darwinizmden ateizme

CUMHURYET TARH

trkiyede tarih eitiminin evrimi

zafer toprak
Tanry bulan, bunun srlarn aan ve bugn hl amaa allmakta olan insan zeksdr.*... Din fikri, insanlar cemiyet hayatna sarahaten atld nispette genilemeye balar, vahdet mefhumuna yaklar ve nihayet, tabiatn kudret ve azametiyle daha ziyade anlalmas kabil, hakik bir mahiyet alr. Grlyor ki insanlar cemaat halinde yaamaya baladktan sonra, dier ictima messeseler gibi din messesesini de vcude getirmilerdir. lhiyyet mefhumunu bulan, bu mefhumun srlarn kefeden ve bugn dahi kefetmiye devam eden, insan zeksdr.**
Trkiyede eitim kurumlarnda bilimin uhrev alandan dnyev alana geiinde tarihin ayr bir rol vardr. Bu sre Tanzimat sonras balam ve Cumhuriyetin ilk on yllarna kadar srmt. 19. yzylda Fransadaki grandes coles anlayyla Harbiye, Mlkiye, Tbbiye tr yksekretim kurumlarnn kurulmas Bat eitim kurumlarndaki kimi ders programlarnn da Trkiyede benimsenmesine neden olacakt. Ancak, bu gei srecinde eskiyle yeni, geleneksel uhrev ilim anlayyla dnyevi bilim gr bir arada srdrlmt. Ders kitaplarnn dzenlenii de Abdlhamid rejiminin sonuna, 1908e kadar bu dorultuda gerekletirilmiti. II. Merutiyet yllarnda uhreviyyet din derslerine braklm ve giderek sekler nitelikte ders kitaplar oluturulmutu. Ancak, bu srete, tarihin bir alan sorun oluturuyordu. O da gnmzde ilka diye nitelenen aland. Gemi ders kitaplarnda ilka kurun- evvel olarak niteleniyordu. Kurun- vusta ortaa, kurun- hir ise yeniad. leriki yllarda asr- hazr diye yaknaa tekabl edecek bir tasnif daha yaplacakt.

* Ortamektep in Tarih I, stanbul; Devlet Matbaas, 1933, s. 23. ** Tarih I Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar T.T.T.Cemiyeti tarafndan yazlmtr, stanbul; Devlet Matbaas, 1932, s. 24

Charles Robert Darwin (12 ubat 1809 19 Nisan 1882), ngiliz biyolog ve doa tarihisi.

tarih-i mukaddes
Kurun- evvelin ilk evreleri, yani ilkan balangc, II. Merutiyet yllarna kadar uhrev alana hasredilmiti. nsann ortaya k kutsal kitaplarn ana temalarndan biri oluu ve bu alanda bilimsel alanda bilgilerin ancak 19. yzylla birlikte ve zellikle Darwinin bulgular dorultusunda ekillenmesi Osmanl eitim sisteminde ilk alarla ilgili bilgilerinin mukaddes denilen bir alana hasrolmasna neden olmutu. Nitekim 1908e kadar eski alar mukaddes ve temeddn diye iki ayr dnemden oluuyordu.

Memed Muradn Tarihi Umumsi, 1307. Ali Tevfikin Fezleke-i Tarih-i Umumsi, 1309.

Mizanc Muradn tarih kitabndan Kara Afrikann oluumunu da renmi oluyorduk: Hamn bir kabahati zerine pederi tarafndan hakknda beddua vaki olduundan nesli renke kara olmutur bu konuda kitapta yer alan satrlard. Bugnk dille, Ham bir kabahati nedeniyle babas Hazret-i Nuhun bedduasn alyor ve Hamn nesli bylece renke kara oluyordu. Bylece Kara Afrikann insanlarnn derilerinin neden kara olduu aklanm oluyordu.
Tarih-i Mukaddes Tevrat kkenli bilgileri ieriyor, temeddn ise Bat tarz medeniyetler tarihini kapsyordu. Bu sreci en iyi Ali Tevfikten izlemek mmknd. Ali Tevfik, genellikle Mekteb-i Mlkiye ve idad mektepler iin hazrlad corafya kitaplaryla tannyordu. Memlik-i Osmaniyye Corafyas1 1900 ylnda, Mufassal Memlik-i Osmaniyye Corafyas2 ise 1913 ylnda yaynlanm ders kitaplaryd. Ancak, bu kitaplardan nce bir de tarih kitab hazrlamt. Fezleke-i Tarih-i Umum, mekteb-i idadler iin, rtiyelerin ardndan bugnk orta-lise aras dzeydeki eitim kurumlar birinci snf iin yaynlad ders kitabyd. Kitabn yayn tarihi 1309du. Bu tarihi Rum sayarsak Milad takvime gre yayn tarihi 1893t. Ksacas 19. yzyl kapanrken Osmanl ortareniminin rnek kitab saylabilirdi.3 Fezleke-i Tarih-i Umum, Ali Tevfikin ders notlarnn ilk ksmn oluturuyordu. Bu nedenle ilk cilt olarak Tarih-i Kurun- Evvel alt baln tayordu. Fezleke-i Tarih-i Umum tarihin trlerini ikiye indirgiyordu: Bunlar yukarda belirttiimiz mukaddes ve temeddnd. Tarih-i Mukaddes ise iki alt blmden oluuyordu. Bunlar tarih-i enbiya yani peygamberler tarihi ve Siyer-i Nebi yani Hazret-i Muhammedin yaamyksyd. Kurun- Evvel, yani ilka tarihine ayn zamanda tarih-i kadim de deniyordu. Fezleke-i Tarih-i Umumde tarih-i kadim, yani eskialarn tarihi Hazreti demden balayarak Bat Roma mparatorluunun yklna kadar sryordu. Ezmine-i evvelliye yani ilk zamanlar alt blmden oluuyordu. Bunlar Hilkat- dem, yani dem Peygamberin yaratl, Tufan- Nuh yani Nuh Peygamberle birlikte dnyann Tufana gark oluu ve son olarak ntiar- Evld- Nuh, yani Nuh Peygamberin oullarnn nesepleri sayesinde dnyann drt bir yannda insanln oluumuydu. Ali Tevfikin kitabnda ilkalarla ilgili olarak u satrlar yer alyordu. Hilkat- dem-i Aleyhisselam Ezmine-i evveliyyeye dair ktb-i semaviyyeden baka elde bir mehaz olmadndan ezmine-i mezkure tevrihine dair ktb-i mezkure mehaz olunmutur. Bugnk dille demin yaratl ilkalara dair semav, yani kutsal kitaplardan baka elde bir kaynak olmad iin, sz konusu zamanlara dair semav kitaplar kaynak olarak kullanlmtr. Bu kitapta insanln douu u satrlarla yer alyordu: Evvela Cenb- Hakk Hazret-i dem Aleyhisselam topraktan halk edb onun vcudundan dahi Hazret-i Havvay yaratarak Dr- Name idhal ve orada maiet-i ebediyye ile yaama tecelli etmi ve bir aacn meyvasndan ekl etmemei dahi tenbih eylemi ise de ecere-i menhiyyeden ekl etmeleri cennetten ihraclarn icab etmekle ikisini de dnya yzne indirdi. Osmanlca kelimeler anlalmasa da okuyucularn kolay-

TOPLUMSAL TARH 216 ARALIK 2011 3

meyvesinden yememezlik edemiyorlard. Bunun zerine Cenb- Hakk her ikisini de ceza olarak dnyaya indiriliyordu. Bylece insanlk tarihi balyordu. Bu arada Ali Tevfik, tarihiliin gerei bir dipnot atmaktan kendini alamyordu: Hazret-i demin Serendip, yani bugnk Sri Lanka Adasna, Hazret-i Havvann ise Ciddeye indii rivayet olunuyordu.

fan ve Beeriyetin yayl. Mizanc Murad kaynak konusunda aynen Ali Tevfikin grlerini paylayordu: Hilkat- lem Hilkat- lem ve hilkati mteakib olan ezmine-i mtekaddime hakknda malumat almak iin ktb-i mukaddeseden baka mehaz yoktur. Tevrat- erif tarihe mteallik hayli malumat vermi olub malumt- mezkure ktb-i saire tarafndan dahi zikr ve tafsil olunmutur. Mizanc Muradn kitab yksekokullara ynelik oluu nedeniyle insanln yaratln daha ayrntl bir biimde ele alyordu. nsl-i Beeriyye yani insanln yayl blmn Hazret-i Nuha hasrediyordu. Hazret-i Nuh, Hazret-i demin ardndan ikinci ebl-beer, yani insanln ikinci babas, olarak gsteriliyordu. Bu arada Hazret-i Nuhun Ham, Sam, Ysef adlarndaki olunun dnyay imar edip iskn eden kavimlerinin ilk halkalarn oluturduklar belirtiliyordu. Bu tarih kitabnda Kara Afrikann oluumunu da renmi oluyorduk: Hamn bir kabahati zerine pederi tarafndan hakknda beddua vaki olduundan nesli renke kara olmutur bu konuda kitapta yer alan satrlard. Bugnk dille, Ham bir kabahati nedeniyle babas Hazret-i Nuhun bedduasn alyor ve Hamn nesli renke kara oluyordu. Bylece Kara Afrikann insanlarnn derilerinin neden kara olduu aklanm oluyordu. Ksaca zetlersek tarih-i mukaddes tm ders kitaplarnda II. Merutiyete kadar ilkan balangc olarak okutulacakt.

