiler. Drdnc ahs ise kat. Seriyye mensuplar Medine'ye geldiklerinde, Hz. Peygamber iki esiri hapsetti. Ancak, kendisine ayrlan ganimeti almad; savamay emretmediini hatrlatarak onlar azarlad. Abdullah b. Cah ve arkadalar ok zldler. Bu arada Kurey mrikleri "Muhammed ve arkadalar haram ay hell hle getirdiler; haram ayda kan dktler, kervann mallarn aldlar ve adamlar esir ettiler" diyerek mslmanlar itham etmeye baladlar. Bir sre sonra Bakara Sresinin 217. yet-i kerimesi nazil olarak durumu aydnlatt. Bu yette, haram aylarda savamann byk gnah olduu, fakat Allah' inkr etmenin, insanlar Mescid-i Haram' ziyaretten alkoymann ve halkn oradan karmann daha byk gnah olduu, fitne karmann adam ldrmekten daha beter olduu akland. Hz. Peygamber de kendi hissesine ayrlan ganimeti ald. Esirlerden Hakem b. Keysan slmiyet'i kabul edip Medine'de kalrken, Osman b. Abdullah Mekke'ye dnd. Bu seriyyeden yaklak bir buuk ay kadar sonra Bedir Sava meydana gelmitir.
Bedir savanda Mslmanlarn baarl olmas iin nceden neler yapld?

Bedir Sava ve Sonular

Hicretin 2. ylnda Kureyliler, byk bir kervan hazrlayp Eb Sfyan'n idaresinde Suriye'ye gndermilerdi. Bin deveden oluan ve elli bin dinar sermaye ile hazrlanan bu kervan, Kurey tarafndan sevkedilen en byk kervanlardan biridir. Kervann getirdii mallar be yz bin dirhem tutarnda idi. Hz. Peygamber kervann getiini haber alnca sahbleri toplad. Kervandaki mallarn okluunu, buna karlk muhafz saysnn azln anlatarak bu kervan Mekke'ye dnerken urayaca Bedir'de ele geirebileceklerini syledi. Kendilerini sefere davet etti. Gerektiinde mriklerle sava da yaplacakt. Hem ensar, hem de muhcirler bu sefere itirak edeceklerini akladlar. Bedir, Medine'nin 160 km. kadar gneybatsnda yer alan ve Kzldeniz sahiline 30 km. uzaklkta bulunan ve o dnemde Medine-Mekke yolunun Suriye kervan yoluyla birletii noktada kervanlarn ikmal yeri olarak hizmet gryordu. Hz. Peygamber Medine'den kmadan on gn nce Talha b. Ubeydullah ve Said b. Zeyd'i kervan hakknda bilgi toplamak iin Suriye yoluna gnderdi. Ancak bu iki sahb Medine'ye Bedir sava esnasnda ulaabildiler. Bu arada kervann dn haberini baka kaynaklardan renen Hz. Peygamber, 12 Ramazan 2/9 Mart 624'te Medine'den hareket etti. Ya kk olanlar yoldan geri evirdi. Mslman askerlerin says, yetmi drd muhcir ve geri kalan ensar olmak zere toplam yz be idi. Eb Sfyan Suriye'den ayrldktan sonra Kurey'ten yardm istemek zere Kinne kabilesinden Damdam b. Amr adl ahs yirmi dnar cretle kiralayarak Mekke'ye gnderdi. Kendisi de, Hz. Peygamber'in Bedir kuyularna gnderdii ahstan sonra inceleme maksadyla Bedir kuyularna

89

geldiinde takip edildiini anlaynca, pusuya dmemek iin kervan Bedir'e uratmadan, Bedir'i sol tarafna alarak ve az kullanlan shil yolunu takip ederek Mekke'ye doru yola devam etti. Eb Sfyan'n yardm isteinin Mekke'ye ulamas zerine Kurey kabilesinin hemen btn kollarndan 1.000 kiilik bir ordu hazrland. Orduda 700 deve, 100 de zrhl svari vard. Mrik ordusu Eb Cehil'in kumandasnda Mekke'den yola kt. Bu arada Eb Sfyan Cuhfe'den bir haberci gndererek kervann kurtulduunu bildirdi ve ordunun geri dnmesini istedi. Kurey ordusu, kervann sahil yolunu takip edeceini bilemediinden, kervann gelecei normal yolu takip ediyordu. Eb Sfyan'dan gelen haber zerine ordunun iinden bazlar, kervann kurtulduunu ve savaa gerek kalmadn syleyerek geri dndler. Geri dnenler arasnda Hz. mer'in kabilesi Adiy ve Hz. Peygamber'in annesinin kabilesi Ben Zhre de vard. Buna ramen Kureyliler hazrladklar ordunun bykln ve gcn gstermek ve bir daha byle bir duruma dmemek iin yola devam ettiler. Kureyliler ayn zamanda Nahle'de ldrlen Amr b. Hadram'nin intikamn da almak istiyorlard. Bedir yaknnda ordusuyla konaklayan Hz. Peygamber, kervan hakknda bilgi toplamak zere Hz. Ali, Zbeyr b. Avvam, Sa'd b. Eb Vakks ve Besbes b. Amr' Bedir kuyularna gnderdi. Hz. Peygamber, Bedir'de savamaya karar vermeden nce, muhcirlerin ve ensarn grlerini renmek istedi. Muhacirlerden Hz. Eb Bekir ve Hz. mer ve ensardan da Sa'd b. Muaz sz alarak konutular. Hz. mer, Kurey ordusunun karlanmas ynnde gr beyan etti. Ensardan sz alan Sa'd b. Muaz, daha nce kendisine iman edip desteklemeye sz verdiklerini, o nedenle dmana kar koymaktan ekinmeyeceklerini belirtti. 17 Ramazan 2/14 Mart 624 Cuma sabah erken saatlerde her iki ordu Bedir'e doru yola kt. slm ordusu kuyulara mriklerden daha nce ulat. Peygamberimiz balangta Medine tarafna en yakn ve dmana da en uzak olan kuyunun evresine yerleti. Sahbeden Hubb b. Mnzir buraya yerleilmesini uygun bulmad ve Hz. Peygamber'e bu kararnn vahye dayanp dayanmadn sordu. Peygamberimiz bunun kendi gr olduunu syleyince dmana en yakn kuyunun yanna yerleilmesini ve dier kuyularn kapatlmasn teklif etti. Hz. Peygamber bu gr uygun buldu ve Hubb'n iaret ettii kuyunun evresine yerleerek dier kuyular kumla kapattrd. Ancak, daha sonra, ak braklan kuyudan mriklerin su almalarna izin verdi. Hz. Peygamber dman ordusu geldikten sonra ve savamadan nce Chiliye devrinde de Kurey'in elilik grevini yrten Hz. mer'i mrik ordusuna gndererek bar ve gvenlik iinde Mekke'ye dnebileceklerini bildirdi ve sava yaplmamasn teklif etti. Mrik ordusunda yer alan Hakm b. Hizm, bu teklifin kabul edilmesini istedi; ancak Eb Cehil bunu kabul etmeyip savamakta srar etti. Hz. Peygamber slm ordusunu o ekilde yerletirmiti ki, gne klar ordunun gzn kamatrmyordu. Dman askeri iin, bunun tersi sz konusuydu. Hz. Peygamber, muhacirler, Evs ve Hazrec iin ayr ayr parola tespit etmitir.

90

Bu arada her Mslman asker, bulunduu yere ta yd. Mrikler ise saldr yapmay planladklarndan, kar tarafa atmak iin bir veya iki tatan fazlasn yanlarnda gezdiremezlerdi. Arap geleneine gre sava mbareze (teke tek vuruma) eklinde balad. Mrik ordusundan Esved b. Abdlesed, slm ordusundan da Hz. Hamza ortaya kp dtler. Bunun zerine Kureylilerden Utbe b. Reba, kardei eybe ve Veld b. Utbe ortaya atldlar. Bunlarn karsna ensardan kii kt. Fakat mrikler kendilerine denk kabul etmedikleri iin onlarla vurumayacaklarn, karlarna kendilerine denk kimselerin kmasn istediler. Bunun zerine Hz. Peygamber'in emriyle Hz. Hamza, Hz. Ali ve Ubeyde b. Hris meydana kt. Hz. Hamza, Utbe'yi; Hz. Ali, Veld'i; Ubeyde b. Hris de eybe'yi ldrd. Teke tek vurumalardan sonra balayan ve drt veya be saat sren sava, ikindiye doru slm ordusunun kesin zaferiyle sonuland. Savata mrik ordusundan bata Eb Cehil, meyye b. Halef, Utbe b. Raba, eybe b. Raba ve Eb Sfyan'n olu Hanzala gibi ileri gelen slm dmanlar olmak zere toplam yetmi kii ld; bir o kadar sayda asker de esir alnd. Mslmanlar, alts muhcirlerden, sekizi de ensardan olmak zere toplam on drt ehit verdiler. Hz. Peygamber ehitlerin cenaze namazn klarak onlar defnettirdi. Mrik llerini de gmdrd.
Hz. Peygamber her eyden nce esirlere iyi davranlmasn emretmitir. Onlardan sadece ikisini, Ukbe b. Eb Muayt ile Nadr b. Hris'i, vaktiyle kendisine ve Mslmanlara yaptklar ar ikencelere karlk olarak lme mahkm etmitir.

Hz. Peygamber, esirlerin mal durumlarna gre bin il drt bin dirhem fidye demelerini art komutur. Esirler arasnda Hz. Peygamber'in amcas Abbas, dier amcalarnn oullar Akl ve Nevfel de bulunuyordu. Fidye denmesi konusunda bunlara herhangi bir ayrcalk tannmamtr. Baz esirlerin karlksz olarak, okur-yazar olanlarn ise on Mslmana okuma yazma retmeleri artyla serbest braklmalarna karar verilmitir. Bedir Gazvesi'nde, birbiriyle yakn akraba olan pek ok kii kar karya gelmiti. Hz. Hamza ile kardei Abbas, Hz. Eb Bekir ile olu Abdurrahman, Mus'ab b. Umeyr ile kardei Eb Aziz, Eb Huzeyfe ile Utbe b. Reba muhalif saflarda yer alanlardan birkadr. Bylece farkl inanlara sahip babalarla oullar, kardeler, amcalar, daylar yeenler farkl saflarda yer almlard. Fakat Hz. Peygamber babalaryla savamak isteyen oullara ve oullaryla arpmak isteyen babalara imkn lsnde engel olmutur. Bedir zaferi, bata Medine olmak zere btn Arap Yarmadas'nda ve hatta yarmada dnda Mslmanlarn itibarnn artmasna vesile olmutur. Arabistan'da byk ne sahip olan Mekkelilerin bu savata yenilmesi, tm gzleri onlar malup edenlere evirmitir. yle ki, olayn etkisi Arap Yarmadas'nn dna da tam, Mslmanlarn galibiyetini renen Habeistan Necsi son derece sevinmitir. Ancak Mrikler, Mnafklar ve slm dmanlar bu baardan rahatsz olmulardr. Bedir Gazvesi'nden nce tarafsz kalmaya sz vermi olan Yahudiler, Bedir zaferinden sonra Mslmanlarn baarsn kskanmaya balamlardr. Ka'b b. Eref zntsnden "Yerin alt stnden iyidir" demitir.

91

Kurn- Kerim'de ve Hz. Peygamber'in hadislerinde Ehl-i Bedirden vg ile sz edilmitir. Hadislerde Ehl-i Bedir'in Mslmanlarn en faziletlileri olduklar zikredilmitir. Bedir Sava'nn en nemli sonularndan birisi de Uhud savana sebep olmasdr. Mekke mrikleri yenilgi haberini alnca byk zntye kapldlar. Eb Cehil'in yerine Eb Sfyan' bakanla getirerek, hep birlikte Mslmanlardan intikam almak iin yemin ettiler ve derhal faaliyete baladlar.

Ben Kaynuk Gazvesi

Hz. Peygamber Medine'de Yahdlerle anlamalar yapm, onlarla bar iinde yaamak istemiti. ok gemeden kuyumculukla yaamlarn srdren ve Yahdlerin en cesuru saylan Kaynuk Yahudileri, bu antlamaya aykr hareket etmeye baladlar. Bedir savandan sonra kin ve hasetlerini aa vurdular. Kaynuk arsnda bir yahudinin ticaretle megul olan Mslman bir kadna saldrs, sabrlar tard. Kaynuk Yahudileri; "Sen bizi, sava bilmeyen Mekkeliler mi sanyorsun? Biz savaa hazrz..." diye Hz. Peygambere meydan okudular. slm ordusu, Hicretin ikinci yl evval ay ortalarnda Ben Kaynuk'y muhasara etti. Kuatma 15 gn srd. Kaynuk oullar dier Yahd kableleri ve mnfklardan bekledikleri yardm gremeyince, teslim olmaya mecbr oldular (evval 2/Nisan 624). Antlamay bozduklar, vatana ihnet ettikleri iin ciddi bir ceza gerekiyordu. Kaynuk oullarnin daha nce Hazrec kablesi ile antlamas vard. Hazrec kablesinden, mnfklarn ba Abdullah b. beyy, bunu ileri srerek onlarn affn istedi. Raslullah, onlarn Medine'den karlmalarn emretti ve bu konuda Ubde b. Smiti grevlendirdi. Bylece, 700 kiiden ibret Kaynuk Yahdleri, Medine'den Suriye tarafna srldler. Ele geen ganimet mallar konusunda ise Muhammed b. Mesleme grevlendirildi. Ganimetlerin bete biri devlet hazinesine (Beyt'l-ml) ayrld. Geri kalan gazilere paylatrld. Kaynukllarn topraklar da, topraksz Mslmanlara verildi.

Sevk Gazvesi
Kervann banda Mekke'ye ulaan Eb Sfyan, Bedirde yenilen Kurey ordusu ehre dnd zaman yaknlarnn ldrldn renince Hz. Muhammed'le savancaya ve ldrlen yaknlarnn intikamn alncaya kadar ykanmamaya, koku srnmemeye ve hanmna yaklamamaya yemin etti. Bedir Gazvesi'nden iki buuk ay kadar sonra iki yz kiilik silahl bir birlikle Medine'ye hareket etti. Gece Nadr oullar Yahudilerinden Sellm b. Mikem'e gitti. Medinenin d mahallelerine saldrd. Bir bahede alan iki Mslman ldrd. Ve baheyi de atee vererek kat. Hz. Peygamber olay renir renmez otuz svari ve yz yirmi yayadan oluan bir asker birlikle Eb Sfyan'n peine dt. Ancak dman birlii Mslmanlarla sava gze alamayarak kat (Zilhicce 2/Mays 624). Eb Sfyan bu sefere karken yanna erzak olarak torbalara doldurulmu kavrulmu un (kavut/sevk) almt. Kaarken arlk yapmasn diye torbalardan bir ksmn att. Kavrulmu una nisbetle bu sefere "Sevk Gazvesi" denildi.

92

Karkaratlkdr, Z Emer ve Bahrn Gazvesi

Hicr nc yln banda Muharrem aynda (Temmuz 624) Hz. Peygamber Sleym ve Gatafn kabilelerinin Medine'ye hcum etmek istediklerine dair haber ald. Medine'de yerine Abdullah b. mm Mektm'u vekil brakarak iki yz kiilik bir kuvvetle "Karkaratlkdr" adl yere kadar gitti. Fakat mrikler arpmay gze alamadan katlar. Mslmanlar herhangi bir tuzaa dmeden Medine'ye dndler. Bu gazve iin evval 2/Nisan 624 tarihi de verilir. Karkaratlkdr Gazvesinden iki ay kadar sonra Hz. Peygamber, Gatafan kabilesinin Muharib ve Sa'lebe kollarnn Zemer denilen yerde toplanp Medine evresini yamalamaya hazrlandn rendi. Hicr nc yln Reblevvel aynda (Eyll 624) drt yz elli sahb ile onlarn basknna engel olmak zere harekete geti. Fakat mrikler korkuya kaplarak kap dalara sndlar. Bu olaydan iki ay sonra Hz. Peygamber, Medine'ye iki yz km. uzaklkta bulunan Bahrn (Buhrn)'da Sleym kabilesinin Mslmanlara kar asker topladn rendi (Cemaziyelevvel 3/Kasm 624). Onlara kar yz sahb ile harekete geti. Bunu duyan Sleymoullar katlar. Hz. Peygamber dmanla karlamad; on gn sren seferden sonra Medine'ye dnd.

Karede Seriyyesi
Bu arada sahil yolundan Suriye'ye kervan gndermeye cesaret edemeyen Kurey mrikleri Irak yolunu kullanmaya karar verdiler. Hz. Peygamber sahil boyunda oturan kabilelerle antlamalar yapmt. Bu esnada Hz. Peygamber bir Kurey kervannn Medine'nin dousundan Suriye'ye doru gitmekte olduunu rendi. Kurey erfnn idaresinde cl kabilesinden ve Kurey'in de Sehm kolunun mttefiki olan Furt b. Hayyn'n klavuzluundaki bu Kurey kervanna kar Zeyd b. Hrise'nin idaresinde yz kiilik bir birlik gnderdi. Zeyd b. Hrise Necid'de bulunan Karede mevkiinde kervan ele geirerek Medine'ye getirdi. Hz. Peygamber kervann mallarn ganimet statsne tabi tuttu (Cemziyelhir 3/Kasm 624.

Uhud Sava ve Sonular

Bedir Sava'ndan sonra Mekkeliler hem intikam almak hem de Suriye kervan yolunu tehdit altndan kurtarmak iin harekete getiler. Kureyliler, Bedir'de sadece kendi mensuplarndan oluan orduyla Mslmanlara yenilmilerdi. O nedenle, mezkr kervandan elde edilen kr Mslmanlara kar asker toplamak iin harcamaya karar verdiler. Bedir savanda esir edilip daha sonra Hz. Peygamber'in karlksz olarak salverdii air Eb Azze'nin de aralarnda bulunduu drt kiilik bir heyeti Mekke evresindeki Sakf, Kinne ve dier Arap kabilelerinden asker toplamak iin grevlendirdiler. Sonunda 2.000i cretli asker olmak zere toplam 3.000 kiilik bir kuvvetle Eb Sfyan'n komutasnda Medine'ye doru hareket ettiler. Orduda iki yz at ve alt veya yedi yz zrhl asker ve bin de deve vard.

93

Hz. Peygamber, Mekkelilerin bu hazrlndan haberdar oldu. Ayrca konuyla ilgili Huzal Amr b. Slim de kabilesinden bir grup adamla gelerek Kurey ordusu hakknda Hz. Peygamber'e bilgi verdi. Hz. Peygamber, Mekke'den hareket eden ordu hakknda bilgi toplamak zere Enes b. Fedle ile kardei Mu'nis'i grevlendirdi. Bu iki grevli Medine'nin gneybatsnda yer alan Akk vdisinde gelen orduyu gzetleyerek onlarn says, durumu ve konak yerleri hakknda bilgi getirdiler. Hz. Peygamber daha sonra Hubb b. Mnzir'i dman kuvvetlerinin says ve hazrlklar hakknda bilgi toplamakla grevlendirdi ve ondan, elde ettii bilgileri sadece kendisine aktarmasn istedi. Hubb dman askerlerinin arasna girerek bu grevini baaryla yerine getirdi. Hz. Peygamber bu bilgileri deerlendirdi. Hz. Peygamber Mslmanlar toplayarak ne yaplmas gerektiini istiare etti. ounluun istei meydan sava olunca Hz. Peygamber de dman Medine dnda karlamaya karar verdi. Cuma namazndan sonra halka bir konuma yapt ve sabrl olduklar takdirde zafer elde edeceklerini bildirdi. kindi namaz klndktan sonra Medine'nin kenar semtlerinde oturan Mslmanlar hazrlklarn tamamlayarak Mescid-i Nebev'de toplanmaya baladlar. Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'le birlikte evine geerek zrhn giydi, klcn kuand ve miferini bana geirdi. slm ordusu geceyi eyheyn'de geirdi. Hz. Peygamber hem ehrin ve hem de ordunun korunmas iin gerekli nlemleri ald. slm ordusu 7 evval 3/ 23 Mart 625 Cumartesi sabah erkenden Medine'nin kuzeyinde ve ehre bir saatlik mesafede bulunan Uhud dana vard. Sabah namaz burada klnd. Ordu arkasn daa verip, Ayneyn'i soluna ve gnei de srtna alarak Medine'ye kar saf tuttu. Abdullah b. bey "Ben meydan savana taraftar deildim. Medine'den klmamasn istedim. Muhammed oluk ocuun szne uydu da bizim szmze itibar etmedi" diyerek yz adam ile birlikte Medine'ye dnd. Bu hareketten sonra slm ordusunun says yedi yze dt. Orduda yz zrh vard. Hz. Peygamber ordusunu sava dzenine koydu ve sanca Mus'ab b. Umeyr'e verdi. Ayrca ndekilere, sa, sol kanatlara ve geridekilere ayr ayr komutan tayin etti. Orduya hitabede bulundu. Dmann cephe gerisinden saldrmasn ve slm ordusunu arkadan vurmasn nlemek iin Abdullah b. Cbeyr komutasndaki elli okuyu Uhud dann karsndaki Ayneyn tepesine (daha sonra buraya "Cebel'r-Rumt" yani Okular Tepesi de denilmitir) yerletirdi. Hz. Peygamber, bu okulara, slm ordusu stnlk elde etse dahi, ikinci bir emre kadar, ne olursa olsun kesinlikle yerlerinden ayrlmamalarn, ayet dman svarileri arkadan saldrrsa, ok atmalarn emretti. Bedir gibi Uhud Sava da mbreze eklinde balad. Kurey ordusundan ileri atlan ordu sancaktar Talha b. Eb Talha'y Hz. Ali, ondan sonra meydana kan Osman b. Eb Talha'y da Hz. Hamza ldrd. Daha sonra sava kzt. slm ordusu dmann ordu merkezine kadar ilerledi. Savan ilk safhasnda dman yirmiden fazla l verdi. Sa ve sol kanat komutanlar ekilmek zorunda kaldlar. Sava Mslmanlar tarafndan kazanlm grnyordu. slm askerleri dman kovalarken sava alanndan uzaklatlar ve daha sonra da dmann brakt eyalar toplamaya baladlar. Abdullah b. Cbeyr'in idaresindeki okular dmann bozulduunu ve Mslmanlarn galip geldiini grnce ganimetten mahrum olmamak amacyla yerlerini terkettiler. Mslmanlar arkadan vurmak iin frsat kollayan Halid b. Velid okularn azaldn grnce derhal harekete geti. Yerlerinden ayrlmayan Abdullah b. Cbeyr ve on arkada mriklerle arpa arpa ehit dtler. Sonunda Halid b. Velid Ayneyn tepesinin

94

dousundan Mslman ordusunun arkasna sarkt ve ganimet toplamakta olan Mslman askerler zerine ani bir baskn yapt. Bunu gren Kurey ordusu da geri dnerek Mslmanlara saldrd. ki ate arasnda kalan mslmanlar panie kapldlar ve sava dzenleri bozuldu. Saflar bozulmu, Mslmanlarn bir ksm da silahlarn brakmt. Tekrar silaha sarlp arpmaya baladlar. Hz. Hamza'y ldrmek iin frsat kollayan Vah b. Harb emeline savan bu safhasnda ulat. nnde bulunan ukura dmesi sonucu Hz. Peygamber yaraland. arpma srasnda da yznden yaralanm, dilerinden bazlar krlmt. Bir grup sahb Hz. Peygamber'in etrafnda halka oluturarak onu korudular. Mus'ab b. Umeyr'in ehit dmesi zerine Hz. Peygamber sanca Hz. Ali'ye teslim etti. lerinde Hz. Ftma ve Hz. ie'nin de bulunduu on drt Mslman kadn sava alanna yiyecek ve su getirdiler; yarallarn tedavisi ile ilgilendiler. Hz. Peygamber az sayda ashabyla Uhud Da'na snd. Eb Sfyan, "Sava srayladr. Bu gn Bedir savana bedeldir" dedi. Hz. mer "Evet ama eit deiliz. Zira bizim llerimiz cennette; sizin lleriniz ise cehennemdedir" eklinde cevap verdi. Eb Sfyan "Gelecek yl sizinle Bedir'de bulualm ve savaalm" dedi. Hz. Peygamber'in emriyle Hz. mer "Olur, inallah" eklinde cevap verdi. Eb Sfyan bu konumadan sonra arkadalarnn yanna dnd. Kurey ordusu daha sonra sava alann terkederek, Mekke'ye doru ilerlemeye balad. Hz. Peygamber onlarn Medine zerine saldrp saldrmayacaklarn izlemek zere Sa'd b. Eb Vakkas' ya da Ali b. Eb Tlib'i grevlendirdi. Mrikler tarafndan Hanzale b. Eb mir dndaki ehitlerin hepsine ikence yapld. Vah, Hz. Hamza'nn cierini skerek Eb Sfynn ei Hind bint Utbe'ye gtrd. Hind cierden bir paray azna alarak inedi, sonra geri kard. Vahi'ye mkfat olarak zinet eyalarn verdi. Hz. Peygamber aff tercih etti ve sonraki yllarda kimseye misilleme yapmad. Hz. Peygamber'in halas Safiyye, kardei Hamza'nn ehit edildiini duyunca sava alanna geldi, kardeine ok zld, dua ve istifarda bulundu.
Uhud savanda Mslmanlar yetmi ehit vermiler, ama dmana teslim olmamlardr. Bu savata mrikler yirmi iki l vermilerdir.

Kurn- Kerim'de Uhud Sava hakkndaki ayetlerden bazlarnda mslmanlarn yara ald, fakat buna karlk mriklerin de yara ald (l-i mrn 3/140), i konusunda tartp isyan ettikleri, arkalarndan arrken baz m'minlerin kimseye bakmadan katklar (l-i mrn 3/153, 154), belirtilmitir. Mslmanlarn, bakalarn iki kat uratt musibete kendileri uraynca "Bu nasl oldu?" dedikleri haber verilmekte ve buna kar Hz. Peygamber'in "Bu kendinizdendir" cevabn vermesi istenmektedir ( l-i mrn 3/165). Reslllah lse veya ldrlse bile Mslmanlarn sava meydannda ve slm'da sebat etmeleri gerektii (l-i mrn 3/144) belirtilmektedir. Okularn verilen emre uymamalar can kaybna sebep olmutur. Bu da zaferin sabrla ve komutann emirlerine itaatle elde edileceini gstermektedir. Ganimet elde etme arzusu, Allah rzasn kazanmann ve Hz. Peygamber'e itaatn nne gememelidir. Bunun aksine uygulamalar yenilgiye yol amtr. Mslmana geveklik, mitsizlik yakmaz.

95

Hamrlesed Gazvesi
Hz. Peygamber Uhud ehitlerini, elbiseleri ile ve ykanmadan defnedip ayn gn Medine'ye dnd. Mslmanlar yaralarnn tedavisi ile megul olmaya baladlar. Yaral olan Hz. Peygamber ertesi gn sabaha doru, hem dmann basknn nlemek hem de Mslmanlarn zayf dmediini gstermek maksadyla Kurey ordusunu takip etmeye karar verdi. Sadece Uhud'da bulunmu olanlara katlma iznini verdii be yz kiilik bir orduyla Medine'ye sekiz mil uzaklktaki Hamrlesed'e kadar giderek burada be gn konaklad. Takip edildiini anlayan mrik ordusu geri dnmeye cesaret edemeyerek Mekke'ye doru yoluna devam etti. Hz. Peygamber Hamrlesed'de bulunduklar be gn boyunca Mslmanlarn saysn kalabalk gstermek ve dmann kalbine korku salmak iin geceleri ate yaktrd. Yaklan be yz atein alevleri ok uzak mesafelerden grlebiliyordu. Henz slmiyeti kabul etmemi olan Ma'bed el-Huz, Hamrlesed'e gelerek Uhud Sava'nda Mslmanlarn urad musibetten dolay Hz. Peygamber'e zntlerini bildirdi. Ma'bed'in kabilesi Huza, Hz. Peygamber'in mttefiki idi ve evrede olup bitenleri ona bildiriyorlard. Mslmanlar Hamrlesed'de be gn kaldktan sonra 17 evval 3/2 Nisan 625'te Medine'ye dndler.

Katan Seriyyesi
Medine'nin kuzeyinde yaayan Esed kabilesi Uhud Sava'ndan sonra bu savata g kaybna uradn dndkleri Mslmanlara kar ani bir baskn yapmaya ve Medine'yi yamalamaya karar verdi. Bu kabileyi byle bir hareket iin, daha sonra peygamberlik iddiasnda bulunacak olan Tuleyha b. Huveylid ile kardei Seleme kkrtmlard. Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber onlara kar Uhud savandan ay kadar sonra 4. yln Muharrem aynda (Haziran 625) Eb Seleme bakanlnda 150 kiilik bir kuvvet gnderdi. slm birlii Esed kabilesinin suyunun bulunduu Katan'a kadar ilerledi. Sonunda Tuleyha'nn adamlar toplanmaya dahi frsat bulamadan etkisiz hale getirilip datldlar.

Mslmanlar Asndan zc Gelimeler

Bi'r-i Mane Facias: Uhud savandan drt ay sonra Safer 4/Temmuz 625'te mir b. Sa'saa kabilesi bakan Eb Ber (mir b. Mlik) Medine'ye gelerek Hz. Peygamber'le grt. Hz. Peygamber, Eb Ber'y slm'a davet etti. Fakat o kabul etmedi. Bununla birlikte kabilesine slm' anlatacak kimseler gndermesini istedi. Hz. Peygamber, davetilerin balarna bir tehlike gelebileceinden endie ettiini syledi. Eb Ber'nn onlarn emniyetini garanti etmesi zerine Ehl-i Suffe'den yetmi kadar kurry istenen yere gnderdi. Davetiler, mir b. Sa'saa kabilesine slmiyeti tantacak ve Kurn- Kerimden ayetler reteceklerdi. Heyet, Bi'r-i Mane denilen kuyunun yanna varnca konaklad. lerinden Harm b. Milhn adl shb, mir b. Sa'saa kabilesinin bakanna Hz. Peygamber'in mektubunu gtrd. Bu srada Eb Ber'nn ldne dair bir ayia yaylmas zerine, eli, mektubu Eb Ber'nn yeeni mir b. Tufeyl'e verdi ve yanndakileri slm'a davet etti. teden beri slm'a kar olan mir b. Tufeyl, mektubu okumad gibi eliyi de ldrtt. Peinden Bi'r-i Mane'de bulunan slm

96

davetilerine saldrmak zere kabilesinden adam toplamaya alt. Ancak Eb Ber, davetilere eman tandn ilan ettii iin kimse onun szne kulak asmad. Bunun zerine mir b. Tufeyl'in Sleym kabilesinin kollarndan toplad askerler slm heyetine saldrarak Amr b. meyye edDamr ve Ka'b b. Zeyd hari hepsini ldrdler. Esir edilen Amr b. meyye, mir b. Tufeyl tarafndan serbest brakld. Amr b. meyye Medine'ye gelirken mir kabilesinden yolda rastlad ve Hz. Peygamber'in eman vermi olduu iki kiiyi bilmeden ldrd. Daha sonra Hz. Peygamber bu iki maktuln diyetini demek zorunda kald. Hz. Peygamber olay renince ok zld. nk slm davetileri sadece slm' anlatmak iin gnderilmilerdi. stelik savunmaszdlar ve kendilerinin can gvenlii iin de teminat verilmiti. Hz. Peygamber, daha evvel kendisine ve ashabna yaplan hakszlk ve tecavz karsnda bedduaya yeltenmedii halde, otuz veya krk gn sabah namazlarnda Bi'r-i Mne'de slm davetilerini ldren kabilelere beddua etmitir. Rec Vakas: Yine 4. yln Safer aynda (Temmuz 625), Rec' Olay meydana geldi. Adal ve Kre kabilelerinden bir heyet Medine'ye Hz. Peygamber'e gelerek kabilelerine slm' retecek bir heyet gndermesini istediler. Bunun zerine Hz. Peygamber'in gnderdii on kiiden oluan ekip Mekke ile Usfan arasnda Hzeyl kabilesine ait Rec' suyuna vardklarnda Hzeyl kabilesinin bir kolu olan Lihyn oullarndan yz kadar silahl bir birlik yanlarna gelerek kendilerini esir alp Mekke mriklerine satacaklarn sylediler. Heyet mensuplarndan Hubeyb b. Adiy, Abdullah b. Trk ve Zeyd b. Desinne dndakiler teslim olmay reddederek mriklerle arpmalar sonucu ehit edildiler. Lihynoullar, bu kiinin ellerini balayarak Mekke'ye doru hareket ettiler. Abdullah b. Trk kendilerine reva grlen muameleye tahamml edemeyerek yolda ban zd ve mriklerle arparak ehit dt. Onun kabri Zahrn'dadr. Hubeyb ile Zeyd'i Mekke'ye gtrerek, Bedir'de ldrlen yaknlarnn intikamn almak isteyen Mekkelilere sattlar. Mekke mrikleri bu iki sahbyi bir mddet hapiste tuttuktan sonra ehir dndaki Ten'm mevkiine gtrdler ve onlar daraacna asarak ikence ile ehit ettiler.

Ben Nadr Gazvesi

Ben Nadr Yahudilerinden air Ka'b b. Eref, Bedir savann Mslmanlarn galibiyeti ile sonulanmas zerine Mekke'ye giderek, Kurey mriklerini Hz. Peygamber'e kar iirleriyle tahrik etmiti. Medine'ye dndnde Mslmanlarn hanmlar iin ak iirleri okumaya balad. Muhammed b. Mesleme, ilerinde Ka'b'n stkardei Eb Nile'nin de bulunduu bir grup Mslmanla, onu kendi kalesinde ldrd. Bi'r-i Mane olayndan sa kurtulan Amr b. meyye ed-Damr, yanllkla Hz. Peygamber'in eman verdii iki kiiyi ldrmt. ldrlen ahslarn diyetine Medine szlemesi gerei Nadroullarnn da ortak olmas gerekiyordu. Bu maksatla Hz. Peygamber, bir grup sahb ile birlikte Ben Nadr yurduna gitti. Yahudiler balangta Hz. Peygamber'e iyi davrandlar; diyete ortak olacaklarn bildirdiler ve bir mddet istirahat etmesini istediler. Fakat Hz. Peygamber sahblerle bir duvarn dibinde glgelenirken zerine bir ta yuvarlayarak onu ldrmeyi planladlar. Bu plan Yahudi reislerinden Huyey b. Ahtab tasarlamt. Sellm b. Mikem adl Yahudi lideri, bunun Mslmanlarla aralarndaki antlamay bozmak anlamna geldiini hatrlatarak suikasti nlemeye altysa da baaramad.

97

Bir Yahudinin ta yuvarlamaya hazrland srada durumu sezen Hz. Peygamber, bir ihtiyac iin ayrlyormu gibi oturduu yerden kalkarak doruca Medine'ye gitti ve Mslmanlara Nadroullarnn kendisini ldrmek istediklerini bildirdi. Reblevvel 4/Austos 625'te Nadroullar zerine yryen Hz. Peygamber onlar kuatarak nce antlamaya davet etti. Fakat Yahudiler buna yanamadklar gibi, Mslmanlara ok ve ta atmaya baladlar. Kuatma on be gn srd. Abdullah b. bey tarafndan vadedilen yardmn gelmemesi ve Kurayza'nn da kendilerine silah ve asker yardmnda bulunmamas zerine Nadroullar Medine'den kmaya raz oldular.

Ben Mstalik Gazvesi

Huza kabilesinin bir kolu olan Mustalik kabilesi reisi Hris b. Eb Drr'n at ve silah satn aldktan sonra evredeki kabileleri de yanna alarak Medine zerine yryeceine dair haberler Medineye ulat. Hz. Peygamber bu haberlerin doru olduunu blgeye gidip aratran Breyde b. Husayb'den de rendi. Hz. Peygamber bin kiilik bir kuvvetle Medine'den hareket etti. Mreys' kuyusunun banda karlat dmana nce Hz. mer'i gndererek onlar slm'a davet etti. Mustalikoullar bu daveti kabul etmeyip savatlar ve yenildiler (5/627). Hz. Peygamber, Ben Mustalik'in reisi Hris'in kz Cveyriye ile evlendi. Bu evlilik Mustalikoullar ile Mslmanlar yaknlatrd ve bu kabile slmiyet'i kabul etti.
Mustalikoullar Gazvesi sonunda fk Hdisesi, yani Hz. ie'ye yaplan iftira olay vuku buldu. Hz. ie savatan dndkten sonra iftiray duyunca bir ay kadar hasta yatt. Hz. ie'nin susuz olduunu bildiren yetler (Nr 24/11-20) nzil oldu. Bu yetlerde, yaplan dedikodularn tamamen aslsz ve iftira olduu bildirildi; Hz. ie'nin namuslu olduu haber verildi. M'minlerin bu olay iittiklerinde iftira olarak deerlendirmeleri gerektii hatrlatld ve bu ekilde hareket etmeyenlerin tavr sert bir ekilde knand.

Hendek Sava ve Sonular

Ahzb Sava adyla da bilinir. Kurn- Kerim'de yer alan Ahzb sresi bu gazveden bahseden ayetleri ierdii iin bu ismi almtr. Ahzb, hizb kelimesinin ouludur, "Ahzb", Mslmanlar ortadan kaldrmak iin bir araya gelen gruplar ifade eder. Bu savaa, Medine evresine savunma amal hendekler kazld iin "Hendek Gazvesi" denilmitir. Yahudilerden Ben Kaynuk ile Ben Nadr, hicretten sonra Mslmanlarla gerekletirilen antlamay ksa sre sonra bozup Mekke mrikleriyle ibirlii iine girmiler ve daha da ileri giderek Hz. Peygamber'i ldrmeye teebbs etmilerdir. Bunun zerine nce Kaynuk, daha sonra da Nadr yahudileri, Medine'den karlmlardr. Bu Yahudilerden bazlar Hayber'e snmlardr. Hendek sava esnasnda Medine'de Yahudi kabilelerinden sadece Kurayza bulunuyordu. Hayber'e yerleen Yahudilerden ve dier slm kartlarndan, ilerinde Huyey b. Ahtab ve Hristiyan Eb mir'in de bulunduu yirmiye yakn kii Mekke'ye giderek Kurey mriklerini Mslmanlarla savaa tevik ettiler. Eb Sfyan onlarn bu teebbsne ok sevindi. Bu heyet, Kurey'ten sonra Gatafn, Sleym, Esed, Fezre, Mrre ve Eca' gibi mrik Arap kabilelerini de eitli vaatlerle ayaklandrd. Mesela Gatafan kabilesine Hayber'in bir yllk hurma mahsuln vermeyi kabul ettiler. Mekke evresindeki Sakf ve

98

Kinne kabileleri de Kurey'e destek verdiler. Bylece Yahudiler, Kureyliler ve dier mrik Arap kabileleri Mslmanlar aleyhinde birlemi oldu. Sonunda Mekke ve evresinden drt bin kiilik ordu topland. Sava sanca Drnnedve'de ald. Mekke'den hareket eden drt bin kiilik orduya evreden gelen birliklerin katlmasyla mrik ordusunun toplam asker says Medine'ye varldnda on bini geti. Dier taraftan mriklerin Medine zerine yrdn Huza kabilesinden on gnlk yolu drt gecede katederek gelen bir haberci vastasyla renen Hz. Peygamber, Medine'de kalp savunma sava yapmak veya dman ehir dnda karlamak hususunda sahblerin grlerine bavurdu. Mzkerede savunma sava yaplmasna, savunma metodu olarak da, Selmn- Fris'nin tavsiyesi zerine ehrin hcuma ak ksmlarna hendek kazlmasna karar verildi. Medine'nin talk, aalk ve dalk ksmlar zaten dman ordusunun topluca ehre giriine yollarn dar oluu sebebiyle elverili deildi. Hz. Peygamber bir grup sahabe ile birlikte kefe karak kazlacak yerleri belirledi. Kurayza Yahudilerinden de dn olarak kaz aletleri ald. Hendein kazlmasnda ve savunulmasnda bin Mslman grev ald. Her on kiilik takma krk zir'lk (bir zir' yaklak 52 cm.) yer ayrd. Hz. Peygamber, kaz iine nezaret ettii gibi bizzat alt; toprak kazd ve srtnda toprak tad. Hendek, iine denin kamayaca derinlikte ve kardan karya bir svarinin atlayamayaca genilikte planland. Buna gre derinlik ve genilik lleri de tespit edildi. Hendein bugnk llerle yaklak 5500 m. uzunluunda, 9 m. eninde ve 4,5 m. derinliinde olduu tahmin edilmektedir. Mslmanlar hem hendein dman tarafndan doldurulmasn nlemek hem de bu topra siper olarak kullanmak amacyla kazdan kan topra kendi taraflarna ydlar. Ayrca dmana atmak iin kendi taraflarna ta ydlar. Hendek kazma ii tamamlandnda Medine sanki bir kale haline geldi. Hz. Peygamber slm ordusu iin karargh olarak Sel' dann eteini seti. Kendisi iin bir Trk adr kuruldu. Aile fertlerini ayr ayr hisarlara gnderdi. Dman birlikleri gneyden ve kuzeyden Medine evresine geldiklerinde hendek kazma ii tamamlanmt. Mrikler, hendekle karlanca akna dndler. Mrikler Medine evresinde ayr karargh kurdular. Ordunun genel komutan Kurey lideri Eb Sfyan b. Harb idi. Hendek kuatmasndan bir ay nce hasat yaplm ve tarlalardan mahsl toplanm olduundan, dman askerleri hayvanlarn beslemekte glk ekmeye baladlar. Ordu ile birlikte getirdikleri yiyeceklerle yetinmek zorunda kaldlar. bin Mslman asker ve otuz be atl, hendei korumaya ve devriye gezmeye balad. Dman atllar hendek boyunca dolayorlar, hendein savunulmas zayf noktalarn aratryorlard. Onlar hendei geebilmek maksadyla bir geit oluturmak iin harekete getiinde Mslmanlar tarafndan ok yamuruna tutuluyorlard. Dmann basks sonucu Mslmanlar zaman zaman skntl anlar yaadlar. Hz. Peygamber'in le, ikindi, akam ve yats namazlarn zamannda klamad gnler oldu. Baz cesur dman svarileri bir iki defa hendei amaya teebbs ettiler. Bunlardan Nevfel b. Abdullah el-Mahzm, hendei amay baaramayarak iine dt ve Hz. Ali veya Zbeyr b. Avvam tarafndan ldrld. Dmann birka defa daha hendei ama teebbs baarszlkla sonuland.

99

Kuatma uzadka mriklerin hem kendilerinin hem de hayvanlarnn yiyecekleri tkenmeye balad. Bu arada Ben Nadr Yahudilerinden Huyey b. Ahtab'n Hayber'den gnderdii yirmi deve yk arpa, hurma ve hurma kabuu Mslmanlarn eline geti. Mrikleri organize ederek on bin kiilik orduyla Medine'nin kuatlmasna sebep olan Huyey b. Ahtab, dardaki ordunun hendei aamayacan grnce, Medine iinde oturan Ben Kurayza Yahudi kabilesinin bakan Ka'b b. Esed'e giderek onu mriklerle birlemeye ve Mslmanlar arkadan vurmaya raz etmeye alt. Ka'b b. Esed balangta isteksiz davrand; Hz. Muhammed'le daha nce antlama yaptn, ondan sadece doruluk ve vefa grdn, bu sebeple antlamay bozmayacan aklad. Fakat Huyey b. Ahtab'n srarl teklifine dayanamad. Ben Kurayza'nn bu hareketi Mslmanlar zor durumda brakt; nk bu durumda iki ate arasnda kalm oluyorlard. Hz. Peygamber Hz. Eb Bekir'le birlikte adrnn iinde bulunduu bir srada Hz. mer gelerek Ben Kurayza'nn antlamay bozduunu haber verdi. Bunun zerine Hz. Peygamber "Hasbnallh ve ni'me'l-vekl"(Allah bize yeter. O ne gzel vekildir) buyurdu ve gerekli nlemleri ald. Hz. Peygamber'in Kurayza'nn tutum ve davranlarn izlemek zere grevlendirdii Zbeyr b. Avvm, onlarn sava iin hazrlk yaptklarn tespit etti. Daha sonra durumu incelemek iin gnderdii ve ilerinde Sa'd b. Muz ve Sa'd b. Ubde'nin de bulunduu bir ekip, Kurayza'y bozduklar antlamay yenilemeye davet etti. Yahudiler bunu kabul etmedikleri gibi slm heyetine hakaret ettiler; aralarnda sert tartmalar meydana geldi. Bu giriimlerinden bir sonu elde edemeyeceklerini anlayan Mslman eliler Hz. Peygamber'e gelerek durumu bildirdiler. Bu gelime Mslmanlar endie ve korkuya sevketti. Hz. Peygamber, kalelere ve salam binalara yerletirilmi olan hanmlar ve ocuklar Kurayza'nn ve onlarla ibirlii yapabilecek mriklerin saldrsndan korumak iin gerekli asker tedbirleri almaya balad. Hz. Peygamber bu arada mriklerin ittifakn bozmak iin Gatafan birlikleri komutanlarndan Uyeyne b. Hsn ve Hris b. Avf'a, kuatmay terketmeleri karlnda Medine mahsulnn te birini vermeyi teklif etti. Bir sylentiye gre te bir karlnda antlama metni hazrlanm, henz taraflar ve ahitlerce imzalanmamt. Gatafanllar buna raz olmayp mahsuln yarsn istediler. Hz. Peygamber bu konuda ensardan Sa'd b. Muaz ve Sa'd b. Ubde'nin dncelerini sordu. Bu iki sahb, Gatafanllarn Chiliye dneminde misafirlikte yaplan ikram ve satn alma dnda kendilerinden bir hurma bile almaya cesaret edemediklerini belirtip "Allah bizi slm ile ereflendirdikten ve bizi doru yola sevkedip seninle ereflendirdikten sonra m onlara mallarmz vereceiz? diyerek byle bir antlama yapmaya hi gerek olmadn sylediler. Bunun zerine Hz. Peygamber bu plan uygulamaktan vazgeti. Bu arada Mslmanlar lehine bir baka nemli gelime oldu. Dman saflarnda bulunan Eca' kabilesinin reisi Nuaym b. Mes'ud slmiyeti kabul ederek gizlice Hz. Peygamber'in yanna geldi. Kendisinin slm' kabulnden mriklerin haberi olmadn ve Mslmanlara yardm edebileceini bildirdi. Nuaym b. Mes'ud giritii faaliyet sonucunda Yahudi-mrik ittifakn bozmay baard. Bunun iin nce Kurayza'ya giderek, onlarn konumunun kuatmaclardan farkl olduunu, burasnn kendilerinin yurdu olduunu, Kurey ve Gatafan kabilelerinin er ge kendi yurtlarna

100

dneceklerini, o zaman kendilerinin Mslmanlarla babaa kalacaklarn, byle bir durum karsnda ise Mslmanlara kar koyabilecek gleri bulunmadn hatrlatt. Onun iin yanlarnda tutmak zere mriklerden rehine istemelerini tavsiye etti. Yahudiler bu gr isabetli buldular. Nuaym bu defa Kurey mriklerinin yanna giderek Eb Sfyan ve etrafndakilere, Kurayza oullarnn Hz. Muhammed'le antlamay bozduklarna piman olduklarn, Kurey ve Gatafan'dan rehine isteyeceklerini ve boyunlarn vurmak zere Mslmanlara teslim edeceklerini syledi. ayet kendilerinden rehine isterlerse vermemelerini tavsiye etti. Bir mddet sonra Kurayza'nn kendilerinden rehine istemesi zerine mrikler Nuaym b. Mes'ud'un sylediklerinin doru olduu kanaatine vardlar. Yahudilere haber gndererek asla rehine vermeyeceklerini bildirdiler. ayet savamak isterlerse kendileriyle birlikte meydana kmalarn istediler. Kurayzallar ise rehine almadan onlarla birlikte savamayacaklarn belirttiler. Bu srada Mekke evresinde panayrlar kurulacak ve hac mevsimi balayacakt. Ayn zamanda Haram Aylar da girmi bulunuyordu. Bu nedenlerle Kureyliler Mekke'ye dnmeye karar verdiler. Bu esnada ortaya kan bir frtna, dman adrlarnn sklmesine, atelerinin snmesine ve atlarnn rkmesine sebep oldu. Hz. Peygamber gece Huzeyfe b. Yemn' mriklerin ordughnda olup bitenler hakknda gizlice bilgi edinmek zere grevlendirdi. Huzeyfe, dman saflarna girerek rzgrn onlarn kararghn altst ettiini, bakomutan Eb Sfyan'n bir konuma yaparak kuatmay kaldrmaya karar verdiini akladn ve bu kararnda ciddi olduunu gstermek iin devesinin ayaklarndaki ba zmeyi bile hatrna getirmeden zerine bindiini mahede etti. Huzeyfe b. Yemn, slm kararghna dnerek dman tarafnda olup bitenleri Hz. Peygamber'e anlatt. Mrik ordusunun kuatmay kaldrmas zerine Hz. Peygamber Mslmanlara evlerine dnmeleri iin izin verdi. 7 evval 5/1 Mart 627'de balayan Hendek kuatmas yirmi gn devam ettikten sonra 1 Zilkade 5/24 Mart 627'de sona ermitir. Hendek savann mttefiklerin baarszl ile neticelenmesiyle, Kurey'in Hz. Peygamber'i ortadan kaldrmak iin son teebbs de boa kmtr. Bu sava esnasnda alt Mslman ehit dm; mriklerden de kii lmtr. Hz. Peygamber, Mslmanlar iin ok tehlikeli saylabilecek gelimelerde panie kaplmam, azmini yitirmemi ve gerekli nlemleri almtr. Sonunda byk bir tehlike, her iki taraftan da ok az saylabilecek bir can kaybyla atlatlmtr. Bu savata dman safnda yer alan Amr b. As, Halid b. Velid ve Drr b. Hattb gibi pek ok cengver daha sonra slm saflarna katlmtr.
Hendek savanda dmann kuatmay kaldrmasnn sebepleri nelerdir?

Kurayza Gazvesi
Ben Kurayza, Hendek savanda, Mslmanlar arkadan vurmaya karar vermiti. Onlar, daha nce de Nadroullar kuatmas esnasnda Mslmanlar arkadan vurmak zere hazrla girimi, Hz. Peygamber bu nedenle Ben Nadr kuatmasn kaldrp Ben Kurayza zerine yrmek

101

zorunda kalmt. Sonunda Ben Kurayza bar teklif etmi, Nadroullarna yardm etmemek artyla bar teklifleri kabul edilmiti. Bu defa Hendek kuatmasnda sava suu ilemeleri, kendilerine sava ilan etmek iin yeterli bir sebepti. nk gvenilirliklerini tamamen kaybetmilerdi. Hendek kuatmaclarnn Medine'den ayrlmalarndan sonra Hz. Peygamber onlarn zerine yrmeye karar verdi (Zilkade 5/Nisan 627). Ben Kurayza kalelerine ekilerek taknlk yapmaya, Hz. Peygamber'e ve hanmlarna svmeye baladlar. Fakat kuatma uzadka zor durumda kaldlar. Sonunda Sa'd b. Muaz'n konuyu zmesi iin hakem tayin edilmesini kabul ettiler. Hkmn vermek zere hasta yatandan kaldrlp Hz. Peygamber'in kararghna getirilen Sa'd, blu ana girmi erkeklerin idam edilmesine, kadnlarn ve ocuklarn esir alnmasna, mallarn ise ganimet statsne tabi tutulmasna karar verdi.

zet
Hz. Peygamberin Medinede toplumu tekilatlandrp bir arada yaama ortamn nasl oluturduunu fark edebilmek Hz. Peygamber muhacirlerle ensr arasnda kardelik (muhat) antlamas yaparak mslmanlarn kendi ierisinde birliini salad. Ayrca Medine Vesikas ad verilen antlamayla da ensr ve muhacirler ile Ben Kaynuk, Ben Nadr ve Ben Kurayza yahudilerini Medineli olma fikri etrafnda bir araya getirdi. Kendisi devlet bakanln stlendi. Medinede oluturulan birlikte yaama ortamn Mekkelilerin nasl sabote ettiklerini ve sonularn aklayabilmek Mekkeliler Medinelilere bavurup muhacirlere yardmc olmamalarn ve onlar iade etmelerini istedi. Tek geim kaynaklar olan kervan ticaretinin Medine'deki Mslmanlar tarafndan engellenmesini hayat bir tehdit olarak deerlendiren Mekke mrikleriyle hicretin 2. (624) ylnda yaplan ve Mslmanlarn kesin zaferiyle sonulanan Bedir Gazvesi, slmn Arap yarmadasnda byk bir itibar ve g kazanmasn salad. Ardndan gerek Mekke mrikleri, gerekse antlamalarn bozan Medine Yahudileriyle yaplan Ben Kaynuk', Uhud, Ben Nadr, Ben Mustalik, Hendek ve Ben Kurayza gazveleri ve dier asker harekt nihayet Hudeybiye Antlamas ile sonuland. Medinede yaayan Yahudilerin bir arada yaama konusunda Mslmanlarla anlatklar halde antlamay nasl ihlal ettiklerini ve sonularn tartabilmek Medine yahudileri mslmanlarla bir arada yaamay ve Medineyi birlikte savunmay ngren antlamay imzalamakla birlikte slma ve mslmanlara kar nyargl oldular. Frsat bulduka mslmanlar kmsediler, Hz. Peygambere suikast teebbsnde bulundular. Antlamaya aykr olarak, mslmanlarn dmanlarna yardmc oldular. Neticede Ben Kaynuk ve Ben Nadr srgn, Ben Kurayza mensubu erkekler de lm cezasna arptrld.

102

Kendimizi Snayalm
1. Hicaz blgesindeki nemli ehirlerden biri olan Medinenin bu ad almasndaki en nemli neden aadakilerden hangisidir? a. Mslmanlarn hicreti sebebiyle Yesribin nfusunun artmas b. ehri, Medine isimli bir kadnn kurmu olmas c. Hz. Muhammedin hicreti d. Yahudi yerleimcilerin, ehre bu ismi vermeleri e. slm medeniyetinin doduu yer olmas 2. Hz. Peygamber, hicretten hemen sonra btn varlklarn Mekke'de brakp gelen muhacirlerin her birini Evs veya Hazrec kabilesinden bir Mslmanla karde iln etti. Aadakilerden hangisi bu olayn sonularndan biri deildir? a. Medineli Mslmanlar muhacirleri z kardeleri gibi kabul edip ellerindeki imknlar onlarla paylatlar. b. Muhacirlerle Ensarn kaynamas saland. c. Muhacirlerin barnma ii zld. d. Mekkeli mriklerin fkesi artt. e. Sefere giden kardelerin ilerini Medinede kalan dier kardein yrtmesi saland. 3. Bedir Savandan sonra Medine szlemesine aykr davranarak antlamay bozan Yahudi kabilesi aadakilerden hangisidir? a. Fedek Yahudileri b. Nadr c. Kurayza d. Kaynuk e. Hayber Yahudileri 4. Hz. Peygamberin katld askeri harekta ne ad verilir? a. Muharebe b. Seriyye c. Gazve d. Mktele e. Mbreze

103

5. Hz. Peygamberin Uhud Savann ertesi gn Mekkelilerin muhtemel bir basknn nlemek ve mslmanlarn halen gl olduklarn gstermek amacyla dzenledii asker harekt hangisidir? a. Hamrlesed Gazvesi b. Katan Seriyyesi c. Sevik Gazvesi d. Ben Mstalik Gazvesi e. Karede Seriyyesi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. d 4. c 5. a Yantnz doru deilse Giri ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Muhacirlerle Ensarn Karde yaplmas (Muhat)konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Ben Kaynuk Gazvesikonusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Bedir Gazvelerkonusunu yeniden okuyunuz ncesi Seriyye ve

Yantnz doru deilse Hamrl-Esed Gazvesikonusunu yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hz. Peygamber Medineye hicret etmeden nce orada, Kaynuk, Kurayza ve Nadr Yahudileri ile Evs ve Hazrec kabileleri yayordu. Kabile kurallar geerli idi. Bu be gurubu iine alan bir siyas birliktelik yoktu. Sra Sizde 2 Hz. Peygamber toplumu tekilatlandrmak iin muhacirlerle ensar kardelik akdiyle birbirlerine yaknlatrd, Medine toplumu oluturmak iin Medine Belgesi dediimiz bir antlama yapt ve mescitler ina etti. Sra Sizde 3 Hz. Peygamber, Kurey bara zorlamak iin onlarn ticaret gelirlerini azaltp zayflatmak istedi. Bunun iin kervanlarn tedirgin etmeye ve onlara Medine ile iyi geinmekten baka yol brakmamaya gayret etti. Sra Sizde 4 Bedir savanda Mslmanlarn baarl olmas tesadf deildir. Hz. Peygamber, Bedir sava ncesinde o blgedeki baz kabilelerle antlamalar

104

yapt. Blgeye en az sekiz asker sefer dzenledi. Sava iyi planlad ve ynetti. Sra Sizde 5 Mslmanlarn gl savunma yapmas, hac mevsiminin yaklamas, ordunun erzaknn bitmesi, frtna kmas, dman saflarnda bulunan bir kabile bakannn gizlice Mslman olmas gibi sebepler saylabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (1986), slm Tarihi, I, stanbul. Fayda, M., Muhammed, TDV slm Ansiklopedisi, XXX, 408-423. Hamidullah, M. (1980) slm Peygamberi, ev. Salih Tu, stanbul. Hamidullah, M. (1973). Reslullah Muhammed, eviren, Salih Tu, stanbul. Mahmudov, E. (2010). Sebepleri ve Sonular Asndan Hz. Peygamberin Savalar, stanbul. Saram, . (2007). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara. ulul, K. (2003). Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, stanbul. TDV slm Ansiklopedisi Bedir Gazvesi, Hamrl-Esed Gazvesi, Hendek Gazvesi, Kaynuk, Kurayza ve Nadr maddeleri Yiit, . -Rait Kk, (2007). Hz. Muhammed, stanbul.

105

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hudeybiye Antlamasnn Medinenin stats ve slmn yayl asndan nemini deerlendirebilecek, slm davetinin btn insanla ynelik evrensel bir davet olduunu ve Hz. Peygamberin bunu uygulamaya geirdiini fark edebilecek, Hz. Peygamberin gazvelerinde kan dkmemek iin gereken tedbirleri aldn ve pek ok kere esirleri karlksz serbest braktn aklayabilecek, slm davetinin Mekkenin fethinden sonra hzl bir yaylma srecine girdiini ve iki yl akn bir srede Arabistann tamamna hakim olduunu aklayabilecek, slmn temel insan haklarna verdii nemi deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hudeybiye Antlamas Davet Mektuplar Mekkenin Fethi Eliler Yl Veda Hutbesi

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; brahim Saramn Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj adl kitabnn ilgili blmn inceleyiniz. Mustafa Faydann TDV slm Ansiklopedisindeki Muhammed maddesini okuyunuz (DA, XXX, 408-423). smal Yiit-Rait Kk, Hz. Muhammed, (stanbul 2007) adl kitabn ilgili blmn inceleyiniz.

106

slmn Medine Dnemi II: Hudeybiye ve Sonras

GR
Mekke mriklerinin, alaya almakla balatp, hakaret, her trl ikence, bu da yetmeyince ilikileri kesme ve ardndan iddet kullanmaya vardrd ktlkler karsnda, Hz. Peygamber ve ona iman edenler, Medineye hicret ettiler. nanlarn yaayabilmek iin, mallarn ve mlklerini Mekke'de brakarak, kendilerine kucak aan Medineli din kardelerine sndlar. Hicret yurdu Medne, Hicret'ten itibaren slm'n beii oldu. Hz. Peygamber, hicretin ilk ylnda gerekletirdii hukuk dzenleme ve hayata geirdii Medine szlemesiyle, Medinede bamsz bir slm devleti kurdu. Ancak Mekke mrikleri dmanlklarn hl srdryorlard. Hicretin ikinci ylnda onlara kar savaa izni verildi ve Mslmanlar, Mekkelilere kar Bedir zaferini kazandlar. Bunu Kurey mriklerinin Bedirin intikam iin balattklar Uhud sava takip etti. Hicretin beinci ylnda ise Mekke liderleri, Yahudi Ben Nadr liderlerinin tahrik ve tevikiyle btn putperest kabileleri yanlarna alarak on bin kiilik byk bir orduyla Medineyi kuattlar. Ancak Hendek etrafnda geen ve yaklak bir ay sren bu muhasaradan elleri bo dnmek zorunda kaldlar. Allah Telnn yardm, Hz. Peygamberin baarl sava taktikleri ve mminlerin sebat sayesinde, Hendek Gazvesi Mslmanlarn bir zaferine dnt. Btn irk ehline kar elde edilen bu zafer karsnda Allah'a kreden Hz Peygamber, Kurey mriklerinin, taarruz glerinin artk tkendiini ve bundan byle onlarn mslmanlarn zerine gelemeyeceini, artk insiyatifin kendilerine getiini mjdeledi. Dolaysyla slm daveti asndan Hendek Gazvesi nemli bir dnm noktas oldu. Kurey bu savatan sonra mslmanlarn zerine bir saldr dzenleyemedii gibi, bu baar, putperest Arap kabileleri arasnda mslmanln yayln hzlandrd. Kuran- Kerimde ak bir fetih olarak isimlendirilen, Hayber ve Mekke fetihlerine kap aralayan Hudeybiye Antlamas bu yayl ok daha hzlandrd.
Hz. Peygamberin hayat hakknda bilgi edinmek iin www.sonpeygamber.info adresine bavurabilirsiniz.

HUDEYBYE ANTLAMASI
Bu antlama, Mekke mrikleriyle Hudeybiye kuyusu civarnda yaplmtr. Hz. Peygamber hicretin 6. yl Zilkade aynn ilk gnlerinde (Mart 628) grd ryasnda, ashabyla birlikte Mekkeye giderek Kbeyi ziyaret etmiti. Bu rya zerine umreye gidileceini mjdeledi ve gitmek

107

isteyenlerin hazrlanmalarn syledi. Mekke mriklerine sava maksadyla gelmediklerini gstermek iin yanlarna yol emniyeti iin gereken kltan baka bir silah almamalarn emretti. Ayrca kurbanlk olarak 70 deve hazrlatt. Abdullah b. mm Mektmu yerine vekil brakp, zilkade aynn ilk pazartesi gn 1500 civarnda sahabi ile birlikte Medineden yola kt. Hanmlarndan mm Seleme de onunla birlikte idi. Zlhuleyfe mevkiinde le namazn kldrdktan sonra umre iin ihrama giren Hz. Peygamber, Abbd b. Birin bakanlndaki yirmi kiilik bir svari birliini mriklerin durumu hakknda bilgi toplamak zere gnderdi. Dier taraftan Mslmanlarn Mekkeye doru gelmekte olduunu renen mrikler, geli maksatlar ne olursa olsun onlar Mekkeye sokmama karar aldlar. Bu yzden kacak bir sava da gze alarak sava hazrl yapmaya baladlar. Ayrca Hlid b. Velid kumandasnda 200 kiilik bir svari birliini mslmanlarn geliini engellemek zere gnderdiler. Bu gelime eskiden beri Himoullarna dostluk besleyen Huza kabilesine mensup bir ahs tarafndan kendisine ulatrld. Bu haberden bir sre sonra Hlid b. Velidin kumandasndaki svari birliinin mslmanlarn yolunu kesmesi zerine Hz. Peygamber Mekkeye 17 km. uzaklktaki Hudeybiye kuyusu civarnda konaklad. Bunun ardndan iki taraf arasnda eliler gidip gelmeye balad. Mekke civarnda yaayan Huza kabilesinin eyhi Bdeyl b. Verk Hz. Peygambere gelmi, mriklerin aldklar karar ve sava hazrlklarn anlattktan sonra geri dnmelerini tavsiye etmiti. Ancak Hz. Peygamber, Mekkeye sadece Kbeyi ziyaret iin geldiklerini syleyerek izin verilmesini istedi. Onun teklifini Mekke liderlerine ulatran Bdeyl, eski dostluklar sebebiyle Hz. Peygamber iin almakla itham edildi. Ayrca liderler, Kbe ziyareti iin gelmi olsalar da onlarn Mekkeye giriine izin vermeyeceklerini, aksi takdirde puta tapan btn kabilelerin yaygarasndan ekindiklerini sylediler. Kurey liderleri bunun zerine mttefikleri Ehbi kabilesinin eyhi Huleysi, onun ardndan Tif liderlerinden Urve b. Mesdu gndererek mslmanlar umreden vazgeirmeye altlar. Kurbanlk develerden etkilenen Huleys, dnnde Kbeyi ziyaret iin gelenlere izin verilmesini tavsiye ederken, ashabn Hz. Peygambere ballklarn yakndan izleyen Urve, onu hibir zaman yardmsz brakmayacaklar kanaatine ulatn bildirdi. Btn bunlara ramen mrikler kararlarndan dnmediler. Hz. Peygamber, sava niyetinde olmadn bildirmek ve umreye izin verilmesini salamak iin Huza kabilesinden Hra b. meyyeyi Mekkelilere gnderdi. Ancak mrik liderler eliye kt davrandlar. Bu defa Hz. meri gndermek istedi. Hz. merin Mekkede kendisini destekleyecek nfuzlu akrabas bulunmadn syleyip Hz. Osman tavsiye etmesi zerine onu gnderdi. Kurey liderleri, Hz. Peygamber ve arkadalarn Mekkeye sokmayacaklarn tekrar ettiler ve Osmana kendisi isterse Kbeyi ziyaret edebileceini bildirdiler. Birlikte ziyaret iin srarlarn srdrnce onu gn gzaltnda tuttular. Hz. Osmann dn gecikince, Mslmanlar arasnda onun ldrldne dair bir haber yayld. Bu haber, havay gerginletirdi. Hz. Peygamber, artk mriklerle sava yapmadan geri dnlmeyeceini aklad ve ashabndan, orada bulunan bir aacn altnda, lnceye kadar savamak ve asla savatan kamamak artyla biat ald. Allah Telnn biata katlanlardan honut olduunu bildirmesi sebebiyle (Fetih 48/18) Beyatrridvn denilen biat haberi Mekkeye ulanca mrikler, lm-kalm sava iin ahidleen mslmanlarla sava gze alamadlar ve Hz. Osman serbest braktlar. Ayrca Sheyl b. Amr ve arkadalarn eli olarak gnderdiler. Neticede Hz. Peygamberle Kurey heyeti arasnda, Medine slm Devletinin Kurey

108

tarafndan resmen tannd Hudeybiye Antlamas imzaland (Zilhicce 6/Nisan 628). slmn yayln hzlandran, Hayber ve Mekke fethine zemin hazrlayan antlama aadaki artlar ieriyordu: 1. Bu antlamann sresi on yldr. Bu sre zarfnda iki taraf birbiriyle savamayacak ve birbirlerine hibir surette saldrda bulunmayacaklardr. Bu, iki tarafn mttefikleri iin de geerlidir. 2. Msmanlar bu yl Kbeyi ziyaret etmeden geri dnecekler; ancak gelecek yl Mekkeye gelip umre yapabileceklerdir. Kbe ziyaretleri esnasnda zerlerinde silah olarak sadece kl tayabilecekler ve ziyaretlerini gnde tamamlayacaklardr. 3. Sulhn devam ettii sre zarfnda Mekke mriklerinden slm kabul edip velisinin iznini almadan Medineye snanlar Mekkeye geri gnderilecektir. Ancak mslmanlardan birisi Mekkeye giderse Mekkeliler onu geri vermek zorunda deildir. 4. Dier Arap kabileleri, iki taraftan biriyle ittifak kurabilecektir. Hz. Alinin kaleme ald, iki nsha olarak hazrlanan antlama metni, iki tarafn ahitleri tarafndan imzaland. Kbeyi ziyaret etmeden dnmeyi ve Medineye snacak Mekkeli mslmanlar geri gndermeyi kabul etmek mslmanlara ar gelmi, bu iki artn sonuta kendilerinin lehine olacan dnememilerdi. Ayrca Kurey elisinin antlama metni zerine besmele ve Allahn Rasl yazlmasna itiraz etmesi sebebiyle, bismikellhmme ve Muhammed b. Abdullah yazlmas, bu srada oraya gelip mslmanlara snan Eb Cendelin Kureyin elisi olan babasna antlama gerei geri verilmesi, onlarn zntsn daha da arttrd. Bu yaananlar, metanetiyle bilinen Hz. merin dahi sabrn tarm, Hz. Peygambere bu artlarn Kurey mriklerine taviz olduuna dair sonradan pimanlk duyaca szler sylemiti. Hz. mere, Ben Allahn kulu ve peygamberiyim. Hibir zaman Allahn emrine kar gelmem, Allah da beni ziyana uratmaz cevabn veren Hz. Peygamber, ashaba kurbanlarn kesip balarn tra ederek ihramdan kmalarn syledi. Daha sonra Medineye dnlmek zere hareket edildi. lk bakta mslmanlarn aleyhinde grnen Hudeybiye antlamas, Mslmanlar ve slmn yayl asndan nemli bir dnm noktas oldu. Bata o zamana kadar Hz. Peygamberi hibir ekilde muhatap kabul etmeyen Kurey mrikleri, bu antlama ile onun kurduu Medine slm Devletini resmen tanmlard. Ayrca Hz. Peygamber, bu antlamayla Hendek gazvesinde Medineyi kuatan dman ittifakn paralamt. Medine yolunda iken nazil olan Fetih suresinde, Hudeybiye sulhnn apak bir fetih olduu bildiriliyor (ayet 1-3), ayrca Hz. Peygamberin grd umre ryasnn aynen gerekleecei ve bundan nce kazanacaklar bir fethin (Hayber fethi) mjdesi veriliyordu (ayet 27). Bu mjdeler, Mslmanlarn zntsn byk bir sevince evirdi ve gnl rahatlyla Medineye geldiler.
Hudeybiye Antlamasnda mslmanlarn aleyhine grnen sulh maddeleri onlarn yararna ynelik gelimelere zemin hazrlad. Mekkeli Eb Basr isimli ahs mslman olup Medineye gelmiti. Antlama gereince kendisini geri gtrmek zere gelen iki Mekkeliye teslim edildi. Ancak o, yolda onlardan kurtulmay baarp Kureyin ticaret yolu zerindeki bir mevkie giderek oraya yerleti. Bu durum Mekkede duyulunca, Mslman olan dier Mekkeliler de onun yanna gittiler ve saylar yze kadar kt. Kurey kervanlarnn

109

geiini engellemeye baladlar. Neticede Mekkeliler, Mekkeden Medineye snan Mslmanlarn iadesi artnn kaldrlmasn teklif etmek zorunda kaldlar. Bir yl dolunca ilgili arta uyularak Mekkeye gidilip umre yapld.

