იბერიულ-კავკასიური საერთაშორისო სამეცნიერო ცენტრი

Ibero-Caucasian International Research centre

კავკასიოლოგიური სერია, V
ტარიელ ფუტკარაძე

ტარიელ ფუტკარაძე

"ევროპული ქარტია
რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ"
და
საქართველოში ენობრივი პოლიტიკის "ევროპული ქარტია
დაგეგმვის საკითხი რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ"
და
კავკასიოლოგიური სერია, V
საქართველოში ენობრივი პოლიტიკის
დაგეგმვის საკითხი

Tbilisi
2009
2009

-1-
იბერიულ-კავკასიური საერთაშორისო სამეცნიერო ცენტრი
Ibero-Caucasian International Research centre
Caucasiological Series, V
Tariel Putkaradze
"European Charter
for Regional or Minority Languages"
and
An Issue of Plannig Linguistic Policy
in Georgia
წარმოდგენილ წიგნში ავტორს მიზნად აქვს აჩვენოს, რომ:
- "რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული
ქარტია" ("ენის ქარტია") თავისი არსით ნათელი და მაღალი
დონის დოკუმენტია; იგი არ შეიცავს რომელიმე ქვეყნისთვის
სახიფათო დებულებებს. "ენის ქარტია" ხელს უწყობს სხვა
სახელმწიფოებრივ ველში მოქცეული ავტოქთონი უმცირესობის
ენობრივ-კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებას.
- "ენის ქარტიისა" და ჰააგის თუ ოსლოს "რეკომენდაციების"
მიზნების გამიჯვნისა და პრინციპების გათვალისწინების
შემთხვევაში, სახელმწიფო ენის ფუნქციის დაკნინების გარეშე
საქართველოშიც და სხვა ქვეყნებშიც შესაძლებელია:
¾ სათანადო სტატუსი განესაზღვროს ქვეყანაში არსებულ
ყველა ლინგვისტურ ერთეულს;
¾ ხელისუფლების მიერ დაისახოს ნათელი ამოცანები
ისტორიული უმცირესობის ენის, როგორც კულტურული
მემკვიდრეობის, შენარჩუნება-განვითარებისათვის;
¾ რეალურად იქნას დაცული ძირითადი მოსახლეობის,
ისტორიული უმცირესობის, ახალი უმცირესობისა თუ
მიგრანტების წარმომადგენელთა ენობრივი უფლებები.
რედაქტორი
პროფესორი როლანდ თოფჩიშვილი
რეცენზენტები:
პროფ. თამაზ ბერაძე
დოქტ. როზეტა გუჯეჯიანი
პროფ. ბეჟან ხორავა

© ტ. ფუტკარაძე
Tbilisi
2009 გამომცემლობა: "უნივერსალი", 2009
ISBN 978-9941-12-434-1

-2- -3-
 სარჩევი უმცირესობად? არაისტორიულ ეთნიკურ უმცირესობად
(დიასპორად)? მიგრანტად? ....................................................................76
შესავალი ........................................................................................................7
ევროსაბჭოს წევრ რომელ სახელმწიფოში მცხოვრებ ქართველთა
ევროსაბჭოს წინაშე აღებული ორი ვალდებულების მოკლე ისტორია ...9 ენის მიმართ უნდა გავრცელდეს, ერთი მხრივ, ევროპული ქარტიის
დებულებები, მეორე მხრივ - ჰააგისა და ოსლოს რეკომენდაციები,
"ევროპული ქარტიის" ძირითადი ტერმინი: რეგიონული ან მესამე მხრივ კი - კანონი მიგრანტთა შესახებ? ....................................82
უმცირესობის ენა................................................................................ 17
დასკვნითი მსჯელობა ..............................................................................86
რატომ შეიქმნა ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის
ენის შესახებ? ............................................................................................. 22 დანართი № 1: ქუთაისური მემორანდუმი .......................................... 89

"ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ ჩარჩო კონვენციისა" და "ოსლოს დანართი № 2: კონსტანტინე გამსახურდიას ენობრივი კონცეფცია.....92
რეკომენდაციების" მიზანი: ახალი უმცირესობების ენობრივი
უფლებების დაცვა ..............................................................................27 დანართი № 3: რევაზ შეროზია, კონსტანტინე გამსახურდია და
ქართველური ენობრივი სამყარო ................................................... 94
"ევროპული ქარტიის" მიზანი: ისტორიული უმცირესობების
დედაენის დაცვა .................................................................................32 დანართი № 4: კონსტანტინე გამსახურდიას ენობრივი კონცეფციის
მიხედვით შექმნილი პროექტი, რომელიც "რატომღაც" არ
ენათა სახეები "ქარტიის" მიხედვით...................................................... 39 მოეწონა განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს
("რუსთაველის") ფონდის ექსპერტს .............................................101
საქართველო: სახელმწიფოს ოფიციალური ენა და მისი
ადგილობრივი სახესხვაობანი ........................................................ 43 დანართი № 5: უწმინდესისა და უნეტარესის, სრულიად
1.1. სახელმწიფო ენა ............................................................................ 43 საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, ილია II-ის მისალმება
1.2. სახელმწიფო ენები ავტონომიურ წარმონაქმნში .................... 43 კონფერენციის მონაწილეებისადმი ..............................................108
1.3. სახელმწიფო ენის ადგილობრივი სახესხვაობა ...................... 43
დანართი № 6: მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, "ლიტერატურნაია
საქართველოში რომელია ისტორიული ეთნიკური უმცირესობის გაზეტა" საქართველოს დაქუცმაცების შესახებ .........................110
ენა? ........................................................................................................ 51
2.1. ისტორიული რეგიონული ენა.................................................... 51 დანართი № 7: განათლების სამინისტროს განცხადება ....................114
2.2. რეგიონშიც უმცირესობის ენა..................................................... 51
2.3. კონკრეტული რეგიონის არმქონე ისტორიული ენა - დანართი № 8: ივანე ჯავახიშვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის
ტერიტორიის არმქონე ენა........................................................... 59 ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს წერილი .................................117

არაისტორიული უმცირესობის ენები: დიასპორათა და მიგრანტთა

ენები საქართველოში ................................................................................71

არის თუ არა საქართველო მულტიეთნიკური თუ მრავალეროვანი

ქვეყანა? ვინ შეიძლება ჩაითვალოს: ისტორიულ ეთნიკურ

-4- -5-
 შესავალი

"ევროპული ქარტია რეგიონული ან 1999 წლის აპრილში საქართველო გახდა ევროსაბჭოს

უმცირესობის ენების შესახებ": წევრი; შესაბამისად, ჩვენმა ქვეყანამ აიღო ვალდებულება, რომ
განმარტებითი მოხსენების 31-ე, 32-ე და 49-ე პუნქტები: ერთი წლის ვადაში მოეხდინა ევროკონვენციების
რატიფიცირება. ევროკონვენციათაგან საქართველოს
"ქარტიის დებულებები მოიცავს მხოლოდ ისტორიულ ენებს, ხელისუფლებას დღემდე არ დაუდასტურებია "რეგიონული ან
ანუ იმ ენებს, რომლებიც დიდი ხანია გავრცელებულია მოცემული უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტია", რომლის
სახელმწიფოს ტერიტორიაზე" (31); მიზანია მოცემული სახელმწიფოს არაძირითადი, მაგრამ
"ეს ენები მკაფიოდ უნდა განსხვავდებოდეს იმ ენის თუ ისტორიული (ავტოქთონი) ეთნოსის ენობრივ-კულტურული
ენებისაგან, რომლებზეც სახელმწიფოში მცხოვრები დანარჩენი დაცვა; კერძოდ:
მოსახლეობა საუბრობს. ქარტიის დებულებები არ ეხება ერთი ენის 1999 წლის 27 იანვარს ჩატარებულ ევროსაბჭოს ასამბლეის
ადგილობრივ სახესხვაობებსა თუ განსხვავებულ დიალექტებს" (32). მე-4 სხდომაზე პოლიტიკურ საქმეთა კომისიის სახელით
გაკეთებულ ტერი დევისის (გაერთიანებული სამეფო)
მე-2 მუხლის თანახმად, ქარტია მხარეებს არ ავალდებულებს, მოხსენების დასკვნაში ვკითხულობთ:
გამოიყენონ როგორც II, ისე III ნაწილები, რამდენადაც სახელმწიფოს "საქართველომ ევროსაბჭოში გაწევრიანებიდან ერთი წლის
შეუძლია მოახდინოს კონვენციის რატიფიკაცია იმ შემთხვევაშიც, განმავლობაში ხელი მოაწეროს და რატიფიცირება გაუკეთოს
თუ იგი არ შეარჩევს არც ერთ ენას, რომლის მიმართაც გავრცელდება
ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ჩარჩო-კონვენციასა და
III ნაწილის დებულებები. ასეთ შემთხვევაში გამოიყენება მხოლოდ
რეგიონალურ და ეროვნულ უმცირესობათა ენების შესახებ
ქარტიის II ნაწილი (49).
ევროპულ ქარტიას"1.
წარმოდგენილ ციტატაში არასწორადაა თარგმნილი
ქარტიის სახელწოდება: "EUROPEAN CHARTER FOR REGIONAL
"European charter for regional or minority
OR MINORITY LANGUAGES", რომელიც ქართულად ასე უნდა
languages": Explanatory Report:
გამართულიყო:
31. ..."the charter covers only historical languages, that is to say languages
"ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის2 ენების
which have been spoken over a long period in the state in question";
შესახებ".
32. "These languages must clearly differ from the other language or
languages spoken by the remainder of the population of the state. The charter აქვე აღვნიშნავ, რომ “ქარტიის“ ქართულ რედაქციებსა და
does not concern local variants or different dialects of one and the same გამოქვეყნებულ სხვა მასალაშიც ევროპული ქარტიის
language... სახელწოდება დღემდე ორი მცდარი ვარიანტით დასტურდება:

49. The charter, in its Article 2, does not compel acceptance of both Parts II
and III, since a state could confine itself to ratifying the convention without
selecting any language for the purposes of the application of Part III. In such
a case, only Part II would apply.
1 (http://portal.coe.ge/index.php?lan=ge&id=geoeu&sub=3);
შდრ., ინგლისურენოვანი ტექსტი: To sign and ratify, within a year after its
accession, the Framework Convention for the Protection of National Minorities
and the European Charter for Regional or Minority Languages
(http://portal.coe.ge/index.php?lan=en&id=geoeu&sub=3). სხვადასხვაენოვანი
თარგმანებისათვის იხ.: http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/
2 და არა - ეროვნულ უმცირესობათა.

-6- -7-
 - "ევროპული ქარტია რეგიონალური3 და უმცირესობათა
ენების შესახებ"4;
- "ევროპული ქარტია რეგიონალური ან უმცირესობათა5
ენების შესახებ"6.
სამწუხაროდ, მიმოქცევაში დამკვიდრებულია უფრო
უზუსტო (პირველი) თარგმანი7, რამაც ხელი შეუწყო
ევროკონვენციის სახელწოდებაში წარმოდგენილი ძირითადი
ტერმინის - Regional or Minority Language - მცდარ გააზრებას.
ჩემი აზრით, პრობლემური თარგმანიც არის ერთ-ერთი
მიზეზი8 იმისა, რომ, "ქარტიის" ნათელი დეფინიციების9
მიუხედავად, საქართველოში ოფიციალურად დღემდე ვერ
განისაზღვრა ის კრიტერიუმები, რომლებზე დაყრდნობითაც
ქვეყანაში არსებულ ამა თუ იმ ენას მიენიჭებოდა ისტორიული
უმცირესობის, დიასპორისა თუ მიგრანტის ენის, ან სახელმწიფო
ენის სახესხვაობისა თუ დამოუკიდებელი ენის სტატუსი.
3 სწორია: რეგიონული.
4 http://portal.coe.ge/downloads/Charter%20%20Expl%20report%20-%20Georgian.pdf
(თარგმნილია ეროვნული უმცირესობის საკითხთა ევროპული ცენტრის
მიერ; განთავსებულია http://www.humanrights.ge-ზე);
http://portal.coe.ge/downloads/Charter%20%20Expl%20report%20-%20Georgian.pdf
5 და არა - უმცირესობათა.
6 http://www.diversity.ge/files/files/ETS-148-geo.pdf; www.diversity.ge
შექმნილია საქართველოს პრეზიდენტის ადმინისტრაციისა და აშშ-ს
ევროსაბჭოს წინაშე აღებული ორი ვალდებულების
მოკლე ისტორია
ევროსაბჭოს წინაშე აღებული ვალდებულების შესაბამისად,
საქართველოს ხელისუფლებამ 2000 წლის 21 იანვარს ხელი
მოაწერა "კონვენციას ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ"10.
საქართველოს პარლამენტმა ამ საერთაშორისო დოკუმენტის
რატიფიკაცია მოახდინა 2005 წელს11. ამის მიუხედავად, 2008
წელს ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის 1603-ე
12
რეზოლუციის მე-9 პუნქტი საქართველოს ხელისუფლებას
საყვედურობს ამ ევროკონვენციის მიუღებლობის გამო13.
გაუგებარია: 2008 წელს ევროსაბჭოს საპარლამენტო
ასამბლეის 1603-ე რეზოლუცია რატომ ითხოვს საქართველოსგან
2005 წელს რატიფიცირებული "ეროვნულ უმცირესობათა
დაცვის შესახებ ჩარჩო კონვენციის" რატიფიცირებას? ასეთი
დიდი მნიშვნელობის მქონე დოკუმენტის დადასტურების
შესახებ ინფორმაცია 3 წლის მანძილზე არ მიეწოდა
ევროსაბჭოს?14
10 http://portal.coe.ge/downloads/conventions/ETS-
157%20Framework%20Convention%20for%20the%20Protection%20of%20Natio
nal%20Minorities.pdf
11 http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=543;

საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს მიერ (მხარდაჭერილია 12 http://conservatives.ge/docs/evrosabchos_rezolucia.pdf;

საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის პროგრამის http://conservatives.ge/docs/evrosabchos_rezolucia.pdf;

ფარგლებში საქართველო-გაეროს ასოციაციისგან). http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc08/EDOC11502.htm
7 შდრ., ზუსტი არ არის რუსული თარგმანიც: Европейская хартия 13 საქართველოს პარლამენტის მიერ "ჩარჩო კონვენცია" რატიფიცირებულია
региональных языков и языков меньшинств 2005 წლის 13 ოქტომბრის N 1938 –IIს დადგენილებით; დოკუმენტი ძალაში
(http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=148&CM=8 შევიდა 2006 წლის 1 აპრილს;
&DF=12/15/2008&CL=RUS; ჩანს, რუსული ვარიანტის გავლენამაც http://www.parliament.ge/files/714_9879_760261_charcho.pdf.
განაპირობა საქართველოში ევროსაბჭოს ამ დოკუმენტის არასწორი 14
ბუნებრივია, არ გამოირიცხება ევროსაბჭოს მოხელეთა დაუდევრობაც:
ინტერპრეტაციები. სამწუხაროა, რომ ასეთი სახელმწიფოებრივი ევროსაბჭოს მასალებში, კერძოდ, ავსტრიისა და სომხეთის მიერ "ენის
მნიშვნელობის დოკუმენტის თარგმანი უზუსტოა (ტერმინების ქარტიის" რატიფიკაციის დოკუმენტებში, სხვა ტექნიკური ხასიათის
გადმოღების შესახებ იხ.ქვემოთ). შეცდომებიც ვნახეთ, რომლებიც გასწორდა სამდივნოსადმი ჩემი წერილის
8 სხვა, უფრო არსებითი მიზეზი: ევროკონვენციის დებულებების შემდეგ; შდრ., ინფორმაცია, რომელიც გამოქვეყნებული იყო 2009 წლის 9
გააზრებული გაყალბება საქართველოში დეზინტეგრაციული პროცესების იანვარს (Status as of: 9/1/2009) და რომელიც დევს 13 იანვრის შემდეგ
გამოწვევის მიზნით. (http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=&D
9" ქარტიის" კრიტერიუმები იხ., განარტებითი მოხსენების 30-37 პუნქტები
F=&CL=ENG&VL=1.
(მსჯელობისათვის იხ. ქვემოთ).
-8- -9-
 რაც შეეხება "ევროპულ ქარტიას რეგიონული ან ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის საყვედურები;
უმცირესობის ენების შესახებ": წარმოვადგენთ ზოგიერთს:
ევროსაბჭოს წევრ სახელმწიფოს მინიჭებული აქვს უფლება, 2001 წელი, 31 სექტემბერი, ევროსაბჭოს საპარლამენტო
"ქარტიაში" წარმოდგენილი ზოგადი განსაზღვრებების ასამბლეის ანგარიში: "საქართველოს მიერ თავისი
საფუძველზე და "დემოკრატიული პრინციპების ვალდებულებებისა და დანაპირების შესრულება":
გათვალისწინებით თავად განსაზღვროს ის კრიტერიუმები, "ასამბლეა წუხილს გამოთქვამს იმის გამო, რომ
რომლებზე დაყრდნობითაც მოცემული ქვეყნის ტერიტორიაზე საქართველომ ხელმოწერის და რატიფიკაციის გარეშე დატოვა
გავრცელებულ ამა თუ იმ ენას მიენიჭება სათანადო სტატუსი" "ევროპის ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენების
(ქარტიის განმარტებითი მოხსენების 30-36 პუნქტები). შესახებ"18...
2008 წლის მონაცემებით,15 ევროსაბჭოს წევრი 48 ქვეყნიდან 2005 წელი: 9 ივნისს სტრასბურგში ევროპის საბჭოს
23-მა მოახდინა "რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ გენერალურ მდივანს - ტერი დევისს შეხვდა საქართველოს
ევროპული ქარტიის" რატიფიკაცია (სომხეთი, გერმანია, იუსტიციის მინისტრი კოტე კემულარია; ევროპის საბჭოს
ფინეთი, რუმინეთი, ესპანეთი, შვედეთი, უკრაინა, დიდი ინფორმაციით, მხარეებმა განიხილეს ორგანიზაციის წინაშე
ბრიტანეთი...)16; 10-მა სახელმწიფომ მხოლოდ ხელი მოაწერა ამ საქართველოს ვალდებულებების შესრულების საკითხი;
დოკუმენტს (აზერბაიჯანი, საფრანგეთი, იტალია, რუსეთი, კერძოდ, ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის ჩარჩო კონვენციის,
პოლონეთი17...); 14-ს კი თავისი პოზიცია საერთოდ არ რეგიონული და უმცირესობის ენების ევროპული ქარტიისა და
ჩამოუყალიბებია (საქართველო, თურქეთი, საბერძნეთი, ლიტვა, განახლებული სოციალური ქარტიის რატიფიცირების
ესტონეთი, ბელგია, ლატვია, პორტუგალია...). საკითხები . 19

1999 წელს ნაკისრი ერთწლიანი ვალდებულების 2008 წელი: ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის
მიუხედავად, საქართველოს ხელისუფლებამ 10 წლის რეზოლუცია (№1603) საქართველოს მიერ აღებული
განმავლობაში ვერ შეძლო "რეგიონული ან უმცირესობის ენების ვალდებულებებისა და შეთანხმებების შესახებ : 20

შესახებ ევროპული ქარტიის" რატიფიკაცია; შესაბამისად, "ასამბლეა რეკომენდაციას აძლევს საქართველოს

მრავალრიცხოვანია საქართველოს ხელისუფლებისადმი 21
მთავრობას, რომ რატიფიცირებულ იყოს კონვენცია ეროვნული
უმცირესობების შესახებ, ასევე ევროპული კონვენცია ტრანს-
15 http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=148&CM=8&DF=12/18/2008&CL=ENG;
სასაზღვრო თანამშრომლობის შესახებ და ევროსაბჭოს სისხლის
შდრ.: http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc08/EDOC11480.htm: The სამართლის კონვენცია კორუფციის შესახებ. სამწუხაროდ,
European Charter for Regional or Minority Languages (Motion for a resolution, Doc. 11480; 7 January
2008).
ევროპული კონვენცია “რეგიონული და უმცირესობათა ენების
16 მაგ., გერმანიაში ასეთ ენებად მიჩნეულ იქნა: დანიური (in Schleswig- შესახებ22” რატიფიცირებული არ არის და არც არანაირი
Holstein), ზემო სორბიული (in the Free State of Saxony), ქვემო სორბიული (in პროგრესი ამასთან დაკავშირებით არ შეიმჩნევა (მე-9 პუნქტი).
Brandenburg), ჩრდილო ფრიზული (in Schleswig-Holstein), სათერლანდის ...იმ დროს, როცა სახეზეა რეფორმების განხორციელების
ფრიზული (in Lower Saxony), ბოშური (across Germany), ქვემო გერმანული თანმიმდევრობა, ასამბლეა თვლის, რომ სპეციალური
(in Bremen, Hamburg, Mecklenburg-Western Pomerania, Lower Saxony and
Schleswig-Holstein).
17
პოლონეთის სეიმმა 2005 წელს მიიღო კანონი: "ეროვნული და ეთნიკური 18 did not sign nor ratify the European Charter for Regional or Minority Languages.
უმცირესობებისა და რეგიონალური ენის შესახებ"; ამ კანონით, http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc01/EDOC9191.htm
ფაქტობრივად, რეგიონალური ენა მეორე სახელმწიფო ენაა იმ რეგიონში, 19 http://www.civil.ge/geo/article.php?id=9954
სადაც ცხოვრობს ეროვნული ან ეთნიკური უმცირესობა 20 http://conservatives.ge/docs/evrosabchos_rezolucia.pdf
http://www.usefoundation.org/view/479. 21 სწორია: იქნეს (ტ.ფ.).

22 აქაც შეცდომითაა თარგმნილი.