CUMHURYET TARH

hilkat ve tufan
Bu bilgiler II. Merutiyet yllarna kadar tarih ders kitaplarnda yer alan ilk zamanlarn balangc, insanln douuydu. Be nzer bilgiler, yksekokullarda da okutuluyordu. lk Jn Trklerden Mehmed Muradn alt ciltlik Tarih-i Umum adl eserinin birinci cildi de ilk zamanlara ayrlmt.4 Ezmine-i Mtekaddimeden ark ve Yunanistana baln tayan bu blmde aa yukar Ali Tevfikin grleri harfiyen tekrarlanyordu. Tarih-i Mukaddes ile balayan kitap ardndan temeddne, yani uygarlk tarihine geiyordu. ark Asya, Msrllar, Akvam- Samiyye, ranllar, Yunanler, Atina Cumhuriyeti ve Makedonlar ilk cildin dier alt balklaryd. Mizanc Muradn da kitabnda ilkan ilk alt balklar Hilkat ve Tufana ayrlmt. Hilkat- lem Hazret-i dem ve Zrriyeti Tufan nsl-i Beeriyye bu blmleri oluturuyordu: Yani demin yaratl, Hazret-i dem ve zrriyeti, Tu-

Cihan Tarihinin Umumi Hatlar kitabndan Eski Msrda Cenaze Merasimi]

Cihan Tarihinin Umumi Hatlar kitabnda Eski Msrda Cenaze Merasimi.

lkla hatrlayacaklar bir din bilgi ile insanlk oluturuluyordu. Bugnk dile evirirsek, nce Cenb- Hakk Hazret-i demi topraktan, onun vcudundan biz ee kemii diye biliriz - Hazret-i Havva yaratlyordu. Her ikisi de ebediyen yaamak zere Dr- Name, yani cennete gnderiliyordu. Bu arada bir aacn meyvesinden yememeleri de tenbih ediliyordu. Ancak bu ecere-i menhiyyeden, yani haram aacn

Memduh Sleymann Darwinizm kitab. Subhi Edhemin Darwinizm kitab, 1327.

mukaddesten temeddne
Trkiyede II. Merutiyetle birlikte hrriyet ilan ediliyor, bu balamda tarih anlaynda da bir dnm gzleniyordu: Bundan byle pozitivist tarihilik ksa srede benimseniyordu. Bunda Merutiyet aydnlarnn III. Cumhuriyet Fransasnn izinden gitme kayglar yatyordu. Emile Durkheim sosyolojide yol gsteriyor; Charles Gide iktisad dnceyi belirliyor; Charles Seignobos

tarihiliimizin ana referans noktas oluyordu. 19. yzyln romantik ulusal tarih anlay Seignobosun eserlerinde bariz bir biimde ortaya kyordu. Osmanl topraklarnda da 1908in bir devrim olarak alglan Fransz Devrimine gnderme

tphanesi yayn olan ve sultan yani liselerin edebiyat ubesi onuncu snflarnda okutulan tarih-i kadim yani ilka [eski] tarihi akvm- kadime ad altnda Bat Asya ve Grek uygarlklaryla balyordu. lk konu Msr ve Msrllar, onu izleyenler ise Keldanistan, Asurler , braniler, Fenikeliler ve ranllard. Henz Ortadounun tesinde, in, Hint gibi uygarlklar kapsanmyordu. Bu kitap Ali Readn kaleminden kmt.5 II. Merutiyetin ilanndan

ynlad Edward Hartmannn Darwinizm Darwin Mesleinin htiva Ettii Hakikatler ve Hatalar adl eseriydi. Asl Almanca olan bu kitabn Franszca evirisinden Trkeye Memduh Sleyman evirmiti.7 Yine ayn yaynevi tarafndan karlan ve Darwinin izinden giden Ernst Haeckelin bir kitab yaynlanmt. Baha Tevfik ve Ahmed Nebil tarafndan Vahdet-i Mevcud Tabiat leminin Dini balyla Trkeye evrilen eserde Darwine ve evrim
Ernst Haeckel, Vahdet-i Mevcud Tabiat leminin Dini, evirenler: Baha Tevfik ve Ahmed Nebil, stanbul. Ernst Heinrich Philipp August Haeckel (d. 16 ubat 1834, Potsdam - . 9 Austos 1919, Jena).

II. Merutiyetle balayan ve Cumhuriyetin ilk yllarnda da etkinliini srdren tarih anlaynn en nemli zellii pozitivist bir perspektifle uhrev olann dnyev olandan ayrlmasyd. Artk tarih-i mukaddes ders kitaplarndan karlyordu.
yapmay gerektiriyordu. Hrriyet, Musavat, Uhuvvet ya da zgrlk, Eitlik, Kardelik ttihatlarn da iar olacakt. II. Merutiyet yllarnda yazlan tarih ders kitaplar byk lde Fransaya ve Fransz Devrimine odaklanacakt. Trkiyede ulus-devletin inas ile III. Cumhuriyetin sosyoloji ve tarih perspektifleri arasnda dorudan balar kuruluyordu. Mustafa Kemalin tarih anlay da bu kitaplarn sonucu biimlenecekti. Fransz Devrimine hayranln ileriki yllarda birok kez ifade edecekti. II. Merutiyetle balayan ve Cumhuriyetin ilk yllarnda da etkinliini srdren tarih anlaynn en nemli zellii pozitivist bir perspektifle uhrev olann dnyev olandan ayrlmasyd. Artk tarih-i mukaddes ders kitaplarndan karlyordu. Bunlar din derslerinin alan oluyordu. nsanln douu, evrimi tr bir bilgi bundan byle tarih kitaplarnda yer almyordu. Dorudan temeddn diye nitelediimiz uygarlklar tarihi ile ilka tarihine balanyordu. Maarif-i Umumiyye Nezareti Telif ve Tercme K20li yllarn sonlarna kadar eitim srecinin hemen hemen her evresi iin Ali Read ders kitaplar yazmt. Bu kitaplarda byk lde nl Fransz pozitivist tarihi Charles Seignobosdan esinlenmiti. Ta ki 1930larn banda Trk tarih tezlerinin ortaya atlna dein Ancak ayn tarihlerde kimi ders programlarnda tarih-i tabii yani doa tarihi balkl bir ders yer ald. Tarih-i tabii kitaplarnda ilk kez Darwinden de sz edilmeye baland. Bylece, en azndan Balkanlarda ve stanbulda Darwin artk Osmanl aydn tarafndan bilinir oldu. Bu evrede Darwinin grlerinin yaylmasnda iki ktphane yani yayn dizisi ba ekti. Bunlar Ulum- Tabiiyye ve ctimaiyye Ktphanesi ile Teceddd-i lmi ve Felsefi Ktphanesi idi. Her iki ktphane de bal Darwinizm olan birer kitap yaynlamlard. Bunlardan 1911de baslan ilkinin yazar Subhi Edhemdi. Mustafa Kemalin de okuduu Manastr Asker dadsindeki rencilerine ithaf ettii bu kitap Manastrda Beynelmilel Ticaret Matbaasnda baslmt.6 Bu yayndan iki yl sonra Teceddd-i lm ve Felsef Ktphanesinin ya-

kuramna geni yer veriliyordu.8 nsann kkeni konusunda bu kitapta u satrlar yer alyordu: En adi bir mukayese insan ile maymun arasn-

TOPLUMSAL TARH 216 ARALIK 2011 5

CUMHURYET TARH

Hayat zinciri: ptida hayvanlar, balklar, hem denizde hem karada yaayan hayvanlar; yerde srnen hayvanlar, kular, memeliler ve insan. Cihan Tarihinin Umum Hatlar [1927-1928] Be cilt. Cihan Tarihinin Umum Hatlar kitabnda kou yar.

lise birinci devrenin muaddel tarih mfredat program ilkalar iin Kablel-tarih, ark Milletleri, Eski Trkler, Yunanler ve Makedonyallar, Romallar, ark Roma ve ran ve Garp Ortazamann mebdisini ngryordu. Tarihin balangc balkl methal yani giri blmnde ilk insanlarn arz zerinde ne zaman ve nerede ortaya ktklarnn bilinmedii, yalnz ok eski zamanlarda yeryznde insanlarn bulunmu olduklar belirtildikten sonra jeoloji limlerinin arzn deiik tabakalarn birinci, ikinci, nc vs. gibi deiik devirler altnda snflandrdklar, tahminlere gre insann drdnc