Bu andlama daha nceki zaferlerden daha iyi netice verdi ve slmn yayl hzland. Nitekim bundan sonraki iki yl iinde slm kabul eden Mslmanlarn says, antlamaya kadar geen ondokuz ylda slma girenlerin saysn amtr. Bu arada Hlid b. Velid, Amr b. s ve Osman b. Talha gibi Kureyin nemli ahsiyeti Medineye gelerek Mslman oldu. Dier taraftan Hz. Peygamber bu antlamayla salanan bar ortamndan yararlanarak komu lkelerin hkmdarlarna slma davet mektuplar gnderdi. Mekke-Hayber ittifakn da sona erdiren bu antlama sayesinde, slma dmanlklarn gittike iddetlendiren Hayber Yahudileriyle mcadele imkan buldu. Yaklak iki yl sonra gerekletirilecek Mekke fethinin sebebi de, bu antlamann Kurey tarafndan bozulmas oldu.
Hudeybiye Antlamasnn Mslmanlar asndan sonularn tesbit etmeye alnz.

HKMDARLARI SLMA DAVET

Hudeybiye antlamas, btn insanla peygamber olarak gnderilmi olan Hz. Peygamberin tebli faaliyeti iin yeni bir safhann balatlmasna zemin hazrlad. Bu antlama ile oluan bar ortamn deerlendiren Hz. Peygamber, Hudeybiyeden dndkten ksa bir sre sonra hicretin yedinci ylnn balarnda, davetini btn insanla duyurmak iin, bata zamann iki byk devleti Bizans ve ran olmak zere, komu lkelerin hkmdar ve emirlerine slma davet mektuplar yazd (7/628). Muhammed Raslullah ibaresini tayan bir mhr kazdrp, bununla mhrledii mektuplarn, gidecekleri lkeleri bilen arkadalarndan setii elileriyle gnderdi. Diplomasi kurallarna uygun bir hitapla balayan ve ok ksa olan bu mektuplarnda, kendisinin btn insanla gnderilmi bir peygamber olduunu ifade ettikten sonra, muhataplarn slm kabule aryordu. Ayrca onlara davetini kabul etmedikleri takdirde, kendi gnahlar yannda halklarnn gnahlarndan da sorumlu olacaklarn hatrlatyordu. Bizans mparatoruna eli olarak Dhye b. Halife el-Kelb gnderilmiti. Dhye mektubu imparatora Kudste bulunduu srada ulatrd. Mektubu okuyan Herakleios, mektubun sahibi hakknda bilgi almak maksadyla onu tanyan birinin bulunmasn emretti. O srada ticaret iin Kudste bulunan Kurey lideri Eb Sfyan huzuruna getirilince, ona Hz. Peygamber hakknda baz sorular sordu. Soyu, hayatnn safhalar, kendisine inananlarn durumu, ahlki zellikleri vb. hususlardaki sorularna ald cevaplardan, onun peygamber olduuna kanaat getirmiti. Ancak din ve devlet adamlarnn iddetli tepkisi zerine, bu szlerini onlarn dinlerine ballklarn snamak iin sylediini belirtip geri adm att. Bununla birlikte Dhyeyi iyi ekilde arlad ve hediyelerle geri gnderdi. ran Kisras II. Hsrev Pervize eli olarak Huzfe b. Abdullah gnderilmiti. Hz. Peygamberin eit seviyeden hitap ekline ve kendi adnn Muhammed adndan sonra yazlmasna kzan Kisra, tamamnn okunmasna izin vermedii mektubu yrtt ve eliye hakaret etti. Bununla da kalmad, Yemen valisi Bzna Hz. Peygamberi yakalatp kendisine gndermesini bildirdi. Nitekim Bzn, Reslullh gtrmek zere Medineye iki kii gndermiti. Ancak Reslullh onlara kisrnn ldrldn haber verdi. Bu iki kiinin aldklar haberin aknlyla Yemene dnmelerinden ksa

110

sre sonra, gerekten kisrann olu tarafndan saraynda ldrld haberi geldi. Hz. Peygamberin bu iki ahsla ulatrd davetini kabul edip Mslman olan Bzn ise onun valisi olarak grevinde brakld. Hristiyan bir lke olan Habeistann Necisi Ashameye Amr b. meyye ed-Damr gnderilmiti. Eliyi iyi karlayan Necinin slm kabul ettii zikredilmektedir. Hz. Peygamberin Neciye hl lkesinde bulunan Habeistan muhacirlerinden mm Habbeyi (Eb Sfynn kz) kendisine nikahlamasn ve oradaki muhacirleri geri gndermesini istedii ikinci bir mektuptan bahsedilir. Neci tarafndan bir gemiyle yola karlan Cafer b. Eb Tlib bakanlndaki bu kafile, Hayber fethinden sonraki gnlerde Medineye geldi. Dolaysyla fetih sevinciyle birlikte ifte sevin yaand. Necinin lm haberini alan Reslullh, onun iin gyb cenaze namaz kldrmtr. Yine Hristiyan olan Msr Mukavks, slm kabul etmese de, Hz. Peygamberin elisi Htb b. Eb Belteay iyi karlad. Yazd cevb mektubuyla birlikte Mriye ve Srn adnda iki cariye ve deerli hediyeler gnderdi. Hz. Peygamber Mriyeyi kendisi alm ve ondan son ocuu brahim dnyaya gelmitir. Kendisine mektup gnderilen Arap emirlerinden, Bahreyn ve Umn emirleri slm kabul ettiler. Gassn kral Hris b. Eb emir, fkeyle mektubu yere atm, ardndan Mslmanlara kar saldr iin hazrlk yapmaya balamt. Ancak bal olduu Herakleiosun izin vermemesi zerine bundan vazgeti. Busr emirine gnderilen eli ise, Gassnlerin Mte valisi urahbil b. Amr tarafndan yolda yakalanp ldrld. Devletleraras hukukun ihlali olan bu olay, Mte Savann sebebi olmutur. Hz. Peygamber, Arabistann eitli yerlerinde yaayan dier kabile liderlerine veya baz ahslara da benzeri davet mektuplar gndermitir. Devletleraras yazma kurallarna uyulan bu mektuplarda, muhataplara isimleriyle hitap edilmi, onlar Allahn birliini ve Hz. Peygamberin Onun kulu ve elisi olduunu kabul ederek Mslman olmaya davet edilmitir. Kabile liderlerine yazlan mektuplarda, Mslman olmalar halinde topraklarnda braklmalar, can ve mal gvenliklerinin salanmas ve baz toprak veya madenlerin kendilerine tahsisi gibi hususlara yer verilmitir. Ayrca namaz ve zekat mkellefiyetinden bahsedilmitir. Hicretin dokuzuncu ylnda nazil olan cizye ayetinden (Tevbe 9/29) sonra yazlan mektuplarda, slm kabul etmeyen Yahudi veya Hristiyan kabileleri, cizye vergisini demek suretiyle slm hakimiyetini tanmaya arlmtr.
Hz. Peygamberin mektuplaryla ilgili olarak, Muhammed Hamdullahn Hz. Peygamberin Alt Orijinal Mektubu (ev. Mehmet Yazgan) adl kitabna baknz. Hz. Peygamberin hkmdarlara gnderdii davet mektuplarn, davetinin btn insanl iine almas asndan deerlendiriniz ve mektuplarda dile getirilen hususlar inceleyiniz.

HAYBERN FETH
Medine-Suriye yolu zerinde, Medineye 150 km. uzaklkta bulunan Hayber, sadece yahudilerin yaad nemli bir ehirdi. ayr blgedeki sekiz hisardan oluuyordu. Daha nce anlatld gibi, Medineden karlan Ben Nadr Yahudilerinin liderleri ve kabileden bir ksm, Haybere yerlemilerdi. Bundan itibaren Hayber, mslmanlara kar dmanca bir politika takip

111

etmeye balad. Buraya yerleen ve ehirde sz sahibi haline gelen Ben Nadr liderleri, Mslmanlardan intikam almak maksadyla, bata Mekke olmak zere kabile kabile dolap mrik Arap kabilelerini Mslmanlara kar bir cephede toplamay baarmlard. Onlarn almalaryla Kureyin liderliinde bir araya gelen mriklerin, Medineye saldrlar zerine iki taraf arasnda Hendek Sava yaplmt. Ben Kureyz Yahudilerinin akbetini de renen Hayber Yahudileri, dmanlklarn bu savatan sonra da devam ettirdiler. Hayber Yahudilerinin sava hazrl balatarak Fedek Yahudileri ve Gatafan oullarn yanlarna almaya altklar duyulmutu. Hz. Peygamberin emriyle yaplan istihbarat almalar neticesinde alnan haberin doru olduu anlald. Dier baz gazvelerinde yapt gibi Reslullh, dmana saldr frsat vermemek iin nceden harekete geti. Hudeybiye antlamas sayesinde Mekke tehlikesi ortadan kalkt iin daha rahat hareket eden Hz. Peygamber gerekli hazrlklar balatt. Bu seferde alnacak ganimetin sadece Hudeybiyede bulunanlar arasnda datlacan bildirerek, cihad sevab maksadyla katlmak isteyenlerin de gelebileceini bildirmiti. Hudeybiye dnnden 20 gn sonra, iki yz svari bin drt yz piyade olan 1600 kiilik ordusuyla Medineden hareket etti. Yarallar tedavi etmek, yemek piirmek gibi geri hizmetlerde yardmc olmak zere aralarnda mm Seleme ve Safiyye bint Abdlmuttalibin de bulunduu 20 hanm sahb de sefere katlmt. Hzl bir yryle, drt gn sonra bir gece vakti Hayber ehrine ulald. Hz. Peygamber, benzeri durumlarda olduu gibi, gece baskn yapmad ve sabah bekledi. Ayrca Gatafan oullarndan Hayberlilere gnderilecek yardm engellemek maksadyla, onlarn gelebilecei istikametteki yollara birlikler yerletirdi. Bu tedbiriyle onlarn yardm teebbslerini sounusuz brakt. O srada ye dua ediyordu: Allahm! Biz bu ehir ve halknn hayrn istiyoruz. Bu ehrin halkna ve ktlklerine kar sana snyoruz. (bnl-Esr, II, 217). Sabah vakti bahe ve tarlalarna gitmek zere kalelerinden kan Hayberliler, slm ordusunu grnce korku iinde kalelerine ekilip kaplar kapattlar. Hz. Peygamber nce Yahudileri slma davet etti. Teklifin reddedilmesi zerine, Hayber kalelerini kuatma altna ald. Kalelerin civarnda ok iddetli atmalar yaplyor ancak Yahudiler teslim olmaya yanamyordu. Taarruz nce Nett blgesinde younlatrld ve buradaki kaleler alnd. Ardndan kk ve nihayet Ketbe blgesindekiler fethedildi. En iddetli atmalar, Kams kalesinin fethi srasnda yaand ve Hz. Ali zellikle burada byk kahramanlklar gsterdi (7/629). atmalar srasnda on be ehit verilmi, buna karlk doksan Yahudi ldrlmt. Hayberliler, ziraat ilerini iyi bildiklerini syleyerek topraklarnda yarc olarak kalma teklifinde bulunmulard. Hz. Peygamber, slm devletinin gerekli grdnde onlar topraklarndan karma hakkn sakl tutarak bu teklifi kabul etti. Bylece Yahudiler yllk tarm mahslnn yarsn slm devletine vereceklerdi. Hayberde ele geirilen tanabilir ganimetlerin drtte biri gazilere paylatrld ve bete biri Hz. Peygamber ve ganimet ayetinde belirtilenlere bltrlmek zere beytlmale ayrld. Ben Nadr liderlerinden savata ldrlen Huyeyy b. Ahtabn gizledii hazinesi bulunarak fakirlere dul ve yoksul kadnlara datld. Ele geirilen Tevrat nshalar Yahudilere geri verildi. Dier taraftan Necnin tahsis ettii gemiyle Arabistana dnen Cafer b. Eb Tlib bakanlndaki son muhcir kafilesi Haybere geldi. Hayber'in fethinden hemen sonra Ca'fer'i karsnda

112

gren Reslullah, Hangisine sevineceimi bilmiyorum. Hayber'in fethine mi, yoksa Ca'fer'in geliine mi? diyerek onu kucaklayp alnndan pt ve elde edilen ganimetten on alt arkadayla birlikte ona pay ayrd. Hayberin fethi, blgedeki dier Yahudi yerleim merkezlerini de etkiledi. Bir heyet gnderen Fedek halk, Hayberlilere tannan artlarla sulh istedi. Teklifleri kabul edilince, savasz alnd iin Hz. Peygamberin tasarrufuna brakld. Teyma Yahudileri de ayn artla slm devletinin hakimiyetini tandlar. Mslmanlara kar koymak isteyen Vdilkur Yahudileri, iin banda teslim olmak zorunda kaldlar ve onlar da topraklarnda yarc olarak brakldlar. Bylece Medine iin bir dman yuvas haline gelen ve nemli bir tehdit oluturan Hayber gailesi bertaraf edildii gibi, Arabistandaki tm Yahudi kolonileri slm devletinin hakimiyetini tanm oldu. Hayberin fethinden sonra Reslullh birka gn orada kald. Bu srada Zeyneb adndaki bir Yahudi kadn, zehirlemek maksadyla kendisine kzartlm olak eti ikram etmiti. lk lokmada durumu fark eden Hz. Peygamber, lokmay azndan kard. Ancak etten yiyen Bir b. Ber isimli sahabi zehirlenip ld. Bu kadnn ksas uygulanarak ldrld veya affedildii rivayetleri vardr. Hz. Peygamber bu gazveden sonra, esirler arasnda bulunan Yahudi liderlerden Huyeyy b. Ahtabn kz Safiyyeyi kendisiyle evlenme veya ailesine geri dnme hususunda serbest brakt. Kendisiyle evlenmeyi tercih ederek Mslman olan Safiyye ile evlendi.

UMRETl-KAZ
Hudeybiye Antlamasnn zerinden bir yl geince, Hz. Peygamber, hicr yedinci yln Zilkde aynda antlamada kararlatrlan umre iin hazrlk yaplmasn syledi. Hudeybiyede bulunanlar bata olmak zere 2.000 kiiyle birlikte umre iin Mekkeye doru yola kt. Yanna 70 kurbanlk deve aldrmt. Mslmanlarn yaklatn duyan Mekkeliler gnlne ehri terk ederek civardaki tepe ve da yamalarna ekildi. Byk bir sevin iinde telbiye getirerek Mekkeye giren Mslmanlar, Kbeyi grnce tekbir getirmeye baladlar. Reslullhn peinden tavaflarn yaptlar. Ardndan Saf ve Merve tepeleri arasnda say yaptlar, gl ve kuvvetli olduklarn gstermek iin tavaf ve say esnasnda dimdik bir halde koarcasna omuzlarn silke silke yrdler. Bill-i Habe Kbenin damna karak le ezann okudu ve ardndan le namaz klnd. Daha sonra tra olup kurbanlarn keserek ihramdan ktlar. Bylece kendilerine verilen gnlk sre iinde, bir yl nce eda edilemeyen umrenin yerine yapld iin umretl-kaz denilen umrelerini tamamlam oldular. Fetih suresinin 27. ayetinde bildirildii ekilde Reslullahn ryas doru km ve huzur iinde Kbe ziyaret edilmiti (7/629).
Umretl-kaza srasnda da ve tepelerden mslmanlar seyreden mrikler, onlarn olgun davranlarndan etkilendiler. slmn onlara kazandrd deerleri ve gelecein Mslmanlara ait olacan fark ettiler. Bu ynyle umre bir gnl fethine dnt. Nitekim Kurey erafndan Hlid b. Velid, Amr b. s ve Osman b. Talha bu ziyaretten ksa bir sre sonra Medineye gelip Mslman oldular.

113

Hz. Peygamberin Son Evlilii

Hz. Peygamber bu umre esnasnda son evliliini yapt. Amcas Abbasn baldz Meymnenin teklifini kabul edip onunla evlendi. Mekkelileri de araca bir dn yemei vermek maksadyla, gnlk srenin uzatlmasn teklif etmiti. Kabul edilmeyince, gn sonra Mekkeden ayrld. Byk bir sevin iinde Medineye dnld.

MTE SAVAI
Mslmanlarla Bizans arasnda yaplan ilk sava olan Mte Savann sebebi Hz. Peygamberin Busr emirine gnderdii eli Hris b. Umeyr el-Ezdnin, Mteden geerken, Bizans adna blgeyi idare eden Hristiyan Gassn emiri urahbil b. Amr tarafndan ldrlmesidir. Dier taraftan Resl-i Ekremin ayn yl iinde (Rebilevvel 8/Temmuz 629) blge halkn slma davet iin Belkya bir gnlk mesafedeki Ztuatlaha gnderdii onbe kiilik heyet yeleri, oka tutularak ehit edildi. lerinden sadece Kab b. Umeyr yaral olarak kurtuldu ve bu ac haberi Medineye getirdi. Devletleraras hukukun ihlal edilerek elisinin ldrlmesini bir sava sebebi sayan Hz. Peygamber, Mteye gndermek zere Zeyd b. Hrise kumandasnda 3.000. kiilik bir ordu hazrlad. Zeydin ehit dmesi halinde Cafer b. Eb Tlibin, Cafer ehit derse Abdullah b. Revhann kumandanlk yapmasn, Abdullah da ehit decek olursa askerlerin kumandan kendilerinin semesini emretti. Mteye kadar giderek eliyi ldren urahbil b. Amr ve halkn nce slma davet etmelerini, kabul etmezlerse savamalarn istedi. Kadnlar, ocuklar, yallar ve manastrlara ekilmi mnzevileri ldrmemeleri, evleri ykp tahrip etmemeleri, aalar kesmemeleri talimatn verdi. Ardndan ordusunu Seniyyetl-Ved tepesine kadar uurlad. slm ordusunun Medineden kuzeye doru hareket ettiini renen urahbil b. Amr, o srada blgede bulunan Bizans imparatorundan yardm istedi. mparator Herakleios ranla sava iin hazrlad birlikleri onun yardmna gnderdi. Blgede yaayan Arap kabilelerinin de bu orduya katlmasyla Bizans ordusunun mevcudu yz bini amt. bin kiilik ordusuyla Mana kadar gelip orada karargah kuran Zeyd b. Hrise, dman ordusunun byklnn renilmesi zerine meseleyi arkadalaryla mzakere etti. Hz. Peygambere haber verilip ondan gelecek talimata gre hareket edilmesi teklifi kabul edilmek zereydi. Ancak nc kumandan olarak tayin edilen Abdullah b. Revh, etkili bir konuma yaparak, savalmas gerektiini, yenseler de yenilseler de iki mutlu sondan birine (zafer ve ehitlik) ulaacaklarn syledi. Bunun zerine sava karar alnd ve Mteye doru harekete geildi. Mteye varnca sava dzenine geen slm ordusu, kendisinin en az otuz kat olan byk bir orduyla savaa girdi. arpmalarn ilk safhasnda Zeyd b. Hrise ehit dt. kinci kumandan Cfer b. Eb Talib de ehit dnceye kadar kahramanca arpt. Onun ardndan sanca devralan ve iirler okuyarak savaan Abdullah b. Revhnn da ehit dmesi zerine, askerler Hlid b. Velidi kumandan setiler. Akama doru kumanday eline alan Hlid, hava kararncaya kadar atmay devam ettirdi. Onun etrafnda kenetlenen sahabiler, ani saldryla pek ok dman askerini ldrdler. Geceleyin iki taraf karargahna ekildi.

114

Hlid b. Velid, dman ordusunun bykln dikkate alarak farkl bir taktik uygulamay dnd. Ordunun sa tarafndaki askerleri sola, soldakileri saa, ndekileri arkaya ve arkadakileri ne almak suretiyle, dman zerinde geceleyin kendilerine yardm birliklerinin katld intiban uyandrmaya ve ani bir taarruzun ardndan birliklerini emniyet iinde le doru geri ekmeye karar verdi. Sabahleyin ani bir taarruza geti. Karlarnda deiik simalar gren dman askerleri, Mslmanlara yardm geldiini sanp korkuya kapldlar ve gerilemeye baladlar. Bekledii ann geldiini gren Hlid, ordusunu hzl bir ekilde geri ekti. Kendileri iin bir tuzak kurulmasndan ve Hlidin kendilerini le ekip orada savamak istemesinden endie eden dman askerleri, mslmanlar takip cesaretini gsteremeyince sava sona erdi. Hlid b. Velid, ordusunu Medineye getirdi (8/629).
Mtede iki ordu arasndaki atmalar devam ederken kendisine sava alan gsterilen Hz. Peygamber, mescidinin minberinden kumandanlarnn ehit dme anlarn ashbna yle anlatmaktayd: Zeyd sanca eline ald, imdi vurulup ehit dt. Sonra sanca Cfer ald, o da ehit oldu. Sanca daha sonra Revhnn olu ald ve o da ehit dt. Sanca son olarak Allahn kllarndan biri ald. Nihayet Allah, mcahitlere fethi myesser kld.

Hz. Peygamber, bu szleriyle Mte Savann Mslmanlar asndan bir zafer olduunu mjdelemiti. Medineye ulaan Mte gazilerini savatan kaanlar olarak grenleri de uyard ve onlarn sava gerei geri ekilen muzaffer askerler olduunu syledi. Byk bir dman ordusu karsnda ok az zayiat vererek geriye ekilmeyi baaran Hlid b. Velid, bu sebeple Hz. Peygamberin kendisine verdii Seyfullah (Allahn klc) lakabyla mehur olmutur.

Baz Seriyyeler
Mekke-Medne arasndaki blgede yaayan Arap kabileleri, saldrlar dzenleyerek Medne civarndaki koruluklar yamalyorlard. Hz. Peygamber, bu yzden onlara kar seriyyeler gndermek zorunda kalyordu. Hicretin 8. ylnda gnderilen seriyyelerin en nemlisi, ayn zamanda Zt's-selsil vak'as olarak bilinen Amr b. s seriyyesidir. Kudann baz kollarnn, Medne meralarnda otlayan srleri yamalamak iin bir hazrlk yaptklar duyulmutu. Hz. Peygamber, onlara bu frsat vermemek iin, Amr b. s komutasndaki 300 kiilik bir seriyyeyi onlarn zerine gnderdi. Amr, yolda bulunduu srada dmann kalabalk olduunu renince Medne'ye adam gnderip yardm istedi. Eb Ubeyde b. Cerrh komutasnda gnderilen 200 kiilik takviye kuvvetinin iinde. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer de bulunuyorlard. yi bir asker ve baarl bir diplomat olan Amr, harekt srasnda gerekli grd btn tedbirleri ekinmeden alm, itirazlara kulak asmamt. Havann ok souk olmasna ramen geceleyin ate yaklmasna ve bozguna urayp kaan dmann takip edilmesine izin vermemiti. Ayrca yolda gusletmek mecburiyetinde kalanlara da ykanma izni vermemi, teyemmmle namaz klmalarn emretmiti. Peygamberimiz, her seriyye dnnde, asker harekta katlan komutan ve askerlerinin intiblarn dinlerdi. Seriyyede bulunanlar, bu uygulamalar sebebiyle Amrdan ikyeti olmulard. Amr b. s, kendisini yle savundu:

115

Ate yaktmz takdirde, dman mevcudumuzun azln anlard. Kaan dman ise, bir pusuya dmemek iin takip ettirmedim. Hava souktu, su ile ykanmak hayat tehlikeye atmak olurdu, bu sebeple buna da mani oldum. Peygamber Efendimiz, Amr'n ald bu asker tedbirleri takdirle karladn ifde edince mesele kapand.

Resim 5.1: Mahmudov, E. (2010). Sebepleri ve Sonular Asndan Hz. Peygamberin Savalar, stanbul, s. 496, 498.

116

MEKKENN FETH
Hudeybiye Antlamasnn zerinden henz iki yl gemeden Mekke mrikleri antlamay bozdular. Bu yle oldu: Antlamann drdnc maddesine gre Huza oullar Hz. Peygamberle, Bekir oullar ise Mekkelilerle ittifak kurmutu. Bekir oullar, hicretin sekizinci yl aban aynda Huza oullarna bir gece baskn dzenleyip onlardan 23 kiiyi ldrmler, canlarn kurtarmak iin Hareme snanlar dahi ldrmekten ekinmemilerdi. Mekke mrikleri, bu hain saldrya silah ve binek bakmndan destek vermi, hatta Safvan b. meyye ve krime b. Eb Cehil gibi Mekkeli baz genler yzlerini gizleyerek baskna katlmt. Huza lideri durumu bildirmek ve yardm istemek iin krk kiilik bir heyetle Medineye geldi. Hz. Peygamber, yardm sz verip onlar yurtlarna gnderdi. Bunun ardndan Kurey liderine bir eli gndererek, Bekir oullaryla ittifaklarn bozmalarn ya da ldrlen yirmi ahs iin diyet demelerini istedi. Bu iki tekliften biri kabul edilmedii takdirde, kendileriyle savalacan bildirdi. Mekkelilerin ilk iki art reddetmeleri zerine sava karar verdi. Dier taraftan Mekke liderleri, Hz. Peygamberin tekliflerini reddettiklerine piman oldular ve reisleri Eb Sfyn antlamay yenilemesi iin Medineye gnderdiler. Bar yenilemek iin Medineye gelen Eb Sfyan, ehrin bu katliam haberiyle alkalandn grd. Hz. Peygamberin kendisine olumlu veya olumsuz herhangi bir cevap vermemesi zerine, onun ei olan kz mm Habbe ve ardndan ashbn ileri gelenlerini dolaarak yardmlarn istedi. Ancak hi kimseden destek bulamaynca eli bo bir ekilde Mekkeye dnp durumu mriklere anlatt. Mekke zerine yrmeye karar veren Hz. Peygamber, Eb Sfynn dnnn ardndan, nereye gidilecei veya kiminle savalacan aklamadan ashbna savaa hazrlanmalarn emretti. Medine evresindeki Mslman kabilelere haberci gndererek silahlarn kuanp Ramazan aynn ilk gnlerinde Medineye gelmelerini bildirdi. Sava hazrlnn Mekkeliler tarafndan renilmesini engellemek iin Mekke yollarn kontrol altna aldrd. Ayrca Mekke zerine gidileceini gizlemek iin Necid istikametine birlikler gnderdi. Bu tedbirlerin yan sra, casuslarn mriklere haber ulatrmasn engellemesi iin srekli Allah Telya yalvaryordu. Niyeti Mekkelileri hazrlksz yakalamak ve kan dklmeden teslim olmalarn salamakt. Bu arada Htb b. Eb Beltea isimli sahabi, nefsine aldanp, yazd bir mektupla sava hazrlklarn Mekkelilere bildirmek istemiti. Vahiy yoluyla bundan haberdar edilen Hz. Peygamber tarafndan gnderilen sahabiler, onun mektubunu gtren kadn yolda yakalayp getirdiler. Htb, asla slmdan dnmediini, bu mektubu Mekkedeki kimsesiz yaknlarna faydas olur dncesiyle yazdn sylyordu. Hz. Peygamber, Allah Telnn Bedir gazileri hakkndaki umm af vadine dayanarak onu affetti. Eb Rhm el-Gifryi vekil brakan Hz. Peygamber, on bin kiilik ordusuyla 10 Ramazan 8 (1 Ocak 630) gn Medineden ayrld. Yolda Mekkeden Medineye hicret iin gelmekte olan amcas Abbasla karlanca onu da yanna ald ve Mekke yaknlarndaki Merrzzahran vadisine kadar gelerek orada konaklad. Ordusunun kalabalk olduunu gsterip Mekkelilerin gzn korkutmak iin geceleyin her askerin bir ate yakmasn emretti. Dier tarafta ise Mekkeliler antlamay bozduklar iin Mslmanlarn kendilerine sava amalarndan endie ediyor ve ehir dna

117

kp bir haber almaya alyorlard. Bu maksatla ehir dna kan Eb Sfyn ve iki arkada, etraf aydnlatan atelerin mahiyetini renmeye alrken, gzcler tarafndan yakalanp Hz. Peygamberin huzuruna getirildi. Mekke lideri, biraz teredddn ardndan Mslman oldu. Hz. Peygamber, onu bir kaya zerine kartp, ordusuna onun nnden resmigeit yaptrd. Kabile birlikleri getike hayretini gizleyemeyen ve slm ordusunun bykln yakndan gren Kurey liderini Mekkelilerin savasz teslim olmalarn salamak zere Mekkeye gnderdi. Onu, Kbeye snanlara, Eb Sfyann evinde toplananlara veya kendi evlerinde kalanlara dokunulmayaca talimatn ulatrmakla grevlendirdi. Daha sonra ordusunu drt kola ayrd, mecbur kalnmadka kan dklmemesini emretti. ledikleri ar sular sebebiyle on bir erkek ve alt kadn af dnda tutulmutu; ancak onlarn da hari dierleri affedildi. Hlid b. Velidin kumandasndaki birlikler hari, dier kol Mekkeye atmasz girdiler. Ancak gneyden ehre giren Hlid, kk bir grubun saldrsyla karlanca atma kt. ki Mslman ehit derken 13 mrik ldrld. atma kmasna zlen Hz. Peygamber, mriklerin saldrlar yznden ktn renince rahatlad. Mekkeye 20 Ramazan (11 Ocak 630) Cuma sabah girildi. ehire merkezi birliin banda giren Hz. Peygamber, sancan Hacun mevkiine diktirip bir sre dinlendikten sonra, Kbeye yneldi. Hacerlesvedi selamlayp pt. Devesi Kasvnn zerinde, elindeki sopa ile putlar devirerek tavafn tamamlad. Daha sonra ashbna Kbenin iini ve evresini orada bulunan putlardan temizlemelerini emretti. Bir konuma yaparak Mekkenin harem olduunu ve bu statsnn devam edeceini, hac ve Kbe idaresiyle ilgili hicbe ve sikye dndaki grevlerin ilga edildiini aklad. Ardndan haklarnda verilecek karar renmek iin toplanan mriklere hitap etti. Davetine balad gnden itibaren yaklak yirmi yl boyunca kendisine ve arkadalarna her trl ktl yapm, Mekkeden karmakla yetinmeyip sava stne sava tertiplemi ve btn irk ehlini de yanna alarak slm ortadan kaldrmaya alm olan Mekkelilere istedii her cezay verebilecek durumdayd. Hi kimsenin de ona itiraz edebilecek hali yoktu. Ancak o, byle yapmad ve Haydi gidiniz, hepiniz serbestsiniz diyerek onlar affettiini aklad. Ayrca hi kimsenin malna mlkne dokunulmad, muhacirlerin geride braktklar ev ve arazilerinin peine dlmedi. Fetih gn bir af, bir balama gn oldu. Hz. Peygamber, slmn ruhunu en iyi ekilde aksettiren bu asil davranyla, btn Mekkelilerin ksa zaman iinde Mslman olmalarna zemin hazrlam, onlara kinatn en byk frsatn sunmutu. ok ge de olsa gerei anlayan Mekkeliler, bu defa onu yanltmadlar, le namaznn ardndan nce mslman olan erkekler, ardndan kadnlar Mslman olarak kendisine biat ettiler. Henz buna hazr olmadn bildirenlere de istediklerinden fazla mhlet verdi.
Hz. Peygamber, slm tarihinin en nemli dnm noktalarndan biri olan ve slmn yayln hzlandran Mekke fethinin ardndan birka gn Mekkede kald. Bu gnlerde baz sahabileri Mekke civarndaki kabilelere ait, Lt, Ment ve Uzz gibi putlar ykmakla grevlendirdi. Ardndan baz kabileleri slmiyet'e davet etmek iin seriyyeler gnderdi. Bu srada Hevzin ve Sakif kabilelerin sava hazrl yaptklarn renince, yeni mslman olan Attb. b. Esdi Mekke valiliine tayin edip Huneyne doru hareket etti.

118

Hlid b. Velid Seriyyesi

Hz. Peygamber, Mekke fethinin ardndan henz ehirde bulunduu gnlerde, Hlid b. Veld'i 350 kiilik birliin banda, Cezme b. mir kabilesine gndermiti. Hlid onlardan, silhlarn brakp mslman olmalarn istedi. Tartmalardan sonra silhlarn brakmaya rza gsterdiler ve mslman olduklarn ifade etmek zere dinmizi deitirdik (sabe'na) dediler. Ancak Hlid, bu szlerinden onlarn Mslman olmadklar anlamn kard ve esir alp askerleri arasnda taksim etti, ertesi sabah da ldrlmelerini emretti. Ensar ve muhacirlerden olan sahabiler, onlarn Mslman olduklarn dnerek esirleri ldrmediler. Ancak Sleym oullarndan olan askerler otuz kadar esir ldrd. Reslullah durumdan haberdar olunca ok zld. Hlidi onlarn durumu hakknda acele etmekle sulad ve Allahm, ben Hlidin yaptklarndan beryim dedi. Hz. Ali'yi Cezme kabilesine gnderip ldrlenlerin diyetlerini detti ve uradklar madd zarar tazmin ettirdi.
Mekkenin kan dklmeden fethedilmesinin sebepleri ve Mekke mriklerinin affedilmesinin hikmeti arasndaki alakay aklaynz.

HUNEYN GAZVES
Putperestliin merkezi Mekkenin fethi ve halknn slma girii, imdiye kadar Mekkelilerin yannda yer alan Hevzin ve Tifte oturan kolu Sakfi yakndan etkiledi. Srann kendilerine geldiini dnen bu iki byk kabile, Mslmanlara kar ittifak kurarak sava hazrlna balad. Hz. Peygamber, Hevzin lideri Mlik b. Avfn kumandasnda yrtlen sava hazrln duyunca, haberin teyidi iin Abdullah b. Eb Hadredi onlarn yurtlarna gnderdi. Haber dorulannca, Attb b. Esdi Mekkede vekil brakp, ordusunun banda toplanma noktalar olan Mekkenin kuzeydousunda, girii Harem-i erfe 36 km. uzaklkta olan Huneyn vdisine hareket etti (6 evval 8/27 Ocak 630). On bin kiilik fetih ordusuna iki bin Mekkeli yeni mslmann katlmasyla asker mevcudu on iki bine kmt. Henz iman etmeyen 80 civarnda Mekkeli de orduya katlmt. Ordunun bykl, baz askerleri gururlandrm, bu ordu yenilmez diyenler olmutu. Dier tarafta 30 yalarnda bir gen olan Hevzin lideri Mlik b. Avf, askere cesaret vermek, cepheden kamalarn nlemek ve bir lm kalm savana girmelerini salamak maksadyla, kabilesinin kadnlarn, ocuklarn ve tm hayvanlarn sava alanna getirmiti. Zor durumda kalan askerlerin onlar Mslmanlarn eline brakp kamayacan dnm, savatan ok iyi anlayan yal Dreyd b. Smmenin yenilgiye urayan askeri hibir eyin geri eviremeyecei ikazlarna aldrmamt. Dier taraftan Hevzinin kollarndan olan Sakifliler de Uzz putunun yktrlmas zerine kendi putlar Ltn da tahrip edileceinden korkup Hevzinliler'e katlmlard. Dman, Huneyn vdisinin dar bir noktasndaki yamalara okularn yerletirerek slm ordusuna pusu kurmutu. 11 evval 8 (1 ubat 630) tarihinde sabahn alacakaranlnda vdiye giren slm ordusunun Hlid b. Velid komutasndaki nc birlikleri, iki taraftan ok yamuruna tutuldu. nc birlikleri geri ekilmek zorunda kalnca panik hali tm orduyu etkiledi ve askerler kamaya balad. Ancak Hz. Peygamber, bu zor anda olduu yerde kald ve kaan askerlerine seslenerek onlar etrafnda toplamaya alt; amcas Hz. Abbs da gr sesiyle ona yardmc oluyordu. Bu srada askerlerin

119

byk ksm sava mahallinden uzaklam, onun etrafnda Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Ali bata olmak zere yz kadar sahbi kalmt. Reslullahn sebat ve Hz. Abbsn uzak noktalardan duyulabilen gr sesi sayesinde, slm askerleri yeniden Reslullahn etrafnda toplanmaya baladlar. Onun emriyle balayan taarruz, ksa sre iinde kazanlan bir zaferle sonuland. Bozguna uratlan dman, kadnlarn, ocuklarn ve mallarn sava alannda brakp kat. Drt Mslman ehit dm, dman ise 70 kayp vermiti. Tevbe sresinin 25 ve 26. ayetlerinde, sava srasndaki bozgunun ve sonunda kazanlan zaferin sebeplerine iaret edilerek yle denilmektedir: Andolsun ki Allah, size ok yerlerde ve Huneyn gnnde yardm etmitir. Hani o gn okluunuz sizi bbrlendirmiti. Fakat size hibir yarar da salamamt. Btn geniliine ramen yeryz banza dar gelmiti. Nihayet bozguna urayarak kamaya balamtnz. Sonra Allah, reslnn ve mminlerin zerine gven veren rahmetini indirdi. Sizin grmediiniz askerler gnderdi ve kfirleri azaba arptrp bozguna uratt. te kfirlerin cezas budur. Huneyn Gazvesinde dmann sava alanna getirdii kadnlar, ocuklar ve mallar olduklar yerde brakp kamalar sebebiyle, ok sayda esir ve bol miktarda ganimet ele geirildi. Hz. Peygamber, kaan dmann takip edilmesi iin, esirler ve ganimetlerin Cirne mevkiinde koruma altna alnmasn emretti. Dman ordusunun byk bir ksm komutanlaryla birlikte Tife, bir ksm Evtsa, geri kalanlar da Nahleye doru gitmilerdi. Savan ertesi gn bir birlii Evtsa, bir birlii de Nahleye sevkeden Resl-i Ekrem ordusunun byk ksmyla Tif zerine yrd.

TF KUATMASI
Tife ulaan Sakf ve Hevzinliler, ehir surlarnn kaplarn kapatp ehrin kalesinde savaa hazrlanmlard. Bir yllk erzak depolamlar ve savunmada kullanmak zere ta toplayp bunlar atacak sapanlar yerletirmilerdi. Onlarn peinden Tife kadar gelen Hz. Peygamber, salam bir surla evrili ehri kuatma altna ald. slma girmeyi veya teslim olmay reddeden Tifliler erzaklar tkeninceye kadar savunmay devam ettirip sonunda lm kalm mcadelesine gireceklerini sylyorlard. Kuatmann ilk safhasnda kalelerden Mslmanlar ok yamuruna tuttular. Atlan oklardan yaralananlar ve ehit denler oldu. Bunun zerine ordughn biraz daha geriye eken Hz. Peygamber, sur iine ta ve yanc maddeler atabilen mancnk; ayrca surlara yaklap tahrip etmekte yararlanlan sr derisiyle kapl tahtadan yaplm debbbe ve dabr denilen sava aralarn kullandrd. Ancak savunma savan iyi bilen Tifliler, surlara yaklamaya alan dabr ve debbbelerin zerine kzgn ya veya kzgn demir atarak iindeki askerlerin surlara yaklamasna izin vermediler. Hz. Peygamber Tiften kp kendilerine snacak klelerin zad edileceklerini iln etti. Bunun zerine 20 civarnda kle kaleden inmeyi baararak mslmanlara katld. Bir ay civarnda srdrlen kuatmann uzayaca anlalnca, Reslullah, arkadalaryla bir durum deerlendirmesi yapt. Muviye b. ed-Dilnin, uzun sre beklenilirse Tiflilerin teslim olmak zorunda kalaca, kuatma kaldrlrsa da artk onlardan mslmanlara bir zarar gelmeyecei eklindeki grn, yerinde bulup kuatmay kaldrd (8/630). Kuatma srasnda on bir (veya on drt) ehit verilmiti. Tiften ayrlrken, Tifliler aleyhinde bedduada bulunmas istenince, Allahtan onlara

120

hidayet nasip etmesini ve onlar Mslman olarak kendisine gndermesini istedi. Resl-i Ekremin bu szleri, Tifin kan dklerek fethedilmesini istemedii ve Tif halknn mslman olarak kendisine gelmeleri beklentisi iinde fethi tehir ettii eklinde de yorumlanmtr. Gelimeler bu yorumu teyid etmektedir. yle ki, Mekke pazarn kaybeden ve slmiyete giren komu kabileler tarafndan epeevre kuatlan Sakifliler mslmanlarla savaarak baa kamayacaklarn anlaynca, 9/630 ylnda Medneye bir heyet gndererek slm' kabul ettiler. Kuatmay kaldran Hz. Peygamber, Huneyn esir ve ganimetlerinin bekletildii Cirneye hareket etti.

GANMETLERN TAKSM
Hz. Peygamber, 6 Zilkde 8de (25 ubat 630) Ciraneye ulat. Alt bin civarnda esir ile birlikte, byk miktarda para, kymetli eya ve binlerce kk ve bykba hayvandan oluan ganimetin taksimi iine balad. Bu srada Hevzinden bir heyet Reslullahn huzuruna gelerek pimanlklarn arz ettiler. St annesi Halme ve esirler iinde olan stkardei eym dolaysyla akraba olduklarn syleyip kendilerini affetmesini ve esirlerle mallarn geri vermesini istediler. Hz. Peygamber, onlara esirlerle mallar arasndan birini tercih etmelerini syledi. Heyet yeleri sava esirlerini tercih ettiklerini bildirdiler. Bunun zerine, kendisi ve ailesinin payna den esirleri serbest braktn syledi. Namazn ardndan ashbna hitap ederek onlarn da hisselerine den esirleri serbest brakmalarn isteyeceini ifade etti. Namazdan sonra askerler arasnda taksim edilen esirlerin geri verilmesi iin bir konuma yapt. Onu dinleyen sahabiler, ellerindeki esirlerin tamamn serbest brakt. Bundan etkilenen Hevzinliler vakit geirmeden slma girdiklerini akladlar. Ganimetlerin bete biri beytlmale ayrld, kalan gaziler arasnda paylatrld. Btn askerlerin hisseleri datldktan sonra, yeni Mslman olmu Mekke eraf ve dier kabile liderlerine beytlmale ayrlan bete birlik hisseden fazla miktarda pay ayrld. Kuranda mellefe-i kulb/kalpleri slma sndrlmak istenenler adyla anlan bu ahslara yaplan ayrcalkla, onlarn bu ltuf sayesinde samimi birer Mslman olmalarn salamak hedefleniyordu.
Cirnede Hz. Peygamberin yeni Mslman olmu Mekke erafna ganimet malndan bol miktarda hisse vermesi, Ensar genlerinin kskanlna yol amt. Bunu duyan Peygamberimiz, sadece Ensarn katld bir toplantda, bunun sebebini aklad. Onlar son derece etkileyen szlerini yle bitirdi: Eer hicret erefi ve fazileti olmasayd, muhakkak ensrdan bir fert olmak isterdim. (bn Him, II, 490).

Baz Arap Emirliklerine Eliler Gnderilmesi

Huneyn gazvesinden sonra, Arabistan yarmadasnda mslmanlara kar koyabilecek ve onlarla boy lebilecek asker veya siyas bir g kalmamt. Dolaysyla bu gazve, yarmada halkndan putperest Araplarla yaplan son byk arpma oldu. Bu gruplara kar daha sonra yaplan arpmalar, kk arpmalar eklinde geti. Ganimetleri taksim edip ardndan umre yaptktan sonra Medne'ye dnen Raslullah, Arabistan'da yaayan Arap kabilelerinin aa yukar tamamna eliler gnderdi. Yarmadada yaayan Ehl-i Kitap mensuplarna da heyetler gndererek slma

121

ard Dier taraftan Arap kabilelerinin pekou Medne'ye heyetler gndermeye baladlar.

Peygamberimizin Olu brahimin Doumu

Peygamber Efendimiz'in son ocuu brahim, hicretin sekizinci yl iinde dodu. Daha nce belirtildii gibi brahim'in annesi, Msr Mukavks tarafndan hediye olarak gnderilmi olan Mriye isimli kadnd. Peygamberimizin kzlarndan Zeynep de bu yl vefat etti.

Mescid-i Nebevye Minber Yaplmas

Hicr sekizinci yln sonlarna doru, nceden minberi olmayan Mescid-i Nebevi'ye basamakl bir minber yapld. Raslullah (s.a.v.) bundan itibaren hutbelerini bu minberin nc basamanda okumaya balad.

TEBK GAZVES
Tebk, Medne'nin kuzeyinde, Suriye ticaret yolu zerinde, Medineye 700 km. uzaklktadr. Kuranda Tebk Gazvesinin dzenlendii zamana Satl-usre (glk zaman) denildii iin (Tevbe 9/117) orduya ceylusre glk ordusu, gazveye Gazvetl-usre glk gazvesi ad verilmitir. Tebk Gazvesinin sebebi, Bizansllarn Medneye saldr iin sava hazrl yapt, Suriyedeki hristiyan Arap kabilelerinin de onlara katld haberinin alnmasdr. Bu haber yaz mevsiminin en scak gnlerinde alnmt (Receb 9/Ekim 630). Ayrca nemli bir ktln yaand bu gnlerde hurmalar ve dier meyveler olgunlamak zereydi. Hz. Peygamber, bu haber zerine derhal sava hazrln balatt. Daha nceki gazvelerinde kiminle savalacan son ana kadar gizler, hatta baka bir tarafa gitmek istediini gstermeye alrd. Ancak bu defa artlarn arl ve zellikle dman ordusunun bykl sebebiyle, kiminle savalacan batan itibaren aklad. nk askerlerin ona gre hazrlk yapmasn istiyordu. Bu arada mnfklar, bozgunculuk yapyorlar, bu scakta sefere klmaz diyerek mslmanlar seferden alkoymaya alyorlard (Tevbe sresi, 9/91). Onlardan bazlar, bu maksatla bir Yahd evini merkez edinmilerdi. Bu ev atee verilerek yakld. Birtakm bedevler savaa gitmemek iin izin istiyorlard. Mslmanlardan bir ksmnda da, sefere kar bir isteksizlik vard. Bu yzden nazil olan yetlerle uyarldlar: Ey iman edenler! Size ne oldu ki, Allah yolunda seferber olunuz! denilince yerinize yldnz kaldnz? Yoksa Ahiretten vazgeip dnya hayatna raz m oldunuz. Fakat o dnya hayatnn sadeti, Ahiret sadetinin yannda pek az bir eydir. Eer seferber olmazsanz, Allah size szlatc bir azap ile azabeder ve yerinize baka bir kavim getirir (ve emirlerini o kavme infaz ettirir) de siz Peygamber'e hibir sretle zarar veremezsiniz. Ve Allah hereye kadirdir. Eer siz Peygamber'e yardm etmezseniz, ona Allah yardm eder. Ve imdiye kadar yardm etti de... (Tevbe 9/38-40). Bu yetlerin inmesinin ardndan seferberlik hazrl hzland. Peygamberimiz ktlk ve asker fazlal dolaysyla sava hazrlklar iin yardm kampanyas balatt. Hz. Eb Bekir btn maln, Hz. mer ise

122

yarsn getirdi. Miktar olarak en byk yardm yapan Hz. Osman, btn levzmtyla 3 yz deve ve bin dinar balad. Mslman kadnlar da mcevherlerini teslim ederek kampanyaya katldlar. Raslullah, ksa srede toplanan 30 bin kiilik ordusuyla yola kt. Medne'de vekil olarak bu defa Hz. Ali'yi brakmt. Orduyla Ved tepesine kadar gelen ba mnfk Abdullah b. bey, adamlaryla birlikte geri dnd. Baz mnfklar, ganimet arzusuyla bu sefere katlmlard. Sefer esnsnda yine fitne karmaya altlar. Bu sefer hakknda inen yetlerde, mnfklarn gerek yzleri btn aklyla ortaya konulmutur. slm ordusu, uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra Tebk'e ulat. Ancak Bizans ve onu destekleyen Araplardan bir hareket grlmyordu. Neticede alnan haberin aslsz olduu anlald. Peygamberimiz, 20 gn civarnda Tebk mevkiinde bekledi. Orada kald bu sre iinde, Eyle, Cerb ve Ezruh gibi merkezlerin yerel yneticileriyle antlamalar yapt. Bu idareciler, Tebk seferinin hazrlklar srasnda inmi olan Tevbe suresindeki cizye ayeti (ayet 29) hkmnce, cizye vergisini demek artyla slm devletinin hakimiyetini tandlar. Bu ayete gre Ehl-i kitap olanlar nce slma davet edilir, kabul etmeyip kendi dinlerinde kalmak isterlerse, cizye demeleri artyla slm devletinin egemenliini kabul etmeleri teklif edilirdi. Bunu da kabul etmedikleri takdirde onlarla savalrd. Cizye ayeti ilk defa Tebk seferi esnasnda bu yerleim merkezlerinde yaayan Yahudi ve Hristiyanlara uyguland. Dmann harbetmek niyetinde olmad kesin olarak anlalnca, Reslullah, daha fazla beklemenin faydasz olaca kanaatine vard ve ordusuna geriye dn emrini verdi. Sefer dn Medne'ye yaklald srada, Peygamberimiz'i karlayan bir grup mnfk, Kub kynde yapm olduklar bir mescidde namaz klmasn istediler. Bu srada inen yette, bu yapnn mnfklarn toplanmas iin yaplm bir fitne yuvas olduu haber verildi (Tevbe, 9/107). Raslullah, birka sahabi gndererek Kur'an dilinde Mescid-i Drr diye isimlendirilen bu yapy yktrd. Peygamberimiz, her sefer dnnde, mescidinde sefere katlmayanlarn mazeretlerini dinlerdi. Tebk seferine katlmayan 80 kii, Mescid-i Nebev'ye gelerek uydurduklar mazeretlerini akladlar. Peygamberimiz, onlarn dilleriyle sylediklerini esas alarak, kalplerinde gizledikleri gerei Allah'a havale etti. Bu arada Ensar'dan savaa katlmayan kii (Kab b. Mlik, Mrre b. Reb ve Hilal b. meyye) doruyu sylediler. Geerli bir mazeretleri olmad halde seferden geri kaldklarn beyan ettiler. Peygamberimiz, onlar toplumdan tecrit etmekle cezalandrd. Dier mslmanlarn onlarla konumasn yasaklad. Bu yasak zerine, 50 gn boyunca hibir mslman onlarla konumad. Allah'tan baka snacak kap olmadn anlayan bu kii, byk bir pimanlk iine girmilerdi. Geni yeryz, artk kendilerine dar geliyordu. Nihyet Cenab- Allah, indirdii yetle, byk bir imtihana tabi tuttuu kulunu affettiini bildirdi (Tevbe 9/118-119). Bu hdise, slm toplumunda sosyal sorumluluklarn dalmndaki hassasiyeti gstermesi asndan ok dikkat ekicidir.
Tebk seferi hazrlklarnda yrtlen kampanyay deerlendiriniz. Mslmanlarn duyarll ve samimiyetine karlk mnafklarn hazrlklar sabote etmeye ynelik almalarn gzden geiriniz.

123

HEYETLER YILI
Mzeyne kabilesi, hicretin beinci ylnda slma girdiklerini bildirmek iin Medineye bir heyet gndermiti. Ancak Mekkelilerle Hudeybiye Antlamas yaplncaya kadar, Medineye gelen kabile heyetleri yok denecek kadar azd. Mekke mriklerinin bu antlamayla slm devletini resmen tanmalar, dn, siys ve ticar nfuzlar altndaki mrik Arap kabilelerinin tmn etkiledi. Bu kabilelerden bazlar, bu sulhun yaplmasndan itibaren Medineye siys heyetler gndermeye baladlar. 8 (630) ylnda Mekke'nin fethinin ardndan Kureylilerin, Huneyn Savann ardndan da kalabalk Hevzin kabilesinin slm kabul etmesi, slmiyetin ksa sre iinde btn Arabistan'a yaylmasna zemin hazrlad. Tebk seferiyle de, nemli siyasi bir zafer kazanlm; ayrca Arabistann kuzey ksm slm hakimiyetine girmiti. Bu gelimeler zerine, Arabistann eitli blgelerinde yaayan kabileler, Medne'ye heyetler gndermeye baladlar. slma girmek iin adeta Kurey'in slmiyeti kabuln bekleyen bu kabileleri temsil eden heyetlerin says gittike artyor; Medineye gelen heyetler Hz. Peygamber'e slma girdiklerini aklyorlard. Nasr suresinde bu hususa yle iaret edilmitir: Allah'n yardm ve fetih geldii, insanlarn dalga dalga Allah'n dnine girdiklerini grdn zaman, Rabb'ini verek tesbih et. Ondan mafiret dile. nk O, tevbeleri ok kabul edendir. (Nasr 110/1-3). Kabile heyetleri en youn olarak hicretin 9. Ylnda (630-631) geldiler. Onun iin bu yla heyetler yl/senetl-vfd denildi. Heyetlerin gelii onuncu ylda da devam etti. Heyet gnderen kabilelerin says 70i ayordu. Medinede bazen on gn bazen daha uzun sre kalan heyetler nceleri ashbtan bazlarnn evlerinde arlanyorlard. Baz evler misafirhane olarak tahsis edilmiti, ayrca Mescid-i Nebevnin bitiiindeki Suffe ve mescidin yannda kurulan adr misafirhane olarak kullanlyordu. Heyetlerin byk bir ksm, slma girdiklerini aklamak zere geliyordu. Bunlarn arasnda Sakf heyeti gibi slm kabul etmek iin baz artlar ileri srenler oluyordu. Talib kabilesi ve Necran hristiyanlar gibi Ehl-i Kitab'a mensup birka kabile de eski dinlerinde kalarak slm devletinin hakimiyeti altna girmeyi kabul ettiler. Hz. Peygamber, heyetleri ok iyi karlyor, onlar Mescid-i Nebevde stvnetl-vfd/heyetler stunu denilen direin nnde kabul ederek, her biriyle, kabilelerinin adetleri zerine muhatap oluyordu. Onlarla yakndan ilgilenip, onlara kar ok nazik davranyordu. Mslman olan heyet yelerinin bir sre Medinede kalmalarn, bu sre iinde Kuran okumay ve dinin temel prensiplerini ve ibadet ahkamn renmelerini salamaya alyordu. Muhacirler ve ensarla birlikte olmalarn ve onlarn davranlar ve slm nasl yaadklarn grmelerini arzuluyordu. Bazlarna emanname ve kendilerine tahsis edilen arazileri bildiren yaz veriyor, baz kabileler kendilerinden valiler tayin ediyordu. Hz. Peygamber, slm kabul eden bu kabilelere, slm dnini retecek muallimler gnderiyor; onlara vazifelerini ve takip edecekleri politikay belirleyen ahitnameler veriyordu. Kabile halkna slm dninin esaslarn ve Kur'an okumasn retmelerini, onlarn dn meselelerle ilgili her trl problemlerini zmelerini istiyordu. Vazifelerini yrtrken Allah rzasn esas almalarn, halka iyi davranmalarn ve dini kurallarn tatbikinde ihmal gstermemelerini bildiriyordu.

124

Bu kabilelere, idareciler, zekat ve vergi memurlar, retmenler gnderildi. Neticede slm dni tm yarmadaya yayld, baz blgelerde yaayan ve cizye vergisi demek artyla slm Devletinin hkimiyetini kabullenen birka Yahd ve Necran halk gibi Hristiyan kabileler dnda, btn Araplar mslman oldu. Ancak bu srete Medineye gelen baz bedev kabile heyetleri ve heyet iindeki baz ahslar, slm kabul noktasnda samimi deillerdi. slm kabul ettiklerini syleyerek dnm olsalar da, bunu kendilerini Mslman grnmek zorunda hissettikleri iin yapmlard. Nitekim, Ben Esed ve Ben Hanfe bata olmak zere bu kabileler, Hz. Peygamberin hastalandn duyunca peygamberlik iddiasyla ortaya kan liderlerinin etrafnda dinden dndler.

Hz. Eb Bekirin Hac Emiri Olarak Grevlendirilmesi ve Mriklere Verilen ltimatom

Hac, hicretin 9. ylnda (631) farz klnd. Ancak Hz. Peygamber, henz slma girmeyen mriklerin de hacca geleceini ve bazlarnn , adetleri olduu zere, Kbeyi plak tavaf edeceini bildiinden bu yl bizzat hacca gitmedi ve Hz. Eb Bekir'i hac emiri olarak grevlendirdi. Hz. Ebbekirin, 300 hac adayyla birlikte Mekke'ye hareket etmesinden ksa bir bir sre sonra, Tevbe sresinin mriklerle daha nce yaplm olan andlamalar konu alan ilk yetleri nazil oldu. Bunun zerine Reslullah, Mekke'ye giderek bu yetlerdeki mriklere ynelik bir ltimatom mahiyetindeki hkmlerini bildirmesi iin kendi ailesinden Hz. Ali'yi yola kard. Hz. Ali yolda kafileye yetiti ve durumu Hz. Eb Bekire anlatt. Hac ibdeti Hz. Ebbekir'in idaresinde ifa edilirken, Hz. Ali bayramn birinci gn Min'da Tevbe sresinin ilk yetlerini okuduktan sonra mriklere drt maddelik u ltimatomu aklad: 1. Mrikler bu seneden sonra Kbe'ye yaklatrlmayacaktr. 2. Kbe'yi plak tavaf etmek artk yasaklanmtr. 3. M'minlerden bakas cennete giremeyecektir. 4. nceden yaplm olan andlamalar, sresi doluncaya kadar bozulmayacak, daha sonra Mslman olmadklar takdirde can gvenlikleri kalkacaktr. Bu ltimatom etkisini gsterdi. Bata itiraz edenler olmakla birlikte, drt ay beklemeye gerek duymakszn mrik kabilelerin tamam Mslman oldu.
Arabistann eitli blge ve yrelerinde yaayan kabilelerin, birbirleriyle yarrcasna Medineye siyasi heyet gndermelerinin sebeplerini aratrnz.

VEDA HACCI VE HUTBES

Resl-i Ekrem, ramazan aylarnda her gece Cebrail ile buluur ve o zamana kadar nazil olan yetleri onunla mukabele ederdi. Hicretin 10. yl Ramazan aynda ise Cebrail, kendisine Kur'n- Kerm'i iki defa tilvet ettirdi. Reslullah'n bunu ecelinin yaklatna iaret olarak grd nakledilmitir. Dier taraftan her yl ramazan aynda on gn itikfa girerken 10. yln Ramazan aynda yirmi gn itikafta kalmt.

125

Hz. Peygamber, ayn yl Zilkde aynn banda hac hazrlna balad. Ashbna da hacca hazrlanmalarn syledi; habercilerle durum btn mslmanlara bildirildi. Hazrlklarn tamamlayan hac adaylar, kafileler halinde Medne'ye gelmeye baladlar. Medne'de Eb Dcane'yi vekil olarak brakan Hz. Peygamber, 26 Zilkde 10 (23 ubat 632) gn le namaznn ardndan Medne'de toplanan sahbilerle birlikte yola kt. Hanmlarn ve kz Ftma'y da beraberinde gtryordu. Kurbanlk yz deve aldrmt. kindi namaz mikat mahalli Zlhuleyfede seferi olarak klnd. Gece orada geirildi ve sabahleyin ihrama girildi. Raslullah, buradan itibaren telbiye getirmeye balad. O Lebbeyk dedike, her taraftan ayn nida ykseliyor, da-ta bu sesle yanklanyordu. On gn sonra 4 Zilhicce Pazar gn Mekke'ye ulald ve Mekkeyi dolduran hac adaylaryla birlikte Kbe tavaf edildi ve ardndan Saf ve Merve tepeleri arasnda say yapld. Pazartesi, Sal ve aramba gnlerini de Mekke'de geiren Raslullah, bu gnlerde de Kbeyi tavaf etti. 8 Zilhicce Perembe (tevriye) gn Min'ya hareket etti. Geceyi orada geirdi. Arefe gn gne doduktan sonra Min'dan hareketle, Mzdelife'yi geerek Arafat'ta kurulmu olan adra indi. Zeval vaktinden sonra adrndan kp devesi Kasvya binen Raslullah, Arafat vdsinin ortasna geldi ve burada mehur hutbesini okudu. le ve ikindi namazlar cemi takdim ile birlikte klnd. Ardndan akama kadar dua ile megul oldu. Ayn gn akam zeri Arafat'ta iken, artk dinin tamamlandn bildiren Kur'an- Kerim'in son yeti nazil oldu: Bugn size dninizi kemle erdirdim. Size olan nimetimi tamamladm. Ve size dn olarak slm' setim. (Mide 5/3). Reslullah, gne battktan sonra, devesi Kasva'ya binip Arafat'tan ayrld. Mzdelife'de konaklayp, yats vakti girince akam namaz ile yats namazn cemi tehir ile birlikte kld ve geceyi orada geirdi. Bayramn birinci gn sabah namazndan sonra el-Mear'l-Haram'a geldi. Ardndan Cemre-i Akabede eytana ufak talardan yedi tane att. Daha sonra Min'ya geldi ve yzbini aan ashbna bir konuma daha yapt. Hutbesini bitirdikten sonra kurban kesim yerine geti ve kurbanlk develerinden altm n, mrnn her yl iin bir tane hesabyla, bizzat kendisi kesti. Dier develeri Hz. Ali kesti. Daha sonra tra olup ihramdan kt. Kurban etinden bir para yiyen ve kalannn Mslmanlara dalmasn syleyen Hz. Peygamber, Kbe'ye geldi ve Tavaf- Sadr' yapt. Zemzem kuyusuna gidip su iti. Sonra tekrar Min'ya dnerek bayram gnlerini burada geirdi. aramba gn Harem-i erife dnp ved tavafn yapt. Bylece haccn tamamlayp Medne'ye doru yola kt (29 Zilhicce/26 Mart 632). Hz. Peygamberin Arefe gn Arafatta 140.000 civarndaki toplulua okuduu, sahbileriyle vedalat blmler dolaysyla Ved Hutbesi olarak isimlendirilen ve slm dninin temel prensiplerini zet bir ekilde sunan hutbesi, temel insan haklar bakmndan esiz bir vesikadr. Bu hutbenin ilgili kaynaklardan yaplan bir derlemesi yledir: Hamd ve kr Allaha mahsustur; Ona hamdeder ve Ondan yardm isteriz. Allah kime hidyet nasip ederse, artk onu kimse saptramaz, sapkla drdn de kimse hidayete ulatramaz. ehadet ederim ki, Allahtan baka ilah yoktur, tektir, ei orta ve dengi benzeri yoktur. Yine ehadet ederim ki, Muhammd Onun kulu ve resldr. Ey insanlar! Szlerimi iyi dinleyiniz. Bilmiyorum, belki bu seneden sonra sizinle burada bir daha buluamayacam. Ey nas! Bu gnleriniz nasl

126

mukaddes bir gn ise, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz Mekke nasl mbarek bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, rzlarnz da yle mukaddestir, her trl taarruzdan korunmutur. Ashbm! Yarn Rabbinize kavuacak ve bugnk her hal ve hareketinizden muhakkak sorguya ekileceksiniz. Sakn benden sonra eski sapklklara dnp de birbirinizin boynunu vurmayn. Bu vasiyetimi burada bulunanlar bulunmayanlara bildirsin. Olabilir ki bildirilen kimse, burada iitenden daha iyi anlayarak itat eder. Ashbm! Kimin yannda bir emanet varsa onu sahibine iade etsin. Faizin her trls kaldrlmtr, ayamn altndadr. Ancak borcunuzun asln vermeniz gerekir. Ne zulmediniz ne de zulme maruz kalnz. Allah'n emriyle faizcilik artk yasaktr. Chiliyeden kalma bu irkin adetin her trls ayamn altndadr. Chiliye devrinde gdlen kan davalar da tamamiyle kaldrlmtr. Ey nas! Kadnlarn haklarna riyet etmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanz tavsiye ederim. Siz kadnlarnz Allah emaneti olarak aldnz. Onlarn namus ve iffetlerini Allah adna sz vererek hell edindiniz. Sizin kadnlar zerinde hakknz olduu gibi, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr. Ey m'minler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Mslman mslmann kardeidir ve bylece btn mslmanlar kardetirler. Din kardeinize ait olan hakka tecavz hell deildir. Ashbm! Nefsinize de zulmetmeyiniz. Nefislerinizin de zerinizde hakk vardr. Ey m'minler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Arabn Arap olmayana, Arap olmayanlarn da Araplara kar hibir stnl yoktur. Btn insanlar Adem'dendir. Adem de topraktandr. Hi kimsenin bakalar zerinde soy stnl yoktur. Allah katnda stnlk Allahtan hakkyla korkma, takv iledir. Ey inananlar! Size iki emanet brakyorum. Onlara smsk sarldka asla yolunuzu armazsnz. Bu emanetler, Allah'n kitab Kur'an ve Onun peygamberinin snnetidir. Ey ns! Devaml dnmekte olan zaman, Allahn gkleri ve yeri yaratt gnk durumuna dnmtr. Bir yl on iki aydr, bunlardan drd, Zilkde, Zilhicce, Muharrem ve Receb mukaddes aylardr. Ashbm! Bugn eytan sizin u topraklarnzda yeniden saltanat ve nfuz kurma gcn ebedi olarak kaybetmitir.Fakat size yasakladm bu eyler dnda, kk grdnz eylerde eytana uyarsanz, bu da onu sevindirir, ona cesaret verir. Dininizi muhafaza etmek iin bunlardan da uzak durunuz. Ashbm! Allahtan korkun, be vakit namaznz kln, Ramazan orucunuzu tutun, malnzn zekatn verin, mirlerinize itat edin. Bylece Rabbinizin cennetine girersiniz. Peygamberimiz, hutbesinin sonunda ashbna yle dedi: Tebli ettim mi? Bu muhteem kalabalk hep bir azdan:

127

Evet! Ey Allah'n Rasl tebli ettin. karln verdiler. Bunun zerine Sevgili Peygamberimiz, defa: ahit ol ya Rab! dedikten sonra, Burada hazr olanlar, benim sylediklerimi burada bulunmayanlara tebli etsinler. buyurdu. Bu veciz konuma, dinleyenlerin tamamnn iitebilmesi iin gr sesli sahbler tarafndan tekrarlanmt. Bu konumay yaptktan yaklak ay sonra vefat eden Hz. Peygamber, vasiyeti zelliini tayan ve en nemli hususlar dile getirdii bu hutbesinde, insan hayatnn, malnn ve namusunun mukaddes ve dokunulmaz olduunu beyan etmi; can, mal ve rz emniyetinin nemini aklamtr. Toplum dzenini bozan, can, mal ve rz emniyetini ortadan kaldran Chiliye devrinin iki, kumar, faiz ve kan davas gibi btn kt detlerinin kaldrldn bir kere daha ilan etmitir. Bu yanl inanlarn yerine insanlarn insan olma asndan eit olduklarn, btn insanlarn Hz. Adem'den, onun ise topraktan yaratldn hatrlatmtr. M'minlerin karde olduunu; erkeklerin kadnlar zerinde haklar olduu gibi, kadnlarn da erkekler zerinde haklar bulunduunu vurgulamak suretiyle toplumda dirlik ve dzeni salayan stn deerleri dile getirmitir. Ksaca insanln birinci derecede dikkate almas gereken temel ilkeleri zetlemitir. Hz. Peygamber bir daha hac yapamad ve hacc esnasnda ashbyla vedalat iin bu haccna Ved Hacc denilmitir. Daha ziyade bu isimle mehur olmakla birlikte, Hz. Peygamberin ilk hacc olmas dolaysyla Haccet'l-slm, hac esnasnda hac ibdetinin btn hkmlerini ve rknlerini aklam ve uygulam olmas bakmndan Haccet'l-Bel, slm ahkamnn hac ibdetiyle tamamlanm olmas dolaysyla da Haccet'l-kemal ve't-tamam adlar verilmitir.