- 10 - - 11 -
ღონისძიებები უნდა იქნეს განხორციელებული, რათა დააჩქაროს კრიტერიუმები, რომელთა საფუძველზეც უნდა მოხდეს
პოლიტიკური რეფორმების განხორციელება, რომელიც რეგიონული თუ უმცირესობის ენების სიის შედგენა.
საქართველოს მიაახლოვებს სტაბილურ და წარმატებულ ასეთ ფონზე ექსპერტთა თუ დაინტერესებულ ჯგუფთა
ევროპულ დემოკრატიასთან... კერძოდ, ევროკონვენციასთან ინიციატივებით ფართო საზოგადოებასა თუ საერთაშორისო
დაკავშირებით, აღსანიშნავია შემდეგი: ქსელში განიხილება ურთიერთგამომრიცხავი კვალიფიკაციები
ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე ხელი მოეწეროს და საქართველოს ენობრივი სიტუაციის შესახებ; კერძოდ, იმ ენების
რატიფიცირება მოხდეს ევროპის ქარტიის რეგიონულ ან ჩამონათვალი, რომლებზეც უნდა გავრცელდეს "ევროპული
უმცირესობების ენაზე" (მე-17 პუნქტი)23. ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ" მერყეობს
რამდენიმე ერთეულიდან 12-მდე. დავის საგანია როგორც
როგორც ზემოთ ითქვა, ევროკავშირის წევრი საკუთრივ ქართველთა კუთხური მეტყველებების ერთი
სახელმწიფოების ერთი ნაწილი ჯერჯერობით "ქარტიას" ხელს ნაწილის, ისე საქართველოში სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა
არ აწერს (მაგ., თურქეთი, ალბანეთი, ბულგარეთი, ლატვია, მიზეზით მიგრირებული ეთნიკური ჯგუფების ენების სტატუსი.
ლიტვა, პორტუგალია...).. მეორე ნაწილი (რუსეთი, საფრანგეთი, წინასწარ წარმოვადგენთ ორ ძირითად მოსაზრებას:
იტალია, აზერბაიჯანი, პოლონეთი...) კი რატიფიკაციას I. საქართველოს მიერ ევროსაბჭოს წინაშე ვალდებულებების
აყოვნებს24; მიზეზი: პრობლემურია ისტორიული (ავტოქთონი) აღების შემდეგ მალევე გამოითქვა მოსაზრება, რომ
და ახალი უმცირესობების (ეთნიკური ჯგუფების) ენების დამოუკიდებელ თუ რეგიონულ (უმცირესობის) ენად არ უნდა
გამიჯვნა; გარდა ამისა, ჩანს, მთავრობები უფრთხიან ჩაითვალოს საქართველოს სახელმწიფო ენის ადგილობრივი
დეზინტეგრაციულ პროცესებს. ვარიანტები/დიალექტები: ლაზური, მეგრული, სვანური, წოვა-
ამგვარივე შიშით შეიძლება აიხსნას საქართველოს თუშური... ასევე, 180-300 წლის წინ საქართველოში
ხელისუფლების სიფრთხილეც; საშიშროება მართლაც არსებობს, შემოხიზნული და დღეს უკვე კომპაქტურად მცხოვრები
მაგრამ არა საქართველოს რეალობიდან გამომდინარე, არამედ არაავტოქთონი ეთნიკური ჯგუფების ენები, რომლებიც
"რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული მეზობელი ქვეყნების სახელმწიფო ენებია25.
ქარტიის" დებულებების არასწორი, საქართველოსთვის
სახიფათო ინტერპრეტაციების გამო. 25მსჯელობისათვის იხ.: ტ.ფუტკარაძე, ღვთისმსახურების ენა - "ყოველთა
პრობლემას ქმნის ისიც, რომ საქართველოს შესაბამისი ქართველთა" ერთიანობის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი
(ოფიციალური ენისა და დიალექტების მიმართების საკითხისათვის);
ინსტიტუტების მიერ დღემდე ვერ ჩამოყალიბდა ის
ქუთაისური საუბრები - VII, ქუთაისი, 2000; ტ.ფუტკარაძე,
საერთოეროვნული სალიტერატურო ენისა და საშინაო სამეტყველო
23[9] With regard to Council of Europe legal instruments, the Assembly notes that კოდების მიმართების საკითხი ქართული სალიტერატურო ენისა და
to date Georgia has ratified 53 Conventions and signed 9 others. It commends the ქართველური დიალექტების მიხედვით; XX რესპუბლიკური
ratification of the Framework Convention on National Minorities (ETS No 157), of დიალექტოლოგიური სამეცნიერო სესიის მასალები, ზუგდიდი, 2000; ტ.
the European Outline Convention on Transfrontier Co-operation between Terri- ფუტკარაძე, ნ. ნაკანი, "სვანები სალიტერატურო ენისა და სვანური
torial Communities or Authorities (ETS No 106) and of the Council of Europe მეტყველების შესახებ (ქართველთა ეროვნულ-ენობრივი
Criminal Law Convention on Corruption (ETS No 173). Regretfully, however, the თვითმიკუთვნებულობის საკითხი)", გაზ. "ქართული", 2001, № 7, გვ. 2;
procedure for signing and ratifying the European Charter for Regional or Minority ტ.ფუტკარაძე, მონათესავე ენობრივ ერთეულთა კვალიფიკაციის
Languages (ETS No 148) has not progressed so far: საკითხისათვის, ქართველური მემკვიდრეობა, VII, ქუთაისი, 2003; ტ.
http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc08/EDOC11502.htm ფუტკარაძე, ეთნოლინგვისტური ტერმინები და ევროპული ქარტია
24ჩამონათვალი იხ.: უმცირესობათა ენების შესახებ, 2005 (Ethnolinguistic Terms and European
http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=148&CM=8&DF= Charter for Regional or Minority Languages), "ქუთაისის უნივერსიტეტის
12/18/2008&CL=ENG გამომცემლობა", 2005.
- 12 - - 13 -
II. ტომაშ ვიხერკევიჩისა და მისი ქართველი თანაავტორების
მიერ საქართველოს ხელისუფლებისათვის მომზადებული
რეკომენდაციების მიხედვით,26 საქართველოში რეგიონული ან
უმცირესობის ენების კვალიფიკაცია უნდა მიენიჭოს სომხურსა
და აზერბაიჯანულს (გვ.35); ასევე, "რეგიონული ან უმცირესობის
ენების შესახებ ევროპული ქარტიის" მეორე თავის დებულებები
უნდა გავრცელდეს "ტერიტორიის არმქონე ენების": რუსულის,
ბერძნულის, ებრაულის, ქურთულის/იეზიდურის, უკრაინულის,
ჩეჩნურის/ქისტურის, ასირიულის, ავარიულის27 და "უმწერლობო
ენების": მეგრულ-ლაზურისა და სვანურის მიმართ (გვ. 36-37).
წინასწარვე აღვნიშნავ, რომ, ჩემი აზრით,
საქართველოსთვის "ისტორიული ენების" ასეთი ვრცელი სიის
შექმნა განაპირობა "ქარტიის" ტერმინოლოგიისა და
დებულებების არასწორმა (ზერელე) ინტერპრეტაციამ. დავძენთ
იმასაც, რომ ამგვარ კვალიფიკაციებს "კვებავს" საქართველოს
ენობრივი სიტუაციის აღწერის საბჭოური ტრადიცია და ამ
http://www.nplg.gov.ge/ic/DGL/work/abxaztauflebebi.htm;
www.nplg.gov.ge/ic/DGL/work/tariel%20putkaradze/etnolingvisturi%20terminebi.htm.
26 პროექტი დაფინანსებულია პოლონეთის საელჩოს მიერ. ავტორები:
"ახალგაზრდული რესპუბლიკური ინსტიტუტი" (YRI), სახალხო
დამცველის სამოქალაქო განათლების ცენტრი (ხელმძღვანელი: კახა
გაბუნია, სახალხო დამცველის მთავარი მრჩეველი), "სამოქალაქო
ინტეგრაციისა და ეროვნებათშორისი ურთიერთობების ცენტრი" (შალვა
ტაბატაძე, კახა გაბუნია, მარიკა ოძელი, ჭაბუკი ქირია...). პოლონური მხარე:
პოზნანის ადამ მიცკევიჩის სახელობის უნივერსიტეტის ენობრივი
პოლიტიკისა და უმცირესობათა კვლევის დეპარტამენტის ხელმძღვანელი,
დოქტორი ტომაშ ვიხერკევიჩი (ინფორმაცია საქართველოს სახალხო დამცველის
ოფისის ვებგვერდზე გამოქვეყნებული მასალის მიხედვით). სახალხო დამცველის
ოფისშივე გავრცელდა 49-გვერდიანი დოკუმენტი, საიდანაც ქვემოთ
დავიმოწმებთ ციტატებს. იქვე, კრიტიკულად გავაანალიზებთ ამ ჯგუფის
"რეკომენდაციებს", რამდენადაც, ზემოთ დასახელებულ პირთა შორის,
უცხოელი ექსპერტისა და საქართველოს სახალხო დამცველის
წარმომადგენლის გარდა, არის საქართველოს განათლებისა და
მეცნიერების სამინისტროს ქართული ენის სამსახურის უფროსი და ენის
პოლიტიკის მიმართულებით საქართველოს ეროვნული წარმომადგენელი
ევროპის საბჭოში. ტ. ვიხერკევიჩის სხვა ნაშრომისათვის კი იხ.:
http://www.ru.lv/index.php?lang=lv&p=4&p2=401&pkonf=read&pkonfid=0004
27
უმჯობესი იყო, საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მასალებშიც და ამ
"რეკომენდაციებშიც" დაფიქსირებულიყო ავარიელთა ქართული
სახელწოდება: ხუნძები (შდრ.: ხუნძური ენა).
- 14 -
ტრადიციის გავლენით საერთაშორისო ქსელში
დამკვიდრებული "საქართველოს უმცირესობათა ენების"
არაადეკვატური სიები; იხ., მაგ., მსოფლიოს ვირტუალური
ისტორიისა და ევროპის ეროვნულ უმცირესობათა ენების
გვერდზე28 მიბმული მასალის მიხედვით, საქართველოში
უმცირესობების ენებია: 1. ჩეჩნური; 2. წოვა-თუშური; 3. ბეჟიტური
(Bezhta), ჰუნზიბური (Hunzib); 4. უდიური; 5. აზერბაიჯანული; 6.
სომხური; 7. ლაზური ანუ ჭანური; 8. მეგრული; 9. აფხაზური; 10.
სვანური; 11. ოსური29. შდრ., ასევე: არტურ ცუციევის
კვალიფიკაციების მიხედვით, მეგრელები, აჭარლები, სვანები...
არაქართული ეთნიკური ჯგუფებია.30
ცალკეული ენობრივი ერთეულების შესახებ აზრთა
სხვადასხვაობაა სახელისუფლებო და საერთაშორისო წრეებშიც;
მაგ., საინფორმაციო სააგენტო "ახალი ამბები - საქართველოს"
ინფორმაციით, "2005 წლის 21 ოქტომბერს გამართულ
შეხვედრაზე საქართველოს პარლამენტის ადამიანის უფლებათა
დაცვის კომიტეტის თავმჯდომარემ ელენე თევდორაძემ და
ევროსაბჭოს აღმასრულებელი ხელისუფლების
წარმომადგენლებმა: ჟან ლუი ლორანმა და ჯერემი მოუქსმა
განიხილეს "ენობრივ უმცირესობათა ევროპული ქარტიისა"31 და
"ტრანსსასაზღვრო კონვენციის" რატიფიკაციის საკითხი და
შეთანხმდნენ, რომ საქართველოს პარლამენტი საშემოდგომო
სესიის დასრულებამდე მოახდენს მათ რატიფიკაციას"; "ახალი
http://www.armazi.com/georgian/unicode/the_kartvelian_languages.htm და
28
http://www.smo.uhi.ac.uk/saoghal/mion-chanain/en/
29
ამ კვალიფიკაციის ავტორია ფ. ჰილერი (P.J. Hillery), რომელმაც ამგვარი
დასკვნების მიღებას ცხრა წელი მოანდომა (1996-2004). ასევე წლობით აქვს
საქართველოში ნაღვაწი საქართველოს ვებგვერდის ავტორს, ბ-ნ ადრიან
ბრისკუს (იხ. http://vlib.iue.it/history/asia/georgia.html).
30
"კავკასიის ეთნოპოლიტიკური ისტორიის ატლასი"; 1774-2004);
მსჯელობისათვის იხ.: რ.თოფჩიშვილი, ქ.ხუციშვილი, რ.გუჯეჯიანი,
"თეორიული ეთნოლოგია", თბ., 2009.
31 შემოკლების პროცესში აქაც არსებითი შეცდომა იქნა დაშვებული:
ტერმინი: "ენობრივი უმცირესობა" გაცილებით ფართო სემანტიკისაა,
ვიდრე ტერმინი: "რეგიონული ან უმცირესობის ენა" (იხ., ქვემოთ).; გარდა
ამისა, "ენობრივ უმცირესობათა ევროპული ქარტია" არ არსებობს; შდრ.:
სულ სხვა დანიშნულებისაა: "ოსლოს რეკომენდაციები ეროვნულ
უმცირესობათა ენობრივ უფლებებთან დაკავშირებით".
- 15 -
ამბები - საქართველოსთან" საუბრისას ელენე თევდორაძემ "ევროპული ქარტიის" ძირითადი ტერმინი35:
განაცხადა, რომ "ევროსაბჭოსთან შეთანხმების თანახმად, ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენა
მიღებული იქნება ქართული მხარის დათქმებითურთ, რომლებზეც
საზოგადოება დეტალურად იქნება ინფორმირებული... კერძოდ, საქართველოში "ქარტიის" დებულებების ნაირგვარი, ხშირ
საუბარი ეხება მეგრულ და სვანურ ენებს, რომლებიც ქართველური შემთხვევაში, არასწორი ინტერპრეტაციების ერთ-ერთი მიზეზი
ენების ჯგუფში შედის. ევროსაბჭოსთან შეთანხმების თანახმად,
"ქარტიის" ქართული თარგმანებია:
ქარტია მათზე არ გავრცელდება"32.
მიმოქცევაში არსებულ ორივე თარგმანის სახელწოდებაშიც
რაიმე წყაროზე მიუთითებლად, ევროსაბჭოს სულ სხვა
კი მთავარი ტერმინი: “regional or minority language” ქართულში
პოზიცია დააფიქსირა ევროსაბჭოში საქართველოს პარლამენტის
ყოველთვის გადმოტანილია არასწორად: რეგიონალური და (ან)
წარმომადგენელმა ლევან ბერძენიშვილმა; კერძოდ, 2007 წლის 18
უმცირესობათა ენები; შესაბამისად, საქართველოში ბევრს
მარტს საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებლის გადაცემაში:
ჰგონია, რომ ამ ევროპულ ქარტიაში ლაპარაკია, ზოგადად,
"დღის კომენტარი დავით აფრასიძესთან ერთად" მან განაცხადა,
რეგიონულ ენებსა და უმცირესობათა ენებზე.
რომ საქართველომ ევროსაბჭოს წინაშე აიღო ვალდებულება,
სინამდვილეში სამკომპონენტიანი ტერმინი regional or
დააბრუნოს ე.წ. თურქი-მესხები და უმცირესობათა ენების
minority language "ერთიანი ცნებაა"36 და ნიშნავს მოცემული
სტატუსი მიანიჭოს სვანურსა და მეგრულს"33.
სახელმწიფოს ავტოქთონი მოსახლეობის იმ ისტორიულ ენას37,
დღეს ევროსაბჭო მკაცრად ითხოვს "რეგიონული ან
რომელიც ამ ქვეყანაში სახელმწიფო ენა არ არის.
უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტიის"
"ქარტიაში" საუბარი არ არის ენაზე, როგორც კომუნიკაციის
რატიფიკაციას; პარალელურად, ისევ გრძელდება მწვავე
საშუალებაზე; შესაბამისად, ქარტია არ აყალიბებს პიროვნების
დისკუსია საქართველოს ენების კვალიფიკაციის შესახებ34.
ინდივიდუალურ "ენობრივ უფლებებს"38. ამ ევროკონვენციაში
არადა, როგორც ქვემოთ დავინახავთ, "ევროპული ქარტიის"
გამოყენებული ტერმინი: ენა, უპირველეს ყოვლისა,
ნათლად ჩამოყალიბებული დეფინიციები ნაკლებად იძლევა
გააზრებულია, როგორც ეთნოსის ისტორიული კულტურის
აზრთა რადიკალური სხვადასხვაობისა და შიშის საფუძველს.
ინტეგრალური (ძირითადი) ნიშანი; კერძოდ, "რეგიონული ან
საქართველოს ენობრივი სიტუაციის სხვადასხვაგვარი
უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტიის" მე-17
კვალიფიკაციების არსში რომ გავერკვეთ, პირველ რიგში,
განმარტებაში ვკითხულობთ:
გავაანალიზოთ "რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ
"ენის ცნება, რა მნიშვნელობითაც იგი ქარტიაშია
ევროპული ქარტიის" ძირითადი ტერმინი: რეგიონული ან
გამოყენებული, უპირველეს ყოვლისა, მოიაზრებს ენას, როგორც
უმცირესობის ენა (regional or minority language); ასევე, ამ და
კულტურის შემადგენელ ნაწილს"39.
სხვა რამდენიმე ევროდოკუმენტის ძირითადი მიზანი.

35
უფრო ზუსტად: ტერმინოლოგიური შესიტყვება.
36 იხ., მე-20 განმარტება.
37
და არა - ახალი უმცირესობის ენას.
38 შდრ.: "ქარტიის" მიზანია ისტორიული უმცირესობის ენის დაცვა და არა -

32 (http://www.newsgeorgia.ge/society/20051021/469319.html). ეთნიკური (კულტურული) უმცირესობის ენობრივი უფლებების

33ოფიციალურად საქართველოს ასეთი ვალდებულება არ აუღია; გარდა ამისა, ჩამოყალიბება (იხ., ქვემოთ).
წესით, საქართველოს ექსპერტების/ხელისუფლების ოფიციალური დასკვნის 39 თარგმანისათვის იხ.:

გარეშე ევროსაბჭოს დოკუმენტში არ შეიძლება იყოს საუბარი საქართველოს http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/Charter/Charterexpl_ka.pdf;