Gazi, bundan byle yeni Cumhuriyetin tarih anlayn kkten deitirmeye kararlyd. 1929 ktisad Buhran da bu kararnda etkili olacak, artk Avrupa yrngeli bir tarih anlayndan kopmann zaman geldiine karar verecekti. Ayrca laik bir Cumhuriyetin tarih anlay her trl uhrev unsurlardan arndrlarak ele alnmalyd.
da mterekdir. Gnden gne daha ziyade tabiata ve tabiatn bu gibi uzv czleri arasna nfuz eden terih ve mukayese-i terih fenleri bize isbat ediyor ki insan ile insana benzeyen hayvanlar [goril, empanze, orangutan] arasndaki ekil ihtilaf yine bu hayvanlarla sair maymunlar arasndaki ihtilafdan daha ehemmiyetsiz ve daha czidir.9 Manastr Balkan Harbinde yitirilmi, Ulum- Tabiiyye ve ctimaiyye Ktphanesi stanbula nakledilmiti. 1911de Darwinizm kitab baslan Subhi Edhem 1914 ylnda yine ayn yaynevinden Lamarkizm adl kitabn yaynlatacakt. Ksaca, II. Merutiyet tarih ders kitaplarndan mukaddes silinmi, bu arada tarih-i tabii, doa tarihi anlayyla snrl oranda insann evrimine ynelik bilgileri ieren kitaplar yaynlanmt. Tarih kitaplar artk temeddnden yanayd. Ali Readn 1928 mfredat programna gre hazrlad Umum Tarih kitaplar bu konuda bizleri geni bir biimde aydnlatyordu.11 Orta mektep ve

devrin balangcnda, yani milattan yz bin yl nce var olduu kaydediliyordu. Ksaca insanlk tarihi be alt bin yllk uhrev bir gemiten uzaklatrlarak jeolojik devirlere balanyordu. Her ne kadar insanln zaman olarak ok daha eski tarihlere ekiliyorsa da, insann nasl var olduu en azndan ders kitaplarnda yer almyordu.

herbert george wells ve eugne pttard

1930lu yllarda Mustafa Kemalin nclnde gndeme gelecek olan Trk tarih tezlerinin taban iki nemli kitaba dayanacakt. Bunlardan ilki nl antropolog Eugne Pittardn Irklar ve Tarih [Les Races et lhistoire] balkl kitabyd.12 1920lerin ortalarndan itibaren Trkiyede antropoloji bilimine ilk admlar at-

Cihan Tarihinin Umumi Hatlar kitabndan: Olimpiyat Oyunlarnda Kou Yar

daki sk mnasebeti ve ekil birliini irae eder. Bu mnasebetlerin byk bir ksm esasen memeliler arasnda

lyor, stanbul Tp Fakltesinde Antropoloji Enstits kuruluyordu. Enstitnn yayn organ Trk Antropoloji Mecmuasnn yazarlar arasnda yer alan Eugne Pittard, 1910larn bandan itibaren Trkiyede antropolojik incelemelerde bulunuyordu. Daha nce Toplumsal Tarih dergisinde yaynladmz be makalede Eugne Pittarda geni yer ayrdk.13 Irklar ve Tarihin Franszcas 1924te yaynlanacak ve ksa bir sre sonra Mustafa Kemalin ktphanesine ulaacakt. Ancak, Atatrkn tarih anlaynda Herbert George Wells en az Eugne Pittard kadar etkili olmutu. 1930larn Trk tarihiliinde Darwinist almn asl ncs olan bu kiiydi. H. G. Wells ksaltlm ismiyle bilinen Herbert George Wells dneminde tannm bir yazard. En az tarihilii kadar kurgubilim alanndaki eserleriyle nlenmiti. Jules Verne ve Hugo Gensbackla birlikte modern alarn kurgubilim ustasyd. The Time Machine, The Island of Doctor Moreau, The Invisible Man, The War of the Worlds, When the Sleeper Wakes ve The First Men in the Moon eserlerinin nde gelenleriydi. Bunlarn bir ksm filme de alnmt. H. G. Wellsin ou kurgubilim kitab toplumsal ierikliydi ve ileriye dnk ngrlerde bulunuyordu. H. G. Wells, alt orta snf bir aileden geliyordu. Babas bahvan, annesi hizmetiydi. Babas bir sre beysbol oynayarak ek gelir elde ediyordu. Ancak sakatlandktan sonra, H. G. Wells ok gen yata almak zorunda kalmt. H. G. Wells yedi yanda bacan kracak ve uzun sre eve hapsolacakt. Okuma zevki ite o aamada geliecekti. Genliinde Platonun Cumhuriyetini okumu, eletirel mant edinmiti. Bugn Londrada The Imperial Collegen bnyesinde yer alan The Royal College of Scienceda biyoloji okumutu. Hocas nl Darwinist Thomas Henry Huxleydi. Reformist sosyalist grleriyle ngilizlerin entelektel kulb Fabian Societyde aktif olacakt. ngiliz i Partisine katlcak, kadn hareketini ve suffragettesle-

ri destekleyecekti. Trkiye ise 1927 ylnda H. G. Wellsi tarihi olarak tanyacakt. 1930lu yllarda Hitler Almanyas kitap yakmaya balad zaman hedefteki ilk yazarlardan biri H. G. Wells oldu. H. G. Wells ortalkta doru drst bir dnya tarihi olmayndan yaknarak 1919 ylnda kk kitapklar halinde The Outline of History adl dnya tarihini yaynlamaya balad. Bu kitap 1920 ylnda kitap halinde knca best seller olacak ve ngiltere ve Amerikada ksa srede iki milyon satacakt. The Outline of History 20. yzylda en ok satan ikinci best seller olarak kaytlara geecekti.

atatrk ve h. g. wells
Bu dnya tarihinden Trkiyede ilk sz eden Gazi Mustafa Kemaldi. 1925 Franszca basks Esquisse de lhistoire universellei okuyan Gazi, kitaba ve yazar H. G. Wellse 1927de Cumhuriyet Halk Frkas ikinci kurultaynda okuduu Nutukta iki sayfa ayracakt. Gazi, Wellsin savunduu dnya devleti teziyle hilafetin yaplanmas arasnda bir ba kuruyordu. Trk Dil Kurumu basks bugnk dille Sylevde Atatrk u satrlara yer veriyordu: Baylar, ngiliz tarihilerinden Wells iki yl nce bir tarih kitab yaymlad. Bu kitabn son sayfalarnda, Dnya Tarihinin Gelecek Evresi bal altnda birtakm dnceler vardr. Bunlar birleik bir dnya devleti (Un gouvernement fdral mondial) kurmak konusu ile ilgili idi. Wells, bu blmde, birleik bir dnya devletinin nasl kurulabilecei ve byle bir devletin nemli ayrc niteliklerinin neler olaca zerindeki dncelerini ortaya atyor; adaletin ve tek bir yasann buyruu altnda dnyamzn alaca durumu canlandrmaya alyor.14 Gazi, H. G. Wellsin kitabndan ok etkilenmiti. Yann izdii bir paragrafta artk tarihiliin jeolojistlerin, paleontolojistlerin, ambriyolojistlerin, her kesimden doa bilimcilerinin, ruhbilimcilerinin, etnolojistlerin, arkeolojistlerin, filolojistlerin ve tarih uzmanlarnn ortak almalaryla ekillenecei belirtiliyordu.
Herbert George Wells (21 Eyll 1866 - 13 Austos 1946), Dnyalar Sava, Grnmez Adam, Dr. Moreaunun Adas ve Zaman Makinesi adl bilimkurgu romanlaryla da tannd.