HZ. PEYGAMBERN VEFATINDAN NCE YAANAN BAZI GELMELER

Veda haccndan dndkten bir sre sonra Hz. Peygamber'in sal bozuldu. Ayn gnlerde Yemen'de Esved el-Ansnin peygamberlik iddiasyla ortaya kt duyuldu. Mensubu olduu Ans ve Mezhic kabilesinin dier kollarnn desteini salayan Esved, 600 kadar taraftaryla San'aya saldrd. Vali ehr b. Bzn' ldrd ve onun kars zd'la zorla evlenip blgeye hkim oldu. Hz. Peygamber, blgedeki valilere ve ileri gelenlere onun ortadan kaldrlmas iin mektup gnderdi. Sonunda Esved, zorla evlendii zd'n yardmyla ldrld. Onun Hz. Peygamberin vefatndan be veya bir gn nce ldrld zikredilir. te yandan hicretin onuncu ylnda Ben Hanfe kabilesi heyetiyle Medineye gelip slm kabul ettiini aklayan Mseylimetlkezzb da Yemmeye dndkten sonra peygamberlik iddiasnda bulundu. Kendisine gnderilen elinin yeniden slma dnme teklifini reddettii gibi, yazd bir mektupla Hz. Peygambere Arabistan paylamay teklif etti. Resl-i Ekrem, ona verdii cevapta, yeryznn Allah'a ait olduunu ve kullarndan dilediini ona vris klacan bildirdi. Gelimeler byle devam ederken Hz. Peygamber vefat etti ve Mseylime Hz. Eb Bekir dneminde ortadan kaldrld. Hz. Peygamber, hicretin 11. yl Safer aynn sonlarna doru (632 Mays sonlar), Mte savann cereyan ettii blgeye gndermek zere bir ordu

128

hazrlam; ordunun bana komutan olarak Mte ehidi Zeyd b. Hrisenin 18-19 yalarnda olan olu smeyi tayin etmiti. Ancak tam o gnlerde Hz. Peygamber son hastalna yakaland. Hazrlanan ordu Medine'nin dnda Cruf mevkiinde karargh kurmutu. Baz sahbiler, Hz. Eb Bekir ve mer gibi yal sahbilerin bulunduu bir orduya gen ve tecrbesiz olan smenin komutan yaplmasn eletirmeye balamlard. Bunu duyan Hz. Peygamber, mescide gitti, Daha nce onun babasn kumandan tayin etmeme de kar kmtnz! Babas komutanla nasl lyk idiyse, olu da lyktr. diyerek itirazlarn yersizliini aklad. Bu srada Reslullah'n hastal arlanca sme beklemeyi tercih etti. Onun vefat dolaysyla hareketi Hz. Eb Bekir dnemine kald.
Baz sahtekarlarn peygamberlik iddiasyla ortaya klarnn sebeplerini bulmaya alnz. Kabilecilik taassubunun onlarn taraftar bulmasndaki etkisini inceleyiniz.

HZ. PEYGAMBERN VEFATI

Hz. Peygamber, Safer aynn son gnlerinde rahatszland. Hz. Meymune'nin odasnda tutulduu hastalnn ilk gnlerini, yine srayla elerinin odalarnda kalarak geirdi. Ancak rahatszl giderek artt iin, beinci gnnden itibaren, dier hanmlarnn rzasyla Hz. ie'nin odasnda kalmaya balad ve son gnlerini, iinde defnedilecei bu odada geirdi. nceleri hasta halinde mescide kp namazlar kldrd halde, son gnnde mescide kamaz hale geldi. Mescide son klarnda ashbna nemli hatrlatma ve tavsiyelerde bulundu. Camiye kamad gn iinde, namazlar Hz. Eb Bekir'in kldrmasn emretti. Bu gn zarfnda ancak bir vakit namaza kt ve ashbna son defa namaz kldrd. Bu namazn ardndan yapt son konumasnda u tavsiyelerde bulundu: Ey insanlar! Size Ensar hakknda hayrl olmanz, onlara kar iyi davranmanz tavsiye ederim. Onlar benim has cemaatim ve srdalarmdr. Onlar sizi vaktiyle evlerinde misafir etmediler mi? Her hususta sizi nefislerine dahi tercih etmediler mi? Ey insanlar! Bugn halk, Medne'de gnden gne oalmakta, halbuki Ensar yemek iindeki tuz kadar azalmaktadr. Sizden biriniz i bana geer de iyilik veya ktlk edebilecek nfuza sahip olursa, Ensar'n iyiliklerinin karln versin, kusurlularnn da gnahlarn balasn. Ashbm! lk muhcirlere de hrmet etmenizi vasiyet ederim. Btn muhcirler de birbirlerine kar iyi davransnlar. Her i Allah'n izin ve iradesiyle cereyan eder. Allah'n iznine, iradesine kar gelmeye alanlar en sonunda muhakkak yenik derler. Allah' aldatmak isteyenler de muhakkak aldanrlar. Ey insanlar! Peygamberinizin irtihalini dnerek telaa kapldnz iittim. Hangi peygamber gnderildii mmeti arasnda ebed kalmtr ki ben de sizin aranzda sonsuza kadar kalaym? Biliniz ki, ben de Rabbime kavuacam ve buna hepinizden daha mstehakm. Yine biliniz ki siz de bana kavuacaksnz. Buluacamz yer de Kevser havuzunun kenardr. Orada benimle bulumak isteyenler, ellerini ve dillerini gnahlardan eksinler. Allah Tel, bir kulunu dnya hayat ve nimeti ile kendi nezdindeki ahiret hayat ve sadeti arasnda muhayyer brakt. O kul da Allah nezdindekini seti. (Bu srada Hz. Eb Bekir alamaya balamt. Raslullah, ona hitap ederek konumasn devam ettirdi) Ey Eb Bekir alama! Gerek arkadalk

129

gerek mal fedakarl itibariyle bana en ok yardmc olan Eb Bekir'dir. mmetimden birini kendime halil (dost) edinseydim hi phesiz Eb Bekir'i seerdim. Ancak din kardelii, ahsi kardelikten efdaldir. Mescidde Eb Bekir'in kapsndan baka kapatlmadk hibir kap kalmasn. Bir gn le zeri hastalnn biraz hafiflediini hissetti. Hz. Abbas ve Hz. Alinin yardmyla mescide kt. O esnada cemaat namaza durmutu; Hz. Eb Bekir onun geldiini anlaynca mihrab ona brakmak istedi. Ancak Hz. Peygamber namaza devam etmesi iin iaret etti onun yannda namaza durdu. 13 Rebilevvel Pazartesi gn hastal yine biraz hafiflemiti. Hz. ie'nin odasndan, sabah namazn klmakta olan ashbna bakt. Durumu farkeden sahbler, onun iyilemekte olduunu sanp sevinmilerdi. Ancak tekrar yatana uzand, son nefesini vermeden klelere iyi davranmay, onlar giydirmeyi, yedirmeyi, yumuak sz sylemeyi ve namaz aksatmamay tavsiye etti. Atei olduka yksekti, ellerini yanndaki su kabna batryor ve devaml Kelime-i tevhid getiriyordu. Ayn gn Refik-i A'la'ya (en yce dosta) diyerek ruhunu teslim etti. Ebed leme gt srada 63 yanda bulunuyordu (14 Rebilevvel 11/8 Haziran 632). Raslullah'n vefat mslmanlar son derece zm, onlar mateme bomutu. yle bir aknla dmlerdi ki, peygamberlerin de dier insanlar gibi lecei gereini sanki unutmulard. Halbuki daha bir iki gn nce Raslullah, son konumasnda bu gerei kendilerine tekrar hatrlatmt. Ne var ki, metanetiyle bilinen Hz. mer bile onun lmediini sylyor, bu haberin doruluuna inananlar lmle tehdit ediyordu. Onlar bu aknlktan kurtaran Hz. Peygamberin en yakn arkada Hz. Eb Bekir oldu. Ac haberi Sunh mevkiindeki evinde alan Hz. Ebbekir, doruca Mescid-i Nebev'ye geldi. Doruca bakmakszn Hz. Peygamber'in bulunduu odaya girdi. Yzn ap gz yalar iinde, Babam ve anam, yolunda feda olsun ya Raslallah! Salnda gzeldin; lmnde de ayn ekilde gzelsin. dedi. Sonra eilip yzn perek zerini rtt. Ardndan dar kt ve arm bir halde bekleen mslmanlar teskin eden nemli bir konuma yapt. Konumasnn sonuna doru, inizde Muhammed'e tapanlar varsa, iyi bilsinler ki, Muhammed artk lmtr. Allah'a tapanlara gelince, bilsinler ki, Allah bkdir, asla lmez. dedi. Arkasndan u yeti okudu: Muhammed sadece bir peygamberdir. Ondan nce de peygamberler gelip-gemitir. Eer o lr veya ldrlrse geriye mi dneceksiniz? Her kim keleri zerinde geriye dnerse Allah'a hibir zarar veremez. Allah, kredenleri mkfatlandracaktr. (l-i mrn 3/144). Hz. Eb Bekir'in bu konumas, ashb sakinletirdi. Raslullah'n ld gereini ac da olsa kabullenmilerdi. Bunun ardndan Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, Hz. Peygamberin yakn akrabalaryla birlikte, cenazenin bulunduu odaya girdiler. Bu srada Ensrn aralarndan birini halife semek zere Ben Side glgeliinde topland haberini alan Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Eb Ubeydeyi alarak oraya gitti. Orada yaplan germelerin sonunda Hz. Eb Bekir halife seildi. Pazartesi gn leden sonra vuk bulan vefatnn ardndan, Hz. Peygamberin cenazesi ancak Sal gn hazrlanabildi. Onu Hz. Ali ykad, Hz. Abbas ve oullaryla sme ve kran ona yardmc oldular. Kefenlendikten sonra cenaze sedirin zerine konuldu. Onun cenaze namaz, vefat etmi olduu odada, nce erkekler, arkasndan kadnlar, daha sonra da ocuklar olmak zere kk gruplar halinde imamsz olarak klnd.

130

Raslullah'n defnedilecei yer hususunda ihtilaf kmt. Mescid-i Nebevye veya Bak kabristanna defenedilmeli diyenler oldu. Bu esnada Hz. Eb Bekir, peygamberlerin ldkleri yerlere gmleceklerini bildiren hadisi hatrlatt. Bunun zerine, Hz. ie'nin odasna kazlan kabre, Sal'y aramba'ya balayan gece defnolundu. Daha sonraki yllarda Hz. Eb Bekir ve Hz. mer de onun yanna defnedildiler.

HZ. PEYGAMBERN MRASI

Hz. Peygamber, yetim olarak dnyaya geldi, dedesinin ve amcasnn himayesinde byd. ocukluunda nce obanlk yapt, ardndan ticaretle urap amcasnn geimine katk salad. Zengin bir hanm olan Hz. Hatice ile evlenince onun evine geti ve maddi durumu iyileti. Ancak Medine'ye hicret ettiinde herhangi bir mal varl yoktu. Dier muhacirler gibi bir sre ensarn yardmyla geindi. Bedir Gazvesi'nden sonra nazil olan ve ganimetlerin bete birinin Allah'a, resulne, onun akrabalarna, yetimlere, yoksullara ve yolculara ait olduunu bildiren yet (Enfl 8/41) Peygamber ailesinin balca geim yolunu belirlemi oldu. Hz. Peygamber, savaa katlan asker sfatyla, gaziler arasnda paylatrlan ganimetten kendisine den hisseyi de alrd. Safiy denilen ve ganimetlerin taksiminden nce komutann tercihine braklan komutanlk hakk hususunda ise, bazen bir kl, bazen bir at, bazen bir kle veya cariye gibi sembolik bir tercih yapar, hibir ekilde maddi deeri fazla olan bir mal almazd. Hz. Peygamberi ldrmek maksadyla tuzak kurmalar sebebiyle Medine'den savasz bir ekilde srgn edilen Ben Nadr Yahudilerinin ganimet fey denilen topraklar da, bu konuda inen ayet gereince onun tasarrufuna brakld. Hayber ve Fedek arazilerinden gelen yllk rnn belli bir miktar da ilve edildi. Fethedilen yerlerden alnan baz mallarn yan sra Uhud Gazvesi'ne katlan mhtedi sahbi Muhayrk en-Nadr, savata ehit derse, hurma bahelerinin gelirinin Resl-i Ekrem'e braklmasn vasiyet etmiti. Hz. Peygamber, kendisine verilen hediyeleri de kabul ederdi. Hz. Peygamber, peygamberlii veya devlet bakanl dolaysyla herhangi bir cret almyordu. Fakirlere verilmesi gereken zekttan ve dier vergi gelirlerinden de hibir ekilde yararlanmazd. Zektn ve vergi gelirlerinin kendisi ve aile fertleri iin helal olmadn sylerdi. Buna gre, Hz. Peygamberin ana gelirleri; a. Enfal sresinin 41. ayetine gre, ganimetlerin bete birinden kendisine tahsis edilmi olan hisse ve ayrca asker sfatyla ganimetlerden payna den miktar. b. Sulh yoluyla ele geirilen arazilerden elde edilen gelir. Fedek arazisi bunun en mehur rneidir. c. eitli hediyelerden ibaretti. Resl-i Ekrem kendisi son derece mtevazi bir hayat srer, bu kalemlerden elde edilen maln mslmanlarn ihtiyalarna harcard. Elde ettii geliri hemen ihtiya sahiplerine datt iin bazan birka gn yemek yemedii, gn boyu a kald, evinde bir iki ay boyunca yemek pimedii olurdu. Hz. Peygamber vefat ncesinde zrhn rehin brakarak bir yahudiden 30 lek arpa almt. Vefat srasnda zrh yahudinin elinde bulunuyordu (Buhr, Cihd 89, Megz 86; Mslim, Mskt 124-126). lmnden ksa

131

bir sre nce elinde kalan 7 dirhemin, bununla Allah'n huzuruna kmaktan haya edeceini syleyerek fakirlere datlmasn istedi. Dolaysyla Hz. Peygamber, geride para veya mal olarak zikredilmeye deer madd bir miras brakmad. Mirasnn tamam sadece bir katr, birka silah ve sadaka olarak ayrd birka araziden ibaretti. Arazilerin gelirinin ailesi iin harcanmasn ve kalannn devlet hazinesine devredilmesini emretmiti. Ashb- kirmdan Amr b. Hris, Peygamberimizin terekesiyle ilgili olarak yle demitir: Rasl-i Ekrem, lmnde ne bir dirhem ne bir dnar ne bir cariye ne de bir mal brakmt. Onun geriye brakt eyler, beyaz katr, silah ve tasadduk ettii birka arazi parasndan ibaretti (Buhr, Vesy 1, Cihd 61, 86). Raslullah (s.a.v.), savasz ele geirilen ve hukk bakmdan kendisinin tasarrufuna braklan Fedek hurmalklarn, Medne'deki bir ba ve Hayber arazisindeki hissesini vakfetmiti. Hz. Ftma, babasnn bu arazilerinin kendisine kaldn dnerek Hz. Ebbekir'e mracat etttiinde, Hz. Eb Bekir, Peygamberimizin, Biz peygamberler, miras brakmayz. Braktmz mal sadakadr. hadisini aktardktan sonra yle dedi: imdi bu vakf maldan Muhammed ailesi yiyerek istifde edebilir. Ancak bundan fazla haklar yoktur. Hz. Peygamber, madd olarak zikredilmeye deer bir miras brakmamasna karlk, bata mmetine olmak zere btn insanla, onlarn kurtuluunu salayacak, son derece byk manev bir miras brakt. Veda hutbesinde de belirttii gibi Kur'an ve Snnet'ten meydana gelen bu miras, insanlar hidayet ve selamete kavuturan, ve bu adan hibir alternatifi olmayan tek miras olarak kalacaktr.

zet
Hudeybiye Antlamasnn Medinenin stats ve slmn yayl asndan nemini deerlendirebilmek Hudeybiye Antlamas, slmn Medine dneminde yeni bir srecin balangc oldu. Mekke mriklerinin Medine slm Devletini resmen tand bu antlamayla, davet iin bir sulh ortamnn salanmasnn yan sra, dman ittifak da paralanm, slm dmanlnn ikinci merkezi haline gelen Hayber yalnz braklmt. Hz. Peygamber, bir taraftan hkmdar ve emirlere davet mektuplar gnderdi, bir taraftan da Hayberin fethini gerekletirdi. Ayrca slmn yayl hzland, baz kabileler, kendiliklerinden Medne'ye siys heyetler gndermeye baladlar. Bu arada Kaz umresi yerine getirilip Kbe ziyaret edildi. Bu ziyaret Mekkelilerin Mslmanlar hakkndaki dncelerini msbet ynde etkiledi. slm davetinin btn insanla ynelik evrensel bir davet olduunu ve Hz. Peygamberin bunu uygulamaya geirdiini fark edebilmek Resl-i Ekrem btn insanla son peygamber olarak gnderilmitir. Hudeybiye Antlamasndan sonra Bizans ve Ssn imparatorlarna, Habe hkmdarna, Msr mukavksna, Umn melikine mektup gnderip slma davet etmesi bunu gstermektedir.

132

Hz. Peygamberin gazvelerinde kan dkmemek iin gereken tedbirleri aldn ve pek ok kere esirleri karlksz serbest braktn aklayabilmek Hz. Peygamberin amac insanlara slm anlatmakt. Son are olarak bavurduu sava ise caydrc olmak ve slmn nndeki engelleri kaldrmak iindir. Bununla birlikte o, sava durumunda da insan ilkelerden taviz vermemitir. Gnderdii birliklere nce muhataplarn slma davet etmelerini istemi, sava srasnda kadn, ocuk ve yallarn ldrlmemesini, aalarn kesilmemesini emretmitir. slm davetinin Mekkenin fethinden sonra hzl bir yaylma srecine girdiini ve iki yl akn bir srede Arabistann tamamna hakim olduunu aklayabilmek 8 (630) ylnda Mekke'nin fethinin ardndan Kureylilerin, Huneyn Savann ardndan da kalabalk Hevzin kabilesinin slm kabul etmesi, slmiyetin ksa sre iinde btn Arabistan'a yaylmasna zemin hazrlad. Tebk seferiyle de, nemli siyasi bir zafer kazanlm; ayrca Arabistann kuzey ksm slm hakimiyetine girmiti. Bu gelimeler zerine, Arabistann eitli blgelerinde yaayan kabileler, Medne'ye heyetler gndermeye baladlar. slma girmek iin adeta Kurey'in slmiyeti kabuln bekleyen bu kabileleri temsil eden heyetlerin says gittike artyor; Medineye gelen heyetler Hz. Peygamber'e slma girdiklerini aklyorlard. Kabile heyetleri en youn olarak hicretin 9. Ylnda (630-631) geldiler. Onun iin bu yla heyetler yl/senetl-vfd denildi. Heyetlerin gelii onuncu ylda da devam etti. Hz. Peygamberin vefat srasnda slm btn Arap yarmadasna yaylm bulunmaktayd. slmn temel insan haklarna verdii nemi deerlendirebilmek slmda insann sadece insan olmas itibariyle birok hakk vardr. Can ve mal emniyetinin salanmas, din ve vicdan hrriyeti bunlarn banda gelir. Irk ve renk ayrm yoktur. Allah katnda herkes eittir: stnlk takva iledir. Hz. Peygamber, hicretin onuncu ylnda ashabyla birlikte hacca giderek ilk ve son hacc olan Ved Haccn ifa etti. Bu hacc srasnda yapt konumalarda, slm dininin en nemli ilkelerini veciz bir ekilde aklad. Temel insan haklarn dile getirdii Ved Hutbesi srasnda ashabyla vedalat.

Kendimizi Snayalm
1. I. Veda Haccnn yaplmas
II. Mslmanlarn saysnn artmas III. Mekkelilerin Hudeybiye Antlamasnda kendilerinin lehine grnen baz artlarn kaldrlmasn istemeleri Mekkeli mrikler, Hudeybiye Antlamas ile Mslmanlarn gcn azaltmay dnmler, ancak baarl olamamlardr. Bu durumu, yukardaki gelimelerinden hangileri dorular? a. Yalnz I b. Yalnz II c. Yalnz III

133

d. II ve III e. I, II ve III 2. Mslmanlar, Mekkenin fethinden sonra Arabistanda en byk siyasi ve askeri g haline gelmilerdir. Bu durumun aadakilerden hangisini kolaylalatrd savunulabilir? a. Baz ahslarn peygamberlik iddiasyla ortaya kmasn b. Arabistanda siyasi birliin salanmasn c. Mekkenin nemini kaybetmesini d. Mslmanlar arasnda karklklarn balamasn e. Halifelerin seimle belirlenmesini 3. Aadakilerden hangisi Huneyn Gazvesinin sonularndan biri deildir? a. Tif halknn slm kabul etmesi b. Alnan esirlerin karlksz serbest braklmas c. Hevazin kabilesinin slm kabul etmesi d. Tif halknn yalnz kalmas e. Ganimet datmnda mellefe-i kulb uygulamas 4. Tebk Gazvesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tebk Seferinin bir ad Gazvetl-usredir. b. Sefer hazrlklar kampanyasnda en fazla yardm Hz. Eb Bekir yapmtr. c. Mslmanlardan izinsiz veya zrsz sefere katlmayan olmamtr. d. Mnafklarn bir ksm sefere katlmtr. e. Sefer ok scak geen bir yaz mevsiminde dzenlenmitir. 5. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin gelirlerinden biri deildir? a. Kendisine sunulan hediyeler b. Ganimetlerin bete birinden kendisine tahsis edilen bete birlik pay c. Ganimetlerden asker olarak ald hisse d. Zekt e. Sulh yoluyla alnan arazilerden elde edilen gelir

134

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. a 4. c 5. d Yantnz doru deilse, Hudeybiye Anlamas konusunu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Mekkenin Fethi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Huneyn Gazvesi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Tebk Gazvesi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Peygamberin miras konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Medine slm Devleti, Mekke tarafndan resmen tannmtr. Mekkenin mttefikleri yalnz braklm, bundan istifadeyle Hayber fethedilmitir. Kaz umresi yaplm, slmn yayl hzlanmtr. Sulhun bozulmas zerine Mekke fethedilmitir Sra Sizde 2 Hz. Peygamber mektuplarnda kendisinin btn insanla gnderilmi bir peygamber olduunu ifade ettikten sonra, muhataplarn Allahn birliini ve kendisinin Onun peygamberi olduunu kabul etmeye aryordu. Davetini kabul etmedikleri takdirde, kendi gnahlar yannda halklarnn gnahlarndan da sorumlu olacaklarn hatrlatyordu. Sra Sizde 3 Hz. Peygamber, Mekkelilerin bir savaa kalkmalarn nlemek iin sava hazrlklarn son derece gizli tumu ve Mekke civarna geldii halde Mekkelilerin haberi olmamtr. Onun gayesi kan dkmeden insanlarn hidayete ulamasn salamaktr. Sra Sizde 4 Balangta bazlarnda bir isteksizlik gzlense de, ashabn tamam kampanyaya katlm, az veya ok ellerinden gelen yardm yapmtr. Buna karlk mnafklar, mminlerin arasna nifak sokmak ve onlar seferden vazgeirmek iin almlardr. Sra Sizde 5 Medine slm devletinin Arabistanda rakipsiz bir siyasi ve askeri g haline gelmesi, bu kabileleri onunla iliki kurmaya sevketmitir. Bunun dnda kalmay kendileri iin nemli bir tehdit olarak grmlerdir.

135

Sra Sizde 6 Peygamberlik iddiasyla ortaya kan bu ahslar, Hz. Peygamberin tevhid mcadelesini rnek alarak, onu taklit etmek suretiyle makam ve mevki sahibi olmak istemilerdir. Kabilecilik taassubu, bu sahtekarlarn kendi kabileleri ve akraba kabilelerden destek almalarna yardmc olmutur. Sahtekar olduklarnn bilinmesi dahi bu destei engelleyememitir.

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (1986). slm Tarihi, I, stanbul. Fayda, M., Muhammed, TDV slm Ansiklopedisi, XXX, 408-423. Hamidullah, M. (1980). slm Peygamberi, ev. Salih Tu, stanbul. Hamidullah, M. (1973). Reslullah Muhammed, eviren, Salih Tu, stanbul. Mahmudov, E. (2010). Sebepleri ve Sonular Asndan Hz. Peygamberin Savalar, stanbul. Saram, . (2007). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Diyanet leri Bakanl, Ankara. ulul, K. (2003). Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, stanbul. Yiit, . -Rait Kk, (2007). Hz. Muhammed, stanbul.

136

137

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hz. Peygamberin fizik zelliklerini ve gndelik hayatta dikkat ettii hususlar genel hatlaryla tanmlayabilecek, Hz. Peygamberin Adalet, drstlk, gvenilirlik, cmertlik, alakgnlllk ve cesaretin en gzel rneklerini verdiini aklayabilecek, Aile hayat ile ilgili deerlendirmeler yapabilecek, Ynetim ve asker hayatta uygulad temel ilkeleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
emil ve Hilye Hz. Peygamber ve aile Hz. Peygamber ve ynetim Hz. Peygamber ve asker hayat

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Hseyin Algln Peygamberimizin emaili Ahlk ve Adbn okuyunuz. Btn Ynleriyle Asr- Sadette slm kitabndan Rza Savan Asr- Sadette Hz. Peygamberin Aile Hayat ve evlilikleri blmn inceleyiniz. brahim Saramn Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajnn Hz. Muhammedin rnek Kiiliinden Kesitler blmn gzden geiriniz. Hamidullahn slm Peygamberinden ynetim ve asker hayata dair bilgilerin yer ald ksmlara baknz.

138

Hz. Peygamberin Ahlk ahsiyeti, Aile Hayat, Siyas ve Asker Kiilii

GR
slam dini, insan saygdeer bir varlk olarak grr. Kuranda belirtildiine gre insan, Yce Allah tarafndan hem beden hem de ruh yaps bakmndan en gzel ekilde yaratlm, yerde ve gkte olanlar buyruu altna verilmi, temiz gdalarla rzklandrlmtr. nsan, yaratltan hak dine ynelebilecek ve gzel ahlka eriebilecek iyi eilimlerle donatlmtr. nsana bahedilen bu temel zellii koruyup gelitirebilmek, onu gzel ahlkla donatabilmek iin peygamberler gnderilmitir. Peygamberler, ahlk gzelliiyle evrelerine rnek olmular, insanlar tevhide ve gzel ahlka davet etmilerdir. Bu gaye ile gnderilen peygamberler zincirinin son halkas, Peygamber Efendimizdir. Ondan sonra peygamber gelmeyecektir. Onun ahlk, kyamete kadar tm insanlk iin rnektir.

HZ. PEYGAMBERN AHLK AHSYET

Sevgili Peygamberimiz, gzel ahlk tamamlamak zere gnderildiini ifade etmitir. Kuranda belirtildiine gre Yce Allah onu en gzel ahlkla donatmtr. Bu sebeple onun ahlk kiilii, Allaha ve hiret gnne kavumay umanlar, Allah ok zikredenler ve tm insanlk iin en gzel rnektir (Kalem 68/4; Ahzb 33/21). Nitekim Hz. ie, Peygamber Efendimizin ahlkn soranlara Onun ahlk Kurand cevabn vermitir. Peygamberimizi grerek Mslman olma erefine erien ashbn bildirdiine gre Sevgili Peygamberimiz hem fizik hem de ahlk yaps itibariyle insanlarn en gzeli idi. Bir insann ahlk ahsiyeti hakknda en doru bilgileri aile bireylerinin ve dier yaknlarnn verebileceinde hi kuku yoktur. Peygamber Efendimizin ahlk gzelliine en ayrntl biimde tank olanlar da onun aile bireyleri ve yakn evresinde yer alan ashbdr. Biz de Peygamberimizin rnek ahlk ile ilgili bilgileri onlarn anlatmlarndan renmekteyiz. Peygamber Efendimizin tm insanlk iin rnek olan ahlk gzelliini tanyabilmek iin ilknce onun emilini ve hilyesini yani fizik zelliklerini ve davranlarn sonra da ahlk ahsiyetini incelemek gerekir.

Fizik zellikleri ve Gndelik Hayat

Peygamber Efendimizin fizik zelliklerine, bunlarn anlatld edeb eser ve levhalara hilye denilmektedir. Onun fizik grn yannda ahlk

139

zelliklerine ve bu konuda yazlan eserlere de emil ad verilmektedir. Hilye kaynaklarna gre Hz. Peygamber, uzuna yakn orta boylu idi. Ba, insanlar arasnda ho ve gzel saylacak ldeydi. Yznn rengi beyazd. Gzleri siyah, kalarnn aras az akt. Kirpikleri sk ve uzundu. Sakal sk, omuz balar ve omuzlarnn aras geni, elleri ve ayaklar itidal zere idi. Sa kumral olup hafife dalgal idi. Peygamber Efendimiz, gler yzlyd. Dinleyenlerin eksiksiz anlayabilmelerini salamak amacyla yava yava konuur, daha iyi anlalabilmesi iin de nemli konular birka kere tekrarlard. Zaman zaman insanlar rahatsz etmeyecek hafif kokular kullanr, ikram edilen iekleri kabul ederdi. Grlt karmadan son derece dikkatli bir ekilde yrrd, baklaryla kimseyi rahatsz etmezdi. Dizst oturur, bada kurar, bazen de uyluklarn karnna ekip ellerini dizlerinin stne balard. Geceleyin yatarken, kendisine nimetler veren, ihtiyalarn gideren, evinde huzura erdiren Allaha hamd eder, Onun adn anarak uykuya yatar, uyandnda da yine Allaha hamd ve kreder, dnn Ona olacan sylerdi. Temizlie ok nem verir, zellikle az ve di temizliine dikkat ederdi. Her abdest alnda, o gnk artlarda bir eit di fras saylan misvakle diini temizlerdi. Estetie, tertipli ve dzenli olmaya nem verirdi.
Hz. Peygamberin d grn, ahlk, ailesi ve ynetim anlay konusunda http:/www.Sonpeygamber.info adresine ba vurabilirsiniz. Peygamber Efendimizin hilyesi ve gndelik hayatndaki tutum ve davranlaryla ilgili bilgiler sadece ad emil ve hilye olan kitaplarda m yer alr?

Peygamber Efendimiz giyiminde titizdi, danklktan holanmazd. Ev demesi olarak, yaad dnemdeki yaygn eyay kullanrd. Gerek giyim, gerekse ev eyasnda ihtiyac karlamaya, sadelie, temizlie ve tertiplilie zen gsterirdi. Yemekten nce ellerini, yemekten sonra hem ellerini hem de azn ykard. Yemee besmele ile balar, bitince Allaha hamd ve krederdi. yice ackmadan sofaraya oturmaz, karnn tka basa doldurmadan da sofradan kalkard. artlarn elvermesi durumunda yemek davetlerine katlrd. Sofray paylat kiilerle ho sohbet ederdi. Gerek yiyecekler, gerek giyim, gerekse ev eyasnn hell yollardan kazanlm para ile alnm olmasna nem verirdi. Gndelik hayatta her zaman gler yzl, tatl szlyd; kimseyi, zmez, kimseyi hor grmez ve azarlamazd. Herkes onun yannda kendisini rahat hissederdi.
Gleryz, btn insanlarn kolayca anlayabilecei ortak beden dilidir. Peygamber Efendimizin zelliklerinden birisi de gleryzl ve tatl dilli olmasyd. Bir sahabi onu her grdnde gler yzl olduunu ifade ederken, baka bir sahabi Allah Reslnden daha gleryzl birini grmediini syler. Gerekten sevgi dolu samimi bir tebessm, kalpleri fetheden deerli armaandr. Bunun iindir ki Peygamber Efendimiz, din kardeini gleryzle karlamann ve gzel sz sylemenin de sevap kazandran bir iyilik olduunu mjdelemitir. (etin, A. (2006). rneklerle Peygamberimiz, stanbul). Peygamberimiz gndelik hayatnda aka yapar myd? Bir rnek verebilir misiniz?

140

badet Hayat
Hz. Peygamber, Yce Allaha kulluunda samimi idi. badetlerini huu zere, Allaha gnlden ballkla, samimiyetle ve srekli olarak yapard. Onun kulluu, ihsan mertebesindeydi. Yani ibadetlerini, Allah gryormuasna yerine getirirdi. Gerekten de o, namazda kendisini o denli Allaha teslim ederdi ki, okuduu Kuran yetlerinin anlamlarna gre duygulanr ve kendinden geerdi. Sevgili Peygamberimiz, ibadetleri Allahn sonsuz nimetlerine kar bir kr olarak grrd. Namazlarn, haccn, umresini, orucunu, zektn, kurban ibadetini, teheccd ve dier nafileleri hep ayn derinlikte ifa ederdi; namazla hayat birbirinden ayrmazd. Onun anlaynda yoldaki bir engeli kaldrmak, bir yoksulun ihtiyacn karlamak, Allah zikretmek, Ona dua ve tvbe etmek, Kuran okumak ve dinlemek de kulluun gereklerindendi. badet eden insan, ayn zamanda yararsz sz ve davranlardan uzak durmal, iyilik yapmal, yardmsever olmal, namus ve erefini korumal, sznde durmal, emaneti gzetmeliydi. (Mminn, 71/1-11) Onun ibadetlerdeki ilkesi huu, devamllk ve ll olmakt. Her konuda olduu gibi ibadetlerde de arla karyd. Dnya ile ilgilenir, aile bireylerine zaman ayrr, bedenini dinlendirir, zaman gelince de ibadetlerini yerine getirirdi. Peygamber Efendimiz, zhd ve takva sahibiydi. Dnyev ihtiraslardan uzak dururdu. Ebed hayatn nemini aklndan hi karmazd. Her zaman ebed olan geici olana tercih ederdi. Harama, gnaha yaklamazd. Allahn rzasna engel olacak davranlardan kanrd. Dnyala eriince taknlk gstermez, dnyev kayplara urad zaman da lsz bir ekilde zlmezdi, kredilecek yerde kreder, sabredilecek yerde de sabrederdi.

Alak gnlll
Hz. Peygamberin Allaha samimi kulluu ve din duyarll, toplum hayatna engin bir tevazu olarak yansrd. Nitekim bir gn bir ahs onu ziyarete gelmi, huzuruna girince titremeye balamt. Bunu gren Peygamberimiz, Arkada, titreme! Ben bir kral deilim. Kureyten kuru ekmek yiyen bir kadnn oluyum diyerek muhatabn rahatlatt. Yine bir gn Peygamberimizin huzuruna bir kadn geldi, belli ki bir ihtiyacnn karlanmasn istiyordu. Yal olmas sebebiyle derdini tam anlatamyordu. Herkese ayracak bu kadar zaman olmasa da Peygamber Efendimiz bu hanma yallk sebebiyle bunam biri gibi davranmad, herhangi bir usan belirtisi gstermeksizin onunla ilgilendi. Ashabtan bir zat, Peygamber Efendimizin insanlara elbise dattn duymu, bir elbise edinebilmek iin olunu gndermek istemi, fakat olu byle bir sebeple Peygamberimizin yanna gitmekten ekinmiti. Bunun zerine babas herhangi bir endie tamamasn, Hz. Peygamberin huzuruna rahatlkla kabileceini bildirdi. Adiy b. Htim, Mslman olmadan nce bir gn Peygamberimizi grmeye gelmiti. Hz. Peygamber, onu evine gtrrken yolda bir kadnla karlat, uzunca bir sre onu dinledi. Eve vardklarnda minderini misafirine verip kendisi yere oturdu. Onun tevazuundan etkilenen Adiy, Hz. Peygamberin bir kral deil, Allahn elisi olduunu anlad ve Mslman oldu.

141

Hilmi, Sabr ve kr
Peygamber Efendimiz, yumuak huyluydu, arbal ve sabrlyd; fkesine galip gelir, intikam fikrinden uzak dururdu. Zira Yce Allah, onu, kaba ve kat yrekli olmaktan uzaklatrm, insanlar balamay, doru yola ulamalar iin onlara dua etmeyi retmiti. (l-i mrn, 3/159) Sevgili Peygamberimiz, kadn-erkek, gen-yal, zengin-fakir herkese eit davranr, kimseye ayrcalk yapmazd. Namaz klarken, ocuklar secdede omuzuna trmansalar da onlar azarlamazd. Omuzunda iz brakacak derecede onu sarsarak devesine erzak yklenmesini isteyen bedeviyi bile yumaklkla karlam, kolaylkla isteini yerine getirmiti. Zaman zaman slmn zne aykr soru soranlar da sounkkanllkla dinler, onlara uygun cevaplar verirdi. Duygularna hkimdi. Rastgele ve tepkisel davranmaz, sz dnerek syler, ii tartarak yapard. Tatsz gelimeler karsnda rahatsz olsa bile bunu darya yanstmazd. O: Gl kii, grete hasmn yenen deil, fkelenince fkesini yenebilendir buyuruyordu. Hz. Peygamber, risaletle grevlendirildikten sonra mriklerin trl bask ve eziyetlerine maruz kald. te yandan inkrclar ona byc, air ve deli diye iftira attlar. Peygamberliin onuncu ylnda Tiften dnerken talayp hakaret ettiler. Ksacas Hz. Peygamber, sradan bir insann asla dayanamayaca bu tr skntlar karsnda sabrl, fedakr ve cesur davranmay bildi. Peygamber Efendimiz, sabrl olduu kadar kr sahibiydi de. Allahn ihsan ettii saysz nimetlere kar kretmeyi bir grev bilirdi. nk Yce Allah, kendisine kredilmesini, nankrlk edilmemesini belirtiyor; kretmenin, nimetlerin artmasna vesile olacan bildiriyordu. (Bakara 2/152-153) Allah Resl (s.a.v), srekli Allaha krederdi. Bir gece kalkp namaza durdu. Uzunca bir sre namazda kald. Bu durum, Hz. ienin dikkatini ekti ve Ey Allahn Resl! Senin gemi-gelecek tm gnahlarn affolunmuken namaz bu denli uzatmann sebebi nedir? diye sorduunda Hz. Peygamber Allaha kreden bir kul olmayaym m? cevabn verdi.
Allaha gerei gibi kretmesini bilmeyenler, insanlardan grd iyiliklere de teekkr etmezler. nsanlardan grd iyilie kar teekkr etmeyenler de Allaha gerei gibi kretmezler. Sevgili Peygamberimiz, hem Allaha kreden hemde grd iyilikler karsnda insanlara teekkr eden yksek bir ahlk kiilie sahipti.

efkat ve Merhameti
Yce Allah Kuranda Peygamberimizin lemlere rahmet olarak gnderildiini bildirmektedir. (Enbiy 21/107) Hz. Peygamber, inananlara ok efkatli ve merhametli idi. Allah da onun hakknda ok efkatli ve merhametli anlamna gelen raf ve rahm sfatlarn kullanmtr. (Tevbe 9/128) Peygamber Efendimiz, dmanlara lnet okumasn isteyen birine, kendisinin lnet iin deil, lemlere rahmet iin gnderildiini sylemitir.

142

Nitekim Tiften dnerken kendisini talayanlara bile beddua etmemi, onlar hakknda Yce Allahtan hidayet dilemitir. Bir gn ashabndan birinin Allahn rahmetinin sadece ahsna ve Peygambere ait olmas iin dua ettiini duyan Peygamberimiz, Allahn lutuf ve rahmet dairesini ok daralttn diyerek o kiiyi uyarmtr. Kendisi de bir yandan, merhamet etmeyenin merhamet gremeyeceini hatrlatrken, Siz yeryzndekilere efkat ve merhamet gsterin ki, gktekiler de size merhamet etsinler diyerek merhamet yollarn geniletiyordu. (Eb Dvd, Edeb 58).

Hogrs ve nsanlarn Kalbini Kazanmas

Peygamber Efendimiz hogr sahibiydi. Bunun doal bir sonucu olarak insanlar farkllklaryla kabul ederdi. Holanmad bir ey, yznden anlalrd. Bir kiide olumsuz bir durum grse onu dzeltirken ahsiyetini incitmemeye zen gsterirdi. Dzeltilmesi gereken davranlar, iinizde yle yle yapanlar var, bunlardan vazgesinler diyerek herkesi kapsayacak tarzda sylerdi. Bylece hi kimse rahatsz edilmeden yanllklar dzeltilmi olurdu. Sevgili Peygamberimiz, artlar ne olursa olsun her zaman ve her yerde hogrl olmay benimsemitir. Bu sebeple Mekke fethinden sonra Kbe nnde toplanm olan dmanlar hakknda genel af iln ederek gnllerini slma kazanmak istemitir. Bu durum, Eb Sfyan ve olu Muviye ile Sheyl b. Amr gibi ok sayda Kurey ileri gelenlerinin slma adm atmalarna sebep olmutur.

Azim ve Cesareti
Hz. Peygamber, yumuak huylu ve hogrl olduu kadar azimli ve cesurdu. Mekke dneminde slmn yaylmasn engellemek iin akla gelmedik zorluklarla karlat. Fakat o, bunlardan ylmad, engelleri azim ve cesaretiyle at. Hz. Ali diyor ki: Savalarda Hz. Peygamber kadar dmana yaklaan bir kii olmazd, ne zaman sava kzp da darlansak ona snrdk. Hz. Enes de: Bamz dara dnce Peygamber Efendimizle korunurduk diyor. Yine Hz. Enes, Peygamberimizin cesaretiyle ilgili ilgin bir rnek anlatr: Bir gece Medineliler bir grlt ile sarslmlar, korku iinde ne yapacaklarn armlard. Peygamber Efendimiz, ashbn korkutan bu grlty iitince klcn alm, bir ata binerek grltnn duyulduu tarafa tek bana gitmi, olay inceledikten sonra geride kalan Medinelilerin yanna dnp korkulacak bir ey olmadn syleyerek onlar rahatlatmt. (Mslim, Fedil, 48.) Uhud Savanda baz Mslman askerlerin disiplinsizlii sebebiyle meydana gelen karklkta 70 ehit verilmesine ramen Hz. Peygamber dalan askerlerini toplayarak dman durdurmu ve Mekkelileri dnemeyecekleri bir yere kadar takip etmiti. Hz. Peygamberin bu azmi karsnda dman geri dnme cesaretini gsteremedi. Benzer bir gelime de Hevazin Savanda yaanmtr: Hz. Peygamber, ilk hcumda neye uradn ararak dalan slm ordusunu, Dalp kamayn! Buraya gelinBen Allahn Reslym!.. diyerek etrafnda toplam ve yeni taktiklerle parlak bir zafer kazanmtr. Bu olaya ahit olan bir sahabi yle diyor: ehdet ederim ki Allah Resl, bir adm bile gerilemedi. Sava vahi

143

bir yangn gibi yayld zaman hepimiz Peygamber Efendimizin evresine sndk.
Peygamber Efendimiz, zulmn, hakszln, bask, iddet ve saldrganln nnde asla eilmedi, korkmad, ylmad. Zulme ve hakszla kar azim, kararllk ve cesaretle, kahramanca mcadele etti, Mslmanln nndeki engelleri at.

Duyarll ve Duygulu Oluu

Sevgili Peygamberimiz, evesinde yaadklarndan etkilenen duygulu bir kiilie sahipti. Bunun doal bir yansmas olarak gzel sesli birinin okuduu Kuran, Yce Allah zikir ve tefekkrle Ona huu zere ibadet, kimsesiz bir cocuun sknts ve lm hli onu hislendirirdi. Kk olu brahim, hastalandnda onu barna basp efkatle pt ve gzyalarn tutamad. Bu srada yle diyordu: Allahn takdiri karsnda elden ne gelir ey brahim! Gz yaarr, kalp hznlenir. Biz, Allahn rzasna aykr bir sz sylemeyiz. Ey brahim, senin lmn sebebiyle derin bir znt iindeyiz (Buhr, Ceniz, 43) Benzer ekilde kz Zeynepten torununun vefat zerine Peygamberimiz gzyalarn tutamad. Bunu yadrgayan bir ahsa ise unlar syledi: Bu gzya, Allahn, diledii kullarnn kalbine koyduu bir rahmettir... (Buhr, Merd, 9)

Doruluu ve Gvenilirlii
Peygamber Efendimiz, mslman, insanlarn kendisine gvendii, elinden ve dilinden dierlerinin zarar grmedii kii olarak tanmlar. Sz sylerken yalanclk edeni, sz verdii zaman sznde durmayan, kendisine bir ey emanet edilince hyanet edeni de ikiyzllkle niteler. (Mslim, man, 107) Bu rneklerden anlalaca zere Peygamber Efendimizin, kiiliiyle btnlemi zelliklerinden biri de onun doruluu ve gvenilirliidir. Hz. Peygamber, doup byd Mekke evresinde henz peygamber olmadan nce doru ve gvenilir anlamnda Emn olarak tannd. Bir ksm Mekkeliler bu zellii sebebiyle emanetlerini ona teslim ederlerdi. Ticar faaliyetlerinde de o hep drstlyle n yapmt. Her zaman insanlarn yardmna koar, verdii szde dururdu. Drstl, dmanlarnn bile dikkatini ekerdi. Nitekim Bizans mparatoru ticaret amacyla Suriyeye giden Mekkelilerden Hz. Peygamber hakknda bilgi isteyince heyet ierisinde yer alan mrik liderlerinden Eb Sfyan bile, onun, Mekkeliler arasnda emn olarak tanndn itiraf etmitir.
Kurn- Kerimde Peygamberimizin ahsnda btn Mslmanlara dosdoru ve dorularla beraber olmalar gerektii vurgulanmaktadr. (Hd 11/112; Tevbe 9/119) Doruluktan ayrlmayan tevhid ehli kiilere korku ve keder olmayacak, doruluklarnn karl olarak onlar ebediyyen cennette olacaklardr. (Ahkaf 46/13) Bir gn ashabtan bazlar Hz. peygambere Yalandnz ey Allahn elisi! diye seslenince Peygamber Efendimiz, Beni, Hd ve r sreleri yalandrd demitir. nk her iki srede de Emrolunduun gibi dosdoru ol! buyurulmutur. (Hd 11/112; r 42/15) Hz. Peygamberin slm ncesi Mekke toplumunda el-Emn unvanyla tannmas hakknda ayrntl bilgi iin Casim Avcnn Muhammedl-Emn kitabna bavurabilirsiniz.

144

Cmertlii
Peygamberimiz, cmertlikte de mslmanlara rnekti. Bu hususta yle buyurmaktadr: Allah cmerttir, cmertlii sever. (Tirmiz, Edeb, 41) Yine ona gre cmert kii, Allaha, cennete ve insanlara yakn, cehennem ateinden ise uzaktr. Hz. Peygamberden dnya ile ilgili bir ey istenilince reddetmezdi; istenilen ey varsa verir, yoksa vaat ederdi; duruma gre kimine yemek yedirir, kimine elbise giydirir, kimine para verirdi. Yardm isteyen kii, salkl ve alabilecek durumda ise onu alma hayatna ylendirerek kendi kazancyla ayakta durmasn salard. Kendisine bir hediye verildii zaman daha deerlisiyle karlk verirdi. Ashb- Kiram, Hz. Peygamberin cmertliini bereketli yamur tayan rzgrlara benzetirdi. Onun cmertlii, Ramazan aynda daha da artard. Peygamber Efendimiz, cmert kiinin rzknn bereketleneceini, cmertliin yoksulluk sebebi olmayacan sylerdi. Ona gre cmertlik, salkl bir toplum inasnda nemli bir etken olup, cimrilik de toplumlarn zayflayp kmesine sebeptir. Cimrilik, kiiyi mal hrsna gtrr, demir bir zrh gibi skar ve rahatsz eder. nsan bu huzursuzluktan kurtaracak erdem ise cmertliktir. Bir defasnda yanna gelen bir kiiye Hz. Peygamber bol miktarda yardmda bulununca o kii kabilesine giderek Ey kavmim, Mslman olun! nk Muhammed yoksul dmekten korkmakszn byk iyilik yapyor demitir. (Mslim, Fedil, 57)

Vefakrl
Vefakrlk, Sevgili Peygamberimizin ruhunu ssleyen erdemlerden biriydi. Sznde durur, vaadinden dnmezdi. slma hizmet edenleri hibir zaman unutmaz, arkadalarn ve aile dostlarn sk sk arar ve anard. Bir defasnda Habeistan hkmdarnn elileri Medineye geldiklerinde onlarla bizzat ilgilenmiti. Bunun sebebi, vaktiyle Habelilerin, lkelerine snan Mslmanlara gsterdikleri konukseverlikti. Peygamber Efendimiz, bir sefer esnasnda yolunu Ebvdan geirerek annesi minenin kabrini ziyaret etti; eliyle topra dzelterek kendisine olan efkatini hatrlad ve hznlendi. Kendisine st emziren Sveybe hanma eitli yardmlarda bulundu. Yine stannesi Halmeye hrmet eder ve ihtiyalarn karlard. Dads mm Eymene, Sen benim ikinci annem saylrsn diyerek iltifat ederdi. Amcas Eb Tlibin ei, yengesi Ftma Hanm iin de O, benim annemdi! diyordu.
Mutim b. Adiy, Kureyin ileri gelenlerinden olup slma girmemiti. Hz. Peygamber, risaletin onuncu ylnda Tiften dnerken Mekke mriklerinden eman istemek zorunda kald. Onun talebine sadece Mutim cevap verdi. Hz. Peygamber bu sayede Mekkeye girebildi. Yllar sonra gerekleen Bedir Savanda mrik liderleriyle birlikte Mutim de ldrld. Hz. Peygamber devrinin Mslman airlerinden Hassan, onun lmnn ardndan bir mersiye yazm, iirinde vaktiyle Peygamberimizi himaye ettiinden bahisle onu iyilikle anmt. Peygamber Efendimiz, kendisi adna gsterilen bu vefakrlktan honut oldu. Dman esirlerine ne yaplaca tartlrken Peygamber Efendimizin ayet Mutim b. Adiy sa olsayd ve benden esirleri isteseydi fidye istemeden hepsini serbest brakrdm dedii rivayet edilir.

145

eitli Toplum Kesimleriyle likileri

Peygamber Efendimiz ocuklar ok severdi, onlarn arasna katlr, selmlar, onlarla konuur ve akalard. Bu sebeple ocuklar, bir yolculua kacanda onu uurlar, dnn de zlemle beklerlerdi. Hz. Enes, ocukluk ve genlik yllarn onun yannda geirdi. Ona gre Hz. Peygamber, ocuklar sevmeyi, onlarla ilgilenmeyi, tehlikelere kar onlar korumay cehennemden kurtulua vesile ve merhametli olmann gerei sayard. Peygamberimiz, iman, ibadet ve ahlk bilgilerinin ocuklara seviyelerine uygun bir ekilde retilmesini isterdi. Kendisi de bu konuda rnek olur, torunlar Hasan, Hseyin ve kz Zeynebten torunu olan mmenin namazda omuzuna binmesini ho grrd. zellikle yoksul, kimsesiz, hizmeti ve ksz ocuklarla ilgilenilmesini isterdi. Bir defasnda Peygamberimiz, kk bir kzn aladn grd. Sebebini sorduunda evine un almak iin yannda bulunan parasn kaybettiini syledi. Peygamberimiz, kaybettii paray ona verdi, ama ocuun bu sefer de geciktii iin evdekilerin azarlamasndan korktuunu farketti ve unu aldktan sonra ocuu evine kadar gtrd. Ev sahipleri, Peygamberimizin evlerine kadar geliine sebep olduu iin, ocua kzmak yerine memnuniyetlerini ifade ettiler. Hz. Peygamber ehit yetimi olan ocuklarla zellikle ilgilenilmesini istemitir. Hz. Hamzann yetimi olan bir kz ocuunun bakmnn stlenilmesi hususunda ok istekli olan Hz. Zeyd b. Hariseye, Hz. Cafer ve Hz. Aliye duyarl davrandklar iin ok teekkr etti ve teyzesiyle evli olmas dolaysyla onun eitimini Hz. Cafere verdi. Hz. Peygamber, kz ve erkek ocuklar arasnda ayrm yaplmasna kar kard. Hlbuki slmiyetten nce Chiliye anda kz ocuklar doutan potansiyel sulu gibi alglanrlard. Bu anlay, kimi kabilelerin kz ocuklarn ldrmelerine sebep olurdu. Hz. Peygamber, bu Chiliye anlayn ykt gibi kz ocuklarna gereken nemin verilmesini emretmi, onlar eitip hayata hazrlayanlarn byk sevaba erieceini ve cennete gireceini mjdelemitir. Peygamber Efendimiz, slm yaymaya balad ilk gnlerden itibaren genlere deer vermitir. nk slma ilk girenler arasnda ok sayda gen vard. Bu gen insanlar, evreden gelen basklara boyun emediler, ylgnlk gstermediler, sabrla engelleri atlar ve slmn yaylmasnda nemli hizmetler yaptlar. Hz. Ali, Abdullah b. mer, Zeyd b. Hrise, Zbeyr b. Avvam, Abdullah b. Mesd, Abdurrahman b. Avf, Talha b. Ubeydullah, Sad b. Eb Vakkas, Erkam b. Ebl-Erkam, Musab b. Umeyr, Cafer b. Eb Tlib, Hz. Osman, Eb Ubeyde b. Cerrah bunlardan bazlardr. Genlerin slmn yaylmasna katklar Medine dneminde de devam etti. Nitekim henz hicretten nce Medineye retmen olarak grevlendirilen ilk ahs, Musab b. Umeyr adl bir genti. Bir yl iinde slmn Medinede duyulmasna ve yaylmasna nemli katk salad. Medinede bu genler arasna Zeyd b. Sbit, Muz b. Cebel gibileri eklendi. zellikle Zeyd b. Sbit, Hz. Peygamberin isteiyle branice, Sryanice ve dier baz yabanc dilleri renerek yabanc konuklarla Peygamberimiz arasnda tercmanlk yapt.

146

Hz. Peygamberin grev verdii baz genlerin o srada ka yanda olduklar hususunda birka rnek veriniz. Hz. Peygamberin ocuklar ve genlerle iyi ilikileri hakknda ayrntl bilgi iin dem Apakn Hz. Peygamberin Etrafndaki ocuklar ve Genler kitabn okuyunuz.

Hz. Peygamber, genlerle olduu kadar yallarla da iyi ilikiler gelitirmitir. Nitekim, Kklerimize merhamet etmeyen, byklerimize sayg gstermeyen bizden deildir diyerek ocuklara efkatn, yallara da hrmetin ne kadar nemli olduunu vurgulamtr. (Tirmiz, Birr, 15) Allah Resl, herkese, en bata ana babalar olmak zere yallara saygl davranmalarn tavsiye ederdi. Yal kimselere ikramda bulunmann Allaha itaatn bir eseri olduunu sylerdi. Bir gn huzuruna biri gen, biri orta yal ve biri yal olmak zere kii gelmiti. Sze ilknce en gen olan balamak isteyince Peygamberimiz yal ahs gstererek ilknce onun konumasnn daha doru olacan belirtti. Yine bir gn Peygamber Efendimiz, yannda bulunanlara st ikram ediyordu. Kseye st koyup nce en yal olana sundu ve Buyurunuz, bereket byklerimizdedir buyurdu. Hz. Peygamber, hanmlarla da salkl ilikiler gelitirmi, bu da hanmlarn slmn yaylmasna byk katk salamalarna vesile olmutur. Unutulmamaldr ki, slm tarihinde ilk Mslman, Hz. Peygamberin hanm Hz. Haticedir. slm tarihinde Allah yolunda ehitlik derecesine erien ilklerden birinin Smeyye hanm olmas da dikkat ekicidir. Hicret aamasnda einden ve ocuundan ayr kalmaya zorlanan mm Selemenin Medineye hicreti de nemlidir. Mekke dnemi itibariyle Hz. ie ve ablas Esma gibi hanmlar ve anneleri, Hz. merin kz kardei Ftma Hanm gibileri slma nemli hizmet vermilerdir. Hicret srecinde Hz. Esmann, Babas Hz. Eb Bekirin ve Peygamberimizin erzak torbalarn kuandan kopard iplerle balayarak onlar Sevr maarasna uurlamas nemli bir hizmet olarak slm tarihine gemitir. Hanmlarn slma hizmeti Medine dneminde artarak devam etmitir. Ensardan mm Sleymin hizmet iin olu Enesi Peygamber Efendimize getirip brakmas ve sahip olduu kk bir hurma bahesini Mslmanlarn kullanmna sunmas olduka anlamldr. mm Umre, Uhud Savanda kocas ve iki olu ile birlikte savarken yaralanmt. Savan ardndan dman takip iin hazrlanan birlie de katlmak istedi. Ancak Hz. Peygamber, yaral olmas sebebiyle buna izin vermedi. Peygamberimizin, dman takibinden dndkten sonra ilk sorduu kii, mm Umre oldu. Yine Uhud Savanda kocas, kardei ve olunu ehit vermi olan Smeyra Hanm, srekli Peygamberimizi sorup aratrm, onu sa olarak grnce de, Deil mi ki sen sasn, btn musibetler bana hi gelir diyerek sevincini da vurmutur. Ashbn eleri ve kzlar arasnda okuma yazma bilenlerle Peygamberimizin eleri Hz. ie ve Hz. Hafsa gibileri, slmn zellikle hanmlara retilmesinde nemli hizmetler yapmlardr. Hz. Peygamberin salnda hanmlar, istedikleri zaman Cuma ve bayram namazlarna gidebiliyorlard. Peygamberimiz, hanmlardan gelen istek zerine Mescid-i

147

Nebevde onlara haftada bir gn sohbet etmitir. Hz. Peygamberin salad imknlarla hanmlar, slm dnemde savata ve barta her zaman nemli sorumluluklar stlenmilerdir.
Hz. Peygamberin hanmlara verdii deerle ilgili ayrntl bilgi iin Rza Savan Hz. Muhammed Devrinde Kadn kitabn okuyunuz.

Resl-i Ekrem, tm toplum kesimleriyle iliki kurmu, herkesin yeteneine uygun ilerleme yollarn am, hi kimseyi ihmale ve ilgisizlie terk etmemitir. Sosyal hayat oluturan kesimler arasnda onun ilgi ve efkatinden sadece ocuklar, genler, yallar ve hanmlar deil, yoksullar, muhtalar, isizler, i sahipleri, iiler, hizmetiler, kszler, ehit aile ocuklar ve zrller de nasibini almtr. O, toplumda her kesimle ilgilenmi, insanlara moral, sevin, mit ve huzur veren projelerinden her kesimi yararlandrmtr. Dolaysyla hibir yoksul, hibir yetim, -bata Abdullah b. mm Mektm olmak zere- hibir zrl onun gelitirdii toplumda ilgisizliin ve duyarszln karanlna terk edilmemi, onun rehberlii sayesinde hayatlarn hep bir mit, nee ve moral iinde yrtp gitmilerdir.
Peygamberimizin, zrllere, ynetimde nemli sorumluluklar vermesine bir rnek gsterebilir misiniz?

Sosyal evreye nem Vermesi

Kurn- Kerimde Mslmanlarn karde olduklar, birlik-beraberlik iinde olmalar, birbirleri aleyhine dedikodu yapmamalar, iftira etmemeleri, n yarglarla birbirlerini thmet altnda brakmamalar, birbirlerinin hatalarn aklayp yaymamalar hatrlatlmaktadr. (Hucurt 49/1-15) slm bilginleri, Peygamber Efendimize Yaayan Kuran demilerdir. Dolaysyla o, Kuranda iaret edilen kardelii, birlik ve beraberlii Mslmanlar arasnda gerekletirmeye ok almtr. Ona gre nasl ki, insann organlarndan biri rahatszland zaman dier organlar da o ary hissederse Mslmanlar da birbirlerinin dertleriyle, skntlaryla ilgilenmelidirler. (Buhr, Edeb, 27; Mslim, Birr, 66) Peygamber Efendimiz, din kardelerinin birbirlerine destek olmalarn bir duvar salamca tutan rlm tulalara ve birbirine kenetlenmi salam binalara da benzetir (Buhr, Edeb, 36; Mslim, Birr, 65) ve Mslmanlara birlik hlinde olmalarn, ayrlp dalmaktan iddetle kanmalarn tavsiye eder. (Tirmiz, Fiten, 7) Mslmanlar, birbirlerine kin tutmamal, haset etmemeli, srt evirmemeli, ilgiyi kesmemelidirler. Din kardeleri arasndaki ilikilerde bar zere olmak esastr; kin, haset, kovuculuk, gybet gibi eylere yer yoktur. Temel gaye, toplumun birlii, sosyal hayatn huzur ve bar olmaldr. Peygamber Efendimiz, Mmin olmadka cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedike de gerek anlamda iman etmi olmazsnz buyurmu (Mslim, man, 93), Mslman ve mmini yle tarif etmitir: Mslman, elinden ve dilinden Mslmanlarn emn olduu, mmin ise, insanlarn canlar ve mallar hususunda kendisinden gvende olduu kimsedir. (Tirmiz, man, 12; Nes, man, 8) Peygamber Efendimiz, hicretten sonra Medinede slm toplumunda bar tesis iin gayret gstermitir. Bu amala ilknce Mslmanlar arasnda selmlamay yaygnlatrm, muhtalara yardmc olmay tavsiye etmi,

148

akraba ve komularla ilgilenmek gereini vurgulam, bu hizmetlerin ibadetle olgunluk kazanacana iaret etmitir. Peygamber Efendimiz, Allaha ve hiret gnne iman eden kimse, akrabasn grp gzetsin (Buhr, lim, 37; Mslim, man, 74-77) szleriyle akraba ile ilgilenmenin nemini vurgulamtr. Kuranda da akrabalk balarn kesmenin yanllna ve komulara iyiliin nemine dair yetler mevcuttur. (Rad 13/21-22; Nis 4/36) Allah Resl (s.a.v), toplumun birliini sadece ilke baznda ele almakla kalmam, bu ilkeleri pratie yanstacak kurumlar da oluturmutur. Bunlardn banda camiler gelir. Hz. Peygamber, hicret yolculuunun nihayetinde henz Medineye girmeden Kubda birka gn iinde slm tarihinin be vakit ak ilk mescidini yapmtr. Daha sonra Mescid-i Nebevyi ina etmi, bitiiine de Suffe Okulunu hizmete amtr. Bylece i huzuru, camide yan yana saf tutan Mslmanlarn birliiyle grnr hle getirmi, Suffe Okulunda eittii rencilerle szkonusu birlii pekitirmitir. Bununla birlikte Peygamberimiz, muhacirlerle ensar arasnda sosyal birlii salama adna kardelik kurmutur. Buna gre, ensar muhacirlere ekonomik alanda destek verirken, muhacirler de onlara sabr ve fedakrlk tecrbelerini aktarmlardr. Reslullh (sav), Mslmanlar arasnda kurulmu olan barn bozulmasna asla izin vermemi, herhangi bir tartma meydana geldiinde hemen mdahale etmitir. rnek vermek gerekirse, aralarndaki tartma esnasnda Bill-i Habeyi Kara kadnn olu! diye kk gren bir sahabiyi, Ben aranzda iken hl m Chiliye gayreti gdyorsun? diye uyarm, bunun zerine o sahbi, Billden zr dilemitir. Benzer ekilde Kubllar arasnda bir kavga ktn duyan Peygamberimiz, hemen bir ata binip oraya ulam ve ikindi namaznn vakti biraz gecikse de kavga edenleri bartrmadan Medineye dnmemitir. Ashb- Kiramdan bir zat, Mslmanlar arasndaki dayanmann korunmas hususunda ilgin bir rnek veriyor. Buna gre bir gn birka sahabi Peygamberimizin huzurunda otururken aniden Hz. Eb Bekir bir tela iinde gelir. Peygamberimiz, onun, biriyle ekitiini tahmin eder. Sebebini sorduunda Hz. Eb Bekir, merle arasnda bir tartma yaandn, kendisinin biraz ileri gittiini ve zr dilediini syler. Bunun zerine Reslullh (sav), onun iin Allahtan mafiret diler. Ayn anda Hz. mer de pimanlk duyarak zr dilemek zere Hz. Eb Bekiri aramaya koyulur ve Peygamberimizin huzuruna gelir. Bu esnada Peygamberimizin yz ifadesinin deitiini fark eden Hz. Eb Bekir, onun, meri azarlamasndan endie duyarak bu ite kendisinin daha ileri gittiini srarla belirtir. Bunun zerine Hz. Peygamber, orada bulunan herkese hitap ederek, peygamberlikle grevlendirildii ilk gnlerde kimi davet ettiyse phe ve itirazla karlatn, hibir endie tamakszn ilk iman edenin Eb Bekir olduunu syler, ardndan da, imdi ashbm! Siz bu aziz dostumu, bu nisbetiyle ve zelliiyle bana brakrsnz deil mi? (Buhr, Fedil Ashbin-Neb, 5, 13) diyerek onun Mslmanlarn birlii ve huzuru adna gsterdii fedakrlk ve gayreti takdir eder.

Fizik evreye Duyarll

Peygamber Efendimizin efkat ve merhameti, sadece insanlarla snrl deildi. O, ayn zamanda fizik evrenin korunmas ve yaatlmasna da nem vermitir. Bu anlamda Mslmanlarda srekli evre bilinci uyandrmay

149

hedeflemitir. Nitekim kuru ve orak bir araziyi ie yarar hle getirene Allahn mkfat vereceini, insan ve hayvanlar ondan yararlandka araziyi verimli hle getirene sadaka sevab yazlacan mjdelemitir. Buna karlk bir sereyi haksz yere ldrenden kyamet gnnde Yce Allahn hesap soracan haber vermitir. Hayvan haklarnn gzetilmesine iaret eden Peygamberimiz, lde giderken susuz bir kpee su veren kiinin cenneti kazandn, a-susuz braklarak lme terk edilen bir kedi yznden de bunu yapann cehennemlik olduunu bildirmitir. Peygamber Efendimiz, yolculuk srasnda ibadet iin mola verdiinde, ilknce hayvanlarn ykn indirir, istirahatlarn salar, ibadetini ise sonra yapard. Hz. Peygamber, evre sal iin Mslmanlardan, evlerinin etrafn, sokaklar, park-bahe gibi dinlenme yerlerini temiz tutmalarn istemitir. Peygamberimizin retilerine ve uygulamalarna gre Mslman, evre dostudur, ona asla zarar vermez. Resl-i Ekrem, Medinede baz blgeleri herkesin yararlanaca park alan iln etmi, buradaki tm canllar u szleriyle koruma altna aldn aklamtr: Ya Rabbi! brahim Peygamberin Mekkeyi haram (korumaya alnm yeil alan) kld gibi ben de Medineyi haram kldm. Onun iki kayal aras haram blgesidir; aalar kesilmez, aalarn yapraklar koparlmaz, otlar yolunmaz, hayvanlar avlanmaz! Peygamberimiz, benzer ekilde Tif ehri iin nem tayan Vecc Vadisini de korumaya almtr. Bu gibi meknlarda mecburiyet olmadka aa kesilmesini yasaklam, kesilmek zorunda kalnrsa yerine bir aa dikme ilkesini insanlara benimsetmitir.
Hz. Peygamberin fizik evreye duyarll hakknda ayrntl bilgi iin Hseyin Algln Sevgi ve Rahmet Peygamberi kitabn okuyunuz.

