DNCE ZGRLNN TARH John BURY, Erdini Basm ve Yaynevi, 1978 eviren: Durul BATU

Blm I DNCE ZGRL VE KARISINDAK GLER

Dnce zgrlnn Anlam Bir kimsenin istediini dnmesi (dncesini aa vurmad srece) asla nlenemez. Onun kafasn ileyiine snr izen, yalnz grg ve deneyimleriyle hayal edebilme yeteneidir. Dnme zgrlnn bir anlam tayabilmesi iin, onun dndn syleme zgrlyle birlikte olmas gerekir. Yeni Dncelere Dmanln Kaynaklar Salt zihin tembelliinden doan nefret, apak bir korku duygusuyla da karnca, daha da glenir. Var olan koruma igdsyle tutucu gr batl inanlarla glenir. Eer insann doal haklar varsa, kendi hayatn korumak ve kendi neslini retmek, bu trl haklardandr. nsanlarn bugne kadar eriebildikleri tm baarlarn en nemlisi, otorite ve akl arasnda srekli bir savamdan domutur. Otorite Otoriteye gvenerek kabul edeceimiz olaylar, tantlanmas ya da doruluu olanakl eyler olmaldr. Sradan bir insann dnceleri, yalnz doruluunu aratrmann olanakl bulunduu olaylardan olumaz; onun, birok doruluunu aratrmann olanaksz bulunduu, tantlanamaz inanlar ve tasarmlar da vardr ki, bunlar hep otoriteye dayanarak kabul etmitir. Bunlar da tmdengelim yetenei gsterebildii durumda yapar. Akln, tm dnce alannda, ortak kabul etmez biimde, salt hak sahibi olmasna Aklclk denilir. Tanrbilim (Teoloji), akln hak ve yetki davasnn en byk iddet ve inatla karlk grd alandr. Akln tek silah, kant ve tantlama olmutur; otorite ise, maddi ve manevi iddet, yasal zorlama ve sosyal nefret aralarna bavurmutur. spat yk, yadsyana dmez.

Blm II AKIL ZGR (Eski Yunan ve Roma)

Eski Yunanllara kar en byk borcumuz, onlarn dnce ve tartma zgrlnn ilk yaratclar olmalarndan dolaydr. zgr Dncenin Beii: yonya Kk Asya, yonya, zgr dncenin beii olmutur. Avrupa bilimi ve felsefesinin tarihi yonyada balar. lk filozoflar, M.. 6 ve 5. yzyllarda, evrenin kaynana ve yapsna akl yolu ile anlamak olanan orada aradlar. Ksenofanes, Yunanllarn insan biimindeki tanr grlerini alaya alrd. kzlerde insan yetenei ve insann eli olsayd, onlar da kz biiminde tanrlar yaparlard sz onundur. Ne mutlu Yunanllara ki, Kutsal Kitap niteliinde hibir kitaplar yoktu. Homerosun destanlar dinsel deil, dnyasald. Yunanllarda, sacerdotal (yani kutsalln tanrlardan alan) nitelikte bir ruhban takm yoktu. Heraklites ve Demokritos; insan akln evrene yeni bir grle bakmaya ve usa vurulmadan genel grlere uyarak kabul edilmi inanlar altrmak yolunda byk hizmetlerde bulunmulardr. Heraklites, evrenin ve evrendeki her eyin her an deimekte olduunu ilk kez retmesi hayret verici bir olayd. Demokritos, atom kuramn ortaya atmtr. Btn bu felsefi dnceler, Sofistler ad ile bilinen eitimcilerin ortaya kna yol at. Bunlar, M.. 5. yzyln ortalarndan sonra grnmeye balarlar. Sofistler, fizik dnya ile ilgili sorunlardan vazgeerek, gzlerini insan hayat ile ilgili sorunlara (ahlak ve politikaya) evirmilerdi. Sofistlerde ortak olan zellik: zgr aratrma ve tartma ruhu idi. Akl denemesine vurarak denerlerdi her eyi. M.. 5. yzyln ikinci yarsna Aydnlanma a ad verilebilir. Anaksagoras ile Protagoras Anaksagoras, tanrlarn soyut dncelerden baka bir ey olmadn sylemitir. Sofistlerin en ileri gelenlerinden Protagoras, Tanrlar stne adl kitabn, tanrlarn akl aracl ile bilinemeyeceini tantlamak iin yazmtr.

SokratesNiinMahkmEdildi? Sokrates, bir dncenin doru olup olmadn ararken, insanlarn ounun bu konudaki grlerine bakmamal, geree gtrecek baka yollar aramaldr, derdi. Yetmi yanda, dinsizlik ve genlerin ahlakn bozmak sular ile itham edilerek kovuturma ya urad ve lmemahkmedildi(M..399). Savunmas,dncezgrlhakknneneskisavunmasolup,buszlerdeikinemlinokta ilerisrmtr:1)Bireyvicdannnyokedilmezhakk,2)Tartmaveeletirininsosyalnemi. BirBaskcFilozof:Platon Platon,yaamnnsonyllarndalkselbirdevletdnmt.Budevletinbirdiniolacakt. Bulkseldevletinyurttalarn,odinintanrlarnainanmayazorluyor,bunauymayanlarise lmyadahapiscezasiletehditediyordu.Onagre,birdinindoruolupolmamasnnhi nemiyoktu;yalnzfaydalolmasgerekiyordu. Epikrclerolsun,Stoaclaryadakukucularolsun,hepsiningrlerindeama,bireyinruh dirliiveesenliineermesivebunagtrenyolubulmasidi. EpikurosveLucretius Epikurosun dersleri, aka dine kardr. Ona gre, dinin temeli korkuya dayanyordu; derslerinin balca amac da, insanlarn kafasn bu korkudan kurtarmakt. Evreni Demokritosun atom kuram ile aklard ve evrenin tanrlarn ynetimi altnda bulunduu grn kabul etmezdi. Ortada, evrenin yneticisi anlamnda olmak zere, bir tanr yoktur. RomalLucretius(M..1.yzyl),insanlnbykkurtarcssaydEpikurosunfelsefesinde, insanlara mutluluk mjdeleyen dnceleri herkese duyurmak amacyla De Rerum Natura (VarlklarnNiteliistne)adnverdiiiiriyazd. Stoac gr, otoriteye kar bireyin haklarn savunmutur. Stoaclar, o ilkeyi, toplumlarn btn detlerinden ve yazl yasalarndan nce gelen ve onlara stn olan doa yasasnda buldular veStoac evrelerdenapyaylan bu gr, Roma dnyasn etkinlii altna alarak Romayasalarzerindeetkilioldu. RomadakiHogr Romann, halk kitleleri iin yararl bir takm batl inanlar retme politikasn bir Yunan tarihisiverekanlatr.Cicerodabugrteidi.Dinlergerekbakmdanolmaynca,yararllk dncesiyle savunulur. Machiavelli, devletin ynetimi iin dinin zorunlu olduunu ileri srerek,hkmdarndinitutmakvedesteklemekleykmlolabileceinisavunur.