TOPLUMSAL TARH 216 ARALIK 2011 7

Wellsin drt be koca ciltlik tarihi birok arkadaa forma forma datlyor; deil yalnz cilt cilt tercme etsinler diye; hatt abucak fasl fasl ayr ayr Trkeye evirsinler ve tercmeler bir an nce baslsn diye slplarn birbirini tutmamasnda baz eksiklik kalacak m; zarar yok; elverir ki yeni tarih grn ve kavramn Trk aydnna gsterecek bir rnein btn hemen gz nne konsun Bunda profesr, bilgin, mtehasss, Milli Eitim Bakanl, Devlet Matbaas hepsi birden seferber ediliyor.17 Gazi, bundan byle yeni Cumhuriyetin tarih anlayn kkten deitirmeye kararlyd. 1929 ktisad Buhran da bu kararnda etkili olacak, artk Avrupa yrngeli bir tarih anlayndan kopmann zaman geldiine karar verecekti. Ayrca laik bir Cumhuriyetin tarih anlay her

CUMHURYET TARH

ropoljik ierikteydi. Bundan byle Darwinin evrim kuram tm 30lu yllarda ders kitaplarnda yer alacak, bu arada din ve tanr konusu da yoruma alacakt.

tarih ve tarih ncesi

30lu yllarn ders kitaplarnn temeli 1931 ylndan itibaren birka basks yaplan Trk Tarih Tetkik Cemiyeti tarafndan yazlan drt ciltlik Tarih kitaplaryd. Bu magnum opusun bizi ilgilendiren ilk cildi Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar kapsyordu. 1933 ylnda ortaokul ve ardndan ilkokul versiyonlar da yaynlanacakt. 30lu yllarda bu ders kitaplarnn kapanda yazarlar yer almyordu. Ancak, 1940l yllarda ders kitaplarnn yazarlarnn da belirtilmesi 30lu yllardaki gizil yazarlar hakknda da bizlere ipular veriyordu. rnek vermek gerekir-

Grdk ki, hayat zincirinin son halkas insandr. Bu zincire nazaran insann sair memeli hayvanlar gibi, basit bir snfa ait cetlerden geldii kanaatine varlr. Filhakika umumiyetle iddia olunur ki, insann ve byk maymunlarn mterek bir cetleri vardr. Bu cet dahi, daha basit ekilleri haiz bir nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden ayrlyor. Bu memeli hayvan da bir nevi yerde srnen hayvandan ve nihayet bu da balklardan geliyor. Bunlarn hepsi de ilk hayat ekli olan iptidai hcreye dayanyor. Hlsa insanlar, sularda kaynap rpnan bir mevcuttan, ok yava yryen bir tekmlle, bugnk ekle geldiler.
nsanlarn zuhurundan evvel dnyada yaam olan hayvanlar.

Bylece bu kitap yepyeni bir tarih anlay gelitiriyor, ayrca Gazinin de duyarl olduu emperyalizm konusuna geni yer veriyordu. Bu nedenle Gazi kitabn bir an nce Trkeye evrilmesini buyuracak ve Franszca nsha blmlere gre paralanarak Franszca bilen belli bal mderris ve mnevver kiilere datlacakt.15 Kitap ksa srede ilk iki cildi 1927de, dier cildi 1928de olmak zere be cilt olarak yaynlanacakt.16 Toplam 39 fasldan oluan kitabn yksne Ruen Eref naydn, Atatrk Tarih ve Dil Kurumlar Htralar adl kitabnda u satrlarla yer verecekti:

trl uhrev unsurlardan arndrlarak ele alnmalyd. nsann treyii dinsel anlatnn tesinde bilimsel temellere oturtulmalyd. Bu srete antropoloji ve arkeoloji tarihle btnleiyor ve yepyeni bir tarih anlay benimseniyordu. te bu nedenle nce antropoloji ardndan arkeoloji 30lu yllarda nem kazand; yeni bir tarih anlayna yol at. H. G. Wells ve Eugne Pittardn etkileri daha 1932 ilk Trk Tarih Kongresinde bariz bir biimde grlecekti. zellikle Atatrkn sofrasnda kurgulanan Afet Hanmn kongre a teblii dnyann oluumundan balyordu; jeolojik ve ant-

se Orta Okul in Tarih I, kitabnn 1940l yllardaki nshalarnn zerinde yazar olarak Faik Reit Unat [Yksekretim Genel Mdr] yer alyordu. 1933te yaynlanan Ortamektep in Tarih Iin yazar kitap kapanda belirtilmemise de, kitap satr satrna 1940l yllarda baslanlarn ieriklerini tekrarlyordu. Ancak nemli bir fark vard: O da birazdan ayrntlaryla belirteceimiz gibi 1940l yllarda tarih kitaplar artk Darwinden, evrim kuramndan ve din-d anlaytan arndrlm ekilde baslmaya balanmt. nce ana kayna ele alalm ve kademe kademe ders kitaplarna inelim.

Trk Tarih Tetkik Kurumu tarafndan 1931den itibaren baslan drt ciltlik tarih kitaplar ilk evrede liseler iin tasarlanmt. Ancak ortaokullarda da okutulmutu. Zira ortaokullar iin alternatif bir ders kitab yoktu. Ancak drt cildin 1933ten itibaren ortaokullar iin ksaltlm versiyonlar kmaya balad. Bu kitaplarn H. G. Wellsten esinlenen Darwinist ierii ilk cilt, Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlarda somut olarak grlecekti. Anahtar szck ise hayat zinciriydi. 1930lu yllarda, ilk, orta, lise, tm ders kitaplarnda yer alacak olan Hayat Zinciri evrim kuramnn ta kendisiydi.
Ortamektep in Tarih 1 [1933] Maara Devri nsanlar
Wellsin kitabnn Osmanlcasnda Beeriyatn Zuhuru ve nkiaf bal altnda byk maymunlar, yar insanlar ve ilk insanlar.

nsann ceddi olarak nitelenen ilk canl kayalar arasnda saklanan koucu bir mahlktu. Bu mahlk kolayca aalara trmanabiliyor, ayaklarnn baparmaklaryla ikinci parmaklar arasnda herhangi bir maddeyi tutabiliyordu.
hayat zinciri ve evrim kuram
Hayat zincirinin yksn ana bavuru kitab Tarih Iden izleyelim: 18. yzyln kabaca ilk eyreine kadar dnyann be, alt bin yl nce yaratld insanln Basraya iki gnlk yolda, Frat Nehri zerinde bulunan cennette doduu sanlyordu. Bu kannn kayna din kitaplarndaki yklerdi ve bunlar gerekmiesine alglanyordu. Oysa artk, yaamn alt bin yllk deil, milyonlarca yllk olduu anlalmt. Bu anlayn kayna, yeryzndeki kaya tabakalar ile onlarn arasndaki fosiller ya da kayalar iinde gml kalm eski dnem bitki ve hayvanlarnn ta kesilmi kalntlar ya da bunlarn kayalar iinde ekil kalplaryd. Dnya, gneten koparak olumu, zamanla eklini, grnmn deitirmi, srekli evrilerek bugnk eklini almt.Yaam ise, yeryz karalarnda, denizlerinde ve havasnda olumutu. Tm bu evrime hayat zinciri deniyordu. lk yaamn izleri yer yuvarlann kabuunu oluturan kaya tabakalarnda gzleniyordu. Bunlar yaamn kaytlarn tutan sicillerdi. Bu sicillere gre en eski kayalarda yaam belirtilerine rastlanmyordu. ok sonralar kayalarda ilk belirtiler grlmeye balad. Ancak bunlar kk hayvan kabuklar, deniz otlarnn saplar gibi pek basit belirtilerdi. Ardndan, bir iki milyon yl sren bir evrede denizlerde ilk balklar ortaya kt. Bu evrede kara paralar henz yoktu. Hayat zincirinin ilk halkas sularda, scak, gneli, s bataklk suda, amur ya da kum zerinde balad. Oradan ak sulara, denizlere yayld. Yaamn ince, sulu amur eklinde ve yar hayat halinde, doal koullar altnda balayarak ve ok yava bir ekilde, yaama zg nitelikleri kazanm olmas olasl yksekti. Ancak unu kabul etmek gerekirdi; yaam doann dndan gelmemiti, doann zerinde bir amilin eseri deildi. Yaam, tpk suyun buhar

olmas, baz cisimlerin billura dnmesi, topran snmas trnden bir doa olayyd. Hayat gerekli doal nedenlerin bireimiyle kendiliinden olumutu. Denizlerden bir sre sonra, deiik trde kaln bataklk bitkileri grld. Bu bitkilerin ou, byk aalara benzer yosunlar, aa byklnde otlard. Bu arada karalar olutu. Birok hayvan trleri denizden karaya kmaya balad. Bunlar hem kara, hem deniz hayvanlaryd. Karada bataklklarda yayorlard. Bu arada dnyada souk ve scak olmak zere birbiri ardnca deiik iklimler olutu. Bu devirlerde yeni bir hayvan silsilesi tredi. Bunlar, artk kayalar arasnda yayor, yerde srnyorlard. Ayrca devasa hayvanlar ortaya kt. Bunlar sk ormanlarda

TOPLUMSAL TARH 216 ARALIK 2011 9

kouuyor, zplyorlard. lk memeli hayvanlar kk mahluklar olarak ayn devirde ortaya kacakt.
CUMHURYET TARH

yeryz ve son halka insan

Bir sre sonra yeryznn haritas kabaca bugnkne benzedi. lk yaamn balangcndan bu evreye kadar geen srenin 60 ila 600 milyon yl olduu tahmin ediliyordu. Bu yeni devrin balamas ile ilk kez yeryznde meralar ve ot yiyen hayvanlar olutu. Bu hayvanlarn bir ksm srler halinde bir arada bulunuyor,
Tarih I kitabnda Hayatn Balamas ve nsann Zuhru.