ALE HAYATI
Aile, inan, ibadet ve ahlk deerlerinin aktarm asndan vazgeilmez bir kurumdur. Yeni nesillerin sevgi, efkat ve merhametin hkim olduu huzurlu bir aile ortamnda yetimeleri fevkalde nemlidir. Yce Allah Kuranda salkl nesillerin yetitirilmesi iin ailenin kurulmasn emreder, ailenin temelini oluturan eler arasndaki sevgi ve merhameti de varlnn delillerinden biri kabul eder. (Nr, 24/32; Rm, 30/21) Peygamber Efendimiz srekli ailenin nemine dikkat ekmi, genleri yuva kurmaya tevik etmi, yoksul genlerin aile kurabilmeleri iin aba gstermitir. Ailede huzur iin elerin birbirlerine sevgi ve saygl davranmalarn, olumsuzluklar deil, gzellikleri ne kararak iyi geim ortamn oluturmalarn istemitir. Hz. Peygamber, En hayrlnz ailesi iin hayrl olandr. Bana gelince ben, aileme kar en hayrl olannzm buyurmutur. (bn Mce, Nikh, 50) Hanmlarna iyi davrananlarn en hayrl kiiler olduunu bildiren Hz. Peygamber, mminlerin iman bakmndan en mkemmel ve ahlka en gzel olabilmelerini de aileleriyle salkl ilikilerine balamtr. ocuklarna sarfettii her eyin sadaka olduunu syleyen Peygamberimiz, Sen, ev halkna bir harcamada bulunduun zaman phesiz ki ondan sevap

150

alrsn, hatta hanmna ikram ettiin lokmadan bile demitir. (Buhr, Nafakat, 1; Mslim, Vasiyet, 1)

Eleri ve Ev Hayat
Peygamberimizin ilk ei, 25 yanda iken evlendii Hz. Haticedir. O srada krk (veya yirmisekiz) yanda dul bir hanm olan Hz. Hatice ticaretle megul oluyordu ve Mekkeliler arasnda Thire yani, saf, temiz unvanyla tannyordu. Kendisine yaplan evlenme tekliflerinin hepsini geri evirmi ve el-Emn (doru, gvenilir) unvanyla tannan Hz. Peygamberle evlenmeyi tercih etmiti. Hz. Hatice, lnceye kadar Peygamberimize iten bir sevgi duymu, slma giren ilk mmin olma erefini kazanm, eitli skntlara kar ona her zaman destek olmutur. Peygamberimiz de onu ok sevip saym, iyiliklerini hi unutmam, lmnden sonra da onu srekli rahmet ve minnetle anm, kabrini ziyaret etmi, geride kalan yaknlar ve dostlaryla ilgilenmitir. Peygamber Efendimiz, Hz. Haticenin vefatna kadar baka bir evlilik yapmad. lk ei vefat ettiinde kendisi 50 yana ulamt. Dier evliliklerinin tmn bu yandan sonra gerekletirmitir. Dolaysyla sonraki evliliklerinde bazan iddia edildii gibi cinselliin deil, bir takm zel sebepler ve hikmetlerin szkonusu olduu aktr. Peygamberimizin Hz. Haticenin vefatndan sonra eitli gayelerle evlendii hanmlar, Hz. Sevde, Hz. ie, Hz. Hafsa, Hz. Zeyneb bint Huzeyme, Hz. mm Seleme, Hz. Cveyriye, Hz. Zeyneb bint Cah, Hz. mm Habbe, Hz. Safiyye, Hz. Meymne ve Hz. Mriyedir. Hz. Peygamberin eleri mminlerin anneleri (mmehtl-mminn) olarak kabul edilirler. Hz. Peygamberin evliliklerinde eitli hikmetler vardr. Mesel Hz. ie ve Hz. Hafsa annelerimiz vastasyla hanmlara din alanda bilgi aktarm yapt ve slm hizmetlerde ncelii olan Hz. Eb Bekir ve Hz. merle dostluunu pekitirdii dnlebilir. Baz hanmlarla evlilii, onlarn slmdaki fedakrlna bir vefa eklinde gereklemitir. Habeistana g etmi olan Hz. mm Habbe ile Hz. Sevde buna rnektir. Peygamber Efendimiz bir ksm evlilikleriyle de baz kabilelere dostluk mesajlar vermek istemitir. Necid blgesinin en byk kabilelerinden mir b. Sasaal Hz. Zeyneb bint Hzeyme ile Hz. Meymne buna rnek saylr. Hz. Cveyriye ve Hz. Safiyye ile evlilii ise siyas amalyd. Bunlardan Cveyriye ile evlilii, Ben Mustalik kabilesinin slma girmesine vesile olmutur. Safiyye ile evlilikten maksat ise Yahudilerin dostluunu kazanmakt. Zeyd b. Hriseden boanan Zeyneb bint Cah ile evlilii ise Chiliye dneminde evltlklar z ocuk olarak gren anlaya kar slm hukukunda yeni bir ilkenin uygulanmas eklinde olmutur. Btn bu gerekler ortada iken ok evlilii sebebiyle Hz. Peygamberi ehvete dknlkle itham etmek hakikate aykr bir durum olup, yalan ve yanl bir iddiadan ibarettir. Hz. Peygamber, ailelerini vahyin nda eitirdi, slm konularda srekli bilgilendirir, onlarn din ve ibadet hayatlaryla yakndan ilgilenirdi. Aile fertlerinin grne nem verirdi. Hanmlarna nazik ve gleryzl davranrd; selm verir, hal hatr sorar, elini tutup yzne sevgi ile bakard. Aile fertlerinin yaknlaryla da ilgilenir, bunlardan ziyaretine gelenlere iltifat eder, hediyeler verirdi. Nitekim ev halkndan sayd Hz. Enesin annesi, teyzesi, days ve byk annesiyle ilgilenirdi.

151

Peygamber Efendimiz, e ve cocuklarna zaman ayrr, gezintiye kar, sohbet ederdi. Geleneksel folklor gibi meru elenceleri seyretmelerini tevik ederdi. Bayramlara aile fertleriyle birlikte katlrd. Spor amal yrye kar, bazan Hz. ie rneinde olduu gibi kou yar yapard. Bir defasnda Hz. ie ile yarmlar, Hz. ie gemiti. Birka yl sonra tekrar yartklarnda bu sefer yarmay Hz. Peygamber kazanm ve Hz. ieye glmseyerek bu nceki yarmann rvandr demiti. Hz. ienin anlattna gre Peygamber Efendimiz ev ileriyle de yakndan ilgilenirdi. Gerektiinde kendi elbisesinin skn diker, ayakkablarn tamir eder, koyunlar saar, ev ilerinde hanmlarna yardmc olurdu. arya pazara gittiinde alveri yapar, ykn de kendisi tard. Hz. Peygamber, Arap toplumunda yaygn olarak grlen hanmlara iddet uygulanmasna kesinlikle kar kard. Ashbn da Dvdnz kadnla akamleyin ayn yata utanmadan nasl paylarsnz? szleriyle uyarrd. (Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 17) Hanmlarna kt davrananlarn iyi kimseler olmadn sylerdi.

ocuklar
Peygamberimizin ocuklar biri dnda Hz. Haticeden domutur. Tercih edilen gre gre bunlar Ksm, Abdullah, Zeyneb, Rukyye, mm Glsm ve Ftmadr. Olu brahim ise Msrl Mriyeden dnyaya gelmitir. Peygamberimiz, olu Ksm sebebiyle Ebl-Ksm unvanyla anlmtr. Ksm, Abdullah ve brahim kk yata vefat etmitir. Peygamberimizin kz Zeyneb, peygamberlikten 10 yl nce dodu. Mekkede teyzesi Hle bint Huveylidin olu Ebl-s b. Reb ile evlendi. Bedirde mrikler tarafnda savaarak esir den kocas serbest braklrken Hz. Peygamber Zeynebin Medineye gnderilmesini art kotu. Hicret yolculuunda bir mriin saldrsna urayan Zeyneb, bineinden dt ve karnndaki ocuunu kaybetti. Daha sonra Ebl-s, Mslman olarak Medineye geldi, aile birlii yeniden kurulmu oldu. ok gemeden Hz. Zeyneb 8 (630) ylnda vefat etti. Ebl-s ile Zeynebin Ali ve mme adlarnda iki ocuklar dnyaya gelmi, bunlardan Ali kk yata lmtr. Hz. Peygamberin ikinci kz Rukyye, Zeynebten yl sonra dnyaya geldi. Yetikin bir kz olduunda Eb Lehebin olu Utbe ile, kzkardei mm Glsm de dier olu Uteybe ile nianlanmt. Resl-i Ekremin, peygamber oluunun hemen ardndan Eb Leheb nian bozdurdu. Hz. Osman, Rukyye ile evlenip Habeistana hicret etti. Rukyye, oradan Medineye dndnde hastaland ve Bedir Sava gnlerinde (2/624) vefat etti. Hz. Osman ve Rukyyenin Abdullah adl bir ocuklar dnyaya gelmi, ancak kk yata lmtr. Daha sonra Hz. Osman, mm Glsmle evlendiyse de o da 9 (631) ylnda Medinede vefat etti. Hz. Ftma, Peygamber Efendimizin Hz. Haticeden dnyaya gelen ocuklar arasnda en k olup Peygamberliin ilk ylnda dodu. Hicretten sonra 2 (624) ylnda Hz. Ali ile evlendi. Bu evlilikten Hasan, Hseyin, Muhassin, mm Glsm ve Ftma adlarnda be ocuu dnyaya geldi. Hz. Ftma, Peygamberimizin vefatndan alt ay sonra vefat etti. Peygamber Efendimiz Ftmay ok sever, kendisi henz alt yandayken kaybettii annesinin hasretini onunla gidermeye alrd. Bu sebeple Ftma mm ebh (babasnn annesi) diye de anlmaktadr. Ayrca beyaz,

152

parlak ve aydnlk yzl kadn anlamnda Zehr, iffetli ve namuslu kadn anlamnda Betl lakaplaryla da bilinir. Hz. Peygamberin son ocuu brahimdi. Msrl Mriyeden dnyaya gelen brahim, yaklak iki yanda iken vefat etti. Reslullahn Hz. Ftma dndaki btn ocuklar kendisinden nce vefat etmitir. Peygamber Efendimiz, ocuklarn ve torunlarn ok sever, onlarn her biriyle ilgilenirdi. ocuk ve torunlarnn dnyaya geliinde sevincini belli eder, doum mjdesi getirenlere bahi ve Allaha kr iin yoksullara sadaka verir, akika kurban keserdi. Peygamberimiz, Hz. Ftmay ok severdi. Hz. Peygamber, onun eitimiyle zel olarak ilgilenmi, o da babasnn tm edep ve nezaketini kapmt. Peygamberimiz, Ftmay grnce sevinir, onu ayakta karlar, elini tutarak yanaklarndan per, ona iltifat ederek yanna oturturdu. Hz. Ftma da babas evine geldiinde onu, sevgisine layk olacak bir itenlikle karlard. Hz. Peygamber bir yolculua giderken aile fertlerinden en son onunla vedalar, yolculuktan dnnce de ilknce onunla grrd. Peygamberimizin bildirdiine gre Ftma, cennet ehli hanmlarn nclerindendi. Ftma onun yreinden bir parayd, Onu zen Peygamberimizi zm olurdu. (Buhr, Fedil Ashbin-Neb, 12, 31) Peygamber Efendimiz, torunlar Hz. Hasan ve Hseyini ok severdi; onlar iin dnyada kokladm reyhanlarm, ieklerim derdi, cennet genlerinin beyefendileri olduunu sylerdi ve Allahm! Ben bunlar seviyorum sen de sev bunlar diye dua ederdi. (Buhr, Fedil AshbinNeb, 24) Peygamber Efendimiz, kz Zeynebten torunu olan mme ile ve dier btn torunlaryla ilgilenirdi. Deve taklidi yaparak onlar srtnda tar, namazda omuzuna trmanmalarna msaade ederdi. Aile fertleriyle birlikte iken torunlarndan biri su istese msaitse hemen kalkp su verirdi. Sk sk verdii hediyelerle onlar sevindirirdi.
Hz. Peygamberin ocuklaryla ilgili ayrntl bilgi iin dem Apakn Hz. Peygamberin Etrafndaki ocuklar ve Genler kitabn inceleyiniz.

SYAS VE ASKER KL
Ynetimin Oluumu
Hz. Peygamber Mekkede 610 yl ramazan aynda peygamberlikle grevlendirildii andan Medineye hicret edinceye kadar Mekke ehir devletinin eitli engelleriyle karlat. Mslmanlara yaplan eziyet ve ikenceler bir yana, bisetin yedinci ylnda Mslmanlar aleyhine yl boyunca ekonomik ve sosyal boykot karar alm olmalar, 10. ylnda Tiften dnerken Hz. Peygamberi bir mriin himayesinde ehre girmeye mecbur brakmalar ve 13. ylnda Hz. Peygamber hakknda lm karar alm olmalar, Mekke ehir devletinin siyas gcn Mslmanlar aleyhine kullandklarn aka ortaya koyar. Hz. Peygamber de buna karlk tebliin baarya ulamas iin siyas rgtlenmeye ihtiya duydu. Bunun ilk adm Akabe biatlaryla atld. Bu amala Hz. Peygamber, ikinci Akabe biatnda 9u Hazrecten, 3 de Evsten olmak zere 12 kiiyi hicretten sonra Medinede oluturaca siyas organizasyonun ilk temsilcileri olarak tayin etti. Bylece tekiltlanmada ilk adm atlm oldu.

153

Hz. Peygamber, 622 ylnda Mekkeden Medineye hicret edince henz ehre girmeden Kubda Mslmanlarn varlk ve bamszlnn sembol olarak ilk mescidi bina etti. Ben Slim b. Avf yurdundan geerken Ranuna vadisinin ortasna varldnda Hz. Peygamber, Mslmanlarn birliini temsilen ilk Cuma hutbesini okudu ve namaz kldrd. Hicretin tamamlanmasndan sonra da muhcirlerle ensar arasnda kardelii kurmak suretiyle ilk Mslman toplumu ve siyas birlii oluturmu oldu. Bunun ardndan Hz. Peygamber, Mslmanlar dnda ehrin sakinleri olan Yahudi ve baka inan sahiplerini de adalet ve insaf llerinde kapsayacak hukuk bir metin ortaya koydu. Medine Vesikas ad verilen bu metinde karlkl ilkiler, grev, sorumluluk ve haklar ak bir ekilde belirlenmiti. Bu ekilde ortaya kan tekiltlanmann kayna, Kuran ve onun uygulaycs durumunda olan Hz. Peygamberdi. Kurulmakta olan ynetimin amac, yeryznde dzen ve huzurun, Hakka teslimiyet ve hukukun stnlyle adaletin salanmas idi. Bunun iin, sosyal hayat ayakta tutacak tm hukuk ve ahlk deerlerin korunmas, iyiliin yaylmas, ktln nlenmesi, danma (mvere), sosyal adaletin gerekletirilmesi, devletler aras ilikilerin kurulmas, din ve vicdan hrriyeti, ehliyet ve liyakata nem verilmesi ynetimin temel ilkeleri olmutur. Hz. Peygamber, kurduu ynetimle asayi ve gvenlii salam, ekonomik hayatn temellerini atm, eitim retimi planlam, zekt, cizye, r gelirlerinin ve vergilerin toplanmas iin grevliler, mlk ynetim iin valiler, hukukla ilgili meseleler iin hkimler, ilmi ve dini yaymak iin retmenler, resm yazmalar yrtmek iin ktipler, askerin sevk ve idaresi iin komutanlar grevlendirmitir. Hz. Peygamber, Bata Necran Hristiyanlar olmak zere gayrimslim zimmlerle yapt anlamalarda onlara can ve mal gvenliiyle din ve vicdan zgrl tanmtr. Diplomasiye nem vermi, zellikle Hudeybiye Barndan sonra komu devlet bakanlarna ve nemli kabile reislerine eliler ve mektuplar gndererek iyi ilikiler kurmay amalamtr.

Brokrasi
Peygamber Efendimizin ynetim ilkelerinden biri halkn ilerinin hzla ve kolaylkla yrtlmesidir. Bunun iin Kolaylatrnz, zorlatrmaynz; mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz! talimatn vermitir. (Buhr, lim, 11; Mslim, Cihad, 51) Kamu grevlilerinin uygulamalaryla ilgili olarak Peygamberimizin yapt bir dua bu adan mhimdir: Allahm! Her kim Mslman toplumun bir iini stlenir de glk karrsa sen de ona meakkat ver! Her kim de merhametle davranp kolaylk gsterirse sen de ona merhamet et! (Mslim, mre, 19) Hz. Peygambere gre halka ait ilerin yrtlmesi, sosyal bir sorumluluktur. Dolaysyla grevliler, bu ykmlln gereini yerine getirecek bilgi ve ehliyete sahip olmaldrlar. Nitekim Hz. Peygamber, Kuranda yer alan emanetlerin ehline verilmesi (Nis, 4/58) prensibini kamu grevlerinde nemle uygulam, ehil olmayana verildi mi kyameti bekle! buyurmutur. (Mslim, mre, 16) Allah Resl, ayn ekilde kamu grevi iin ar istekli olmay uygun bulmamtr. nk ona gre ihtiras, kiinin grevini ktye kullanmasna, rvete ve adam kayrmaya yol

154

aabilirdi. Bu hususta u talimat vermitir: Bir devlet grevini srarla istemeyiniz. Zira srar ettiin greve getirilirsen, iin yrtlmesi esnasndaki yetersizliinden dolay sorumlu tutulursun. ayet byle bir grev srarn dnda sana verilirse yardm ve destek grrsn! (Mslim, mre, 13; Eb Dvd, mre, 2) Hz. Peygamber, memurlarna, aile fertleriyle geinebilecei bir maa, barnabilecei bir ev, i yerine gidip gelecek bir binek tahsis ediyordu. Memurun, bunun dnda alaca hediyeyi bile bir eit rvet sayyor, en kk bir devlet maln ahs iinde kullanmay hyanet ve hrszlk olarak deerlendiriyordu.

Ekonomik Hayat
Hz. Peygamber, kiisel kazanca nem verirdi. Bu sebeple hicretten sonra Medinede Mslmanlar iin alveri merkezi kurarak alma hayatnn temellerini att; i hayat, iveren, ii, esnaf, tketici, hububat ve meyve reticisi ve ticar ortakla dair eitli dzenlemeler yapt. Alverite gvenliin salanmas iin denetiler grevlendirdi, kendisi de denetlemeler yapard. Bir defasnda hileli sat yapmaya alan birini, Alverite Mslmanlar kandrmaynz. Aldatan, bizden deildir diyerek uyarmtr. (Mslim, man, 10) Zaman zaman Mslmanlarn alveri yaptklar meknlar ziyaret edip l ve tart letlerinin bana geerek ticarette drstln nemini vurgular, byle davrananlarn cenenette peygamberler, sddklar ve ehitlerle beraber olacan sylerdi. (Tirmiz, By, 4) Hz. Peygamber, alverite gven ortamnn yaygnlamasna nem verirdi. Pazarda bir mslmann kesinlik kazanan alveriini bozacak tarzda yeniden pazarlk yaplmasn, reticinin maln pazara intikal ettirmeden nce hile ile ucuza kapatlmasn, karaborsacl, satlan maln kusurlarnn gizlenmesini, gereinden fazla abart ile vlmesini, yalan yere yeminle maln srmnn artrlmak istenmesini doru bulmazd. Hz. Peygamber, zenginlerin din, sosyal, mal sorumluluklarnn gereini yerine getirmelerini isterdi. Darda kalan iyi niyetli borluya mhlet verilmesini tavsiye eder, rib (faiz) ile bor alp vermeyi kesinlikle yasaklard. nk Kurn- Kerimde rib kesin bir dille yasaklanmtr (Bakara 2/279; l-i mrn 3/130) Hz. Peygamber dneminde beytlmal (hazine) gelirlerini humus denilen ganimetin bete biri, Mslmanlarla anlamal olan gayrimslimlerden can, mal gvencesi ve inan hrriyetinin salanmasna kar belirli kurallara gre alnan cizye, Mslmanlardan alnan zekt ve toprak mahsullerinin zekt olarak bilinen r olutururdu. Bunlar mil denilen vergi memurlar tarafndan toplanrd. Bazen bu grevi valiler de yapard. Toplanan vergiler, Kuran ve Snnet llerine gre sarf olunurdu.

Asker Hayat
slm, insanlarn bar iinde yaamalarn esas alr ve mminleri hep birden bara davet eder. (Nis 4/128; Bakara 2/208) Temel hak ve zgrlkler engellendii takdirde savaa izin verilmitir. Mekke dneminde mriklerin basksndan bunalan Mslmanlar, peygamberimize gelerek onlara karlk vermek istemiler, ancak Peygamber Efendimiz savaa izin verilmediini bildirerek sabr tavsiyesinde bulunmutur. Hicretin ikinci ylnda ise savaa

155

izin veren u yetler nazil oldu: Kendileriyle savalan mminlere zulme uram olmalar sebebiyle sava konusunda izin verildi (Hac 22/39) Size kar sava aanlara, siz de Allah yolunda sava an. Sakn ar gitmeyin (Bakara 2/190) Bunun zerine Hz. Peygamber, nce seriyye denilen kk asker birlikler hazrlayarak ehirleraras ticaret yollarnda kontrol salamaya alm, dmann faaliyetleriyle ilgili istihbarat toplam, keif birlikleri gndermi, Medineye gerekletirilebilecek muhtemel hcumlara kar ehrin gvenliini salama adna evre kabilelerle saldrmazlk anlamalar yapmtr. Btn bu hazrlklardan sonra Hz. Peygamber, gerek mrikler, gerek Yahudiler, gerekse Hristiyanlarla asker mcadeleye girimitir. (Kitabn 4. ve 5. nitelerindeki savalar ksmna baknz.)
Peygamber Efendimiz dmanla sava konusunda u uyary yapar: Dmanla sava arzu etmeyiniz. Aksine, Allahtan sizi harp felketinden korumasn isteyiniz! Fakat dmanla karlanca da sabrediniz ve biliniz ki cennet, mcahidlerin kllarnn glgesi altndadr. (Mslim, mre, 146)

Hz. Peygamber, kumandanlarn sava konusunda bilgi ve tecrbe sahibi kiilerden seerdi. Savalarda grevli bayraktar ve sancaktarlar bulunurdu. Bunun dnda orduya katlan kk asker birliklerin kendilerine mahsus flmalar olurdu. Hz. Peygamber askerden, disiplin ve komutanlara itaat beklerdi. Bir savaa karar vermeden nce dman tarafna keif kollar karr, haber toplar ve ashb ile istiare ederek elde edilen istihbarat deerlendirirdi. Savaa karar verildikten sonra ashbna, gazilik ve ehitliin nemini anlatarak onlar cesaretlendirirdi. Resl-i Ekrem, bir asker sefere karken kendisi gelinceye kadar Medinede idar hizmetlerin grlmesi iin bir vekil tayin eder, yola kmadan nce ehir dnda ordusunu gzden geirir, yorucu sefer artlarn kaldramayacak durumda olan yallar ve ocuklar ayrrd. Peygamber Efendimiz, sava alannda ordusunu bizzat elleriyle sava dzenine gre hazrlar, harektn safhalarna dair subaylarna talimat verir, parolasn belirler; ordusunu, disiplini bozucu davranlardan sakndrrd. Dmana ait aalar, zel sava artlar dnda kesilmez, hayvanlar boazlanmazd. Dmanlarn yallarna, hanmlarna, ocuklarna ve sava d kalan din adamlarna dokunulmazd. Medinede Hz. Peygambere veklet eden zat ve evresindekiler, ocuklar, kadnlar, yallar, mazeretleri sebebiyle katlamayanlar, Seniyyetlveda denilen Medine dndaki yerde onu karlarlard. Peygamber Efendimiz, ehre girer girmez Mescid-i Nebevye giderek kr namaz klar; bu zaferi nasip eden Cenb- Allaha dua ederdi. Bundan sonra Mslmanlarn tebriklerini camide kabul eder, Mslmanlar, gazanz mbarek olsun ya Reslallh diyerek sevinlerini ifade ederlerdi. Peygamberimiz, daha sonra ehit ailelerini teselli eder, basal diler, dier Mslmanlarn da ehit aileleriyle, zellikle ehit yetimleriyle ilgilenmelerini ister, yetimi grp gzetenle cennette beraber olacan mjdelerdi.
Peygamberimiz zamanndaki silahlar nelerdir, aratrnz?

156

zet
Hz. Peygamberin fizik zelliklerini ve gndelik hayatta dikkat ettii hususlar genel hatlaryla tanmlayabilmek. Hz. Peygamber gerek ahlk gerekse d grn bakmndan insanlarn en mkemmeli idi. Uzuna yakn orta boylu, ince ve geni omuzluydu. Gzleri siyah, kalarnn aras az akt. Sa kumral olup hafife dalgal idi. Yatarken, kalkarken ve her vesileyle Allaha dua ederdi. Temizlie ok nem verir, zellikle az ve di temizliine dikkat ederdi. Giyiminde titizdi, danklktan holanmazd. Gerek giyim, gerekse ev eyasnda ihtiyac karlamaya, sadelie, temizlie ve tertiplilie zen gsterirdi. yice ackmadan sofaraya oturmaz, karnn tka basa doldurmadan da sofradan kalkard. Her zaman gler yzl, tatl szlyd. Tane tane konuur nemli grd hususlar tekrar ederdi. Kimseyi, zmez, kimseyi hor grmez ve azarlamazd. Herkes onun yannda kendisini rahat hissederdi. Adalet, drstlk, gvenilirlik, cmertlik, alakgnlllk ve cesaretin en gzel rneklerini verdiini gzlemleyebilmek. Hz. Peygamber (s. a. v.), mtevaz ve sabrlyd. Allahn ihsan ettii sonsuz nimetlere kar krederdi. Gnl, efkat ve merhamet doluydu. Hogrsyle bilinirdi, insanlarn kalbini kazanmaya nem verirdi. Azimliydi, cesurdu. Duyarl ve duyguluydu. Doruluk ve gvenilirlik, onun en belirgin zellikleri arasndayd. Cmertti, vefakrd; kendisine yaplan iyilikleri, zerinde emei olanlar ve slma hizmet edenleri her zaman kran ve minnetle anard. ocuklar ok severdi. Genlerle ilgilenir ve yeteneklerine gre sorumluluk verirdi. Yallara, hanmlara ve zrllere son derece nazik davranrd. Aile hayat ile ilgili deerlendirmeler yapabilmek. Hz. Peygamberin en gzel rneklerini verdii bir alan da aile hayatdr. O, aile bireyleriyle sayg ve sevgiye dayal ilikiler kurmu, onlara kar son derece olgun ve nazik davranm, ehl-i beytine deer vermi, onlarla ayn sofray paylamaktan mutlu olmutur. Aile hayatnda iyi bir e, efkatli bir baba ve dede olmutur. Ynetim ve asker hayatta uygulad temel ilkeleri aklayabilmek Hz. Peygamber Medineye hicretten sonra ehrin mslman ve gayri mslim tm sakinlerini kapsayan, Medine vesikas ad verilen siyas bir organizasyon gerekletirmi ve devlet bakan olmutur. Hicretin 2. (m. 624) ylndan sonra slmn nndeki engelleri ortadan kaldrabilmek ve dmanlklarna kar koyabilmek iin mrikler, Yahudiler ve Hristiyanlarla baz savalar yapm, elde ettii stnlkle blgede etkili bir siyas g hline gelmitir. Hz. Peygamber, ynetimde brokrasinin halkn hizmetine sunulmas ve hzl bir ekilde yrtlmesine; ekonomik hayatn emniyet iinde srdrlmesine, ticaretin drstlk lleriyle canl tutulmasna, zetle tm idar hizmetlerin adalet lsyle yerine getirilmesine nem vermi, buna paralel olarak idar hayatta yozlamay ve bozulmay nlemek iin gereken tedbirleri de almtr. Ynetimde adalet, hukuk, istiare, ehliyet ve liyakat gibi temel ilkelere bal kalmtr. Savalarda insan ve ahlk davranmay elden brakmam, kadnlar, ocuklar ve yallara dokunulmamas, herhangi bir arla meydan verilmemesi hususunda sk uyarlarda bulunmutur.

157

Kendimizi Snayalm
1. Hz. Peygamberin ocuklarndan hangisi Hz. Mriyeden dnyaya gelmitir? a. Abdullah b. Zeyneb c. Rukyye d. brahim e. Ksm 2. Aadakilerden hangisi, Hz. Peygamberin, Medinede siyas bir organizasyon oluturma amalarndan biri deildir? a. slm daha iyi yaymak b. Mekkeli Mslmanlar basklardan kurtarmak c. Medinede Mslmanlar birletirmek d. Mekkelilerden intikam almak e. Medineyi Arap Yarmadasnn siyas merkezi hline getirmek 3. Aadakilerden hangisi, Hz.Peygamberin ok evliliinin nedenlerinden biri deildir? a. Dostlaryla akrabalk ba kurmas b. Yaplan fedakrlklara kar vefada bulunmas c. Baz kabilelerle yakn ilikiler kurmas d. Din hkmlerin uygulanmasna rneklik sunmas e. Mslmanlar ekonomik ynden rahatlatmas 4. Aadakilerden hangisi ticar hayatta Hz. Peygamberin getirdii llere uymaz ? a. Yeminle ticaret yaplmas b. Karaborsaclk yaplmamas c. Maln kusurunun sylenmesi d. Satlm mal zerine pazarlk yaplmamas e. Alverite mterinin aldatlmamas

158

5. Hz. Peygamberin hicretten nce Yesribe (Medine) retmen olarak gnderdii gen sahabi kimdir? a. Abdullah b. mer b. Muz b. Cebel c. Abdurrahman b. Avf d. Musab b. Umeyr e. Zeyd b. Sbit

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. d 3. e 4. a 5. d Yantnz doru deilse Hz. Peygamberin ocuklar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hz. Peygamberin Ynetim Anlay konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hz. Peygamberin Eleri ve Ev Hayat konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Ekonomik Hayat konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hz. Peygamberin eitli Toplum Kesimleriyle likileri konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Peygamber Efendimizin fizik zellikleri ve gndelik hayatyla ilgili bilgilere hilye ve emil kitaplarndan baka dier Siyer kaynaklarnda da rastlanr. Bu bilgiler, genellikle Peygamberimizin vefat anlatldktan sonra onun ahlk ahsiyetine ayrlan ksmlarda yer alr. Sra Sizde 2 Hz. Peygamber, gleryzl olup herkesle diyaloa akt. O, dini ve ibadetleri hafife alan sz ve akalar doru bulmaz, sevgi ortamn yaygnlatrc nitelikte gzel akalar onaylard. Nitekim bir gn Hz. Zbeyr b. Avvamn annesi Safiyye hanm, cennete girebilmek iin dua isteyince Hz. Peygamber aka ile, yallar cennete giremez diye takld. Bunu ciddi zanneden yal hanm neredeyse alayacakt. Hlbuki Yce Allah, yal hanmlar, genlik yalarna indirip cennetine yle alacakt. Safiyye hanma bu aklama yaplnca ok sevindi. Sra Sizde 3 Rivayete gre Amr b. Hazm Necrana vali tayin edildiinde on yedi yandayd. Mekke fethi srasnda mslman olan ve ardndan ehrin

159

valiliine getirilen Attb b. Esdin yirmi yalarnda olduu kaydedilir. Yemene ynetici, kad ve vergi tahsildar olarak gnderilen Muz b. Cebel yirmi yandayd. Sra Sizde 4 Hz. Peygamber Medineden ayrldnda bazan grme zrl olan mezzini Abdullah b. mm Mektmu Medineye vekil brakmtr. Bu grevin kendisine on defa verildii kaydedilmektedir. Sra Sizde 5 Hz. Peygamber dneminde zrh, mifer, kalkan, ok, yay, kl, mzrak, karg, mancnk ve debbbe gibi sava let ve aralar kullanlrd.

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (2010). Peygamberimizin emili Ahlk ve db, stanbul. Algl, H. (2007). Sevgi ve Rahmet Peygamberi, Bursa. Algl, H. (2006). Hz. Muhammedi Bilmek, slma Giri - Genliin slm Bilgisi, editr: Hayati Hkelekli, Ankara. Algl, H. (1994). Asr- Sadette dar Hayat, Btn Ynleriyle Asr- Sadette slm, Editr: Vecdi Akyz, stanbul. Apak, A. (2009). Hz. Peygamberin Etrafndaki ocuklar ve Genler, Bursa. Avc, C. (2008). Muhammedl-Emn - Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat, stanbul. etin, A. (2006). rneklerle Peygamberimiz, stanbul. Hamidullah, M. (1990). slm Peygamberi, ev. Salih Tu, I-II, stanbul. Kazc, Z. (1991). Hz. Muhammed (s.a.s.)in Eleri ve Aile Hayat, stanbul. Saram, . (2003). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara. Sava, R. (1992). Hz. Muhammed Devrinde Kadn, stanbul. Sava, R. Asr- Sadette Hz. Peygamberin Aile Hayat ve Evlilikleri, Btn Ynleriyle Asr- Sadette slm, Editr: Vecdi Akyz, stanbul. TDV slm Ansiklopedisinin Hilye, emil, Cihad, Gazve, Muhammed maddeleri. Yardm, A. (2005). Peygamberimizin emili, stanbul.

160

161

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hz. Eb Bekirin tarihsel kiiliini tanmlayabilecek, lk halife seimi ve sonularn deerlendirebilecek, Ridde hadiselerinin sebeplerini aklayabilecek, Arap Yarmadasnn dnda gerekletirilen fetihleri zetleyebilecek, Bu dnemin sonraki halifelerin dnemlerinden farkl ynlerini ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Halifelik ve Hilfet Mtenebbi Ridde olaylar Irak Fetihleri Suriye Fetihleri

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; TDV slm Ansiklopedisinde Eb Bekir maddesini okuyunuz. M. Salih Arnn Hz. Eb Bekir ve Ridde Savalar kitabn gzden geiriniz.

162

Hz. Eb Bekir Dnemi

GR
Mslmanlarn ilk halifesi Hz. Eb Bekir, Miladi 573 ylnda Mekkede dnyaya geldi. Kurey kabilesinin Teymoullar koluna mensuptur. Babasnn ad Osman olup Eb Kuhfe adyla tannmtr. Annesi ise, mml-Hayr Selma bint Sahrdr. Hz. Eb Bekirin Chiliye dneminde ad Abdl-Kbe idi. Hz. Peygamber (s. a. v.) Mslman olmasndan sonra onun adn Abdullah olarak deitirdi. O, Allah Reslnn, cehennemden azat edildiini mjdelemesi sebebiyle Atk, onun peygamberliini ve getirdii haberleri tereddtsz kabul etmesi sebebiyle de Sddk olarak tannmtr. Hz. Eb Bekirin dier bir zellii ise kendisi hayatta iken btn aile fertleri slma girmi tek sahb olmasdr. Hz. Eb Bekir, genlik ve olgunluk dneminde ticaretle megul oldu. Bu sayede Mekkenin varlkl insanlar arasna girmeyi baard. Ticaretten elde ettii kazancnn byk bir ksmn dini uruna harcad. slm tebliin balang dneminde efendilerinin ar ikencelerine maruz kalan Bill-i Habe ve annesi Hamme, mir b. Fheyre, Ubeys, mm Ubeys, Eb Fkeyhe, Zinnre, Nehdiye gibi Mslman olmu kle ve cariyeleri satn alarak onlar hrriyetlerine kavuturdu. Hz. Eb Bekir, slm ilk kabul eden birka sahabeden biridir. Kendisi bizzat Hz. Peygambere gidip grerek Mslman oldu. Daha sonra da onun araclyla Hz. Osman, Talha b. Ubeydullah, Sad b. Eb Vakks, Zbeyr b. Avvm gibi Kurey genleri slmiyeti kabul ettiler. Hz. Eb Bekir, tebliin balangcndan itibaren hep Hz. Peygamberin yannda yer ald, her zaman mriklerden gelebilecek tehlikelere kar onu korumak iin aba gsterdi. Bir defasnda Kbe yannda ibadet edip mriklere Mslmanl duyurmaya alrken ar saldrya uradlar. Hz. Eb Bekir, hrpalanm durumda sedye ile evine gtrld. Uzun bir sre baygn yatt. Uyandnda annesi bir kak orba ve ila vermek iin zorlasa da bunu kabul etmedi. O, Peygamberimizi merak ediyor, onu sa-salim grmeden huzur bulamyordu. Akam karanlnda gizlice Drul-Erkama gittiler. Hz. Eb Bekir, Peygamber Efendimizle kucaklat, onu sa ve shhatli grmekten duyduu mutluluu ifade etti. Onun bu durumu, Resl-i Erkemi ok duygulandrd.

163

Hz. Eb Bekir, Mekke mriklerinin basklarnn dayanlmaz hle geldii dnemlerde dahi Mekkeden ayrlmayp Allah Reslnn yannda bulundu. Mekkeden ayrlmak zorunda braklan Hz. Peygamber ile birlikte hareket ederek, ona hicret arkada oldu.
Hz. Eb Bekir, Mekkede olduu gibi Medine dneminde de ok ksa sreli grevler dnda srekli olarak Hz. Peygamberin yaknnda bulundu. Btn seferlerde ve savalarda yannda yer ald. Ben Mustalik (Mreysi) Gazvesinde (5/627) muhcirlerin sancaktar idi. Tebk Seferinde de (9/631) Mslmanlarn en byk sancan tamak ona nasip oldu.

Hz. Eb Bekir, Allah Reslnn, Mslmanlar ilgilendiren gelimelerde en fazla grne bavurduu sahabler arasndadr. Hz. Peygamber ashbyla yapt istiareler sonucunda ounlukla onun tekliflerini uygun bulmutur. Mesel Bedir esirlerine dair verilecek karar konusunda ensr ve muhcirlerle yapt grmenin ardndan Hz. Eb Bekirin tavsiyesini kabul ederek mrik esirleri fidye karlnda serbest brakmtr. Hz. Eb Bekir, hicretin dokuzuncu ylnn hac mevsiminde Allah Resl adna hac emri olarak grev yapt. Bundan bir yl sonra gerekleen Veda haccn Hz. Peygamber ile birlikte tamamlad. Hz. Peygamber, vefatndan nce irat ettii bir hutbesinde Yce Allah, kulunu dnya ile kendisine kavumak arasnda muhayyer kld, kulu da Ona kavumay tercih etti buyurmutu. Bu ifadede yer alan kul ile kastedilenin Hz. Peygamber olduunu anlayan ve ayrl gnlerinin yaklatn dnerek hznlenen Hz. Eb Bekir idi. Hz. Peygamber hastalnn iddetlenmesi sebebiyle namaz kldramayacak duruma geldiinde, bu grevin Hz. Eb Bekir tarafndan yerine getirilmesini emretti. Bu ekilde o, Allah Reslnn vefatna kadar Mescid-i Nebevde Mslmanlara namaz kldrd, onun vefatndan sonra da ilk halife seildi.
Bu konuda daha fazla bilgi iin http://www.sonpeygamber. info adresine bavurabilirsiniz.

HZ EB BEKRN HALFE SELMES

Szlkte birinin yerine gemek, yerini doldurmak, veklet veya temsil etmek gibi anlamlara gelen hilfet, terim olarak slm devletlerinde Hz. Muhammedden sonraki devlet bakanl makamn ifade eder. Dolaysyla halfe, bir kimsenin yerine geen, onu temsil eden kimse anlamna gelir ve devlet bakan demektir. Hz. Peygamber adna toplumu yneten halfeye, Mslmanlarn nder ve lideri olmas sebebiyle ayn zamanda imam da denilmitir. Hz. merin halfeliinden itibaren halfe kelimesinin yerine emrl-m'minn tabiri kullanlmaya balanmtr. Daha sonraki slm tarihi srecinde ise Mslmanlara namaz kldrma hizmeti anlamndaki immetten ayrmak amacyla devlet bakanlna immet-i kbr veya immet-i uzm denildii de grlr. (bk. TDV slm Ansiklopedisi, Hilfet ve mmet maddeleri) Reslullhn vefatnn hemen ardndan Medineliler, Ben Side arda ad verilen toplant yerinde Mslmanlarn ynetimine istekli olduklarn akladlar. Ensrn aday olarak Hazrec reislerinden Sad b. Ubdenin ad ne kt. slmn gelimesinde nemli hizmetleri olduu iin kendilerini halifelie lyk gryorlard. Ensrn bu giriimini haber alan muhcir

164

nderleri Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Eb Ubeyde b. Cerrah derhal toplant yerine gittiler. Burada Medinelilerin niyetini renen Hz. Eb Bekir, ensrn dindeki faziletini, Mslmanlar arasndaki deerini ve Hz. Peygambere yardmlarn vurguladktan sonra dier Araplarn halifelik konusunda ancak Kureye itaat edeceklerini, Mslmanlarn birliini koruyabilmek iin o gnk artlarda Kureyli bir kiinin greve getirilmesinin uygun olacan syledi. Buna gre ynetici Kureyten, yardmclar ise ensrdan olmalyd. Hz. Eb Bekirin aklamalar, ensrn byk bir ksmn ikna etti. Halfelik grevinin Kureyte kalmas kanaati ne kmaya balaynca Hazrecli Hubb b. Mnzir, karlkl olarak ayn anda her iki taraftan birer kiinin bu makama getirilmesini teklif etti. Fakat bu teklif, ensr ileri gelenleri tarafndan dahi destek grmedi. Dahas, Medineli Ber b. Sad ve Man b. Ad gibi ahslar, hilfetin Kureyin elinde kalmasnn gereini vurgular mahiyette gr bildirdiler. Bu son aklamalar, grmelerdeki muhcir temsilcilerinin tezini daha da glendirmi oldu. Halifelik seiminde genel kanaatin Kurey zerinde birlemesi zerine Hz. Eb Bekir, yannda bulunan Hz. mer ve Hz. Eb Ubeydeyi iaret ederek bunlardan herhangi birinin halfe olarak seilebileceini aklad. Fakat onlarn her ikisi de bu grev iin en uygun adayn Hz. Eb Bekir olduunu sylediler. Sonuta Mslmanlarn halfesi kendiliinden ortaya km oldu. Bunun zerine bata Hz. mer ve Hz. Eb Ubeyde olmak zere toplantda hazr bulunanlar srasyla Hz. Eb Bekire biat ettiler.
Hz. Eb Bekirin halfe seilmesinde belirleyici unsur, o dnemin tarih, siyas ve sosyal gerekleridir. Zamann artlarnda Kureyten baka bir kabilenin Arap toplumunu kuatmas mmkn deildi. Zira Kurey kabilesinin gc ve etkinlii, btn topluluklar tarafndan kabul edilmi durumdayd. Buna karlk, Araplar nazarnda Medineli ensrn etkisi son derece snrlyd. Ortaya kan bu gelime, halifelik meselesinin konjonktrel, yani o dnemin sosyo-politik durumuna iaret eder. O gnk artlarda Kureyin, dier Arap kabilelerine gre daha gl, iktidara daha yakn ve yatkn olduu, siyas, itima, iktisad ve din ynden Kureye rakip olabilecek bir kabilenin bulunmad aktr. Ancak bu konumun srekli byle devam edecei iddia edilemez; zaman geip artlar deitii takdirde pekal baka kabile veya milletlerin de ayn grevi stlenmeleri mmkndr.

Ben Side toplantsnda Hz. Eb Bekire biat edilmesiyle ensr-muhcir dayanmas yeniden salanm oldu. Geri ensrn aday olan Sad b. Ubde, Hz. Eb Bekire biat etmedi ama ensrn geri kalan btnyle biat ettii iin Sadn tutumu herhangi bir problem dourmad. Hz. Eb Bekir de ince bir siyaset uyugulayarak problemin trmanmasnn nne geti. lk halfe seimine farkl bir adan bakan ikinci topluluk, Himlerdi. Esasnda bunlarn, Hz. Eb Bekire, hilfete layk olma ve onun gereklerini yerine getirebilme asndan bir itirazlar sz konusu deildi. Ancak Kureyten olmas uygun grlen ilk halifenin onlara gre Ben Him kolundan olmas daha isabetli olurdu. Yani onlar, Hz. Peygambere yaknlklar sebebiyle hilfetin kendilerine ait olmas gerektiini dnyorlar, aralarndan bir grup ise zellikle Hz. Aliyi halifelie daha uygun gryorlard. Ancak ashb Hz. Eb Bekirde birleince, onlar da ksa bir gecikmeyle biat ettiler. Bununla beraber slm tarihi kaynaklarnn ittifakna gre Hz. Ali, hibir zaman kendisinin halfelii ile ilgili olarak bir din delili gndeme getirmemi, ayrca Hz. Eb Bekire biat ettikleri iin sahbeye gcendiini ima eden bir sz de sarf etmemitir. Hz. Eb Bekirin ahs ve halifelik konumuyla ilgili olumsuz bir ifade kullanmam, onun

165

hilfete layk bir ahsiyet olduunu ifade ettikten sonra sadece bu meselenin kendilerinden habersiz bir ekilde sonulandrlmasndan duyduu krgnl dile getirmekle yetinmitir. Hz. Eb Bekirin halfeliine, Kurey iinde Himlerle soy yaknl bulunan meyyeliler de itiraz etmilerdir. zellikle bu kabilenin en etkili ahs olan Eb Sfyan b. Harb, Kurey iinde Teymoullar gibi zayf bir kabileye mensup olan Hz. Eb Bekire biat etmenin gerek Himler, gerekse meyyeliler adna knanacak bir davran olduunu dile getirmi, ardndan da Hz. Aliyi halfeliini iln etmeye armtr. Ancak Hz. Ali, Eb Sfyann davetine itibar etmedii gibi, teklif sahibini slm ve Mslmanlar aleyhine fitne karmakla sulam, kendilerinin bu greve Hz. Eb Bekiri lyk grdklerini aka beyan etmitir. Hz. Eb Bekirin halfelie getirilmesi hadisesi, Hz. Peygamberden sonra Mslmanlarn kar karya kaldklar ilk i mesele idi. Buna ramen Hz. Eb Bekirin siys dirayeti sayesinde nemli bir skntyla karlalmadan zld. Hz. Eb Bekirin halfeliinin en nemli problemi olan ridde olaylar ile bunun hemen ardnda balatlan fetih hareketleri de, Mslmanlar arasndaki muhtemel hilfet tartmalarn gndemden drd. Ksaca ifade etmek gerekirse, d meseleler ve hedefler, ierideki anlamazlklar geri plana itmi oldu. Ben Sidede olup bitenler, belki slm tarihinin ilerleyen srecinde sadece halfe seimi konusu olmakla snrl kalmayacak, farkl mezheplerin gndemini eitli ynlerden megul edecektir. Hz. Eb Bekirin halife seildikten sonra yapt konuma onun tevazuu yannda hem birletiriciliini hem de adalet ve hakkaniyetten yana kararl tutumunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. O yle diyordu: Allaha yemin olsun ki, benim asla hilfet makamnda gzm olmamtr. Ne gndz, ne de gece bunu asla kendim iin istemedim. Bu iin bana verilmesi iin ne kendi iimden ve ne de aktan Allaha duada bulundum. Ancak bu grevi kabul etmemem hlinde toplumda fitne ve karklklarn kacandan endie ettim. Bu vazife zerimde iken asla rahat ve huzur iinde bulunamayacam. Allahn bana nasip edecei kuvvet ve imknlar bir yana, bana verilen bu ii tam olarak yerine getirebilmem iin ahsen elimde ne bir g, ne de bir imkn vardr. Bugn benim yerime bu greve daha yetkin birinin seilip grevlendirilmesini isterdim. Ey insanlar! En iyiniz olmadm halde sizin idareciniz olarak seilmi bulunuyorum. ayet grevimi lykyla yaparsam, bana yardm ediniz. Yanl hareket ve davranta bulunursam, bana doru yolu gsteriniz. Doruluk, itimat ve emniyet, yalanclk ise hinlik ve itimad ktye kullanmaktr. Gsz olannz ayet hakl ise, hakkn alncaya kadar benim yanmda gldr. Gl olannz haksz ise, kendisinden hak sahibinin hakkn alncaya kadar benim yanmda gszdr. Bir millet, Allah yolunda cihad terk ederse zillete mahkum olur. Bir millet arasnda ktlkler yaygn olursa Allah onlara umum bir bel verir. Allaha ve Reslne itaat ettiim srece bana itaat ediniz. ayet onlara isyan edersem, bana itaatiniz gerekmez. Allahn rahmeti zerinize olsun. (Vkd, s. 48; bn Hiam, IV, 311; bn Sad, III, 182-183; Taber, III, 210. )
Hz. Eb Bekirin halife seilmesi konusunda ayrntl bilgi iin Cem Zorlunun slmda lk ktidar Mcadelesi adl kitabnn ilgili ksmn okuyunuz.

166

Hz. Eb Bekirin lk craat: sme Ordusunun Sefere Gnderilmesi

Hz. Eb Bekir, halife olur olmaz ilknce sme b. Zeyd komutasndaki orduyu sefere gnderdi. Hz. Peygamber, drt bin kiilik bu orduyu, Mte seferinde ehit den Mslmanlarn kann yerde brakmamak iin hazrlam, komutanln da sme b. Zeyde vermi, ancak hastal arlat iin gnderememiti. Hatta Peygamberimiz vefat ettiinde bu ordu, Medinenin dnda hazr vaziyette bekliyordu. Bu durumda Hz. Eb Bekir, orduyu, Hz. Peygamberin belirledii hedefe gndermek iin harekete geti. Ancak ordunun yola koyulaca gnlerde iki problem yaand. Bunlardan biri, Mslman askerlerin ehirden ayrldn renen mrtedlerin Medineye saldr giriiminde bulunabilecekleri endiesiydi. kincisi de ashabtan bazlarnn azatl bir klenin olu olmas hasebiyle komutan smenin deitirilmesini istemeleriydi. Bazlar onun gen olmasn da gerekelerine ekliyorlard. Bu itirazlara kar Hz. Eb Bekir, Hz. Peygamber tarafndan sme komutasnda hazrlanan ordunun cepheye gnderileceini, bundan asla geri adm atlmayacan kesin bir dille ifade etti. Ardndan da 1 Reblevvel 11 (26 Haziran 632) tarihinde orduyu sefere kard. sme atl, kendisi yaya olarak bir sre yrd; ayann ksa bir sre de olsa cihad yolunda tozlanmasn istedii iin, aksini teklif edenlere aldr etmedi. Bu srada Hz. Eb Bekirin sme ordusuna tavsiyeleri hem slm hem de insanlk tarihi asndan nemlidir. Bu seferde Hz. sme, byk bir dman ordusuyla karlamamakla beraber, misyonu itibariyle Mslmanlarn gcn ortaya koymu ve blgede baz si kabileleri itaat altna aldktan sonra zaferle Medineye dnmtr.

RDDE OLAYLARI
Ridde Olaylar ve Sebepleri
Hz. Peygamberin vefatnn ardndan gerekleen hilfet meselesinden sonra slm toplumunun kar karya geldii en nemli skntlardan biri, ridde ad verilen dinden kma ve isyan hareketleridir. yle ki, bu problem, Mslmanlarn birliinin yan sra, varln da tehdit edecek boyutlara ulamt.
Ridde kelimesi ve ondan tremi olan irtidat szc, szlkte bir eyden dnmek, vazgemek, yz evirmek, gidilen yoldan geri dnmek anlamlarna gelir. Terim olarak ise, iman ettikten sonra slm dininden dnmek anlamndadr. Dinden dnen kiiye ise mrted denilmitir. Riddenin balangc, Hz. Peygamber dnemine kadar uzanr. Nitekim bu srete Ben Mdlic kabilesinden Esved el-Ans; Ben Hanfeden Mseylime; Ben Esedden ise Tuleyha b. Huveylid gibileri peygamberlik iddiasyla isyan balatmlard. Bunlara mtenebb denilmektedir.

Hz. Eb Bekirin halfe oluundan hemen sonra Sech, Uyeyne b. Hsn, Kurre b. Seleme, Fce b. Abdylil, Eas b. Kays ridde faaliyetlerini younlatrdlar. Yine ayn anda Hakem b. Zeyde tabi olan Ben Bekir b. Vil ve Mlik b. Nveyre idaresindeki Ben Yerbu mensuplar da bulunduklar blgelerde isyan balattlar. Bu kabilelerde genel olarak ridde faaliyeti grlm olmakla birlikte, onlarn arasnda slm zere devam eden

167

gruplar da kalmtr. Ancak genel olarak Arap kabilelerinin byk bir blm din konusunda paralanmlardr. Arap Yarmadasnda btn olarak dinlerinde sebat edenler sadece Medine, Mekke ve Tif halk olmutur. Ridde olaylarnda Medine ynetimine isyan edenlerin bir ksm sahte peygamberlerin (mtenebb) etrafnda toplanp tamamen Mslmanlk dairesi dna karlarken (irtidat), dier bazlar ise slm zere kalacaklarn, ancak zekt vermeyeceklerini iln etmilerdir. Peygamberlik iddiasnda bulunan yalanclarla savamak konusunda herhangi bir tereddt bulunmamakla beraber, slmn dier esaslarna inanmakla birlikte zekt vermeyeceklerini syleyenlerle sava hakknda farkl grler ortaya kmtr. Nitekim Hz. mer bata olmak zere baz Mslmanlar, dier din grevleri yerine getirmeyi kabul etmekle birlikte sadece zekt vermekten kananlara ayrcalkl davranlmasn teklif etmilerse de bu konuda halfe Hz. Eb Bekir, namazla zektn ayrlmasna kesinlikle izin vermeyeceini bildirmitir. Ona gre, namazla zekt ayr dnmek doru olmaz; zira din, bir btndr, blnemez. Balangc Hz. Peygamber dnemine kadar giden, ancak Hz. Eb Bekir dneminde Mslmanlarn btnln tehdit eden ridde olaylarnn ana sebeplerini din ve siyas olmak zere iki balk altnda toplamak mmkndr: Hz. Peygamberin vefatna kadar Arap Yarmadasnda siyas birlik salanm olmakla birlikte, esas anlamyla bir slmlama gereklememitir. nk, kabilelerin slma girileri zerinden ok az bir sre gemi, dolaysyla onlarn yeni dine inanlar yzeysel boyutta kalmtr. Bu durum, btn boyutlaryla gerek bir slmlamadan ziyade, -baz istisnalar dndaMedineye siyas ballk anlamas aamasnda kalmtr. Anlalan odur ki, balangta Arap kabilelerinin bir ksm gerek anlamda Mslman olmam, onlar siyas varlklarn koruma gayesiyle slma girmi grnmlerdir. yleyse onlar gerek mminler yerine, Medine devletinin vatandal statsn kazanan siyas ve sosyo-kltrel nitelikli tebaa olarak grmek doru olur. Nitekim Kurn Kerm o dnemde yaayan bedevlerin ekl inancn u ekilde tasvir eder: Bedevler, inandk dediler. De ki: Siz iman etmediniz, bunun yerine boyun edik deyin. Henz iman kalplerinize yerlemedi. Eer Allaha ve elisine itaat ederseniz, Allah ilerinizden hibir eyi eksiltmez. nk Allah ok balayan, ok esirgeyendir. (Hucurt, 49/14). Bu yetin iaret ettii hususu destekler bir rivayete de sahibiz. Eliler ylnda (9/630) kabilesinin banda Hz. Peygambere gelerek Mslmanln aklayan Fezre reisi Uyeyne b. Hsn, ksa sre sonra gerekleen ridde olaylarna katlm ve yakalanp Medineye esir olarak getirilmiti. Kendisine niin byle davrand sorulduu zaman, nceki dnem iin, Allaha yemin ederim ki, bir an olsun bile iman etmemitim cevabn vermitir. Gerek Kuran yeti, gerekse Uyeyneden aktarlan rivayette grld gibi, zellikle toplu olarak slma giren ve merkezden ok uzaklarda yaayan kabilelerin bir ounda, slm dinini zmseme ve gerek anlamda inanma hli ortaya kmamtr. stelik bu kabileler slma yeni girdikleri iin, eski putperestlik inan ve alkanlklarn da btnyle terk edememilerdir. Bunun doal bir sonucu olarak Hz. Peygamberin vefatyla birlikte Mslmanlktan kolaylkla ayrlp kendi ilerinden kan sahte peygamberlerin peine dmlerdir.

168

Hz. Eb Bekir dnemindeki ridde olaylarnn din olduu kadar siyas sebepleri de vardr. Bunun en nemli delili ise isyanlarda rol oynayan sahte peygamberlerin birer ruhan nder deil, Medinenin siyas hkimiyetine ba kaldran kabile reisleri olmalardr. Onlarn peygamberlik iddiasnda bulunmalar, aslnda insanlar siyas adan kendilerine daha abuk balama ve Medinede bulunan Hz. Peygambere bu amala kendilerinden alternatif gsterme gayretinin bir sonucudur. Esasnda peygamberlik iddiasnda bulunanlarn etrafnda toplananlar da onlarn peygamberlik iddialarn deil, daha ok siyas kimliklerini dikkate almlardr. Ridde olaylarnda etkin olan siyas sebepten asl kastedilen ey, kabilecilik dncesi, yani asabiyetidir. Arap Yarmadasndaki kabileler balangtan beri siyas bamszlk iinde yaamlar, hibir dnemde baka milletlerin hegemonyas altna girmemilerdir. Mekkenin fethinden sonra ise gnll veya gnlsz Mslmanlarn siyas birliine boyun emek durumunda kalmlardr. Salnda Hz. Peygambere ballklarn srdren bu kabileler, onun vefatndan sonra biat kiisel bir anlama kabul ederek yeni halfe seilen Hz. Eb Bekirin otoritesini tanmak istememiler, kabilelerinin istiklli adna ynetime kar isyan balatmlardr.
Arap kabileleri niin irtidat etmilerdir, aratrnz?

Hz. Eb Bekirin halfelii dneminde riddenin yan sra bir ksm Arap kabileleri, btn din ykmllkleri kabul etmekle birlikte zekt vermeyeceklerini iln etmilerdir. Buradan yola karak, ridde sebepleri arasnda ekonomik sebeplerin de rol oynad dnlebilir. Hz. Peygamberin vefatnn ardndan dinden dnme konusunda tereddt iinde olan bedev Araplardan Kurre b. Hubeyrenin, sahbeden Amr b. sa yapt teklif, bu gr destekler mahiyettedir. Bu teklifinde o, yle diyordu: Araplarn mallarn almaktan vazgeerseniz, sizin szlerinizi dinlerler, size itaat ederler, aksi halde onlar sizin etrafnzda toplanmazlar. slm dininin temel artlarndan olan zekt ibadeti, o dnem iinde devlete tabi olanlar tarafndan bir itaat sembol olarak grlyor, bu sebeple hem ekonomik hem de siyas bir anlam tayordu. Bundan dolay kabile bamszlklarna dkn olan Araplar, Hz. Peygamberin vefatyla birlikte Medine otoritesinin zayflad dncesine kaplarak zektlarn vermemek suretiyle merkez ynetimden bamszlklarn iln etmek istediler. Onlarn zekt reddetmedeki gerek niyetlerini bilen Hz. Eb Bekir ise, bunu sadece din ve vicdan bir sorumluluk olarak kabul etmemitir. O, zekt konusunda gsterilecek ihmalin, Mslmanlarn siyas birliini tehdit edeceini anlad iin, baz kabilelerin zekttan muaf tutulma isteklerini kesinlikle geri evirmitir.

Ridde Olaylarnn Bastrlmas

Hz. Eb Bekir, riddenin Mslmanlarn varl ve btnln tehdit etmesi zerine bu hareketleri bastrmak amacyla asker hazrlklara giriti. stelik isyan eden kabileler, kendi ilerinde Mslman kalanlara kar, tehdit oluturmaya balamt. Dolaysyla ncelikli olarak bu Mslmanlarn can gvenliinin salanmas gerekiyordu. Halife, nce Medine dnda dank bir ekilde bulunan ordular bakente ard. Ayn srete isyan etmi blge halklarna da kendilerini itaate davet eden mektuplar yazld ve gnderilen ordularla ibirlii yapmalar tavsiye

169

edildi. Btn asker hazrlklar ve diplomatik giriimler tamamlandktan sonra ordular grev yerlerine gnderildi. Bu faaliyetlerde bata Hlid b. Veld olmak zere krime b. Eb Cehil, Hlid b. Sad b. el-s, Amr b. s, Huzeyfe b. Mihsan, Arfece b. Herseme, urahbil b. Hasene gibi komutanlar grev aldlar. Peygamberlik iddiasnda bulunan yalanclardan Tuleyha, Allah Reslnn vefatndan sonra Esed, Gatafan ve Tayy kabilelerinden taraftar toplayarak isyan balatmt. Hz. Eb Bekir, Hlid b. Veld komutasndaki orduyu Tuleyhann bulunduu blgeye sevk etmeden nce, Ad b. Htimi mensubu olduu Tayy kabilesine gndererek onlarn isyanclardan ayrlmalarn salamaya alt. Bu giriimin ardndan Hlid, nce Tayy kabilesi yurduna, ardndan da Buzha ve Butaha gitmek zere harekete geti. Ad b. Htimin gayretleriyle Tayyllarn pek ou Tuleyhay terk etmeye baladlar. Ayn anda Hlidin ordusuna katlarak Mslmanlarn gcn artrdlar. Birleik ordu, daha sonra Necid blgesinde Bzhada toplanm bulunan Tuleyha taraftarlaryla kar karya geldi (11/632). iddetli arpmalar sonucunda malup olan Tuleyha, Gatafan ve Esed kabilesine snarak yeniden slma girdiini iln etti. Hlid b. Veld, Tuleyhan etkisiz hale getirilmesinden sonra Resl-i Ekremin vefatnn hemen ardndan peygamberlik iddiasnda bulunan Sech ve onu destekleyen Ben Temm zerine yrd. Temm birlikleri, Buth denilen mevkide malup edildi. Sava sonucunda ele geirilen esirler arasnda bulunan liderleri Mlik b. Nveyre de ldrlenler arasndayd. En byk destekisi Mlikin ortadan kaldrlmas zerine hareketi tek bana yrtemeyeceini gren Sech, derhal Yemmeye giderek burada peygamberlik iddiasnda bulunan bir baka sahtekra katld. Destek verdii bu yalancnn ad, Mseylime idi. Yemme blgesinde yaayan Ben Hanfe kabilesi liderlerinden Mseylime, Hz. Peygamber hayatta iken peygamberlik iddiasnda bulunmutu. Onun vefatndan sonra da sahtekrln ve isyann artrarak srdrd. Olaya derhal mdahaleye karar veren Hz. Eb Bekir, ona kar krime b. Eb Cehili, ardndan da urahbil b. Haseneyi gnderdi. Hlid b. Veldin de gelmesiyle birlikte dman zerine byk saldr gerekletirildi. Akrab sava ad verilen bu arpmalar, Mslmanlarn Bedirden sonra o gne kadar yaptklar muharebelerin en iddetlisi kabul edilir. Zorlu geen sava sonunda Mseylime pek ok taraftaryla birlikte ldrld (12/633). Yemme savanda taraflarn toplam on bin kayp verdikleri kaydedilir. Bu savata ehit olanlarn says 2200 kii olup, bunlarn 700 Kurn hafz idi. (Vkd, Ridde, s. 146).
Hz. Eb Bekir dneminde Kurnn toplanmas konusunu aratrnz.

Hz. Peygamberin vefatnn ardndan Bahreynde yaayan kabilelerden Bekir b. Vil irtidat etmi, Abdl-Kays ise slm zere kalmt. Blgedeki Mslmanlar Medineden yardm isteyince, Hz. Eb Bekir, Al b. Hadram ynetimindeki bir orduyu blgeye gnderdi. Yemmeden gelen Hlid b. Veldin de desteiyle Bahreyndeki isyan, tamamen etkisiz hale getirildi. Hz. Eb Bekir, Uman ve Mehrede isyan eden Arap kabileleri zerine de Huzeyfe b. Mihsan ile Arfece b. Hersemeyi gnderdi. Daha sonra krime b. Eb Cehil de takviye birliklerle onlara katld. Blgede Deb ad verilen yerde meydana gelen iddetli arpmalar sonucunda isyan bastrld.

170

Arap Yarmadasnda peygamberlik iddiasnda bulunanlarn youn faaliyet gsterdikleri blgelerden biri de Yemendi. Burada erken dnemde peygamberliini iln eden Esved el-Ans, slm tarihinde riddeyi balatan ilk ahs kabul edilir. (bnl-Esr, el-Kmil, II, 228). Bunun zerine Allah Resl, Kays b. Hbeyre el-Murd vastasyla Esved el-Ansyi etkisiz hale getirerek blgede Mslmanlar adna hkimiyeti tekrar salamt. Ne var ki, Hz. Peygamberin vefat haberi alndktan sonra Yemende ikinci defa ridde faaliyeti balatld. Bu defa Eas b. Kays el-Kindnin organize ettii isyan hareketini bastrmak iin blgeye, Muhcir b. meyye komutasndaki asker birlik gnderildi. Daha sonra halifenin emriyle Yemene ynelen krimenin de gelmesiyle glenen Mslmanlar, iddetli arpmalar sonucunda isyanclar malup etmeyi baardlar. Bu ekilde, Resl-i Ekremin vefatndan fazla bir sre gemeden btn ridde hadiseleri tamamen bastrlm, Arap Yarmadasnda Mslmanlarn siyas hkimiyeti yeniden salanm oldu.
Hz. Eb Bekir dnemindeki Ridde olaylarnn sebep ve sonular hakknda Adem Apakn Anahatlaryla slm Tarihi II (Hulef-i Ridin Dnemi) kitabnn Birinci Blmn okuyunuz.

HZ. EB BEKR DNEM FETHLER

Hz. Eb Bekir, ridde olaylarnn bastrlmasnn ardndan Arap Yarmadas dna ilk fetih hareketlerini balatt. Onun dnemindeki asker harekt, Irak ve Suriye olmak zere balca iki blgeyi hedef alyordu. Bu da Mslmanlarn, dnemin iki byk gc olan Bizans ve Ssn mparatorluklar ile ayn anda kar karya gelmesi demekti. nk hedef alnan blgelerden Suriye blgesi Bizansn, Irak ise Ssnlerin kontrolndeydi. Bizans ve Ssn devletlerine kar savaa karar vermek, onlarn snrlarna ordular gndermek, ok nemli bir giriimdi. Zira bu iki devletin, kkl bir sava tecrbesi vard. Ayrca onlar Araplarn karabilecekleri ordulardan sayca ok stn kuvvetlere sahiptiler. Buna karlk Mslmanlar, sade hayata alkn, yksek manevra kabiliyetine sahip, bu sebeple ani baskn yapabilen, bir malubiyet durumunda le snarak kendi gvenliklerini salayabilen kk organize kuvvetlere sahipti. Onlarn asl stnl ise mensubu olduklar slm dinini btn dnyaya yayma gayret ve inanlaryd. Bu manev destekle onlar, Hz. Eb Bekir dneminden itibaren dnyann en hzl, en geni ve en kalc fetih harektn balatmlardr. slm fetihlerinin ncesinde Bizans ve Ssn imparatorluklarnn uzun yllar sren savalarla birbirlerini ypratm olmalar, Mslmanlarn gerekletirdikleri fetihlerde olumlu rol oynamtr. Bu devletlerin, eitli milletlerden ve farkl inan gruplarndan oluan kendi halklarna kar sergiledikleri baskc ynetim anlaylar, hkim zmre ile halk arasndaki ba koparm, yneten ile halk neredeyse birbirine hasm hline getirmiti. Bu durum, Bizans ve Ssn idaresindeki halklarn, Mslmanlar bir kurtarc olarak grmelerine yol am, dolaysyla onlar fetihler esnasnda Mslman ftihlere yardmc olmulardr.
Araplarn fetihlerdeki baarlar, birinci derecede slm eilime baldr. Rahmet dini olan slm insanlara ulatrmak (ily- kelimetullh) arzusu, Mslmanlar fetih hedeflerine sevketmitir. Bu anlamda slmn itici kuvveti, mslmanlarn cesareti ve birlii, bu baarnn srrn oluturur. Bunun yan

171

sra Bizans ve Ssn devletlerinin i zayflk sebebi olan mezhepler aras mcadele, etnik atma, vergi adaletsizlii, uzun savalar sonunda yorulma gibi hususlar, mslmanlarn galibiyetine yardm eden birer unsurdu; esas etmen ise, Araplarn bizzat slmla kazandklar manev gleri idi.