რომელიმე კონკრეტული ენის, ან მისი სახესხვაობის თუ კილოს შესახებ. შდრ., ინგლისური ვარიანტი: The concept of language as used in the charter
34 იხ., აგრეთვე, ქვემოთ. focuses primarily on the cultural function of language;
- 16 - - 17 -
 ქარტიის მე-18-20, ასევე, 30-37-ე პუნქტების განმარტებით,
ტერმინი: რეგიონული ან უმცირესობის ენა "ერთიანი ცნებაა",
რომელიც მოიცავს სახელმწიფოს მკვიდრი ისტორიული
(ავტოქთონი) ეთნიკური ჯგუფის ენის სამ სახეობას:
- არასახელმწიფო ენა, რომელიც სახელმწიფოს მოცემული
რეგიონის ძირძველი, მაგრამ არაძირითადი მოსახლეობის
უმრავლესობის დედაენაა; "ქარტია" ამ სახეობას "რეგიონულ
ენას" უწოდებს40.
- არასახელმწიფო ენა, რომელიც მოცემული სახელმწიფოს
ძირძველი, მაგრამ ისეთი არაძირითადი მოსახლეობის
დედაენაა, რომელიც ვერ გაიგივდება ერთ რომელიმე
რეგიონთან; "ქარტიის" ავტორები ენის ასეთ სახეობას
"ტერიტორიის არმქონე ენას" უწოდებენ41.
- არასახელმწიფო ენა, რომელიც სახელმწიფოს მოცემული
რეგიონის ძირძველი, არაძირითადი მოსახლეობის დედაენაა,
თუმცა ეს მოსახლეობა ამჟამად უმცირესობაშია ამ რეგიონშიც42;
ქარტია" ამ სახეობას "უმცირესობის ენას" უწოდებს43.
(http://conventions.coe.int/treaty/en/Reports/Html/148.htm); თარგმანში
სჯობდა, მკვეთრად ხაზგასმულიყო: ენა, როგორც კულტურული ფენომენი.
40 იხ., პირველი მუხლი და მე-18-19 განმარტებანი.
41 36-ე განმარტება.
42 Article 1, b:
territory in which the regional or minority language is used” means the geographical
area in which the said language is the mode of expression of a number of people
justifying the adoption of the various protective and promotional measures provided
for in this Charter;
"ტერიტორია, რომელზედაც გამოიყენება რეგიონული ან უმცირესობის ენა"
ნიშნავს გეოგრაფიულ რაიონს, სადაც აღნიშნული ენა გამოხატვის საშუალებას
წარმოადგენს იმ რაოდენობის ხალხისათვის, რომ ამ ქარტიით
გათვალისწინებული სხვადასხვა დამცავი და ხელშემწყობი ზომების მიღება
გამართლებული იყოს";
http://www.diversity.ge/geo/resources.php?coi=0|14|11|12|16;
http://www.diversity.ge/files/files/ETS-148-geo.pdf შდრ.,
უმცირესობების
ევროპული ცენტრის თარგმანი: "ტერიტორია, რომელზეც გამოიყენება
რეგიონული ან უმცირესობის ენა" აღნიშნავს იმ გეოგრაფიულ არეალს, სადაც
აღნიშნული ენა იხმარება ურთიერთობის საშუალებად იმ რაოდენობის
ადამიანთა მიერ, რომ გამართლებული იყოს ამ ქარტიით გათვალისწინებული
სხვადასხვა დამცავი და ხელშემწყობი ზომების მიღება მოცემული ენის მიმართ;
(http://portal.coe.ge/downloads/Charter%20%20Expl%20report%20-%20Georgian.pdf);
43 იხ., პირველი მუხლი და მე-18-19 განმარტებანი.
- 18 -
ქარტიის ავტორები პირველივე მუხლში საგანგებოდ
აღნიშნავენ, რომ ტერმინი: “regional or minority languages”
გულისხმობს ერთი კატეგორიის ენას, რომელიც შეიძლება
რეალიზებული იყოს ორ(/სამ) ალტერნატიულ ვარიანტად44. ეს
ალტერნატივა or კავშირით გამოიხატება45.
შესაბამისად, ქარტიის დებულებებზე მსჯელობისას,
ქართულ სინამდვილეში გამოყენებულ უნდა იქნეს ტერმინი:
რეგიონული ან უმცირესობის ენა46.
შემთხვევითი არ არის, რომ ცნობილი ექსპერტი რობერტ
დუნბარი "რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ
ევროპული ქარტიის" შემოკლებულ სახელად ირჩევს: "ენის
ქარტიას" და არა: ენათა ქარტიას47.
აქვე აღვნიშნავთ: "ენის ქარტია" ერთმანეთისგან მკაფიოდ
მიჯნავს ტერმინებს: "რეგიონული ან უმცირესობის ენა" და
"ენობრივი უმცირესობა" (მე-17 განმარტება). საგანგებოდაა
ხაზგასმული, რომ "ქარტიის დებულებები არ მოიცავს ენობრივ
უმცირესობებს".
44 შდრ.: "ამავე მუხლით, ქარტია არ მოიცავს სახელმწიფო ენას (არც მის
სახესხვაობებს) და მიგრანტთა ენებს; მსჯელობისათვის იხ., აგრეთვე
განმარტებითი ნაწილის: მე-17, მე-18, მე-19, 32-ე, 33-ე, 36-ე და 37-ე
პუნქტები.
45 შდრ.: კავშირი და ერთდროულად გულისხმობს ორ ცნებას, ორ
კატეგორიას (ვაშლი და მსხალი), ხოლო კავშირი ან - ერთს (ან ვაშლი, ან -
მსხალი).
46 ქარტიის განმარტებით მოხსენებაშიც and "და" კავშირითაც ვხვდებით
მსგავს ფრაზას traditional regional and minority languages (26-ე განმარტება),
თუმცა ამ კონტექსტში ეს ფრაზა არ არის ერთიანი ტერმინი; აქ საუბარია,
ზოგადად, ტრადიციულ რეგიონულ ენებზე და ევროპაში არსებული
უმცირესობების ენებზე; შდრ.: The aim of the Council of Europe is to achieve a
greater unity between its members in order to promote their common heritage
and ideals. Linguistic diversity is one of the most precious elements of the
European cultural heritage. The cultural identity of Europe cannot be constructed
on the basis of linguistic standardisation. On the contrary, the protection and
strengthening of its traditional regional and minority languages represents a con-
tribution to the building of Europe, which, according to the ideals of the members
of the Council of Europe, can be founded only on pluralist principles.
47 რობერტ დუნბარი, "კომენტარები: ჩარჩო ხელშეკრულებისა და ენის
ქარტიის ურთიერთობები", ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული, 2004,
გვ. 32.
- 19 -
 წარმოდგენილი ქართული თარგმანებისა და "ვიკიპედიის" მაშასადამე, შეგვიძლია დავასკვნათ:
მსგავსი გამოცემების გარდა, სამწუხაროდ, ზოგ ექსპერტთანაც კი ქარტიის მიზნიდან54 გამომდინარე, ტერმინი: რეგიონული
არაიშვიათია ტერმინოლოგიური აღრევები; კერძოდ: ან უმცირესობის ენა გულისხმობს ერთი კატეგორიის, მაგრამ
ინგლისურენოვან ტექსტებში ორი სხვადასხვა სემანტიკის სამი ვარიანტით გამოვლენილ ენას:
მქონე ტერმინი: regional or minority language48 და minority 1. რეგიონული ენა - სახელმწიფოს მოცემული რეგიონის
language49 - ეროვნული უმცირესობის ენა50 (ჩარჩო კონვენციისა ავტოქთონი მოსახლეობის ენა, თუკი ამ ენაზე მეტყველი
და ეუთოს რეკომენდაციების ტერმინი) ხშირად ერთმანეთთანაა საზოგადოება უმრავლესობაა მოცემულ რეგიონში (ქარტიის მე-
გაიგივებული; მეტიც, ერთნაირადაა შემოკლებული: 18 განმარტება)55;
უმცირესობათა ენა51. 2. უმცირესობის ენა - სახელმწიფოს მოცემული რეგიონის
ამდაგვარი ტერმინოლოგიური აღრევაც ქართულ ავტოქთონი მოსახლეობის ენა, თუკი ამ ენაზე მეტყველი
სინამდვილეში (და სხვაგანაც) ბევრი შეცდომის წყარო გახდა. საზოგადოება უმცირესობაა მოცემულ რეგიონშიც (ქარტიის მე-
შდრ.: "რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ 18 განმარტება)56;
ევროპული ქარტიის" დებულებების ტერმინი: "უმცირესობის 3. ტერიტორიის არმქონე ენა - მოცემულ სახელმწიფოში
ენა", როგორც წესი, გულისხმობს ისტორიული უმცირესობის მცხოვრები ისეთი ისტორიული მოსახლეობის ენა, რომელსაც არ
ენას52, ხოლო, მაგ., ჰააგისა თუ ოსლოს რეკომენდაციების გააჩნია განსაზღვრული გეოგრაფიული არეალი (36-ე
ტერმინი: "უმცირესობის ენა" ძირითადად მოიაზრებს 57
განმარტება) .
არაისტორიული უმცირესობის - დიასპორის - ენას53.

48 რეგიონული ან უმცირესობის ენა (ქარტიის ტერმინი).

49 რომელიც უფრო მიემართება სახელმწიფოს ახალი (არაისტორიული)
უმცირესობების ენას, ან ზოგადად, ორივე სახის უმცირესობის ენა.
50 შდრ., მაგ., "ჩარჩო კონვენციის" მე-10 მუხლი: მხარეები იღებენ
ვალდებულებას აღიარონ, რომ ყველა პირს, რომელიც მიეკუთვნება
ეროვნულ უმცირესობას, თავისუფლად და ყოველგვარი ჩარევის გარეშე,
აქვს უფლება გამოიყენოს მისი უმცირესობის ენა კერძოდ და საჯაროდ,
ზეპირად და წერისას. "The Parties undertake to recognise that every person 54 ისტორიული ეთნიკური უმცირესობის ენობრივ-კულტურული
belonging to a national minority has the right to use freely and without interference თვითმყოფადობის დაცვა.
his or her minority language, in private and in public, orally and in writing". 55 კვალიფიკაცია სხვაგვარად ასეც შეიძლება ჩამოყალიბდეს: მოცემულ
51
მაგ., ტ.ვიხერკევიჩისა და მისი თანაავტორების მიერ გაიგივებულია სახელმწიფოში ისტორიულად მცხოვრები ისეთი ეთნიკური უმცირესობის
ტერმინები: "რეგიონალური ან უმცირესობის ენა" და "უმცირესობათა ენა" ენა, რომელზეც მეტყველებს ამ ქვეყნის ერთ რეგიონში მცხოვრები
(გვ. 29 და სხვ.); ტერმინოლოგიური აღრევების შესახებ იხ., ასევე, ქვემოთ. მოსახლეობის უმრავლესობა; ან: სახელმწიფოში ავტოქთონი უმცირესობის,
52 შდრ.: It is not only the territory within which that language is dominant or მაგრამ მოცემულ რეგიონში უმრავლესობის ენა.
spoken by the majority, since many languages have become minority languages 56 მოცემულ სახელმწიფოში ისტორიულად მცხოვრები ისეთი
even in the areas where they have their traditional territorial base. აქ ეროვნული/ეთნიკური უმცირესობის ენა, რომელზეც მეტყველებს ამ
გამოყენებული სინონიმური ფრაზაც minority languages აღნიშნავს ქვეყნის ერთ რეგიონში კომპაქტურად მცხოვრები მოსახლეობა, მაგრამ ეს
რეგიონში უმცირესობად ქცეული ავტოქთონი მოსახლეობის ენას (33-ე ხალხი უმცირესობაა ამ რეგიონშიც; ან: სახელმწიფოში ავტოქთონი
განმარტება). მსჯელობისათვის იხ., აგრეთვე: ტ. ფუტკარაძე, სათავე და უმცირესობის და მოცემულ რეგიონშიც უმცირესობის ენა.
პერსპექტივა ქართული სამწიგნობრო ენისა, კავკასიოლოგიური სერია IV, 57 მოცემულ სახელმწიფოში ისტორიულად მცხოვრები ისეთი
თბ., 2006, გვ. 39-40. ეროვნული/ეთნიკური უმცირესობის ენა, რომელიც კომპაქტურად არ/აღარ
53 ზოგჯერ შეიძლება მოიცავდეს ისტორიული უმცირესობების ენასაც. ცხოვრობს ამ ქვეყნის არც ერთ რეგიონში.
- 20 - - 21 -
 რატომ შეიქმნა ევროპული ქარტია გამოყენება მართლმსაჯულებისა და ადმინისტრაციული
რეგიონული ან უმცირესობის ენის შესახებ? ორგანოების საქმიანობაში, აგრეთვე საზოგადოების
ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ ცხოვრებაში...
"ქარტიის" პრეამბულა იმთავითვე აცხადებს: ქარტიის მიზანია ევროპაში რეგიონული თუ უმცირესობის
"ევროპის ისტორიული რეგიონული თუ უმცირესობის ენების დაცვა, ეროვნული იდენტობის ფორმირებაზე
ენების დაცვა, რომელთაგანაც ზოგიერთს საბოლოო გაქრობა ხელშეწყობა (და არა - ენობრივი უმცირესობების ენობრივი
ემუქრება, ხელს უწყობს ევროპის კულტურული სიმდიდრისა უფლებების დაცვა).
და ტრადიციების შენარჩუნება-განვითარებას". შესაბამისად, მთავარი ყურადღება ეთმობა საკითხის
განმარტებითი მოხსენების პირველივე პუნქტში კულტურულ ასპექტებს და რეგიონული ან უმცირესობის ენების
ვკითხულობთ: გამოყენებას ამ ენებზე მოლაპარაკე ხალხის ცხოვრების ყველა
"ევროპის მრავალი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე სფეროში.
ცხოვრობენ ამა თუ იმ რეგიონის მკვიდრი ავტოქთონი "ქარტია" არ ადგენს რეგიონულ თუ უმცირესობის ენებზე
ჯგუფები58, რომელთა დედაენა განსხვავდება ქვეყნის მოლაპარაკეთა ინდივიდუალურ თუ კოლექტიურ უფლებებს
მოსახლეობის უმრავლესობის ენისაგან. ეს იმითაა (მე-10-11 განმარტებანი).
განპირობებული, რომ ისტორიულად სახელმწიფოთა შდრ., აგრეთვე: "რეგიონული ან უმცირესობის ენების
ფორმირება არ ხდებოდა მხოლოდ ენობრივი ნიშნით და მათი შესახებ ევროპული ქარტიის" მიზანია ევროპაში ისტორიულად
წარმოქმნის პროცესში მიმდინარეობდა მცირე ხალხების შერწყმა გავრცელებული რეგიონული ან უმცირესობის ენების დაცვა,
უფრო მსხვილ ეთნიკურ ერთეულებთან"59. რომელთაგან ზოგს გაქრობა ემუქრება60.
"ქარტიის" უმთავრესი მიზანი კულტურულ- აქვე იხ. აგრეთვე, 31-ე და 32-ე პუნქტები:
ჰუმანიტარული ხასიათისაა. იგი მოწოდებულია დაიცვას და "ქარტიის დებულებები მოიცავს მხოლოდ ისტორიულ
ხელი შეუწყოს რეგიონული თუ უმცირესობის ენების, როგორც ენებს, ანუ იმ ენებს, რომლებიც დიდი ხანია გავრცელებულია
ევროპის საერთო კულტურული მემკვიდრეობის განუყოფელი მოცემული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე"61"; ეს ენები მკაფიოდ
ნაწილის, გამოყენებასა და განვითარებას... მისი ამოცანაა, უნდა განსხვავდებოდეს იმ ენის ან ენებისაგან, რომელზეც
შეძლებისდაგვარად უზრუნველყოს რეგიონული თუ სახელმწიფოში მცხოვრები დანარჩენი მოსახლეობა საუბრობს.
უმცირესობის ენების გამოყენება განათლების სისტემასა და ქარტიის დებულებები არ ეხება ერთი ენის ადგილობრივ
მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში; ხელი შეუწყოს ამ სახესხვაობებსა თუ დიალექტებს".
ენებზე მხატვრული ლიტერატურისა და სამწიგნობრო ევროსაბჭოს სხვა დოკუმენტებშიც არაერთხელაა
კულტურის ჩამოყალიბებას, დასაშვები გახადოს მათი ხაზგასმული, რომ "რეგიონული და უმცირესობის ენების
შესახებ ევროპული ქარტიის" მიზანია იმ ენების დაცვა,

58შდრ., აგრეთვე ფრაზა: "to promote languages of a regional or minority nature"

(28-ე განმარტება): შდრ., თარგმანი: გატარდეს ზომები რეგიონული და
უმცირესობათა ენების ხელშეწყობის მიზნით.
59 http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/Charter/Charterexpl_ka.pdf (ეს
ვერსია დევს ევროსაბჭოს ვებგვერდის (http://www.coe.int) "ენის ქარტიის"
განყოფილებაში:
(http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/default_en.asp);
შდრ., ინგლისური ვერსია:
60 სწორედ პოლიტიკური თუ სოციალური მიზეზების გამო საფრთხის ქვეშ
მყოფი ისტორიული ენების გადასარჩენად საგანგებოდ ზრუნავენ
საერთაშორისო ორგნიზაციები: YUNESKO და “Volkswagen-Stifung" (სხვა
საკითხია, ვინ როგორ იყენებს მათ მიერ გამოყოფილ თანხებს; მაგ.,
იუნესკოს მიერ დაფინანსებული პროექტების შესახებ იხ.: ტ. ფუტკარაძე,
ქართველთა დედაენა და დიალექტები, ქუთაისი, 2008, გვ. 21-25, 45.
61 the charter covers only historical languages, that is to say languages which have

http://conventions.coe.int/treaty/en/Reports/Html/148.htm. been spoken over a long period in the state in question (31-ე განმარტება).
- 22 - - 23 -
რომლებიც ტრადიციულად გამოიყენება საუკუნეების მიუხედავად ამისა, საერთაშორისო თანამეგობრობამ მაინც
განმავლობაში და წარმოადგენენ რეგიონული იდენტობის ჩათვალა საჭიროდ, ერთმანეთისგან გაემიჯნა და
ინტეგრალურ (არსებით, შემაჯამებელ) ნაწილს62. საკანონმდებლო აქტებიც ცალ-ცალკე გამოეცა ისტორიული
ცალკეულ ექსპერტთა მიერაც არაერთხელაა ხაზგასმული, (ავტოქთონი) ეთნიკური უმცირესობის ენისა და ახალი
რომ ევროშეთანხმების პირველხარისხოვანი მიზანია ევროპის იმ უმცირესობების65 წარმომადგენელთა ინდივიდუალური
ისტორიული რეგიონული თუ უმცირესობის ენების დაცვა, ენობრივი უფლებების დასაცავად. მაგ., ექსპერტი ასბორნ ეიდი
რომელთაც არა აქვთ სახელმწიფო ენის სტატუსი და საფრთხე წერს: "გაეროს სისტემაში ნათელი განსხვავებაა
ემუქრებათ63. ჩამოყალიბებული ისტორიული (აბორიგენი) უმცირესობების
შდრ., აგრეთვე: "რეგიონული ან უმცირესობის ენების უფლებებსა და იმ პირთა უფლებებს შორის, რომლებიც
შესახებ ევროპული ქარტია" მოითხოვს, გატარდეს გარკვეული უმცირესობებს მიეკუთვნებიან"66.
ღონისძიებები განსაკუთრებით დაუცველი ისტორიული ზოგადად, ეროვნული (ეთნიკური) უმცირესობების
უმცირესობების ენების მიმართ" .64 ენობრივი უფლებები დაცულია ყველა ნორმალური
"ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენების სახელმწიფოს კონსტიტუციითა67 და შიდა კანონმდებლობის
შესახებ" ორიენტირებულია მხოლოდ მოცემულ ქვეყანაში სხვა სამართლებრივი დოკუმენტებით; ასევე: "ეროვნულ ან
ისტორიულად მცხოვრები (ავტოქთონი), მაგრამ სახელმწიფოს ეთნიკურ, რელიგიურ და ენობრივ უმცირესობათა უფლებების
არაძირითადი ეთნოსის ენის გადარჩენა-განვითარებაზე და არა, გაეროს დეკლარაციით"68, ეუთოს ოსლოსა69 და ლუნდის70
ზოგადად, ეთნიკურ უმცირესობათა ენობრივ უფლებებზე.
შდრ.:
"ქარტიაში" ხაზგასმით წერია, რომ იგი არ მოიცავს
მიგრანტთა ენებს" (მუხლი I, ა, ii), და, შესაბამისად, "ქარტიის" 65 ტერმინ "ახალი უმცირესობის" შესახებ იხ., რობერტ დუნბარის აქვე

მიზანი არ არის უმცირესობის ენობრივი უფლებების (ზემოთ) დამოწმებული სტატია, სადაც საგანგებო მსჯელობაა ასევე
ჩამოყალიბება. ისტორიული უმცირესობისა და ახალი უმცირესობის ენობრივ-
კულტურული უფლებების სხვადასხვაობის შესახებ.
აქვე შევნიშნავთ: 66 "კომენტარები: გლობალური და რეგიონული მიდგომები უმცირესობების
მოცემული სახელმწიფოს ოფიციალური თუ სიტუაციებთან", ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული, 2004, გვ. 47.
არაოფიციალური ენების შესახებ გაერომ, ეუთომ და ევროსაბჭომ 67 იხ., მაგ., საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 38: 1. საქართველოს