nulanyordu. nsann ceddi olarak nitelenen ilk canl kayalar arasnda saklanan koucu bir mahlktu. Bu mahlk kolayca aalara trmanabiliyor, ayaklarnn baparmaklaryla ikinci parmaklar arasnda herhangi bir maddeyi tutabiliyordu. nsan ceddinin dnya yznde yaad devir, ilk Memeli Hayvan Devriydi. Bu evre 4-40 milyon yl uzaklktayd. Fakat bu mahlk da, doal olarak bir cetten iniyordu. Bu cet daha eski bir zamanda, 14-140 milyon yl uzaklkta, yerde srnen ve aalar arasnda yaayan hayvanlar devrine zgyd.

byklne ve doa iinde kendi trnn geleceine, gittike byyen bir irade ve bilinle bakyordu.

orta ve ilkokulda darwinizm

1933 ylndan itibaren yaynlanan ortaokul versiyonlarnda bu bilgiler ana hatlaryla ieriliyor, pedagojik bir slupla, daha anlalr bir ekilde ele alnyordu. Konu bal yine hayat zinciri idi. Hatta konu bir resimle de ifade ediliyor, sol aadan sa yukarya doru denizde yaayan iptida hayvanlar, balklar, hem denizde hem karada yaayan hayvanlar, yerde srnen hayvanlar, kular, memeliler ve en stte insan resmediliyordu. Resmin altnda hayat zinciri ifadesi yer alyordu. lkokullarda ise hayat zinciri tarih kitaplarnn boyutlar dorultusunda z bir biimde yer alyordu. lkokul beinci snf kitabnda insann oluumu u satrlarda ifadesini buluyordu: Geen yl okunan tarih derslerinde dnyann ve zerindeki ot, hayvan ve insanlarn bir halde kalmadklar grlmt. Bunlar yava yava deiiyor, aradan uzun zamanlar geince bsbtn baka biimlere giriyorlar. ok, ok uzun zamanlar iinde dnyann karalar, denizleri deimi, eski otlar, hayvanlar yerine yava yava yeni cinsleri gemi, insanms maymunlardan sonra da insanlar meydana kmtr. Lkin deiiklikler bundan sonra bym ve abuklamtr. nk insan, hayvanlardan farkl olarak, dnebiliyor; denemeler yapabiliyor; her eyi karlatrarak kendisi iin gzel, irkin, iyi, fena, byk, kk, faydal zararl olan eyleri ayrt edebiliyor; dnne gre gittike daha iyi ve gzel yiyecek, giyecek, yatacak ve barnacak yer elde ediyor.18 30lu yllar Trkiyesi bir anlamda kltr devrimini yaamt. Cumhuriyet yurttan oluturmak iin onu gemiten koparmak, ona yeni deerler kazandrmak gerekiyordu. Banaz grlerin zl insann kendi evrimiyle yakndan ilgiliydi. Bu nedenle tarihin balang noktas in-

birbirleriyle temas kuruyorlard. Birliktelikler bir anlamda toplumsal yaamn ilk gstergeleriydi. Zamanla evrim sreci yaandka bitkilerin ve hayvanlarn bugnkne benzerleri artt. Gnmzn gelimi memeli hayvanlar olutu. Bunlar arasnda nihayet maymunlar grld. Bunlar kuyruksuz maymunlar ve nihayet insan izledi. Grld gibi, hayat zincirinin son halkas insand. Bu zincire gre insan dier memeli hayvanlar gibi, daha basit bir snfa ait cetlerden geliyordu. nsann ve byk maymunlarn ortak bir cetleri vard. Bu cet dahi, daha basit biimlere haiz bir nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden ayrlarak olumutu. Bu memeli hayvan da bir tr yerde srnen hayvandan ve nihayet bu da balklardan tremiti. Bunlarn hepsi ise ilk yaam ekli olan ilkel hcre iptida hcreye dayanyordu.
10

Bylece hayat zinciri insanla so-

nsann bu eceresi, insann anatomisiyle, terihiyle dier kemikli hayvanlarn terihi arasndaki karlatrmaya dayanyordu. nsan, domadan nce, bedeninin geirdii garip safhalar vard; bu konuda bilgi edinildii takdirde evrim kuramnn evrelerini gz ard etmek olanakszd. Reym hayat ile cenin hayat devirlerinde insan nce bir balk olacakm gibi balyordu; yerde srnen hayvanlar hatrlatan birtakm ekillerden geiyordu; basit memeli hayvanlarn bnyelerini tekrarlyordu; hatta bir sre iin kuyruu da vard. nsan doduktan sonra dahi, kiisel geliiminde insan olarak balamyor, insanla doru atlmak iin, adeta ilk hayvanlarn yaptklar gibi rpnp duruyordu. Ksaca, insan, sularda kaynap rpnan bir varlktan, ok yava yryen bir evrimle bugnk konumuna ve ekline gelmiti. nsann bugnk yksek zek, idrak ve kudreti milyonlarca nesil sonucu evrimi sayesindeydi. Artk insan, bugn, doann sonsuz

sann ta kendisiydi. 30lu yllarda ilk, orta, lise tarih kitaplar Darwinist ve evrimci kuram nda insann jeneolojisi zere bilgilerle balyordu. Bu anlay Gazinin nderliinde oluturulan Trk Tarih Tezi sayesinde gerekletirilmiti. Gazinin lm ertesi Darwinizm rafa kaldrld. 40l yllara geildiinde Darwinist evrime ynelik bilgiler tarih kitaplarndan elendi. Atatrkn lmyle birlikte hayat zinciri kuram da tarih kitaplarndan silindi. Artk insan biyolojik balamda statik olarak alglanmaya baland. Bundan byle evrim biyolojik olmaktan kyor, kltrel ve toplumsal alana hasrediliyor; insan bedeni dnda maddi yaamla balantlandrlyordu. Yukarda belirttiimiz, Faik Reit Unatn 1933 ylnda derledii ortaokul kitabnda hayat zinciri ayrntlaryla anlatlmt. nsan bir evrim sonucu bugnlere ulamt. Ayn yazarn 1940l yllarn banda yaynlanan yine Orta Okul in Tarih I kitab nsanln ilk zamanlar ile balyordu. Ancak, bundan byle hayat zinciri ders kitabnda yer almayacakt. Bu blmn ilk konusu insanlarn geirdii devirlerdi. Konu ikiye ayrlmt: 1) Tarihten nceki zamanlar, 2) Tarih zamanlar. Tarihten nceki zamanlarda, kitaba gre, artk insan fiziki balamda, bugnknden farkszd. Tarihten nceki zamanlarda yaam olan insan kendilerini korumak, ihtiyalarn elde etmek iin kullandklar aralara gre bir zamanlamaya uruyordu. Bu devirler, Kaba Ta, Yontma Ta, Cill Ta ve Maden [Bakr, Tun ve Demir] devirlerine ayrlmt. Bu devirler, insann uygar yaam ve sanata doru ykselirken basp getii basamaklard. Her devirde ncekinden daha stn bir ilerleme vard. Ancak bu kltrel alana zgyd; maddi yaamla balantlyd. Benzer durum lise kitaplarnda da, Atatrkn lmnn hemen ardndan, daha 1939 ylnda belirgin bir biimde gzleniyordu. Atatrkn lmnden birka ay sonra yaynlanan emsettin Gnaltayn Lise Kitaplar Tarih Ii insann evrimine ve hayat

zincirine yer vermeksizin Prehistorik an Devirleri ile balyordu. Bu devirler Ta Devri, Paleolitik Devir, Kalkolitik Devirdi.19 40l yllarda fizik antropolojinin kaderini Darwin de paylaacak, fizik antropolojiden kltrel ve toplumsal antropolojiye kaylrken, evrim kuram da bir kenara braklacakt. 40l yllarda 30lara oranla ders kitaplarnda gzlenen bir baka deiiklik lhhiyetle ilgiliydi. Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin Tarih I kitabnda lhiyyet mefhumunu bulan, bu mefhumun srlarn kefeden ve bugn dahi kefetmiye devam eden,

nceler arasnda yasak (haram) ve pis (mekruh) nemli bir yer tutacakt. Pislenmek korkusu, temizlenmek gerei douracak, buna birtakm areler aranmaya balanacakt. Temizlenmek, saflamak zlemi din adamlarnn ortaya kna neden oldu. Bunlar kendi dncelerine gre birtakm yasaklar ortaya koyacaklard. Bu arada insan tehdit eden gleri yattrmak, onlar honut klmak iin zel trenlerle kurbanlar kesme, adaklar verme deti dodu. Din ilerledike kutsallaan eyler, yasaklar ve yaplan trenler oalmaya ve geni kitlelere ulamaya balad. lk obanlarla birlikte, birok ey insan
1930larn sonunda Ankarann en grkemli bina kompleksi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi olarak ina edildi. Dnyada benzer bir ad olmayan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi aslnda bir antropoloji fakltesi ve mtemmim czleri olarak dnlmt.