Irak Fetihleri
Hz. Eb Bekir, Arap Yarmadas dna gerekletirilecek fetihler iin ilk nce Arabistan ile Ssn ve Dou Roma imparatorluklar arasnda kalan Irak topraklarn hedef ald. slm dinini tebli etme konusunda Hz. Peygamberin balatt stratejiyi devam ettirmek iin Ssnlerin elinde bulunan Fratn gneyindeki blgelere ordu gnderilmesi gerekiyordu. lk hedef, Hre topraklaryd. Hz. Eb Bekirin halifelii stlendii dnemde Hre blgesinde Farslar ile Araplar birbirlerine karlkl saldrlar dzenliyorlard. Bunlardan Arap asll Msenn b. Hrise e-eybn, ranllarla giritii mcadelesinde daha da glenmek iin Medineye geldi ve Hz. Eb Bekirden kendisinin Ssnlerle savamak zere grevlendirilmesini istedi. Halfe, isteini kabul ederek ona Mslmanlar adna Farsllarla savama yetkisi verdi. Msenn, Mslman kimliiyle Farsllara kar nemli bir mcadele verdi. Daha sonra Hlid b. Veldin Irak topraklarna gnderilmesiyle de blgede plnl fetihler balatld. Hlid b. Veld Irak snrn getikten sonra orduya katlan Msenn b. Hrise ve dier komutanlarla birlikte Basra Krfezinin liman ehri blleyi fethetti. Ardndan Acemlerin ordugh durumundaki Hbeyre ehri ele geirildi. Mslman askerler, daha sonra bir ksmn savala, bir ksmn da anlama yoluyla olmak zere irili ufakl birtakm yerleme merkezlerini ele geirip Hreye ulatlar. slm ordusu, Hreyi kuatarak halk teslim olmaya zorlad. Kuatma devam ederken, Hlid, kaledekilere haber gndererek ehrin ileri gelenleri ile grmeler yapmak istediini bildirdi. Bunun zerine bir din adam ve ehrin valisi, Mslmanlarn kararghna geldiler. Yaplan grmelerde gelenler, Mslman olmay kabul etmemekle birlikte, cizye karlnda bar yapma isteklerini akladlar. Sonuta Hre halk bir antlama imzalad. Bu anlamada Hz. Eb Bekirin, Hrelilere tand haklar, evre blgelerde yaayan baka kabileleri de harekete geirdi ve ayn artlarda Mslmanlarn idaresine girmek istediklerini bildirdiler. Irak topraklarnda ilerleyen Mslmanlar, Hrenin ardndan daha kuzeye ynelerek Brusm (Bnky) ehrine ulatlar. ehrin yneticileri, sava yapmakszn Hlid b. Veld ile bar anlamas imzaladlar. Mslmanlar iin sonraki hedef, daha kuzeyde bulunan Enbr ehriydi. Buras, Ssn mparatorluunun nemli bir erzak ve silah merkezi konumundayd. Stratejik bir neme sahipti. ehir halk, balangta Mslmanlara kar direni gstermekle birlikte, yenilginin kanlmaz olduunu grnce bar istemek zorunda kald. Hlid b. Velid, Enbr ehrinden Aynttemr denilen blgeye hareket etti. Burada Farsllardan oluan kalabalk bir topluluk ve Ben Nemir, Talib, yd ve dier kabilelerin oluturduu bir Arap gc vard. Ksa sren kuatmadan sonra Mslmanlar ehri ele geirdiler. Bylece Basra krfezinden

172

Aynttemre kadar Frat Nehri boyunca uzanan topraklar, Mslmanlarn hkimiyetine girmi oldu.
Hlid b. Velidin komutasnda Irak cephesindeki ilk hedeflerine ulaan Hz. Eb Bekir, 13. hcri yln banda (M.634) onu, Irak cephesinden Suriyeye sevk karar ald. Bununla birlikte Hlidin yardmcs Msenn b. Hrise, Ssnlere kar ele geirilmi olan topraklar savunmay ve ran hedeflerine yeni seferler dzenlemeyi srdrd. Iraktaki bu faaliyetler, Hz. mer devrinde Ssn mparatorluu ile gerekletirilecek olan byk mcadelenin de hazrlk safhasn oluturmutur. Hz. Eb Bekir dneminde Irak fetihlerinin sebepleri nelerdir?

Suriye Fetihleri
Hz. Eb Bekir, ridde hareketlerini bastrdktan sonra Irak seferleriyle ezamanl olarak Suriye blgesi fetih harektn da balatmt. Halfe, bir taraftan Iraka gnderdii ordularla ran ile aralarnda bulunan Arap blgesini kontrol altna almay plnlarken, dier taraftan da Suriye seferleriyle blge evresindeki Hristiyan Arap emberini yarmaya, bu sayede Mslmanlarn Araplar dndaki milletlerle yakn temasa gemelerini salamaya alt. Sefer iin gerekli hazrlklarn tamamlanmasndan sonra Mslman ordular, Hicretin 12. (M. 633) ylndan itibaren Suriye topraklarna girip farkl blgelerde karargh kurdular. Buna gre Eb Ubeyde b. Cerrah, Cbiye; Yezd b. Eb Sfyan, Belk; urahbil b. Hasene, rdn; Amr b. s da Arebeye ordusunu yerletirdi. Mslman ordularn Suriye topraklarna girdikleri haberi, ksa srede Bizansa ulat. Bunun zerine mparator Herakleios, kardei Theodoros kumandasnda byk bir orduyu blgeye gnderdi. Arabe mevkiinde konulanm bulunan ve emrindeki az sayda askerle dmana kar gelmenin mmkn olmadn dnen Amr b. s, durumu halfeye bildirdi. Hz. Eb Bekir yeni gelime zerine Irak cephesinde savaan Hlid b. Veldi Suriye cephesine gnderdi. Bizans ordusu komutan, Hlid b. Veldin Suriyeye doru gelmekte olduu haberi kendisine ulanca, ordusuyla bulunduu yerden Ecndeyne yneldi. Dier taraftan, Suriye blgesinin farkl yerlerinde karargh kurmu olan Mslman komutanlar da Hlid b. Veld ile birlemek zere sratle Ecndeyne intikal ettiler. Her iki ordu, sava konumuna geti. Suriye topraklarnda Mslmanlarla Bizansllarn kar karya geldikleri ilk byk sava olan Ecndeyn Muharebesi, iddetli arpmalar sonucunda Mslmanlarn kesin galibiyetiyle sona erdi (28 Cemziyelevvel 13/30 Temmuz 634). Bu stnlk, Mslmanlara Suriye kaplarn amtr.

Hz. Eb Bekirin Vefat

Ecndeyn savann meydana geldii gnlerde Hz. Eb Bekir hastalanmt. Hastal giderek arlayordu. Vefatndan nce, yerine seilmek zere Hz. meri belirledi, bu konudaki isteini ahitnme unvanyla bir vasiyet metninde belirtti. Adaletle Mslmanlara hizmet etmesi midiyle Hz. meri halef braktn, ona itaat etmelerini Mslmanlara hatrlatt. Sonra Hz. mere cihadla ilgili vasiyetini yapt; cenazesi topraa verilir verilmez, slmn daha ileri hedeflere ulatrlmas iin, brakt yerden fetihlerin

173

srdrlmesinin doru olacan syledi. zerinde bulunan beytlmale ait emanetlerin yerine konulmasn ve Hz. Peygamberin yanna defnolunmasn kz Hz. ieye vasiyet etti. Mslmanlarla hellleti ve Ecndeyn savann sonucunu rendikten ksa sre sonra 63 yanda vefat etti (22 Cemziyelhir 13/23 Austos 634). Cenaze namazn Hz. mer kldrdktan sonra Hz. Peygamberin yanna defnedildi. Bylece dnyada iken onun sadk dostu olan Hz. Eb Bekir, ldkten sonra da ona komu ve arkada oldu. Hz. Peygamberin vefatndan sonra Mslmanlarn idaresini stlenen Hz. Eb Bekirin iki yllk halfelii sreci, Mslmanlar iin, peygamber idaresinden hilfet ynetimine gei dnemi olarak kabul edilebilir. Ksa, ancak ok zor geen bu dnem, Hz. Eb Bekire ok byk sorumluluklar yklemitir. Hz. ie, bu nazik durumu ve babasnn bu srete yklendii misyonu u szleriyle tasvir eder: Araplar irtidat ettiler. Yahudiler ve Hristiyanlar ba kaldrd; nifak ortaya kt. Peygamberlerini kaybeden Mslmanlar, bir k gecesinin yamuru altnda kalm koyun srsne dndler. Nihayet Allah, onlar tekrar Eb Bekirin etrafnda toplad. Reslullh vefat edince babamn karlat zorluklar, koca dalara yklenseydi, onlar param para ederdi. Medinede nifak hkimdi. Allaha yemin ederim ki babam, insanlarn ihtilfa dtkleri her konuyu, slmiyetteki deer ve ilgisine gre en sratli bir ekilde zd. (Belzr, Fthul-Buldn, s. 132). Hz. Eb Bekir vefat ettiinde Hz. Alinin de u szleri syledii nakledilir: Sen frtnalarn ve en iddetli kasrgalarn kmldatamad bir da idin. Reslullhn dedii gibi sen, bedeninde zayf, Allahn dininde kuvvetli, gnlnde mtevaz, Allahn katnda ve yeryznde makam yce, mminlerin nazarnda byk idin. Sende hi kimsenin kini, hi kimsenin deersiz bulduu bir taraf yoktu. Senin katnda kuvvetli, ondan hak alnncaya kadar zayf, zayf da hakkn alncaya kadar kuvvetli idi. Yce Allah, senin sevabndan bizi mahrum etmesin, senden sonra bizi saptrmasn! (bn Sad, III, 169-170; Syt, s. 27-28)
Hz. Eb Bekir dnemi Irak ve Suriye fetihleri hakknda ayrntl bilgi iin dem Apakn Anahatlaryla slm Tarihi II (Hulef-i Ridin) kitabnn Birinci Blmn gzden geiriniz.

HZ. EB BEKRN AHSYET VE YNETM ANLAYII

ahsiyeti
Hz. Eb Bekir, hem Chiliye dneminde, hem de slmn tebliinden sonra Hz. Peygamberin en yakn dostu olmutur. Medineye hicretin ardndan kz Hz. ienin Allah Resl ile evlenerek mminlerin anneleri arasna katlmas, onlarn aralarndaki dostluk ban daha da glendirmitir. Nitekim Allah Reslne, en ok kimi sevdii sorulduunda ilk nce Hz. Eb Bekirin, ardndan da onun kz ve kendi hanm olan Hz. ienin adn vermitir. (Mslim, Fezil, 8). Hz. Eb Bekir, gzel ahlk, doruluu ve cmertlii ile gerek Chiliye devrinde, gerekse Mslmanlndan sonra dost dman herkesin takdirini ve saygsn kazanmtr. Mslman olmadan nce putlara tapmam, putlar adna kesilen kurban eti yememi, kendisini, Chiliye devri insanlarnn mptela olduklar ktlklerden korumutur. Mekke toplumunda varlkl

174

hline ramen, mtevaz oluu, insanlara kar hogrl davran, yumuak huyluluu ve merhameti ile rnek bir ahsiyet olarak tannmtr. Ashb arasnda da gzel ahlk, doruluu ve yardmseverlii ile bilinen Hz. Eb Bekir, bu ynyle hem kabilesi arasnda hem de toplumda nemli bir saygnlk kazanmt. Hakkndaki rivayetlerden, hassas, duygulu, yumuak huylu, gler yzl ve ho sohbet bir kiilie sahip olduu anlalmaktadr. Hz. Eb Bekir, mtevaz kiiliinin yan sra gerektiinde cesaretin de en canl rneklerini vermitir. nsanlarla mnasebetlerinde daima az ve z konumaya zen gsteren Hz. Eb Bekir, komutan ve idarecilerine de ayn tavsiyelerde bulunmutur. Hz. Eb Bekir, hibir hadisede tepkisel ve aceleci davranmam, gelimeler karsnda her zaman soukkanlln korumutur. Halifelik grevini stlendikten sonra Arabistan'n her tarafndan isyan seslerinin ykseldii bir srada, deiik blgelerden idareciler sorumlu bulunduklar yerlerdeki isyan ve irtidat hakknda heyecan iinde bilgi verirken, onlar gayet soukkanllkla dinlemitir. Onun zekt memurlarndan birisi olan Drr b. Ezver el-Esed, Hz. Eb Bekir'in bu olaylara yaklamyla ilgili unlar sylemektedir: Biz ona Mslmanlarn aleyhine gelien olaylar anlatrken, o bu haberleri olduka soukkanllkla karlad. (Taber, III, 230). Hz. Eb Bekir, bilgi ve tecrbesiyle dnemin sekin ahsiyetleri arasndayd. zellikle Arap soy bilimi olan Ensb hakknda zamannn otoritesi kabul ediliyordu. Ayrca Arap kabilelerinin sava tarihi olan Eyyml-Arab konusunda da uzmand.
Hz. Eb Bekir, nsanlarla salkl diyalog kurmada ok baarlyd. Hz. Peygamber ile grmek iin Medine'ye gelen kabile temsilcilerini ncelikle o karlar, onlarla tanp nesepleri hakknda konuur ve yaknlk kurard. Bu ekilde gelenlerin Hz. Peygamber ile samimi bir iletiim kurabilmeleri iin ortam hazrlard.

Hz. Eb Bekir, rnek ahsiyetinin yan sra ayn zamanda ilim ve hikmet sahibi bir kiiydi. Kurn- Kerimi en gzel okuyan, en iyi anlayan ve hayatnda tatbik eden sahbe nderlerindendi. Kuran okumay ok sever, ili ve tesirli sesiyle okuduu yetler, Mekkede herkesin dikkatini ekerdi. O kadar ki, Mekkeli mrikler, insanlarn etkilenerek slma ynelecekleri endiesiyle onun aktan Kurn okumasn engelleme giriiminde bulunmulardr. Bunun zerine Mekkeyi terk etmek isteyen Hz. Eb Bekir, bn Duunne isimli kabile reisinin himayesiyle ehre tekrar geri dnmtr. Mrikler de onun alen olarak ibadet etmemesi ve duyulacak ekilde yksek sesle Kuran okumamas artyla ehre girmesine izin vermilerdir. Hz. Eb Bekir, buna bir sre uymaya altysa da bir mddet sonra evinin bahesindeki bir glgelikte namazn klmay ve Kuran okumay srdrmtr. Bu glgelik, etraf ak bir alan olduu iin insanlar onu Kuran okurken iitiyorlar, namaz klarken gryorlard. Bu srete mrikler, himaye edeni arac klarak onu ayn gerekelerle yeniden engellemek istemiler, bunun zerine bn Duunne, himayesini geri almak zorunda kalmtr. Hz. Eb Bekir ise, Allah'n korumasna sndn syleyerek, bn Duunnenin korumasna ihtiyac olmadn ifade etmitir. Hz. Eb Bekirin dier bir zellii de cmertliidir. yle ki, Mekke dneminde btn maln Mslmanlarn glenmesi amacyla harcamtr. Bata Bill-i Habe olmak zere efendileri tarafndan Mslman olduklar

175

iin byk iddete maruz kalan pek ok kle ve criye, onun tarafndan satn alnarak hrriyetlerine kavumulardr. Hz. Eb Bekirin slm iin ve Mslmanlar yararna mal hizmetleri, Medine dneminde de artarak devam etmitir. Bu sebeple onun cmertliine bu dnemde de yaanm ok sayda rnek bulmak mmkndr. O, Mslmanlarn madd destee ihtiya hissettikleri her gelimede mal varlyla orada olmu, neredeyse elinde bulunann tamamn tasadduk etmek istemitir. Mesel hicretten sonra Medinede yaplm olan Mescid-i Nebevnin arsasnn bedeli Hz. Eb Bekir tarafndan karlanmtr. zellikle artlarn elverisizlii sebebiyle Mslmanlarn en fazla destee ihtiya duyduklar Tebk seferi esnasnda ordunun hazrlanmas iin btn mal varln Hz. Peygamberin emrine tahsis etmitir. Hz. Eb Bekir, kahramanlk konusunda da gzel rnekler verir. Hz. Peygamberin salnda gerekleen savalarda o, hep n saflarda arpm, en zor zamanlarda Resl-i Ekremi dman askerlerine kar korumutur. Uhud ve Huneyn savalarndaki kahramanlklar buna rnek gsterilebilir. Halifelii dneminde de, en buhranl bir zamanda Mslmanlarn nne geerek isyanclarla mcadele etmitir. Nitekim halife seilmesinden hemen sonra isyan eden Arap kabilelerinin Medineye saldracaklar haberi zerine hi vakit geirmeden balatt mcadele ile ehre ynelik saldr giriimini nlemitir. Hz. Eb Bekir, bu hadisenin ba gstermesi zerine isyanclarla savamak iin Medine'den kp ehrin yaknlarndaki Z'1-Kassa'ya kadar gelmiti. Hatta buradan daha da ileriye gitme arzusundayd. Ancak yannda bulunanlar, kendisine bir zarar gelmesi durumunda, bunun tm Mslmanlar olumsuz ynde etkileyeceini, slm'n bundan byk zarar grebileceini hatrlattlar. Bunun zerine halife, Hlid b. Velid'i komutan tayin ederek Medine'ye geri dnmtr. Hz. Eb Bekirin ahsiyetinin merkezinde slma samimi inanc ve Hz. Peygambere derin sadakati vardr. Onun slma hizmet abas, her zaman canl, derin ve kapsaml olmu; lnceye kadar da slm hizmetlerdeki duyarll devam etmitir.
ll yaay ve davranlaryla ashba ve kendisinden sonraki btn Mslmanlara rnek olan Hz. Eb Bekir, bu hususta Allah Reslnn de takdirini kazanmtr. Nitekim Hz. Peygamber , muhakkak ki, arkadal hususunda da, mal hususunda da insanlarn en cmerdi Eb Bekirdir. mmetimden kendime bir dost edinseydim Eb Bekiri edinirdim szleriyle onu vmtr. (Buhr, Fedil 5).

Ynetim Anlay
Hz. Eb Bekir, idar hayattaki uygulamalarnda srekli Hz. Peygamberi rnek almtr. Dolaysyla onun icraatnda Hz. Peygamberin ynetim anlaynn belirgin yansmalar grlr. Onun Hz. Peygamberden rnek ald prensiplerin banda, istiare, kararllk, hogr, ehliyet ve insan haklarna sayg gelir.

stire
stiare, kamu ynetimi asndan deerlendirildiinde yneticinin kar karya kald bir problemin halli konusunda grne deer verdii kiilerle gerekletirdii danma ve fikir alveriidir. slm tarihinde bunun siyas anlamda sistemlemi ekline r denilmektedir. Kurn Kerimde

176

Mslmanlardan, ilerini danma ile yapmalar istenmitir. (l-i mrn 3/159) Ayrca Kurnda bu isimde bir de sre bulunmaktadr. Bu srenin 38. yetinde istiare messesesinden ayrca bahsedilmekte ve ... Onlarn ileri, aralarnda danma iledir... (r 42/38) buyurulmaktadr.
Hz. Peygamberin ashbyla gerekletirdii istirelere rnek veriniz.

Hz. Eb Bekir, btn uygulamalarnda toplumun fikr ve siyas desteini almaya zen gstermi, bu sebeple halifelii sresince istirede bulunmutur. Btn nemli kararlarndan nce ashbn ileri gelenlerinin grne bavurmay ilke edinmitir. Halife, idar faaliyetlerinde genelde ashbn tamamnn grn almakla birlikte onun en yakn danmanlar Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Abdurrahman b. Avf, Muaz b. Cebel ve Zeyd b. Sabit idi. Bunlar arasnda Hz. mer onun en byk yardmcsdr. Bu sebeple o, hemen btn nemli devlet meselelerinde ncelikli olarak onun grn alma ihtiyac duymutur. Vefatndan nce de toplumun kanaat nderlerinin fikrini almak suretiyle Hz. meri kendi yerine halfe tayin etmitir.
Ahidnme-i Sddk ad verilen, Hz. Eb Bekirin kendisinden sonra yerine gelecek ahs belirleyen vasiyetnmesinin metni hakknda bilgi edininiz.

Hz. Eb Bekir, halfelii dneminde Medinede ashbn ileri gelenleriyle gr alveriinde bulunmasnn yan sra, uzak beldelerde grev yapan idarecilere de ayn eyi tavsiye ediyordu. Nitekim Mseylime ile savamak zere grevlendirdii komutan Hlid b. Veldi, herhangi bir savaa girimeden nce kendisiyle birlikte olanlarn kanaatlerini almas dorultusunda uyarmtr. Dier komutanlarna da srekli bu dorultuda tler vermitir. Hz. Eb Bekir, ynetim makamnda kesin yetkiye sahip bir ynetici olmakla birlikte, baz devlet grevlerini yakn arkadalarna brakarak idar grevlerde paylamn gzel rneklerini de vermitir. Bu amala Medinede davalara bakma grevini Hz. mere devretmi, Eb Ubeyde b. Cerrah Beytlml emni (Hazine grevlisi) tayin etmitir. Zeyd b. Sbit, Hz. Ali ve Hz. Osman gibi ahslardan da devlet ktiplii hizmeti almtr. Bunlar devletin resm yazmalarnda halifeye yardmc olmulardr.

Kararllk
Hz. Eb Bekir, kaynaklarda gayet halim-selim, son derece yumuak huylu, efkatli ve alak gnll olarak tasvir edilir. Mslmanlarn ittifakyla devletin en yksek makam olan hilfete seilmi olmasna ramen, halka yapt ilk konumasnda En iyiniz olmadm halde sizin bakannz olarak seilmi bulunuyorum ifadesini kullanmas, onun tevazuunun boyutlarn ortaya koyar. Ayn konumada geen Yanl hareket ve davranta bulunursam bana doru yolu gsteriniz ifadesi de alak gnllln ve ynetimde effafln bir baka yansmasdr. (bn Hiam, IV, 331) nsan ilikilerinde mtevaz tavryla ne kan Hz. Eb Bekir, vazife ve sorumluluk hususunda ise son derece ciddi ve kararl bir tutum sergilemitir. Dolaysyla din ve devlet ilerinde onun bir ihmline, hatta teredddne tesadf etmek mmkn olmaz. Halfe, gerek dorudan ahs kanaati, gerekse ashbn nde gelenleriyle yapt istiareden sonra olsun, herhangi bir konuda belli bir karara vardnda bunu cesaretle uygulamtr. Hz. Eb Bekirin idaredeki

177

kararlln sme ordusunun harekete geirilmesi ve ridde savalarndaki tutumunda aka grmek mmkndr: Yukarda anlatld gibi sme ordusunu gndermekten vazgemesini isteyenlere Hz. Eb Bekir, Arslanlarn gelip beni kapacaklarn bilsem, ehirde benden baka kimse kalmasa da orduyu gndereceim. Zira smenin gitmesini bizzat Reslullh emretmiti diyerek yaplan teklifi kesin bir ekilde geri evirdi. (Vkd, s. 51). Hz. Eb Bekir, sme ordusunun harekete geirilmesindeki sebat ve kararlln ridde hadiseleri esnasnda da gstermitir. rtidat edenlerin bir ksm slma bal kalacaklarn, buna karlk zekt vermeyeceklerini Medineye bildirdiklerinde Hz. mer bata olmak zere ashbtan bazlar bu gibi gruplardan belli bir sre zekt alnmamas teklifinde bulundular. Ancak halfe onlara u tarih cevab verdi: Allaha yemin ederim ki, namaz ile zektn arasn ayranlara kar savaacam. nk zekt maln hakkdr. Onlar Reslullha verdikleri zekt hayvannn bana balanan ipi dahi bana vermekten ekinirlerse, yine onlarla savarm. (Vkd, s. 52).

Hogr
Hz. Eb Bekirin kararl bir ynetici olmas, onun kat ve sert bir idare sergiledii anlamna gelmez. O, idarede kararllk ile birlikte hogrl olmann rneklerini de gstermi, emri altndaki yneticilerin baz hatal davranlarn msamaha ile karlam, onlara kar herhangi bir kin beslememitir. Bu anlamda Hz. Eb Bekirin ynetimini tatl-sert bir idare olarak tanmlamak yanl olmaz. Hogrsnn bir sonucu olarak Hz. Eb Bekir, Hz. Peygamber dneminden intikal eden grevliler arasnda kendi emrinde almak istemeyenlerin kararlarna sayg duymu, bunu ahsna kar bir tavr olarak grmemitir. Grevlerinden ayrlmak isteyenleri daha faydal olabileceklerine inand baka grevlere atam, hibir yneticisine, rzasn almadan grev vermemitir. Hz. Eb Bekirin ynetimdeki hogr anlayn, Hz. Peygamber tarafndan Yemen blgesine idareci olarak tayin edilmi olan Hlid, Amr ve Ebn b. Sad b. s kardelerle ilgili uygulamasnda daha ak bir ekilde grmek mmkndr: Allah Reslnn vefatndan sonra ad geen ahslar, grev yerlerini terk edip Medineye dnmlerdi. Halfe, grevlerinde baarl grd Sadoullarn eski yerlerinde brakmak niyetini kendilerine aklam, ancak onlar Hz. Peygamberden bakas iin grev yapmayacaklarn ileri srerek teklifi kabul etmemiler, bunun yerine Suriye seferlerine katlacaklarn bildirmilerdir. Hz. Eb Bekir, onlarn kararna sayg dumutur. meyye kabilesine mensup olan Hlid b. Sad, grev yerini terk edip Medineye geldiinde Hz. Eb Bekirin halfe seilmesinden memnun olmadn aka iln etmi, bu grevi Eb Bekire braktklar iin Hz. Ali ile Hz. Osman da knamt. Bu gelimeden haberdar olmasna ramen halfe onun tenkitlerini olgunlukla karlam, olay ahsiyet meselesi yapmamtr. stelik Hz. merin youn muhalefetine ramen onu Suriye blgesine sevk edilen ilk orduya komutan tayin etmitir. (Taber, III, 387388).

178

Ehliyet
Hz. Eb Bekir, yneticilikte en nemli ilkenin ehliyet olduuna inanyordu. Bu sebeple seildii gn yapt konumada bizzat kendisinin devlet bakanl grevinde kalabilmesinin ancak grevini lykyla yapmasna bal olduunu ifade etmitir. Yneticilerini ehil olanlardan seme konusunda titizlik gstermi, akrabalk ve hatr-gnl gibi iltimaslara boyun ememitir. Ona gre ynetimde esas alnmas gereken ey, tayin edilen grevlinin greve ehil ve lyk olmas, devlet sorumluluu tayabilmesidir. Bu amala komutanlarndan Chiliye gururuna kaplmamalarn, kabilecilik (asabiyet) peinde komamalarn istemitir. dar ve asker grevlerin veriliinde akrabaln deil, ehliyetin temel alnmasnn gereini sk sk vurgulam, ortaya koyduu bu prensipleri uygulamalaryla bizzat gstermitir. Nitekim kabilecilik duygularn artrr endiesiyle kendi kabilesinden hi kimseyi nemli devlet grevlerine getirmemitir. Hz. Eb Bekir, grevlendirmelerde ehliyet konusuna nem verdii gibi setii idarecilerinden de ayn duyarll beklemitir. Bunun en gzel rneklerinden biri, halfenin Yezd b. Eb Sfyana yapt u uyardr: Senin adna en ok korktuum husus, iltimas meselesidir. Hz. Peygamber yle buyurmutur: Mslmanlara ait herhangi bir iin bana geip de iltimas eseri olarak o ie birini tayin eden kii, Allah'n lnetine urar. Allah ondan bir mazeret veya fidye kabul etmeyerek kendisini cehenneme atar. (Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 6). Hz. Eb Bekir, ksa sren halfelii dneminde ehil olanlar ynetime getirdii gibi, Allah Reslnn tayin etmi olduu idarecileri yerlerinde tutmaya da zen gstermitir. Onlar azletmedii gibi daha yksek grevlere de getirmitir. Bu ekilde o, Hz. Peygamberin tercihine uyduunu gstermitir. rnek vermek gerekirse Mekke valisi Attb b. Esd, Tif valisi Osman b. Ebul-s, Cened idarecisi Muz b. Cebel, Zebd, Aden ve Yemen Sahili ynetiminden sorumlu olan Eb Ms el-Ear ile Bahreyn valisi Al b. Hadram, Hz. Eb Bekir zamannda da grevlerini srdren Hz. Peygamber dnemi brokratlarndan bazlardr.

nsan Haklarna Sayg

Hz. Eb Bekirin ynetimi esnasnda zerinde zenle durduu konulardan biri de insan haklarna saygdr. Onun, kumandanlarna ve valilerine verdii emirler, Kurn- Kerimde insan haklar konusundaki evrensel ilkelere dayanmaktadr. Halfenin harekete gemeden nce sme ordusuna verdii tler bu hususu aka ortaya koyar: Size on ey tavsiye edeceim ki, bunlara uyunuz: Hainlik yapmaynz. Vefaszlk etmeyiniz. Haddi amaynz. Kimsenin uzuvlarn kesmeyiniz. ocuklar, kadnlar ve yallar ldrmeyiniz. Hurma aalarn kesip yakmaynz. Koyun, inek ve deve gibi hayvanlar gdadan baka bir maksat iin kesmeyiniz. Yolda manastrlara ekilmi insanlara rastlayacaksnz, onlar kendi hllerine braknz. (Taber, III, 226-227). Hz. Eb Bekirin burada dile getirdii tavsiyeler, zamanmza kadar korunmaya allan ancak hep inenen sava hukukunun temel esaslarn yanstr. Buradaki tlerde yer alan hususlar, Mslmanlarn ilk halfesinin genelde insana saygsn, zelde ise dier din mensuplarna (tekine) hogrsn ve ayrca insanlarn yaadklar evreye verdii nemi vurgular.

179

phesiz bu tler, Allah Reslnn retisi ve uygulamalarnn Hz. Eb Bekir dnemindeki devamndan ve pratik yansmalarndan baka bir ey deildir. Halfe, ayrca komutanlarna, askerlerinizin ailesinden gafil olmayn, o zaman askeriniz bozulur. Onlarn gizliliklerini de aratrmayn, o zaman onlar rezil edersiniz. nsanlarn srlarn aa karmayn, onlarn aa vurduklaryla yetinin diye emirler veriyordu. (bn Sad, VII, 396) Bu t ve uyarlaryla Hz. Eb Bekir, komutanlarndan, emirlerindeki askerlere kar insanca davranmalarn, onurlarnn korunmas hususunda da dikkatli olmalarn istemitir. lk slm fetihlerinin baarya ulamasnda Mslman askerlerin kendi aralarndaki dayanmann, komutan ile askerler arasndaki karlkl sevgi ve saygnn byk rol oynad unutulmamaldr. Nitekim seferler esnasnda Mslman komutanlar ile grmek iin gelen yabanc eliler, slm ordusunda en st dzeydeki komutanla herhangi bir asker arasnda sorumluluklar dnda bir fark grmediklerini aka ifade etmilerdir. Hz. Eb Bekir, sava esnasnda olduu gibi, daha sonra gerekletirilen antlamalarda da insanlara ar artlarn yklenmesini doru bulmam, Mslmanlarla bar yapan insanlarn tm haklarnn korunmas ve madur edilmemesi hususunda duyarl davranmtr. Hirelilerle yaplan antlama, bunun en gzel rnei olarak slm tarihine gemitir. Hireliler, yaplan antlamadan sonra gelenee gre kymetli hediyeler sunmulard. Bu gelimeden haberi olan Hz. Eb Bekir ise, Hrelilerin verdikleri hediyelerin madd karlklarnn deyecekleri cizyeden drlmesi iin komutana talimat gndermitir. Belki de bu durum, blgedeki dier yerleim yerlerinin idarecilerinin, direnmeksizin Mslmanlarla antlama yapmalarna vesile olmutur.
Hz. Eb Bekirin ahsiyeti ve Ynetim Anlay konusunda srafil Balcnn dri ve Siys Ynden Hz. Eb Bekir Dnemi isimli kitabn okuyunuz.

zet
Hz. Eb Bekirin tarihsel kiiliini tanmlayabilmek Kureyin Teymoullar kabilesine mensup olan Hz. Eb Bekir, genlii dneminde ehrin saygn ahsiyetleri arasnda yer almtr. Allah Reslnn tebli faaliyetlerine balamasndan hemen sonra da ilk Mslmanlar arasnda erefli yerini almtr. Mekke dneminde srekli olarak Hz. Peygamberle birlikte bulunmu, bir taraftan servetini dini urunda harcarken, dier ynden de mriklerin saldrlarna kar Hz. Peygamberi, can ve mal ile korumutur. Hicret esnasnda da Resl-i Ekreme yol arkadal yapmtr. Medine dneminde de srekli Hz. Peygamberle beraber grlen Hz. Eb Bekir, Hz. Peygamberin katld asker seferlerde aktif bir ekilde yer alm, Allah Reslnn en nemli danman olmasnn yan sra hac emrlii grevini yrtmtr. Vefatna yakn bir zamanda Hz. Peygamber onu imamet grevine getirmi, Reslullhn irtihalinden sonra da Mslmanlar onu halifelik makamna geirmilerdir. lk halife seimi ve sonularn deerlendirebilmek Hz. Peygamberin vefatndan sonra Mslmanlarn yz yze geldikleri ilk problem halfelik meselesiydi. Ensr ileri gelenleri bu konuda ilk adm

180

atarak kendilerinden birini halfe semeye karar vermilerdi. Bu problem, Ben Sideye ait toplant yerinde Medineliler ile Kurey ileri gelenlerinin yaptklar grmeler sonucunda Hz. Eb Bekirin halfe seilmesiyle ald. Halifenin Kureyten seilmesinde o dnem artlarnda Kureyin dier Arap kabileleri arasndaki konumunun etkisi byktr. Muhcirler arasnda da en uygun halife aday olarak Hz. Eb Bekir grlm ve Mslmanlarn ilk halifesi olarak kendisine biat edilmitir. Ridde hadiselerinin sebeplerini aklayabilmek Hz. Eb Bekirin kar karya kald en byk tehlike ridde hareketleriydi. Btn sosyal hadiseler ve isyanlar gibi bu hareketin de esas ve tal derecede birok sebebi bulunuyordu. Her eyden nce birok Arap kabilesi Kureyin hkimiyetini kolay hazmedememiti. Ayrca bedev hayat sren, kanun ve nizam tanmayan zmreler, slmiyetin kendilerine ykledii grevlerin bir ksmn da benimseyemediler. Din adan mal ile yaplan bir ibadet olan zektn, namaz gibi dinin blnmez bir paras olduunu idrak edemediler. nk Mslmanlklar gnllere iyice sinmi, slm dinini yeterince zmsemi ve iselletirmi deillerdi. Aksine, Mslmanlklar sathi idi. Onlar, suun ferdilii ilkesinin kabul, kan davasnn yasaklanmas, kabilecilik anlayna son verilmesi gibi deiikliklere inanarak onay vermi deillerdi. Eski anlay ve alkanlklarn da terk etmek istemedikleri iin, Hz. Eb Bekirin idaresine isyan, gemie dnn bir frsat olarak grmlerdir. Arap Yarmadasnn dnda gerekletirilen ftuhat zetleyebilmek Ridde problemi alp Arap Yarmadasnda birliin salanmasnn ardndan Hz. Eb Bekir, daha nce Hz. Peygamberin hedef gsterdii, dinin dnyaya yaylmas prensibi gereince Arabistan dna karak kuzey-douda ran, kuzey-batda ise Bizansn hkimiyetindeki topraklar zerine asker seferler balatmtr. Bu admlar daha sonra gerekletirilecek olan ran ve Bizans fetih harektnn balangcn tekil eder. Nitekim onun zamannda slam ordular, gerek Irak cephesinde gerekse Suriye cephesinde ciddi baarlar kazanm ve nemli fetihler gerekletirmilerdir. Bu dnemin sonraki halifelerin dnemlerinden farkl ynlerini ayrt edebilmek Hz. Eb Bekir dnemi mslmanlar iin, Allahtan vahiy alan bir peygamber dneminden peygambersiz bir dneme geiin gerekletii bir zaman dilimi olarak nem tamaktadr. Byle bir srete o ridde olaylarn bastrp mslmanlarn birliini korumu, namaz ve zekt ayrmak isteyenlere kar kp dini muhafaza etmi, fetihlerle slmn Arap yarmadas dndaki blgelere de yaylmasnn zeminini oluturmutur. Hz. Eb Bekirin uygulamalarnda Hz. Peygamberin ynetim prensiplerinin belirgin yansmalar grlr. O, btn faaliyetlerinde Allah Resln kendisine rnek alm, onun tayin etmi olduu hi bir komutan azletmemi, eski grevini brakmak isteyene de daha st vazifeler teklif etmitir. Hz. Eb Bekir, idari anlay ve uygulamalarnda Hz. Peygamberi titizlikle takip edip rnek almtr. Kararl, mtevaz, hogrl, insan haklarna saygl, istire ve adalete nem veren kiilii ile onun ksa srede yaptklar, slm dnyasnn gelecei adna ok nemli baarlar olarak slm tarihine gemitir.

181

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ensrn halife adaylarndan biridir? a. Sad b. Muz b. Hubb b. Mnzir c. Sad b. Ubde d. Amr b. Cemuh e. Abdullah b. Ubey b. Sell 2. Aadakilerden hangisi, Arap kabilelerinin Ridde hadiselerine katlma sebeplerinden biri deildir? a. slam dinini tam benimseyememi olmalar b. Eski inan ve alkanlklarn terketmemeleri c. Bamszlklarna dkn olmalar d. Zekt demeyi kabul etmemeleri e. Hristiyanl benimsemeye karar vermeleri 3. Hz. Eb Bekir dneminin fetihleriyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Irak fetihlerini ilk kez Msenna b. Hrise balatmtr. b. Irak blgesi fetihlerinde Eb Ubeyde b. Cerrah grevlendirilmitir. c. Halid b. Velid hem Irak hem de Suriye cephesinde savamtr. d. Mslmanlarn fethettikleri Suriye blgesi Bizansn kontrolndedir. e. Ecndeyn, Mslmanlarn dorudan Bizansla yaptklar ilk byk savatr. 4. Hz. Eb Bekir, aadaki savalarn hangisinde servetinin tamamn slm ordusunun donanm iin Hz. Peygamberin emrine tahsis etmitir? a. Tebk Sava b. Huneyn Sava c. Hendek Sava d. Uhud Sava e. Bedir Sava

182

5. Hz. Eb Bekirin aadakilerden hangisi ynetimde benimsedii ilkeler arasnda yer almaz? a. stiareye nem vermesi b. Halka ve idarecilerine kar hogrl davranmas c. Ehliyete nem verilmesi d. Teym Oullarna nem vermesi e. nsan haklarna son derece saygl olmas

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. b 4. a 5. d Yantnz doru deilse, Hz. Eb Bekirin Halife Seilmesi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Ridde Olaylar ve Sebepleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Eb Bekir Devri Fetihleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hz. Eb Bekirin ahsiyeti konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Eb Bekirin Ynetim Anlay konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 slm kabul etmi bulunan Arap kabilelerinin daha sonra bundan vazgemelerinde ncelikli olarak onlarn kalplerinin yeni dine snamadn sylemek mmkndr. Ayrca kabile bamszlna ar dkn olan Araplar, Hz. Peygamberin vefatyla birlikte daha nce baml olduklar Medine idaresine kar isyan ederek eski bamsz konumlarna geri dnmek istemilerdir. Sra Sizde 2 Kur'n'n kitap haline getirilmesinde ridde olaylarnn bastrlmas esasnda meydana gelen savalarn nemli rol oynad grlr. Bilhassa Mseylime ile yaplan savata ok sayda hafzn ehit olmas, Mslmanlar Kurnn kaybolmas hususunda endielendirmiti. Bunun zerine zellikle Hz. mer'in srarlaryla halife Hz. Eb Bekir, sahbeden Zeyd b. Sbit bakanlnda bir kurul oluturup Kur'n'n dank olarak bulunan nshalarn bir araya toplam ve bir kitap haline getirilmesini salamtr. Bu Mushaf, vefat edinceye kadar Hz. Eb Bekir'in yannda kalmtr. Daha sonra Hz. mere intikal etmi, onun lmnden sonra da Resl-i Ekremin hanm Hz. Hafsada kalmtr.

183

Sra Sizde 3 Bu dnemde asl hedef Ssn mparatorluu idi. nk bu byk devletle hesaplama gerekletirilmeden Mslmanlarn Arabistann dousuna ilerlemeleri mmkn deildi. Bu sebeple ncelikli olarak Ssnlerin nc birlii konumunda bulunan Hre topraklarnn hkimiyet altna alnmas gerekiyordu. Ayrca Irak topraklarnda pek ok Arap kabilesi de yaad iin onlarla kurulacak bir ittifak, Mslmanlarn Farsllara kar ellerini daha da kuvvetlendirecekti. Dolaysyla Mslman ftihler, Araplarla Farsllar ararndaki tampon blgeyi ele geirebilmek iin Irak topraklarna doru harekete getiler. Sra Sizde 4 Hz. Peygamber vahiyle kendisine bildirilen durumlar dnda btn faaliyetlerinde ashb ile istiarede bulunmutur. Bu hususta ilk akla gelen rnekler, Bedir sava yerinin tespiti ve sava sonucunda dman esirlerine nasl muamele edilecei hususu, Uhud savanda ounluun grne uyularak meydan savana karar verilmesi gelir. Allah Resl ayrca Hendek savandaki yeni savunma sistemi olan hendek kazlmasn da yine ashbyla gerekletirdii istiareden sonra karara balamtr. Sra Sizde 5 Hz. Eb Bekirin, vefatndan nce Hz. merle ilgili vasiyeti yledir: Bu, Eb Bekir b. Eb Kuhfenin dnyadan ayrlrken son deminde, hirete giderken ilk annda, kfirin iman ettii, gnahkrn tevbe ettii ve yalancnn doru syledii bir anda yapt ahiddir. Ben, mer b. Hattb kendime halef tayin ediyorum. Onu dinleyip itaat ediniz. Ben bu davranmla Allaha, Raslne, dinime, kendime ve size iyilik dilemi bulunuyorum. Ondan umduum ve beklediim, adaletli davranmasdr. Aksi hareket ederse, herkes iyi veya kt, yaptnn karln elbette bulur. Ben iyilik istiyorum. leride ne olur onu bilemem. Zulmedenler, balarna neler geleceini tahmin ederler. Allahn selm ve rahmeti zerinize olsun. ( Taber, III, 429; bnl-Esr,II,292).

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (1986). slam Tarihi, II, stanbul. Apak, A. (2009). Anahatlaryla slm Tarihi II, (Hulef-i Ridn Dnemi), stanbul. Ar, M. Salih (1996). Hz. Eb Bekir ve Ridde Savalar, stanbul. Balc. . (2007). dr ve Siyas Ynden Hz. Eb Bekir Dnemi, Samsun. Belzr, (1963). Ensbl-erf, (thk. Muhammed Hamdullah), Jerusalem. Belzr, (1987). Futhul-bldn, (thk. Abdullah et-Tabb-mer Enis et-Tabb), Beyrut. Fayda, M. (1990), Halid b. Velid, stanbul.

184

bn Hiam, (1355/1936). es-Sretn-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakkabrahim el-Ebyri-Abdlhafz elebi), Msr. bn shak, (1981), Sret bn shak, (thk. Muhammed Hamidullah), Konya. bn Sad. (Tarihsiz), et-Tabaktl-kbr, Beyrut. bnl-Esr, zzeddn (1986). el-Kmil fit-tarih, Beyrut. Suyt, Cemalddin, (1952). Tarihul-hulef, (nr. M. Abdlhamid), Msr. Taber, (ts.). Trh, (thk. Muhammed Ebl-Fazl brahim), Beyrut. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Asabiyet, Hz. Eb Bekir, Hilafet, mamet, rtidat ve Ridde maddeleri. Vkd, (1984). Kitbl-Mez, (thk. Marsden Jones), Beyrut. Vkd, (1990). Kitabur-Ridde, (thk. Yahya el-Cebr), Beyrut. Zorlu, C. (2002). slmda lk ktidar Mcadelesi, Konya.

185

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra ikinci halife Hz. merin; slam ncesi dnemde yetitii aile ortamn, stlendii grevleri ve Mslman olu srecini aklayabilecek, Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir devrinde slm toplumundaki yerini tanmlayabilecek, Halife olarak izledii ynetim tarz ve bu dnemde gerekletirilen fetihleri genel hatlaryla deerlendirebilecek, Dneminde devlet organlarnn yava yava kurumlamaya baladn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sifre Fetihler, Kdisiye, Nihavend Divan, Harac Emrl-mminn Frk

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisindeki mer, Divan ve Hulef-yi Ridn maddelerini okuyunuz. Hseyin Algln slm Tarihi kitab II. ciltteki Hz. mer dnemini inceleyiniz.

186

Hz. mer Dnemi

GR
Hz. mer, Hulef-yi Raidn devrinin ikinci halifesidir. On yl kadar hilfet makamnda kalan Hz. mer, slm tarihinde her zaman atfta bulunulan ok nemli iler yapmtr. Onun dneminde Sasn imparatorluu tarihe karm, Bizans mparatorluu ise Suriye, Msr ve Anadolunun dousunu Mslmanlara brakmak zorunda kalmtr. Hz. mer, devlet ynetimi ile dini anlama ve yorumlama konularnda tarih boyunca Mslmanlara rnek olabilecek yeni ictihatlar ve icraatlara imza atmtr. Kurey'in Adiy boyuna mensup olan Hz. merin nbvvetin altnc ylnda 26 yanda iken Mslman olduu kaydedilir. Buna gre onun doum tarihi yaklak olarak 590 yldr. Baka bir nakle gre ise Hz. mer, Mekke'de Hz. Muhammedin nbvvetinden otuz sene nce domutur. Nesebi, Kab b. Leyde Raslullah ile birleen Hz. merin babas, Hattb b. Nfeyl, annesi, Mahzum oullarndan Hanteme bint Haim'dir. ocukluunda, ailesinin hayvanlarna obanlk ettii, sonra da ticaretle urat bilinmektedir. Onun, ticaret maksadyla Mekke dna giden ticaret kervanlarna katld anlalmaktadr. Chiliyye dneminde, Mekke ehir devletinin sifre (elilik) grevi Adiy ailesinin elindeydi. Bir sava yada anlamazlk kmas durumunda kar tarafa eli olarak bu kabileden biri gnderilir ve dnnde onun verdii bilgi ve grlere gre hareket edilirdi. Ayrca kabileler arasnda kan anlamazlklarn zmnde Adiy kabilesi etkin rol alr ve verdii kararlar balayclk vasf tard. Okuma yazma bilen mer b. Hattab da hem Chiliye hem de slam dnemde uygun olduu zamanlarda elilik grevini yapmtr. Hz. mer etkili konuan iyi bir hatipti. Ahlak, eref, adalet ve hrriyeti konu alan iirleri sever, ezberler ve halka tavsiye ederdi. Kaynaklarda onun birok gzel sz yer almtr. Hz. mer gl bir muhakemeye sahipti. Gerek Hz.Peygamber ve Hz. Eb Bekir dnemlerinde gerekse kendi halifelii dneminde birok konuda aklad grler buna delil tekil etmektedir. Hz. mer, sert bir mizaca sahip olup, slma kar ar tepki gsterenlerin arasnda yer almaktayd. Sonunda o, dedelerinin dinini inkr eden ve tapndklar putlara hakaret ederek insanlar onlardan yz evirmee aran Hz. Muhammed' ldrmeyi bile dnd. Ancak Kurnn merak uyandran, ekici ve etkileyici ayetlerini de dinlemekten kendini bir trl alamayan mer b. Hattab, sonunda bu ayetlerden etkilenerek Mslman oldu. Zaten kzkardei ve enitesi de gizlice Mslman olmulard.

187

Mslman olmaya karar veren ve Raslullah'n Dru'l-Erkam'da olduunu renen Hz. mer, Safa tepesinin yannda bulunan bu eve gitti. Mslmanlar, bu srada Dru'l-Erkam'da gizlice toplanp ibadet eder, neler yaplacan konuur, Hz. Peygamber, gelen ayetleri onlara tebli eder ve orada olanlarla bu ayetlerin mzakeresini yapard. Hz. merin geldiini renen sahabler endielenmeye baladlar. Hz. Hamza: "Bu mer b. elHattab'dr. yi bir niyetle geldiyse mesele yok. Eer kt bir dncesi varsa, onu ldrmek bizim iin kolaydr" diyerek kapy atrd. Raslullah, mer'e; "Mslman ol ey Hattabn olu! Allahm ona hidayet ver!" dedi. Daha nceden Mslman olmaya karar vermi olan Hz. mer, hemen imn ettiini aklad. Rivayetlere gre Hz. mer mslman olmadan az nce, Raslullah; Allahm! slm mer b. el-Hattab veya Amr b. Hiam (Eb Cehil) ile ycelt" diye dua etmiti. Hz. merin Mslman olmasyla birlikte Mekkede Mslmanlar g kazanarak biraz rahatladlar. Ancak Mslmanlar zor gnler bekliyordu. Sosyal boykotun ardndan Hz. Hatice ve Eb Tlibin vefatlar ciddi bir znt ve sknt dourdu. Medinelilerden bazlarnn slam kabulyle yeni bir kap ald. kinci Akabe beyatndan sonra Medineye hicret balad. Yirmi kiilik bir kafileyle Medineye aktan hicret eden Hz. mer, Medinede Avl blgesinde meyye b. Zeyd oullarna misafir oldu. Hz. Peygamber hicret ettikten sonra ona biat etmek isteyen kadnlar bir evde topland. Hz. mer oraya gidip kadnlardan Hz. Peygamber adna biat ald. Yine ayn ekilde Mekke fethinden sonra da Safa tepesinde Hz. Peygamber, erkeklerin biatn aldktan sonra kadnlarn biatn almak zere Hz. meri grevlendirdi. Hz. mer, Mslman olduktan sonra slamla ilgili hemen hemen her konuya aktif olarak katlmtr. Raslullah'n nemli kararlar alaca zaman grlerine bavurduu kimselerin banda Hz. mer gelirdi. Onun ileri srd baz grleri destekler mahiyette ayetler geldii kabul edilmektedir. Bu ayetler, Muvafakt- mer diye adlandrlmtr. arabn kesin biimde haram klnmas (Bakara 2/219), Hz. Peygamberin evine gelen kimselerle hanmlarnn perde arkasndan konumasnn daha uygun olaca (Ahzb 33/53) ve mnafklarn reisi Abdullah b. bey b. Sellun cenaze namaznn klnmamas gerektii (Tevbe 9/84) gibi hususlar bu konuda rnek olarak zikredilebilir. Hz. mer, Bedir, Uhud, Hendek, Hayber vb. gazvelerin hepsine ve ok sayda seriyyeye katlm, bunlarn bazsnda komutan olarak grev yapmtr.
Hz. mer Mslman olduktan sonra neler yapmtr?

Hz. mer, btn meselelere kar net ve tavizsiz tavr koymakla tannr. Hudeybiye'de yaplan antlamann mrikler lehine grnen maddelerine kar km, Hz. Peygamberin srar ve Hz. Eb Bekirin konumalar zerine tavrn deitirmitir. Hz. Peygamberin hastal srasnda Haimlerin Hz. Aliyi hilafet makamna geirmek iin bir aba iine girdiklerini dnen Hz. mer, onlarn Hz. Peygamberi bir vasiyet yazmaya zorladklarn hissettiinden buna engel olmutur diyebiliriz. Raslullah'n vefat sonrasnda ortaya kan karkln Hz. Eb Bekir'in halife seilmesiyle bertaraf edilmesinde Hz. mer, byk rol oynamtr. Hz. Eb Bekir'in ksa halifelik dneminde de en byk yardmcs Hz. mer oldu, ona mavirlik ve kadlk yapt. Mugre b. ubenin klesi Eb Lle Firz en-Nihavend efendisinin kendisinden fazla cret aldn syleyerek bunun azaltlmasn Hz.

188

merden istedi. Halife onun demircilik, marangozluk ve nakkalk yaptn renince Mugrenin kendisinden ald cretin fazla olmadn syledi. Bunun zerine Eb Lle ertesi gn sabah namaznda hanerle Hz. meri yaralad ve mslmanlarn elinden kurtulamayacan anlaynca kendini ldrd. Ar yaralanan Hz. mer olu Abdullah Hz. ieye yollayarak Hz. Peygamberin ayann dibine defnedilmek iin izin istedi. Hz. ie kendisi iin dnd bu yeri ona verdi. Kaynaklarn uzun boylu, gr sesli ve etkileyici bir kii olarak tasvir ettikleri Hz. mer yaralandktan gn sonra vefat etti (26 Zilhicce 23/3 Kasm 644). Cenaze namazn Suheyb b. Sinan kldrd. Hz. mer ilk evliliini Zeyneb bint Mazun el-Cumahiyye ile yapt. Abdullah ve Hafsa bu evlilikten doan ocuklardr. Chiliye dneminde evlendii Mleyke bint Amr ve Kureybe bint Eb meyyeyi slamiyeti kabul etmedikleri iin mrik kadnlarla evlenmeyi yasaklayan ayet (elMmtehine 60/10) dorultusunda boad. Baka evlilikler de yapan Hz. mer son evliliini Hz. Peygamberle akrabalk kurmak amacyla Hz. Ali ve Hz Fatmann kzlar mm Klsm ile yapt. Hz. merin en mehur lakab Frktur. Bu lakab kendisine Hz. Peygamberin, mslmanlarn veya Ehl-i kitabn vermi olduuna dair rivayetler bulunmaktadr. Frk, hak ile batl birbirinden ayran anlamndadr.

HZ. MERN HALFE SELMES

Hz. Eb Bekir, vefat edeceini anladnda, Hz. mer'i kendisine halef tayin etmeyi dnm ve bu dncesini aklayarak toplumun temsilcileri diyebileceimiz sahablerle istiarelerde bulunmutu. Hz. mer'n fazilet ve stnln kabul etmekle beraber, onu bu i iin biraz sert mizal bulanlar da oldu. Ancak Hz. Eb Bekir onlara hilafet iin merin uygun olduunu syledi. Sonra da Hz. Osman' ararak Hz. mer'i kendisinden sonra halife olarak belirlediini ifade eden bir yaz kaleme aldrd ve bu ahitnameyi halka okuttu. Halk da kabul edince Hz.mer ikinci halife oldu (22 Cemziyelhir 13/23 Austos 634).
Hz. merin baarl ynetimi, bu tayinin ne kadar isabetli olduunu gsterir. Hz. Ali, Hz. Eb Bekirin Hz. meri halife olarak brakmasna kar kmam, ona ilk gn biat edenler arasnda yer alm, onu desteklemi ve onun yardmcs olmutur. Hz. mer de, Ali olmasayd mer helak olurdu diyerek bu gerei ifade etmitir. Hz. mer nasl halife seildi?

Hz. mer Halife seilince insanlar kendisine Halfetu Halfeti Rasulillah (Raslullahn halifesinin halifesi) diye hitap etmeye balad. O, bunu kabul etmeyip; Siz mminlersiniz, ben de sizin emirinizim diyerek kendisine, mminlerin idarecisi olduu in Emrul-Mminn denmesini istedi. slm tarihinde emrl-mminn tabiri ilk defa Hz. mer iin kullanlmtr.

Ynetim Anlay
Hz. mer ynetimde insanlarn sosyal konumuna ve zenginliine itibar etmezdi. Dostluk ve akrabalk, sulular sorguya ekmesine ve gerektiinde cezalandrmasna engel olmazd. Herkesin ikyetini dinler; mslmanlara

189

ekinmeden kendisine gelip dertlerini anlatabileceklerini sylerdi. Namazlardan sonra mescitte oturur, halkn ikyet ve arzularn dinlerdi. Geceleri dar karak dolar ve muhtalarn ihtiyacn karlamaya alrd. Rastlad kimselere devletin ve halkn durumunu sorard. Adiy kabilesinden if bint Abdullah isimli hanm, yrrken yava yava yryen ve konuurken alak sesle konuan bir grup grdu ve Bu nedir, bunlar kim? diye sordu. Ona Bunlar dnyadan el etek ekmi dindar kimselerdir dediler. Bunun zerine if bint Abdullah yle dedi: Vallahi mer, konutuu zaman duyurur, yrd zaman abuk ve canl yrr ve vurduu zaman da actrd. Vallahi gerek dindar odur dedi. Bu rivayetten Hz. merin ileri hemen zmekten yana pratik ve dnya hayatn nemseyen bir anlaya sahip olduu sonucunu karabiliriz. Hz. merin tarihten ders ald ve kendisinden nce baarl olmu yneticiler hakknda bilgi edindii anlalmaktadr. bn Miskeveyh onun Medinede bulunan ranllarla zaman zaman bir araya geldiini ve onlardan baarl olmu hkmdarlarnn hayat hikyelerini ve siyasetlerini dinlediini kaydetmitir. (bn Miskeveyh, I, 415) Hz. merin bakasnn gr ve dncelerini dinledii, tarihte baarl olmu kimselerden ve uygulamalardan yararlanmay ihmal etmedii anlalmaktadr. Devlet mal konusunda ok titiz davranr, buradan yaplan harcamalarn milletin yararna olmasna dikkat ederdi. Kendisi maan beytlmalden alrd. Fakat buradan mslmanlarn en az pay alan idi. Maayla ou zaman ihtiyacn karlayamazd. Hz. mer kanaatkr, ibadete dkn, sade yaay benimseyen, sabrl ve alak gnll idi. Mesela hazineye ait develeri otlatr, bakmlarn yapard. Bir gn bakmn yapt develerden birisi kaar. Bu deveyi yakalamaya alrken Ahnef b. Kays onu grr ve deveyi yakalamak iin bir kle grevlendirmesini syler. Bunun zerine Hz mer; Benden daha iyi kle mi var? eklinde cevap verir. Hz. mer, bir grevli tayin ettii zaman, muhacir ve ensardan oluan bir grubu ahit tutarak onun iin bir szleme yazar ve ona beygire binmemesi, ynetiminden sorumlu olduu kimselerin orta hallilerinin glerinin yetmedii yiyecekleri yememesi, ince giymemesi ve halkn ihtiyacndan nce baka bir ile megul olmamasn art koard. Bu, ynetilenle ynetenin farkllklarn ne karmadan ayn seviyede olmas demektir. Bylece ynetilenler, kendilerini ynetenlere daha yakn hissederek meselelerini dorudan ona iletebilirler. Hz. mer bidat ve hurafelere kar tavr taknr ve bunlarn nlenmesi iin gerekli tedbirleri alrd. Hz. Peygamber zamannda, Hudeybiyede Beyatr-Rdvann gerekletii aaca, halifelii dneminde halk ilgi gstermeye onu kutsal saymaya balamt. Halife, ileride tevhid inancn zedeleyebilir endiesiyle bu aac derhal kestirmitir. Bir gn, Hacerlesvedin karsna geerek yksek sesle unlar sylemitir: Senin sadece bir ta olduunu, iyilik ve ktlk yapamayacan biliyorum. Ancak Raslullahn sana ellerini srdn grdm iin ben de aynsn yapyor ve bununla yetiniyorum. Hz. mer lm deinde iken kendisine yerine birini brakmas teklif edilince ilk Mslmanlardan Abdurrahman b. Avf, Hz. Osman, Hz. Ali, Talha bin Ubeydullah, Zbeyr b. Avvam ve Sad b. Eb Vakkasdan oluan alt kiilik rann toplanarak gn ierisinde aralarndan birini halife semelerini istedi. Olu Abdullah da halife seilmemek artyla raya dhil

190

etmiti. Namaz kldrmak zere Suheyb b. Sinan, ra yelerini toplamak zere Mikdad b. Esvedi, seim gerekleinceye kadar heyetin rahatsz edilmemesini salamakla da Eb Talha el-Ensaryi grevlendirdi.

Ynetimde Takip Ettii Yntem stiare

Halifenin grevi mslmanlarn ve devletin tebaas olan gayri mslimlerin idaresini yrtmek, adaleti salamak, din konularda liderlik yapmak ve devleti ynetmektir. Halifenin bu dnemde yarg ve yrtme yetkilerini elinde toplad kabul edilmektedir. Btn bu hizmetleri yerine getirmeye alan Hz. mer, Kuran- Kerimde yer alan ra esasn (Al-i mran 3/1 59; ura 42/38) en iyi biimde kullanmtr. Bylece hzla genileyen slam corafyas zerinde adaleti temin edecek devletin etkinliini artrmtr. Hz. mer, istiare yapmak iin ard insanlara yle der: Sizi ancak bana yklemi olduunuz emanetinize ortak etmek iin davet ediyorum. nk ben de sizin gibi bir ferdim. Buna binaen sizin benim arzuma uymanz istemem. Hz. Peygamberin en fazla istiarede bulunduu sahabler arasnda yer alan Hz. mer, hilafeti dneminde kar karya kald btn konularda Mslmanlarn grlerine bavurmutur. stiare sayesinde hayata geirecei kararlarn en doru olann bulmaya almtr. Onun; ki kii bile olsanz ileriniz konusunda aranzda istiare ediniz sz bu konuya verdii nemi ortaya koyar. Kdisiye savandan nce nasl hareket edilmesi gerektii konusunda ashabn grn soran Hz. mer, mzakereler sonucunda orduyu kendisinin yerine baka bir kiinin komuta etmesi karar uygun grlnce, Sad b. Eb Vakkas komutanla getirmitir. Benzer ekilde Nihavend sava ncesi yaplan mzakereler sonucunda cepheye Numan b. Mukarrin gnderilmitir. ranla ilgili mzakerelerde Hz. mer, ran kkenli kimselerin grlerini dinler, blge hakknda onlardan bilgi alrd. Hz. mer Suriye, Msr ve Irakta gerekletirilen fetihlerle birlikte ele geirilen topraklarn hukuk durumunun tespiti ve buralardan gelen ganimet mallarnn taksimi ile ilgili kararn yapt grmeler sonucunda vermitir. Mecsiler hakknda nasl bir hukuk muamele yaplaca konusunu ashaba danm, Abdurrahman b. Avf, Hz. Peygamberin, Mecsilere Ehl-i Kitap muamelesi yaptn anlatnca buna gre bir uygulama yapmtr. Hz. mer Kadisiye savanda ran ordusunda komutan olarak Mslmanlara kar savaan, ardndan da esir edilip Medineye getirilen Hrmzana Isfahann m, yoksa Azerbaycann m daha nce fethedilmesi gerektiini sorar. Onun tavsiyesiyle orduyu sfahan tarafna gnderir. Bu, onun istiarede uzmanla nem verdiini gsteren nemli bir rnektr. Kaynaklarda Hz. merin on yllk halifelik dneminde hangi konularda ve nasl istiareler yaptna dair ok sayda rnek mevcuttur. Hz. mer sadece Medinedeki ashabla deil, ihtiya olduu takdirde uzak eyaletlerdeki halk ve yneticilerle de istiarede bulunmutur. Nitekim Kfe, Basra ve Dmak halklarna ayr ayr mektuplar yazmak suretiyle onlardan kendileri adna grev yapacak hara amili teklif etmelerini istemi, gelen

191

talepler dorultusunda Kfeye Osman b. Ferkad, Dmaka Maan b. Yezd, Basraya da Haccc b. Ilt grevlendirmitir. Hz. mer, srekli olarak idarecilerinden ikyette bulunan Kfelilere, Ammar b. Yasirin azledilmesinin ardndan yerine kimi vali olarak grmek istediklerini sormu, onlarn teklifiyle ehre Eb Musa el-Eariyi tayin etmitir. Hz. mer, yneticilerini de istiareye tevik etmi, onlardan gerek kendisiyle, gerekse yanlarnda bulunan tecrbeli kiilerle grme yapmadan karar vermemelerini istemitir. O ran zerine gnderdii ilk ordu komutan Eb Ubeyd es-Sakafye; Peygamberin ashabnn szlerini dinle, onlarla daima istiare et. Bakalarnn da fikirlerine mracaat et. Hi bir kararda aceleci olma uyarsnda bulunmutur. Halife, daha sonra ayn blgeye gnderdii Kadisiye sava komutan Sad b. Eb Vakkasa da benzer tavsiyelerde bulunmutu. Hz. merin istiare ettii ura yeleri arasnda kadnlar da gryoruz. Onun, yukarda ad geen ve dnemin okuma yazma bilen birka kadnndan biri olan if bint Abdullahn grlerine nem verdii kaynaklarn ittifakla belirttikleri bir husustur. Evli olup cihada katlan erkeklerin elerinden ne kadar ayr kalmalarnn uygun olaca konusunda da kz Hafsa ile istiare ettii kaydedilmektedir.

Denetim
Hz. mer, sorumluluk makamnda olanlar denetlerdi. Bu uygulama, idarecilerin keyfi icraatlarn nledii gibi, ayn zamanda halkn ynetime gvenini de salad. Hz. mer, Muviye b. Eb Sfyan, Amr b. s, Muire b. ube ve Ziyd b. Ebih gibi her biri devlet bakanl yapabilecek kapasitede olan bu idarecileri sk bir denetimle kontrol altnda tutmutur. Halife bunu temin maksadyla ad geen ahslar bata olmak zere yneticilerini her hac mevsiminde Mekkeye arm, halkn ikyetlerine gre onlar toplum huzurunda hesaba ekmi, gerektiinde de cezalandrmaktan ekinmemitir. Halkn yneticileri denetlemesi iin onlar bu konuda cesaretlendiren Hz. merin bu konuda yle dedii nakledilmektedir: Ey mslmanlar! miller size musallat olmak, malnz yamalamak iin gnderilmiyor. Eer millerden biri yanllar yaparak size kt davranrsa bana haber veriniz ki gerekeni yapaym. Hz. mer, cepheye gnderdii ordular da srekli kontrol etmi, kurduu haberleme a sayesinde ordu komutanlarnn btn uygulamalarndan haberdar olmutur. Mesela, ran zerine gnderdii Sad b. Eb Vakkasdan Medineye rapor gndermesini istemitir. Hz. mer, mslmanlardan sadece yneticilerini deil, bizzat halife olarak ahsn da denetlemelerini istemitir. Onun en sevdiim insanlar bana eksikliklerimi ve hatalarm syleyenlerdir ifadesi bu konudaki anlayn aka ortaya koyar.

192

Hz. mer, Msr valisi Amr b. sn valilii esnasnda ok mal edindii duyumunu alnca Muhammed b. Meslemeyi gndermek suretiyle onun mal varlnn yarsna elkoymu ve hazineye intikal ettirmitir.. Ayn ekilde iyi namaz kldrmad eklinde hakknda ikyet bulunan Sad b. Eb Vakkas, yine Muhammed b. Meslemenin tahkikatndan sonra Kfe valiliinden alnm, sahip olduu maln yarsna da el konulmutur. Ben Talib Hristiyanlarndan bir Arap, kendisinden ylda iki defa vergi almaya kalkan Irak ve Suriye vergi memurunu ikyet etmi, yaplan incelemenin ardndan halifenin emriyle bu uygulama iptal edilmitir. Hz. merin; Frat kysnda bir deve helak olsa, Allah bunu merden sorar diye korkarm szleri, onun sorumluluk duygusunu en gzel ifade eden tarih bir cmledir. Onun bu hassasiyetini Mehmet Akif Ersoy iir diline yle aktarmtr: Kenar- Diclede bir kurt arsa bir koyunu. Gelir de Adl-i ilh sorar merden onu!

FETHLER
Bilindii gibi Hz. Eb Bekir, Raslullah'n vefatndan hemen sonra Ridde hareketlerini yaklak alt ay iinde bastrd. Daha sonra, Bizans ve Ssn imparatorluklaryla savamak zorunda kald. Hz. Peygamberin elisinin Bizans hkimiyetindeki topraklarda ldrlmesiyle balayan sava hali Filistinde devam ediyordu. Dier taraftan yine Hz. Peygamber devrinde ran Kisrasnn Hz. Peygamberin elisine hakaretleriyle bozulan ilikiler ve Ssn hkimiyetindeki topraklarda Araplara ve mslman olmak isteyenlere yaplan basklar, orada da bir cephe almasna sebep olmutu. Her iki cephede de Hz. mer devrinden nce mslmanlar baarl asker harekt gerekletirdi. Hz. mer'e den, bu siyaseti devam ettirmekten ibaretti. Hz. mer bir taraftan Suriye'nin fethinin tamamlanmas iin gayret gsterirken, te taraftan ran cephesinde netice almak iin ordular sevkediyordu.