არაერთი საგანგებო სამართლებრივი დოკუმენტი შექმნეს.
62 http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc08/EDOC11480.htm: The
European Charter for Regional or Minority Languages (Motion for a resolution,
Doc. 11480; 7 January 2008).
63 იხ., მაგ., რობერტ დუნბარი, "კომენტარები: ჩარჩო ხელშეკრულებისა და
ენის ქარტიის ურთიერთობები", ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული
(ქართული თარგმანი განხორციელებულია კავშირ "საერთო-სამოქალაქო
მოძრაობა მრავალეროვანი საქართველოს" და ევროპის საბჭოს ეროვნულ
უმცირესობათა დაცვის კონვენციის სამდივნოს ფინანსური მხარდაჭერით",
დეკემბერი, 2004, გვ. 32.
64 რობერტ დუნბარი, "კომენტარები: ჩარჩო ხელშეკრულებისა და ენის
ქარტიის ურთიერთობები", ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული, 2004,
გვ. 35.
- 24 -
მოქალაქენი თანასწორი არიან სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და
პოლიტიკურ ცხოვრებაში განურჩევლად მათი ეროვნული, ეთნიკური,
რელიგიური თუ ენობრივი კუთვნილებისა. საერთაშორისო სამართლის
საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების შესაბამისად, მათ
უფლება აქვთ თავისუფლად, ყოველგვარი დისკრიმინაციისა და ჩარევის გარეშე
განავითარონ თავიანთი კულტურა, ისარგებლონ დედაენით პირად ცხოვრებაში
და საჯაროდ... .მუხლი 85: სამართალწარმოება ხორციელდება სახელმწიფო
ენაზე. პირს, რომელმაც სახელმწიფო ენა არ იცის, მიეჩინება თარჯიმანი...
68 მიღებულ იქნა 47-ე სესიაზე 1993 წლის 3 თებერვალს
(www.diversity.ge/eng/resources.php?coi=0|14|11|11|11).
69 ოსლოს რეკომენდაციები ეროვნულ უმცირესობათა ენობრივ
უფლებებთან დაკავშირებით და განმარტებითი ბარათი; თებერვალი, 1998
წელი (ეხება ეთნიკური უმცირესობების ენობრივ უფლებებს: ადგენს,
როგორ, რა ფორმით და სად შეიძლება ეროვნული/ეთნიკური
უმცირესობების ენების გამოყენება) http://www.diversity.ge/files/files/oslo-geo.pdf.
- 25 -
რეკომენდაციებით; ევროსაბჭოს "ჩარჩო კონვენციით ეროვნულ
უმცირესობათა დაცვის შესახებ"71.
ხოლო, "ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის
ენების შესახებ" არის ის ერთადერთი საგანგებო საერთაშორისო
სამართლებრივი დოკუმენტი, რომელიც მიეძღვნა იმ
ავტოქთონი მოსახლეობის ენობრივ-კულტურული
თვითმყოფადობის დაცვას, რომელიც მოცემულ სახელმწიფოში
უმცირესობას წარმოადგენს და, ამავე დროს, მისი დედაენა ამ
ქვეყანაში (ან მის რომელიმე მხარეში) არ არის სახელმწიფო ენა.
"ენის ქარტიაში" აქცენტი გაკეთებულია კულტურულ
მრავალფეროვნებაზე; კერძოდ, კულტურისა და ტრადიციების
გადარჩენა-შენარჩუნებასა და განვითარებაზე და არა
უმცირესობის წარმომადგენელის ინდივიდუალურ ენობრივ
უფლებებზე72.
შდრ.: ჩარჩო კონვენციით განსაზღვრული "უმცირესობათა
უფლებები მოიაზრება როგორც ინდივიდუალური უფლებები,
თუმცა ზოგჯერ შეიძლება მოქმედებდეს სხვა ინდივიდებთან
ერთობლიობაში. უმცირესობათა უფლებები თავისი ბუნებით არ
არის ჯგუფური უფლებები". 73
მეტი თვალსაჩინოებისთვის, მომდევნო პარაგრაფებში
მოკლედ წარმოვადგენთ მასალებს ახალი უმცირესობების
ენობრივი უფლებებისა და ისტორიული უმცირესობის ენის
დაცვის შესახებ.
70ლუნდის რეკომენდაციები საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში ეროვნული
უმცირესობების ქმედით მონაწილეობასთან დაკავშირებით და განმარტებითი
ბარათი; სექტემბერი, 1999: http://www.diversity.ge/files/files/lund-geo.pdf
71 http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=157&CM=
8&DF=12 /15/2008&CL=ENG;
72 რობერტ დუნბარის "კომენტარები: ჩარჩო ხელშეკრულებისა და ენის
ქარტიის ურთიერთობები", ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული, 2004,
გვ. 32.
73 ბორის სილევიჩსი, ჩარჩო ხელშეკრულება ევროპის საბჭოს კონტექსტში",
ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული, 2004, გვ. 18.
- 26 -
"ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ ჩარჩო კონვენციისა"
და ოსლოს რეკომენდაციების მიზანი:
"ახალი უმცირესობების" ენობრივი უფლებების დაცვა
"ჩარჩო კონვენციის" მიღებას წინ უსწრებდა ორი
საინტერესო მოვლენა:
I. 1992 წლის 5 ნოემბერს ევროსაბჭომ სტრასბურგში
გამოაქვეყნა "ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის
ენების შესახებ", რომლის მიზანია ისტორიული/ავტოქთონი
უმცირესობის ენის, როგორც იდენტობის განმსაზღვრელი
კულტურული ფენომენის დაცვა.
II. 1992 წლის 18 დეკემბრის № 47/135 რეზოლუციით გაერომ
მიიღო დეკლარაცია:"ეროვნულ ან ეთნიკურ, რელიგიურ და
ენობრივ უმცირესობათა უფლებები"74.
იმთავითვე გამოიკვეთა საერთაშორისო ორგანიზაციების
ორი, მკვეთრად განსხვავებული კეთილშობილური მიზანი:
- ისტორიული არაძირითადი უმცირესობის ენის, როგორც
ისტორიული კულტურული მემკვიდრეობის, გადარჩენა-
განვითარება;
- არაძირითადი მოსახლეობის ენობრივი უფლების დაცვა.
აქვე აღვნიშნავ, რომ მეორე დოკუმენტში ორ სხვადასხვა
(არატოლფარდ!) ცნებადაა მიჩნეული ეროვნული და ეთნიკური.
საერთოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ამ საერთაშორისო
დოკუმენტების ტერმინები: ავტოქთონი მოსახლეობა,
ეროვნული უმცირესობა და სხვ., არაიშვიათად,
სხვადასხვაგვარად განიმარტება ექსპერტებისა თუ
ხელისუფლებების მიერ. ზოგჯერ ვხვდებით მოულოდნელ
ინტერპრეტაციებსაც; მაგ., პოლონეთის ხელისუფლებისთვის
"ეროვნული უმცირესობა" არის სხვაგან სახელმწიფოებრიობის
მქონე, მაგრამ პოლონეთშიც მცხოვრები ეროვნება (მაგ.,
გერმანელები პოლონეთში); ხოლო "ეთნიკური უმცირესობა"
არის სახელმწიფოებრიობის არმქონე სხვა ეთნიკური ჯგუფი,
რომელიც პოლონეთში/პოლონეთშიც ცხოვრობს (მაგ., ბოშები)75;
74 მიღებულ იქნა 47-ე სესიაზე 1993 წლის 3 თებერვალს
(www.diversity.ge/eng/resources.php?coi=0|14|11|11|11).
75 იხ.: "The Regional Language, National and Ethnic Minorities Act"
(http://www.usefoundation.org/view/479);
- 27 -
პოლონეთში ავტოქთონ უმცირესობად ჩათვლილია სომხების იმავე 1995 წელს ჰააგაში შემუშავდა "რეკომენდაციები
ეთნიკური ჯგუფიც კი76. ეროვნულ უმცირესობათა განათლების უფლებათა შესახებ"; ამ
ასევე, არაიშვიათია "ევროპული ქარტიისა" და "ჩარჩო დოკუმენტს 3 წლის შემდეგ მოჰყვა ეროვნულ უმცირესობათა
კონვენციის" მიზნების აღრევის შემთხვევები. "ქარტიის" მიზნის ენობრივი უფლებების დამცველი დოკუმენტიც: "ოსლოს
შესახებ ზემოთ გვქონდა მსჯელობა. რაც შეეხება "ჩარჩო რეკომენდაციები ეროვნულ უმცირესობათა ენობრივ
კონვენციას": უფლებებთან დაკავშირებით" (თებერვალი, 1998 წელი), სადაც
"ჩარჩო კონვენცია ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ" დეტალურადაა ჩამოყალიბებული მოცემულ სახელმწიფოში
(სტრასბურგი; 01.11.1995) თავისი არსით არის გაეროს ეროვნულ უმცირესობას მიკუთვნებული საზოგადოების
დეკლარაციის გაგრძელება; მისი მიზანია არაძირითადი ენობრივი უფლებები; კერძოდ, წარმოვადგენთ რამდენიმე
მოსახლეობის - ეროვნული (ეთნიკური) უმცირესობის - მუხლს:
ენობრივი უფლებების განსაზღვრა77; შდრ., მაგ., მუხლი 14: 1. ეროვნულ უმცირესობებს მიკუთვნებულ პირებს უფლება
1. მხარეები იღებენ ვალდებულებას აღიარონ, რომ აქვთ ისარგებლონ თავიანთი სახელებითა და გვარებით
ნებისმიერ პირს, რომელიც მიეკუთვნება ეროვნულ მშობლიურ ენაზე, საკუთარი ტრადიციებისა და ლინგვისტური
უმცირესობას, აქვს უფლება ისწავლოს თავისი უმცირესობის ენა. სისტემების შესაბამისად. ეს გვარ-სახელები ოფიციალურად
2. იმ ადგილებში, სადაც ტრადიციულად ან მნიშვნელოვანი უნდა იქნეს აღიარებული და გამოყენებული ხელისუფლების
რაოდენობით ცხოვრობენ ეროვნული უმცირესობებისადმი ორგანოების მიერ.
კუთვნილი პირები და თუკი არსებობს სათანადო მოთხოვნა, 2. ამგვარადვე, კერძო ორგანიზაციებს, როგორებიცაა
მხარეები თავიანთი განათლების სისტემის ფარგლებში ეროვნულ უმცირესობებს მიკუთვნებული პირების მიერ
ეცდებიან მაქსიმალურად უზრუნველყონ, რომ პირებს, დაარსებული კულტურული ასოციაციები და საწარმოები, იგივე
რომლებიც მიეკუთვნებიან ეროვნულ უმცირესობებს, ჰქონდეთ უფლება აქვთ მათ სახელწოდებებთან დაკავშირებით.
უმცირესობის ენაზე სწავლის ან ამ ენაზე ინსტრუქტაჟის 3. იმ ადგილებში, სადაც რომელიმე ეროვნულ უმცირესობას
მიღების ადეკვატური შესაძლებლობანი. მიკუთვნებული პირების მნიშვნელოვანი რაოდენობა სახლობს
3. ამ მუხლის მე-2 პუნქტი განხორციელდება ოფიციალური და როცა შესაბამისი მოთხოვნა არსებობს, ხელისუფლების
ენის სწავლის ან ამ ენაზე სწავლებისათვის ზიანის მიყენების ორგანოებმა უნდა იზრუნონ, რათა ადგილობრივი სახელები და
გარეშე78. სახელწოდებები, ქუჩების დასახელებები და საზოგადოებრივი
დანიშნულების სხვა ტოპოგრაფიული ნიშნები ეროვნული
უმცირესობის ენაზეც გამოიკრას.
იხ., აგრეთვე: http://www.culturalpolicies.net/web/poland.php?aid=421.
შდრ.: პოლონეთს პოლონური ენის შესახებ კანონი (აქტი) მიღებული აქვს 15. იმ რეგიონებსა და ადგილებში, სადაც რომელიმე
1999 წელს. ეროვნულ უმცირესობას მიკუთვნებული პირების
76 შესაბამისად, პოლონეთში ავტოქთონი ჯგუფის ენად ითვლება ძველი მნიშვნელოვანი რაოდენობა სახლობს, სახელმწიფომ უნდა
სომხური - მკვდარი ენა - გრაბარი(!); შდრ.: "There are 15 autochtonous მიიღოს ზომები, რათა რეგიონული და ადგილობრივი
minority languages in Poland: Byelorussian, German, Silesian, Kashubian, ხელისუფლების ორგანოების არჩეულ წევრებს, მათი
Lithuanian, Gypsy (Romany), Slovak, Czech, Ukrainian, Lemkish, Russian (Old
სამსახურებრივი საქმიანობის პროცესში, ეროვნული
Believers) and Yiddish, Karaim, Grabar – the language of Old Armenian and
Tatar". Marta Moskal, "Policy on Minority and Regional Languages in Poland": უმცირესობის ენითაც შეეძლოთ სარგებლობა.
http://www.aber.ac.uk/mercator/images/Martapaper.pdf 34. უმცირესობებს მიკუთვნებულ პირებს უფლება აქვთ,
77
თუმცა ამ დოკუმენტში მოცემული არ არის "ეროვნული უმცირესობის" თავისუფლად ისარგებლონ საკუთარი ენით, როგორც
განსაზღვრის კრიტერიუმები; მსჯელობისათვის იხ. ქვემოთ. საზოგადოებრივ, ისე კერძო ცხოვრებაში, ყოველგვარი
78 http://www.parliament.ge/files/erovnul-umciresobata2005.doc

- 28 - - 29 -
დისკრიმინაციის გარეშე, როგორც ზეპირად, ისე წერილობით, მუხლი, 85:
როგორც დამოუკიდებლად, ისე სხვებთან ერთობლიობაში. 2. სამართალწარმოება ხორციელდება სახელმწიფო ენაზე.
სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პირს, რომელმაც სახელმწიფო ენა არ იცის, მიეჩინება
საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი და ადამიანის თარჯიმანი. იმ რაიონებში, სადაც მოსახლეობა არ ფლობს
უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული სახელმწიფო ენას, უზრუნველყოფილია სახელმწიფო ენის
კონვენციის მე-10 მუხლის პირველი პუნქტი უზრუნველყოფს შესწავლისა და სამართალწარმოებასთან დაკავშირებული
აზრის გამოხატვის თავისუფლებას არა მხოლოდ იმ იდეებთან საკითხების გადაწყვეტა.
და შეხედულებებთან მიმართებაში, რომლებიც სხვებს შეიძლება იხ. აგრეთვე: "ჰააგის რეკომენდაციები ეროვნულ
გადაეცეს (ანუ კომუნიკაციის შინაარსთან მიმართებაში), არამედ უმცირესობათა განათლების უფლებებთან დაკავშირებით"
ენასთან, როგორც კომუნიკაციის საშუალებასთან მიმართებაშიც. 79
(1996) , "განათლების სფეროში დისკრიმინაციის წინააღმდეგ
ეს უფლებები, თანასწორობის უფლებასთან და დისკრიმინაციის იუნესკოს კონვენცია (მუხლი 5)" და სხვ.
დაუშვებლობის პრინციპთან ერთად, გულისხმობს ეროვნულ
უმცირესობებს მიკუთვნებული პირების უფლებას, აწარმოონ
საკუთარი სამეწარმეო საქმიანობა იმ ენაზე, რომელსაც თავად
აირჩევენ. გამომდინარე იქიდან, რომ კერძო მეწარმეებისათვის
უაღრესად მნიშვნელოვანია ეფექტური ურთიერთობების
დამყარება კლიენტებთან და საკუთარი ინიციატივების
სამართლიანობის პირობებში განხორციელება, დაუშვებელია
ენის არჩევის თავისუფლებაზე არამართლზომიერი
შეზღუდვების დაწესება...
შდრ., აგრეთვე, საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი, 14:
"ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის
წინაშე თანასწორია, განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა,
სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა,
ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა,
წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა,
საცხოვრებელი ადგილისა.
მუხლი, 38:
1. საქართველოს მოქალაქენი თანასწორი არიან სოციალურ,
ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში
განურჩევლად მათი ეროვნული, ეთნიკური, რელიგიური თუ
ენობრივი კუთვნილებისა. საერთაშორისო სამართლის
საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების
შესაბამისად მათ უფლება აქვთ, თავისუფლად, ყოველგვარი
დისკრიმინაციისა და ჩარევის გარეშე, განავითარონ თავიანთი
კულტურა, ისარგებლონ დედაენით პირად ცხოვრებაში და
საჯაროდ. 79
http://www.osce.org/documents/hcnm/1996/10/2700_ka.pdf
- 30 - - 31 -
 "ევროპული ქარტიის" მიზანი: ე) ქარტიით მოცულ სფეროებში რეგიონულ ან უმცირესობის
"ისტორიული უმცირესობების" დედაენის დაცვა ენებზე მოლაპარაკე ჯგუფებსა და სახელმწიფოში იმავე ან მსგავს
ენაზე მოლაპარაკე ჯგუფებს შორის კავშირის შენარჩუნება და
წინა პარაგრაფში მოცემულია უმცირესობის ენობრივი განვითარება, ისევე, როგორც კულტურული ურთიერთობების
უფლებების დაცვის მექანიზმები. ახლა წარმოვადგენთ დამყარება სახელმწიფოში სხვა ჯგუფებთან, რომლებიც იყენებენ
მოცემულ სახელმწიფოში მცხოვრები ისტორიული, ავტოქთონი განსხვავებულ ენებს;
(autochthonous), მაგრამ არაძირითადი მოსახლეობის ენის ვ) შესაბამისი ფორმებისა და საშუალებების უზრუნველყოფა
გადარჩენისა და განვითარებისთვის საჭირო მექანიზმს, ყველა შესაბამის საფეხურზე რეგიონული ან უმცირესობის
რომელსაც აყალიბებს "ევროპული ქარტია რეგიონული ან ენების სწავლებისა და შესწავლისათვის;
უმცირესობის ენის შესახებ": შენიშვნა: ქარტიის 63-ე განმარტების მიხედვით, "ზოგიერთ
შემთხვევაში საჭირო იქნება რეგიონული/უმცირესობის ენაზე სწავლება'".
ნაწილი II
ზ) რეგიონული ან უმცირესობის ენის შესასწავლად
მუხლი 7 - მიზნები და პრინციპები
პირობების შექმნა იმ რაიონში მცხოვრები პირებისათვის, სადაც
1. რეგიონული ან უმცირესობის ენების მიმართ, იმ
გამოიყენება შესაბამისი ენა, თუკი შესაბამისი პირები ვერ
ტერიტორიებზე, რომლებზედაც ასეთ ენებს იყენებენ და
საუბრობენ ამ ენაზე და აქვთ მისი შესწავლის სურვილი;
თითოეული ენის მდგომარეობის შესაბამისად, მხარეები
თ) უნივერსიტეტებსა ან ანალოგიურ ინსტიტუტებში
თავიანთ პოლიტიკას, კანონმდებლობასა და პრაქტიკულ
რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესწავლისა და
საქმიანობას ააგებენ შემდეგ მიზნებსა და პრინციპებზე
გამოკვლევის ხელშეწყობა;
დაყრდნობით:
ი) ამ ქარტიით მოცულ სფეროებში ტრანსნაციონალური
ა) რეგიონული ან უმცირესობის ენების აღიარება
გაცვლების შესაბამისი ფორმების ხელშეწყობა იმ რეგიონული ან
კულტურული სიმდიდრის გამოხატულებად;
უმცირესობის ენების ხელშესაწყობად, რომლებიც იდენტური ან
ბ) თითოეული რეგიონული ან უმცირესობის ენის
მსგავსი ფორმით გამოიყენებიან ორ ან მეტ სახელმწიფოში.
გეოგრაფიული არეალის პატივისცემა იმის უზრუნველსაყოფად,
რომ არსებული ან ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა
ნაწილი III
დაბრკოლებას არ წარმოადგენდეს შესაბამისი რეგიონული ან
მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტით აღებული ვალდებულებების
უმცირესობის ენის ხელშეწყობისათვის80;
შესაბამისად რეგიონული ან უმცირესობის ენების ხელშეწყობის
გ) რეგიონული ან უმცირესობის ენების ხელშესაწყობად
ზომები
გადამჭრელი მოქმედების აუცილებლობის აღიარება, მათი
მუხლი 8 - განათლება
დაცვის მიზნით;
1. განათლების სფეროში მხარეები ვალდებულებას იღებენ
დ) ზეპირი და წერილობითი ფორმით, საჯაროდ და პირად
იმ ტერიტორიებზე, სადაც ასეთი ენები გამოიყენება, ამ ენათაგან
ცხოვრებაში რეგიონული ან უმცირესობის ენების გამოყენების
თითოეულის მდგომარეობის გათვალისწინებით და
ხელშეწყობა და/ან წახალისება;
სახელმწიფო ენის (ენების) სწავლებისათვის ზიანის მიყენების
80
გარეშე:
შდრ.: "ევროპული ქარტიის" ავტორთა თუ ექსპერტთა სამართლიანი
ა) სკოლამდელი განათლება
შენიშვნით, ავტოქთონი უმცირესობების წარმოქმნის ერთ-ერთ მიზეზად
მიჩნეულია მეზობელ ხალხებს შორის ისეთი პოლიტიკური საზღვრების
I. ხელმისაწვდომი გახადონ სკოლამდელი განათლება
გავლება, რომელიც არ ემთხვევა ენობრივ-ეთნიკურ საზღვრებს (ავტოქთონ შესაბამის რეგიონულ ან უმცირესობის ენებზე;
ეთნოსთა ნაწილი მოექცა სხვა ეთნოსის დომინანტობით შექმნილი ან
სახელმწიფოს საზღვრებში).
- 32 - - 33 -
 II. ხელმისაწვდომი გახადონ სკოლამდელი განათლების III. უზრუნველყონ შესაბამისი რეგიონული ან
არსებითი ნაწილი შესაბამის რეგიონულ ან უმცირესობის უმცირესობის ენის საშუალო განათლების პროგრამაში ჩართვა
ენებზე; მეცადინეობათა განრიგის შემადგენელ ნაწილად;
ან ან
III. გამოიყენონ I და II ქვე-პუნქტებით გათვალისწინებული IV. გამოიყენონ I-III ქვეპუნქტთაგან ერთ-ერთით
ზომები იმ მოსწავლეთა მიმართ მაინც, რომელთა ოჯახებიც გათვალისწინებული ზომები სათანადო შემთხვევებში, ან იმ
ითხოვენ ამას და რომელთა რაოდენობაც საკმარისად მოსწავლეთა მიმართ მაინც, რომელთა ოჯახები ითხოვენ ამას და
ჩაითვლება; რომელთა რაოდენობაც საკმარისად ჩაითვლება81.
ან დ) ტექნიკური და პროფესიული განათლება
IV. თუ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებს არა აქვთ I. ხელმისაწვდომი გახადონ ტექნიკური და პროფესიული
პირდაპირი კომპეტენცია სკოლამდელი განათლების სფეროში, განათლება შესაბამის რეგიონულ ან უმცირესობის ენებზე;
ხელი შეუწყონ და წაახალისონ I-დან და III-მდე ქვე-პუნქტებით ან
გათვალისწინებული ზომების გამოყენება. II. ხელმისაწვდომი გახადონ ტექნიკური და პროფესიული
ბ) დაწყებითი განათლება განათლების არსებითი ნაწილი შესაბამის რეგიონულ ან
I. ხელმისაწვდომი გახადონ დაწყებითი განათლება უმცირესობის ენებზე;
შესაბამის რეგიონულ ან უმცირესობის ენებზე; ან
ან III. ტექნიკური და პროფესიული განათლების სფეროში
II. ხელმისაწვდომი გახადონ დაწყებითი განათლების უზრუნველყონ, რომ შესაბამისი რეგიონული ან უმცირესობის
არსებითი ნაწილი შესაბამის რეგიონულ ან უმცირესობის ენების სწავლება იყოს მეცადინეობათა განრიგის შემადგენელი
ენებზე; ნაწილი;
ან ან
III. უზრუნველყონ შესაბამისი რეგიონული ან IV. გამოიყენონ I-დან III-მდე ქვეპუნქტებით
უმცირესობის ენის დაწყებითი განათლების პროგრამაში ჩართვა გათვალისწინებული ზომებიდან ერთ-ერთი იმ მოსწავლეთა
მეცადინეობათა განრიგის შემადგენელ ნაწილად; მიმართ მაინც, რომლებიც, ან სათანადო შემთხვევებში,
ან რომელთა ოჯახებიც ითხოვენ ამას და რომელთა რაოდენობაც
IV. გამოიყენონ I-დან III -მდე ქვე-პუნქტებით საკმარისად ჩაითვლება.
გათვალისწინებული ზომებიდან ერთ-ერთი იმ მოსწავლეთა ე) საუნივერსიტეტო და სხვა სახის უმაღლესი განათლება
მიმართ მაინც, რომელთა ოჯახებიც ითხოვენ ამას და I. ხელმისაწვდომი გახადონ საუნივერსიტეტო და სხვა
რომელთა რაოდენობაც საკმარისად ჩაითვლება; სახის უმაღლესი განათლება შესაბამის რეგიონულ თუ
გ) საშუალო განათლება უმცირესობის ენებზე;
I. ხელმისაწვდომი გახადონ საშუალო განათლება შესაბამის ან
რეგიონულ ან უმცირესობის ენებზე; II. უზრუნველყონ საშუალებები ამ ენების შესასწავლად
ან უნივერსიტეტის ან უმაღლესი განათლების ერთ-ერთი საგნის
II. ხელმისაწვდომი გახადონ საშუალო განათლების ფორმით;
არსებითი ნაწილი შესაბამის რეგიონულ ან უმცირესობის
ენებზე;
81
ან შდრ.: გამოქვეყნებულ ქართულ თარგმანს:
http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/Charter/Charterexpl_ka.pdf
- 34 - - 35 -
 III. თუკი უმაღლესი განათლების ინსტიტუტების მიმართ წაახალისონ ან უზრუნველყონ რეგიონულ ან უმცირესობის
სახელმწიფოს როლის მიზეზით ვერ მოხერხდება I და II ქვე- ენებზე ან ამ ენების სწავლება განათლების ყველა შესაბამის
პუნქტების განხორციელება, წაახალისონ და/ან ნება დართონ საფეხურზე, თუ რეგიონულ ან უმცირესობის ენაზე
რეგიონულ ან უმცირესობის ენებზე საუნივერსიტეტო და სხვა მოლაპარაკეთა რაოდენობა ამას ამართლებს...
ფორმის უმაღლესი განათლების მიღების, ან ამ ენების
საუნივერსიტეტო ან უმაღლესი განათლების საგნებად მუხლი 12 - კულტურული საქმიანობა და საშუალებები
სწავლების შესაძლებობების უზრუნველყოფას; 1. ... მხარეები ვალდებულებას იღებენ:
ვ) უწყვეტი განათლება ა) წაახალისონ რეგიონული ან უმცირესობის ენისათვის
I. მიიღონ ზომები მოზრდილთათვის უწყვეტი განათლების დამახასიათებელი თვითგამოხატვის საშუალებები და
კურსების ჩასატარებლად, სადაც სწავლება მთლიანად ან ინიციატივები და მხარი დაუჭირონ ამ ენებზე შექმნილი
ნაწილობრივ განხორციელდება რეგიონულ ან უმცირესობის ნაწარმოებებისადმი ხელმისაწვდომობის სხვადასხვა
ენებზე; საშუალებებს;
ან ბ) წაახალისონ რეგიონულ ან უმცირესობის ენაზე
II. უზრუნველყონ, რომ ასეთი ენები იყოს მოზრდილთა და შექმნილი ნაშრომებისადმი ხელმისაწვდომობა სხვა ენებში
განგრძობითი განათლების საგნები, სათარგმანო, დუბლირების, პოსტ-სინქრონიზაციისა და
ან სუბტიტრირების საქმიანობისათვის დახმარების გაწევის გზით;
III. თუ ხელისუფლების ორგანოებს პირდაპირი გ) წაახალისონ სხვა ენებზე შექმნილი ნაწარმოებებისადმი
კომპეტენცია არა აქვთ მოზრდილთა განათლების სფეროში, ხელმისაწვდომობა რეგიონულ ან უმცირესობის ენებზე
ხელი შეუწყონ და წაახალისონ, რომ ასეთი ენები მთარგმნელობითი, დუბლირების, პოსტ-სინქრონიზაციისა და
წარმოადგენდნენ მოზრდილთა და განგრძობითი განათლების სუბტიტრირების საქმიანობისათვის დახმარების გაწევის გზით;
დისციპლინებს. დ) უზრუნველყონ, რომ სხვადასხვა სახის კულტურული
ზ) მიიღონ ზომები, რომ უზრუნველყოფილ იქნას იმ საქმიანობის ორგანიზებისა და მხარდაჭერისათვის
ისტორიისა და კულტურის სწავლება, რომელიც ასახულია პასუხისმგებელმა ორგანოებმა დააწესონ შესაბამისი
რეგიონულ ან უმცირესობის ენაში; ანაზღაურება რეგიონული ან უმცირესობის ენებისა და
თ) უზრუნველყონ მასწავლებელთა ძირითადი და კულტურის ცოდნისა და გამოყენებისათვის იმ ღონისძიებებში,
შემდგომი პროფესიული მომზადება, რაც მოითხოვება იმ რომლებსაც ისინი წამოიწყებენ, ან რომლებისთვისაც ისინი
პუნქტების განსახორციელებლად, რომლებიც მიღებულნი არიან უზრუნველყოფენ მხარდაჭერას;
მხარის მიერ ა-დან გ-მდე პუნქტებს შორის; ე) ხელი შეუწყონ იმ ზომებს, რომლებიც მიზნად ისახავენ,
ი) შექმნან საზედამხედველო ორგანო ან ორგანოები, რომ კულტურული საქმიანობის ორგანიზებისა და
რომლებიც პასუხისმგებელნი იქნებიან რეგიონული ან მხარდაჭერისათვის პასუხისმგებელ ორგანოებს ჰყავდეთ ისეთი
უმცირესობის ენების სწავლების შემოღებისა და განვითარების პერსონალი, რომელიც სრულად ფლობს შესაბამის რეგიონულ ან
სფეროში მიღწეული პროგრესის მონიტორინგზე და მათ მიერ უმცირესობის ენას, ისევე როგორც მოსახლეობის დანარჩენი
მოკვლეული შედეგების შესახებ პერიოდული მოხსენებების ნაწილის ენას (ენებს);
შედგენაზე, რომლებიც შემდგომში საჯაროდ გამოქვეყნდებიან. ვ) წაახალისონ რეგიონული ან უმცირესობის ენაზე
2. რაც შეეხება განათლებას იმ ტერიტორიებზე, სადაც მოლაპარაკეთა წარმომადგენლის მონაწილეობა კულტურული
ტრადიციულად არ გამოიყენებიან რეგიონული ან უმცირესობის საქმიანობისათვის საშუალებების უზრუნველყოფაში და მათ
ენები, მხარეები ვალდებულებას იღებენ ნება დართონ, დაგეგმვაში;