KlasiklkaaGenelBak Klasiklkadadncezgrlbireitsolunanhavagibidir.Dnceler,zorladeil,kant ve tantlamalarla kabul ettirilirdi. Hristiyan kilisesinin de benimsedii bask ve zulm politikasvedourduusonular,insanaklnosorunlauramayavedncezgrlnn yasalvehaklolduugereinibulmayazorlayacakt. BlmIII AKILHAPSTE (Ortaa) HristiyanlardaHogrszlnKaynaklar MilanFermanndanyaklakonylsonraBykConstantinHristiyanlkabuletti.Bukarar ile yeni bir dnem balad. Bin yl srecek olan bu dnemde, akl zincire vuruldu, dnce kle oldu, bilgi ise hi ilerlemedi. Hristiyan kilisesinin Kutsal Metinlerinin nitelii hogrszlkilkelerindensorumlututulmaldr.EskiAhid,baskgriinbirzrht.Kutsal Metinler,manevivednselilerlemeyeengelolmulardr.PaganizmI.Theodusun(M.S.4. yzyln sonlar) iddetli yasalaryla darmadan edildi. Themistiusa gre, Bireylerin dinsel inanlar, devlet otoritesinin iine giremeyecei bir yerdir. Otoriteye boyun eme, insanlar ancakikiyzllkle,dgrntebirteslimoluagtrebilir. BaskKurallayor Kilise Babalarndan hibirine Aziz Augustinustan (lm 430) daha yksek bir deer verilmedii gibi, hibiri de ondan daha byk bir otorite saylmamtr. Gelecek kuaklara doru yolu gstermek iin bask gerektir grn kurallatran Odur. Bu kural, ncilde bulduu salam bir temel, onlar ieri girmeye zorla sz zerine kurmutur. Kilise, 12. yzyln sonlarna dein, dinden sapmalar ortadan kaldrmak iin, btn gc ile savat. Kilisenin dinden sapmalar iddetle kovuturmasnn balca nedeni, dnyasal karlar salamadncesidir.Bukovuturmalar,ancaksapkgrlerKiliseningelirlerinidrecek ya da toplum iin bir tehdit saylacak bir dzeye vard zaman, iddetlenerek bask halini alyordu.Kilse,Avrupannkamuhukukuna,birhkmdarancaklkesindesapklkknden silmekkouluylatacnkoruyabilirilkesinisoktu. EngizisyonCehennemi SapklararayportayakarmakiinEngizisyonadylatannansistemi,1233yllarndaPapa IX. Gregorius kurdu ve IV. Innocentiusun bir ferman (1252) ile bu bask makinesi, her kentin, her devletin sosyal yapsnn ayrlmaz bir esi olmak zere, temelli ve dzenli bir

rgt durumuna getirildi. Engizisyonun iman birliini zorla salamak abas en ok spanyada baarl oldu. Orada, 15. yzyln sonlarna doru, kendisine zg baz nitelikleri bulunan bir sistem kuruldu. Bu rgt, Romann karmalarna kar pek kskant. spanyol Engizisyonunun ki 19. yzyla dein srm, ancak o yzylda ortadan kaldrlmtr baarlarndan biri, Morisco denilen, Hristiyanl kabul etmi Maribleri lkeden skp atmakoldu.spanyadadncezgrlntmylekaldrd. Dinden sapmalar tepelemek iin en etkili aralardan biri man Ferman idi. Engizisyon hafiyelii yksek bir din grevi dzeyine karld. Engizisyon mahkemesi atete yakmak kararn kendisi vermezdi, nk Kilise insan ldrmek suu ile itham edilmemeliydi. Mahkemesankhakkndahakyolunagelmesiumulmayansapkhkmnverince,iyilikve merhametiledavranlatlemesiyleonusivilmakamadevreder,resmideyimiileondan eliniekerdi. Anatomi lenlerin ahrette dirilecekleri inanc dolaysyla yasakt. Bilimsel aratrmalara yaradlndandknlyzndenRogerBaconun(13.yzyl)uzunsrehapisteyatmas, Ortaadabilimeolangvensizlieiyibirrnektir. bnrRdileAquinoluThomas Kilise etkinliinin doruk noktasna vard dnemde, Hristiyanln insan ruhunu epeevre sarmak zere kurduu hapishanenin iinde akl zincire vuruldu. Bat Hristiyanlndaki bilginler,Aristotelesinfelsefesinirendiler;hocalardaYahudilerveMslmanlard.zgr dnr bnr Rdn (12. yzyl) Aristoteles felsefesine dayanan eserleri Hristiyan lkelerinde bir aklclk dalgas kabartmt. bnr Rd ile benzerlerinin evreye yaylan dnceleri(GneytalyadaAquinokentindedoduuiinAquinaslakabiletannan)nl Thomasn (lm 1274) tanrbilimci grnn ortaya kn etkiledi. Thomas Aquinas, o zamana kadar tanrtanmazln rehberi saylan Aristotelesi, ortodoks inan cephesine ekerek, pek ince bir Hristiyan felsefesi ortaya koydu ki, Katolik Kilisesince bugn de geerlidirveotoritesaylr. Yzkyks Dnyay sahtekrn (Musa, sa ve Muhammed) aldatp ayartt hakkndaki sz, 13. yzylda sylenip durdu. Bu sz, zgr dnceli mparator II. Frederiche (lm 1250) yaktrlr. Bu Alman airi Lessingin, hogrszln akla aykrln gstermek amacyla yazdBilgeNathanadldramnakonuolmutur.