Irak Cephesi
Hz. mer, halkn biatn kabul ederken onlara Irak cephesindeki slam ordusuna yardm etmeleri iin arda bulundu. Eb Ubeyd es-Sakaf, bu arya olumlu cevap verdi. Onun komutasnda bin kiilik bir birlik cepheye gnderildi. Eb Ubeyd, nce baz baarlar gsterdi ise de Kpr Sava diye bilinen savata Frat nehrinin dousuna geip fillerle takviye edilmi bir ran ordusu karsna knca ar bir yenilgiye urad (13/634). Bu yenilginin izleri, ancak iki yl sonra Sad b. Eb Vakkas komutasndaki slam ordusunun, Rstem komutasndaki ran ordusunu yendii Kdisiye sava ile silinebildi. Kfenin 30 km. gneyinde bulunan, Ssnlerin en nemli snr ehirlerinden biri olan Kdisiyede cereyan eden bu savata aratrmaclarn tespitine gre mslmanlarn asker mevcudu 910.000 civarnda iken Ssn askerlerinin says tahminen 70-80.000 kiiydi. Ssn ordusu ayrca otuz civarnda file sahipti. Sad b. Eb Vakkas savatan nce hem Kisr III. Yezdicerde hem de Ssn ordusu kumandan Rsteme ayr ayr eli heyetleri gnderip slma veya cizye demeye davet ettiyse de sert ve alayc tepkilerle karlk verildi. Grmelerin olumsuz sonulanmas

193

zerine sava balad ve ok iddetli bir ekilde veya drt gn devam etti. Mslmanlar zellikle savan birinci gn filler yznden ok zor anlar yaadlar. Devam eden gnlerde de ar kayplar verdiler. Sonuta Ssn kumandan Rstem mslmanlar tarafndan ldrld ve byk bir bozguna urayan Ssn ordusu dald (15/636). Her iki tarafn da ar kayplar verdii bu savata mslmanlar ok miktarda ganimet ele geirdiler; bunlarn en kymetlisi diref-i kviyn adndaki kutsal ran sancayd. Kdisiye Sava slm tarihinin en nemli zaferlerinden biridir. Bu meydan savayla Kuzey Irak ve rann kaplar mslmanlara alm, ran ordusu ar bir yenilgiye uratlm ve Kisr III. Yezdicerd, saraylarn slam ordusuna terk ederek douya kamak zorunda kalmtr. nk, Sad b. Eb Vakks Kdisiye savandan sonra baehir Medini hedef alm ve oray ele geirmitir (Safer 16/Mart 637). Kdisiyeden kaan Ssn ordusunun bir ksm ile Kisrann ynlendirdii birlikler Cella yresinde topland. Blgeye giden 12.000 kiilik slm ordusu, Ssn ordusunu yenerek buray da ele geirdi (16/637). Arkasndan Hulvn ald. Daha sonra da Ahvz alnd (17/638). Mslman komutan Numan b. Mukarrin bir direnile karlamadan Rmehrmze girdi. Buradan hareketle Tstere geldi, etin bir mcadeleden sonra Tsteri de ald (20/641). Daha sonra Hzistan, Musul ve Erdebili ele geiren mslmanlar Nihavend zaferiyle Irakn fethini byk lde tamamlam oldular. rann batsnda Hemedan ehrinin 60 km. kadar gneyinde yer alan Nihavend yaknlarnda cereyan eden bu byk savata 30.000 kiilik slm ordusunun kumandanlna Numn b. Mukarrin tayin edilmiti. Kumandanln Frznn yapt Ssn askerlerinin says konusunda 60150.000 arasnda deien rakamlar verilmektedir. Ssn ordusu ayrca ok sayda file sahipti. gn sren savan son gnnde Numn b. Mukarrin ehid dt; kumandanl Hz. merin daha nce emrettii gibi Huzeyfe b. Yemn stlendi. Sava neticesinde Ssn ordusu tamamen dald. Savan ardndan Nihavendi kuatan mslmanlar ehri ele geirdiler (21/642). Nihvend sava slm tarihinde nemli dnm noktalarndan biridir. Ssnler burada uradklar ar yenilginin ardndan bir daha toparlanamadlar. Nihvend zaferi Dnever, Hemedan ve sfahan gibi blgede bulunan Ssnlere ait birok ehrin fethine ve en nihayet Ssn mparatorluunun yklna zemin hazrlad. Bu sebeple Nihvend zaferine fethul-fth (fetihler fethi) ad verilmitir.
Hz. Peygamberin ada olan Hsrev Pervizden sonra randa gl bir hkmdar iktidara gelmemi devlet zayflamt. Sarayda olanlar birbirleri aleyhine entrikalar evirdiklerinden hkmetler srekli deiiyor ve bir trl istikrar yakalanamyordu. Halkn nemli bir ksmnn kabul ettii Mazdek mezhebi bask grm ve ynetimlerden ok ekmiti. Dier taraftan Nesturler de hi rahat yz grmemiti. Mslmanlarn hibir inan sahibine bask yapmad, inan iinin kalp ve gnl ii olduunu kabul ettikleri ve dinde zorlama olmayacan dndkleri iin halktan destek grdler. Fethedilen yerlerdeki adil uygulamalar ve mslmanlarn drstlkleri de insanlarn dikkatinden uzak deildi. Kpr savanda Mslmanlar niin yenildi?

Suriye Cephesi
Hz. mer, greve geldikten sonra Bizans mparatorluuna kar Suriye cephesindeki savalara da ara verilmeden devam edilmesini istedi. Hz. Eb Bekir dneminde kazanlan Ecnadeyn zaferinden (13/634) sonra Hz. mer

194

devrinde yaplan Fihl Savanda da Mslmanlar, Bizans kuvvetlerine byk zayiat verdirdiler (28 Zilkade 13 / 23 Ocak 635). Mslmanlar, Mercssufferde yenilip Dmaka snan Bizans askerlerini takip ederek ehri kuatp fethettiler (Receb 14 / Eyll 635). Ayn yl Mercrrm Savan da kazandlar. Bu srada Balebek, Humus ve Hama ehirleri de ele geirildi. Mslmanlarn bu baarlar zerine Bizans mparatoru Herakleios, hristiyan Araplarn ve Ermenilerin katld 50.000 ila 100.000 kii arasnda olduu tahmin edilen bir ordu hazrlayarak ardarda gelen bu yenilgilere bir son vermeyi dnd. Bizansn yapt sava hazrlklarn renen Hlid b. Veld, Humus ve Dmaktaki kuvvetleri de ard ve saylar 25.000i aan askerleriyle Yermk vadisine geldi. Savamadan beklenen aydan sonra 12 Receb 15 (20 Austos 636) gn yaplan meydan savanda Bizans ordusu ok ar bir yenilgiye urad ve blgedeki btn ehirler mslmanlann eline geti. Bizans ordu komutan Theodoros ldrlrken kurtulan askerler Filistine, Antakyaya, el-Cezire ve rmniyeye katlar. Bunlarn bir ksmn takip etme grevini alan yaz b. Ganm Malatyaya kadar ilerledi ve ehir halk ile cizye demeleri artyla bir antlama yaparak geri dnd. Bu gelimeleri renen Herakeios Malatyaya asker gnderip ehri yaktrd, kendisi de Antakyadan stanbula dnd. Yermk Savandan sonra Suriye Bizansn elinden kt. 16 (637) ylnda eyzer, Knnesrin, Halep, ardndan Antakya, Urfa, Rakka ve Nusaybin ksa aralklarla mslmanlara teslim oldu. Suriye ve el-Cezrenin fethinden sonra slam devletinin snrlar Toroslara dayand. Bizans mparatoru Herakleios, snr blgelerinde yaayan halk mslmanlarn tehdit ve saldrlarndan korumak zere i ksmlara ekerek geni bir sahay bo brakt. te yandan Filistinin fethine devam edildi ve Kuds kuatld. Patrik Sophronios ehrin anahtarlarn o srada inceleme ve grmelerde bulunmak iin Suriyeye gelen ve Cabiyede bulunan Hz. mere teslim etmek istediini belirtti. Halife bizzat Kudse giderek halka eman verip kendileriyle bir antlama yapt (17/638). Daha sonra Filistinin sahil ehirleri bata olmak zere dier yerleim yerleri fethedildi. Hz. mer sahillere yaknl dolaysyla tehlike oluturan Kbrsn fethine deniz seferinin zorluunu dnerek izin vermedi. Bu srada Kuds teslim alan Hz. mer btn kumandan ve valilerle istiarelerde bulundu. Bizanstan gelecek saldrlarn nlenmesi iin Cbiyedeki ordughn datlarak iki ayr cephede savunma hatlarnn kurulmasn kararlatrd ve mevcut ehirlere yerleilmesini istedi. 17 (638) veya 18 (639) ylnda Amvsta kan veba salgn buradan Suriyenin eitli yerlerine yayld. Bu salgnda bata Eb Ubeyde b. Cerrah olmak zere birok sahabnin de iinde bulunduu 25.000e yakn kii ld. 20 (641) ylnda Hayber ve evresindeki yahudileri Arap yarmadas dna karan Hz. mer, daha sonra Haybere giderek bu blgedeki topraklarn durumunu inceleyip karara balad.

Msr ve Kuzey Afrika Cephesi

Hz. mer, Suriye ve Filistinde malup olan baz Bizansl komutan ve askerlerin Msra katn ve Msrn fethinin gerekli olduunu syleyen Amr b. sn grn benimseyerek Msrn fethine izin verdi. Amr, 19

195

(640) yl banda 4.000 kiilik bir svari birliiyle snrda bulunan Feramay ele geirdi. Ardndan Medineden gelen 5. 000 kiilik takviye kuvvetiyle birlikte Aynuemste gl bir Bizans ordusunu yendi. Bilbsin fethinin arkasndan Babilon zerine yryp yedi aylk bir kuatmayla buray ald (9 Nisan 641). Daha sonra da Bizans iin ok nemli bir liman ehri olan skenderiyeyi fethetti (21/642). Bu baarlarndan dolay Amra Msr fatihi nvan verildi ve Hz. mer tarafndan Msra vali tayin edildi. Bu arada Hz. mer dier deniz seferlerine ve bunun iin bir donanma kurulmasna msaade etmedi. Sonuta slam ordular onun zamannda Sasani mparatorluuna tabi Irak, ran ve Azerbaycan ile Bizans mparatorluuna bal Suriye, el-Cezire, Filistin ve Msr slam lkesine kattlar.
Bizansn Msr ve Suriyedeki ynetiminin adil olmad, halkn ar vergilerle ve ranla yaplan savalarla madur edildii anlalmaktadr. Mslmanlar, bir yeri fethedince halkna bask uygulamaz, adil davranr, insanlarn dinlerine ve inalarna mdahele etmez ve antlamalar erevesinde kendi topraklarnda yaamalarn salard. stelik bu blgelerde epeyce de Arap yayordu. Btn bunlar fetihleri kolaylatran etkenler olarak dikkat ekmektedir. Buna, slamn Mslmanlara kazandrd evk ve heyecan, azim ve gayret, cesaret ve yiitlik ile lmden sonraki hayat anlay ve ehadet dncesi de eklenmelidir.

Fetihlerden Sonra Yaplanlar

Fethedilen yerlerdeki insanlar eer savasz antlama yapmay kabul etmilerse szlerine sadk kaldklar srece esir ve kle muamelesine tabi tutulmayacaklardr. slam kabul ettiklerinde mslmanlarla ayn haklara sahip olacaklarna, eski dinlerinde kalmak istediklerinde cizye demek artyla zimm statsne girerek can ve mal gvenliine kavuacaklarna, kendilerine din ve vicdan hrriyeti tannp mabedlerine dokunulmayacana ve ibadetlerine karlmayacana dair kendileriyle antlamalar yaplmtr. Hz. mer, savaarak ele geirilen yerlerde yaayan halkn da bar yoluyla ele geirilen yerlerin halk gibi zimm statsnde kabul edilmesini ve ziraata elverili topraklarnn deyecekleri hara karlnda kendilerine braklmasn istemitir. Hatta onun, ganimet statsne gre (Enfal 8/41) gaziler arasnda datlan veya Medineye gnderilen bete bir nisbetindeki beytlmal hissesi esirleri dahi serbest brakt ve topraklarn da baz mslmanlarn ganimet olarak kendilerine verilmesini istemelerine ramen onlara iade ettii grlr. Hz. mer, fetihlerden sonra ortaya kan eitli konular ve ihtiyalar grerek bunlarn halledilmesi iin aba harcad. Kazanlan ganimetlerle Mslmanlarn eline geen bu ok byk corafyada yaayan baka dinden insanlar ve onlarn sahip olduklar topraklar ele alarak balad. Ganimet ve toprak meseleleri yannda mslmanlarn Suriyede yerleimi hususunu grmek zere Safer 16 (Mart 637) tarihinde baz sahablerle birlikte Cbiye ehrine gitti. Suriyedeki btn valilerin katld toplantda gelirlerin taksiminde gz nnde bulundurulacak esaslar ortaya koydu ve mslmanlarn gayri mslimlerle mnasebetlerinde dikkat edecekleri hususlara iaret etti. Bu srada Kuds teslim alan Hz. mer btn kumandan/valilerle istiarelerde bulundu.

196

Bar veya sava yoluyla alnmalarna ve Hz. Peygamberin yapt taksimata gre topraklarn sahiplerine verilmesini istedi. Topraklardan beytlmal hissesi olarak Hz. Peygamberin hanmlarna den paylar hususunda kendilerini serbest brakt; bir ksm topra, bir ksm gelirini almaya karar verdi. Fedek topraklar yars Hz. Peygambere ait olmak zere bar yoluyla ele geirilmiti. Hz. mer bu topraklarn fiyatn tesbit ettirdi. Yarsnn karln Fedeklilere dedikten sonra onlar da dierleriyle birlikte Suriye tarafna srd. Ayn tarihte Necranl hristiyanlar da Kfe taraflarndaki Necraniyeye gnderdi. Mallarn satn alarak zarara uramalarn nledi. Ayrca gittikleri yerde kendilerine geni topraklar verilmesini, bu topraklardan bir sre vergi alnmamasn, daha sonra Hz. Peygamber ile yaptklar antlamaya uygun biimde cizye almaya devam edilmesini valilerinden istedi.
Hemen her yerdeki fetihleri, kitleler halinde slama katlmalar takip etmitir. Bu katlmalar, mslmanlarn yaantsnda grdkleri slamn en doru din olduu yolundaki inan ve tercihleriyle gereklemitir. Mslmanlar, fethettikleri yerlerde yaayan halk tarih boyunca pek ok yerde yapld gibi ldrme veya kleletirme yoluna gitmemilerdir. Hi kimse zorla slamiyete sokulmamtr. Yaplan antlamalarla gayri mslimler din ve hukuk temele dayal kltrel kimliklerini Irak, Suriye. Filistin, Lbnan, Anadolu ve Msrda gnmze kadar koruyarak slam toplumu iinde yaama imkn bulmulardr.

HZ. MER DNEMNDE VLAYETLERN DARES

Hz. mer bir gn hutbesinde ahit ol ya Rab! Ben grevlendirdiim valileri, insanlara dinlerini ve Raslullahin snnetini retmeleri, Halkn gelirleri ile ganimetleri eit paylatrmalar ve adil ynetim uygulamalar iin gnderiyorum. Halledemedikleri bir mesele olursa, onu da bana havale etsinler diye tenbih ediyorum demi ve bu szleriyle gnderdii valilerinin yetki ve sorumluluklarn aklamtr. Hz. mer dneminde, fetihlerle birlikte slam devletinin snrlar genilemi ve bu durum, devlet ynetiminde baz yenilikler yapmay gerekli klmtr. Fethedilen yerlerin artmas ve yeni ehirlerin kurulmas sebebiyle saylar oalan valilerin tayinine ayr bir nem veren Hz. mer, bu greve gndermeyi dnd kimselerin durumlarn sahabilerle istiare etmeye ve adaylar ehil kimseler arasndan semeye itina gsterirdi. Tayin ettii vali ve amillerine bir berat verir, onlar da bu berat greve balaynca halka okurlard. Ayrca onlara uymalar gereken esaslar bildirerek gerekli tavsiyelerde bulunurdu. Onun u tavsiyeleri vali ve amillerden nasl bir idare beklediini ortaya koymaktadr: Sizi saltanat srmek, halka tahakkm etmek iin tayin etmedim. Siz hidayet rehberi olacaksnz; herkes de size uyacaktr. Mslmanlarn haklarn koruyunuz; onlar ktlemeyiniz ki zillete duar olmasnlar; onlar haksz yere vmeyiniz ki marmasnlar. Kaplarnz yzlerine kapamaynz ki kuvvetliler zayflar ezmesinler. Kendinizi dier mslmanlardan stn grmeyiniz ki hakszla uramasnlar. Raid Halifeler dneminde Hz. Peygamber devrinde olduu gibi ordu komutanlarna emirl-cey veya emirl-cnd ad veriliyor, vilayetlerin idaresini yrten valilere de ok defa emr ve bazen mil deniliyordu.

197

nk valilerin ounluunu fetihleri gerekletiren komutanlar oluturuyordu. Mesela Eb Ubeyde b. Cerrah, Amr b. s, Eb Ms elEar, Sad b. Eb Vakkas, Utbe b. Gazvan, yaz b. Ganm gibi sahabler hem komutan hem de vali idiler. Hz. merin hac mevsiminde valiler ve o ehirdeki dier idareciler hakknda haclara sorular sorduu, ikyetlerini dinledii ve bunlar aratrdktan sonra gereini yapt anlalmaktadar.

Vali ve Dier Grevliler

Valiler grevli bulunduklar vilayette halifenin otoritesini temsil ediyorlard. Vali, namazlarda imamlk yapar, mescidlerde halka slam esaslarn retir, ehirde emniyet ve asayii salar, adl ileri yrtr ve sulular cezalandrrd. Sava srasnda orduyu dzenlemek ve sava idare etmek, fetihlerden sonra ele geen yerlerin halk ile antlamalar yapmak, vergileri toplamak, devlet grevlilerinin maalarn datmak, ganimetleri taksim etmek ve beytlmal hissesini Medineye gndermek, esirlerin durumunu karara balamak, mslmanlar yeni yerleim merkezlerine ve eski ehirlere yerletirmek gibi grevleri yine valiler yrtrd. Valilerin cihada katlacak gnll askerlerin toplanp sevkedilmesinde ok nemli grevler yerine getirdikleri bilinmektedir. Hz. mer, birok vilayette adl ve mal ileri genel idareden ayrp buralara dorudan kendisine bal kadlar ve vergilerin toplanmas iin miller gndermeye balad. Vilayetlerde valinin yannda ktip, divan ktibi, hara mili, shiburta, beytlmal mili ve ordu kumandan gibi devlet grevlileri bulunuyordu. Genelde devlet memuru, zelde vergi memuru olarak baz kimselerin mil ismiyle grevlendirilmesi esasen Hz. Peygamber dneminden beri uygulanyordu. Bu grevlerin kesin biimde birbirinden ayrlmad grlmektedir.
Hz. mer dneminde vilayetlerde valinin yannda hangi grevliler bulunurdu?

Hz. mer zamanndaki byk vilayetler Hicaz. Yemen, Bahreyn, am (Suriye), Irak ve Fars ile Msr idi. Kaza ve mal ileri, genel idareden ayran Hz. mer, divan tekilatn kurdu. Bu dnemde valiler yksek maalar almaya baladlar. Hz. mer, onlar sk bir ekilde denetledi. Hakknda ikyet bulunanlar iin soruturma aan halife, bu i iin daha ok ensardan Muhammed b. Meslemeye grev verir, sonunda sulu bulunanlar cezalandrrd. Her yl hac mevsiminde valileri Medineye arr, baz kimseleri de beraberlerinde getirmelerini ister, onlardan vilayetlerin durumuna ve halkn ikyetinin bulunup bulunmadna dair bilgi alrd. Valiler gibi millere de dolgun maa verirdi. Grev yerlerine gitmeden nce vali ve millerin btn mal ve servetleri kaydedilirdi. leride ar miktarda servet art olanlar sorguya ekilerek durumlar aratrlr, bazen servetlerinin bir ksmna el konulurdu. Hz. mer zamannda vali ve millerin teftiinde nemli gelimeler oldu.
Bir ehirde vali, ktip, divan ktibi, harac memuru, ahds (emniyet grevlisi), haznedar ve kad ayr ayr bulunduu gibi bazen de bu grevlerden bir ka tek ahs zerinde toplanabilirdi. Valilere bal olan ilelerde mlkiye memurlar, kadlar ve defterdarlar grev yapard.

198

Adalet ve Kaza
Hulefa-yi Ridn dneminde adl ilerde Hz. merin ok ayr bir yere sahip olduu bilinmektedir. Hz. Eb Bekirin hilafeti srasnda Medinede kadlk hizmetini zerine alan Hz. mer kendi hilafeti dneminde bu greve EbdDerdy getirmitir. Kaza ileri kadlar, mal ileri hara milleri yrtyordu. Bu grevliler, halife tarafndan tayin ve azledilirdi. Vilayetlere ilk kad tayinini Hz.mer yapt. Bazen vali de kad tayin ederdi. Bu sistem drt halife dnemi sonuna kadar byle devam etti. Hz.mer, Ebd-Derdy Medine, reyh b. Hris el-Kindyi Kfe, Eb Ms el-Earyi Basra ve Osman b. Kays Msr kadlna tayin etmitir. Hz. mer, birok vilayette adl ve mal ileri genel idareden ayrp buralara dorudan kendisine bal kadlar ve vergilerin toplanmas iin miller gndermeye balad. Ancak bu grevlerin kesin biimde birbirinden ayrlmad grlmektedir. Hz. mer, Dmak Valisi Muaviyeye gnderdii yarglama hukukuyla ilgili yazl talimatlarla slm tarihinde mmtaz bir yer kazanmtr. Hz. merin, kadnn tarafszln, taraflarn delil getirme ykmllklerini, hkimin yanl kararndan dnmesini, Kitap ve Snnette bulunmayan hususlarda kyasa bavurulmasn ve yalancl anlalncaya kadar her mslmann ahit kabul edilmesi gerektiini belirtmesi bu konuda nemli bir gelimedir. Delillerin maddi olarak ortaya konulmas, maddi delillerin bulunmad hallerde yemine bavurulmas gibi hukukun yarglama usulyle ilgili belli bal esaslarn koymas yine onun tarafndan atlm ileri bir admdr. Hz. mer, Suriye blgesi bakomutan Eb Ubeyde b. Cerrha yazd mektuplarda da yarglama srasnda fakir ve yabanc kimselere yumuak davranmasn ve onlarla iyi mnasebetler kurmasn istemitir.

MAL YAPI
Hz. mer, mslmanlarla gayri mslimlere ait yeni ortaya kan problemleri ve ihtiyalar grerek bunlarn halledilmesi iin baz dzenlemeler yapt. Halife, Bu dzenlemelere, kazanlan ganimetlerle mslmanlarn eline geen bu ok byk corafyada yaayan baka dinden insanlar ve onlarn sahip olduklan topraklar ele alarak balad. nk Hz. mer devrinde gerekletirilen fetihler sonucu ele geirilen ganimetlerde byk bir art olmutu.
Hz. mer devlet mal konusunda ok titiz davranr ve onu yetim mal gibi dnerek harcamada hassasiyet gsterirdi. Onun u szleri bunu aka ortaya koymaktadr: Benim sizin mallarnz (devlet hazinesi) zerindeki konumum, bir velinin sorumluluu altndaki yetimin mallar konusundaki sorumluluu gibidir

Devletin Gelirleri
Gayri mslim tebaann erkeklerinden can ve mal emniyeti ile inan hrriyetini salama karlnda cizye adyla ba vergisi alnrd. Bu vergi, Hz. Peygamber devrinde alnmaya baland ve devam etti. Hz. mer

199

devrinde Irak blgesinde fakirlere (iftiler ve dierleri) 12, orta hallilere (tccar) 24, zenginlere (beygire binen, parmaklarna altn yzk takan reisler Dihkan) 48 dirhem cizye konmutur. Hz. mer devrinde am halk iin kii bana altn para olarak 4 dinar, gm olarak ise 40 dirhem eklinde dzenlenmitir. Msr halk iin her mkellef 4 dinara raz olmutur. Cizye para olduu gibi zira ve ticar rnler de olabiliyordu. Gayri Mslim topraklardan alnan vergiye harac denir. Bu vergi Hz. mer zamannda konuldu. Fethedilen topraklar zerinde bulunan insanlar esir kabul edilmedi ve bu topraklar ilemek zere yerlerinde brakld ve bu topraklardan harac vergisi alnd.
Kitap: Hz. mer dneminde uygulanan harac vergisi ve gayri mslimlerin genel durumu hakknda Mustafa Faydann Hz. mer Zamannda Gayr-i Mslimler kitabn okuyunuz.

Gayr-i Mslimlerden sava yoluyla alnan her trl mal ve esirlere ganimet denir. Bu ganimetin bete biri humus adyla hazineye alnr. Bu konuyla ilgili ayetler Bedir savandan sonra nazil olmutur. Kuranda ganimet iin Enfl kelimesi de kullanlmtr. Bu ismi tayan srede bu konuyla ilgili aklamalar bulunmaktadr. Sava esirleri, arazi ve menkul mallar dmandan alnan ganimetler arasndadr. Bir yere ticaret iin gelen tacirden Hz. mer vergi ald. Komu devletler bunu zaten uyguluyordu. Mslmandan krkta bir, zmmden (antlamal gayri mslim vatanda) yirmide bir, harbden (antlamas bulunmayan baka lkenin gayri mslim vatanda) onda bir vergi alnrd. Bu vergi slam devleti snrlarndan giren ve kan mallar ile devletin eitli blgeleri arasnda nakledilen mallardan alnrd. Mslman zenginlerin mallarndan genelde krkta bir orannda alnan zekt da devletin nemli gelirleri arasndadr. Mslman iftiler, arazilerden elde ettikleri rnlerden emekleri dikkate alnarak onda bir ya da yirmide bir orannda bir vergi derler.

Devletin Giderleri
Hz. merin Beytlmal gelirlerinden olan zekt Tevbe sresinin altmnc ayetinde belirtildii gibi datt, ancak kalbleri slama sndrlacak kimselerin artk kalmadn dnerek slama yeni girenlere fakir deilseler zekt mal vermedii anlalmaktadr. Humusu da Enfal sresinin 41. ayetine gre mslmanlara datmtr. Hz.mer, devletin gelirlerinin datlmasnda adaleti gzetecek belirli bir metod ortaya koymak iin divan tekilatn kurdu. Toplumun slama giriteki kdemi ve slama hizmeti esas alnarak, Hz. Peygamber ile birlikte savaa itirak edenlerden balamak suretiyle oluturulan listelere gre devlet gelirleri paylatrlmtr.

Divan Tekilat
Hz. mer, Irak, ran, Suriye, el-Cezire, Filistin ve Msrn fethiyle birlikte slam devleti hkimiyeti altna giren topraklarda yaayan gayri mslimlerin verdikleri ve fey ad altnda toplanan cizye, hara ve ticaret mallar vergileri

200

sonucunda artan gelirleri mslmanlara datmak zere bir tekilat dnmtr. Kaynaklarda 15 (636) yl zikredilmekle birlikte gvenilir otoriteler 20 (641) ylnda kurulduunu ifade ederler. Hz. mer, fey gelirlerini beytlmalde toplayarak senede bir defa datmay uygun buldu. Atiyye miktarlar, insanlarn slama giriteki kdemi ve slama yaptklar hizmet, Hz. Peygambere olan yaknlk ile Hz. Peygamber ile birlikte savaa katlma gibi zelliklere sahip olma esas alnarak farkl farkl belirlendi. Aylk erzak ise eit miktarda (iki cerib yiyecek) tesbit edildi. nsanlarn isimleri levh denilen sayfalara yazld. Yazlmaya Him oullarndan Bedir savana katlanlarla baland. Dier kabileler, Him oullarna yaknlklar dikkate alnarak yazld. Ensar ise hicretten nce Mslman olan Sad b. Muz ve kabilesinden balanarak yazld. Halife, bu defterlerin hazrlanmas grevini, Araplarn nesebini ok iyi bilen Hz.Alinin kardei Akl b. Eb Talib ile Mahreme b. Nevfel ve Cbeyr b. Mutime verdi. Bu kaytlar, devletin yrtt baka ilerde de ie yarad. Fetihlere katlacak kimseleri tesbitte bu defterler hemen bavurulacak bir kaynak olmann yannda hazineyi dzene koymak iin de nemli bir gelimedir. Bu ilk divana bazlar Divanl-Cnd (ordu divan) adn vermilerse de bunu yalnzca divan diye adlandranlar ounluktadr. Hz. mer feyden hisse alacak Medine halkn, fetihlere katlm kuvvetler ve aileleriyle birlikte kabile esasna gre divan defterlerine kaydettirmi, buna bir ksm mev1 de dhil edilmiti. Divan defterlerinde ahs isimleriyle birlikte ylda bir defa verilecek atyye (at) ile aylk istihkaklar (erzak, yiyecek) da belirtilmiti. Irak, Suriye ve daha sonra Msrda da divan defterleri hazrland. Mesela, Basra, Kfe ve Fustat gibi merkezlerde divan defterleri tutulmaktayd. Bu blgelerde mslmanlardan nce var olan vergiler gzden geirilip vergi toplama divanlar aynen korundu. Bu defterler Irakta Pehlevice, Suriyede Rumca, Msrda ise Rumca ile baraber Kptice tutuluyordu. Devletten devaml atiyye almann art hicret ve cihattr. Mekke fethinden sonra hicretin yerini cihad ald. Hz. mer, cihada katlmayanlara fey gelirlerinden atiyye vermemitir. En fazla atiyye alanlar, on ikier bin dirhemle Hz. Abbas ve Hz. Peygamberin hanmlar olmutur. Hz. mer, Ensarn atiyyelerini datma grevini Zeyd b. Sabite vermiti. Divan defterini yanna alan Hz.mer, Mekke yaknlarndaki Kudeyde kadar gider ve Huzallarn atiyyelerini kandisi datr, sonra Usfana gelir ve ayn ii burada da yapard. O, lnceye kadar byle yapt.

MEDENYET VE KLTR
Hz. Peygamberden sonra slam devletinin merkezde halife, vilayetlerde valilerle ynetilen bir siyas ve idar yapya sahip olduu bilinmektedir. Halife devletin badr ve Medinede bulunan mslmanlar tarafndan tesbit ve tayin edilmi, daha sonra da dier vilayetlerde bulunan mslmanlarn biat alnmtr. Halkn seimiyle ibana gelen Hz. Eb Bekir, Hz. meri halef brakt. lk mslman Araplar, btn dnyada eski alardan beri uygulanan verasete dayal aile iktidar dzenine ilgi gstermediler. Hulef-yi

201

Ridn dneminde hibir halife, lmnden sonra yerine geecek halifeyi belirlerken kendi ailesinden birini dnmemitir. slamdaki kdem, yksek ahlak, liyakat ve Hz. Peygambere yaknlk o toplumda halife olmak iin nemli krterler oldu. Bu dnemde halifenin halk ynetmek ile namazda imamlk yapmak gibi dini hizmetleri yrtme grevi de vard. Hz. Eb Bekir kendisine halifetullah deil halifet reslillah denilmesini istediine gre Rid halifeler dneminde halifeler, iktidarn kaynann mslmanlar olduunu kabul etmilerdir. Mslmanlar biat etmekle, halifeyi tandklarn, kendisine bal kalacaklarna ve emirlerine uyacaklarna dair sz verdiklerini ortaya koymu olurlard. Halifelerin grevleri, adaleti salamak, devleti ynetmek, halkn din ve dnyev ilerini yrtmek eklinde zetlenebilir. Btn bu hizmetleri yerine getiren halifeler Kuran- Kerimde yer alan ra esasn (Al-i mran 3/1 59; era 42/38) en iyi biimde kullanmlar ve devletin r ve biat esaslar etrafnda kurumlamasn salamlardr. Bylece hzla genileyen slam corafyas zerinde adaleti temin edecek devletin etkinliini gstermilerdir.

Bayndrlk Hizmetleri
Mslmanlar, ele geirdikleri ehirlerde bazen eski mabedleri tamamen veya ksmen camiye eviriyorlar, bazen de yeni camiler yapyorlard. Dmak ehrinin ortasnda bulunan Yuhanna (loannes) Kilisesinin yars hristiyanlara braklm, dier yars camiye evrilmtir. Benzer bir uygulama Humusta bulunan ayn adl kilise iin de sz konusu olmu ve fetihten sonra kilisenin drtte biri anlamann dnda braklarak camiye evrilmitir. Bar yoluyla ele geen ehirlerde ise eski mabedlere pek dokunulmamtr. Hz. mer bizzat kendisine teslim olan Kudste mabedlere dokunmam, plk haline getirilen Mescid-i Aksann yerini buldurarak buraya byk bir cami yaplmasn emretmitir. Bayndrlk hizmetleri arasnda ziraata elverili topraklarn sulanmas iin kanal sistemlerinin kurulmasn zikretmek gerekir. Dier taraftan insanlarn su ihtiyacn karlamak iin yerleim merkezlerine kanallar almtr. Basraya Dicle nehrinden su getirmek zere alan dokuz mil uzunluundaki Eb Ms nehri ve Makl kanal ile Kfeye su getirmek zere ilk hafriyat almalar kurulu dneminde balam ancak Haccc b. Ysuf es-Sekaf zamannda tamamlanabilen Sad Kanal bunlar arasndadr. Amr b. s da Nil nehrini Kzldenize birletiren 69 mil uzunluunda bir kanal atrmtr. Bu kanala Emirl-mminn nehri ad verildi. Bu su yoluyla Medineye erzak gndermek mmkn oldu. Nilden hareket eden gemiler, bu kanaldan geerek Kzldenize ular, oradan Ciddeye inerlerdi.

ehirlerin Kuruluu
Hz. mer devrinde, fethedilen topraklarn elde tutulmas ve yeni yerlerin slam topraklarna katlabilmesi iin hem asker hem de iskn amal yeni ehirler ina edildi. Ele geirilen Irak ve ran topraklarn tek merkezden idare etmek imknsz hale gelmeye balaynca bu blge iki ayr merkezden idare edilmek zere Basra ve Kfe ehirleri kuruldu.

202

Hz. merin emri ile Utbe b. Gazvan, bugnk Basradan yaklak olarak 25 km. uzakta kamtan bir mescit ve vali kona (Drul-mre) ina etmitir. Eb Ms el-Ear 17/638de buraya vali tayin edilince bu iki binay eskisinden daha geni olarak kerpiten yapt. ehre Arap kabileleri yannda fetihler sonucu esir den ve Mslman olan kimseler de yerletirildi. Kfe, balangta slam ordusu iin sabit bir karargh olarak kuruldu, sonra buraya sivil halk da yerletirildi. Sad b. Eb Vakkas, Hz.merden izin alarak nesebi esas alp halk Kfede yedi ayr mahalleye yerletirdi. Her kabilenin bir mescidi ve bir de mezarl vard. ehrin merkezinde bulunan el-Mescidl-Cmi 40.000 kiinin namaz klabilecei bir byklkte idi. Halifenin emri ile vakit namazlar mahalle mescitlerinde, Cuma namaz ise byk mescitte klnrd. ehre yeni gelen, ya yerleecei mahallede oturan kabileye mensup ya da bu kabile ile antlamal olduu iin buraya yerleebilirdi. Bu yerleim tarz, ganimet datmnda ve askere almada kolaylklar salad. Kfeye Hristiyan Araplar ve ranllar da yerlemitir. Dier taraftan Amr b. s, 22/643 ylnda Babilon yaknnda Fustat adyla bir ordugh ehir kurarak Arabistandan g eden mslmanlar buraya yerletirdi. Asker amal yeni ehirlerin merkezinde caminin yan sra valiler iin bir konak ve bir de ar yaplm, arkasndan kabilelere gre ayrlan yerlere mahalleler kurulmutur. Kfe ve Basra ehirlerinde beytlmal binas, ayn ve nakd vergi gelirlerinin sakland drr-rzk, ehirlerin kenarnda drlberd (posta evi) ve asker klalarn her birinde geni kapasiteli at ahrlar ina edildi ve mezarlk sahalar ayrld. Bunlarn benzerleri balangta adrlarla kurulan Fustatta da yapld ve buras skenderiyenin yerine Msrn merkezi haline geldi.

Eitim retim
Kurn- Kerimin mushaf haline getirilmesi hususunda Hz. Eb Bekiri ikna eden Hz. mer, btn slam beldelerinde valilere mescid ve mekteplerde eitim ve retime Kurnla balanmasn emretmi, bu maksatla eitli vilayetlere Medineden baz sahableri gndermi, onlara maa balamtr. Kurnn doru anlalmas iin aba gstermi, mteabih ayetlerle ilgilenenleri bundan menetmi, kaza ve kader konusundaki yanl yorumlar engellemitir. Hz. mer tarafndan Kfede grevlendirilen Abdullah b. Mesd, burada verdii kraat ve tefsir dersleriyle Kfe ekolnn temellerini atm, zellikle Irakta ehl-i rey (akla ve yoruma nem veren akm) hareketinin domasnda etkili olmutur. Hz. mer hadislerin rivayeti konusunda ok titizlenir, Hz. Peygamberden bizzat duymad bir hadisi rivayet eden sahablerden bunu Raslullahn sylediine dair ahit getirmelerini isterdi. Bununla birlikte onun Sad b. Eb Vakkas gibi sekin sahablerden dorudan hadis ald da bilinmektedir. Hadisleri bir araya getirmeyi dnen Hz. merin konu etrafnda ok dnd ve sahablerle istiare ettikten sonra; Size bir snen kitab yazmaktan bahsetmitim. Fakat sonradan dndm, anladm ki sizden nce Ehl-i kitap Allahn kitabndan baka kitaplar yazm ve o kitaplar

203

zerine derek Allahn kitabn terketmilerdi. Yemin ederim ki Allahn kitabn hibir eyle glgelemem diyerek bundan vazgetii rivayet edilir. Dier taraftan onun Irak yresinde grevlendirdii Karaza b. Kaba, gittii yerde az hadis rivayet etmesini ve insanlar Kurn okumaktan alkoymamasn syledii ve ok hadis rivayet eden birka sahabnin Medine dna kmasn yasaklad kaydedilir. Ayrca baz kimselerin rivayette geveklik gstermesi yznden yanl anlamas muhtemel kiilerden hadis alnmasna kar kmtr. Hz. merin slam doru anlama ve yorumlamada ictihad yapmas Mslmanlara rnek olmutur. Onun baz ictihadlar unlardr: 1. Irak topraklarna farkl bir stat getirip onlar ganimet olarak gazilere datmad. 2. Ktlk ylnda hrszlara had cezas uygulamad. 3. Sarholuk suunun snnette belirlenen cezasn arttrd. 4. Ayn anda sylenen talak ayr zamanda sylenmi talak gibi sayd. 5. Teravih namaznn camide toplu olarak klnmasn balatt.
Hz. merin ictihatlarna baka rnekler veriniz.

Hicr Takvimin Kabul

Hz. mer devrinde gerekleen fetihler neticesinde Basra ve Aden krfezleri yoluyla Hint-in, Hire ehrinin yaknna kurulan Kfe yoluyla da Arabistan, Suriye-Filistin-Anadolu, ran, Orta Asya, Msr ve Dou Akdeniz arasnda eskiden beri devam eden ticaret yollar mslmanlarn eline gemi oldu. Ticar hayatn canlanmas sonucunda kullanm oalan senetlerde tarih tesbiti ihtiyac gibi gerekelerle Hz. mer, hicreti takvim balangc olarak kabul etti ve bylece hicri takvim yrrle girdi. Hz. Alinin teklifi zerine 16 yl Reblevvelinde (Nisan 637) (17 ve 18 rivayetleri de vardr) hicr takvimin kullanlmaya balanmas kararlatrlm ve muharrem ay hicret takviminin ilk ay olarak kabul edilmitir.

zet
Hz. merin slam ncesi dnemde yetitii aile ortamn, stlendii grevleri ve Mslman olu srecini aklayabilmek. Kurey'in Adiy boyuna mensup olan Hz. merin nesebi, Kab b. Leyde Hz. Peygamberle birleir. Babas, Hattb b. Nfeyl, annesi, Mahzum oullarndan Hanteme bint Haim'dir. ocukluunda obanlk yapm, sonra da ticaretle uramtr. Chiliyye dneminde, Mekke ehir devletinde sifre (elilik) grevi Adiy ailesinin elinde olduu iin bazan . elilik grevini stlenmitir. Balangta slmn azl dmanlarndan iken peygamberliin 6. ylnda (m. 616) Hz. Peygamberin bulunduu Drul-Erkama giderek mslman oldu.

204

Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir devrinde slm toplumundaki yerini tanmlayabilmek Hz. mer mslman olduktan sonra hem Hz. Peygamberin hem de Hz. Eb Bekirin yakn arkada olmutur. Onlarn birok meselede Hz. mere dantklar ve grlerine deer verdikleri bilinmektedir. Gazve ve seriyyelere itirak etmi, Hz. Eb Bekirin halife olmasnda nemli rol oynamtr. Hz. Eb Bekir dneminde Kurnn Mushaf haline getirilmesi onun giriimiyle olmutur. Halife olarak izledii ynetim tarz ve bu dnemde gerekletirilen fetihleri genel hatlaryla deerlendirebilmek Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekirin yaknnda olmas ve neredeyse btn icraatlarla ilgilenmesi Hz. meri kendi dneminde ok iyi bir ynetici yapt diyebiliriz. Hilafette kaldi on yllk dnem slam tarihinin en baarl devirlerinden biridir. Sasan imparatorluu onun devrinde tarihe kart. Bizans Suriye, Filistin ve Msr gibi byk topraklarn mslmanlara brakmak zorunda kald. nk Hz. mer adaletiyle n yapmt. Yzyllardr hakszlklara maruz kalm byk halk kitleleri Mslmanlarn arsna kulak verdi ve eski ynetimleri tasfiye etti Dneminde devlet organlarnn yava yava kurumlamaya baladn aklayabilmek. Hz. mer devrinde divan tekilat kuruldu. Hicr takvim kabul edildi. Ele geirilen gayri mslimlere ait topraklar sahiplerine braklarak harac vergisi konuldu. Yeni ordugh ehirler kurularak buraya eitli kabileler yerletirildi.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Hz. merin ictihadlarndan biri deildir? a. Irak topraklarna farkl bir stat getirip onlar ganimet olarak gazilere datmamas b. Ktlk ylnda hrszlara had cezas uygulamamas c. Sarholuk suunun snnette belirlenen cezasn artrmas d. Mushafn teksir edilip her eyalete bir tane gnderilmesi e. Teravih namaznn camide toplu olarak klnmasn balatmas 2. lk drt halifenin halifelikte kal sreleri aadakilerin hangisinde doru ve birlikte verilmitirr? a. 10, 2, 12, 5 b. 2, 12, 5, 10 c. 5, 10, 12, 2 d. 2, 10, 12, 5 e. 2, 12, 10, 5

205

3. Hz. mer dneminde Bizans ordusuyla yaplan hangi savatan sonra Suriye blgesi kesin olarak mslmanlarn eline gemitir? a. Kdisiye Sava b. Nihvend Sava c. Yermk Sava d. Ecndeyn Sava e. Fihl Sava 4. Hz. mer devrinde kabul edilen Hicret takviminde yln birinci ay aadakilerden hangisidir? a. Rebulevvel b. Muharrem c. Safer d. Ramazan e. evval 5. Hz. mer dneminde Msr fethettii iin Msr ftihi unvann alan ve buraya vali tayin edilen sahab kimdir? a. Hlid b. Veld b. Amr b. s c. Eb Ubeyde b. Cerrh d. Sad b. Eb Vakkas e. Eb Ubeyd es-Sekaf

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. d 3. c 4. b 5. b Yantnz doru deilse Eitim retim konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Girii yeniden okuyunuz, ayrca ilgili nitelere baknz. Yantnz doru deilse Suriye Cephesi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Hicr Takvimin Kabul konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Msr ve Kuzey Afrika Cephesi konusunu yeniden okuyunuz.

206

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Mslman olduunu herkese ilan etti. Mslmanlar, Kbede topluca ibadet yapabildi. Medineye hicret etti ve aktif olarak olaylarn iinde yer alarak her zaman Hz. Peygambere yardm etti. Sra Sizde 2 Hz. Eb Bekir kendisinden sonra Hz. merin halife olmas konusunda baz kimselerle konutu. Onlarn grlerini aldktan sonra Hz. meri kendisinden sonra halife tayin ettiine dair Hz. Osmana bir mektup yazdrarak halka okuttu. Halkn da bunu kabulyle Hz. mer ikinci halife oldu. Sra Sizde 3 Komutan Eb Ubeyd nehri karya geince geri ekilme hattn tehlikeye att. slam ordusu karlarnda filleri grnce atlar rkt ve geri ekilme hatt da olmad iin ordu yok edildi ve sava Mslmanlar kaybetti. Sra Sizde 4 Vilayetlerde valinin yannda ktip, divan ktibi, hara mili, shib-urta, beytlmal mili ve ordu kumandan gibi devlet grevlileri bulunuyordu. Sra Sizde 5 Mesel, Hz. mer mellefe-i kulbun zekt hissesini slmn artk glendiini ifade ederek vermemi, Ehl-i kitap kadnlarla evlenmeyi tasvip etmemitir.

Yararlanlan Kaynaklar
Abdlazz ed-Dr, Divan, TDV slm Ansiklopedisi, XXXIV, 377-381. Algl, H. (1986). slm Tarihi, II, stanbul. Apak, A. (2009). Anahatlaryla slm Tarihi II, (Hulef-i Ridn Dnemi), stanbul. Fayda, M., mer, TDV slm Ansiklopedisi, XXXIV, 44-51. Fayda, M., Hulef-yi Ridn, TDV slm Ansiklopedisi, XVIII, 324-338. bn Miskeveyh (2001), Tecribl-mem, Tahran. Mevln ibl (1978), Asr- Saadet, 4. Cilt, Hz. mer, Trc.. mer Rza Dorul, stanbul.

207

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra Hz. Osmann; ahsiyetini deerlendirebilecek, Halife seiliinin sebeplerini sralayabilecek, Halifeliinin iki dneme ayrlmas konusunda deerlendirmeler yapabilecek, Ona kar balatlan ve ldrlmesiyle sonulanan isyann gerek sebeplerini ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hz. Osman ra Fetihler Fitne: Karklk ve syanlar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; TDV slm Ansiklopedisinden Osman, ve Hulef-yi Ridn maddelerini okuyunuz. Hseyin Algln slam Tarihi adl eserinin Hz. Osmanla ilgili blmn okuyunuz Sabri Hizmetlinin Tarihi Rivayetlere Gre Hz. Osmann ldrlmesi, adl makalesini okuyunuz (AFD, sy. XXVII, Ankara 1985, s. 149-176).

208

Hz. Osman Dnemi

GR
Hz. merin vefatnn ardndan, onun grevlendirdii ra tarafndan halife seilen Hz. Osman, on iki yl halifelik yapmtr. Tarihiler, onun halifelik dnemini, birinci alt yl ve ikinci alt yl olmak zere, farkl iki dneme ayrmlardr. Birinci alt yl, lkede huzur ve sknun hkim olduu, mslmanlar arasnda birlik ve beraberliin devam ettii Sknet Dnemi (24-30/644-650) olarak tanmlanr. Hz. mer dneminin devam mhiyetindedir. Karklk Dnemi (30-35/650-656) denilen ikinci alt yl ise, Hz. Osmann ehit edilmesiyle sonulanan ve olumsuz etkilerini daha sonra da devam ettiren i karklklarn yaand bir dnem olarak tarihe gemitir. Hz. Osman ve valilerini eletirme eklinde balayan muhalefet hareketi, giderek ynetimi hedef alan ykc bir faaliyete dnt. zellikle fethedilen blgelerde askeri maksatla kurulup muhtelif Arap kabilelerinin iskan edildii, Kfe, Basra ve Fustat ehirlerinde boy gsteren bu hareket, Kureye kar bir kabilecilik mcadelesine dnt. Hz. Osmana kar ayaklanan isyanclar, onu haksz yere ldrdler. Hz. Osman zamannda yaanan ve slam tarihinde ilk fitne olarak isimlendirilen bu isyan, slam tarihinin nemli bir dnm noktas oldu. slm tarihinin ilk byk fitnesi olarak grlen bu i karklklar ve Hz. Osmann haksz yere ldrlmesinin ardndan Mslmanlar kendilerini i savalarn ortasnda buldu. slm toplumu byk bir alkant yaad.
Mslmanlarn blnmesine yol aan bu olaylar dizisi, sonularn gnmze kadar devam ettirmi; kt izleri bir trl silinememitir. Bu olaylar, slam tarihi kaynaklarna, itikadi, siyasi ve kabilev ynelimleri birbirinden ok farkl, birbirlerine kar az veya ok husumet besleyen ravilerden aktarlan haberlerle gemi bulunmaktadr. Aktarlan rivayetler olduka fazla, bir o kadar da elikilidir. Bu durum olaylarn i yzn neredeyse anlalmaz hale getirmitir. Dolaysyla bu dnemde yaanan olaylar okurken haber kayna hakknda ok dikkatli olmak gerekmektedir. Bir ka rivayete bakp hemen bir kanaate ulamak, ou kere yanltc olur. Ayrca bu olaylar srasnda gsterilen tavrlar, ayn zamanda itikd mesele haline getirilmitir. Ehl-i snnet limlerinin bu olaylar srasnda birbiriyle ihtilafa den ashap hakkndaki nezaket ve hassasiyeti asla hafife alnmamaldr. Gvenilirlii tesbit edilemeyen rivayetlere dayanarak, birilerini eletirmek ou kere pimanlk sebebidir.

209

Hz. Osman ve halifelik dnemi hakknda geni bilgi iin Adem Apakn Hz. Osman Dnemi Devlet Siyaseti adl kitabna ba vurabilirsiniz.

Hulef-yi Ridnin ncs olan Hz. Osman, 576 ylnda dodu. Hz. Peygamberden alt ya kktr. Kureyin en nemli iki kolundan biri olan Ben meyyeye mensuptur. Babas Affn b. Ebl-s Kureyin en zengin tccarlarndan biri idi ve Chiliye dneminde ld. Annesi Erv bint Kreyz, Hz. Peygamberin halas Beyznn kzdr. Hz. Osman, Hz. Peygamberin iki kzyla evlenmi olduu iin, iki nur sahibi manasna gelen zn-nreyn lakabyla mehur olmutur. ocukluk ve genlik yllarn Mekkede geiren Hz. Osman, kk yalarndan itibaren, babasnn yannda ticaretle urat. Babasnn Suriyeye dzenlenen bir ticari yolculuk srasnda lmesi zerine, ailenin ticaret ilerini kendisi yrtmeye balad. Kuma ve elbise satmyla megul oldu. Gzel ahlk ve drstl sayesinde ticari hayatta baarl olmu ve slmn douundan nceki yllarda Mekkenin nemli tccarlar arasna girmiti. Mekke toplumu iinde byk itibar kazanm, ehrin ileri gelenlerinden biri haline gelmiti. Bu sebeple, kendisi gibi ehrin byk tccarlarndan ve erafndan olan Hz. Eb Bekirle samimi bir arkadalklar vard. Hz. Osman, slm davetin balad srada gizli tebli dneminin ilk gnlerinde Hz. Eb Bekir araclyla Hz. Peygambere giderek mslman oldu ve ilk mslmanlar arasnda yer ald. Onun ilk on mslmandan biri olduu bildirilmektedir. slm kabul etmesi, zellikle ailesi iinde nemli bir tepkiye yol amt. Amcas Hakem b. Ebl-s, onu iple balayp evde bir yere hapsetti ve slmdan dnene kadar kendisini brakmayacan syledi. Ancak Hz. Osmann dinindeki kararlln ve dininden asla dnmeyeceini anlaynca, serbest brakt. Amcasndan sonra annesi de onu dininden dndrmek iin ok urat, ancak sonunda o da vazgeti. Hz. Osmann Chiliyye dneminde Mhiye adnda bir kadnla evlendii, ondan Amr adnda bir ocuunun olduu ve bu ocuu dolaysyla Eb Amr knyesini aldndan bahsedilmektedir. Hz. Osman mslman olduktan ksa bir sre sonra Hz. Peygamberin kz Rukyye ile evlendi. Mekke mriklerinin, mslmanlara yaptklar bask ve ikenceleri artrmalar zerine, peygamberliin beinci ylnda eiyle birlikte ilk kafilede Habeistana hicret etti. Hz. Osman, bir sre sonra Habeistan muhacirlerinin nemli bir ksmyla birlikte Mekkeye dnd. Medineye hicret srasnda aile fertleriyle birlikte Medineye hicret etti. Bylece birincisi Habeistana, ikincisi Medineye olmak zere iki defa hicret edenler arasna girdi. Medineye hicretin birinci ylnda Hz. Peygamber tarafndan muhacirlerle ensr arasnda yaplan kardelik akdi (muht) srasnda, Evs b. Sbit ile karde ilan edildi. Hz. Peygamber Medinede muhcirlere ev yapmalar iin arsalar tahsis ettiinde, Mescid-i Nebevnin kendisinin girip kt kapsnn karsna den arsay Hz. Osmana vermiti. Bir sre Evs b. Sbitin evinde kalan Hz. Osman, daha sonra bu arsada yapt eve tand. Ticari faaliyetlerini burada da srdrd ve iyi kazanan tccarlardan biri oldu. Hz. Osman hanm Rukyyenin hastal sebebiyle Bedir Savana katlamad. nk Hz. Peygamber, onun hasta kznn banda kalmasn istemiti. Savatan sonra onu da Bedire katlanlardan sayarak ganimetten hisse verdi. Hz. Rukyye, Bedir zaferi mjdesinin Medineye ulat gn vefat etti. Hz. Osmann Hz. Rukyyeden Abdullah adnda bir olu dnyaya gelmiti. Abdullah, Medinede hicr drt ylnda (miladi 625), alt yanda

210

bulunduu srada bir horozun gzn gagalamas yznden hastalanp ld. Hz. Osmana bu oluna nisbetle Eb Abdullah knyesi verilmitir. Hz. Peygamber, Hz. Osman daha sonra dier kz mm Glsm ile evlendirdi. Bu evliliinden sonra ona, Hz. Peygamberin iki kzyla evlenmi olmas sebebiyle, Zinnreyn (iki nur sahibi) lakab verildi ve bundan itibaren knyesinden ziyade bu lakabyla mehur oldu. mm Glsm, bu evlilikten 6 yl sonra hicretin dokuzuncu ylnda Tebk Gazvesinden dnld gnlerde vefat etti. Hz. Peygamber, bu srada evlenecek baka kz olsayd onu da vereceini syleyerek kz babalarn Hz. Osmana kz vermeye tevik etti. Hz. Osmana kar duygularn aklad. Hz. Osman hicretin nc ylnda yaplan Uhud savana katld. slm ordusunun iki taraftan dman tarafndan kuatlp bozguna uratld srada, baz sahabilerle birlikte sava alanndan ayrld. Hz. Osmann, bu davran sebebiyle baz muhalifleri tarafndan eletirildii grlmektedir. Ancak bu eletiri doru deildir. nk o srada sava alanndan ayrlan sadece o deildir ve bu savatan bahseden l-i mrn suresinin 155. ayetinin Hz. Osman ve beraberindekiler hakknda nazil olduu ve onlarn Allah Tel tarafndan affedildii bildirilmektedir. Hz. Osman, Hz. Peygamberin vahiy ktiplerinden idi. Ztrrik ve Zemer gazveleri srasnda Medinede vekil olarak brakld. Hudeybiye Antlamas ncesinde Hz. Peygamber tarafndan Mekkeye eli gnderildi. Mslmanlarn Kbeyi ziyaretine izin verilmesini salamak iin grmelerini srarl bir ekilde srdrd. Dnnn gecikmesi zerine kendisini bekleyen mslmanlar arasnda onun Mekkeliler tarafndan ldrld ayias yaylmt. Bunun zerine Hz. Peygamber, ashbndan mriklere kar bir lm-kalm savana girmek artyla biat ald. Biat srasnda, Osman, Allah ve Reslnn emrini yerine getirmek iin gitmitir deyip sa elini sol elinin zerine koyarak onun adna biat ettiini gsterdi. Ashbn zengin ve cmertlerinden olan Hz. Osman, Tebk Seferi hazrlklar srasnda, ordunun hazrlanmasna miktar olarak en byk yardm yapt. Hz. Osman, Hz. Peygamberin kz mm Glsmn lmnden sonra alt evlilik daha yapt. nce Fhite bint Gazvn ile evlendi ve bu hanmndan olu Abdullah dnyaya geldi. Fhitenin vefatnn ardndan mm Amr bint Cndeb ile evlendi, ondan Amr, Ebn, mer ve Hlid adlarnda drt olu ve Meryem adl bir kz oldu. Hz. Osmann olu Ebn, Hz. Peygamberin hayatna dair bilgi toplayan ilk siyer limlerindendir. Emev halifesi Abdlmelik dneminde yedi yl Medine valilii yapmtr. Hz. Osman Mahzm kabilesinden Velid b. Murenin kz Ftma ile de evlenmi, ondan Velid ve Sad adlarnda iki olu ve mm Sad adnda bir kz olmutu. Sad, Muviye b. Eb Sfyan zamannda Horasan valilii yapmtr. Hz. Osmann Kelb kabilesine mensup Nile bint Frfisa isimli hanmndan da ocuklar oldu. syanclar tarafndan kuatma altna alnd ve evine girilerek ldrld srada Nile onun yannda bulunuyordu. Kocasn korumak isterken elinin parmaklar kesilmiti. Hz. Osman ldnde Fhite ve Remle isimli hanmlar da hayattayd. Hz. Peygamberin vahiy ktiplerinden olan Hz. Osman, Hz. Eb Bekirin halifelii zamannda, onun ktipliini yapt ve mavirleri arasnda yer ald. Hicretin on ikinci ylnda Hz. Eb Bekir hacca giderken Medinede yerine onu vekil brakt. Hz. meri halef tayini hususunda Hz. Osmanla da istiare etti ve ayrca Hz. meri veliaht tayin ettiine dair ahitnameyi ona yazdrd.

211

Hz. Osman, Hz. mer zamannda da halifenin en yakn danmanlar arasnda yer ald. Hz. merin Kuds bizzat teslim almak iin Suriye yolculuuna kmasna ve Msrn fethine izin vermesine kar kmt. Ancak onun fethedilen arazilerin gaziler arasnda taksim edilmeyip fey olarak sahiplerinin elinde braklmas ve bu araziler zerine harac vergisinin konulmas grn destekledi. Hz. mer, hanerlenerek ar bir ekilde yaralannca, ashbn bykleri, ondan yerine bir halef tayin etmesini istemilerdi. Ancak halef tayin etmekten kanan Hz. mer, srarlar karsnda, Hz. Osmann da ilerinde bulunduu aere-i mbeereden hayatta olan alt kiiyi aralarndan birini gn iinde halife semek zere ra olarak grevlendirdi.
Hz. Osmann Hz. Peygambere akrabal ve ashap arasndaki konumunu tesbit etmeye alnz.

HALFE SEL
Hz. merin, aralarndan birini, gn iinde halife semek zere grevlendirdii alt kiilik ra heyeti, ilk toplantsn onun lmnden nce (Talha b. Ubeydullah Medine dnda olduu iin) be kii olarak yapt. Ancak onun ikinci bir emriyle toplant lmnden sonraya ertelendi. kinci toplant da be kii olarak balamt. Grmelerin ilk safhasnda kan baz tartmalar zerine, Abdurrahman b. Avf, yelerden birinin halife adaylndan feragat edip, en ok istenen yeyi tesbit edip onu halife semek zere hakemlik yapmasn teklif etti. Dier drt aday bu teklifi kabul etmeyince, raz olduklar takdirde, kendisinin halife seilme hakkndan vazgeerek, hakemlik grevini stlenebileciini syledi. Hz. Osman, Zbeyr b. Avvm ve ayn zamanda Talhya veklet eden Sad b. Eb Vakks, onun hakemliini kabul edeceklerini akladlar. Ancak Hz. Ali, Abdurrahmann akrabalk gzetmeyip sadece mslmanlarn hayr iin alacana dair sz vermesi artyla bunu kabul edebileceini syledi. Bu art kabul ettiini bildiren Abdurrahman b. Avf, ardndan seecei halifeye itaat edeceklerine dair yelerden sz ald. Daha sonra almalarna balad. ra yelerinin her biriyle ba baa uzun grmeler yapt. Onlara halife seilmek isteyip istemediklerini sordu. Halife seilmedikleri takdirde hangi aday desteklediklerini rendi. ra yeleriyle grmekle yetinmedi. Toplantnn tertip edildii, Eb Talh el-Ensrnin emrindeki bir grup asker tarafndan korunan evden dar karak Medinede bulunan muhcirler ve ensrn ileri gelenleriyle grt. Ayrca hac dn Medineye gelen valiler, kumandanlar, kabile liderleri vb. kamuoyunu temsil eden pek ok kimseyle bir araya geldi ve onlarn adaylardan hangisini halifelie daha uygun grdklerini renmeye alt. Toplant yerine dnerek ra yeleriyle tekrar tekrar grt ve bu almalarn gn boyunca, youn bir ekilde srdrd. Drdnc gnn sabah namazndan sonra kararn aklamak zere, Mescid-i Nebevyi tklm tklm dolduran cemaatn huzuruna kt. Bu srada nce Hz. Aliyi, ardndan Hz. Osman arp, ikisinden de halife seildikleri takdirde, Allahn Kitabna ve Reslnn snnetine uyma; ayrca nceki iki halifenin siyasetlerini takip etme hususunda sz vermelerini istedi. Hz. Ali, gcmn ve bilgimin yettii kadar, bunu yapmaya alrm eklinde, artl ve ekinceli bir cevap verdi. Ancak Hz. Osman, onun sorusunu, herhangi bir art ve ekince gstermeden, kesin bir ekilde evet diye cevaplad. Bunun zerine Abdurrahman b. Avf, Hz. Osman halife setiini aklayp ona biat etti. Onun ardndan Hz. Ali ve mescidde bulunanlar srayla Hz. Osmana biat ettiler.

212

Kararn aklanmasndan nce Hz. Osmann yaknlaryla Hz. Alinin yaknlar arasnda bir tartma yaanm olsa da, seim kararnn aklanmasndan sonra herhangi bir ihtilaf ve tartma kmad. Kaynaklarda, Abdurrahman b. Avfn yapt grmeler esnasnda, ounluun Hz. Osman istediini grdn bildiren rivayetler aktarlmtr. Bu rivayetlerin yan sra, onun kararn aklama an ncesine kadar Hz. Aliyi tercih etmek niyetinde olduu; ancak Hz. Alinin artl cevab karsnda tercihini deitirdii de sylenmitir. Abdurrahman b. Avfn, halife olarak Hz. Osman tercih etmesinin sebeplerini bulmaya alnz.

HZ. OSMAN ZAMANINDA FETHLER

Hicr 23 ylnn sonlarnda (m. 644) halife seilen Hz. Osmann halifelii on iki yl srd. Bu srenin ilk alt yl sknet iinde geti. Fetihler onun dneminin ilk yllarnda ayn hzla devam etti. kinci alt yldan itibaren ortaya kan i karklklar sebebiyle fetihler hzn kaybetti. Bununla birlikte halifeliinin son iki ylna kadar baz zaferler kazanld. Hz. Osman dneminde gerekletirilen fetihleri, blgelerine gre ele alacaz:

ran, Azerbaycan ve Horasan Fetihleri

Hz. Osman zamannda slm ordular ran ilerine doru ilerlemeye devam etti. sfahan, Hemedan ve Kirman alnarak ran fethi byk lde tamamland. rana yaplan seferler Bahreyn zerinden deniz yoluyla da srdrld. stahr ve blgedeki dier ehirler fethedildi ve Belcistann sahil blgesine kadar ulald. Merve ekilmek zorunda kalan Ssnlerin son hkmdar III. Yezdecird 31 (651) ylnda kendi adamlar tarafndan ldrld. Bu srada rann tamam slm hkimiyetine girmi bulunuyordu. Horasana etkili ve srekli aknlar Hz. Osman zamannda balad. 31 (651) ylnn ikinci yarsnda Ahnef b. Kays, Kirman zerinden Horasana girdi ve Tohristana kadar uzanan topraklar fethetti. Blgedeki fetihleri organize eden Basra valisi Abdullah b. mir de Nbru ele geirdi ve bu ehirde Horasan'n ilk mescidini yaptrd. Abdullah b. mir ve Ahnef b. Kays'in hogrl tutumlar, Ssn valilerinin ve mahall hkmdarlarn slm hkimiyetini kabul etmelerine zemin hazrlad. Abdullah ve Ahnef, bundan sonra bugnk Afganistan snrlar iinde kalan Belh, Herat, Benc ve Ts gibi nemli ehirleri de ele geirdiler. Makds, blge halk arasnda slmn hzl birekilde yayldn sylemektedir (Ahsent-teksm, s. 293). Dier tarafta Ermenistan, Grcistan, Dastan, Azerbaycan, Arrn blgesi ve Tiflis fethedildi. Hz. Osman Erdebil merkez olmak zere Azerbaycann eitli ehirlerine birlikler yerletirdi ve slmiyet'in yaylmas iin youn bir gayret gsterdi.

Kuzey Afrika ve Nbe blgesindeki Fetihler

Hz. Osman dneminde Kuzey Afrika fetihlerine devam edildi. Bu arada Bizansllar, 24 (645) ylnda Vali Amr b. sn Medinede bulunduu bir srada karma yaparak skenderiyeyi igal etmilerdi. Amr, emrindeki birliklerle skenderiyeyi kuatp Bizans kuvvetlerini oradan kard (25/646). Amrn azledilmesinin ardndan onun yerine Msr valiliine tayin edilen Abdullah b. Sad b. Eb Serh, Hz. Osman'dan izin alp, gnderilen takviye kuvvetlerle birlikte 27 (647) ylnda frkye blgesinin fethine kt. Trablusgarptan frkyeye (Tunus ve civar) kadar ilerledi ve blgenin

213

nemli merkezlerinden Sbeytla civarnda yaplan savata 20.000 kiilik ordusuyla, Bizanstan bamszln iln eden Gregorios'un 120.000 kiilik ordusuna kar byk bir zafer kazand. Ad Abdullah olan yedi sahbnin katlmas sebebiyle "Gazvet'l-Abdile/Abdullahlar Sava" olarak anlan bu savan ardndan frkye'nin ileri gelenleri Abdullah b. Sa'd'a gelerek, topraklarn kendilerine brakmas artyla cizye demeyi teklif ettiler. Abdullah bu teklifi kabul etmi, blge slm hkimiyetini tanmt. Ancak frkyeliler'in anlamay bozmalar zerine 33 (653) veya 34'te (654-55) ikinci defa blgenin fethine kan Abdullah b. Sad, onlar tekrar itaat altna ald. Hz. mer zamannda Msr valisi Amr b. s tarafndan Nbe zerine gnderilen Ukbe b mir, baz savalar yapmsa da blgenin fethini gerekletirememiti. Abdullah b. Sad, frkyyede kazand Sbeytla zaferinden sonra fetihlerini Nil vadisi dorultusunda gneye kaydrp Nbe zerine yrd. Bugn Sdan topraklarnda bulunan Dongolaya kadar ilerledi. Orada hkm sren hristiyan Makarra Krall ile bir antlama imzalayp bu devleti, slm devletinin egemenlii altna ald (Ramazan 31/Nisan-Mays 652).