- 36 - - 37 -
 ზ) წაახალისონ და/ან მხარი დაუჭირონ ისეთი ორგანოს ან
ორგანოების შექმნას, რომლებიც პასუხისმგებელნი იქნებიან
რეგიონულ ან უმცირესობის ენაზე შექმნილი ნაწარმოებების
შეკრებაზე, ასლის შენახვასა და წარმოდგენაზე ან
გამოქვეყნებაზე;
თ) აუცილებლობის შემთხვევაში, შექმნან და/ან ხელი
შეუწყონ და დააფინანსონ მთარგმნელობითი და
ტერმინოლოგიის კვლევითი სამსახურები, კერძოდ იმ მიზნით,
რომ შენარჩუნებულ იქნას და განვითარდეს შესაბამისი
ადმინისტრაციული, კომერციული, ეკონომიკური, სოციალური,
ტექნიკური ან სამართლებრივი ტერმინოლოგია თითოეულ
რეგიონულ ან უმცირესობის ენაში.
2. იმ ტერიტორიების მიმართ, იმათ გარდა, სადაც
ტრადიციულად გამოიყენებიან რეგიონული ან უმცირესობის
ენები, თუკი რეგიონულ ან უმცირესობის ენაზე მოლაპარაკეთა
რაოდენობა ამას ამართლებს, მხარეები ვალდებულებას იღებენ
ნება დართონ, წაახალისონ და/ან უზრუნველყონ შესაბამისი
კულტურული საქმიანობა და საშუალებები წინა პუნქტის
შესაბამისად.
3. მხარეები ვალდებულებას იღებენ კულტურის სფეროში
მათი პოლიტიკის საზღვარგარეთ განხორციელებისას, სათანდო
ყურადღება მიაქციონ რეგიონულ და უმცირესობის ენებს და იმ
კულტურას, რომლის გამოხატულებაც ისინი არიან82.
82
სხვა მუხლები იხ.:
http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/Charter/Charterexpl_ka.pdf
- 38 -
ენათა სახეები "ქარტიის" მიხედვით
სახელმწიფოში არსებული სხვადასხვა ისტორიისა და
ფუნქციის მქონე ენების აღსანიშნავად "რეგიონული ან
უმცირესობის ენების შესახებ ევროპულ ქარტიასა" და
"განმარტებით მოხსენებაში" გამოყენებულია რამდენიმე
ტერმინოლოგიური შესიტყვება:
official language (განმარტებითი მოხსენების მე-14 პუნქტი) -
ოფიციალური ენა; იგი ხშირად სახელმწიფო ენის სინონიმია;
სინონიმად გამოიყენება აგრეთვე, ეროვნული ენა.
national language - ეროვნული ენა; შდრ., სახელმწიფო ენის
პარალელურადაა გამოყენებული 69-ე განმარტებაში83; შდრ.:
national or official language (ეროვნული თუ ოფიციალური ენა (72-
ე პუნქტი).
native language - დედაენა (66-ე), შდრ.: native speakers of that
language (65-ე);
own language84 - დედაენა; პირდაპირი თარგმანი: ღვიძლი
ენა (მე-3 განმარტება).
regional or minority language - რეგიონული ან უმცირესობის
85
ენა ; შდრ., სინონიმები: "historical regional or minority languages of
Europe" (31-ე); regional or minority languages in Europe (მე-19);
შდრ.: საფრთხის ქვეშ მყოფი ენები.
historical language - ისტორიული ენა (31-ე)86; შდრ.:
ტრადიციული ენა: Languages traditionally used by nationals of the
83 იხ.: 51. The wording of Article 3 takes account of the position in certain mem-
ber states whereby a national language which has the status of an official language
of the state, either on the whole or on part of its territory, may in other respects
be in a comparable situation to regional or minority languages as defined in Arti-
cle 1, paragraph a, because it is used by a group numerically smaller than the
population using the other official language(s).
84 to use their own language
85 შდრ.: regional and minority languages in Europe (მე-6 პუნქტი): ამ ფრაზაში
სხვა სემანტიკაა; აქ არ არის გამოყენებული ქარტიის ძირითადი ტერმინი; ამ
წინადადებაში საუბარია ზოგადად ყველა სახის რეგიონული ენისა და
უმცირესობათა ენების შესახებ.
86 the charter covers only historical languages, that is to say languages
which have been spoken over a long period in the state in question (31-ე).
- 39 -
State (სახელმწიფოში მცხოვრები ეროვნებების ტრადიციული
ენები);
regional language - რეგიონული ენა: მოცემული
სახელმწიფოს ერთი რეგიონის ავტოქთონი და, ამავე დროს,
ამავე რეგიონში უმრავლესობის ენა (33-ე; შდრ., 66-ე);
minority language - უმცირესობის ენა: მოცემული
სახელმწიფოს ერთი რეგიონის ავტოქთონი/ისტორიული, მაგრამ
ამავე რეგიონში უმცირესობად ქცეული მოსახლეობის ენა.
შდრ.: minority languages87 (and dialects) - უმცირესობათა
ენები (და დიალექტები); აქ იგულისხმება ეთნიკური/ეროვნული
უმცირესობების ენა - სახელმწიფოს არაძირითადი მოსახლეობის
ენა მკვიდრობის დროის (ავტოქთონობის) მიუხედავად (იხ.: მე-4,
მე-6 პუნქტები); შდრ.: regional or minority languages-ში
მოაზრებული უმცირესობის ენა არის რეგიონის ავტოქთონი
მოსახლეობის ენა. majority language - უმრავლესობის ენა (მე-18):
the majority language of the state - სახელმწიფოს მოსახლეობის
უმრავლესობის ენა;
შდრ., აგრეთვე: linguistic minorities - ენობრივი უმცირესობები
(მე-17); language group - ენობრივი ჯგუფი (65-ე, 66-ე).
"non-territorial" language - ტერიტორიის არმქონე ენა:
არასახელმწიფო ენა, რომელიც მოცემული სახელმწიფოს
ძირძველი, მაგრამ არაძირითადი მოსახლეობის დედაენაა; ეს
მოსახლეობა ვერ გაიგივდება ერთ რომელიმე რეგიონთან88.
შდრ.: territorial language - ტერიტორიული ბაზის მქონე ენა
(33-ე);
non-European languages - არაევროპული წარმომავლობის
ენები; მე-15 განმარტება: ექსპერტთა ჯგუფმა (The CAHLR)
მიიჩნია, რომ ასეთ ენებს - მიგრანტთა ენებს - ცალკე უნდა
მიეძღვნას სამართლებრივი აქტი (იხ. ქვემოთ);
working language – სამუშაო ენა (106-ე), ამ შემთხვევაში, არ
იგულისხმება ცენტრალურ ხელისუფლებასთან საურთიერთო
ენა (ცენტრალურ ხელისუფლებასთან საურთიერთო არის
ოფიციალური ენა).
87 regional and minority languages in Europe - აქ შესიტყვება: minority languages
მოიაზრებს ეთნიკური უმცირესობის ენას (ზოგადად) და არა - მოცემულ
რეგიონში არსებული ავტოქთონი უმცირესობის ენა.
88 36-ე განმარტება.
- 40 -
language of migrants - მიგრანტთა ენა (ქარტიის პირველი
მუხლი);
foreign language - უცხო ენა (31-ე);
less widespread languages - ნაკლებად გავრცელებული ენები
(მე-18); ქარტიის შემქმნელებმა ეს ტერმინი ("ნაკლებად
გავრცელებული ენები") დაიწუნეს და უპირატესობა მიანიჭეს
ტერმინს: რეგიონული ან უმცირესობის ენა;
local variant of the language - ენის ლოკალური ვარიანტი89;
შდრ. იქვე, შესიტყვებები:
Different languages - განსხვავებული ენები;
separate language - დამოუკიდებელი ენა (32-ე);
similar language - მსგავსი ენა (69-ე);
dialect (of the language) - ენის დიალექტი...
89 These languages must clearly differ from the other language or languages spoken
by the remainder of the population of the state. The charter does not concern local
variants or different dialects of one and the same language. However, it does not
pronounce on the often disputed question of the point at which different forms of
expression constitute separate languages. This question depends not only on strictly
linguistic considerations, but also on psycho-sociological and political phenomena,
which may produce a different answer in each case. Accordingly, it will be left to the
authorities concerned within each state, in accordance with its own democratic
processes, to determine at what point a form of expression constitutes a separate
language. (32-ე პუნქტი); შდრ.: ეს ენები მკაფიოდ უნდა განსხვავდებოდეს
იმ ენისgan (/ენებისაგან), რომელზეც სახელმწიფოში მცხოვრები დანარჩენი
მოსახლეობა საუბრობს. ქარტიის დებულებები არ ეხება ერთი ენის
ადგილობრივ სახესხვაობებსა თუ დიალექტებს, თუმცა ქარტია არ
განსაზღვრავს თუ რა შემთხვევაში შეიძლება გამოხატვის ესა თუ ის ფორმა
ჩაითვალოს ცალკე ენად. ამ სადავო საკითხის გადაჭრა დამოკიდებულია
არა მხოლოდ წმინდა ლინგვისტურ მოსაზრებებზე, არამედ სხვადასხვა
ფსიქო-სოციოლოგიურ და პოლიტიკურ ფაქტორებზე, რომლებიც ყოველ
ცალკეულ შემთხვევაში განსხვავებულ პასუხს შეიძლება იძლეოდეს. აქედან
გამომდინარე, ამ საკითხის განსაზღვრისას ქარტია პრეროგატივას ანიჭებს
ქვეყნის ხელისუფლებას, რომელმაც დემოკრატიულ პრინციპების
გათვალისწინებით თავად უნდა განსაზღვროს ის კრიტერიუმები,
რომლებზე დაყრდნობითაც ამ ქვეყნის ტერიტორიაზე გავრცელებულ ამა
თუ იმ მეტყველებას მიენიჭება დამოუკიდებელი ენის სტატუსი (შდრ.,
გამოქვეყნებულ თარგმანს).
- 41 -
 სოციოლინგვისტური თვალთახედვით, “ქარტიაში“
სხვადასხვა ტერმინით გამოხატული იდიომები სამ ძირითად
ჯგუფად შეიძლება წარმოვადგინოთ:
1. სახელმწიფოს ოფიციალური ენა და მისი ადგილობრივი
სახესხვაობანი (დიალექტები):
1.1. ერთადერთი (ან ერთ-ერთი) სახელმწიფო ენა;
1.2. სახელმწიფო ენა ავტონომიურ წარმონაქმნში;
1.3. სახელმწიფო ენის რეგიონული სახესხვაობა
(/დიალექტი).
2. ისტორიული რეგიონული ან უმცირესობის ენა:
2.1. რეგიონში ისტორიული უმრავლესობის ენა -
რეგიონული ენა:
2.2. რეგიონში ავტოქთონი უმცირესობის ენა -
უმცირესობის ენა:
2.3. კონკრეტული რეგიონის არმქონე ისტორიული ენა -
ტერიტორიის არმქონე ენა.
3. არაისტორიული უმცირესობის ენა - დიასპორის ან
მიგრანტთა ენა:
3.1. სახელმწიფოს მოქალაქეობის მქონე კომპაქტურად
მცხოვრებ ძველ მიგრანტთა ენა (დიასპორის ენა):
3.2. სახელმწიფოს მოქალაქეობის მქონე არაკომპაქტურად
მცხოვრებ ძველ მიგრანტთა ენა (დიასპორის ენა);
3.3. მოქალაქეობის არმქონე ახალ მიგრანტთა ენა.
“ქარტიაში“ მოცემული ტერმინოლოგიური შეფასებების
ფონზე ქვემოთ წარმოვადგენთ საქართველოში დღეისთვის
არსებული ენებისთვის სავარაუდო სტატუსებს; პარალელურად,
კრიტიკულად გავაანალიზებთ საქართველოს ენათა იმ სიას,
რომელზეც, ტომაშ ვიხერკევიჩის ჯგუფის აზრით, უნდა
გავრცელდეს "რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ
ევროპული ქარტიის" დებულებები.
- 42 -
საქართველო: სახელმწიფოს ოფიციალური ენა და
მისი ადგილობრივი სახესხვაობანი (დიალექტები)
1.1. საქართველოს სახელმწიფო ენა.
ისტორიული წყაროების მიხედვით, ძვ.წ. მე-3 საუკუნიდან
დღემდე საქართველოში სახელმწიფო ენაა ქართული
სალიტერატურო ენა, რომელიც, ასევე უწყვეტად არის
ღვთისმსახურების ენა. დროის იმ მონაკვეთში, როცა
საქართველო დაპყრობილი ჰყავდა რუსეთის იმპერიას,
სახელმწიფო ენის ფუნქციას ძირითადად იმპერიის ენა
ასრულებდა; ამავე პერიოდში საქართველოში მოსულ ძველ თუ
ახალ მიგრანტებთან საურთიერთო ენად დამკვიდრდა რუსული
ენა. საქართველოს დეოკუპაციის პროცესი დაწყებულია90;
შესაბამისად, იმედია, მალე დადგება დრო, როდესაც სხვადასხვა
ეთნიკური წარმომავლობის საქართველოს მოქალაქეებს შორის
საკომუნიკაციო ენის როლში ისევ მოგვევლინება ქართული ენა -
საქართველოს სახელმწიფო ენა91.
1.2. სახელმწიფო ენები ავტონომიურ წარმონაქმნში.
საქართველოში ამჟამად იურიდიულად არსებობს
აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა, რომელშიც
სახელმწიფო ენებია ქართული ენა და აფხაზური ენა92.
1.3. საქართველოს სახელმწიფო ენის – ქართული
სალიტერატურო ენის ადგილობრივი სახესხვაობანი
(/დიალექტები).
მრავალი ისტორიული ფაქტი ცხადყოფს, რომ სხვადასხვა
კუთხის ქართველები (აჭარლები, გუდამაყრელები, გურულები,
თუშები, იმერლები, იმერხევლები, კახელები, ლაზები,
90 2008 წლის აგვისტოს რუსეთ-საქართველოს ომის შემდეგ საქართველოს
ტერიტორიაზე მყოფ რუსეთის ჯარს ოფიციალურად აღუდგა ოკუპანტის
სტატუსი (რომელიც საქართველოს ხელისუფლებისგან მას პირველად
მიენიჭა 1991 წლის 15 ოქტომბერს).
91 ამ თვალსაზრისით საინტერესო მსჯელობისათვის იხ., მიტროპოლიტი
ანანია (ჯაფარიძე), ეკლესია - საქართველოს კუთხეთა მაკავშირებელი
დუღაბი, საქართველოს საპატრიარქოსა და კონრად ადენაუერის ფონდის
მიერ ორგანიზებული სამეცნიერო კონფერენციის მასალები, თბ., 2008.
92 იხ., მაგ., საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 8: საქართველოს
სახელმწიფო ენა არის ქართული, ხოლო აფხაზეთის ავტონომიურ
რესპუბლიკაში, აგრეთვე - აფხაზური.
- 43 -
ლეჩხუმლები, ლივანელები, მაჭახლელები, მეგრელები, მესხები,
მთიულები, მოხევეები, რაჭველები, სვანები, ტაოელები,
ფშავლები, ქართლელები, ხევსურები, ჯავახები,
ჰერები/ინგილოები) ხანგრძლივი წარსულის მქონე ერთ
ისტორიულ ეთნოსს წარმოადგენენ93. ამ ეთნოსის უმთავრეს
თვალსაჩინო დუღაბს ქმნის დიდი ისტორიის მქონე
სამწიგნობრო კულტურა.
მრავალსაუკუნოვანი საერთო კულტურულ-სამწიგნობრო
შემოქმედება94 და ისტორიული მეხსიერება უამრავ ფაქტს
ინახავს, სადაც ნათლად ჩანს საქართველოს ყველა კუთხის
ქართველობის თავგანწირული ბრძოლა და ღვაწლი
ქართველობის შენარჩუნებისათვის.
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ქართველთა ეროვნული მეობის
მთავარი განმსაზღვრელი ფაქტორია ზოგადქართულ ენაზე
ყველა ქართულ მხარეში თვისობრივად ერთნაირად შექმნილი
სამწიგნობრო კულტურა. მრავალი საუკუნეა ქართულ
სამწიგნობრო ენასთან ერთად თანაარსებობს ქართველთა
ეროვნული ენის ადგილობრივი ვარიანტები, რომლებიც
ქართული სალიტერატურო ენის გამამდიდრებელ უშრეტ
ნაკადულებს წარმოადგენენ; კერძოდ, ქართულის
(/ქართველურის) ადგილობრივი სახესხვაობებია: მეგრული,
ლაზური, სვანური, ხევსურული, მოხეური, ფშაური, მთიულურ-
გუდამაყრული, თუშური, ჰერული (ინგილოური), კახური,
ქართლური, სამცხური, ჯავახური, ტაოური, იმერხეულ-
შავშური, ლივანური, მაჭახლური, აჭარული, გურული,
იმერული, ლეჩხუმური, რაჭული...95. ქართველთა ეროვნული
93 რ. თოფჩიშვილი, ქართველთა ეთნოგენეზისა და ეთნიკური ისტორიის
პრობლემები, თბ., 2008, გვ. 48; მსჯელობისა და საკითხის ისტორიისათვის
იხ., აგრეთვე: ტ. ფუტკარაძე, ქართველები, ქუთაისი, 2005.
94 რომლის ძირითად ნაწილი ქრისტიანული (მართლმადიდებლური)
ცნობიერების ამსახველი ლიტერატურაა. ბუნებრივია, არსებითია ასევე:
წარმართული კულტურული მემკვიდრეობა, ხალხური ზეპირსიტყვიერება,
ტრადიციული ცეკვები და სიმღერები, მრავალხმიანი საგალობლები...
95 ქართველთა საშინაო მეტყველებების მსგავსი კვალიფიკაციისათვის იხ.,
აგრეთვე: მ.ტაბიძე, ენობრივი სიტუაცია საქართველოში და ქართული ენის
ფუნქციონირების საკითხები, თბ., 2005; მ.ნაჭყებია, მეგრულისა და
ლაზურის ურთიერთმიმართების საკითხისათვის: ქართველოლოგიური
კრებული, IV, თბ., 2005; Manana Tabidze, The contemporary language situation
- 44 -
ენის - ქართულის - ამ სახესხვაობებს (დიალექტებს), საბჭოთა
მეცნიერების ინერციით, ზოგი დღესაც 3-4 დამოუკიდებელ ენად
განიხილავს; შესადარებლად იშველიებენ ზემო და ქვემო
გერმანული კონტინუუმების მიმართებას (და არა, მაგ.,
გერმანული ენისა და ბავარიული მეტყველებისა).
აღვნიშნავთ, რომ ქართველური ენობრივი რეალობისთვის
სამაგალითოდ არ გამოდგება ზემო გერმანულისა და ქვემო
გერმანულის მიმართების საკითხი; ქვემო (ჩრდილო)
გერმანულისგან განსხვავებით, არც ერთი ქართველური
კუთხური მეტყველება (იდიომი) არასოდეს ყოფილა ქვეყნის
ნაწილის ტრადიციული სამწიგნობრო-საეკლესიო ენა96.
in Georgia. Some problems in the linguistic identity of the population, Language,
History and Culturul Identities in the Caucasus, June 17-19 2005, Abstracts,
Malmo University, Sweden, 2005, 44-4; ტ.ფუტკარაძე, ქართველები, ნაწილი I,
ქრისტიანობამდელი ეპოქა, ქუთაისი, 2005; მ.ნაჭყებია, საქართველოს
ეთნოლინგვისტური ტერმინები, თბ., 2006; ტ.ფუტკარაძე, სათავე და
პერსპექტივა ქართული სამწიგნობრო ენისა”, თბ., 2006; თ. გვანცელაძე,
ენისა და დიალექტის საკითხი ქართველოლოგიაში, თბ., 2006; რ.შეროზია,
ქართველური სალიტერატურო ენისა და სულხან-საბას “სიტყვის კონის”
ზოგი საკითხისათვის, ქართველური მემკვიდრეობა, XI, ქუთაისი, 2007; რ.
გუჯეჯიანი, მამა ბესარიონი (ნიჟარაძე), მესტიისა და ზემო სვანეთის
ეპარქიის გაზეთი, 4 ივნისი, 2007; იხ., აქვე: ტ. ფუტკარაძე, სვანური -
არქაული ქართულის ნაირსახეობა; Manana Tabidze and Bela Shavkhelishvili,
Russian Language in Georgia, WorkshopLanguage Change in Bilingual
Communities. Focus on the Post-Soviet Countries and their Immigrant Communi-
ties Elsewhere. A Related Event of the 23rd Scandinavian Conference of Linguis-
tics. October 3, 2008, Uppsala, Sweden; იხ., აგრეთვე: მანანა ტაბიძე,
სახელმწიფო ენის მდგომარეობა, როგორც სახელმწიფოს სიძლიერე-
სისუსტის ერთ-ერთი მახასიათებელი, საქართველოს განათლებისა და
მეცნიერების სამინისტრო, შოთა რუსთაველის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი, სამეცნიერო კონფერენცია თემაზე: “საქართველო და
მსოფლიო, ბათუმი, 2008, 14-15 ნოემბერი; რ. თოფჩიშვილი, ქართველთა
ეთნოგენეზისა და ეთნიკური ისტორიის პრობლემები, თბ., 2008; თ. ბერაძე,
ქართული იდენტობის ძირითადი ეტაპები, ეთნოლოგიური კრებული, თბ.,
2008, გვ. 3-9 და სხვ.
96 ქვემოგერმანული ენის უძველესი წერილობითი ძეგლია "ჰელიანდი" (IX
ს.); XIV საუკუნიდან ამ ენაზე იბეჭდებოდა მრავალრიცხოვანი რელიგიური
და მხატვრული ლიტერატურა; მაგ., 1478 წელს გამოქვეყნდა ბიბლია.
ქვემოგერმანულზე წირვა-ლოცვა ტარდებოდა 1905 წლიდან.
სტატისტიკური ცნობების მიხედვით, 1980 წელს 300 მღვდელი ქვემო
- 45 -
 შდრ.: საქართველოში ისტორიულად ყველა ქართველური შესაბამისად, პარალელურ ენობრივ ვარიანტებად ვერ მიიჩნევა
თემის97 სამწიგნობრო ენა იყო და არის ამოსავალი ენა და მისი ტრანსფორმაციით მიღებული ზეპირი
ზოგადქართულ/საერთოქართველურ ენაზე დაფუძნებული ლოკალური ვარიანტი98.
სტანდარტული ენა. ამ საერთოეროვნულ მოვლენასთან არ აქვე აღვნიშნავ, რომ თანამედროვე გლობალური
შეიძლება გავათანაბროთ ქართველთა ერთი რომელიმე საინფორმაციო ქსელის ყოველდღიური საჭიროება ზღუდავს არა
რეგიონის მოსახლეობის ზეპირი საშინაო მეტყველება. გარდა მხოლოდ ადგილობრივ დიალექტებს, არამედ
ამისა, ზემოგერმანული და ქვემოგერმანული ისტორიულად გეოპოლიტიკურად სუსტი ზოგი ევროპული სახელმწიფოს
ერთმანეთს მიემართება, როგორც პარალელური ენობრივი ოფიციალურ ენასაც კი; შესაბამისად, საქართველოშიც
მონაცემები, რომელთაგან ერთ-ერთი ახლო წარსულში საგანგებო ზომებია მისაღები როგორც ქართული
გაბატონდა ოფიციალურ ენად; შდრ.: არქაულ ქართულ სტანდარტული ენის, ასევე, ქართველთა ზეპირი მეტყველებების
სამწიგნობრო ენასთან - საქართველოს საეკლესიო/სახელმწიფო გადარჩენისა და დაცვის მიზნით; მაგ., ჩვენს შემთხვევაში
ენასთან - მიმართებით ჩვენთვის ცნობილი ყველა სხვა ნამდვილად ესაჭიროება საგანგებო ყურადღება ყველა
ქართველური მეტყველება მეორეული წარმონაქმნია; კერძოდ, ქართველურ ზეპირ მეტყველებას (საქართველოს სახელმწიფოს
ფონემატური სტრუქტურის, მორფოლოგიური ყალიბების თუ საზღვრებში არსებულ თუ საქართველოს საზღვრებს მიღმა
ფუძეების პირველადი სახეები დაცულია არქაულ სამწიგნობრო დარჩენილ ქართველთა კილოებს). ამ მიმართულებით
ენაში - ქართველთა ისტორიულ ოფიციალურ ენაში. მეგრულ- სახელმწიფომ საგანგებო ზომები უნდა მიიღოს; კერძოდ:
ლაზური, სვანური, ხევსურული თუ მესხური ვარიანტები კი - სასკოლო სახელმძღვანელოებში დიდი დოზით უნდა
წარმოქმნილია არქაული ქართული/ქართველური ენისგან. შევიდეს ქართველური დიალექტური ლექსიკა (მეგრული,
ლაზური, სვანური, ხევსურული, ტაოური, აჭარული, მესხური,
ჰერული, კახური, თუშური...), როგორც ქართველთა
გერმანულად ატარებდა წირვა-ლოცვას. ამჟამად გერმანულზე წირვა- სამწიგნობრო ენის გამდიდრების საშუალება; ასევე,
ლოცვა არ ტარდება, თუმცა ქვემო გერმანულზე არის საეკლესიო ხასიათის საქართველოს სკოლების მოსწავლეები ბავშვობიდანვე უნდა
რადიოგადაცემები და ჟურნალი. ქვემოგერმანული მუდამ ითვლებოდა
ეზიარონ ხალხური პოეზიის, ზოგადად, ფოლკლორის ნიმუშებს
სახალხო ენად; ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ ძმები გრიმებისა და სხვა
ზღაპრები იწერებოდა ქვემო გერმანული ლექსიკის გამოყენებით. დღეს ცალკეული ქართველური დიალექტების მიხედვით;
უფრო აქტუალურია ისეთი ქვემოგერმანული რადიოგადაცემები, - სახელმწიფოს მიერ სერიოზულად უნდა დაფინანსდეს ის
რომელშიც საუბარია ძველი ქვემო გერმანული გამოთქმებისა და მისი ქართველოლოგიური ცენტრები, რომლებიც სწავლობენ
თანამედროვე სალიტერატურო (ზემოგერმანული) შესატყვისების შესახებ. ქართველურ დიალექტებს; მაქსიმალურად ამომწურავად უნდა
ტელეგადაცემები ქვემო გერმანულზე აკრძალული იყო მრავალი წლის დაფიქსირდეს დღემდე მოღწეული დიალექტების ლექსიკური
განმავლობაში... 1997 წლიდან დაიწყო ქვემო გერმანულზე სატელევიზიო
თუ გრამატიკული თავისებურებები; უნდა მომზადდეს და
სპექტაკლების გადაცემა. ბევრ ქალაქშიც ქვემო გერმანულის მიმართ
ინტერესი უფრო და უფრო ძლიერდება (ჰამბურგი, გოტინგენი, გამოქვეყნდეს ახალი დიალექტური ლექსიკონები და
ბილეფელდი, ოლდენბურგი...); იხ. The Dialects of Modern German, A Linguistics ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მასალები99;
Survey. Editor Charles V.L. Russ. 1990, გვ. 32-26, Stradford University Press.
http://books.google.com/books?hl=en&id=JsSrAAAAIAAJ&dq=Russ++By+The+Di
alects+of+Modern+German&printsec=frontcover&source=web&ots=8gsrkAehV7&si 98 შდრ.: ზემო და ქვემო გერმანული ერთი ფუძე-ენის პარალელური
g=uZlLMiHgqgrEh_u6DI9fsdo6kC0; ქვემოგერმანული კონტინუუმის ნაწილია სტანდარტული ვარიანტები იყო უახლოეს წარსულშიც.
ნიდერლანდური (ჰოლანდიური) ენა; იხ., არნ. ჩიქობავა, ენათმეცნიერების 99 სამწუხაროდ, ბოლო წლებში საქართველოში მკვეთრად შემცირდა