BlmIV KURTULMAOLANAININBELRMES (RnesansveReform) BirUyanBalyor Birey, Yunan ve Romann son dnemlerinde olduu gibi kendi varln duymaya, bal olduu rk ve lke iinde ayrca bir kiilik olmak zere, kendi z deerini sezip anlamaya koyuldu. RnesansveHmanizm Rnesans,yanilkaklasikkltrnnyenidendouuadverilir.Budeimeninaslad Hmanizmdir. Din ile otorite arasndaki sava, sistemli bir ekilde ancak 17. yzylda balamtr. Hmanistler, tanrbilimci otoriteye dman olmadklar gibi, dini dogmalarn egemenliksavnadakardeildiler.Enbyknem,eitimindnyeviyannaverilmiti;din veteolojiiseayrbirdaireyekonarakoradasaklanyordu.Rnesansdnemidnceleribu ikidnyaybirbirindenayrtutmayavedinekar,gerekbirboyuneitenuzak,grnte biruysallkgstermeyanlsydlar. ReformcularnHogrszl Lutherinnclkyaptayaklanmaaklndogmalarakarbakaldrsdeildi;buayaklanma, Kilisenin halktan para ekmek iin tuttuu yollar, zellikle o dnemde gze en ok batan Indulgeans(gnahlarnbalanmasiinparailesatlanbireitberat)satlarbiimindeki kt ve karc uygulamalar karsnda giderek genileyen ruhban kartlnn sonucuydu. Protestanlar,birotoriteninyerine,bakabirotoriteyigeirmilerdir.Kiliseninotoritesiyerine KutsalKitabnotoritesi. Luther, vicdan ve ibadet zgrlne karyd; byle bir zgrlk, onun okuduu Kutsal Metinlerinrettiklerineuymazd.Hogrszlkte,Calvininkapkarabirnvardr.Devleti Kilisenin ynetmesini, yani genellikle teokrasi denen ynetim biimini istiyordu ve Cenevredebylebirynetimkurmutu. ReformcularkendisindenayrlmolduklarKatolikKilisesigibi,zgrlklehiilgilenmediler; onlarn da kaygs hak oldu. Ortaan lks, dnyay sapklardan temizlemekti. Protestanlarnamacda,kendilerinekarolanbtninsanlarlkelerindenatmakolmutu. sterProtestanlarca,isterRomaKilisesinceyorumlansn,KutsalKitabnsihirbazlarhakkndaki hkmdaimaidamd.Almanyadabilimingelimesibuyzdenuzunsreengellerlekarlat.

ReformunSonular Protestan devletlerde en yksek dinsel gc hkmdar temsil ediyordu. Protestanlarn Kutsal Kitaba taparcasna dknlkleri de, kendilerinin nceden dnemedikleri baz sonulardourdu.Metinlerinincelenmesi,eletiriyeyolat;dogmalarnvahiyyoluylainmi olmas inancnn zor kabul edilebilecei anlalmaya baland. Din ilerinde ciddi ve samimi olan Papa III. Paulus (1534) ile onu izleyen birtakm papalar, Papaln maddi ve manevi btn olanaklarn yzyllarca srecek bir mcadele iin rgtlediler. Cizvit Tarikat ile Romada Engizisyon rgtnn kurulmas, Trent Konsili, kitap vb. basmnn sansre tabi tutulmas,yasakkitaplariinIndexkarlmasalnannlemlerdi. BrunoileVaniniYaklyor Giordano Bruno, bir bakmdan Epikurosun dncelerine (evrenin sonsuzluu kuramn ondan almt) dayanan bir dinsel felsefe kurmutu. Ancak Epikurosun materyalizmi, bu sistemdeTanrmaddeninruhudurgryle,panteistbirmistisizmbiiminebrnmt. Kopernikin, hem Katoliklerce, hem de Protestanlarca reddedilen yeni buluunu (dnyann gne evresinde dnd gereini) kabul eden Bruno, bir adm daha atarak, duraan yldzlarnbirergneolduunuvebunlarnevrelerindednen,gzegrnmezgezegenleri olduunudailerisryordu.RomadaidamamahkmedilerekCampodeFioridenenyerde ateteyakld(1600). BrunogibiAvrupadadolapduranLucilioVaniniadltalyalbirbilginToulousedadinsizlik vetanrtanmazlklasulanarak,ncedilikoparlarak,sonradaateteyaklarakcezalandrld. KopernikveGalileo Modernastronominintarihi,Kopernikin,dnyannhareketleriileilgiligereiilkkezortaya karankitabilebalar.Bukitabnkmas,zgrdncetarihindeoknemlibirolaydr; nk bilimle Kutsal Kitap arasndaki uyumazl ak ve kesin biimini veren bu kitap olmutur.KopernikinkitabIndexegeirildi. Roma, Gne sistemi gereinin retimine 18. yzyln ikinci yarsna kadar izin vermedi. Galileonunkitaplarda,ta1835ylnakadarIndextekald. SansrBalyor Papa VI. Alexander, ruhsatsz kitap basmay yasaklayan ferman ile baslacak eserlerin sansrden geirilmesi kuraln koydu (1501). 19. yzyla kadar hibir lkede kitap basma gerekanlamylaserbestdeildi.