Kbrsn Fethi
Hz. Osman zamannda Suriye ve Msr valileri sahil ehirlerindeki Bizanstan kalma tersaneleri faaliyete geirdiler. Tersanelerde alan usta ve iilerden de yararlanarak bir donanma kurdular. Giderek glenen bu donanma sayesinde Hz. Osman zamannda nemli deniz zaferleri kazanld. Dmak valisi Muviye b. Eb Sfyn, Kbrsn fethi iin Hz. merden izin istemi, ancak denizin durumu hakknda Msr valisi Amr b. stan rapor isteyen halife, mslman askerleri tehlikeye atmamak iin deniz seferine izin vermemiti. Hz. Osman zamannda Suriye genel valiliine atanan Muviye, yeni halifeden bu izni almay baard. Hz. Osman, sahillerin askerle takviye edilmesi ve hi kimsenin sefere zorlanmayp yalnz gnlllerin katlmas artyla Kbrs fethine klmasna izin vermiti. Muviye, Msr Valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i de sefere ard. Kbrs zerine ashaptan birok gnllnn yannda Ubde b. Smit ile hanm mm Harmn da katld bir sefer dzenledi. Mslman filosu 28 (649) yl ilkbaharnda 1700 gemiyle Akk'dan denize ald, kuatma sonunda 7200 altn vergi denmesi ve mslmanlara saldrlmamas artyla anlama saland. Bylece Kbrs bar yoluyla ele geirilip vergiye baland. Karaya kld srada mm Harm bindii hayvandan dp ld ve burada defnedildi. Hala Sultan Tekkesi adyla bilinen ve Larnaka snrlar iinde bulunan kabri bugn de ziyaret edilmektedir. Kbrs idarecilerinin vergiyi dememeleri zerine, 33 (654) ylnda 500 gemilik donanmayla kinci Kbrs seferi gerekletirildi ve sava yoluyla fethedilen adaya 12. 000 asker yerletirildi.

Zts-savr Sava
29 (650) ylnda Suriye sahillerine yakn Arvad (Cyzikus) adas alnd. 31 (652) senesinde Sicilya ve Rodos zerine seferler dzenlendi. Ayn yl iinde skenderiyeye kartma yapmak isteyen Bizans donanmas geri pskrtld. Yine bu yllarda 200 gemilik slm donanmas, skenderiye (baz rivayetlere gre Finike) aklarnda, II. Konstans kumandasndaki 500 paralk Bizans donanmasna kar byk bir zafer kazand. Yelken direklerinin okluu sebebiyle Zts-savr ad verilen bu zaferle Bizansn Dou Akdenizdeki

214

hkimiyeti sona erdirildi. Hulef-yi Ridn dneminin en byk deniz sava olan bu savan 31 (652) veya 34 (655) ylnda yapldn bildiren rivayetler aktarlmtr.
lkedeki birlik ve beraberliin, deerlendirmeye alnz. fetihlerin devam zerindeki etkisini

KURAN-I KERMN STNSAHI

Kuran- Kerm Hz. Eb Bekir zamannda mushaf haline getirilmi ve bu Mushaf tedbir olarak muhafaza altna alnmt. Bununla birlikte, sahbler de kendi nshalarna ve ezberlerine gre okuyularn srdryorlard. Hz. mer ve Hz. Osman devrinde artan fetihlerle slm corafyas geniledi. Araplar'n dndaki mslmanlarn says giderek artt. Fethedilen blgelerdeki mslmanlar, Kur'an' kendi blgelerinde mehur olan sahbnin mushaf ve kratiyle renip okuyorlard. Bilhassa eitli vilayetlerden olan askerlerin bir araya geldii cephelerde, askerler arasnda krat farkllklar sebebiyle ciddi tartmalar balad. Azerbaycan ve Ermenistan fethine katlan ordunun kumandan Huzeyfe b. Yemn, Suriyeli ve Irakl askerler arasndaki kraat ihtilfn ve karlkl ar ithamlar grnce endieye kapld. Derhal Hz. Osman'n yanna Medineye gelerek konuya acilen bir zm bulmasn teklif etti. Hz. Osman, Hz. merin lmnden sonra kz ve mminlerin annesi Hz. Hafsa'ya teslim edilmi olan Eb Bekir mushafn oaltarak belli bal merkezlere gndermeye karar verdi. stinsah ve oaltma iin, Zeyd b. Sbit bakanlnda, Abdullah b. Zbeyr, Sad b. s ve Abdurrahman b. Haris b. Him'dan oluan bir heyeti grevlendirdi. Kraat farkllklar yznden ortaya kan tartmalara son vermek iin, bir kelimenin yazl eklinde ihtilfa dtklerinde Kurey lehesini esas almalarn emretti. Heyet almalarn tamamlad ve orijinal nsha tekrar Hz. Hafsa'ya iade edildi. 2530 (646-651) yllan arasnda gerekletirilen bu alma sonunda oaltlan yedi (veya drt, be, sekiz) Kur'an nshasndan biri Medine'de brakld. Dier nshalar, ayn zamanda bu nshalar okutmakla grevlendirilen birer kri ile birlikte Mekke, Kfe, Basra, am, Yemen ve Bahreyn'e gnderildi. Kur'an nshalar vilayetlerde byk kabul grd. Bundan itibaren Kur'an retimi bu nshalara gre yapld. Hz. Osman, sz konusu kraat ihtilaflarnn devam etmesini engellemek iin, bu nshalarn dnda yazlm Kur'an sayfalarnn ve zel mushaflarn imha edilmesini emretti. Hz. Osman'n mushaf oaltmas byk takdirle karland. Hz.Osman'n yapt ii onaylayanlarn banda Hz. Ali geliyordu. Nitekim onun, bunun muhakkak yaplmas gereken bir i olduuna inandn, byle bir durumla karlam olsayd ayns yapacan syledii bilinmektedir. Heyetin bakanlna Zeyd b. Sbit'in getirilmesini uygun grmedii sylenen Abdullah b. Mes'd ve talebeleri balangta tepki gsterseler de daha sonra Hz. Osman'n uygulamasna tbi oldular.

KARIIKLIKLAR VE SYAN
Karklklar Hakkndaki Rivayetler
lk alt ylda, yukarda belirtildii gibi, fetihler nceki hzyla devam etti ve gelirlerin artmas neticesinde madd refah seviyesi daha da ykseldi. Bu zenginlemeyle birlikte halkn yeme, ime ve giyinme alkanlklarnda nemli deiiklikler ortaya kt. Ganimet gelirlerinin bol olduu, lks ve

215

refahn artt bu yllarda, halkn nemli ksm Hz. Osmann ynetiminden memnundu. Hatta Hz. Osmann bu yllarda halk tarafndan Hz. merden daha ok sevildii sylenmektedir. Olduka sakin geen bu dnemde, ynetimden baz ikyetler grlse de probleme dnmeden halledildi. Mslmanlarn gndeminin birinci maddesini, fetih konusu tekil etti. Halk arasnda ciddi bir huzursuzluk yaanmad. Ancak 30 (650) ylnda balayan Karklk Dneminde mslmanlar arasnda ihtilaflar ortaya kt. Hz. Osman ve bilhassa valilerinin bir takm icraatlar ikyet konusu yapld ve eletirildi. Ynetimden ikyetler giderek artt ve sonunda slm limlerinin mslmanlarn iine dt ilk byk fitne olarak kabul ettii, etkilerini gnmze kadar srdren kanl fitne hareketi yaand. Mslmanlarn gruplara blnmesinin de temelini tekil eden bu isyan hareketi, slm tarihinin en ihtilafl meselesi olma zelliini devam ettirmektedir. nk Hz. Osman hedef alan ve i savalar dnemini balatan bu karklklar, slam tarihi kaynaklarnda ok teferruatl ve bir o kadar da elikili bir ekilde anlatlmaktadr. Bu konuda aktarlan ilk rivayetler arasnda, birbiriyle telifi mmkn olmayan nemli elikiler bulunmaktadr. Bu haberlerin nemli bir ksm, yaanan olaylarn, haberleri aktaranlarn fikr yaplarna, siyasi tercihlerine, kabilev ve dnyev temayllerine gre ekillenen bir mahiyet tamaktadr. Dolaysyla nemli bir ksm tarafl olan bu haberler, olaylarn gerek mahiyetini byk lde perdelemi, konunun anlalmasn neredeyse imknsz hale getirmitir. Bu konudaki rivayetlerin ana kaynandan biri olan Eb Mihnefin ar bir olduu bilinmektedir. Onun haberlerinde, Hz. Osman aka sulanm, Hz. Talh isyanclar arasnda gsterilmitir. Hz. Ali ise, baz icraatlar dolaysyla Hz. Osman eletirmekle birlikte, ona yardmc olmaya almtr. kinci ana kaynak olan Vkidnin rivayetlerinde ise Hz. Osmana kar ar bir husumet grlmektedir. Hz. Osmana ok ar hakaretler yneltilmitir. Ayrca ashbn bykleri Hz. Osmana kar yrtlen hareketle dorudan ilikilendirilmitir. Bu iki rivayet zincirine karlk nc ana kaynak Seyf b. mere dayanan rivayetlerin ortak zellii ise, fitne olaynda Hz. Osman ve dier sahbileri susuz kabul etmesidir. Gnmz tarihilerinden Yusuf el-U, bu ana kaynakta aktarlan rivayetlerle, olaylar bizzat yaayan ahsa ulaan ve gvenilir raviler yoluyla aktarlan en eski rivayet arasnda bir karlama yapm ve nemli bir sonuca ulamtr. Onun tesbitine gre, olaylar bizzat yaayanlara ulaan en eski rivayet, Seyf b. merin anlattklaryla, byk lde uyum arzetmektedir. Seyf b. merin rivayetlerinin zeti ise, fitneyi krkleyen gizli bir el vardr. Bu el, mslmanlar blmeye alan Abdullah b. Sebedir. Hz. Ali, Hz. Talha, Hz. Zbeyr ve Hz. Aie gibi ileri gelen sahbiler, bir takm icraatlar dolaysyla Hz. Osman eletirseler de, isyanclara kar halifenin yannda yer almlar ve halifeye ballklarn sonuna kadar devam ettirmilerdir. Kuatma srasnda Hz. Osman korumalar iin, oullarn onun evine gndermilerdir (Bu inceleme iin bk. Yusuf el-U, ed-Devletlmeviyye, s. 34-35, 65). Ancak isyanclar, bu byk sahbilerin azndan mektuplar yazarak onlar kendileriyle birlikte gstermeye altlar. in gereini bilmeyen ve onlarn kt niyetlerini fark edemeyen pek ok insan da kandrmay baardlar.

Karkln Sebepleri
Halifeliinin ilk yllarndan itibaren, Hz. Osman veya valilerinin baz uygulamalar, ikyetlere sebep oldu. Bu ikyetler halifeliinin ikinci yarsnda daha da artt ve bilhassa Hz. mer zamannda kurulan ve Hz.

216

Osmann halifeliinin son yllarnda, ani zenginlemenin ardndan yaanan iktisd krizden en fazla etkilenen garnizon ehirleri Kfe, Basra ve Fustatta (Msr) uygun bir ortam buldu. Son ylda birlikte hareket etmeye balayan muhalifler, Hz. Osman ve valilerinin baz icraatlarn propaganda iin kullandlar. Hz. Osman hedef alan hareket, faaliyetine halife ve valilerinin baz icraatlarn eletirmekle balad. Eletirilerini giderek Hz. Osmann ileri gelen sahbiler tarafndan da tenkid edilen baz uygulamalar zerinde younlatrd. Bu ikyet konularna, Hz. Osmann istismara msait pek ok icraat da ilave edildi. Bu ikyet konular propaganda arac haline getirildi ve insanlar bu nemli hatalar ileyen ynetime kar ibirlii yapmaya arld. Tarih kaynaklarnda, Hz. Osmann i karklklara zemin hazrlayan ve bu isyann sebepleri olarak gsterilen uygulamalar, yle sralanabilir: Hz. Osmann valiliklere ve dier nemli devlet grevlerine sadece akrabalarn tayin etmesi; onlara veya dier akrabalarna devlet hazinesinden byk miktarlarda balarda bulunmas; buna karlk kendisini eletiren Eb Zer el-Gifr, Abdullah b. Mesd ve Ammr b. Ysir gibi ileri gelen sahbleri eitli ekillerde cezalandrmas; baz sahbilerin maalarn kesmesi veya azaltmas; muhacirlerden Kurey ileri gelenlerinin Medineden ayrlp fethedilen blgelerdeki ehirlere yerlemelerine ve geride braktklar arazlerin g ettikleri yerlerdeki arazilerle deitirilmesine izin vermesi, oralarda ok miktarda mal mlk edinmelerine gz yummas; baz sahbilere fethedilen ehirlerde ikta araziler vermesi; Hz. Peygamber tarafndan Tife srgne gderilen amcas Hakem b. Ebl-sn Medineye dnmesine izin verip onun olu Mervan devlet ktibi olarak grevlendirmesi; Kurey adna kabilecilik yapan baz valilere ses karmamas; valilerin yanl icraatlarna gz yummas ve onlara gereken cezay vermekten kanmas; Medine civarndaki baz arazileri beytlml develeri iin koruluk haline getirmesi; Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer hac esnasnda namazlar seferi olarak kldrdklar halde, halifeliinin altnc ylndan itibaren Mekkede namazlar mukim olarak kldrmas gibi baz fkh uygulamalar; Hz. Eb Bekir zamannda Mushaf haline getirilen Kuran- Kerm nshasn istinsah ettirdikten sonra, nceki nsha ve baz sahbilerin ellerinde bulunan ahs nshalarn tamamn imha ettirmesi; Mescid-i Nebevyi geniletirken nceden kullanlmayan baz yap malzemeleri kullandrmas; Hz. Peygamberden intikal eden hilfet mhrn Ers Kuyusuna drmesi. Bu uygulamalarla ilgili konular aklamaya alalm: Hz. Osmana yneltilen tenkitlerin banda, onun nemli devlet grevlerini akrabalarna tahsis etmesi geliyordu. Hz. Osman, amcasnn olu Mervan b. Hakemi devlet ktibi tayin etmi, Muviyeyi Suriye genel valisi yapm, Humus, Kinnesrin ve Filistin vilayetlerini de ona balayarak yetkilerini geniletmiti. Beytlmal emini Abdullah b. Mesd ile aralarnda yaanan olaylar sebebiyle grevden ald Kfe valisi Sad b. Eb Vakksn yerine nce anne bir kardei Velid b. Ukbe b. Eb Muayt (26/647), onun ardndan yine akrabalarndan Sad b. s getirmiti (30/650-651). Msr valiliine Amr b. sn yerine stkardei Abdullah b. Sad b. Eb Serhi (27/647-648), Basra valiliine ise Eb Msa el-Earnin yerine daysnn olu Abdullah b. miri tayin etmiti (29/649-650). Bu tayinler neticesinde, devletin btn idari kademeleri, bazlarnn liyakati tartlan meyye oullarnn eline gemi oluyordu. Hz. Osmann muhtemelen idarede birlik ve beraberlii daha kolay salama arzusuyla bavurduu bu uygulama, Hz. Ali ve dier ileri gelen sahabler tarafndan da eletiriliyordu. Hz. Osman ise, kendisini bu vali veya komutanlarn bazlarnn daha nceden grevde bulunduunu,

217

dierlerinin de greve ehil olduklarn syleyerek savunuyordu. Hz. Ali zellikle baz hatalar dolaysyla bu valileri sadece szl olarak uyarmakla yetinmesine kar kyor, Hz. mer gibi hakettikleri cezalara arptrmadn sylyordu. Halifenin valilerine kar beklenilen sertlikte davranmamas, ikyetleri daha da younlatrd. Ayrca kabilecilik hareketini tahrik etti. Kurey oymaklar iinde Hz. Osmann temsil ettii Ben meyye ile Hz. Alinin temsil ettii Ben Him rekabeti yeniden gndeme geldi. Daha da nemlisi, bu uygulama Kurey dndaki kabile liderleri tarafndan Kureyin kendilerine stnlk ve tahakkm olarak grld. Bu kabileler, Hz. Osmann temsil ettii Kureye kar kabilecilik ateini tututurmaya altlar. Nitekim ynetime kar ilk cidd muhalefet, Bekir, Reba, Ezd, Kinde, Temim, Kuda gibi fetihlerde byk yararllk gsteren gl kabile mensuplarnn bir arada yaad Kfede ortaya kt. Hz. mer, muhcirlerden Kurey ileri gelenlerinin Medineden ayrlp dier ehirlere yerlemelerini yasaklamt. Ancak zel izinle ve geici sre iin ayrlmalarna msaade ediyordu. Bunun sebebini, onlarn mal-mlk hevesine kaplmalarndan duyduu endie olarak aklyordu. Yine onlarn eitli ehirlere dalmasnn, aralarnda bir ihtilaf kmasna yol amasndan ve bu ihtilafn onlarn etrafnda kmeleecek gruplarn ihtilafna dnmesinden korkuyordu. Tarihiler Hz. merin korktuu durumun, Hz. Osmann karlat sonu olduunu sylemilerdir. Hz. Osman, bu yasa kaldrd ve Kurey ileri gelenlerinin dier vilayetlere giderek oralarda yerlemelerine izin verdi. Bunun zerine onlar, yeni kurulan vilayetlere giderek oralarda mal-mlk sahibi oldular. Yerletikleri vilayetlerde halk, Hz. Peygamberin en yaknlarndan olduunu rendikleri bu sahabilerin etrafnda topland. Msr, Kfe ve Basra halk, kendi ehirlerini tercih eden veya kendisiyle yaknlk kurduklar bir byk sahabiyi lider ve Hz. Osmann son yllarnda onun yerine gemesi gereken halife aday olarak grmeye balad. Halk dier hususlarda ve mal-mlk edinmede onlar rnek ald. Bu durum ehirlerarasnda bir rekabete yol at ve bu rekabet giderek iddetlendi. Byk slm tarihisi Taber, bu durumu slm mmetinin bana gelen ilk zaaf ve btn mslmanlar etkileyen bir fitne sebebi olarak deerlendirmitir Hz. Osman, ileri gelen baz sahbilere kar tutumu dolaysyla da eletirilmitir. Bu sahbilerin banda ilk mslmanlardan olan Eb Zer elGifri, Abdullah b. Mesd ve Ammr b. Ysir gelmektedir. Onun zamannda Suriyeye giden Eb Zer el-Gifr, Muviye b. Eb Sfynn baz harcamalarn ve mslmanlarn ihtiya fazlas mallarn Allah yolunda harcamayp biriktirmelerini iddetle eletirmesiyle balamt. Onun szleri, fakir halk arasnda byk ilgi grd. Giderek zenginler aleyhine bir hareketin balamasna yol at. Bu durum karsnda Muviye, onu bundan vazgeirmeye alt ancak baaramad. Halkn onunla grmesini engellemeye alp durumu Hz. Osmana bildirdi. Bunun zerine Eb Zer, Hz. Osman tarafndan Medineye arld (30/650-651). Hilfetin dnyevi bir iktidar haline gelmesinden endie eden Eb Zer, tenkitlerini burada da devam ettirdi. Bulunduu meclislerde, mal-mlke dknlkleri ve ihtiya fazlas mal biriktirmeleri sebebiyle mslmanlarn, yakn bir zamanda byk musibetlerle karlaan sylyordu. Hz. Osman ve baz sahblerle onun arasnda nemli tartmalar oldu. Btn bunlarn sonunda, uyarlarndan bir sonu alamayan Eb Zer el-Gifr, Medineden ayrlmak iin izin istedi ve

218

kendi isteiyle Hz. Osman tarafndan Rebezeye gnderildi. Ancak baz rivayetlerde onun zorla gnderildii de sylenmektedir. Abdullah b. Mes'd, halifenin Kuran istinsah ettirdikten sonra, baz ahslarn elinde bulunan mushaflar ve zellikle kendisine ait mushaf yaktrmas sebebiyle halifeye krgnd. Onun Mescid-i Nebevde kendisini eletiren Hz. Osmana cevap vermeye kalknca mescidden karld, bu srada kendisine ok sert davranld eklinde rivayetler aktarlmtr. Hz. Osman'n meyye oullarn i bana getirmesi ve Eb Zer el-Gfrye yapt muamele, Ammr b. Ysiri de halifenin aleyhine evirmiti. Ancak Hz. Osmann Ammr aleyhindeki birtakm faaliyetleri aratrmak zere Msr'a mfetti olarak gndermesi, bu krgnln nemsiz olduunu gstermektedir. Kaynaklarda Ammr b. Ysirin Hz. Osman hakkndaki ok ar konumalar ve onun iddetli bir ekilde dvlmesiyle ilgili rivayetler de aktarlmtr. Ancak bu haberlerin nemli bir ksmnn aslsz olduu ve isyanclar tarafndan kasden uydurulduu anlalmaktadr. Hakem b. Ebl-s, baz uygunsuz davranlar sebebiyle Hz. Peygamber tarafndan Tife srgne gnderilmiti. Halife Hz. Eb Bekir'e gelen Hz. Osman, Hz. Peygamber hayatta iken amcasnn geri getirilmesi hususunda ondan izin aldn syledi ve amcasnn Medineye dnmesine izin vermesini istedi. Ancak Hz. Eb Bekir, onun doru sylediine inanmakla birlikte, Reslullah'n srgne gnderdii bir kimseyi geri getiremeyeceini syledi. Daha sonra Hz. mer de onun teklifini ayn gerekeyle kabul etmedi. Fakat Hz. Osman halife olunca amcasn Tiften Medine'ye ard ve kendisine 100.000 dirhem verdi. Olu Mervn' da ktip olarak grevlendirdi. Ancak bu davran, ashap arasnda iyi karlanmad; bu sebeple pek ok kii onu eletirdi. Mervn'n sahabeden bazlaryla tartmalara girmesi ve halife adna kararlar verip birtakm yanl uygulamalar yapmas, bu memnuniyetsizlii daha da arttrd. Bu sebeble, Hz. Osman'n amcas ve oullarna kar gsterdii bu davrann, kendisine kar gerekletirilen ayaklanmann nemli sebeplerinden birini tekil ettii belirtilmektedir. Hz. Osmann akrabalarna ihsanlarda bulunmas da nemli ikyet konular arasndayd. Halk arasnda halifenin Abdullah b. Sad b. Eb Serh, Mervan b. Hakem ve damadlarna beytlmalden ihsanlarda bulunduuna dair rivayetlerin yayld grlmektedir. Ancak bu konudaki haberlerin arptld, halifenin kendi malndan yapt balar, beytlmalden yapt eklinde gsterildii anlalmaktadr. Nitekim Hz. Osman, isyanclarla yzleme srasnda, bu balar kendi malndan yaptn sylemitir. Buna ramen bu balarn, halifenin aleyhinde nemli bir dedikoduya sebep olduu grlmektedir. Hz. Osman, eyaletlerde ba gsteren krat farkllklarn gidermek maksadyla Kuran- Kermi istinsah ettirmesi srasnda dier Kuran nshalarn imha ettirmesi sebebiyle de baz tenkitlere maruz kald. Onun bu ii genelde takdir ve vgyle karlansa da, bunu tenkit edenler de oldu. Sonradan kanaaatlerini deitirseler de, Abdullah b. Mesd ve krat ondan renen Kfeliler, buna kar kmlard. Kfedeki ynetim muhalifleri de, bundan istifade etmeye altlar. Hz. Osman, 30 (650) ylnda Hz. Peygamberden intikal eden ve zerine Muhammed Raslullh yazan hilfet mhrn Ers Kuyusuna drmt. Yzn bulunmas iin kuyunun suyu tamamyla boaltld. karlan amur gn boyunca didik didik arand, fakat yzk bulunamad. Hz. Osman buna

219

ok zlmt. Ancak mhrn bu ekilde gayri ihtiyari drlmesi de onun aleyhinde propaganda maksadyla kullanld. Dier taraftan bu olayn, kt gnlerin balayacan gsteren bir iaret olarak algland da zikredilmektedir.

Vilayetlerdeki Durum
Hz. Osman ve valilerine kar ilk ciddi muhalefet, daha ziyade kabilecilik temelinde olmak zere Kfede ortaya kt. Valilerin baz sz veya uygulamalar, muhalefete nclk eden kabile liderlerinin iini kolaylatrd. Vali Velid b. Ukbe, 30 (650-651) ylnda bir cinayetin faillerine ksas uygulamt. Bu yzden ksas cezasna arptrlan katillerin yaknlarnn dmanlna hedef oldu. Onu iki imekle itham eden (baz rivayetlere gre iki itiini gren) bu ahslar, iddialarn ahitlerle halifenin huzurunda ispat ettiler ve onun grevden alnp cezalandrlmasn saladlar. Onun yerine tayin edilen Sad b. s, bir sohbet meclisinde, Sevd- Irak Kureyin bahesidir diyerek, kabile liderlerini kzdrd. Orada bulunan ve muhalefetin en gl isimlerinden olan Eter en-Neha, Allahn bize kllarmzla ihsan etmi olduu bu araziler, nasl Kureyin iftlii oluyormu! diyerek itiraz etti. Valiyi destekleyen bir gen dvlrken, iki taraf arasnda iddetli bir tartma yaand. Valinin meclisinde kan bu tartma muhalif kabile liderlerini harekete geirdi. Bulunduklar toplantlarda, valiyi eletirmeye ve halk ynetime kar isyana tevik etmeye baladlar. htilaf byynce, vali Hz. Osmandan muhaliflerin elebalarnn cezalandrlmasn istedi. Hz. Osmann emriyle Eter en-Neha ve dier on iki ahs, halk isyana tevik yznden srgn cezasna arptrlp, slah iin Suriye valisi Muviye b. Eb Sfyann yanna Dmaka gnderildiler (33/653-654). Muviye de onlar iddialarndan vazgeiremedi. Kabilecilik fitnesini devam ettirmeleri zerine, bu ahslar halifenin onayyla Humusa srgn edildiler. Orada bulunduklar srada, ehirlerine dnmek iin bir plan dndler. Hz. Osmana yaptklarndan piman olduklarn, artk iddialarndan vazgetiklerini bildirdiler. Kfeye dnmek iin ondan izin istediler. Ancak Kfeye dndklerinde verdikleri sz tutmadlar. Aksine halife ve ynetim aleyhindeki faaliyetlerini daha da hzlandrdlar. Yahudi asll Abdullah b. Sebenin de bir sre burada kalmas, bunda etkili oldu. Hz. Osmann temsil ettii Kurey hkimiyetini hedef alan kabilecilik hareketini krkleyen bu hareket, Irakn ikinci byk merkezi Basrada da yank buldu. Hz. Osmana kar yrtlen muhalefet orada da giderek glendi. Kfe ve Msrn yansra isyanclarn nc merkezi haline geldi. Karklklarn dier nemli merkezi Msrda, Hz. Osman ve Msr valisi Abdullah b. Sad b. Eb Serh ar bir ekilde eletiriliyordu. Bu hareketin liderliini, Muhammed b. Eb Bekir ile Muhammed b. Eb Huzeyfe yapyordu. Muhammed b. Eb Bekir, babasnn vefatndan sonra annesi Hz. Aliyle evlendii iin Hz. Aliye ok balyd. Hz. Osmann himayesinde byyen Muhammed b. Eb Huzeyfe ise kendisine valilik grevi vermeyen halifeye darlp Msra gitmiti. Abdullah b. Sebenin Msra gelmesiyle, Hz. Osmana kar yrtlen muhalefetin ana merkezi Msr oldu. Hz. Osman zamannda Hicazda ortaya kan ve btn Mslmanlar etkileyebilecek el-emr bil-marf ven-nehy anil-mnker sloganyla gizli ve ykc bir davet balatan bn Sebe, Basra, Kfe ve Suriyeden kovulduktan sonra Msra gelmiti. Abdullah b. Sebenin geliinden itibaren Kfe, Basra ve Msrdaki muhalif gruplarn, onun tarafndan organize edildii anlalmaktadr. Onun talimatyla, bu ehirlerdeki muhalifler, Hz. Osman ve

220

valilerini ar bir ekilde eletiren mektuplar yazarak birbirlerine gndermeye baladlar. Mektuplarda Hz. Osman ve valilerinin dinin kurallarn ineyip zulme bavurduklarn syleyerek halk ynetime kar isyana aryorlard. zellikle kalabalklarn huzurunda okunmas salanan bu mektuplar, baehir Medineye de gnderiliyordu.
Baz rivayetlere gre Abdullah b. Sebe, vesayet inancn gndeme getirdi. Hz. Alinin, Hz. Peygamberin vasisi olduunu, dolaysyla ondan sonra halifelik hakknn Hz. Aliye getiini iddia etti. Onun hakkn gasbeden Hz. Osmann halifelikten uzaklatrlp yerine Hz. Alinin geirilmesi gerektiini ileri srd.

Valilerle Yaplan Toplant

Msr (Fustt), Kfe ve Basrada Hz. Osman aleyhindeki hareket glenmi, isyan hazrl iine giren gruplarn iddia ve ithamlar gndemin en nemli konusu haline gelmiti. Hz. Osman, bu durum karsnda vilayetlerdeki durumu renmek iin mfettiler gnderdi. Msra gnderilen Ammr b. Ysir dndaki mfettiler, dnlerinde ortalkta dolaan haberlerin nemli bir ksmnn aslsz olduunu ve vilayetlerde durumun normal halinde seyrettiini bildirdiler. Muhalifler tarafndan yanltld bildirilen Ammr b. Ysir ise biraz ge dnd. Mfettilerin olumlu gzlemlerine karlk, ikayet ve sylentiler artarak devam ediyordu. Bu durum karsnda Hz. Osman 34 yl (655) hac mevsiminde valileriyle Medinede bir toplant yapt. Toplantya Suriye valisi Muviye b. Eb Sfyn, Kfe valisi Sad b. s, Basra valisi Abdullah b. mir ve Msr valisi Abdullah b. Sad b. Eb Serh katld. Toplantda muhaliflerin nasl itaat altna alnabilecei tartld. Valiler, yaylan haberlerin bir tertip olduunu dolaysyla endie edilecek bir durum bulunmadn sylediler. Bu hareketin iinde olanlarn savaa gnderilmesi, elebalarnn idam edilmesi, iin valilere braklmas, mal ile gzlerinin doyurulmas gibi zm teklifleri getirdiler. Valilerini dinleyen Hz. Osman, fitne elebalarnn askere alnmasn, Kfedeki baz ahslarn maalarnn kesilmesini emretti. Olaylara Allahn emirleri erevesinde zm arayacan belirtip valilerine de, insanlar fitneden uzak tutmaya almalarn, onlara haklarn eksiksiz vermelerini ve halka kar itidalli davranmalarn tavsiye etti. Ardndan onlar grev mahallerine gnderdi. Fitne hareketinin tehlikeli bir hal aldn gren Muaviye b. Eb Sfyn, bu srada Hz. Osman fitne atei snnceye kadar Suriyeye gtrmek istemiti. Bunu kabul etmeyince, kendisini korumak iin Suriyeden asker gndermeyi teklif etti. Ancak Hz. Osman gelecek askerlerin Medinelileri rahatsz etmesinden duyduu endie sebebiyle buna da raz olmad.
Hz. Osmana kar balatlan muhalefet hareketinin ana merkezlerini ve liderlerini deerlendirmeye alnz.

syan ve Hz. Osmann ldrlmesi

syanclar ilk cidd eylemlerini, Hz. Osmanla yaptklar toplantdan sonra valilerin vilayetlerine dnleri esnasnda Kfede gerekletirdiler. Kfedeki muhalefetin liderlerinden Eter en-Neha ve arkadalar, silahlanp Kfeye dnmekte olan vali Said b. sn yolunu kestiler. Onun Kfeye girmesini engellediler ve Hz. Osmandan Kfe valiliine Eb Mus elEaryi tayin etmesini istediler. Hz. Osman, olaylar yattrmak iin, bu

221

isteklerini kabul edip, Eb Musay tayin etmiti. Ancak muhaliflerin tehditlerine boyun eme eklinde gelien bu tayin, Kfenin merkezi ynetimin kontrolnden kmasna yol at. Bu durum, dier merkezlerdeki muhaliflere de cesaret verdi. Mterek hareket ettikleri bilinen ve bn Sebe tarafndan ynlendirilen Msr, Kfe ve Basradaki gruplar, Hz. Osman ve valilerini aktan eletirmeye baladlar. Baz hatalarn abartmann yan sra onlara haksz isnatlarda bulunmaktan ekinmediler. Ayrca Hz. Ali, Hz. Zbeyr, Hz. Talha ve Hz. ie bata olmak zere ileri gelen sahbilerin azndan mektuplar yazarak onlar da bu iin iinde gstermeye altlar. Btn ehirlere gnderilen ve halk cihad iin Medineye aran bu mektuplar, byk yank yapyordu. Bu mektuplar Medinede etkisini gsterdi. Hz. Osmana ynelik kiisel krgnlklar, Medinedeki muhaliflerin saysn artrmt. Msrdan bir heyet, hicr 35 ylnn Recep aynda (Ocak-ubat 656), valilerinden ve ynetimden ikyet iin Medineye geldi. Hz. Osman, Hz. Alinin de iinde bulunduu kalabalk bir heyetle birlikte onlarn ikyetlerini dinledi. Kendisine yneltilen tenkit ve ithamlara teker teker cevap verdi. Bu arada baz uygulamalarnn hatal olduunu kabul etti. Ganimet mallarnn taksimiyle ilgili baz isteklerinin yerine getirileceini syleyip geri dnmelerini salad. ki ay kadar sonra (evvl/Nisan) ise, bu defa Msrn yan sra, Kfe ve Basradan saylar 600-1000 arasnda gsterilen grup, hac kafileleri arasna kararak blgeye geldi. Yapm olduklar plana gre, nce Medineye yneldiler ve ehrin dnda ayr mevkide konakladlar. ki kiiyi temsilci olarak Medineye gnderdiler. Temsilciler, halifeyle grmek zere gnderildiklerini syleseler de, anlaldna gre asl niyetleri, Medinede kendilerine kar koyabilecek bir asker birliin bulunup bulunmadn renmekti. Bu iki ahs, Hz. Ali, Hz. Talha, Hz. Zbeyr ve Hz. Peygamberin eleriyle grt. Her birine Msr valisi hakkndaki ikyetlerini aktard ve onlardan kendilerini halife ile grtrmelerini istedi. Ancak bu sahbilerden hi biri tekliflerini kabul etmedi. Bunun zerine, iki temsilci, arakadalarnn bulunduu konaklama yerlerine geri dnd. Netice alamadklar bu ilk grmelerden sonra, Msrllarn Hz. Aliye, Basrallarn Hz. Talhaya, Kfelilerin ise Hz. Zbeyre heyet gnderip, onlara halifelik teklifinde bulunduklar; ancak nn de bu teklifi iddetle reddettii bildirilmektedir.
Bu srada onlarn durumundan endielenen Hz. Ali, halife Hz. Osman durumdan haberdar etti ve olu Hasan halifeyi korumak zere gnderdi. Ayn gnlerde ashbn dier bykleri de halifeyi korumalar iin oullarn Hz. Osmann evine gnderdiler. Neticede evin nnde onu savunacak bir topluluk olutu.

Bu gelimeler zerine, Hz. Osman halifelikten indirmekte kararl olan ancak onun yerine geirmek istedikleri ahs hususunda ihtilaf ettikleri anlalan asiler, Hz. Osman savunmak iin onun evinin etrafnda toplanan Medinelilerin dalmasn salamak ve ani bir basknla ehirde kontrol ellerine geirmek iin bir plan yaptlar. Bu plana gre, konakladklar yerlerden ayrlp, ayr grup halinde geldikleri ehirlere doru yola ktlar. Baz rivayetlerde ise onlarn nce Hz. Osman ile grp Msr valiliine Muhammed b. Eb Bekiri tayin ettirdikten sonra yola ktklar bildirilmektedir. Onlarn yurtlarna dnmek zere ayrldklar duyulunca Hz. Osmann evini savunmak iin toplananlar da evlerine gittiler. syanclar, farkl istikametlere gittikleri halde, evval aynn son gnlerinde hep birlikte anszn geri geldiler. Tekbir getirerek Medineye girip

222

Hz. Osmann evini kuattlar. Dn yolunda Hz. Osman tarafndan Msrn eski valisine yazlan ve yeni vali Muhammed b. Eb Bekir ile baz liderlerinin lmle cezalandrlmasn emreden bir mektup ele geirdiklerini sylediler ve ellerindeki mektubu gsterdiler. Hz. Osman byle bir mektup yazmadn syledi ve byle bir mektuptan haberi olmadn bildirdi. Onun szlerine aldrmayan asiler, evin etrafnda ve stratejik noktalarda mevzilendiler. Bu arada tarafsz kalan ve olaylara mdahele etmeyen Medinelilere dokunmayacaklarn akladlar. nceden hazrladklar senaryonun bir paras olduu anlalan bu mektubun, Hz. Osmann bilgisi dnda ktibi Mervan tarafndan yazlp, hilafet mhryle mhrlendiini bildiren rivayetler de bulunmaktadr. Hz. Osman, evini kuatan asilerin bu tavr karsnda, vilayetlere gizlice haber gndererek valilerinden yardm istedi. Dier taraftan Medinelilerin ou, muhasarann ilk gnlerinden itibaren evlerine kapanp mecbur kalmaynca dar kmad. Bunun sebebi, isyanclarn tehditleri deil, daha ziyade halifenin ldrlebilecei ihtimalini dnememi olmalaryd. Kendilerine yaplan muameleler sebebiyle baz sahbiler ve kabilelerinin Hz. Osmana krgnlklarnn da bunda etkisi olduu sylenir. Medinelilerin ounun evlerine ekildii bu gnlerde, ehirde saylar olduka artm olan kleler ve isiz gsz baz bedevler isyanclara katlmt. Asiler yirmi gn ile iki ay arasnda devam ettii sylenen muhasarann son on gnne kadar, Hz. Osmann Mescid-i Nebevye kp imamlk yapmasna izin verdiler. Hz. Osman, bu gnlerde defalarca isyanclarla konutu. Kendisine yneltilen eletiri ve ithamlara cevaplar verdi ve ou meselelerde onlar ikna etmeyi baard. Onlara asla ldrlmesini gerektirecek bir su ilemediini syledi. Hz. Peygamberin kendisini cennetle mjdeledii durumlar ve Mslmanlara yardmlarn hatrlatt. Bu grmelerinden birinde, Hz. Alinin tavsiyesine uyup asilerin ikyet ettii baz uygulamalarnn hatal olduunu kabul etmi, Kuran ve Snnete uyma hususunda daha dikkatli davranacana sz vererek skneti salamt. Ancak evine dndnde, orada bulunan ktibi Mervan b. Hakem, bunun ynetim iin byk bir taviz olduunu, isyanclara cesaret vereceini, ynetime kar daha cretkar davranmalarna yol aacan syledi. Hz. Osmandan dar kp onlara kar sert bir konuma yapmasn istedi. Bu srada Hz. Osmann hanm Nilenin, Mervna kar kt ve Hz. Alinin tavsiyesiyle yaplan konumann doru olduunu ifade ettii sylenir. Mervn, Hz. Osman yeni bir konuma yapmaya ikna edemeyince, dnd konumay bizzat yapmak iin izin ald. Ardndan dar kan Mervn, isyanclara kar onlar aalayan sert bir konuma yapp onlar tehdit etti ve ortal yeniden alevlendirdi. syanclar muhasarann son on gnnde kuatmay iddetlendirdiler. Hz. Osmann evinden dar kmasna ve mescide gelmesine izin vermediler. Ona halifelii brakmasn, aksi takdirde ldreceklerini sylediler. Bundan itibaren evine su gnderilmesini de yasakladlar. Mervnn konumasna duyduu fke yznden bir kenara ekilen Hz. Ali ve Hz. Peygamberin hanmlarndan mm Habibenin su ulatrma teebbslerini sert bir ekilde engellediler. Bu srada asilerin sadece kendisini ldrmek istediklerini anlayan Hz. Osman ise, onlarn halifelii brakmas iin yaptklar teklifi kabul etmedi. Evinde ve kapsnn nnde olup kendisini savunmak isteyenleri de tehlikeye atmak istemedi. Onlarn kendisini savunmak iin silah kullanmalarna izin vermedi. Hatta kendisinden bakasnn kan

223

aktlmasn diye, onlardan silah kullanmamalar iin sz ald. Bu konumalar esnasnda evresinde 700 kiinin bulunduu, halfenin izin vermesi durumunda isyanclara stnlk salayabilecekleri de sylenir. Hz. Peygamberin hadisi dolaysyla bir musibetten sonra ehit edileceini bilen (Tirmz, Menkb, 19) Hz. Osmann, ryasnda onun kendisine yarn birlikte iftar edeceklerini sylemesinden de etkilenerek, asilere boyun emeyi reddedip onuruyla lmeyi gze ald belirtilir. Hac mevsiminin sona ermesi dolaysyla ok sayda hacnn Medineye gelecek olmas, asileri endielendiriyordu. Dier taraftan halifenin talimat zerine eyaletlerden gnderilen askeri birliklerin yaklatn da duymulard. Bu yzden ii bir an nce bitirmek istediler. Kuatmann son gnnde, evin kapsnda gen sahbilerle isyanclar arasnda atmalar yaand ve yaralananlar oldu. syanclar ayrca evin kapsn da yaktlar. Akam saatlerinde bundan istifadeyle birka Msrl bitiikteki evden Hz. Osmann evine girdi ve Kuran okumakta olan Hz. Osman ldrd (18 Zilhicce 35/17 Haziran 656). Ona kalkan olmak isteyen hanm Nilenin parmaklar da kesilmiti. Bunun ardndan evi ve beytlmli yamalayan asiler, Hz. Osmann defnedilmesini de engellediler. Bu yzden onun cenazesi, hanm Nilenin gayretleriyle ancak akam ile yats arasnda ok az kii tarafndan gizlice kaldrlabildi. Hatta cenazenin gn sonra kaldrlabildii de sylenmektedir. Korku sebebiyle defin ilemine Hz. Osmann iki hanmnn yannda 3-17 arasnda erkek katlabildi. ldrldnde 82 yanda olan Hz. Osman, Cennetl-Baki mezarl bitiiindeki Ha Kevkeb denilen yere defnedilmiti. Muviye b. Eb Sfyn, halifelii zamannda onun kabrinin bulunduu yeri Cennetl-Baki iine aldrd. Dier yandan halifeye yardm maksadyla Suriyeden gnderilen yardm birliklerinin Vadilkurya, Kfe ve Basradan gnderilenlerin ise Rebezeye geldiklerinde ac haberi duyup geri dndkleri bildirilmektedir.
Hz. Osmann ldrlmesi Medinede byk bir mateme sebep oldu. Ashap hi ihtimal vermedii bu cinayete ok zld. Hz. Osmana yeterince sahip kmamann verdii pimanlk zntlerini daha da arttrd. Onun lmne en ok zlenin, bu ac haber zerine adeta oka giren Hz. Ali olduu sylenmektedir. Hz. Osmann ldrlmesiyle birlikte, slm dnyas byk bir skntya maruz kald. Birlik ve beraberlik kayboldu ve Hz. Ali zamannda Cemel ve Sffn gibi iki nemli i sava yaand.

Tarih kaynaklarnda isyann sebepleri olarak gsterilen ve burada zet olarak aktarlan ikyet konularnn, bir isyan hakl gsterebilecek sebepler olmad aktr. Hz. Osman, byle bir isyann sebebi saylabilecek bir hata ilememitir. ikyetler arasnda hakl olunan hususlarn varl inkr edilemez. Zaten Hz. Osmann da baz icraatlarnn hatal olduunu kabul ettii ve bunu isyanclara sylemekten ekinmedii, onlarn huzurunda tevbe vi istifarda bulunduu bilinmektedir. Btn bunlara ramen isyanclarn onu ldrmekten asla vazgememeleri, tarihileri, bu sebeplerin grnen zahiri sebepler olduunu dnmeye ve isyann gerek sebeplerini aramaya sevketmitir. Baz tarihiler, Hz. Osmana kar gerekletirilen ve mslmanlar arasndaki birlik ve beraberlie ok ar bir darbe vuran bu isyan, daha ziyade, o yllarda yaanan siys, iktisd ve sosyal deiikliklere balamlardr. yle ki, Hz. Osmann halifeliinin son yllarnda, slm lkesi o gnk artlar itibariyle tabi snrlarna ulam ve fetihler duraklamt. Byle olunca ganimet geliri azald. Bu durum en fazla, Msr (Fustt), Kfe ve Basra gibi asker garnizon olarak kurulan ve ksa srede byyen, eitli Arap kabilelerinin bir arada yaad ehirleri etkiledi. Bu vilayetlerde yaayan muhrip snf, ganimet gelirleri sona erince, geimini

224

vergi gelirlerinden denen maala salamak zorunda kald. Ayrca asker maalarnn denmesinde sknt balad. Fetihler sayesinde ksa srede salanan zenginlemenin kanlmaz sonucu olan ekonomik kriz, ynetimi tasarrufa ve askeri maalar indirmeye mecbur etti. Bu da gayri memnunlarn saysn artrd (Levi Della Vida, Osman, A, IX, 429). Dier yandan fetih ordularndaki askerlerin manev deerlere ball nemli lde deimiti. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer zamanndaki askerler savaa ehitlik veya gazilik iin giderler ve Allah rzas iin savarlard. Ancak Hz. Osman zamannda ordularda ekseriyeti, irtidat hadiselerine karm bedev kabilelere mensup, cephelere daha ziyade ganimet iin koan askerler tekil ediyordu. Fetihlerin durmasyle en byk gelir kaynaklarn ve ilerini kaybeden bu bedevi araplar, bu defa eski ganimet gelirleri, elde edilen araziler ve fey gibi konularda ileri geri konumaya baladlar, mslman halkn zihinlerini kartrdlar. Dier yandan, valiler ve baz sahbilerin byk servetler edinmesi, onlarn kskanln kamlad. Bunun neticesinde Chiliyye dnemi kabilecilik anlay yeniden ortaya kt. Nitekim byk tarihi ve sosyolog bn Haldun, Bekir, Abdlkays, Rebia, Ezd, Kinde, Temim, Kuda gibi fetihlerde byk rol oynayan kabilelerin Chiliyye damarlarnn kabardn ve ynetimin muhacirler, ensar ve dier Hicaz halknn elinde olmasna kar bir hareket balattklarn sylemektedir (el-ber, II, 587). Gnmz tarihilerinden Abdlaziz Dr, bu isyann Hz. Osmann miras olarak devralp deitiremedii gelimelerin bir sonucu olduunu ve birinci derecede dier kabilelerin Kureye isyann sembolize ettiini ileri srmtr (lk Dnem slm Tarihi, s. 104). nk Kureyi hilfeti tekeline almakla sulayan bu kabileler, vergi gelirinin byk ksmnn hl Medineye gnderilmesine kar kyorlar ve mslmanlarn ortak mal olan fey gelirlerinin eyletlerde datlmasn istiyorlard.
Hz. Osmana kar ayaklanmann sebeplerini inceleyiniz. syann grnen sebepleri yannda, bu sebepler altnda gizlenen gerek sebeplerini tesbit edip deerlendirmeye alnz,

HZ. OSMANIN AHSYET

Hz. Osman, kaynaklarda orta boylu, gzel yzl, gr sal, uzun ve beyaz sakall, esmer tenli olarak tasvir edilir. Halim-selim, nazik ve mahup bir tabiata sahipti. ok merhametli ve son derece cmert bir ahsiyetti. Onun en mehur vasf ise, engin bir hay duygusuna sahip olmasyd. Hz. Peygamberin, Hz. Osmana stn hay duygusu dolaysyla zel bir deer verdii bilinmektedir. Nitekim kendisini ziyarete gelen en yakn iki arkada Hz. Eb Bekir ve Hz. meri rahat bir vaziyette karlad halde, Hz. Osman yanna geldiinde hemen derlenip toparlanr ve kendisine eki dzen verirdi. Bunun sebebi sorulduunda, Kendisinden meleklerin hay ettii bir kimseden ben hay etmeyeyim mi? buyurmutu (Mslim, Fedilssahbe, 26). Cennetle mjdelenen on sahbden (aere-i mbeere) biri olan Hz. Osman, Rme kuyusunu kendi parasyla satn alp Mslmanlara hibe etmesi ve yine Tebk ordusunu donatmadaki birincilii dolaysyla da ayrca cenneti hak etmitir. Hadis kaynaklarnda, Hz. Osmann byk bir musibetle karlatktan sonra ehit edilecei, bunu kendisinin de bildiine dair rivayetler aktarlmtr (bk. Buhr, Fedil ashbin-Nebiy, 5-7, Edeb, 119).

225

Hz. Osman takv sahibi bir insand, gecelerini ibadetle, gndzlerini orulu olarak geirirdi. Kuran okumaktan usanmazd, hac zamannda Hacerlesvedin yannda bir rekatta Kuran hatmettii rivayet edilmitir. Ashbn zenginlerinden olan Hz. Osman, son derece cmertti, maln mslmanlar iin cmerte harcamay ve yardm yapmay ok severdi. Hicretten sonra Medinede ime suyu sknts yaanyordu. Hz. Peygamberin tevikiyle, bir yahudiye ait olan Rme kuyusunu otuz be bin dirheme satn alp Mslmanlarn istifadesine sundu. Tebk seferi hazrlklarnda miktar olarak en byk yardm da Hz. Osman yapmt. Onun otuz bin kiilik slm ordusunun te birini donatt da sylenir. Bu srada Hz. Peygamberin Bu gnden sonra yapacaklar Osmana zarar vermez! dedii rivayet edilmitir (Tirmizi, Menkb 19; Ahmed b. Hanbel, Fedils-sahbe, I, 516). Hz. Eb Bekir zamannda yaanan bir ktlk srasnda, Hz. Osmann 1000 develik kervan, buday, kuru zm ve zeytinya ykyle dnmt. O esnada kendisine gelen tacirler bu mallar satn almak iin yksek kr teklif ettiler. Ancak Hz. Osman, byk kazan salayaca halde bu mallar onlara satmad. Allah Telnn rzasn kazanmay tercih etti ve mallarn tmn karlksz olarak muhta durumdaki mslmanlara datt. Onun her cuma gn bir kle azat etmeyi adet edindii, bir cuma bunu yapmad takdirde ertesi cuma iki kle azat ettii bildirilmitir. Hz. Osman, Mescid-i Harm geniletmi, Haremin snr talarn yeniletmi ve Mescid-i Nebevyi geniletip yeniden in ettirmiti. Bu inaatlar srasnda kendi malndan 10.000 dirhem harcad bildirilmektedir. Hz. Osman Kurey iinde sevilen biriydi. Kendisi de akrabalarna dknd. Onlar himaye eder, kendi malndan yardm yapard. Onun ev halkna kar ok nazik davrand bilinmektedir. Abdest suyu iin, uyuyan yaknlarn uyandrmaktan ekinirdi; ancak uyank olan varsa yardm isterdi. Hz. Osman, Hz. Peygamberin vahiy ktiplerindendi, onun sr katibi olduu da sylenmitir. Vahiy ktiplii yannda mektup ve antlama gibi baz resm vesikalar da kaleme almtr. Hz. Osman, ilm bakmdan da yetimiti, hatta hac menasiki konusunda en bilgili sahb olduu sylenmitir. Kuran ezberleyen ve Hz. Peygamberin salnda fetv veren bir ka sahb arasnda saylr. Hadisleri tam olarak rivayet eder, bu hususta ok titiz davranrd. Hz. Peygamberden 146 hadis rivayet etmitir.
Hz. Osmann deerlendiriniz. ahsiyetinin temelini oluturan ahlki zelliklerini

zet
Hz. Osmann ahsiyetini deerlendirebilmek Hz. Osman, halim-selim, nazik ve mahup bir tabiata sahipti. ok merhametli ve son derece cmertti. Onun en mehur vasf engin bir hay duygusuna sahip olmasyd. Cennetle mjdelenen on sahbden (aere-i mbeere) biri idi. Rme kuyusunu kendi parasyla satn alp Mslmanlara vakfetmi olduu gibi zor gnlerde hazrlanan Tebk ordusunun donatlmasnda en byk pay ona ait olmutur. slmn ilk yllarndan vefatna kadar madd imkanlarn Allah yolunda harcamtr. Hz. Osman takv sahibi bir insand, gecelerini ibadetle, gndzlerini orulu olarak geirirdi. Akrabalarna dknd. Ev halkna kar ok nazik davranrd.

226

Halife seiliinin sebeplerini fark edebilmek lk Mslmanlardan olan Hz. Osman Hz. Peygamber dneminden itibaren ashab arasnda nemli bir yere sahipti. Hz. Peygamberin yannda yer alm, onun iki kzyla evlenip dostluk kurmutur. Hem Habeistana hem Medineye hicret etmi, toplumun ileri gelen zenginlerinden biri olarak maln Allah yolunda cmerte harcamtr. Hz. Peygamberin vahiy katiplerinden biri olan Hz. Osman ahlk, ibadet hayat, ahsiyeti ve slma hizmetleriyle aere-i mbeere arasnda yer almtr. Hz. Eb Bekir ve Hz. merin en yakn arkadalarndan olup onlarn halifelik dnemlerinde nemli devlet hizmetlerinde bulunmutur. Hz. merden sonra halifenin kim olaca hususunda yaplan istiarelerde mslmanlarn ounun eilimi ondan yana olmutur. Halifeliinin iki dneme ayrlmasnn sebeplerini deerlendirebilmek On iki yl sren Hz. Osman dnemi tarihiler tarafndan, birinci alt yl ve ikinci alt yl olmak zere, farkl iki dneme ayrlr. Birinci alt yl, lkede huzur ve sknun hkim olduu, mslmanlar arasnda birlik ve beraberliin devam ettii Sknet Dnemi (24-30/644-650) olarak tanmlanr. Fetihlerin srd bu dnem Hz. mer dneminin devam mhiyetindedir. Karklk Dnemi (30-35/650-656) denilen ikinci alt yl ise, Hz. Osmann ehit edilmesiyle sonulanan ve olumsuz etkilerini daha sonra da devam ettiren i karklklarn yaand bir dnem olarak tarihe gemitir. Hz. Osmana kar balatlan ve onun ldrlmesiyle sonulanan isyann gerek sebeplerini ayrt edebilmek Hz. Osmann halifeliinin ikinci yarsnda ortaya kan ekonomik kriz, ayn srete kabilecilik taassubunun yeniden ortaya k, Mslmanlar arasndaki kardelik ruhunun zayflamas vb. olumsuzluklar, slm toplumunu bir kaosa srklemitir. Btn bunlar fitne ateini krklemeye alanlarn iini kolaylatrm; halifeliin Hz. Alinin hakk olduu iddiasyla ortaya kp, mslmanlarn samimi duygularn istismar eden Abdullah b. Sebe, cahil-chela takmn peine takmay baarmtr. Kurey ynetiminden kurtulmak isteyen baz kabilelerin liderleri, fitne ateini tututurmada ona ve arkadalarna yardmc olmulardr. Abdullah b. Sebe gibi mslmanlar birbirine drmek isteyen art niyetli ahs veya ahslar olmakszn, bu isyann gereklemesi neredeyse imknsz grnmektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Hz. Osman ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. lk Mslmanlardandr. b. Zinnreyn lakabn almtr. c. ki hicret sahibidir. d. stn bir haya duygusuna sahiptir. e. Bedir Savana katlmtr.

227

2. Hz. Osman dneminde grlen aadaki gelimelerden hangisinin, yeni Mslman olan kiilerin slamiyeti asl kaynandan renmelerine dorudan katkda bulunduu savunulabilir? a. Kbrs adasna Mslman ailelerin yerletirilmesi b. dari ve askeri grevlere meyye ailesine mensup kiilerin getirilmesi c. Kuran- Kerimin oaltlarak nemli vilayetlere gnderilmesi d. Kuzey Afrika, Horasan ve Kafkaslarda fetihler yaplmas e. Dou Akdenizde hakimiyetin Mslmanlarn eline gemesi 3. I. Kbrsn vergiye balanmas II. Bizans donanmasnn malup edilmesi III. Nbede hkm sren Makarra Krallnn vergiye balanmas Hz. Osman dneminde yukardaki gelimelerden hangileri Mslmanlarn denizcilik alannda ilerlemeye baladklarn gstermektedir? a. Yalnz I b. Yalnz II c. Yalnz III d. I ve II e. II ve III 4. Aadakilerden hangisi Hz. Osmana kar isyann sebepleri arasnda yer almaz? a. Hz. Peygambere ait yz Eris kuyusuna drmesi b. Kureyin ileri gelenlerine Medineden ayrlp dier ehirlere yerleme izni vermesi c. dari ve askeri grevlere Ben meyye mensuplarn getirmesi d. Bedir Savana katlmamas e. Medinedeki baz arazileri koru ilan etmesi 5. Hz. Osmana yaplan isyan ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Fetihlerin devam etmesi isyan etkilemitir. b. syann nemli sebeplerinden biri lkede yaanan ekonomik skntdr. c. syann ortaya knda kabilecilik hareketi rol oynamtr.

228

d. Askeri snfta yaplan deiiklikler, isyan hareketini etkilemitir. e. Abdullah b. Sebe rneinde olduu gibi Mslmanlar blmeye alanlar vardr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. d 4. d 5. a Yantnz doru deilse, Hz. Osmann Hayat konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kuran- Kermin stinsah konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Osman Zamannda Fetihler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Karklklar ve syan konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Karklklar ve syan konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hz. Osman Hz. Peygamberin halasnn torunudur ve baba tarafndan soylar da Abdmenf b. Kusayda birleir. Ayn zamanda iki kzndan damaddr. lk Mslmanlardan olan Hz. Osman, Hz. Peygamberin cennetle mjdeledii on sahbiden (aere-i mbeere) biridir. Gzel ahlk, takvas ve ilmiyle temayz etmi, btn ashabn zevgi ve takdirlerini kazanmtr. Sra Sizde 2 Abdurrahman b. Avf stlendii hakemlik grevini kendisi iin byk bir sorumluluk saym ve bunu hakka uygun adil bir ekilde yerine getirebilmek iin elinden gelen gayreti gstermitir. Grmelerini yrtrken ve kararn verirken Allah rzasn ve mslmanlarn hayrn dikkate almtr. Yapt temayl yoklamasnda Hz. Osmann daha fazla tercih edildiini grmesi, her iki adaya sorduu soruya Hz. Alinin artl cevap vermesine karlk Hz. Osmann kesin ve net bir cevap vermesi, kendisini etkilemi olabilir. Sra Sizde 3 Bir lkede birlik ve beraberlik ruhu hkim ise, o lke da kar gldr. O lkenin halk, vatan mdafasn ve saldrgan dmana kar mcadeleyi kendisi iin en ulv grev olarak bilir. Hz. Osman dnemini dikkate aldmzda, i barn ve huzurun hkim olduu ilk alt ylda, nemli fetihler gerekletirilmitir. karklarn balamas ise fetihleri nce yavalatm, ardndan btnyle sona erdirmitir. Sra Sizde 4 Hz. Osmana kar yrtlen ykc hareketin ana merkezleri, Hz. mer zamannda cephelere yakn noktalarda asker maksatla kurulan Kfe, Basra

229

ve Fustt ehirleridir. Bu merkezlere yerletirilen Arap kabilelerinden bazlar, slm lkesinin idaresinde hak iddiasnda bulunmaya balamtr. Hareketin nclerinden bazlar, Eter en-Neha gibi kabile liderleridir. Muhammed b. Eb Bekir ve Muhammed b. Eb Huzeyfe gibi Hz. Osmana olan ahsi krgnlklar sebebiyle hareketin glenmesine katkda bulunanlar olmutur. En nemli lider, phesiz Mslmanlar arasnda ba gsteren ihtilaflar mslmanlar blme maksadyla kulland anlalan Abdullah b Sebedir. Sra Sizde 5 lk dnem slam Tarihi kaynaklarndaki rivayetler, Hz. Osmana kar yrtlen hareketin sebepleri olarak, halife ve valilerinin baz uygulamalarn gstermektedir. Bunlarn banda, Hz. Osmann nemli devlet grevlerini akrabalarna tahsis etmesi, onlara veya dier akrabalarna devlet hazinesinden byk miktarlarda balarda bulunmas; kendisini eletiren Eb Zer el-Gifr gibi ileri gelen sahbleri cezalandrmas; muhacirlerden Kurey ileri gelenlerinin Medineden ayrlp fethedilen blgelerdeki ehirlere yerlemelerine izin vermesi, oralarda ok miktarda mal mlk edinmelerine gz yummas vb. uygulamalar gelir. Ancak karklklarn yaanmas ve isyanda, fetihlerin durmasyla ortaya kan ekonomik kriz, Hz. Osmann temsil ettii Kurey hkimiyetine kar balatlan kabilecilik hareketi ve bu karklklardan istifade edip mslmanlar birbirine drmeye alan bn Sebe gibi kimselerin almalarnn etkili olduu anlalmaktadr. Sra Sizde 6 Hz. Osman halim-selim, nazik ve mahup bir tabiata sahip, ok merhametli ve son derece cmert bir ahsiyetti. Onun en mehur vasf ise, engin bir hay duygusuna sahip olmasyd. Takv ve ilim bakmndan nde gelen sahbiler arasndayd.

Yararlanlan Kaynaklar
Algl, H. (1986). slm Tarihi, II, stanbul. Apak, A. (2003). Hz. Osman Dnemi Devlet Siyaseti, stanbul. Duri, A. (1991). lk Dnem slm Tarihi: Bir nsz, eviren: Hayrettin Ycesoy, stanbul. Fayda, M. Hulef-yi Ridn, TDV slm Ansiklopedisi, XVIII, 324-331. Hizmetli, S. (1985). Tarihi Rivayetlere Gre Hz. Osmann ldrlmesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. XXVII, s. 149-176. bn Haldn, (1979). el-ber, Beyrut. Levi Della Vida, G. Osman, slm Ansiklopedisi (A), IX, 427-431. Taber, (1972). Trh (nr. Ebl-Fazl brahim), Kahire. Yiit, . Osman, TDV slm Ansiklopedisi, XXXIII, 438-443; Ysuf el-U, (1985). ed-Devletl-meviyye; Dmak.

230

231

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hz. Alinin nasl bir ortamda halife olduunu aklayabilecek, Hz. Aliye kar kanlarn gerekelerini ve yaanan sreci deerlendirebilecek, Hz. Alinin ordusu iindeki gr farkllklarnn yol at blnmelerin etkilerini aklayabilecek, Hz. Ali dnemi slm toplumunun din, ekonomik, sosyal ve siyas yapsn snflandrabilecek, Hz. Hasann iktidara gelii ve Muviye ile yapt bar aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hz. Ali Muviye b. Eb Sfyan Cemel Vakas Sffn Sava Tahkm Hricler Nehrevn Hz. Hasan

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Adnan Demircann Ali-Muviye Kavgas adl kitabn inceleyiniz. TDV slm Ansiklopedisinden Ali ve Hasan maddelerini okuyunuz.

232

Hz. Ali ve Hz. Hasan Dnemi

GR
Rid Halifeler dneminin en kark yllar Hz. Ali dnemidir. Hz. Ali, nc Halife Hz. Osmann bir grup asi tarafndan ldrlmesinden sonra siyas bir kargaann ortasnda hilfete geldi. Halife olduunda kendisini birok sorun bekliyordu. ktidar yllar, slm birliini salama abalaryla getiyse de bunda baarl olamad. Nihayet eski taraftarlarndan birisinin dzenledii suikast sonucu hayatn kaybetti. slm tarihinde nemli bir yeri olan Hz. Ali, Hz. Peygamberin amcas Eb Tlibin kk oludur. Hicretten yaklak yirmi iki yl nce (m. 600) dnyaya gelmitir. Eb Tlibin madd durumunun bozulmas zerine Hz. Peygamber onun bakmn stlenmi ve Hz. Ali be yandan itibaren onun himayesinde bymtr. Kk bir ocukken Reslullahn peygamberliini kabul ederek Mslman olma erefine nail olmutur. Tebk seferi hari Hz. Peygamberin btn gazvelerine katlm; ayrca birka defa seriyye komutan olarak grevlendirilmitir. Hz. Peygamberle katld savalarda onun sancan tam ve atmalarda nemli grevler stlenmitir. zellikle Bedirde yapt mbareze, Hendek savanda ve Hayberin fethinde gsterdii kahramanlk anlmaya deerdir. Hz. Ali, hicretin 2. ylnda (m. 624) Hz. Ftma ile evlendi. Bu evlilikten Hasan, Hseyin ve l doan Muhsin adl erkek ocuklaryla Zeyneb ve mm Klsm isimli kz ocuklar dnyaya gelmitir. Reslullahn soyu Hz. Ftma ile Hz. Alinin ocuklarndan devam etmitir. Hz. Ali, Hz. Peygamberin vefatndan sonra onun yerine geecek kiinin belirlenmesinde Himoullarna danlmas gerektiini dnyordu. Himlerden halife olabilecek en gl aday kendisiydi. Ya kendisinden daha byk olan Hz. Abbasn ge Mslman olmas, Mslmanlarn liderliine getirilmesini gletiriyordu. Hz. Alinin yann gen olmas ise halife seilmesini zorlatryordu. nk Araplarda lider seiminde zel bir durum yoksa yaa byk olan insanlarn tercih edilmesi yaygn bir detti. Hz. Peygamberin vefatndan sonra Sakfe toplantsnda Hz. Eb Bekir halife seilince Hz. Ali alt ay kadar ge biat etti. Bu srada Hz. Ftmann Hz. Peygamberin mirasn talep etmesi ve Hz. Eb Bekirin Fedek arazisini miras olarak vermemesi, araya soukluk girmesine neden olmutu. Hz. merin seiminde Hz. Alinin ak bir tavr olmamakla birlikte bataki siyas iddiasndan vazgetii sylenemez. Hz. Osmann seilmesiyle

233

sonulanan ura toplantlar srasnda Hz. Alinin halife seilecei beklentisine girdii grlmektedir. lk halife dneminde Hz. Ali aktif siyasetten uzak durdu. Zaman zaman baz hususlarda grne bavurulan kimselerden olmakla birlikte ynetimde grev almad gibi, fetihler iin gnderilen ordularn iinde de bulunmad. Hz. Ali, iktidar dneminde birok sorunla boumak zorunda kald. slm Tarihinin en nemli i atmalarndan biri bu dnemde meydana geldi. Hz. Alinin vefatndan sonra yerine seilen olu Hasan ise nemli bir varlk gsteremeden yaklak alt ay sonra Muviye ile bar yaparak siyasetten ayrld.
Rid Halifeler dnemi hakknda yaplan almalarn bibliyografik bilgileri iin http://www.istem.org/tr/default.asp adresine bavurabilirsiniz. Hz. Ali ve dnemi iin Ethem Ruhi Flalnn mam Ali adl eserine bavurabilirsiniz.

HZ. AL DNEM
Hilfete Gelii
Hz. Osman ldrldkten sonra Medinede bir iktidar boluu meydana geldi. O gne kadar halife seiminde dikkat eken uygulamalardan biri halifenin Medineliler tarafndan seilmesi, ikincisi ise Kureylilerden olmasdr. Artk halifenin meru kabul edilmesi, ancak bu uygulamalarn dikkate alnmasyla mmknd. Bu sebeple Hz. Osman ldrldkten sonra asiler kendileri halife semek yerine, Medinelilere yeni bir halife semeleri iin bask yapmaya baladlar. Hz. Aliye halifelik teklifi yapldnda nce Hz. Osmann ldrlmesinin ardndan ortaya kan kargaa ortamnda hilfete gelmesinin makul olmayacan dnerek neriyi reddetti. Zira halifenin ad etrafnda uzlama olmasn arzu ediyordu. Uzlama olmadan halife seiminin ciddi skntlar douracan dnyordu. Halifelik nerisi Hz. Alinin dnda, Hz. merin vefatndan nce oluturduu ura yelerinden Zbeyr b. el-Avvm, Talha b. Ubeydullah ve Sad b. Eb Vakksa da yapld; ancak onlar da kendilerine yaplan nerileri kabul etmediler. Tekrar srar edilmesi zerine Hz. Ali hilfet grevini kabul etti. nce evinde, ardndan da Mescid-i Nebevde yaplan genel biatle halife oldu (Zilhicce 35/Haziran 656). Byk ounluun desteini almakla birlikte etkili olan baz kiiler, biat etmek yerine tarafsz kalmay tercih ettiler. Bunlar arasnda Sad b. Eb Vakks, sme b. Zeyd, Abdullah b. mer, Hassn b. Sbit, Eb Said el-Hudr, Muhammed b. Mesleme, Numan b. Beir ve Zeyd b. Sbit zikredilebilir.