შესავალი, 1952, გვ. 248: ქვემოგერმანულის მთავარი "წარმომადგენელია" დიალექტოლოგიური ექსპედიციებისა და არაპოლიტიზებული
ჰოლანდიური. ქართველოლოგიური კვლევების დაფინანსება. საქართველოს განათლებისა
97
თემი - ქართველთა ერთი რომელიმე ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ჯგუფი. და მეცნიერების სამინისტროს მცდარი საგრანტო პოლიტიკით
- 46 - - 47 -
 - ისტორიულად ქართული სამწიგნობრო ენა საზრდოობდა
ყველა ქართველური კილოდან, შესაბამისად, ლოგიკური იქნებოდა,
სალიტერატურო ენის საბაზო ლექსიკონში (ქართული ენის
განმარტებითი ლექსიკონის რვატომეულში) თავიდანვე შესულიყო
მეგრულ-ლაზური და სვანური ლექსიკაც. დღეს მაინც უნდა
მომზადდეს ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის ახალი
რედაქცია, რომელშიც უხვად შევა არა მხოლოდ ქართლური თუ
ფშავ-ხევსურული, არამედ მეგრულ-ლაზური და სვანური
ლექსიკა100. აქვე აღვნიშნავ, რომ ამ ტიპის სამუშაოების
განხორციელებისათვის 2005 წელს აკაკი წერეთლის სახელმწიფო
უნივერსიტეტის ქართველური დიალექტოლოგიის ინსტიტუტში
დაარსდა სამეცნიერო-საგანმანათლებლო ცენტრი, რომლის
უშუალო მიზანია ქართველური (მეგრულ-ლაზური, სვანური თუ
რაჭულ-იმერული...) დიალექტების მონაცემებისგან სამწიგნობრო
ენისთვის სარეკომენდაციო ლექსიკონის მომზადება. 2008 წლის 29
მარტს წმიდა ამბროსი ხელაიას ხსენების დღეს, ამ ცენტრს ეწოდა
(დაფინანასების ცენტრალიზებულ-კლანური სისტემა; არტურ ცუციევის მსგავს
უცხოელ ან არაპროფესიონალ "ინკოგნიტო" ექსპერტთა მიერ ქართველოლოგიის
პრიორიტეტების არაადეკვატური განსაზღვრა, ქართველოლოგიური და
ჰუმანიტარული მეცნიერების სხვა დარგების პროექტების "შერჩევა" საერთო
რეიტინგით...) 2006-2009 წლებში განსაკუთრებით დაზარალდა
საქართველოს რეგიონებში არსებული ქართველოლოგიური ცენტრები.
გარდა ამისა, 2005 წელს, ავად თუ კარგად, 1200-ზე მეტი სამეცნიერო თემა
ფინანსდებოდა; 2006 წლიდან სამინისტროს მიერ დაფინანსებული
ქართველოლოგიური პროექტების რაოდენობა შემცირდა წელიწადში ერთ
ათეულამდე; მაგ., ანონიმი ექსპერტების გადაწყვეტილებით, 2009 წელს
"ქართველოლოგიის ფონდის" გრანტი გამოეყო პროექტებს: "სექსუალური
ქცევის შესწავლა საქართველოში", "აკირა კუროსავას კინოსამყარო" და სხვ.,
მაშინ როცა უარი ეთქვა სამეცნიერო პროექტს: "სტამბოლის ქართულ
სავანეში დაცული ქართველოლოგიური (ენათმეცნიერული და
ლიტერატურათმცოდნეობითი) მასალის ანალიზი".
100 სწორედ ამას ითვალისწინებდა კონსტანტინე გამსახურდიას ენობრივი
კონცეფცია (იხ დანართში); ასეთივე რჩევას იძლევა საქართველოს
კათოლიკოს-პატრიარქი ილია მეორე. სამეცნიერო მსჯელობისათვის იხ.: ტ.
ფუტკარაძე, სათავე და პერსპექტივა ქართული სამწიგნობრო ენისა,
კავკასიოლოგიური სერია IV, თბ., 2006, გვ. 39-40; ეკა დადიანი,
დიალექტური ლექსიკა - ქართული სალიტერატურო ენის გამდიდრების
წყარო, ქართული სალიტერატურო ენის საკითხები: ისტორია და
თანამედროვე მდგომარეობა, პირველი კრებული, თბ.,2007. გვ. 244. ტ.
ფუტკარაძე, ქართველთა დედაენა და დიალექტები, ქუთაისი, 2008, გვ. 39.
- 48 -
წმიდა ამბროსი ხელაიას სახელობის სამეცნიერო-
საგანმანათლებლო ცენტრი101.
სასურველია, საქართველოს ყველა რეგიონის
უნივერსიტეტთანაც შეიქმნას მსგავსი მიზნის მქონე
განყოფილება/ცენტრი, ხოლო თბილისში - ქართველოლოგიის
სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი, რომელიც კოორდინაციას
გაუწევს ამ ტიპის სამუშაოებს.
შდრ.: 1981 წელს ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ
მიიღო 928-ე რეკომენდაცია, რომელიც მიზნად ისახავს, შეეწყოს
ხელი ევროპაში უმცირესობათა ენებისა და დიალექტების
მოვლა-პატრონობას. ამ ეტაპზე მართლაც რომ დასაკარგავადაა
განწირული ბევრი ოფიციალური ენის ფერადოვანი დიალექტი;
სრული პასუხისმგებლობით ვაცხადებ:
ამჟამად ქართველური კილოების (თუშურით დაწყებული,
ლაზურით დამთავრებული) მდგომარეობა კატასტროფულია!
სულ მოკლე ხანში ბევრი ქართული დიალექტი დვალურის102
ბედს გაიზიარებს103. ისტორიულ ქართულ კილოებთან
დაკავშირებით, აქვე წარმოვადგენთ რ. თოფჩიშვილის დასკვნას;
101
დანართში იხ., ამ ცენტრში მომზადებული სამეცნიერო პროექტი.
102
დვალების ქართველური თემი ცხოვრობდა ცენტრალური კავკასიონის
კალთებზე (ჟღელეს, ზრამაგას, ზახას, ნარას, კასრის ხეობებში
(ფიაგდონიდსა და არდონის სათავეებში), მაღრან-დვალეთში (დიდი
ლიახვის სათავეში) და თრუსოში (თერგის სათავეში); ისინი
ლაპარაკობდნენ ერთ-ერთ ქართველურ დიალექტზე (საკითხის
ისტორიისათვის იხ., რ. თოფჩიშვილი, საქართველოში ოსთა ჩამოსახლების
და შიდა ქართლის ეთნოისტორიის საკითხები, თბ., 1997; რ. თოფჩიშვილი,
ქართველთა ეთნოგენეზისა და ეთნიკური ისტორიის პრობლემები, თბ.,
2008, გვ. 84-85, 100; იხ., აგრეთვე, ნ. ოთინაშვილი, ქართულ-ოსური
ლექსიკური ტოპონიმიკური შეხვედრები, XXVII რესპუბლიკური
დიალექტოლოგიური სამეცნიერო სესიის მასალები, თელავი, 2007.
103
"მსოფლიოს ენათა რეესტრის ავტორები" რატომღაც აჩქარდნენ და
ტაოური უკვე გამოაცხადეს მკვდარ დიალექტად; კერძოდ, მათი აზრით, მე-
18 საუკუნემდე ტაოურზე ლაპარაკობდნენ ოლთისში/ოლთუში (თურქეთი,
ერზერუმის რაიონი) მცხოვრები ქართველები (http://linguarium.iling-
ran.ru/publications/caucas/alw_cau_kartv.shtml). შევნიშნავთ, რომ ქართული
ენის ტაოურ დიალექტზე ამჟამადაც მეტყველებენ ავტოქთონი ქართველები
იმავე ოლთის-პარხალის მხარეში - იუსუფელის რაიონის რამდენიმე
სოფელში (ხევაი, ქობაი, ბალხი და სხვ.).
- 49 -
კერძოდ, ყიზლარ-მოზდოკურსა
მსჯელობის შემდეგ ის წერს: "დროთა განმავლობაში ქართული
დიალექტები თვით საქართველოს ტერიტორიაზეც გაქრა;
კერძოდ: დვალური, თრიალური, ერუშული, კლარჯული,
არტაანული, კოლაური და სხვ104.
და პლასტუნკურზე საქართველოში რომელია ისტორიული ეთნიკური
უმცირესობის ენა?
საქართველოს არც ერთ რეგიონში არ ცხოვრობს
არაქართული წარმომავლობის ავტოქთონი მოსახლეობა;
შესაბამისად, თუკი მკაცრად დავიცავთ ქარტიის კრიტერიუმებს,
საქართველოს ხელისუფლება ვალდებული არ არის, რომელიმე
ეთნიკური ჯგუფის ენას მიანიჭოს რეგიონული ან უმცირესობის
ენის სტატუსი. მით უმეტეს, "ტერიტორიის მქონე ისტორიული
უმცირესობის" ენის (რეგიონული/უმცირესობის) სტატუსი;
შესაბამისად, საქართველოში ვერ დავაფიქსირებთ პირველი
(2.1.) და მეორე ტიპის (2.2.) რეგიონულ ან უმცირესობის ენებს;
კერძოდ:
- ქვეყანაში ისტორიული უმცირესობის, მაგრამ მოცემულ
რეგიონში უმრავლესობის ენა (2.1.) - რეგიონული ენა:
საქართველოში არ არის;
- ქვეყანაში ისტორიული უმცირესობის და მოცემულ რეგიონშიც
უმცირესობის ენა (2.2.) - უმცირესობის ენა: საქართველოში არ
არის.
შდრ.: მიცკევიჩის სახელობის უნივერსიტეტის ენობრივი
პოლიტიკისა და უმცირესობათა კვლევის დეპარტამენტის
ხელმძღვანელი, დოქტორი ტომაშ ვიხერკევიჩი და მისი ქართველი
თანაავტორები რატომღაც თვლიან, რომ საქართველოში
რეგიონური ენებია და, შესაბამისად, "უმცირესობათა ენების შესახებ
ევროპული ქარტიის" მესამე ნაწილი გავრცელდება სომხურ და
აზერბაიჯანულ ენებზე (გვ. 39).
ცნობილია, რომ სამცხე-ჯავახეთსა და თრიალეთში დღეს
კომპაქტურად მცხოვრები სომეხთა ეთნიკური ჯგუფი აქ არ არის
ისტორიული, ავტოქთონი მოსახლეობა; თურქეთისგან
კონტროლირებადი ტერიტორიებიდან აყრილი სომხები
საქართველოს ამ მხარეში რუსეთის იმპერიამ ჩაასახლა 1828-1830
წლებში105; შესაბამისად, ამ ეთნიკურ ჯგუფს ვერ მივიჩნევთ
საქართველოს ისტორიულ უმცირესობად და ვერც მის ენას
ჩავთვლით საქართველოს არაძირითადი ეროვნული (ეთნიკური)