BlmV DNSELHOGR AsokannHogrs Dinineitenliklebalolduukadar,hogrlbirinsandaolanHindistanHkmdarAsoka, M.. 3. yzylda, birbirine dman iki dinin, Brahmanizm ile Budizmin atmalarna son vermek iin, lkesinde her iki dinin birbirine eit sayg grecekleri hakknda bir ferman kard.Asokannbukonudakifermanlarhogrfermanlarnneneskisiolarakdiyeanlr. Hogr,tamolmayanbirdinselzgrlkdemektirvederecederecedir. Sosinizm Modern anlamyla hogr ilkesini, talyan reformcular arasnda, birlik grn brakarak,Bircilik,Unitarizmmezhebinikurmuolanzmreyeborluyuz.Bircilikmezhebini kuran(genellikleSocinusadylatannan)FaustoSozzinidir.Onagre,baskilebirlikteolmas zorunluise,dinbirbeladr.Avrupadevletlerindedinzgrlyargsaldeyimiyleanlatlan busistemsayesindegerekleebilmitir. DinleDevletAyrlyor Dinin devletten ayrma esas, 17. yzylda Atlantikin te yakasnda Yeni Dnyann bir kesinde uygulama alanna girdi. Roger Williams Priten mezhebindendi. Bu gr bir sapma sayld iin kendisini Massachusetsten kardlar. O da, Priten kolonicilerin basklarnaurayanlariinbirsnakolmakzere,Providencekentinikurdu.RogerWilliams, burada demokratik bir cumhuriyetin temellerini att; bu cumhuriyetin Anayasasna gre, devleti ynetenler, yalnz sivil ynetim ileri ile uraacaklar, din ilerine hi karmayacaklard. Hogr ilkesine dayanan ve din ilerinin ynetimini sivil hkmetin elinden btnyle almay kural olarak kabul eden ilk modern devleti kurmak erefi Roger Willimsndr. Koloniler, ngiltereden ayrlarak bamsz bir devletler birlii durumuna gelince, ilan edilen FederalAnayasa(1787),laiklikilkesinimutlakolarakkabuletmi,ancakdinidevlettenayrp ayrmamaksorunununzmn,birliioluturandevletlerinkendiisteklerinebrakmtr. MiltonunBykSavunmas Milton Byk Savunma: Ruhsatsz eser basma zgrl lehinde sylev adl bir eser yaynlamtr. Bu sylevinde unlar yazmtr. Bilim yeni dncelerin sylenip ortaya karlmas ile ilerler. Gerek de zgr tartmalarla bulunur. Sansrclerin izniyle kan kitaplar (Baconun dedii gibi), ancak zamann gereklerine uygun dil kullananlar olaca iin, ilerlemeye hizmet etmezler. Milton, dnce zgrln, siyasal zgrlkten stn tutmaktavebtnbakazgrlklerdennce,banarenme,syleme,vicdanveserbeste tartmazgrlnverindemektedir.

ActofTolerationadverilendinselhogryasas(1689)devrimineseridirvengilterede bugnhkmsrendinzgrlnntemelioyasayadayanr. JohnLocke Ayn yl (1689) iinde, John Locken nl Letters Concerning Toleration (Hogr stne Mektuplar)nilkiLatinceolarakyaynland.Gerekdinaklnitenkanmasdemektir,aklise (nitelii bakmndan) inanmaya zorlanamaz. Katolikler politika bakmndan tehlikeli insanlardr.Locke,laiklikilkesini,kaytszartszolaraktutmaktadr;bununmantksalsonucu dadinindevlettenayrlmasdr. ngilterede, 19. yzylda, din zgrl alannda yaplan ilerin balcalar, Liberallerin eseridir. VoltaireinAtBykSava Hogrszle kar alan mcadelenin en atlgan ve gl lideri Voltairedir. Voltaire, devletynetimindekimevkilerin,yalnzdevletinresmidinindenolanlaraverilmesiniister. RousseeaununResmiDinGr Onun tasarlad ideal devlet, kendi zellikleri iinde, herhangi bir teokrasiden biraz daha iyicedir.nsanlar,zorunlusaylaninanlarnkabulileykmltuttuuiin,hogrilkesini yadsmolmaktadr. DevriminFransayaGetirdikleri Devrim, Fransaya din zgrln getirdi. Mirabeau , hogr ve hkim gibi deyimler kullanlmasnn iddetle karsna kt. Benim amdan en geni anlamyla din zgrl ylesine kutsal bir haktr ki, onu hogr kelimesiyle belirmek bile, bana gre, bir eit despotluktur; nk hogrde bulunmak iktidarn elinde olunca, hogrde bulunmamak da onun dileini bal kalr diyordu. Kilisenin emredici durumdaki etkinlii kraldan millete geti. Demokratik cumhuriyeti, burjuva cumhuriyeti izledi (1795 1799). 1795 tarihli Anayasa ile dinle devlet birbirinden ayrld, her trl ibadetin serbest olduu ilan edildi ve Katolik rahiplerininognekadardevlethazinesindenaldmaalarkesildi.Ortaya,Theofilanthropi adyla yeni bir aklc din kt. Yzyln filozof ve airlerinin, Voltairein ve ngiliz Yaradanclarnn (deist) doal din dedikleri bu idi; Rousseaunun arndrlm Hristiyanl deil. Yeni dinin grleri u ekilde zetlenebilir. Tanr, ruhun lmszl, kardelik, insanlk; baka dinlere saldrda bulunmamak, onlarn hepsini de sayg ile yceltmek, ayn mezhepten olanlarn aile iinde ya da bir tapnakta toplanarak, birbirlerini ahlaki eylem ve hareketlereisteklendirmekvezendirmekktidarn,bazengizli,bazendeakakoruduubu mezhep,eitimgrmaydngrlkiilerarasndahayligeerlilikkazandveyayld.