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi - 1940

insan zeksdr. deniyordu. Bir baka deyile Tanr insan zeksnn rnyd. 1933 basks Ortamektep in Tarih I, kitabnda bu gr daha anlalr bir slupla ifade edilecekti: lk Dnceler ve Dinde Korku ve Umudun Yeri , Yldzlar ve Mevsimler ve Uydurma Hikyeler, Hurafeler. Din Nasl Dodu alt balklarn ieren Dnmenin Douu blmnde Tanry bulan, bunun srlarn aan ve bugn hl amaa allmakta olan insan zeksdr satrlar yer alacakt. Bu blmde din anlaynn nasl bir evrim geirdii antropolojik veriler nda ele alnyordu. Dinin dou nedenleri u ekilde ifade ediliyordu: Bulac, salgn hastalklarn insanlar birtakm yerlerden ve kimselerden uzaklamak gibi duygulara sevk etmiti. Bylece insanlar birbirlerinin korkularn pekitiriyor, aralarnda mterek mukaddesat ananesinin douuna neden oluyorlard. Bu d-

iin anlaml olmaya balad. nsan, srsn otlatt yerlerin tesinde neler olduunu anlamak merakna dt. obanlar srlerini gezdirirken gndzleri gnein, geceleri ayn ve yldzlarn klavuzluundan yararlanmaya balamlard. Bir sre sonra insan, yldzlarn gneten ve aydan daha gvenli bir yol gsterici olduunu anlad. Her eyde bir benlik dnen insan yldzlar da kendilerini koruyan ve gkyznden yaptklarn gzleyen yksek yaradll varlklar saymaya balad. Topran ekip biilmesiyle gnein, ayn ve yldzlarn baka baka fakat deimeyen aralklarla grnlerinden mevsimlere ulatlar. Bu hareketlerden ve mevsimlerden say ve l fikrine vardlar. Bu arada dil zenginleti. nsanlar olan biteni anlatmak yeteneini kazandlar. Kendilerine, kabilelerine, mukaddes tandklarna yeryzne ve olup bitenlerin nedenlerine ait birtakm masallar

TOPLUMSAL TARH 216 ARALIK 2011 11

sylenmeye baland. Bylece kabilede mterek anne ve dnce dodu. Bu durum insanlarn baz dnceleri kendi istedikleri gibi deil kendilerine anlatlanlar gibi kabul etmelerine yol at. Bu arada harman mevsimlerinde bir ksm insanlarn kurban edilmesi genel det oldu. Bu kurbanlar kesecek temiz bir snf, ilk rahipler ortaya kt. Kurbann etinden yiyerek yaplan fedakrlktan hisselemek det oldu. Bylece kurban kesme deti domu oluyordu. Din inan da zamanla bir evrim geirdi. lk insann tanr ve din hakknCihan Tarihinin Umum Hatlar kitabnda Napoleon.

Atatrkn lmnden sonra tm bu kaydettiimiz bilgileri ieren Dnmenin Douu blm ders kitaplarndan atld. Tarih olaylar manzumesine dntrld. Ders kitaplarndan atlan dier bir blm rkla balantlyd. 30lu yllarda okutulan ders kitaplarnda fizik antropoloji dorultusunda rk tasnifi yapldktan sonra renciyi uyaran u cmle yer alyordu: Bununla beraber rklar arasnda bugn grlen farklarn tarih bakmndan ehemmiyeti pek azdr. Bu fark rklar ayrmak iin kuvvetli bir esas olduu halde,

vuturuyordu. Trk Tarih Tezinin dier bir yn tarihi ok daha geni bir zaman eksenine oturtuyordu. Bu arada tarihyazmnda en geni bir biimde d kaynaklara bavuruluyordu. Eskilerin vakanvis tarihilii ya da Merutiyet yllarnn aktarmac tarihilii geride braklyor, ok daha sentetik bilgilere yer veriliyordu. 1930lu yllarn Trkiyesinde en nemli kongreler 1932 ve 1937 Birinci ve kinci Tarih Kongreleri oldu. Drt cilt olarak zenilerek hazrlanan tarih kitaplarnn zellikle antropolojik giri blm ayr bir nem arz ediyordu. lk kez tarih ncesi ve n tarihe iniliyor, insanln evrimi bilimsel bir tabana oturtuluyor, arkeoloji ile tarihin kprleri atlyordu. Ayn titizlik ortaokul kitaplarnda da gzlendi. Cildiyle, kdyla, renkli sayfalaryla, zenli basklaryla 1930larn ders kitaplarnn dzeyine bugn bile ulalamad. Trkiyede ada tarihilik Trk Tarih Tezi ile balayacakt. Antropoloji, arkeoloji ve filolojiyle btnlenen bu tezin somut rn Dil ve TarihCorafya Fakltesi oldu. Trkiyede sosyal ve beeri bilimlerin temellerinin atld akademik birim Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi idi. 1930larn sonunda Ankarann en grkemli bina kompleksi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi olarak ina edildi. Dnyada benzer bir ad olmayan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi aslnda bir antropoloji fakltesi ve mtemmim czleri olarak dnlmt. Kurulu aamasnda stanbul Fen Fakltesi bnyesindeki Antropoloji Enstits alelacele Ankaraya tanm ve Ankarada antropoloji dersleri verilmeye balanmt. Yurtdna antropoloji eitimi iin renci gnderilmi, Gazinin manevi kz Afet Hanma antropoloji doktoras yaptrlmt. Dnyann o gne kadar en geni kapsaml antropoloji anketi 1937 ylnda Trkiyede gerekletirilmiti. Nihayet 40l yllarn banda Ankara niversitesinin temelleri atlrken ilk rektr Trkiyenin ilk antropologu evket Aziz Kansu olacakt.

CUMHURYET TARH

Cihan Tarihinin Umum Hatlar kitabndan: Napolyon

12

da hibir dnce ve inan yoktu. nsanlar topluluk halinde yaamaya baladktan sonra dier toplumsal kurumlar gibi din fikri de domaya balad. Tanr birlii dncesine yaklald ve en son doann kudreti ve bykl renildi ve anlalmas kolay gnmz dinlerine ulald. Ortaokul kitaplarnda retilene gre tanry bulan, bunun srlarn aan ve bugn hl amaa almakta olan insan zeksyd. Ksaca, din de insanlarn yaamn etkileyen etmenlerden birisiydi. Bu nedenle insanlk tarihini renirken din fikrinin nereden geldiini ve insan topluluklar zerinde ne gibi etkilerinin olduunu bilmek gerekiyordu. nsanlarn korku ve zaaflar, bilimsel bulgularla beyinlerinin nurlanmas sayesinde gittike azald. Benliindeki gc ve bal olduu toplumun topluluk gc sayesinde insan doruyu daha ak grmeye balad.20

ictima hibir kymeti yoktur. Irklarn stnlk ve geriliini gstermez.21 Atatrk dneminde yer alan bu paragraf onun lmnden sonra, sava yllarnda yaynlanan ders kitaplarnda rk bahsinden karld. Irk yine fizik antropoloji balamnda yorumlanacak, ancak artk rk ayrmcl konusunda bu tr bir uyarya gerek duyulmayacakt.

sonu: evrimin sonu

Son yllarda Trk Tarih Tezi birok yazar tarafndan Orta Asyadan ge ve Trklerin dnyaya yaylna indirgenmitir. Oysa romantik eler ieren bu g trafii 30lu yllarn tarih kitaplarnn birka sayfasna sktrlmt. Trk Tarih Tezi kapsayclyla znde devrim nitelii tayacak bir dnme yol aacakt. Bu tez tarihin dar kalplar iindeki diplomatik, siyasal yapsn kryor, onu disiplinleraras bir yapya ka-