Hz. Alinin lk craatlar

Hz. Alinin, hilfete geldikten sonra ilk icraatlarndan biri Hz. Osmann valililerini grevden azlederek yerlerine yeni valiler atamas olmutur. Zira

234

Hz. Osman dnemindeki gelimelerde valilerin byk sorumluluklarnn olduu dnlyordu. Hz. Osman valilerini akrabalarndan semeyi tercih etmiti. Hz. Ali ise Hz. Osman dneminde madur edildiklerini dnen muhalifleri tayin etti. Bu arada yaknlarndan da atamalar yapt. Suriye valisi Muviye b. Eb Sfynn yerine Ensrdan Sehl b. Huneyfi grevlendirdi. Sehl, grev yerine ulaamadan Tebkte karlat Muviyenin adamlar tarafndan geri evrildi. Basraya, Sehlin kardei Osman b. Huneyfi vali olarak gnderen Hz. Ali, Cemel savandan sonra bu greve amcasnn olu Abdullah b. Abbas getirdi. Amcas Hz. Abbasn dier oullarndan Ubeydullah Yemen valiliine; Kusemi ise Mekke valiliine tayin etti. Kfeye Umre b. ihb tayin edildiyse de yolda karlat Tuleyha b. Huveylid, Kfelilerin Eb Ms el-Earden bakasn vali olarak kabul etmediklerini syleyerek geri dnmesini istedi. Bunun zerine Umre Medineye dnd. Msr valiliine Sakfe toplantsnda Ensrn halife aday olan Sad b. Ubdenin olu Kays b. Sad grevlendirildi. Kays, Msra gittiinde halkn siyas ekimeler sebebiyle ikiye blndn grd. Hz. Ali bir sre sonra Kays grevden alarak yerine Muhammed b. Eb Bekri atad. Daha sonra onu da grevden alarak -Hz. Osmann ldrlmesiyle sonulanan ayaklanmada Kfeden gelen heyetin iinde yer alan- Eter Mlik enNehayi Msra gnderdi. Ancak Eter, Msra ulaamadan yolda Muviyenin bir adam tarafndan zehirletilerek ldrld. Mure b. ube, Hz. Aliye valilerin hepsini birden azletmemesini, Suriye valisi Muviyeyi grevde brakmasn, aksi takdirde kendisini akrabas Hz. Osmann ldrlmesi sebebiyle itham edeceini sylediyse de Hz. Ali bu tavsiyeleri dinlemedi. Hz. Alinin nemli bir icraat da Hz. Osman dnemindeki mali uygulamalarn bir ksmna son vermesiydi. Bunlardan biri Hz. mer tarafndan balatlan ve Hz. Osman dneminde de devam eden, atyyelerin (yllk maa) kiilerin slma hizmetlerine gre verilmesi eklindeki uygulamadr. Hz. Ali, halife olduktan sonra atyyeleri eit bir ekilde datmaya balad. Ayrca Hz. Osmann baz ahslara tahsis ettii arazileri geri ald. Btn bu uygulamalar, Hz. Osman dneminde oluan tepkileri azaltmaya ynelikti. Hz. Ali, ilk icraatlarnda topluma hkim olmak istedii gibi muhalefetin taleplerini de dikkate almaya almtr. Ancak onun baz icraatlar, Hz. Osman taraftarlarn, eski valilerin evresindeki insanlar, beklentileri karlanmayanlar ve yeni icraatlardan rahatszlk duyanlar kendisine kar bir tutuma srklemitir. Halife olduktan sonra Hz. Aliye ynelik nemli taleplerden biri, Hz. Osmann katillerini cezalandrmasyd. Ancak Hz. Ali halife olduktan sonra bu hususta arzu edilen admlar atamad. Zira Hz. Osmann ldrlmesinde etkisi olan ya da ldrlmesine taraftar olan baz insanlarn siyas etkisini kramyordu. Bu durum Hz. Aliye kar ykselen sesleri artryordu. Hz. Ali ise Hz. Osmann ldrlmesi meselesinin siyas istikrar salanamadan ele alnmasnn mmkn olmad kanaatindeydi.

235

Hz. Alinin ilk icraatlarndan olan Hz. Osmann valilerinin deitirilmesi, Osmann ynetiminden rahatszlk duyanlarn tepkilerini dindirme amac da tayan nemli bir karard. Hz. Ali, valilerin deitirilmesi gerektiine inanyor ve onlar deitirmenin ynetici olarak hakk olduunu dnyordu. Ancak bu karar, kontrol edilemez olaylarn balamasna sebep oldu.

Muhalifler
Ksa srede Hz. Alinin halife seilmesine ve ilk icraatlarna kar muhalif sesler ykselmeye balad. Muhalif gruplardan biri Hz. ie, Talha b. Ubeydullah ve Zbeyr b. Avvmn nderliini yaptklar gruptu. Hz. ie, daha nce baz icraatlar sebebiyle zaman zaman Hz. Osman eletiriyordu. Hz. Osman asiler tarafndan kuatldnda Hz. ie hac ibadetini yerine getirmek amacyla Mekkeye gitmiti. Dn yolunda Hz. Osmann ldrldn duyunca Mekkeye dnd. Talha ve Zbeyr ise Hz. Aliye biat ettikten birka ay sonra umre yapmak amacyla Mekkeye gittiler ve zorla biat ettirildikleri iddiasyla Halifeye bayrak atlar. Hz. Aliye biat edildikten sonra ortaya kan dier nemli bir muhalif Muviye b. Eb Sfyndr. Muviye, Hz. mer dneminden beri yaklak 18 yldr Suriye blgesinde valilik yapyordu ve orada gl bir konuma sahipti. Hz. Aliye biat etmeyi Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmas kouluna balad. Hz. Ali, Muviyenin tavrn samimi bulmuyordu. Ona gre Muviyenin Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmasn talep etme hakk yoktu. Zira Hz. Osmann ocuklar hayattayd. Katillerin cezalandrlmasn onlar talep edebilirlerdi. Muviye ise akrabas olduu iin Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmasn talep edebileceini dnyordu. ddiasn, Allahn haram kld can haksz yere ldrmeyin. Kim haksz yere ldrlrse, onun velisine (hakkn almas iin) yetki verdik. (Fakat o da) ldrmede ar gitmesin. nk kendisine yardm edilmitir. (sr 17/33) ayetine dayandryordu. Muviyenin Hz. Osmann kann talep etme iddiasnn nemli bir dayana Arap geleneidir. Bu arada unu da hatrlatmak gerekir ki Muviyenin talebi, Sffn savandan sonra hakemler tarafndan kabul edilmitir. Osman taraftarlar ve yaknlarnn bazlar yukarda sz edilen muhalefet gruplarna katlarak Hz. Aliyle mcadele etti. Bir ksm ise olaylarn dnda kalmay tercih etti. Hz. Osmann ktibi Mervn b. Hakem, Hz. ienin liderliini yapt guruba katld. Hz. Osmann ocuklar Ebn ve Velid de bata bu gruba katlmlard; ancak yolda ayrldlar. Daha nce Hz. Osmann Kfe valiliini yapm olan Said b. s ise Hz. ie ile grtkten sonra Yemene giderek gelimelerin dnda kalmay tercih etti. meyyeoullarndan Mekke grubuna katlanlarn beklentisi, haksz yere ldrldn dndkleri Hz. Osmandan boalan hilfet makamna meyyeoullarndan birisinin getirilmesiydi. Ancak Mekke grubunun nderleri, halifenin mmet tarafndan ura yoluyla seileceini sylyorlard. Bu sebeple bata harekete destek veren baz meyyeoullar mensuplar, daha sonra ayrldlar.

236

Hz. Alinin hilfetine kar Ashbn tutumu hakknda bilgi veriniz.

Cemel Sava
Hz. ie, Talha ve Zbeyrin liderliini yapt muhalefet grubu, Mekkede bir araya geldi. Hareketin temel iddias Hz. Osmann mazlum olarak ldrld ve Hz. Alinin katilleri cezalandrmas gerektii eklindeydi. Hz. Alinin maktul halifenin ardndan asilerin basksyla seilmesini de doru bulmuyorlard. Mekkede toplanan muhaliflerin iddiasyla Muviyenin iddias arasnda paralellik olmakla birlikte iki grubun bamsz hareket ettii grlmektedir. Talha ve Zbeyrin zorla biat ettirildii iddiasnn Hz. Alinin tutumuyla uyumad sylenebilir. Hz. Ali, biat etmeyen dier insanlara bask uygulamad gibi Talha ve Zbeyre de bask yapmam olmaldr. Ancak toplumun liderleri olmalar hasebiyle asilerin onlara bask yapm olmalar mmkndr. te yandan Hz. Alinin onlardan zorla biat ald iddias, umre iin Medineyi terk etmelerine izin vermesiyle elimektedir. Mekkede toplanan muhalifler, ne yapacaklar hususunda mzakereler yaptlar. Grmede Hz. Osmann Basra valisi Abdullah b. mir, Basraya gitmenin uygun olacan syledi. Zira Basrada Osman taraftarlarnn says fazlayd. Hz. Osmann Yemen valisi Yal b. meyye tarafndan getirilen beytlmale ait mallar, askerleri tehiz etmek iin kullanld. Aslnda farkl hedefleri olan kii ya da gruplar iinde barndrd iin bu hareketin bandan beri iyi planlanmam; hedefleri ak olmayan bir hareket olduunu sylemek mmkndr. Mekke muhalefetine, Hz. Osmann katillerini cezalandrmak gibi masum gerekelerle destek verenler olduu gibi mal elde etmek, kabilesinin karlarn gzetmek ve ahs kin sebebiyle katlanlar da vard. Hareketin lideri olan Hz. ienin halife olma ihtimali yoktu. Dier liderler Talha ve Zbeyrin halife olma dnceleri olsa bile bunun gerekleme ihtimali zayft. Harekete katlan baz meyyeoullar, Osmann ocuklarndan birisinin halife seilmesi gerektiini savunuyorlard. Bu sebeple hareketin hedefleri hususunda ittifak olmad aktr. Muhalifler Basraya doru yola ktklarnda namazlarda kimin imamlk yapaca hususunda ayrla dtler. Hz. ie, Abdullah b. Zbeyri grevlendirerek sorunu zd. Hz. ie, Basra nlerine geldiinde ehir halkna eli gndererek kendisine destek olmalarn istedi. Bu arada Basra valisi Osman b. Huneyf de amalarn renmek iin onlara eli gnderdi. Hz. ie, toplumsal bar tekrar tesis etmek ve Hz. Osmann katillerini cezalandrmak istediklerini bildirdi. Muhalifler Basraya girince Osman b. Huneyfi etkisiz hale getirip beytlmaldeki mallar talan ettiler. Hatta valinin salarn ve sakaln yolarak Hz. Aliye gnderdiler. Hareketin batan itibaren kontrolden kmas, planl ve kontrol edilebilir bir hareket olmadn gstermektedir. Mekkedeki muhalifler Basraya gitmek zere harekete getikleri srada Hz. Ali, Muviyenin biat etmemesinden kaynaklanan problemi zmekle urayordu. Muhaliflerin yola ktklarn renince Medinede toplayabildii adamlaryla yola karak Basraya ulamadan onlara yetimek

237

istedi; ancak baarl olamad. Pelerinden Basraya giderken olu Hasan ile Ammr b. Ysiri Kfeye gndererek onlardan yardm istedi. ki ordu Basra yaknlarndaki Hureybe mevkiinde kar karya geldi. Taraflar arasnda eliler gidip gelmise de bar salanmas mmkn olmad. arpmalarn, grmeler devam ederken ve uzlama konusunda epey mesafe kaydedildii bir srada meydana geldii nakledilir. Sava, Hz. ienin iinde bulunduu hevdecin etrafnda younlat. Hz. ienin sava devesinin zerindeki hevdecten komuta ettii ve arpmalar onun devesinin etrafnda younlat iin bu savaa Cemel (Deve) Vakas denmitir. Hz. Ali, savan burada younlatn grnce devenin ldrlmesini emretti. Devenin ldrlmesiyle sava Hz. Alinin zaferiyle sonuland (Cemziyelhir 36/Aralk 656). l says hakknda farkl rakamlar verilmekle birlikte iki ordudan yaklak 10.000 kiinin ld rivayet edilir. Ancak verilen rakamlarn kesin bilgi ifade etmediini, l saysnn daha az ya da daha ok olduunu syleyenlerin de bulunduunu unutmamak gerekir. Savata Hz. ie ile birlikte hareket eden Talha ve Zbeyr hayatlarn kaybetti. Talha, sava alannda kendisine isabet eden bir okla, Zbeyr ise sava alanndan ayrlp blgeden uzaklamakta iken yolda karlat bn Crmz tarafndan ldrld. Hz. Ali, muhalifleri yendikten sonra onlara iyi davrand. Savata hayatn kaybedenleri defnettirdi; ayrca ordusuna yama yapmamalarn ve kimseye dokunmamalarn emretti. Hz. Alinin savata muhaliflere kar taknd tutum, daha sonraki dnemlerde isyanclarla ilgili hukukun oluturulmasnda referans olarak kullanlmtr. Hz. ie, yannda kardei Muhammed b. Eb Bekir olduu halde, kendisine elik etmeleri iin Hz. Alinin grevlendirdii Basral kadn ve erkeklerle birlikte nce Mekkeye, oradan da Medineye gitti ve bu olaydan sonra siyasetten uzak bir hayat yaad. Onun Cemel Vakasndan duyduu znty sk sk ifade ettii anlatlr.
Hz. ienin Hz. Aliye kar kmas, o gne kadar Mslman kadnlarn siyas hdiselere kar taknd tutuma uygun gzkmemektedir. Bu sebeple bata Hz. Peygamberin hanmlarndan bazlar olmak zere birok kii Hz. ienin bineine binerek meydana inmesinin doru olmadn sylemilerdir. Tavrnn, Mslmanlarn birbirlerini ldrmesi dnda bir sonu getirmediini gren Hz. ie de yaptndan byk bir pimanlk duymu ve bundan sonra vefat edinceye kadar aktif siyasetin dnda kalmaya zen gstermitir. Hz. ienin Hz. Aliye kar kmasnn sebeplerini anlatnz.

Sffn Sava ve Tahkm

slm tarihinde etkisi uzun sre devam eden i atmalardan biri, Hz. Ali dneminde meydan gelen Sffn sava ve devamndaki gelimelerdir. Savan ak bir galibi yoksa da Hz. Aliye bayrak am olan Muviyenin zamanla durumu lehine evirdii bir gerektir.

238

Sffnde Karlama ve atma

Hz. Ali, Cemel savandan sonra Kfeye giderek burasn devletin merkezi yapt. Bu arada Muviyeye mektup yazp itaate ard. Ancak Muviye nceki arlara verdii cevab tekrarlad; Hz. Osmann mazlum olarak ldrldn ve onun katillerinin cezalandrlmas gerektiini syleyerek talebe olumsuz cevap verdi. Hz. Ali, Muviyenin itaat etmediini, hatta kendisine kar cepheyi geniletmeye altn grnce onunla savamaktan baka yol olmadn anlad. Bunun iin hazrlklara balad. Bu arada Muviye de ordusunu hazrlad. ki ordu Irak-Suriye snrndaki Sffnde kar karya geldi. Taraflarn asker says hakknda farkl rakamlar bulunmakla birlikte iki ordunun 90.000 kadar askerden meydana geldii kabul edilir. Hz. Alinin ordusu blgeye geldiinde suyolunun Muviyenin ordusu tarafndan tutulduunu grdler. Askerleri kk bir taarruzdan sonra su alabildiler. Suyoluna hkim olan askerlerine Hz. Ali Suriyelileri su almaktan alkoymamalarn emretti. Hz. Ali, hemen saldrya gemek niyetinde deildi. Sorunun barl yollarla zm iin gnlerce taraflar arasnda eliler gidip geldi; ancak anlamaya ulamak mmkn olmad. Bir sre sonra kk birlikler arasnda arpmalar balad. Nihayet Safer 37de (Temmuz 657) taraflar, ordularn sava konumuna getirdiler. Hz. Alinin toplu taarruz emri vermesi zerine saldrya geildi. Sava 910 Safer 37 (27-28 Temmuz 657) gnlerinde iddetlendi. Sabaha kadar devam eden arpmalar sebebiyle Cuma gecesine Herr (Hrlt) gecesi (Leyletl-herr) denir. En fazla can kaybnn bu gece meydana geldii nakledilir. Eter en-Neha, askerleriyle Muviyenin adrna yneldi. iddetli arpmalar devam ederken durumun ktye gittiini gren Muviye, iine dtkleri skntl durumdan nasl kurtulacaklar hususunda Amr b. s ile istiare etti. Amr, Muviyeye ihtilafn zm iin Kurnn hakemliine davet etmesini nerdi. Aslnda Suriyelilerin Hz. Aliyi Kurnn hakemliine davet etmeleri yeni deildi. Zira onlara gre Kurn, Muviyeye Hz. Osmann kann talep etme hakk veriyordu. Ancak ilk defa bu grlerini Mushaf havaya kaldrarak ifade ediyorlard. Suriye ordusundaki askerler, ellerindeki Mushaf ya da Mushaf yapraklarn havaya kaldrarak Ey Irakllar! Artk sava brakalm, aramzda Allahn kitab hakem olsun diye barmaya baladlar. neri, Irak ordusunda bir anlk aknlk meydana getirdi. Hz. Alinin ordusundaki askerler arasnda zaman zaman i savalarn dourduu olumsuz sonular zerinde konumalar oluyordu. zellikle Yemen kabilelerine mensup Araplar arasnda savan etkileri sorgulanyordu. Yemenli Kinde kabilesinin liderlerinden Eas b. Kays, Hz. Aliden Muviyenin yanna gidip tekliflerinin ne manaya geldiini renmek iin kendisini grevlendirmesini istedi. Hz. Ali, buna izin verince Eas, Muviyeye gitti. Muviye, Mslmanlarn kann aktmann yanl olduunu, birbirlerinden ok sayda insan ldrdklerini, savaa son verip taraflar temsil eden birer hakemin seilmesini ve aradaki ihtilafn zmn bu hakemlere brakmay nerdi.

239

Muviyenin nerisi Easa makul geldi. Hz. Aliye giderek Muviyenin nerisini iletti. Hz. Ali, Muviyenin zaman kazanmak iin bu neriyi yapt dncesindeydi. Sava bu aamada durdurmann doru olmadn, Muviyenin iine dt zor durumdan kurtulmak iin bu neriyi yaptn sylediyse de savan durdurulmasn isteyenleri ikna etmesi mmkn olmad. Bunun zerine nc birliklerinin bandaki Eter en-Nehaye haber gndererek geri ekilmesini emretti. Eter, savan sonucunu belirleyen hamlesinin sonuna geldiini syleyerek zaman istedi; ancak Hz. Ali, kesin talimat gnderince geri ekilmek zorunda kald. Taraflarn kayplar hakknda kaynaklarda farkl bilgiler bulunmakla birlikte elilerin grmeleri de dhil edilirse yaklak ay sren Sffn savanda, iki taraftan binlerce kiinin ld nakledilir.

Tahkm
Hz. Ali istemedii halde askerleri iinde nemli ounluu oluturan, savan durudurulmasna taraftar olanlarn taleplerine uymak zorunda kald. Eas, bu srada grmelerde etkin rol oynad. Muviye hakem olarak Amr b. s belirledi. Hz. Ali, hakemin Amra kar davasn savunan biri olmasn istiyordu. Zira Amr, savata bizzat bulunan Muviyenin adamlarndan biriydi. Bu dnceyle Abdullah b. Abbas teklif etti. Ancak Eas, onun Hz. Alinin amcasnnolu olmas sebebiyle hakemliini kabul etmeyeceklerini syledi. Bunun zerine Hz. Ali Eteri nerdi. Fakat Eas, onu da kabul etmedi. Zira ona gre Mslmanlarn fitneye bulatrlmasndaki sorumlularn banda Eter gelmekteydi. Eas, mmetin kaderinin belirlenecei bir meselede iki Kuzeylinin karar vermesini kabul edemeyeceklerini, hakemlerden birisinin Gneyli Araplardan olmas lazm geldiini syledi. Onun dnd hakem Eb Ms el-Ear idi. Eb Ms, bandan beri Mslmanlara fitneye bulamamalar hususunda tavsiyelerde bulunmutu.Hz. Ali, Eb Msnn davasn savunamayacan dnyordu. Onun hakemliine kar kmasna ramen ordusu iindeki tahkim taraftarlarn ikna edemeyince Eb Msnn hakemliini kabul etmek zorunda kald. Eb Ms bu srada Suriye blgesinde bir kyde inzivaya ekilmiti. Bulunduu yerden arlarak bir anlama metni (tahkimname) imzaland (13 Safer 37/ 31 Temmuz 657). Belgede hakemlerin Kurn'a gre hareket edecekleri, onda uygun hkm bulamazlarsa snnete bavuracaklar, heva ve heveslerine gre hareket etmeyecekleri, bu erevede verilen karara Hz. Ali ve Muviye'nin rza gsterecekleri, hakemlerin ve yaknlarnn can ve mallarnn emniyet iinde olaca, hakemlerin nerede, ne zaman buluacaklar ve grmeleri takip edebilecek kimseler hakknda hkmler vard. Zaman geldiinde hakemler, Dmetul-cendel blgesinin Ezruh mevkiinde bir araya geldiler (Ramazan 37/ ubat 658). Hakemlerle birlikte taraflar temsilen baz kiiler de hazr bulundular. Bu arada baz tarafszlar da gzlemci olarak buraya gelmilerdi. Hakemler, zerinde anlatklar hususlarn yazlmas iin bir ktip grevlendirdiler. Grmede Amr b. s sz Hz. Osmann ldrlmesi

240

meselesine getirerek, Eb Msya Osmann mazlum olarak ldrlp ldrlmediini sordu. Eb Ms mazlum olarak ldrldn syledi. Bu husus kayt altna alnd. Muviyenin Hz. Osmann velisi olup olmad konusunu ele alan hakemler, Muviyenin akrabas sfatyla Hz. Osmann velisi olduunu, bu sebeple katillerinin cezalandrlmasn talep edebileceini kabul ettiler. Bundan sonra mmetin bana kimin getirilecei meselesi grld. Eb Ms el-Ear, Abdullah b. merin hilfete getirilmesini nerdi. nk ona gre Hz. Ali de Muviye de fitneye bulamt. mmetin bana bu ilere bulamam biri getirilmeliydi. Amr, Abdullahn yerine kendi olunu teklif etti. Sonunda Hz. Ali ve Muviyenin dnda bir ynetici seme iinin mmete braklmasna karar verildi. Hakemlerin ald karar nce Eb Msa tarafndan akland. Ancak Amr b. sa sra gelince o, alnan kararn aksine hileye bavurup Muviyeyi halife tayin ettiini bildirdi. Eb Msnn aldatldn sylemesi bir ie yaramad. Hakemler kararlarn akladklarnda Hz. Ali taraf ok yaad. nk hem Muviyenin iddiasnda hakl olduu sonucuna varlm; hem de Medinelilerin biatiyle halife olan Hz. Alinin grevden uzaklatrlmasna karar verilmiti. Hz. Ali, Kurna uygun olmadn syleyerek hakemlerin kararn tanmadn ilan etti. Muviye ise halifenin mmet tarafndan seileceine dair karara dayanarak Suriyede halife ilan edildi. Bylece tahkim, mmet iindeki siyas ayrl sona erdirmek iin bavurulan nemli bir yntem olmakla birlikte sorunu daha karmak hale getirmekten baka bir ie yaramad.
Tahkim, Cahiliye dneminden beri bilinen, aralarnda anlamazlk bulunan kiilerin ya da kabilelerin arasn bulmak amacyla bavurulan bir yntemdi. Ancak Sffn savann akabinde gerekletirilen tahkimde, hakem seilen insanlarn temsil ettikleri liderler hakkndaki grleri ayn olmad iin Hz. Ali, hakszla uramtr. Zira Muviyenin hakemi olan Amr b. s onun taraftar olarak Sffn savana katlmken, Hz. Alinin hakemi olan Eb Ms el-Ear, insanlar iki tarafa da destek vermemeye davet eden, inzivaya ekilmi tarafsz biriydi. Hz. Alinin ordusunun byk ounluunun tahkim taraftar olmasnn sebeplerini anlatnz.

Hriclerin Hz. Aliye Kar Ayaklanmalar

Hriclik, Sffn savandan sonra tahkimin kabul edilmesi zerine ortaya kan bir frka olarak kabul edilse de, frkann temel grlerinin Hz. Osman dnemindeki siyas atmalardan ve Hz. Osmann ldrlmesinden bamsz olmad anlalr. Hriclerin sonraki dnemlerde de Hz. Osmann ldrlmesi olayna sahip kmalar, bu fikr ilikiyi gsterir. Ayrca Hric liderleri arasnda zikredilen Hurks b. Zuheyrin Hz. Osmana kar ayaklanmak zere Basradan gelen grubun iinde yer ald da bilinmektedir.

Hricliin Douunu Hazrlayan Etkenler

slm tarihinin ok erken bir dneminde tarih sahnesine kan Hriclerin, kendilerine zg dnce ve tavrlar, Mslmanlarn byk bir blmnn

241

sevgisini kazanan Ashbn ileri gelenlerine kar takndklar tutum, kendileriyle ayn dnceleri paylamayan Mslmanlar hakkndaki kat grleri ve tutumlar, onlarla ilgili birok konunun tartlmasna neden olmutur. Hriclik hareketinin douundaki en nemli etken, bedevlikten ehir hayatna geen Arap toplumunun geirdii deiimdir. Bu gei srecinde, eitli faktrlerin etkisinde kalan insanlarn farkl tavrlar sergilemeleri, ayn kabileden olduklar halde, kar karya gelebilmeleri de bunu gstermektedir. Hricliin ortaya kndaki nemli etkenlerden biri, toplumun zamanla siyasal konulara daha fazla ilgi duymasdr. lk iki halife zamannda taradaki Mslmanlarn ynetim ilerine karmaya pek zamanlar olmamt. Zaten ynetimden duyulan memnuniyet, byle bir eye ihtiya da brakmamt. Halkn siyasal taleplerine karlk bulmas, ynetimle ilikilerin dzgn gitmesinde nemli bir etkendi. lk dnemdeki siyasal hareketlerin douunda, Mslmanlarn karlatklar siyasal sorunlar zmek iin Kurn ve snnette kendilerine dayanak olabilecek kesin naslarn bulunmay, meselelerin kiilerin dnce, yorum, tefsir ve kanaatlerine ak olmasnn da anlmaya deer bir etkisi vardr. Mslmanlar, ksa zamanda eitli milletlerin yaad birok lkeyi fethedince orada yaayan insanlarla kltr alveriinde bulundular. Sz konusu milletlerin slm dinini kabul etmeleriyle bu alveri daha da hzland. slma yeni girenlerin eski dinlerinden, gelenek ve greneklerinden birok eyi yeni hayatlarnda da devam ettirmi olmalar kanlmazd. Bu da mezheplerin douuna sebep olacak tartmalara katkda bulunmu olmaldr. Bu etkenin yansra ahslarn olaylar karsndaki tavrlar, aldklar din eitim, naslar anlama ve yorumlama yetenekleri de Hriciliin douunda nemli bir etkendir. Hricleri incelediimizde, kendilerinden farkl dncelere sahip kimselere kar kat tutum takndklar, naslar yzeysel bir ekilde anladklar, bununla birlikte samimiyetleriyle temayz ettiklerini grrz. Hriclerin ortaya knda, zellikle Hz. Osman dneminde toplumun siyasetle daha fazla ilgilenmesi, valilerin ve halifenin icraatlarn sorgulamaya balamasnn da nemli etkisi olduunu unutmamak gerekir. Dnemin Mslmanlarnn, karlatklar ilk siyasal sorunlarla ilgili Kurn ve hadiste ak ifadeler bulamamalar, farkl yorumlar yapmalarna neden olmutur. Doal olarak bu yorumlardan bazlar, daha kat bir anlayla ortaya konmutur. Bunlardan baka zikredilmeye deer nemli etkenlerden biri, toplumun yaad ekonomik deiim srecidir. zellikle fetihlerden sonra Araplarn daha nce hayal edemeyecekleri kadar nemli madd olanaklara sahip olmalar ve devletin ekonomik politikalarna ynelik istekleri, muhalefetin gelimesine, dolaysyla Hriclik hareketinin domasna katk salayan hususlardan biri olarak deerlendirilebilir. te yandan zenginliin paylamnda ortaya kan sorunlar da gerginlii besleyen bir etken olarak karmza kmaktadr.

242

Hricliin Bir Frka Olarak Douu

Eas b. Kays ve onunla birlikte hareket eden byk bir kitle tahkime destek verirken Hz. Alinin ordusunda ok sayda insan tahkimin yanl olduunu dnyordu. Tahkimden sonra Eas b. Kays, tahkime destei artrmak ve halk bilgilendirmek amacyla kabileleri gezerek tahkimname belgesini okumaya balad. Temm kabilesine gittiinde bu kabileden Urve b. Udeyye, Allahn iinde insanlar hakem tayin ediyorsunuz. Hkm ancak Allaha aittir (l hkme ill lillh). diyerek klcyla Easa saldrp bineini yaralad. Bu olay, Yemenlilerle Temmlileri kar karya getirdi; ancak baz liderler araya girerek sorunu zdler. Taraflar, hakemlerin verecekleri karar beklemek zere memleketlerine dnnce ou Temm kabilesinden yaklak 12.000 kiilik bir grup, Hz. Alinin ordusundan ayrlarak Harura denen yerde toplandlar. Hz. Ali, onlarla grmek zere Abdullah b. Abbas gnderdi. Daha sonra kendisi de grerek onlar birlikte Kfeye gitmeye ikna etti. lk Hricleri oluturan bu gruba gre Hz. Ali, tahkimi kabul etmekle hata etmiti. Tahkimi kabul ettii iin onu tevbeye davet ettiler. Hz. Ali, tahkimi kabul etmenin din adan bir hata deil, siyas zaaf olduunu syledi. Hricler, Hz. Ali ile birlikte Kfeye gittikten sonra da tahkimin yanlln ve tevbe gerektiren bir davran olduunu sylemeye devam ettiler. Zaman zaman mescitte Hkm ancak Allahndr. sloganyla Hz. Aliye muhalefet ediyorlard. Hz. Ali bu sz duyduunda Kendisiyle batln amaland hak bir sz. demitir.
Hricler, Hz. Alinin tahkimi kabul ederek byk gnah iledii grn yzeysel anlaylaryla Kurndan karyorlard. Kurnda yle buyurulmaktadr: Eer mminlerden iki grup birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin. ayet biri tekine saldrrsa, Allahn buyruuna dnnceye kadar saldran tarafla savan. Eer dnerse artk aralarn adaletle dzeltin ve adaletli davrann. phesiz ki Allah dil davrananlar sever. (Hucurt 49/9) Hriclere gre, asi olan Muviye ve taraftarlar hakkndaki hkm Allah, savan sonucuna gre verecekti. Bundan dolay Allahn hkm vermesi gereken bir konuyu ele alarak zmeye alan hakemler de, onlar grevlendiren kiiler de byk gnah ilemilerdir; tevbe etmezlerse ebed olarak Cehennemde kalacaklardr.

Nehrevn Sava
Hricler, hakemler buluuncaya kadar Kfede beklemeye devam ettiler. Son ana kadar Hz. Alinin, hakemi Eb Msy gndermekten vazgemesini beklediler. Hz. Ali, hakemi gnderince de bir dizi toplant yaparak izleyecekleri yolu belirlemeye altlar. Onlara gre Hz. Ali, hakemi gndermek suretiyle itaat edilme hakkn kaybetti. Bu sebeple hemen onun yerine balarna imam olarak Abdullah b. Vehb er-Rsibyi setiler. Ele aldklar konulardan biri, gidecekleri yerdi. Zira artk otoritesini reddettikleri bir yneticinin hkimiyeti altndaki bir ehirde kalamazlard. Bu amala eitli alternatifler zerinde durdular. Nihayet Nehrevn denilen yerde dier ehirlerden gelecek arkadalaryla buluup baka bir yere gitmeye karar verdiler.

243

Basradan gelen 500 kiilik bir grubun banda Misar b. Fedek isimli bir Hric vard. Yolda Abdullah b. Habbb b. Eretle karlatlar. Kendisiyle bir sre sohbet ettiler; ancak sylediklerinden holanmadlar. Kendisini ve hamile eini ldrdler. Hz. Ali, Abdullahn ldrlmesine ok zld. Bu sralarda hakemlerin yukarda bahsedilen karar akland. Hz. Ali karar tanmadn, zira verilen kararn Allahn kitabna ve Reslnn uygulamalarna uygun olmadn ilan etti. Hakemlerin karar aklandktan sonra Suriye zerine harekete gemek zere hazrlklara balanmt. Abdullah b. Habbb ve ei ldrlnce Hz. Ali, Hriclerden katillerinin teslim edilmesini istedi. Ancak Hricler, katilleri teslim etmediler. Hz. Alinin yakn adamlar, Hric problemini zmeden Suriyeye sefer dzenlemenin doru olmayacan sylediler. Hz. Ali, nce ordusunu Nehrevna sevk etti. Hriclere eliler gndererek hem Abdullahn ve einin katillerinin teslim edilmesini, hem de isyandan vazgemelerini telkin etti. Nehrevnda toplanan ve saylar 12.000 kadar olduu belirtilen Hriclerin nemli bir ksm sava alanndan ayrld. Burada kalan yaklak 3.000 kii ile Hz. Alinin ordusu arasnda meydana gelen savata Hriclerin nemli bir ksm ldrld. Yaklak 400 kii de yaral olarak ele geirildi (9 Safer 38/ 17 Temmuz 658). Hz. Ali, Nehrevn savandan sonra ordusunun Suriyeye gitmek zere hazrlklara devam etmesini istediyse de toplanma yerine gelenlerin az olduunu grnce adamlarna gvenemeyeceini anlad. te yandan Muviye, Hz. Aliye kar hkimiyet alann geniletti. Msr eyaletini ele geirdii gibi, Irak, Cezre, Hicaz ve Yemen blgelerine yapt aknlarla, Hz. Alinin sahip olduu topraklara dahi hkim olamad intiban vererek imajn zedelemeyi amalad. Hricler, Nehrevn savandan sonra da Hz. Aliye kar takndklar tutumu deitirmediler. Aksine baz arkadalarnn Nehrevnda ldrlmesi, onlarn grlerini daha da katlatrd. Nitekim Nehrevndan hemen sonra Nuhaylede baka bir atma meydana geldi. Hz. Alinin ldrlmesine kadar kk apl birka isyana kalktlar; ancak bunlarn hepsi hemen bastrld.
Hriclerin Hz. Aliye kar kmalarnn sebeplerini aklaynz.

Hz. Alinin Vefat

Nehrevnda arkadalarnn ldrlmesi sebebiyle Hriclerin Hz. Aliye duyduklar nefret artmt. Bir grup Hric Mekkede toplanarak slm dnyasnn iine dt bunalmdan kurtulmasnn nasl mmkn olabileceini konutular. Fitnenin sebebi olarak grdkleri Hz. Ali, Muviye ve Amr b. s ldrmenin sorunu zeceini dndler. Bu amala ne de ayn gn, 17 Ramazan 40 tarihinde (24 Ocak 661) suikast dzenlemeye karar verdiler. Amra suikast dzenlemek zere Msra giden Amr b. Bekr et-Temm, Amr tanmad iin o sabah, namaz kldrmaya kan grevlilerden Hrice b. Huzfeyi ldrd. O da ksas edilerek cezalandrld.

244

Muviyeye suikast dzenleme grevini stelenen Burek b. Abdullah, szletikleri sabah namaznda saldry gerekletirdi. Muviye saldrdan yaral olarak kurtuldu. Burek, suikasttan sonra yakalanarak ldrld. Hz. Aliyi ldrme grevini stlenen Abdurrahman b. Mlcem, Kfeye giderek kendisine yardm edebilecek baz kiiler buldu. Mekkede arkadalaryla szletikleri tarihte, sabah namazn kldrmak zere camiye giden Hz. Aliye saldrd. Yaralanan Hz. Ali, birka gn sonra vefat etti (19 veya 21 Ramazan 40/26 veya 28 Ocak 661). Abdurrahman b. Mlcem de ksas edilerek cezalandrld. Hz. Ali, yaad dnemin en nemli limlerinden biriydi. Hz. Peygamber tarafndan yetitirilmi; yaayyla ve ahlkyla rnek bir ahsiyetti. Hz. Peygamberin vefatna kadar yanndan ayrlmam; onun vefatndan sonra da zamannn ounu ilimle geirmitir.

Hz. Ali Dneminde slam Toplumu

Hz. Peygamberin vefatnn zerinden eyrek asr kadar bir zaman gemi olmasna ramen yaanan hzl deiim, din algs ve hayata bak as zerinde nemli etkiler meydana getirmitir. slm tarihinin ilk yllarnda grlen fedakrlk, din deerler iin mcadele azmi ve samimiyet artk insanlarn davranlarnn temel belirleyicileri olmaktan uzaklam; Ashbn toplum zerindeki etkisi de zamanla azalmtr. Bununla birlikte kurumsallamann devam eden bir sre olduunu, Araplarn dini sahiplenme hususunda daha ak bir tavr ortaya koyduklarn da unutmamak gerekir. te yandan ilk halife dneminde alnan tedbirlerin derin din ayrlklar engelledii de sylenmelidir. Hz. Osman dneminde balayan ve Hz. Ali dneminde artarak devam eden siyas atmalar, zellikle Cemel, Sffn ve Nehrevn olaylar, din tartmalar iin temel oluturdu. Bu olaylar etrafnda byk gnah ileyenlerin durumu; insanlar, Mslmanlar arasndaki i atmalarda hakem olarak grevlendirmenin caiz olup olmad gibi meseleler nemli fikr ayrlklara sebep olmutur. Ancak her eye ramen Mslmanlarn temel slm ilkelerden ayrlmadklar, zellikle Kurnn birletirici etkisinin slm mmetinin ana bnyesini koruduu da bir gerektir. Hatta ana bnyenin dna kan gruplar dahi, meruiyetlerini Kurnla salamaya almlardr. Gebe ya da yar gebe Araplarn fetihlerle birlikte Irak, Suriye ve Msra yerlemeleri yeni baz sorunlarn domasna sebep olmutur. ehirleme srecine btn kabilelerin ayn tepkiyi verdikleri sylenemez. Bu yeni durum, Hz. Peygamber dneminde nemli lde geri plana itilen kabileler arasndaki rekabet ve ekimelerin zamanla tekrar gn yzne kmasna sebep olmutur. Hz. Ali dnemindeki kamplamada kabile rekabetinin nemli bir etkiye sahip olduu unutulmamaldr. Hz. Alinin birok kabileden destek almakla birlikte, zellikle Yemenli kabilelerin kendi karlarn, Hz. Aliyi desteklemekte grdkleri mahede edilmektedir. Nitekim Cemel ve Sffn savalarnda Hz. Alinin mensup olduu Himoullarnn yan sra Yemenli kabilelerle baz Kuzeyli kabilelerin Halifeye destek olduklar grlmekle birlikte Kureyin dier kollarnn ounun, mttefikleriyle birlikte Muviyeye destek olduklar dikkat ekmektedir.

245

te yandan dikkatlerin i problemlere ynelmesi, fetihleri sekteye uratmtr. Hz. Alinin iktidar dneminde darya ynelik cihdn geri plana itilmesi, i atmalardan frsat bulunamamasndan kaynaklanmtr. Hz. Ali, ummad bir zamanda kendisini byk bir siyas krizin ve kargaann ortasnda buldu. Esas olarak slm toplumu farkl gruba ayrlmt. Toplumun nemli bir ksm Hz. Alinin yannda yer ald. zellikle Ashbn ileri gelenlerinden birok kimse onu destekledi. Bununla birlikte mcadele srecinde Muviye, Suriyeden sonra Msra da hkim oldu. kinci grup, Hz. Alinin muhalifleriydi. Bunlarn bir ksm Hz. Osmann vefatndan sonra meyyeoullarnn iktidar kaybetmesini istemeyen aile mensuplar ile onlarla ibirlii yapan kabilelerdi. Bu grup, Hz. Osmann ldrlmesini davalarn savunmak iin bir klf olarak kullandlar. Bunlardan bir ksm ise Hz. Osmann katilleriyle ilgili tatmin edici bir adm atamad iin Hz. Aliye muhalefet edenlerdi. Bunlarn hedefi hukuk prensiplerin uygulanmasn salamakt. nc grup tarafszlard. Bunlar Hz. Osmann mazlum olarak ldrldn kabul ediyorlard. Ancak katillerin cezalandrlmasnn otoriteyi tanmamakla mmkn olabilecei kanaatinde deillerdi. te yandan Hz. Alinin hilfete geli srecinden ve asilerle ilikilerinden de rahatszlard. Ayrca slm dnyasnda ortaya kan i atmaya taraf olmak istemiyorlard. Bu grup, siyas tavrlarn fitneye bulamamak suretiyle ortaya koydular. Hz. Osmann ldrlmesiyle balayan ve Hz. Ali dneminde derinleen i atmada taraflar hakllklarn savunmak ve kar taraf eletirmek amacyla din argmanlar kullandlar. Bu savalarda lenlerin durumu, ilk dnemlerden itibaren tartlmaya balanm; daha sonraki asrlarda nemli kelam tartma konular arasnda yer almtr. Hz. Ali dnemindeki siyas paralanmlk, Halifenin ald kararlarn isabetli olsa da halk nezdinde yeterli destei bulmasna engel olmutur. Toplumsal kamplama sebebiyle btn icraatlar, taraf olunmas ya da kar klmas gereken bir siyas mcadele konusu olmutur. sava ortamnn ekonomik dzene nemli zararlar vermesi de kanlmazdr. Bir taraftan savan getirdii klfet, dier taraftan gvenlik ortamnn bozulmasnn ticarete verdii zarar, ekonomik durumu sarsc etkenler olarak karmza kmaktadr. Hz. Alinin yllk maalarn datmnda herkese eit pay verme ilkesinden hareket etmesi, nemli bir adm olduu halde bu uygulamadan rahatsz olanlarn bulunmas kanlmazdr. Yine gelirin datmnda adaleti gzetmeye almas, Halifenin etrafnda bulunan baz insanlarn beklentilerini karlamam; bu da muhaliflerin iine yaramtr. Nitekim Hz. Alinin aabeyi Akl b. Eb Tlibin ondan bekledii madd destein karlanmamas sebebiyle Muviye tarafna getii nakledilir.

HZ. HASAN DNEM

Hz. Hasan, Hz. Ali ile Hz. Ftmann byk olu olarak h. 3. yln Ramazan aynda (Mart 625) Medinede dnyaya geldi. smini Hz. Peygamber vermi ve kulana ezan okumutur.

246

Babas iktidara gelinceye kadar siyasetten uzak, sakin bir hayat yaad. Hz. Osman dneminde frikyye ve Taberistann fethi iin gnderilen ordulara katld. Hz. Hasan, halife olduktan sonra babasnn taraf olduu btn savalara itirak etti.

Hz. Hasann Halife Seilmesi

Hz. Ali, Abdurrahman b. Mlcem tarafndan yaralannca, arkadalar vefat etmesi durumunda olunu yerine semeleri hususundaki grn sordular. Hz. Ali, bunu kendilerine emretmeyeceini, ancak kar da kmayacan syledi. Hz. Hasana Hz. Alinin vefatndan sonra Kfede biat edildi. Biat srasnda Allahn kitabna ve Reslnn snnetine uymann yan sra isyanclarla sava koulunun da bulunmas istenmi; ancak Hz. Hasan bunu reddetmitir. Biat izleyen aylarda Basra, Mekke, Medine, Hicaz ve Yemen eyaletleri biatlerini bildirdi; ancak Msr ve Suriye eyaletleri Muviyeye bal olduu iin biat etmediler. Hz. Hasan, iktidara geldikten sonra babasnn valilerini yerinde brakarak onlar deitirmedi.

Hz. Hasann Muviyeyle Bar Yapmas

Hz. Alinin vefat etmesiyle boalan hilfet makamna Hasann seilmesi, Muviye tarafndan bir avantaj olarak deerlendirildi. Bu frsat karmak niyetinde olmad anlalan Muviye, -Hz. Osman dneminin Basra valisiAbdullah b. mir komutasndaki bir orduyu Iraka gnderdi. Ardndan kendisi de harekete geti. Yola kmadan nce btn valilerine mektup yazarak askerleriyle ona katlmalarn istedi. Yeterince asker toplayan Muviye, Medin yaknlarna gitti. Muviyenin harekete getiini renen Hz. Hasan, adamlarna toplanma emri verdi; ancak halktan bekledii destei alamad. Hz. Hasan, ordusunu bu zorluklar iinde toplayabildi. Hz. Hasan, Ubeydullah b. Abbas ordunun bana kumandan olarak atad. Muviye, muhaliflerini maddiyatla kazanma yntemine sk sk bavuran bir devlet adamyd. nce Ubeydullah maddiyatla kazanma yollarn arad. Ona yars pein, dier yars ise Kfeye girdiinde verilmek zere 1.000.000 dirhem karlnda kendi tarafna gemesi nerisinde bulundu. Bu teklifi kabul eden Ubeydullah, askerlerinden habersiz, gece Muviyenin ordusuna katld. Komutann kar tarafa gemesinin, askerin maneviyat zerinde olumsuz etki brakm olduu kesindir. Bu gelimelerden sonra askerlerinden bazlar ayaklanarak Hz. Hasann adrna kadar geldiler. Hz. Hasana saldr srasnda, altndaki namazln dahi ekip alacak kadar ileri giden askerlerden biri, st elbisesini de ekip ald. Yakn adamlar kendisine bir zarar gelmesini engellediler. Muviye ile mcadele etmesinin zorluunu gren Hz. Hasan bar nerisinde bulundu. Muviye teklife olumlu karlk vererek ona Abdullah b. mir ve Abdurrahman b. Semreyi temsilci olarak gnderdi. Muviyenin temsilcileri Medinde Hz. Hasanla grerek nerilerini kabul ettiler. Buna karlk o da hilfet haklarndan vazgeti. Hz. Hseyin ve baz Kfeliler anlamaya kar kmlarsa da Hz. Hasan anlama yapmakta srar etti.

247

Hz. Hasann ne srd koullar arasnda gemiteki olaylar sebebiyle, herhangi bir kiinin tutuklanmamas, gemite ilenen sularn affedilmesi, herkesin emniyet iinde yaama hakkna sayg gsterilmesi, Ahvzn haracnn kendisine verilmesi hususlar yer almtr. Hz. Hasan, hilfeti braktktan sonra Muviye Kfeye giderek halkn huzurunda Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve dier ehl-i beyt mensuplar ile taraftarlarndan biat ald (25 Reblevvel 41/29 Temmuz 661). Bylece yaklak alt ay sren Hz. Hasann hilfeti sona ermi oldu. Bu anlamayla birlikte slm mmetinin birlii tekrar saland iin anlamann yapld yla Birlik Yl (ml-cema) denilmitir. Hz. Hasan Muviyeye biat ettikten sonra akrabalarn yanna alarak Medineye gitti. Kfeden ayrlmasyla birlikte siyasetten uzaklat. Bundan sonra vefat edinceye (28 Safer 49/7 Nisan 669) kadar Medinede yaad. Sakin, yumuak huylu, bar taraftar, siyaseti ve mcadeleyi sevmeyen bir kiilie sahip olan Hz. Hasan, yapc tutumuyla slm dnyasndaki siyas ekimelerin sona ermesini salamtr.
Hulef-yi Ridn teriminin manasn aratrnz. Hilfet yllarna gre bir kronoloji oluturunuz.

Hz. Hasann Muviyeyle Bar Yapmasnn Sebepleri

Hz. Hasan, ocukluunu Hz. Peygamberin yannda geirmi ve ondan etkilenmi bir insand. Daha kendisine biat edilirken, biat edenlerden barta ya da savata kendisini desteklemelerini istemesi, taraftarlarndan koulsuz itaat etmeleri hususundaki beklentisinin yan sra, bara meyilli kiiliini gstermektedir. Hz. Hasann kendisine biat edildikten sonra iki aya yakn bir sre getii halde sava hazrl yapmamas, bar taraftar olduunu gsteren bir baka delildir. Mslmanlar arasnda meydana gelebilecek bir savan sorumluluunu stlenmek, bu savata taraf olmak bir Mslmann, hele Hz. Hasan gibi birisinin rahat bir ekilde yapabilecei bir ey deildi. Bu sava, sonucu tahmin edilemeyen, hatta getirecei eylerin gtreceklerinden daha fazla olduu bilinen bir sava ise, bu hususta karar vermek daha da zorlamaktadr. Hz. Hasan, babasnn hilfet dneminde birok olaya bizzat ahit olmu ve i savalarn bir zm olmadn, Mslmanlarn gcnn zayflamasndan baka bir sonu getirmediini grmt. Burada fedakrlk yapmas gereken birisi lazmd. Bu fedakrl kendisi stlenerek hilfet hakkndan vazgeti. Hz. Hasann hilfete geliinden hemen sonra baz olaylar meydana gelmiti ki, bu olaylar bar srecini hzlandrmtr: Hz. Alinin Kfede, planlanm bir suikast sonucu ldrlmesi, Medinde Hz. Hasann adrna saldrlarak malnn talan edilmesi ve yaralanmas, onun bar yapma dncesini pekitirmitir. Hz. Hasan Kfelilerin, arzularn yerine getiren bir halife istediklerini, talepleri yerine getirilmezse onu yalnz brakacaklarn anlamt. Kfelilerin Sffnde babasna kar takndklar tavrn onun bu dncesine destek olabilecek ve bizzat kendisinin de yaad olaylardan biri olduu sylenebilir. Hz. Hasann Kfelilere kar duyduu gvensizlii oradan ayrlrken kendisine, Niin byle yaptn? diye sorulduunda, Dnyadan

248

tiksindim ve baktm ki kim Kfelilere inanrsa yenilgiye urar. nk hibir hususta birbirleriyle anlaamyorlar. Srekli ihtilaf halindeler; iyilikte de ktlkte de birlikleri yok. Babam onlarn yznden byk glklere urad. diyerek ifade etmitir. Hz. Hasan Muviye ile bar yapma dncesine sevk eden olaylardan biri Muviyenin, Hz. Hasann komutan Ubeydullah b. Abbasla kurduu temas sonucu Ubeydullahn Muviye tarafna gemesi olmutur. ktidar mcadelesinin irkin yzn gren Hz. Hasann komutan olarak tayin ettii bir yakn tarafndan terk edilmesi, bar ile ilgili dncelerini pekitirmi olmaldr. Hz. Hasan, siyas birikimi asndan Muviyeden zayft. Muviye, Mekkenin siyasetle uraan bir ailesinde bym; Hz. mer zamanndan beri Suriyede valilik yapm; Hz. Ali gibi Mslmanlarn ekseriyetinin biatini alm bir halifeyle mcadele etmeyi gze alm birisiydi. stelik yaa da Hz. Hasandan bykt.
Hz. Hasan iktidara geldiinde siyas koullar onun aleyhineydi. kargaa sebebiyle babasnn ba edemedii Muviye ile kendisinin ba etmesi pek mmkn grnmyordu. te yandan taraftarlarnn samimiyeti hususunda ciddi kukular vard. Byle bir ortamda toplumu daha da gerecek admlar atmann yanl olduunu gren Hz. Hasan, byk bir fedakrlk gstererek hilfetten ayrld ve Muviyeye biat etti. Hz. Peygamberin Hz. Hasan hakknda yle bir hadisi nakledilir: Bu benim olumdur; eref sahibi bir efendidir. Umarm ki Allah, olum sebebiyle yaknda mslmanlardan iki byk frkann arasn slah eder. (Buhr, Fedilu ashbin-neb 22; Sulh 9; Fiten 20; Menkb 25). Muviye b. Eb Sfynn halife olmasyla Hulef-yi Ridn dnemi sona ermi, doksan yl srecek olan Emevler devri balamtr. Bu yeni dnemde Muviyenin, olu Yezidi veliahd tayin etmesiyle hilfet saltanata dnmtr.

zet
Hz. Alinin nasl bir ortamda halife olduunu kavrayabilmek Hz. Ali, Hz. Osmann asiler tarafndan ldrlmesinin ardndan, asilerin Medinelilere basks sonucu halife oldu. Normal koullar iinde halife deiiklii olsayd, akla ilk gelecek isimlerdendi. Hz. merin, vefatndan hemen nce halife seimi iin belirledii ura yelerinden olmas da bunu gstermektedir. Hz. Ali halife olmadan nce slm toplumunda derin bir siyas blnme vard. Hz. Osmann ldrlmesi, hem bu gerginlii su yzne kard hem de blnmeyi derinletirdi. Bu artlarda halife olan Hz. Ali, btn abasna ramen siyas birlii salayamad. Hz. Aliye kar kanlarn gerekelerini ve yaanan sreci deerlendirebilmek Hz. Ali halife olduunda kendisine biat etmeyi reddeden iki muhalif grup ne kmaktadr. Bunlardan biri Mekkede toplanan ve Basra yaknlarnda Hz. Ali ile savaan gruptur. Mekke grubu, farkl hedeflere sahip insanlardan

249

meydana geliyordu. Hareketin iinde zellikle Hz. Peygamberin ei Hz. ienin, Ashbtan Talha b. Ubeydullah ve Zbeyr b. Avvmn isimleri ne kmaktadr. Bu grubun iddias, Hz. Ali halife olduktan sonra Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmas ynnde ak adm atlmamas ve Hz. Alinin seilme tarzndan duyduklar rahatszlkt. Grubun iinde Hz. Osmann ldrlmesinin akabinde onun ocuklarndan ya da akrabalarndan birisinin halife olmasn arzu eden, meyyeoullar mensuplar ve taraftarlar da vard. Mekke grubu, Hz. Ali ile Cemel savanda kar karya geldi. Meydana gelen savata muhalifler kesin yenilgiye uratld. Talha ve Zbeyr hayatn kaybetti. Hz. ie, bu olaydan sonra aktif siyasetten uzak kalmaya dikkat etti. Dier muhalif grup, liderliini Muviyenin yapt Suriye grubuydu. Muviye, Hz. Osmann ldrlmesinden sonra Hz. Aliye biat etmeyi reddedip nce Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmasn istedi. Aslnda biat etmedii bir halifeyi bu hususta sorumlu tutmas da ayr bir eliki olarak dikkat ekmektedir. Bununla birlikte Muviye, Hz. Osmann kann talep etme hususunda sesi en ok kan insanlardan oldu. Suriyeye gtrlen Hz. Osmann kanl gmlei ile onu korumaya alrken parmaklar kesilen ei Nilenin kesik parmaklar, Emeviyye Camiinde sergilenerek insanlar tahrik edildi. Muviyenin taleplerinde hakl olduunu dnen epey insan vard. Hz. Ali, Muviyenin Hz. Osmann kann talep etme iddiasn bandan itibaren samimi bulmad. Zira ona gre Osmann ocuklar hayattayken bu iddiay ileri srmek Muviyeye dmezdi. O, Muviyenin siyas istikbal elde etme peinde olduunu, Hz. Osmann ldrlmesini ise talepleri iin klf olarak kullandn dnyordu. Hz. Ali ile Muviye arasnda meydana gelen Sffn sava Muviyenin aleyhine sonulanaca srada Amr b. sn tavsiyesiyle Mushaflarn havaya kaldrlarak Ali tarafnn bara davet edilmesine karar verildi. Hz. Ali, kendilerine yaplan teklifi samimi bulmadysa da askerlerinin ounluunun grne uyarak sorunun zmnn iki hakeme havale edilmesine raz oldu. Hz. Alinin hakemi Eb Ms el-Ear ile Muviyenin hakemi Amr b. s bir araya gelerek meseleyi mzakere ettiler. Neticede Hz. Osmann mazlum olarak ldrld, Muviyenin onun kann talep etme hakkna sahip olduu, Ali ve Muviyenin i bandan uzaklatrlarak yeni liderin belirlenmesinin mmete braklmasna karar verildi. Hz. Ali karar tanmadysa da ordusunu bir kez daha Muviyeye kar harekete geiremedi. Muviye ise hakemlerin kararndan sonra Suriyede oluturduu bir heyet tarafndan halife seildi. Hz. Alinin ordusu iindeki gr farkllklarnn yol at blnmelerin etkilerini kavrayabilmek Hakem gnderilmesine karar verilmesi, Hz. Alinin ordusunda nemli bir krlma noktas oldu. Hricler denilen grup, Hz. Osmann ldrlmesiyle ilikili olarak gelimeye balayan dncelere sahip insanlardan meydana gelmelerine ramen mstakil bir frka olarak ortaya klar tahkimden sonradr. Tahkimin kabul edilmesi zerine Hz. Aliye mracaat eden Hricler, Allahn hkm vermesi gereken bir konuda insanlar hakem tayin etmesinin byk bir hata olduunu, gnahndan dolay tevbe etmesini, aksi takdirde kendisinden ayrlacaklarn sylediler. Hz. Ali, onlar birlikte Kfeye gitmeye ikna ettiyse de Hricler, Hz. Alinin hakemini

250

gndermemesi hususundaki taleplerinden vazgemediler. buluunca da Kfeden ayrlarak balarna bir imam setiler.

Hakemler

Hz. Ali, nce Hricleri kendi hallerinde brakmay dnyordu. Ancak Abdullah b. Habbb b. Ereti ldrdklerini duyunca katilleri teslim etmelerini istedi. Talebi yerine gelmeyince, onlara kar harekete geti. Nehrevnda meydana gelen savata Hz. Ali, Hricleri yendiyse de Hric sorununu tamamen zmesi mmkn olmad. Aksine Hz. Aliye besledikleri dmanlk, ona suikast dzenleyerek ldrmelerine sebep oldu. Hz. Ali dnemi slm toplumunun din, sosyal, siyas ve ekonomik yapsn renebilmek Hz. Ali, Hz. Peygamberden yaklak eyrek asr sonra iktidara geldi. Kukusuz bu sre iinde slm toplumunun yapsnda nemli deiiklikler meydana gelmiti. slm devletinin siyas hkimiyet alan geniledike Ashbn etkisi azald. Bununla birlikte Hz. Peygamberin getirdii dinin temel umdeleri, belirleyiciliini devam ettirdi. lk halife dneminde Irak ve Suriye blgesine yerleimler sebebiyle slam toplumunun yapsnda nemli deiiklikler meydana geldi. Daha nce gebe ya da yar gebe yaayan birok kabile ehirlerde yaamaya balad. Her ne kadar Araplarn kabile yaps gzetilerek, ehirlerde kabileler ayr mahallelere yerletirilmise de bir arada yaamann, kltrel ve sosyal adan etkileimlere sebep olduu muhakkaktr. Ayn ekilde kabileler arasnda evlilikler artmtr. Ancak buna ramen kabile kimlii, Arap toplumunda her zaman nemli olmutur. Kabile ilikilerinin siyas hayata ciddi etkileri de devam etmitir. Siyas adan Hz. Ali dneminin kark bir dnem olduu sylenmelidir. Bu dnem, siyas blnmenin i atmaya dnt bir dnemdir. Ortak deerler iin omuz omuza mcadele etmi insanlarn bu dnemde birbirlerine kl ektiklerini grmek hayret vericidir. Tarafszlarn arlnn atmay engelleyemediini, sadece atmann taraf olmaktan kandklarn gryoruz. Hz. Eb Bekir dneminde balayan fetih hareketlerinin zellikle Hz. mer dneminde artmasyla birlikte devlet gelirlerinde nemli artlar olmutu. Hz. mer, bu gelirleri Mslmanlarn slma hizmet derecelerine gre datt. Vefatndan nce bu sistemi deitirerek maalar herkese eit datmay dndyse de bunu gerekletiremedi. Uygulama Hz. Osman dneminde de devam etti. Bu uygulamann zellikle baz Sahablerin byk servet sahibi olmalarna imkn salad grlmektedir. Hz. Ali, iktidara geldikten sonra ilk i olarak maa datmndaki bu sistemi deitirdi. te yandan Hz. Ali dneminde yaanan i sava, beytlmal kaynaklarnn ve kiisel gelirlerin nemli bir ksmnn sava masraflarna aktarlmasna sebep olmutur. Sava ortamnn ticaret hayatna byk zararlar verdii de bir gerektir. Hz. Hasann iktidara gelii ve Muviye ile yapt bar hakknda bilgi sahibi olabilmek Hz. Hasan, babasnn vefat zerine Kfede halife seildi. Aslnda nemli bir siyas gemii olmamakla birlikte mevcut tabloda seilmesi en makul olan

251

kiiydi. Zira hem Muviye ile mcadele edebilecek bir Kureyliye, hem de Hz. Alinin koltuunu doldurabilecek birisine ihtiya vard. Hz. Hasan, Kfede baka bir alternatif zerinde durulmadan, tek aday olarak halife seildi. Ancak Muviye ile mcadele edebilecek birikime ve siyas destee sahip deildi. Nitekim Muviye, Hz. Alinin vefat ettiini ve Hz. Hasann halife olduunu renince hemen harekete geti. Hz. Hasan, adamlarnn babasna yaptklarndan farkl davranmayacaklarn anlaynca bar yapmann daha isabetli olaca kanaatine ulat. Hem o gne kadar yaananlar sebebiyle sulu avna klmasn engellemek, hem de altna girdii baz madd ykmllkleri karlamak zere baz taleplerde bulundu. Muviye, Hz. Hasann btn taleplerini karlad. Bunun zerine Hz. Hasan, kardeleri ve adamlaryla birlikte Kfede Muviyeye biat etti. Ardndan Kfeden ayrlarak Medineye yerleti; bylece tamamen siyasetin dnda kalmay tercih etti.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Hz. Alinin halife olduktan sonra ortaya koyduu icraatlardan biri deildir? a. Hz. Osmann atad valileri grevden almas b. Muviye ve dier baz muhalifleri biate davet etmesi c. Mekkeyi siyas merkez yapmas d. Atyyeleri eit bir ekilde demesi e. Muhaliflerle mcadele etmesi 2. Aadakilerden hangisi Cemel Savann sonularndan biridir? a. Hz. Ali, ordusundaki sulular cezalandrmay kabul etmesi b. Hz. Aienin liderliini yapt muhalefet hareketinin yenilgiye uramas c. Muviyenin Hz. ieye verdii lojistik destein etkisini gstermesi d. Hz. Osmann katillerinin Hz. Aienin askerleri tarafndan cezaandrlmas e. Talha b. Ubeydullahn bir daha siyasetle uramayacana dair sz vermesi 3. Aadakilerden hangisi Sffn Savann sonularndan biridir? a. slm toplumundaki blnmenin derinlemesi b. Muviyenin Medineyi ele geirmesi c. Sffnn Hz. Alinin eline gemesi d. Muviyenin bir daha Hz. Aliye kar toparlanamamas e. Hz. Alinin ordusunun kesin bir zafer kazanmas

252

4. Aadakilerden hangisi Nehrevn Savann sonularndan biridir? a. Hriclerin Muviye ile ibirlii yapmas b. Hz. Alinin Muviyeye kar glenmesi c. Hriclerin tamamen ortadan kaldrlmas d. Hz. Alinin ordusunun byk bir zayiat vermesi e. Hricler ile Hz. Ali arasndaki balarn tamamen kopmas 5. Aadakilerden hangisi, Hz. Hasann hilfeti Muviyeye devretmesinin sebeplerinden biridir? a. Hz. Hasann Medineye yerlemek istemesi b. Hz. Hasann Kfelilere gveninin kalmam olmas c. Hz. Hasann Muviyeden ok korkmas d. Hz. Alinin vefatndan nce oluna vasiyet etmesi e. Bar kabul etmesi iin kardei Hz. Hseyinin kendisine bask yapmas

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. a 4. e 5. b Yantnz doru deilse, Hz. Alinin lk craatlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Cemel Sava konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sffn Sava ve Tahkim konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Nehrevn Sava konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Hz. Hasan Dnemi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hz. Ali halife olduunda toplumun yapsna uygun olarak Ashbn tutumunu farkl kategoride deerlendirmek mmkndr. Ashbn nemli bir blm Hz. Aliye biat ederek onunla birlikte hareket ettiler. Bazlar Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmasn istedikleri iin ya da Hz. Alinin iktidarna kar olmalar sebebiyle muhalif grupta yer aldlar. Baz Sahabler ise fitneye bulama kaygsyla dnemin siyas atmalarndan uzak kalmay tercih ettiler.

253

Sra Sizde 2 Hz. ie, Hz. Aliye kar knn temel gerekesini Hz. Osmann katillerinin cezalandrlmas talebine dayandryordu. Her ne kadar Hz. Osman hayattayken kendisi de onu eletirenlerden ise de bu durum Hz. Osmann sululuu tespit edilmeden infaz edilmesini hakl karmaz. Bu sebeple Hz. ie, Hz. Osmann ldrlmesini bir fitne olarak deerlendirmitir. te yandan Hz. Alinin, Hz. Osmann ldrlmesinde parma olanlarn basksyla hilfete getirilmesi, onun hilfete geli tarznn tartlmasna sebep olmutur. Bu durumun da Hz. ieyi rahatsz ettii anlalmaktadr. Sra Sizde 3 Hz. Alinin ordusunda bulunan askerler, Medine, Basra ve Kfe gibi eyaletlerden toplanmt. Bunlar, Cemel savanda din kardeleriyle, hatta bazlar akrabalaryla savamak zorunda kalmlard. Ancak giritikleri savalarn Mslmanlara zarar verdiini grmlerdi. stelik Sffn savanda da ayn kabilelerden insanlarn kar karya gelerek savamak zorunda olduklar grlmt. Yaanan srete i atmalarn mmete zarar vermesinden baka bir ey elde edilememiti. Sra Sizde 4 Hricler, keskin zmlerden yana, gerektiinde iddet kullanmaktan kanmayan bir karaktere sahiplerdi. Kurna ballkta sert bir tutuma sahip olmakla birlikte, baklar yzeyseldi. Kurnn literal anlamna sk skya balydlar. Kurnda grdkleri bir nass uygulamada kat bir anlaylar vard. Aralarnda Hz. Peygamberle uzun sre kalm; onun Kurn anlayndan ve yaayndan etkilenen pek kimse yoktu. Genellikle Hriclik dncesi Kuzeyli Araplar arasnda yaygnd. Bu da Hriclik fikrinin dnemin kabile atmalarndan bamsz ele alnmamas gerektiini gstermektedir. Sra Sizde 5 slm tarihinde Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Eb Bekire biat edilmesiyle balayan, Hz. mer ve Hz. Osmann hilfetiyle devam edip Hz. Ali ve Hz. Hasan ile sona eren dneme Hulef-yi Ridn dnemi denir. Hulef, halfe kelimesinin, ridn ise doru yolda olan, doruya ve hakka smsk sarlan, kemle ermi anlamndaki rid kelimesinin ouludur. Dnemin kronolojisi yledir: Hz. Eb Bekir ............................. 11/632 Hz. mer .................................... 13/634 Hz. Osman .................................. 23/644 Hz. Ali ........................................ 35/656 Hz. Hasan .......................40-41/661-661

254

Yararlanlan Kaynaklar
Apak, A. (2007). Anahatlaryla slm Tarihi II: (Hulef-i Ridn Dnemi), stanbul. Bakr, A. (2004). Hz. Ali ve Dnemi, Ankara. Belzr, (1996). Ensbul-Erf, nr.: Sheyl Zekkr-Riyd Zirikl, Beyrut. Demircan, A. (1996/a). Hriclerin Siyas Faaliyetleri, stanbul. Demircan, A. (1996/b). slm Tarihinin lk Asrnda ktidar Mcadelesi, stanbul. Demircan, A. (2010). Ali-Muviye Kavgas, stanbul. Flal, E. R. (1996). mam Ali, Ankara. Flal, E. R. (1989). Ali, TDV slm Ansiklopedisi, II, stanbul. Flal, E. R. (1993). Cemel Vakas, TDV slm Ansiklopedisi, VII, stanbul. Flal, E. R. (1997/a). Hricler, TDV slm Ansiklopedisi, XVI, stanbul. Flal, E. R. (1997/b). Hasan, TDV slm Ansiklopedisi, XVI, stanbul. Nasr b. Muzhim el-Minkar (1962). Vakatu Sffn, nr.: A. M. Hrn, Kahire. Nehcl-Bela (2007), Derleyen: e-erif er-Rad, ev.: A. Demircan, stanbul. Taber, (ts.). Trhul-mem vel-Mlk, nr.: Muhammed Ebl-Fazl brahim, Beyrut. Yiit, . (2009). Sffn Sava, TDV slm Ansiklopedisi, XXXVII, stanbul.

255