104
რ. თოფჩიშვილი, საქართველოს ეთნოლოგია, თბ., 2008, გვ. 50-51. 105 რ. თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია, თბ., 2007, გვ. 329
- 50 - - 51 -
უმცირესობის ენად; ისეთ ენად, რომელიც, როგორც
კულტურული მოვლენა, არის საფრთხის ქვეშ106.
ასევე, სამხრეთ საქართველოში ავტოქთონად, ისტორიულ
მოსახლეობად ვერ ჩაითვლებიან აზერბაიჯანელები; ცნობილია,
რომ საქართველოს ერთ-ერთ ისტორიულ მხარეში - ქვემო
ქართლში - დებედას ხეობაში მე-17 საუკუნის დასაწყისში
ჩამოსახლდა თურქმანული ტომი ბორჩალუ107. ამ ეთნიკური
ჯგუფის ენაც სახელმწიფო ენაა მეზობელ აზერბაიჯანშიც და
თურქეთშიც; შესაბამისად, საქართველოში ვერც
აზერბაიჯანული (თურქული) მიიჩნევა ავტოქთონი
მოსახლეობის ისეთ რეგიონულ ენად, რომელზეც უნდა
გავრცელდეს "ქარტიის" მესამე ნაწილი.
პოლიტიკოსთა თუ მეცნიერთა ერთი ჯგუფი108
ინტენსიურად ავრცელებს მოსაზრებას, რომ უმწერლობო
"რეგიონული ენების" სტატუსი უნდა მიენიჭოს მეგრულსა და
სვანურს109; სამაგალითოდ მოვიყვანთ ჟურნალისტ ნატო
ბერულავას ინფორმაციას:
106 სომხური ენა სახელმწოფო ენაა მეზობელ სომხეთში.
107 რ. თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია, თბ., 2007, გვ. 306
108 ჯ.ჰიუიტი, ა.ჭაჭია, ი.გიორგაძე... თ. ნერგაძე... მასალისათვის იხ.: გაზეთ
"რეზონანსის" 2005 წლის 4 და 14 ნოემბრის ნომრები; იხ., ასევე, ლ.
ბერძენიშვილის ზემოთ მითითებული სატელევიზიო გამოსვლა. შდრ.:
განსხვავებული პოზიცია აქვს ამავე პარტიის სხვა წევრს - პ. ზაქარეიშვილს:
"ის ადამიანები, რომლებიც გარკვეულნი არ არიან ამ ქარტიის არსში,
არასწორ ინფორმაციას ავრცელებენ. საუბრობენ იმაზე, თითქოს ევროპის
საბჭოს სურს სვანური და მეგრული ენების დამოუკიდებლობა, რაც
სიმართლეს არ შეესაბამება. ქარტიაში საუბარია სომხური და
აზერბაიჯანული ენების გამოყენებაზე" ("ახალი 7 დღე "; № 8, 2-10 მარტი,
2007 წელი, მარიკა გორდელაძის ინტერვიუ "სავალდებულო, სასურველი,
სახიფათო: საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობების
უფლებები - საერთაშორისო დონეზე").
შევნიშნავ: პ. ზაქარეიშვილი სხვა შეცდომას უშვებს: "ქარტიაში"
ლაპარაკი არ არის არც აზერბაიჯანულსა და სომხურზე.
109 საკითხის ისტორიის, დოკუმენტური მასალისა და მსჯელობისათვის იხ.:
ტ. ფუტკარაძე, სათავე და პერსპექტივა ქართული სამწიგნობრო ენისა,
კავკასიოლოგიური სერია IV, თბ., 2006; თ. გვანცელაძე, ენისა და
დიალექტის საკითხი ქართველოლოგიაში, თბ. 2006; რ.შეროზია,
ქართველური სალიტერატურო ენისა და სულხან-საბას “სიტყვის კონის”
ზოგი საკითხისათვის, ქართველური მემკვიდრეობა, XI, ქუთაისი, 2007;
- 52 -
http://www.humanrights.ge/index.php?a=news&id=1713&lang=ge
ნატო ბერულავა, ზუგდიდი: არასამთავრობო
ორგანიზაციათა შეხვედრა ზუგდიდში
27 სექტემბერი, 2006 წელი.
21 სექტემბერს ზუგდიდში გაიმართა რეგიონული ენების
პრობლემებით დაინტერესებულ არასამთავრობო ორგანიზაციათა
საინიციატივო ჯგუფის შეხვედრა.
შეხვედრაზე განიხილეს ორი საკითხი: 1) მეგრული და სვანური
ენების გაქრობის საშიშროება და მათი გადარჩენისათვის
ალტერნატიული გზების ძიება. 2) მეგრული და სვანური ენებისათვის
რეგიონული ენის სტატუსის მინიჭება.
საკითხების განხილვაში აქტიურად მონაწილეობდნენ შემდეგი
არასამთავრობო ორგანიზაციები:
1.რეგიონული ენების შენარჩუნებისა და განვითარების
ალტერნატიული გზები (გია აგუმავა);
2. ”სხუნუ” (ზუგდიდის უხუცესთა კავშირი, ხუტა ხუფენია);
3. განათლების ცენტრი “ კოლხიდა” (იურა ღვინჯილია).
შეხვედრა ძალიან საინტერესოდ მიმდინარეობდა, დისკუსიაში
ძალიან ბევრმა ადამიანმა მიიღო მონაწილეობა. ყველა მათგანი ხაზს
უსვამდა იმ გარემოებას, რომ რეგიონულ ენებს საფრთხე ემუქრება და
აუცილებელია ბრძოლა მათი გადარჩენისათვის. მონაწილეები
ძირითადად ხელმძღვანელობდნენ “ევროპის ქარტია რეგიონული და
უმცირესობათა ენების შესახებ და ჩარჩო კონვენციით ეროვნულ
უმცირესობათა დაცვის შესახებ”.
რ.შეროზია, კონსტანტინე გამსახურდია და ქართველური ენობრივი
სამყარო, XII, ქუთაისი, 2008 (იხ., აქვე მეორე დანართში) და სხვ.
დოკუმენტური მასალისათვის იხ. აგრეთვე: გაზეთი "შურობუმუ" (2008
წლის № 1, ივანობა (ივნისი); ამ გაზეთის სახელი და სულისკვეთება
ნასაზრდოებია ჯ. ჰიუიტისა და გ. სიჭინავას "იდეებით" (შდრ., გ. სიჭინავას
ლექსების კრებული: გიორგი (გვანჯი) სიჭინა, "შურობუმუ" 1999 (გვარი არა
შეცდომით, არამედ გააზრებულადაა წარმოდგენილი ამ ფორმით); ასევე
იხ., ამ პერსონის მიერ შექმნილი "ნანაში ნინა" ("დედაენის"
ალტერნატიული "სახელმძღვანელო" მეგრელთათვის). დოკუმენტური
მასალებისათვის იხ., აგრეთვე: გაზეთი "ასავალ-დასავალი" (5-11. 11. 2007);
ამგვარი პერსონების პასუხია გუგა მესხიას წერილი: "გინდათ, რომ
იცხოვროთ გამოყოფილ სამეგრელოს სახელმწიფოში?", გაზეთი "ქრონიკა",
6-11 ოქტომბერი, 2008 წ. გვ. 5); იხ., აგრეთვე, ტიტე მოსიას წერილი: "ხმა
ჩაიკმინდე "შურობუმუ!" ("ეგრისის მაცნე", № 234, 15-22 სექტემბერი, 2008
წ.); მსჯელობისთვის იხ. აგრეთვე: www.scribd.com/doc/6505547).
- 53 -
 შეხვედრის მონაწილეები შეთანხმდნენ ბევრ საკითხში და მიიღეს ლიტერატურის112 შექმნის მცდელობები, რომლებიც
დადგენილება: ადეკვატურად შეფასდა როგორც ქართულ საეკლესიო, ასევე
1. მეგრული და სვანური ენების დაცვა, რომლებიც დროთა საერო საზოგადოებაში113; კერძოდ, გაკეთდა ლოგიკური დასკვნა:
განმავლობაში შეიძლება საერთოდ გაქრეს.
ეს არის იმპერიული გეგმა, რომელიც ქართველთა კუთხური
2. ხელი შეუწყონ ქართული სახელმწიფო ენის კულტურული
მეტყველებების - ქართული ენის სახესხვაობების (კილოების) -
ტრადიციების შენარჩუნებასა და განვითარებას;
დამოუკიდებელ უმწერლობო ენებად გამოცხადებით, მიზნად
3. ამ ენათა დაცვითა და განვითარებით მნიშვნელოვანი წვლილი
შეიტანონ ახალი ქართული სახელმწიფოს მშენებლობაში, რაც ემყარება ისახავს ქართველთა ენობრივ-ეთნიკურ და ეკლესიურ დაშლას.
დემოკრატიისა და კულტურათა მრავალფეროვნების პრინციპებს, ამ პრობლემის გამო საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის
ეროვნული სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის წმიდა სინოდმა მიიღო საგანგებო განჩინებაც:
ფარგლებში.
საყურადღებოა ისიც, რომ, პარალელურად, განახლდა110 საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა
კუთხური მეტყველებების მიხედვით "დედაენების" შექმნისა და სინოდის სხდომის ოქმი (საპატრიარქოს უწყებანი, № 45, 29
ამ კილოებზე ბიბლიის თარგმნის111 თუ მხატვრული დეკემბერი, 2005 წ., 4 იანვარი, 2006 წ.)
23 დეკემბერი, 2005 წელი, თბილისი.
სინოდის სხდომა გახსნა წმიდა სინოდის თავმჯდომარემ,
მისმა უწმინდესობამ და უნეტარესობამ, სრულიად
110
უძველესი დროიდან "XX საუკუნის 40-იან წლებამდე გაბატონებული საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია მეორემ.
იყო თვალსაზრისი ერთადერთი ქართველური ენის არსებობის შესახებ" (თ. წმიდა სინოდმა იმსჯელა ბიბლიის სვანურად და
გვანცელაძე, მ. ნაჭყებია, მ. ტაბიძე, სტიქიური პლებისციტები მეგრულად თარგმნის მცდელობის შესახებ. აღინიშნა, რომ
სოციოლინგვისტურ საკითხთა შესახებ XIX საუკუნის მეორე ნახევარსა და
რუსეთის იმპერიის მიერ XIX საუკუნის ბოლოს ხელოვნურად
XX საუკუნის პირველ ნახევარში, კავკასიოლოგიური კრებული, 2007, გვ.
ინსპირირებული ეს ვერაგული იდეა გარკვეულ ძალებს სურთ,
39); მიუხედავად ამისა, ქართველი ერის ენობრივ-კულტულ-ეთნიკური
დაშლის მიზნით, რუსეთის იმპერია XIX საუკუნის დასასრულიდან დღეს პრაქტიკულად განახორციელონ.
ცდილობს, ცალკეული ქართველური კილოების ბაზაზე შექმნას მოსახლეობას შევახსენებთ X საუკუნის ცნობილი
"სამწიგნობრო ენები". ჩანს, დღეს ამ მიზნის განხორციელებას ცდილობენ საეკლესიო მოღვაწის, წმიდა გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების
"ისტორიული უმცირესობის ენის შესახებ ევროპული ქარტიის" ავტორის, გიორგი მერჩულის სიტყვებს: „ქართლად ფრიადი
გამოყენებით. ქვეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი
111 მეგრულ-სვანურად ბიბლიის თარგმნას ახორციელებს "ბიბლიის თარგმნის
საერთაშორისო ინსტიტუტი"; ამ ინსტიტუტის საქართველოს ფილიალს
112
წარმოადგენენ ბაპტისტების ეპისკოპოსი მალხაზ სონღულაშვილი და პროფესორი ვ. ხარჩილავას "ბილინგვური" ლექსების კრიტიკის შესახებ იხ., პროფ. რ. შეროზიას
ზურაბ კიკნაძე; სვანურ-მეგრულად ბიბლიის თარგმნას მხარს უჭერს სოზარ სუბარი; წერილი, რომელიც დანართშია წარმოდგენილი. არც სამეგრელო-სვანეთის
მისი "არგუმენტების" კრიტიკა წარმოდგენილია გიორგი ანდრიაძისა და ზურაბ თანამედროვე საზოგადოებას უჭირს არჩევანის გაკეთება ჭყონდიდელ-
ცხოვრებაძის მსჯელობებში (ამის შესახებ იხ.: ნინო მიქიაშვილის მასალები გაზეთ გამსახურდიებსა და კილოების მიხედვით "ახალი სალიტერატურო ენების"
"რეზონანსის" 2005 წლის 1 და 8 აგვისტოს ნომრებში (№ 201, 208). ზანურ-სვანურის შემკოწიწებელთა შორის.
დამოუკიდებელ ენებად გამოცხადება და ამ კილოებზე ბიბლიის თარგმნის 113
სამეგრელოს მოსახლეობის ზოგადქართული ეროვნული პოზიციის
მცდელობა სამეცნიერო ლიტერატურაშიც შეფასდა, როგორც "ქართული შესახებ იხ.: თ. გვანცელაძე, მ. ნაჭყებია, მ. ტაბიძე, სტიქიური
ცნობიერების წინააღმდეგ შეტევა" (რ. გუჯეჯიანი, ქართველ მთიელთა მენტალობის პლებისციტები სოციოლინგვისტურ საკითხთა შესახებ XIX საუკუნის
ისტორიიდან, თბ., 2008, გვ. 191-197). ამავე მკვლევარმა ძირითად დასკვნად
მეორე ნახევარსა და XX საუკუნის პირველ ნახევარში, კავკასიოლოგიური
წარმოადგინა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის, ილია მეორის შემდეგი ფრაზა:
"ცდილობენ, ქართულ ენას მეგრული და სვანური დიალექტები ჩამოაშორონ და
კრებული, 2007; ამ წერილში ასევე ნათლადაა ნაჩვენები, რომ ზოგი
ისინი დამოუკიდებელ ენებად გამოაცხადონ. უფრო მეტიც, მათ განზრახული აქვთ, უცხოელი ქართველოლოგი ზერელედ თუ ფაქტების იგნორირებით
ბიბლია და ლოცვები მეგრულად და სვანურად თარგმნონ. ეს არის უდიდესი განიხილავს საქართველოსთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ამ
დანაშაული ერის წინაშე" (იქვე, გვ. 198). პრობლემას.
- 54 - - 55 -
შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების“ და 1790 წელს
მეფე-მთავართა მიერ ხელმოწერილ „ივერიელთა ერთობის
ტრაქტატს“, სადაც ვკითხულობთ: „...ყოველთავე ივერიელთა,
მსახლობელთა სამეფოსა შინა ქართლისა, კახეთისა, იმერთა,
ოდიშისა და გურიისათა აქვსთ ერთმორწმუნეობა, არიან შვილნი
ერთისა კათოლიკესა ეკლესიისაგან შობილნი და ერთისა ენისა
მქონებელნი“...
განაჩინეს: "დაუშვებელია ისტორიის გაყალბება: მეგრელებისა
და სვანების მწიგნობრობისა და ქრისტიანული კულტურის
არმქონეებად გამოცხადება და მათთვის XXI საუკუნეში ბიბლიის
თარგმნა, რაც უპირველეს ყოვლისა მიზნად ისახავს ერის გათიშვას
და ქვეყნის მთლიანობის დარღვევის მცდელობას"114.
ამ კონტექსტშივე საინტერესოა მიტროპოლიტ ანანია
ჯაფარიძის მსჯელობა:
"წმიდა მოციქულების ეპოქაში წმინდა წერილი არ
უთარგმნიათ კორინთულ, დორიულ, ან, ვთქვათ, იონურ "ენებზე",
მიუხედავად იმისა, რომ ამ ბერძნულ დიალექტებზე
განვითარებული ლიტერატურა არსებობდა... ამ ეპოქაში, მე
ვიტყოდი, სული წმიდის ნებით, ბიბლია ითარგმნა ყველა
ბერძენისთვის საერთო ბერძნულ ენაზე. ასევე, საქართველოშიც:
სული წმიდის ნებით, წმინდა წერილი ითარგმნა ქართველთა
საერთო ენაზე, რომელიც ყველა ქართული თემისთვის გასაგები
იყო. ასე რომ არ ყოფილიყო, ლაზეთ-ეგრისიდან იმდენი და ისეთი
დიდი საეკლესიო მოღვაწეები მოევლინენ წმინდა ეკლესიას, თუ
ესაჭიროებოდათ, უთუოდ შეძლებდნენ, თავიანთი მრევლისთვის
ეთარგმნათ ბიბლია... ქართველი ერის მთლიანობის დარღვევის
მიზნით, მე-19 საუკუნის ბოლოს რუსეთის იმპერიამ დაიწყო
ქართველთა კუთხურ დიალექტებზე წმიდა წერილის თარგმნა; ამ
ანტიქართულ ქმედებას წინ აღუდგნენ: ნიკო დადიანი, დიმიტრი
114
პირველ რიგში, უცხოელი მკითხველისთვის ვიტყვი: 15 საუკუნის მანძილზე
საქართველოს ეკლესიის წიაღში იშვა ქართველი ერის კულტურული
მემკვიდრეობის უდიდესი ნაწილი; ეკლესია მუდამ იყო ქართული კულტურის
სავანეც და უცხოელ თუ ქართველ ლტოლვილთა თავშესაფარი; გარდა ამისა,
საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის იურისდიქცია ყოველთვის
ვრცელდებოდა საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე... ამიტომაა, რომ ქართული
ეკლესია დღეს ერთადერთი ინსტიტუტია, რომელსაც ენდობა საქართველოში
არსებული ყველა პოლიტიკური ჯგუფი თუ უმცირესობა. ამ მიზეზთა გამო აქვს
ქართულ ეკლესიას მაღალი რეიტინგი თანამედროვე საქართველოს
მოქალაქეებში.
- 56 -
ყიფიანი, ეპისკოპოსი გრიგოლ დადიანი, წმ. ამბროსი ხელაია, წმ.
ალექსი შუშანია, ილია, აკაკი და სხვა დიდი მოღვაწენი"115.
ანალოგიურად ფიქრობს ქართული სამეცნიერო
საზოგადოების უდიდესი ნაწილი 116 და ფართო
საზოგადოებრიობა. უპირველეს ყოვლისა, მკაფიო პოზიცია აქვს
სამეგრელოსა და სვანეთის ქართველობას, რისი დასტურიცაა ამ
კუთხეებში აღზრდილი ცნობილი ადამიანების
მრავალრიცხოვანი პუბლიკაციები ანალოგიური შეფასებებით;
მაგ., ვრცელი ანალიზია წარმოდგენილი სერგი საჯაიასა და
დაზმირ ჯოჯუას წერილში117 "ახალი საეთნოფაბრიკაციო
პოლიგონისათვის: განათლების ცენტრი "კოლხიდა" ეროვნულ
სულში ხრწნის შემოპარებას ცდილობს"118.
115
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე: "ჩვენმა წინაპრებმა იცოდნენ, რომელია
საერთო-სალიტერატურო ენა და რომელია ადგილობრივი დიალექტი",
"საქართველოს რესპუბლიკა", 3 თებერვალი, 2007 წ. (№ 5622).
116
ნაშრომის დანართში იხ., ქართველ მეცნიერთა "ქუთაისური მემორანდუმი".
117 "საქართველოს რესპუბლიკა". 2008 წლის 15-19 ივლისი (N100-132-133);
იხ., აგრეთვე: სერგი საჯაიას წერილი: "დივერსიული ეთნო-ფაბრიკაციები -
სრული სვლით", "საქართველოს რესპუბლიკა", 2007 წლის 13 თებერვალი (N
27). http://www.opentext.org.ge/08/sakartvelos-respublika/169/169-9.htm
118 საუკუნის წინ ქართველი ერის ენობრივ-ეთნიკური დანაწევრების
მცდელობის შესახებ შთამბეჭდავი წერილები აქვთ: ნიკოლოზ დადიანს,
ამბროსი ხელაიას, თედო სახოკიას, ბესარიონ ნიჟარაძეს, ივანე მარგიანს და
სხვა მრავალ ქართველ მოღვაწეს; ამჟამინდელი სიტუაციის ობიექტური
შეფასებისათვის იხ.: გიორგი ოთხმეზური, "როგორ შეიძლება სამეგრელოსა
და სვანეთში სახელმწიფო ენები მეგრული და სვანური იყოს? ("ახალი
თაობა", 06. 09. 2005); მარიკა ლორთქიფანიძე, "ყოველი ქართველი წირვა-
ლოცვას მუდამ ქართულად ასრულებდა, ახლა კი მეგრულად და სვანურად
უნდა ვილოცოთ?" ("ჯორჯიან ტაიმსი", 19-25 დეკემბერი, 2005); რ.
გუჯეჯიანი, "ქართული საზოგადოებრივი აზრის ისტორიიდან"; თ. ბერაძე,
ბ. ხორავა, "ქართული სალიტერატურო ენა და ქართული კულტურა -
საქართველოს ყველა ეთნოგრაფიული მხარის შემოქმედების ნაყოფი",
ქართველური მემკვიდრეობა, XII, ქუთაისი, 2008; ა. გამზარდია, "მეგრულ-
სვანური ესკიზები ანუ ცოტა რამ ორი დედა ენის თეორიის შესახებ"; გ.
კუჭუხიძე, "ქართულ სიტყვათა შემნახველნი" ("მწერლის გაზეთი", 2007
წლის 16-31 დეკემბერი, №154); ლ. ავალიანი, ლ. ხაჭაპურიძე "რატომ
აყალბებენ ისტორიას?"; რ. კაშია, დ. შავიანიძე, "ეთნიკურ-ეთნოგრაფიული
ტერმინები და ქართული ისტორიული სინამდვილე"; ნ. ბართაია, "იქნებ
მოიძებნოს შუალედური ტერმინი?" ლ. ესათია, "დღეს უკვე ევროპული
დოკუმენტების გაყალბებით ცდილობენ, ავტოქთონებად გამოაცხადონ
სხვადასხვა დროის მიგრანტები და დააქუცმაცონ საქართველო" და სხვ..
- 57 -
 ვფიქრობ, სინამდვილის ობიექტურად აღმქმელი ყველა კონკრეტული რეგიონის არმქონე ისტორიული ენა -
ადამიანისთვის ნათელია: ტერიტორიის არმქონე ენა (2.3.).
სულ მცირე, 20 საუკუნის მანძილზე მეგრელიც, სვანიც, ბოლო რამდენიმე საუკუნის მანძილზე თბილისსა თუ
ლაზიც, მესხიც და აჭარელიც სხვა ქართველებთან ერთად საქართველოს სხვა მხარეებში დასახლდნენ და ახლაც
საერთო დედაენით ასრულებს ღვთისმსახურებას, ქმნის ცხოვრობენ საქართველოში მიგრირებული ეთნიკური ჯგუფები:
მხატვრულ ლიტერატურას და წარმართავს სახელმწიფო ებრაელები121, სომხები122, ბორჩალოელი თათრები
კანცელარიის საქმიანობას. 123
(აზერბაიჯანელები) და ოსები ; აქვე შეიძლება განვიხილოთ
შესაბამისად, დღეს სვანთა, მეგრელთა თუ მესხთა უდიური ენაც.
დიალექტების მიხედვით ახალი საეკლესიო თუ ამ ეთნიკურ ჯგუფთა ნაწილს გარკვეული კვალი აქვთ
სალიტერატურო ენების შექმნა და 'ენის ქარტიის" დებულებების დატოვებული საქართველოს სახელმწიფოებრიობისა და
გავრცელება ქართული ენის ამ სახესხვაობებზე (თუ კულტურის ისტორიაში; შესაბამისად, რამდენიმე საუკუნის წინ
დიალექტებზე) მოემსახურება მხოლოდ ერთ მიზანს: მეზობელი საქართველოში დასახლებული უმცირესობების ენები
იმპერიების სტრატეგიული გეგმების მიხედვით დაიშალოს საქართველოს ხელისუფლების საგანგებო ზრუნვის საგანი უნდა
ქართული ეთნოსი, ქართული კულტურა და საქართველო,
როგორც სახელმწიფო119. 121 "ქართლის ცხოვრების" მიხედვით, ისრაელიდან ლტოლვილი ებრაელები