Devriminnderleribirtakmilkeleridogmagibikrkrnekabuletmiti.Budogmalardan biri,Rousseaununinsann,doutaniyi,adaletlivedzenseverbirvarlkolduuhakkndaki batlgr,tekideinsanlarndoutaneitolduuhayaliidi.zgrlk,eitlik,kardelik kural,diniinanlardzeyindebirinanolmu(gklerdeninmibirvahiygibi),ruhlarsarp bylemiti. Dinzgrldevrimdendodu:nce,dinidevlettenayrmabiiminde,sonradaantlama (konkordato) ile. Antlama, monarilerden ve cumhuriyetlerden geerek, yzyldan fazla srdktensonra,1905ylnnAralkayndaortadankaldrlarakyenidendinledevletayrl sisteminednld. AlmanyadakiGelimeler Christian Thomasius, din zgrln adil bir kanun anlaynn mantksal sonucu sayan kuramn belli bal yaycs olarak grlebilir. Almanyada din zgrlnn yerlemesini etkileyen en nemli olay Byk Friedrich gibi bir aklcnn Prusya tahtna kmas olmutur (1740).BykFriedrichinsiyasetiveilkeleri,1794ylnda,II.FriedrichWilhelmdneminde yaynlananPrusyaDevletleriKanununageti. AvusturyadamparatorII.Josef1781ylndaHogrFermannyaynlad. talya talyada,18.yzylda,hogrdncesi,biraklcyadafilozofadeil,aslndaKatolikbir kilise adam olan Tamburini tarafndan savunulmutur. Papa XVI. Gregorius, yaynlad bir Papalk bildirisi ile (1832), zgrle kar Kilisenin otoritesini kesinlikle savundu. Papa IX. Piusda an Yanllar hakknda buna benzer bildiri yaynlayarak (1864) btn dnyay hayretleriindebrakt. Hogr, Reform Hareketi dolaysyla, Kilisedeki birliin bozulmas sonunda doan siyasal durumvekoullarilezorunluluklarnrndr. BlmVI AKILCILIINGELMES (17ve18.Yzyllar) AklEgemenliiniKuruyor Son 300 yl boyunca, akl yava yava ama srekli olarak Hristiyan mitolojisini ykmakta ve doast vahiy savlarnn i yzn ortaya sermektedir. Aklcln ilerlemesi iki dnemde olur: 1) 17. ve 18. yzyllarda Hristiyan ilahiyatn ve ona dayanak olan Kutsal Kitab

reddeden dnrler, dinin esaslarnda bulduklar tutarszlklar ile elime ve mantkszlklarnvebunlardandoanahlakiglerinetkisialtndaetkisialtndakalmlard.2) 19. yzylda bilimin eitli alanlardaki bulular din kumann dokusunu hrpalad; tarihi eletiridekutsalbelgelerinotoritesiniyntemlibirekildeykt. Gerein,insannumutlar,korkularyadageleceizerindeyapacaetkikaygsndanveher trl kar ilgisinden arnm gerek ak 17. yzylda balamtr. Birok nl dnrler yetimitir. Bu dnrler, Hristiyan inancna gre olan evren tasarmnn akla uygun olmadsonucunavarm,Pascalgibibazlardaaklszgecindengeirmedenimanyoluna dnmlerdir. Bacon deist olduu halde, bilimsel aratrmalar alanndan otoriteyi darda tutmak dncesi btn yazlarnn ruhunda vardr. Yzyln byk zeklar, genellikle akl, otorite zararna olmak zere yceltme eiliminde idiler. ngilterede bu ilkeyi Locke yle salambirbiimdekurduki,btn18.yzylboyuncasrentanrbilimtartmalarndaheriki taraf da hep akla dayanr oldular; nl tanrbilimcilerden hi biri, artk iman akldan daha yksekdzeydebirggibikabuletmiyordu. Aklnderecederecegelienegemenliininengzearpanrnei,byclkkonusunakar kamuoyunda oluan deiiklikte gzlenir. Kutsal Kitapn bycnn yaamasna katlanmayacaksn buyruunu yerine getirmek iin, I. Jamesin nl abalarn, Cromwellin ynetimidnemindePritenlerin,eytanlauyuankocakarlaryoketmekkonusundakistn abalarokgeridekalmt.Eitimgrmkimselerarasndabyyeinananlarazald.Enson mahkemeyeverilenbyckadn1712deJaneWenhamdr.Byclkaleyhindekiyasada 1735 ylnda ortadan kaldrld. John Wesley, bycle inanmamak Kutsal Kitaba inanmamaktrsziletambirgereidilegetirmitir. HobbesDindeBaskySavunuyor 17. yzyl ngiliz dnr Hobbes, Fransz dnr Gassendiden ok etkilenmitir. Gassendi(Epikrcbirbiimde)materyalizmiyenidencanlandrankiidir.HobbesLeviathan adl eserinde ortaya koyduu siyaset kuramna gre, hkmdar her bakmdan olduu gibi, inan sorununda da mutlak bir hkm ve g sahibidir; uyruklarn grevi, hkmdarn gsterecei dini kabul ederek, onu uygulamaktr. Bylece dini bask savunulmu olmakla beraber, kiliseye bamsz olarak hibir g tannmyordu. Fakat Hobbesn kuramna temel olan ilkeler aklc idi. Hobbesun din hakkndaki asl gr ise: Grnmeyen eyler karsndabilgisizlikvevehimdendoankorku,insannkendisindeoluncadindenilen,baka trlkorkanyadabakatrltapanlardaoluncabatlinanadverilenduygununtohumunu oluturur. SpinozannPanteizmininAnlam HollandalYahudifilozofSpinoza,Tanradnverdiisongerei,mutlakbiryetkinlik,kiisel olmayanbirvarlkve(nitelikbakmndanda)dnvemekndaustalksfatlarndanoluan bircevherolarakgrr.