H. G. Wells, Darwinizm ve Din Darwinizm mesleinin din ve siyas fikirler zerindeki tesirleri
Dnyann yaratlmas, dem ve Havvann gnah ilemesi ve ylann onlar agv ve izll etmesi hikyesinin Babil zamanndan ve belki de hatta Smerler zamanndan kalma bir hikye olduunu ve bu eski efsanenin Yahudilerin mukaddes kitaplar vastasyla Hristiyanla idhal edilmi olduunu yukarda izah etmitik. Hristiyanlk kendi mukadderatn bu efsanenin mukadderatyla birletirmitir. Bundan yz sene evvel Hristiyan leminin heyet-i umumiyyesi kainatn taraf- ilahden sdr olan bir szle alt gn zarfnda halk edilmi olduuna inanmasna mecbur idi, ve buna inanr idi; o zaman cari olan itikda gre dnyann hliki birka bin sene evveline ve bapapaz Ussherin tahminince kablel-tarih 4004 senesine aid ve raci bir vaka idi. Londra kitaplarndan mteekkil bir heyetin 1779 senesinde ner ettii bir umum tarihin mellifleri hilkat leminin ilk gnnn kablel-milad 4004 senesi Martnn yirmi birine mi, yoksa ayn senenin Eyllnn yirmi birine mi msadif olduunu kemal-i ciddiyetle mnakaa ediyorlar, ve Eylln yirmi biri tarihini kabule daha ziyade mtemayil grnyorlar idi. Garb dnyasnn btn binas hep bu tarihi nazariyeye ibtin ediyor, ve halbuki btn lem tepeleriyle, dalaryla, deltalaryla, denizleriyle bu nazariyenin butlann bir deil bin delil ile ispat ediyordu. Byk milletlerin kendi hayat her ne kadar gayet samimi ve kuvvetli olsa da kum kadar metanet ve salbetten ar esaslara istinad ediyor demektir. urasn tesbit etmeliyiz ki, eski Yunan ve Roma eserlerinde hilkat-i leme daha makul birok nazariyeler vardr. Yunan hekimi Aristoteles, bu gnk tabakatl-arz (jeoloji) leminin esaslarna vakf idi. Latin airi felsef nazariyelerini bu esaslardan mlhem olarak bina etti. Yukarda grdmz vechile Leonardo da Vinci (1452-1519) mstehaselerin mevcudiyetini pek medlul surette izah etti. Fransal Descartes (1596-1650) kre-i arzn evvelce nar- Beyza halinde bulunmu olduuna dair cretkrne bir nazariye meydana koydu. Ve Danimarkal Steno (1631-11687) mstehaseneleri tasnif ve tabakat- arziyyeyi tetkik etmee balad. Fakat ancak on sekizinci asrn sonlarna dorudur ki, tabaktl-arza olan tetkikat Smerilerden Tevrata geen kadim hikyeye kar olan itimad sarsacak bir dereceyi bulmutur. Yukarda zikri geen tarih-i umum ile beraber ayn zamanda byk Fransz tarih-i tabisi limi Buffon tabiatn edvr namiyle bir eser ner ediyor, ve hilkat lemini yetmi bin yahud yetmi be bin sene evveline irca ediyordu. Marnileyh eserini hilkat- lemin devam ettii alt gne tevafuk etmek zere alt devreye taksim etmiti. Buffon hilkat-i lem iin tayin edilen alt gnden ancak mecazi manann kasd olunduunu ve hakikat halde gnlerin her birinin uzun bir mddet tekil ettiini ileriye sryordu. Yeni tabakatl-arz ilmi umumiyetle bu nokta-i nazar kabul ve bylece resmi Hristiyanlk ile bir uzlama akd etti. Bu uzlama on dokuzuncu asrn evstna kadar devam etti. Hutton, Playfair, Sir Charles Lyell, ile Fransal Lamarck ve Cuvier gibi ulemann burada ancak isimlerini zikr edebiliriz. Garb lemi, u iki hayretengiz vakay pek bat olarak idrak etti: Jeoloji lemi bize ispat ediyor ki, hayatn inkiaf hilkat- lem iin tayin edilen alt gnde gsterilen tertib ve sraya gre vaki olmamtur. kinci vaka ise u dur ki, her hayvan cinsinin ayr olarak yaratldn syleyen Tevratn ifadesi hilafna olarak insan da dhil olduu halde btn zi-hayatlar birbirinden neet ve teib etmitir. Vehleten anlalyor ki, u hakikat Hristiyanln istinad ettii nazariyeyi kmilen rtmtr. Madem ki insan, uzun bir hayvan silsilesinden neet etmitir, tabiatiyle ilk ebeveyni yani dem ve Havva, cennet bahesi ve sukut yoktur. Sukut da olmaynca, bidayette bir gnah ilendii ve bu gnahn izalesi lzm gelecei nazariyesine istinad eden tarihi Hristiyanlk da kttan yaplm bir ato gibi dalyordu.

Evrim Kuram Hayat Zinciri Dnya ve Hayat Hakknda Yanl Fikirler

Bundan 200 sene evveline gelinceye kadar insanlar, Yahudilerin din kitab olan Tevratn hikyelerinde olduu gibi inanarak dnyann ancak 5-6 bin sene nce yaratlm olduunu ve insann cennette yaratldn sanyorlard. Artk, yer yuvarlann kabuunu tekil eden kaya tabakalar zerinde yaplan tetkikler ve bu tetkikler srasnda elde edilen kayalar iinde kalm eski devirler hayvan ve nebatlarnn ta kesilmi veya bunlarn talar iinde ekli kalm fosil denilen bakiyelerinden anlalmtr ki hayat 6 bin deil, milyonlarca yl nce balamtr. Gene milyonlarca yl evvel gneten kopan ve pek ok ekiller deitirerek en son bugnk halini alm olan yer yuvarlann ya ise bundan ok daha eskidir. kayalar sicilinden reniyoruz. En eski kayalarda hibir hayat eserinin izi yoktur. Daha sonraki devirlere ait kayalarda raslanlan ilk hayat izleri de kk hayvan kabuklar, deniz otlarnn saplar gibi pek basit eylerdir. (lk hayatn balangcndan bugne kadar 60 milyon sene getii tahmin olunmaktadr.) lk balklar Yine kayalar sicilinden reniyoruz ki daha sonralar denizde yaayan ilk hayvanlar, balklar meydana geldi. Bu devirde karada henz toprak ve hayat yoktu. Bu devrin sonlarna doru karada birdenbire pek eliti bataklk nebatlar grnmeye balad. Bunlarn ou byk aalar halinde yosunlar, aa byklnde otlard. Hem karada hem denizde yaayan hayvanlar Asrlar getike birok ekilde hayvanlar denizden karaya kmaa baladlar. Bunlar karada bataklk yerlerde yaayan hem kara, hem deniz hayvanlar idi.

hayat zinciri
lk hayat izleri lk hayata ait, bugne kadar, edinebildiimiz btn bilgileri

Yerde srnen hayvanlar, kular, ilk memeli hayvanlar Bundan sonra dnyada birbiri ardnca souk ve scak olmak zere iklim deiiklikleri oldu. Bu devirlerde kayalar arasnda yaayan, yerlerde srnen yeni birtakm hayvanlar tredi. Bunlardan baka garip ekillerde gayet iri birtakm hayvanlar da oald. Bunlar sk ormanlarn arasnda kouurlar ve zpladktan sonra ayaklarn aarak yere yava yava inerlerdi. Artk kular da grlmee balamt. Ayn devirde pek kk mahlklar halinde memeli hayvanlara da ilk defa tesadf olunmaa baland. Bugnk hayvanlara ve nebatlara benzeyenler Yeryznn haritas az ok bugnk eklini almaa balad sralarda iklim scaklat ve yeni bir hayat devresi balad. Bu devirde dnyada ilk defa olarak otlaklar ve ot yiyen hayvanlar grld. Bunlar arasnda bir takmlar srler halinde bir arada yayorlar, birbirlerine bakyorlar, birbirlerini taklit ediyorlar, birbirlerinin

TOPLUMSAL TARH 216 ARALIK 2011 13

CUMHURYET TARH

seslerinden ve hareketlerinden anlyorlard. Yeryznde cemiyetle yaanmaa balanmt. Devir ilerledike nebatlar ve hayvanlar bugnk nesillerine daha ok benzemee baladlar, yava yava irkin ve kaba nesiller bugnk tekml etmi memeli hayvanlar halini aldlar. Bu hayvanlarn banda, sra ile maymunlar, kuyruksuz maymunlar ve nihayet insanlar gelir.

insann ceddi
Hayat zincirinin son halkas insandr. teki memeli hayvanlar gibi insann da daha basit bir hayvan cinsinden km olmas lzmdr. nsanlarn ve byk maymunlarn mterek bir cetleri vardr. Bu cet dahi, daha basit ekilli bir nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden ayrlr. Bu memeli hayvan da bir nevi yerde srnen hayvandan

ve nihayet bu da balktan geliyor ve bunlarn hepsi, geriye doru gittike, ilk hayat ekli olan iptida hcreye dayanyor.
Ortamektep in Tarih I, stanbul; Devlet Matbaas, 1933, s. 5-6. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti taafndan yazlm olan Tarih kitaplar esas tutularak ortamekteplerin birinci snflar iin hazrlattrlm ve 5/8/1933 tarih ve 3626 numaral emirle tab ettirilmitir.