LockeveToland EssaysontheHumanUnderstanding(nsandrakistneDenemeler)adleserindeAngilikan JohnLocke,btnbilgilerindenemeyoluylaedinilmiolduunugstermektedir.Locke,iman btnyle akln hkm altna sokar. Hristiyan vahyinin (buyruk) akla zt olmadn gstermek iin The Reasonableness of Christianity (Hristiyanln Akla Uygunluu) adyla yaynlad kitap, sonraki yzylda ngilterede ortaya kan btn dinsel uyumazlklar iin bavurulanbireserolmutur. Katoliklikten Protestanla gemi bir rlandal olan Toland (Lockeun etkisi altnda olarak) ChristianityNotMysterious(HristiyanlkEsrarlBireyDeildir)adyla1696ylndabirkitap yaynlad. Toland, Hristiyanln hak olduunu kabul ederek, onda hibir esrarl yn bulunamayaca sonucuna varr; nk ona gre, esrar yani akl ermeyecek dogmalar akl kabul edemez. Tolandn Hristiyanl hak olarak kabul etmesi, yalnzca grnrde bir ifadedenbakabireydeildir.Odneminaklceserleriniokurken,yazarlarnaslamalarn satraralarndaaramaldr. BayleninBykEtkisi Fransadan kovulan Bayle Dictionnaire Historique (Tarih Szl) adl eserini yaynlad. Baylea gre, iman ile akln alanlarnn birbirinden ayr olduudur. mann erdemi, gkten indirilmigereklere,yalnzveyalnzTanrnnotoritesinedayanarakinanmadadr. KutsalKitapYorumlanyor Spinoza, Kutsal Kitabnda alelade kitaplar gibi yorumlanmas gerektii ilkesini ortaya koymutu; Yaradanclar (deistler) bakmndan da bu ilke temeldi. Hristiyanla hcum edenlerekarkullanlacakyasalsilahvard; 1. Kilisemahkemelerinin,tanrtanmazlk,kutsaldeerleresaldr,dindensapmailedine aykr dnceler yaynlamak gibi eylemleri (en ok alt aya kadar olmak zere) hapislecezalandrmakyetkisivard. 2. ngiltere Bayargc Hale, 1676 ylnda Taylor adl adamn Hristiyanlk hakknda sahtekrlk deyimini kullanmak ve saya dil uzatmak sular ile itham edilmesi zerine,ngilizrfiHukukunu(CommonLaw)sulualeyhineyorumlamtr. 3. 1698ylndayaynlananbiryasayagrede,Hristiyandinindenolanbirkimseyazile basn ile ders vererek yahut t kisvesi altnda szlerle, Kutsal birlii oluturanlardan herhangi birinin tanrln yadsr, ya da birden ok tanr olduunu syler,yadaHristiyanhakolduunu,yadaEskiveYeniAhitkutsalkitaplarnnTanr buyruuolduklarnyadsrvebusuudasaptanrsaeitlicezalaraarptrlrd. Vahyin gereklii lehine gsterilen kantlar arasnda en bata gelenler, Eski Ahiddeki baz kehanetlerin Yeni Ahidde gereklemi olduu iddialar ile Yeni Ahidde sz geen mucizelerdi.

VoltaireHristiyanlaKarkyor Voltaire, itenlikle bir Yaradanc (deist) idi. Evrenin nitelii, onun bilinli bir mimarca meydanagetirilmiolduudncesinedayanarak,insanlarndirlikvedzeniiindetanrnn gerektiiniilerisryorvetanrtanmazlaiddetlekarkyordu.Voltaireinenbykve baarl hizmeti, hogr davas uruna yapt etkili abalarda ve batl (temelsiz) inanlara kar at sistemli mcadelede grlr. Edebi dehasyla, ngiliz dnrlerinin eserlerini btn dnya iin bir g haline getirmitir. Hristiyanlk dnyasnda Voltaireden daha fazla kinvenefretuyandrmhikimseyoktur.OnubireitDeccalsayyorlard. RousseaununDevrimcilii Rousseauda Yaradanc(deist) idi,ama onun Yaradancl,Voltaireinki gibi deil, imanl ve heyecanl idi. Eitim kuramna parlak bir hizmeti olan Emile 1762 ylnda yaynland. Bu kitaptayazdklarhemyazarnYaradancinancndorular,hemdevahiyinancnveilahiyat reddeder.Emile,Paristeherkesingznndeyaklmveyazarnntutuklanmasiinemir verilmitir. YaradanclnReddi Yaradanclk, ister Rousseaunun ki yar Hristiyan, ister Voltaireinki gibi Hristiyanla kar olsun, kum stne kurulmu bir bina idi; yle olduu iin de, Fransada, ngilterede, Almanyadaortayakandnrleronutemelindenyktlar. Diderot Yaradancl reddediyordu. Diderotun byk eseri olan Ansiklopedide, kilise hakknda en bakaldrc dncelere yer verilmiti. Bu eserin yaynlanmasndan ama insanlar,ilkgnah(demileHavvanncennetteyasakyemiiyiyerekilediklerignahki, bunun cezas olarak cennetten kovulmulard) inancna dayanan Hristiyanlktan karp, onlara yeni bir dnya gr vermek; dnyadaki ktlklerin, insanlarn yaradlndaki kusurlardandeil,bozukkurumlarn,kteitiminetkisindengeldiinivednyanninsanlar iingzelbirdurumagetirilmesininolanaklolduunutelkinetmekti. HumeunKukucuFelsefesi ngilizfilozofuHume,kiihalindebirTanrnnvarlntantlamakiingenelliklenesrlen kantlarntutaryanlarolmadngsterdi.HumeunlmndensonrayaynlananDialogues onNaturalReligion(DoalDinzerineDiyaloglar)adleserinde,gerekyaradanclarn,gerek HristiyanlarnTanrnnvarlntantlamakiinnesrdkleriamakantnahcumedilir. AlmanyadaAydnlanmaveKant Almanyada aydnlanma devri 17. yzyln ortasnda balar. Bir alman dnr btn dnyay sarst: Filozof Kant. Salt Akln Eletirisi adl eserinde; Tanrnn varl ile ruhun lmszlnsaltaklyoluylatantlamayakalkncaisteristemezelimeleredeceimizi

kantlarlagsterdi.Kantnfelsefesi,aklotoritebuyruundankurtarmakyolundaileriatlm peknemlibiradmoldu. BlmVII AKILCILIINLERLEMS (19.YZYIL) Bilimlerliyor Kopernikin aratrmalarnn mjdeledii modern bilimin temeli 17. yzylda atlmtr. Kopernikin kuram o yzylda tantland, genel ekim kanunu o yzylda bulundu, modern fizik ile kimya bilimleri yine o yzylda kurulmaya baland. Kuyruklu yldzlarn ne olduklar anlald iin, bunlarn Tanrnn kzgnlnn bir belirtisi olarak grmekten vazgeildi. 18. yzylbilimadamlarnn,diniotoriteninzorvebasksilekarlatklaralandoabilimleri oldu. JeolojininKatklar 19. yzyl balarnda Laplace, nebula varsaymna dayanarak evren hakkndaki kuramn ortayakoydu.Laplacenkuramnagre,dnyannvegnesistemininoluumuiinfiziksel birsrecinuzunzamanlarboyuncasrmolmasgerekiyordu.1863ylndaLyellAntiquityof Man (nsann Eskilii) adl eseriyle, insan soyunun yeryznde (Kutsal Kitapdaki kaytla uzlamas olanaksz derecede) ok eski zamanlardan beri yaamakta olduunu uluorta meydanakard.17.yzyldabirngilizdinadamotarihi,bykbirustalklahesapederek ylesaptamt:lkinsanTanrtarafndanM..4004ylEkiminin23ncgnsabahsaat 9dayaratlmtr. DarwinDnyaySarsyor 1859ylndaDarwininTrlerinKkeniadlkitabnnyaynlanmas,yalnzbilimalanndadeil, bilimileteolojiarasndakikavgadadabirnirengi(balang)noktasoldu.KutsalKitap,insan Tanrnn kendi suretinde olarak yarattn syler. Darwin ise insann maymundan geldiini anlatyordu. Darwin, olaylarn bir amala meydana getirilmi deil de, belki koullarn allm olmayan bir biimde bir araya gelmelerinin sonucu olarak aklanabileceini gstermitir. Doadaki olaylar deimez kanunlara uyarak, birlikte var olan ve birbiri ardnca giden sentezlerdir. Bu kesin hkml nerme 19. yzyln ilk yllarnda bir bilim aksiyomu olarak kabuledilmiti.Bunermeninanlamudur:Herhangibirandatmevrenindurumu,ondan nceki anda olan durumunun sonucudur; bu iki durum arasndaki nedensel ard arda geli, nedenlesonuarasndakiilikiyiyokedecekyadadeitirecekherhangibirarayagirmeile kesintiyeurayamaz.nknedensellikdncesizihinlerimetafiziegtrr.

HegelinYaptHizmet Gelimedncesi,yalnzdoayadeil,insannruhunave(dnceiledindegirmekzere) uygarlktarihinedeuygulanmtr.Hegelegre,tmvarlk(kendiverdiibiradla)mutlakbir ideadan ibarettir. Hegelin sistemine mutlak idealizm ad verilmitir. Hegelin sistemi idealistolduuvebundandolayevreninaklamasnmaddededeil,dncedebulduu halde, materyalist sistemler gibi, onun da ortodoks inanc ykmak eilimindedir. Hegelin bysne kaplan insan, kendisini vahiy ile gkten indirilmi bir din gereksinme ve arzusundankurtaranbirevrenkuramnakavumuduygusuyladolar. ComteveSpencer Fransz Auguste Comte da toplayc bir sistem tasarlamt; ancak o, saldrgan davranarak, evreniaklamanneskimi,hkmkalmambirbiimisaydteolojiyitmylereddetmiti. Comtea gre, toplumun gelecekteki ilerleyiine (yalnz ve yalnz denemenin verileri ile ilgilenen)bilimgrrehberlikedecektir. ngiliz Herbert Spencerin toplayc sisteminde de (Comteunki gibi) bilime dayanlyor ve (nebula durumundaki bir evrenden balanarak) hem fizik, hem de psiik ve sosyal bakmlardan, bilinebilir olan btn evrenin nasl ortaya konabilecei gsterilmeye allyordu. DeterminizmTariheUygulanyor Doa gibi, insann eylemleri ile tarihinin de sk bir biimde nedensellik kanununa bal olmas,Comteuntemelilkelerindenbiridir. AntropolojininBulgular Bilim, Kutsal Kitapn yanlmazl hakkndaki eski inan tutulamaz bir duruma getirmi, Yaradlveinsanncennettenkarlmasinanlarnbsbtnykmtr. KutsalKitapveTarihselEletiri Kutsal Kitapdaki kaytlarn, salt tarihi belgeler gibi ele alnarak, yntemli bir ekilde incelemeden geirilmesi 19. yzylda yaplr. Tevrat Musann yazm olduu hakkndaki geleneksel bilgi bsbtn geerliliini yitirmitir. Tufan yksn Yahudilerin Babil mitolojisinden alm olduklarn gsteren belge byk bir heyecan uyandrmtr. Dinler, daima efsanelerden dokunmu rtler iinde doar. Dinlerin en byk ekicilii (baka bir yoldanrenemeyeceimiz)birgelecekhayatvaatetmelerindedir. ModernizmHareketiveTepkileri Loisy,KatolikKilisesindegelienveModernizmadverilenhareketinenbelirginkiisidir.Papa X.PiusModernizmhareketiniortadankaldrmakiinelindengelenhereyiyapt.ngilizLord Westburynin mezar tana u kitabe yazlmt: Bu dnyadaki mesleinin son gnlerinde