Trk Tarih Tetkik Cemiyetine Gre Dinin Douu

Dilin lugatesi oaldka insann hikye ve nakil kabiliyeti de ziyadeleti. Kendilerine, kabilelerine, mukaddesata, dnyaya ve her eyin sebeplerine ait birtakm hikyeler nakletmeye baladlar. Bu suretle bir kabile zihniyeti ve bir anane inkiaf etti. Bu hal, insanlar istedikleri gibi serbest bir fikir ve dnceye malik olabilmek imknndan mahrum ve baz fikirleri, baz telkinleri olduu gibi kabul etmee mecbur ediyordu. Grlyor ki, insanlar bu bahsettiimiz tarihlerden itibaren ahsiyetlerinden bir ksmn feda etmek mecburiyetinde kalmlardr. Beeriyet bugn dahi hl ayn yolu takip etmektedir. Ziraat ile beraber insanlarn fikrine yeni birtakm muhakeme silsileleri hkim oldu. Hasat mevsimlerinde bir snf efradn kurban olarak feda edilmesi lzumu, umum telkki mahiyetini ald. Bu kurbanlar kesecek dier pak tannm bir snf meydana kt: ilk rahipler snf. Bir de kurban edilen efradn etinden birer para yemek merasimi yer tuttu. Gya bu suretle fedakrln nimetlerinden hepsi hisselenmi oluyorlard. Bugn hl baz dinlerde mevcut olan kurban kesmek detlerinin menei budur. Btn bu mterek detler, inanlar insanlarn aralarnda zihn ve hiss birtakm balar kurdu ve insanlarda mterek dnce ve mterek harekete saik oldu. te bu hdiseye biz bugn din namn veriyoruz. nsanlar bu hdise karsnda basit ve mantk bir telkki ile temasa gelmi bulunmuyorlard; bilkis, birtakm ruhlara, ilhamlara, emirlere ve nehiylere taallk eden karma kark dncelerle temasa gelmi oluyorlard. nsanlarn hayatna taallk eden her
eviren: Memduh Sleyman, stanbul; Teceddd-i lm ve Felsefi Ktaphanesi: aded 10, 1329. Ernst Haeckel, Vahdet-i Mevcud Tabiat leminin Dini, evirenler: Baha Tevfik ve Ahmed Nebil, stanbul; Teceddd-i lm ve Felsef Ktphanesi: aded 2, ty. Ernst Haeckel, age: s. 41. Subhi Edhem, Lamarckizm, Dersaadet; Ulum-I Tabiiyyye ve ctimaiyye Ktphanesi, 1330. Subhi Edhemin Merutiyet yllarnda km bir baka kitab Hayat ve Mevt idi: Subhi Edhem, Hayat ve Mevt, stanbul; Halk Ktphanesi, Nefaset Matbaas, ty. Ali Read, Umum Tarih, birinci cilt. Son mfredat programlarna muvafk olarak yeniden yazlmtr. stanbul; Trk Neriyat Yurdu, 1928 [Eski Trke] ve Ali Read (Sabk Maarif mstear ve Darlfnun mderrislerinden) Umum Tarih, stanbul; Kanaat Ktphanesi, 1929. Orta Mektep ve Lise Birinci devrenin muaddel tarih mfredat program. Eugne Pittard, Les races et lhistoire ; introduction ethnologique lhistoire, Paris, 1924. Zafer Toprak, Erken Cumhuriyetin Bilimi: Antropoloji Trkiyede Antropolojinin Douu, Toplumsal Tarih, say 204, Aralk 2010, s. 26-33 ; Zafer Toprak, Atatrk, Eugne Pittard ve Afet Hanm En Byk Antropolojik Anket, Toplumsal Tarih, say 205, Ocak 2011, s. 20-30 ; Zafer Toprak, dem Havvadan HomoAlpinusa Eugne Pittard, Antropoloji ve Trk Tarih Tezi, Toplumsal Tarih, say 206, ubat 2011, s. 16-29 ; Zafer Toprak, Dolikosefalden Brakisefale Trk Irk evket Aziz Kansu ve Antropolojinin Evrimi, Toplumsal Tarih, say 207, Mart 2011, s. 18-29 ; Zafer Toprak, Mukaddesten Temeddne Kltr Devrimi emsettin Gnaltay ve Trk Tarih Tezi

eyde olduu gibi din meselelerde de bir tekml hdisesi grnr. ptida insanda Allah ve din hakknda hibir fikir ve kanaat yoktu. Bu kadar umum ve mull telkkilere, insann dima ancak yava yava altrld. Din fikri, insanlar cemiyet hayatna sarahaten atld nispette genilemeye balar, vahdet mefhumuna yaklar ve nihayet, tabiatn kudret ve azametiyle daha ziyade anlalmas kabil, hakik bir mahiyet alr. Grlyor ki insanlar cemaat halinde yaamaya baladktan sonra, dier ictima messeseler gibi din messeseni de vcude getirmilerdir. lhiyet mefhumunu bulan, bu mefhumun srlarn kefeden ve bugn dahi kefetmeye devam eden, insan zeksdr.
Tarih I Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar T.T.T.Cemiyeti tarafndan yazlmtr, stanbul; Devlet Matbaas, 1932, s. 22-24.

dipnotlar
1 Ali Tevfik, Memalik-i Osmaniye Corafyas: mekteb-i mlkiye-i ahane ve-mekteb-i idadiye-i mlki nc seneleri akirdanna mahsusdur, stanbul; Kasbar Matbaas, 1318. Ali Tevfik, Mufassal Memalik-i Osmaniyye Corafyas, stanbul; Artin Asaduryan ve Mahdumlar Matbaas, 1329. Ali Tevfik, Fezleke-i Tarih-i Umum, Cild-i Evvel, Tarih-i Kurun- Evvel, stanbul; Karabet Matbaas, 1309. Mektib-i idadiyye-i ahane birinci sene kirdanna mahsusdur. Birinci Cildin Fihristi: Tarih-i Mukaddes, ark Asya, Msrllar, Akvam- Samiyye, ranllar, Yunanler, Atina Cumhuriyeti, Makedonlar. Mehmed Murad, Tarih-i Umum, Birinci cild - Ezmine-i Mtekaddimeden ark ve Yunanistan, Maarif Nezaret-i Celilesinin ruhsatyla nc defa olarak tab olunmutur. stanbul Karabet Matbaas, 1307. Kitabn blmleri: Kablel-tarih, ark Milletleri, Eski Trkler Yunanler ve Makedonyallar, Romallar, ark Roma ve ran, Garp Ortazamann mebadisi. Ali Read [Telif ve Tercme Dairesi azasndan], Tarih-i Kadim Akvam- Kadime-i arkiyye ve Yunanler, [Seignobos, Maspero ve Leon Cahunun asrndan tercme ve iktibas edilmitir], [Mektib-i Sultarniyyenin edebiyat ubesi onuncu snfna mahsusdur.] stanbul; Matbaa-i Amire 1331. Subhi Edhem [dadi-i Asker sabk tarih-i tabii muallimi], Darwinizm, Manastr; Beynelmilel Ticaret Matbaas, 1327. D kapakta yer alan iindekilerle ilgili bilgi: cml-i Tarihi-Mene-i Env-Tahavvl Kanunlar-Mbarize-i HayatIstifa-Veraset-Teslb-Netice ve Son Sz. Edward Hartmann, Darwinizm Darwin Mesleinin htiva Ettii Hakikatler ve Hatalar, 8

14 15

9 10

11

16

17

12

18

13

19

20 21

14

Eletirilerine Yant, Toplumsal Tarih, say 208, Nisan 2011, s. 38-50. Atatrk, Sylev [Nutuk], Ankara; Trk Dil Kurumu Yayn, 1978, s. 520-521. Wellsin Kitabnn evirmenleri: Birinci cilt: Avni Bey; Faik Sabri Bey; Muallim Ahmed Cevad Bey; Babanzade Hseyin kr Bey; Muallim Ahmed Halid Bey. kinci cilt: Babanzade Hseyin kr Bey; Mderris Ahmed Refik Bey; Muallim Ahmed Cevad Bey; Galib Bahtiyar Bey. nc cilt: Galib Baytiyar Bey; Mderris Ali Read Bey; Avni Bey. Drdnc cilt: Mderris Ali Muzaffer Bey; Muallim Ahmed Cevad Bey; Mehmed Ali Tevfik Bey. Beinci cilt: Mehmed Ali Tevfik. Herbert George Wells, Cihan Tarihinin Umum Hatlar, 5 cilt, stanbul; Maarif Vekleti, Devlet Matbaas, 1927-1928. Ruen Eref naydn, Atatrk Tarih ve Dil Kurumlar Htralar VII. Trk Dil Kurultaynda sylenmitir, Ankara; Trk Dil Kurumu Yayn, 1954, s. 51. lkokul Kitaplar - Tarih V. Snf - Trk Tarih Kurumu tarafndan yazlm olan tarih kitaplar esas tutularak ilkokullarn beinci snflar iin Kltr Bakanlnca yazdrlmtr. stanbul; Devlet Matbaas, 1938, s. 5. emsettin Gnaltay, Lise Kitaplar Tarih I, stanbul; Maarif Matbaas, 1939. Kitapta yer alan blmler: Prehistorik an Devirleri - Ta Devri - Paleolitik Devir - Kalkolitik Devir, Eneolitik Devir - Anayurtta En Eski Devletler - Anayurtta Byk Hun mparatorluu - skit mparatorluu - in, Hint, Elam ve Mezopotamya, Msr, Anadolu, Suriye Filistin, ran, Ege Havzas (Aka, Atina, Isparta, Roma). Ortamektep in Tarih I, stanbul; Devlet Matbaas, 1933, s. 21-23. Ortamektep in Tarih I, stanbul; Devlet Matbaas, 1933, s. 19.