Cehennemi, mahkeme giderleri kendisine ait olmak zere kovarak ngiliz Kilisesi Ortodoks mensuplarnnsonumutlarolansonsuzlanetcezasnortadankaldrmtr. AgnostiklerveJohnMorley Agnostiklere gre, insan aklnn bir idrak snr vard; teoloji, bu snrn dnda kalyordu. Bilimin,(psikolojideolmakzere)uratdnyaiseosnrniindeidi. John Morleye gre; Siyasette nce elverililik sonra gerek, dinde bata i huzuru sonra gerek aranr. Teoloji, yoksul halk uslu durdurmak iin iyi bir aratr. Tanrya ve dine inanmamakdatehlikelisiyasaldncelerinnedeniyadaonlarlaberabersaylr. MonizmHareketi lerlemekuram,AlmanyadabykilgiuyandranMonizmhareketinde(19101912)olduu kadar g ve nemle baka hibir yerde kabul edilmemitir. Yeni gre gre, deneyimlerimize giren her ey, karl olan bir bilime konu olabilir. Fizik evren hakkndaki eski mekanik kuram yava yava ortadan kalkarak yerine enerji kuram geti. Madde ad verileneyyalnzcabirenerjilerkarmadr. Monizm, btnyle bilime dayanarak, teoloji ile mistii ve metafizii kadrosunun dnda tutan bir hayat gr olmas bakmndan, Comteun pozitif felsefesi ile dinine benzer. Bilimindnyagriledinindnyagrarasndakikesinztlkzerindesrarladurarak, diningiderekdahaazgereklibirdurumagelmesiolaynmanevigelimeninbalcabelirtisi sayarlar. Zaman plannda ne denli geriye gidersek, dini o denli deerli bir uygarlk unsuru olarakgrrz;bizilerledikeogerilervearkayaekilir,yerinidebilimalr. BlmVIII DNCEZGRLNHAKLIKILANNEDENLER YasaklamaNedenYersizdir? Stuart Milll e gre, insan soyuna, kendi yesinden herhangi birinin hareket zgrlne, bireyolarakyadatoplucamdahaleettirmeyihaklklannedenkorunmaamacdr.Eskive Yenialarda, iktidarlarn zgr dnceyi yasak etmelerini mazur gstermeye yarayan ite budncebiimiolmutur. Bir insan, iten kanlarn ifade eden dncelerinden dolay cezalandrmak hakszlktr; nk kannn irade ile ilgisi yoktur. Yanlma su olmad iin, onu cezalandrmak hakszlk olur. Btn erdemler, insann geirdii, fizyolojik ya da sosyal deneye dayanr, hakllk (adalet)dabunundndadeildir.

JohnStuartMillinKantlar Dnce zgrlnn haklln akl ve usa vurmayla tantlayan John Stuart Mill oldu. J.S. Mill bu konudaki dncelerini On Liberty (zgrlk stne) 1859 ylnda yaynlad. Dnceyi yasaklayacak olanlarn onun doruluunu yadsyanlardr, ancak bunlar yanlmaz deildirler. Yarglarnda haksz da olabilirler, hakl da olabilirler; bir lde hakl, bir lde hakszolmalardaolas: 1. Eer kendileri haksz olup da ezmek istedikleri dnce doru ise, insanl bir gerektenyoksunklmakiinellerindengeleniyapmolurlar.Eylemvehareketimizin dayanacadnceyidoruolarakgrmemizihaklklacakaslkoul,bakalarnno dncemize itiraz ve onun yanll tantlayabilmek iin tam bir zgrle sahip olmalardr. 2. Kabuledilmiinanc,iineyanlnkarmasndankorumakamacyla,tartmakonusu yaptrmamakda,oinandorubileolsagenedegenelyararaaykrder. 3. En ok rastlanan ve en nemli olan ise birbiri ile arpan iki grn gerei blm olmalar halidir. Gerei aralarnda paylaan (yani her birinde gerein btndeildebirblmbulunan)ikidnceninherbiriiinyalnzhogrdeil de,tutupdesteklenmesiistenirse,bunlardanhangisiaznlndncesiiseotutulup desteklenmelidir; nk o dnemde ihmale urayan ilikileri o dnce temsil etmektedir. BiliminlerlemesizgrleBal Uygarln ilerlemesi bir lde insan denetiminin dnda kalan koullarn etkisine bal olmaklaberaber,dahaok(vegittikeartanbiroranda)insannkudretalaniindebulunan eylere baldr. Bilimin ilerlemesi ve yanlglarn dzeltilmesi iin de, kaytsz artsz bir tartma zgrl gerekir. Uygarlk tarihinin bize verecei bir ders varsa o da udur: Dnceveahlakplanndakiilerlemenin(salanmasinsanntmylekendielindeolan)bir temelkouluvardrki,odatambirdncevetartmazgrldr. AklnZaferiSreklidir Aklnotoriteyekaratsavazgrlnzaferiilesonaermigrnmektedir.Hibirbilim adamnn aratrma rnlerini, sonularnn geerli olan inanlar zerine yapabilecei etkiyi asla dnmeden, yaynlamaktan hibir korkusu yoktur. zerinde aba harcanacak, aratrlm ve tantlanm olaylarn pek az bulunduu alan, saptrma iin geni bir taban oluturur.Bugnakl,evreninniteliihakknda,gerekliitantlanmolaylardanoluanok geni bir bilgiye sahip olduu iindir ki, teolojinin onu boyunduruk altnda tuttuu alardakindenokdahasalamveglbirdurumdabulunmaktadr.Btnbilimselolaylar onunkaleleridir.