მყარი საფუძველი გვაქვს, ვთქვათ: "რეგიონული და საქართველომ პირველად შეიფარა ძველი წელთაღრიცხვის მე-6 საუკუნეში.
უმცირესობის ენების" შესახებ ქარტიის დებულებების 122 "ქართლის ცხოვრების" მიხედვით, "სომხური ენა" საქართველოში

განსხვავებული ინტერპრეტაციების გარდა, საქართველოში არსებული ერთ-ერთი ძველი ენაა; მეცნიერთა დიდი ნაწილის (რ.
მიმდინარე დისკუსიას გარკვეულწილად განსაზღვრავს გორდეზიანი, ა. ჯაფარიძე, ჯ. კაშია, მ. ტაბიძე, რ. აბაშია...) აზრით, ძველი
პერიოდისთვის ნახსენებ "სომხურ ენაში" ურარტული ენა იგულისხმება
გეოპოლიტიკურად საინტერესო რეგიონის - ამიერკავკასიის -
(საკითხის ისტორიისათვის იხ., ტ. ფუტკარაძე, ქართველები, 2005, გვ. 204;
გაკონტროლების მოსურნე აგრესიული მეზობლების მიზანიც: სხვა ვარაუდით, კომპაქტურად დასახლებულ სომეხთა დიასპორა იყო
"ევროპული ქარტიის" დებულებების არსის გაყალბებით ჯერ ანტიკურ და ელინისტურ მცხეთაში (მ. ქურდიანი, ქართული ენა და
ქართველი ერის ენობრივ-ეთნიკური დანაწევრება, დამწერლობა, 2008, გვ. 10). არავითარი წყარო არ არსებობს, რომელიც
საქართველოს ქცევა კონფედერაციულ სახელმწიფოდ; შემდგომ დაადასტურებს, რომ სომეხთა კომპაქტური დასახლებები იყო ანტიკური
კი იგეგმება ამ მყიფე წარმონაქმნის სრული დაშლა120. თუ ელინისტური პერიოდების საქართველოში. 180 წლის წინ
საქართველოში სომეხთა დასახლებისა და სომხური ენის სტატუსის შესახებ
აკადემიური მსჯელობისათვის იხ.: მ. ტაბიძე, ენობრივი სიტუაცია
119
საქართველოში და ქართული ენის ფუნქციონირების საკითხები, თბ., 2005,
ბუნებრივია, რიგ შემთხვევებში, არასპეციალისტთა მიერ მეგრულ-ლაზურ-
სვანურის რეგიონურ ენებად, ხოლო მეგრელ-ლაზ-სვანთა თუ აჭარელთა
გვ. 77-97, 172, 229-230.
123 1904 წლის "რუსული ენციკლოპედიის" მიხედვით (გვ. 1590), ოსები
არაქართულ ეთნიკურ ჯგუფებად მიჩნევა, რბილად რომ ვთქვათ, შედეგია
ინფორმაციების ნაკლებობისა და საბჭოთა პერიოდში დამკვიდრებული ცხოვრობენ მოზდოკთან ახლოს - მდინარე თერგის შუაწელში და
კვალიფიკაციების გავლენისა; შდრ., მაგ., ნ. ლადარია მეგრელთა დედაენად მიიჩნევს კავკასიონის ჩრდილოეთ და ცენტრალურ კალთებზე (სულ 170 000);
მეგრულს; მისი აზრით, ქართველთა ეთნიკური ჯგუფებია: მეგრელები, სვანები, რუსული ენციკლოპედია საქართველოში ოსთა დასახლებებს არ
ბაცბები... (სოციოლინგვისტიკა, თბ., 2002, გვ. 22-23, 111-113; შდრ., აქვე, გვ. 22-23, ადასტურებს. შდრ.: კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე - შიდა ქართლში -
სადაც ნათქვამია, რომ კითხვარის გრაფაში - ”დედაენა” მეგრელმა უნდა ჩაწეროს ოსთა უმნიშვნელო ჯგუფები საცხოვრებლად გადმოდიან მე-17
მეგრული ენა და არა - ქართული ენა (იხ.: http://www.scribd.com/doc/8727375/T-
საუკუნიდან, მაგრამ აქ კომპაქტური ოსური დასახლებები ჩნდება მოლო
Putkaradze-Kartvelta-Dedaena-Da-Dialeqtebi-2008).
120
გარდა ამისა, ოსთა და აფხაზთა ერთი ნაწილის გამოყენებით რუსეთი 100 წელია
ერთი საუკუნის მანძილზე. ოსთა საქართველოში ჩამოსახლების შესახებ იხ.
ცდილობს საქართველოს ორი მხარის ანექსიას; მსჯელობისათვის იხ.: Р. Топчишвили, Грузино-осетинские этноисторические очерки, Кутаиси,
http://www.scribd.com/doc/6505547/The-Perspectives-of-Restoration-of-the-Entirety-of- 2006; რ. თოფჩიშვილი, ოსთა წინაპარი ალანების თავდაპირველი
the-Territory-of-Georgia განსახლების არეალი, თბ., 2008.
- 58 - - 59 -
გახდეს; კერძოდ, ამ ენების მიმართ შეიძლება გავრცელდეს
დიასპორის შესახებ არსებული საერთაშორისო აქტების
დებულებებით გათვალისწინებული ღონისძიებები; ასევე,
განსაკუთრებულ შემთხვევაში (საფრთხის ქვეშ მყოფი ენისთვის)
- "ქარტიის" მეორე ნაწილი (ისტორიული უმცირესობის ენის
დამცავი ზოგადი დებულებები). შდრ.:
მცირერიცხოვან უდიებს ისტორიული ალბანელების
მემკვიდრეებად მიიჩნევენ; მათ მართლა სჭირდებათ საგანგებო
ყურადღება: აზერბაიჯანის ავტოქთონი მოსახლეობა - უდიები -
ვართაშენიდან (ოღუზიდან) საქართველოში ჩამოსახლდნენ
1920-1922 წლებში: დასახლდნენ ყვარლის რაიონში124.
აფხაზების მსგავსად, უდიებსაც ემუქრებათ ენობრივ-
კულტურული თვითმყოფადობის დაკარგვის საფრთხე.
მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნულ უმცირესობებთან
დაკავშირებულ პრობლემებს ნაკლებად უჩივის ასოციაცია
„უდის“ პრეზიდენტი მამული ნეშუმაშვილი125, უდიური ენა
საფრთხის ქვეშაა; შდრ.; მხოლოდ 500-მდე ადამიანი თვლის
თავს უდი ხალხის წარმომადგენლად126. ყველა უდი ფლობს
საქართველოს სახელმწიფო ენას, მაგრამ ზოგს უკვე აღარ ახსოვს
დედაენა... ვფიქრობ, საქართველოს ხელისუფლებამ გარკვეული
ღონისძიებები უნდა გაატაროს უდიური ენისა და კულტურის
შენარჩუნება-დაცვისათვის127.
დოქტორი ტომაშ ვიხერკევიჩი და მისი ქართველი
თანაავტორები რატომღაც თვლიან, რომ "უმცირესობათა ენების
შესახებ ევროპული ქარტიის" მეორე ნაწილის დებულებები
უნდა გავრცელდეს: ტერიტორიის არმქონე ენების: რუსულის,
124 საქართველოში გადმოსახლების ინიციატორის - ზინობი სილიკაშვილის
- პატივსაცემად უდიებმა თავიანთ სოფელს დაარქვეს ზინობიანი; ვრცლად
იხ.; რ. თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია, თბ., 2007, გვ. 282
125 მისი თქმით, კახეთის რეგიონი, სადაც უდიები ცხოვრობენ,
ტოლერანტობისა და ინტეგრაციის კლასიკური მაგალითია
(http://www.humanrights.ge/index.php?a=article&id=772&lang=ge).
126 საოჯახო სიების მონაცემების მიხედვით, სოფელ ზინობიანში
(საქართველო, ყვარელი) 300 კაცი ცხოვრობს (რ. თოფჩიშვილი, კავკასიის
ხალხთა ეთნოგრაფია, თბ., 2007, გვ. 282).
127
ვვარაუდობთ, რომ უდიურის მიმართ უნდა ამოქმედდეს "ქარტიის"
მეორე ნაწილი მაინც.
- 60 -
ბერძნულის, ებრაულის, ქურთულის (მათ შორის - იეზიდურის),
უკრაინულის, ჩეჩნურის (მათ შორის - ქისტურის), ასირიულის,
ავარიულის მიმართ (გვ. 36, 39).
მოკლედ შევნიშნავთ: "უმცირესობათა ენების შესახებ
ევროპული ქარტიის" დებულებები საქართველოში უნდა
გავრცელდეს იმ არაქართველების ენების მიმართ, რომლებიც
საქართველოში არსებობენ დიდი ხნის მანძილზე.
საქართველოს ისტორიულ მოსახლეობად ნამდვილად ვერ
მიიჩნევიან: რუსები, ბერძნები, ქურთები, იეზიდები, უკრაინელები,
ჩეჩნები (/ქისტები), ასირიელები, ხუნძები (ავარიელები); შესაბამისად,
ვერც მათი ენები ჩაითვლება საქართველოს ისტორიული
უმცირესობების ენებად.
შდრ.: "ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის
ენების შესახებ" ორიენტირებულია მხოლოდ მოცემულ
ქვეყანაში ისტორიულად მცხოვრები (ავტოქთონი), მაგრამ
სახელმწიფოს არაძირითადი ეთნოსის ენის გადარჩენა-
განვითარებაზე და არა, ზოგადად, ეთნიკურ უმცირესობათა
ენობრივ უფლებებზე. გარდა ამისა, ქარტიაში ხაზგასმით წერია,
რომ იგი არ მოიცავს მიგრანტთა ენებს" (მუხლი I, ა, ii); თუმცა,
მოცემულ სახელმწიფოს უფლება აქვს, "ქარტიის" დებულებები
გაავრცელოს ახალწარმოქმნილი დიასპორის ენაზეც.
საფუძველი გვაქვს, ვთქვათ, რომ ბ-ნი ტ. ვიხერკევიჩის
ჯგუფის დასკვნები არ გამომდინარეობს "ევროპული ქარტიის"
პრინციპებიდან; მათი რეკომენდაციები ან ტერმინოლოგიური
აღრევის შედეგად უნდა მივიჩნიოთ, ან მცდელობად, რუსული,
ქურთული თუ უკრაინული გამოცხადდეს საქართველოს
ისტორიული მოსახლეობის ენებად.
აქვე უნდა აღინიშნოს: არაიშვიათად, ზოგი პოსტსაბჭოური
ქვეყნის ხელისუფლების მიერაც კი მსგავსი "ბუნდოვანი"
პრინციპებითაა შედგენილი რეგიონული ან უმცირესობის
ენების სია; მაგ., ვფიქრობ, სომხეთის ხელისუფლების მიერ
რეგიონული ან უმცირესობის ენების სიაში რუსული ენის შეტანა
არ განუპირობებია "ევროპული ქარტიის" კრიტერიუმებისა თუ
პრინციპების დაცვას (თუმცა, მას ჰქონდა ამის უფლება)128.
128
http://www.search.com/reference/European_Charter_for_Regional_or_Minority_Languages
- 61 -
 შდრ., დიდი ბრიტანეთის, გერმანიისა თუ ესპანეთის
ანალოგიური სიები, რომლებიც "ქარტიის" პრინციპების
დაცვითაა შედგენილი129.
პოლონეთის ხელისუფლებას ჯერ არ მოუხდენია "ქარტიის"
რატიფიცირება; იქმნება შთაბეჭდილება, რომ პოლონელმა
დოქტორმა და მისმა ქართველმა კოლეგებმა სომხეთისა და
რუმინეთის "ენების სიით" იხელმძღვანელეს და არა - დასავლეთ
ევროპაში აღიარებული პრინციპებით.
საქართველოს სახალხო დამცველის (სოზარ სუბარის),
სახალხო განათლების ცენტრის თანამშრომლების, ასევე,
დოქტორ ტომაშ ვიხერკევიჩისა და მისი თანაავტორების აზრით,
"ევროპული ქარტიის" მეორე ნაწილის დებულებები უნდა
გავრცელდეს ასევე უმწერლობო ქართველური ენების: მეგრულ-
ლაზურისა და სვანურის მიმართ (გვ. 36, 39) 130.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, თანამედროვე ლინგვისტთა
თუ ეთნოლოგთა ნაწილის აზრით, მეგრულ-ლაზურ-სვანური
წარმოადგენენ ქართველთა საშინაო (დიალექტურ)
მეტყველებებს, რომლებიც ქართველთა ისტორიული დედაენის
- საქართველოს ოფიციალური ენის - ქართულის -
Armenia (ratification: 25 January 2002): Assyrian, Yezidi, Greek, Russian, Kurdish.
ვფიქრობ, პოსტსაბჭოთა სივრცეში, რუსული ლობის გავლენით მკვიდრდება
"ქარტიის" არაადეკვატური გააზრება"; კერძოდ, ისტორიულ ენად რუსული
ცხადდება იმ ქვეყნებშიც, სადაც ეს ენა ცოტა ხნის წინ შევიდა, როგორც
იმპერიის ენა. საქართველოსთან მიმართებით საყურადღებოა ის, რომ რუსული
საინფორმაციო საშუალებები "სტიმულს აძლევენ" საქართველოში ცოტა ხნის
წინ დამკვიდრებულ, მიგრანტ ეთნოსებს, მოითხოვონ რეგიონული ენის
სტატუსი (მასალისათვის იხ.: "მიენიჭება თუ არა საქართველოში
აზერბაიჯანულს რეგიონალური ენის სტატუსი" (თეა მარხვაიძის მასალა),
ახალი თაობა, №361, 30 დეკემბერი, 2008. ამ თემის შესახებ იხ., აგრეთვე
დანართში წარმოდგენილი: "განათლების სამინისტროს განცხადება".
129
მაგ., ესპანეთის რეგიონული ან უმცირესობის ენებია (ratification: 09. 04. 2001):
ბასკური, კატალონიური, გალისიური:
http://www.search.com/reference/European_Charter_for_Regional_or_Minority_Languages.
130
კერძოდ, 2008 წლის 5 დეკემბერს საქართველოს ხელისუფლებისადმი
წარდგენილ "რეკომენდაციებში" ("ენობრივი პოლიტიკა საქართველოში")
ისინი წერენ: "ზანური და სვანური სოციოლინგვისტურად ხასიათდება,
როგორც უმწერლობო ენები" (გვ. 37).
- 62 -
ადგილობრივი სახესხვაობებია და არა არაქართული ეთნოსების
დამოუკიდებელი ენები.
შდრ. ქარტიის განმარტებითი ნაწილის 31-ე და 32-ე
პუნქტები:
"ქარტიის დებულებები მოიცავს მხოლოდ ისტორიულ
ენებს..."131; ეს ენები მკაფიოდ უნდა განსხვავდებოდეს იმ ენის ან
ენებისაგან, რომელზეც სახელმწიფოში მცხოვრები დანარჩენი
მოსახლეობა საუბრობს. ქარტიის დებულებები არ ეხება ერთი
ენის ადგილობრივ სახესხვაობებსა თუ დიალექტებს"132.
"ქარტიის" პრინციპებიდან თუ ამოვალთ, არც ამ
შემთხვევაში უნდა იყოს რაიმე საკამათო: "რეგიონული ან
უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტია" შექმნილია
მოცემული სახელმწიფოს მკვიდრი, მაგრამ არაძირითადი
მოსახლეობის (ეთნიკური უმცირესობის) ენის დასაცავად133;
ძირითადი მოსახლეობის ეროვნული ენის ადგილობრივი
სახესხვაობის დაცვა არ არის ამ საერთაშორისო კონვენციის
მიზანი. ქვეყნის ძირითადი მოსახლეობის ენასა და მის
ადგილობრივ ვარიანტებზე (დიალექტებზე, კილოკავებზე)
ნორმალური სახელმწიფო ისედაც უნდა ზრუნავდეს.
შდრ.: ისტორიული უმცირესობის ენების შესახებ
ევროპული ქარტია იცავს პოლიტიკური თუ სოციალური
მიზეზების გამო საფრთხის ქვეშ მყოფი არაძირითადი
მოსახლეობის ენებსა და კულტურებს.
მიუხედავად წარმოდგენილი ნათელი დებულებებისა,
მეგრულ-ლაზურისა და სვანურის სოციოლინგვისტური
131 the charter covers only historical languages, that is to say languages which have
been spoken over a long period in the state in question (31-ე განმარტება).
132 32-ე განმარტების ინგლისური ვარიანტი; These languages must clearly
differ from the other language or languages spoken by the remainder of the
population of the state. The charter does not concern local variants or different
dialects of one and the same language.
133
შდრ.: არნ. ჩიქობავას ენათმეცნიერების ინსტიტუტის დირექტორი წერს,
რომ საქართველოს "სინამდვილისთვის ქარტიაში მოცემული მოდელი
აბსოლუტურად მისაღები არ არის იმიტომ, რომ ის ევროპისთვის არის
შემუშავებული...", ჟურნალი "პოსტფაქტუმი", 2007 წლის დეკემბერი (№ 5),
გვ. 27. ამ კომენტარის მიხედვით უნდა ვიფიქროთ, რომ იგი კარგად არ
იცნობს "ევროპული ქარტიის" მიზნებსა და პრინციპებს.
- 63 -
სტატუსის საკითხი დღემდე დისკუსიის თემაა როგორც
სახელისუფლებო, ისე სამეცნიერო წრეებში.
ჩემი აზრით, ამ დისკუსიას სტიმულს აძლევს რუსულ-
საბჭოური იმპერიის წიაღში შექმნილი მოძველებული,
არალოგიკური ლინგვოკულტურული კვალიფიკაციები,
რომელთა დაძლევა დღემდე ვერ მოხერხდა საქართველოს
განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს არაადეკვატური
საქმიანობის გამო134; კერძოდ, ამ სამინისტრომ არაფერი გააკეთა
საერთაშორისო საინფორმაციო თუ სამეცნიერო ქსელში
რუსეთის იმპერიის მიერ ქართველოლოგიაში დამკვიდრებული
პოლიტიზებული კვალიფიკაციების135 უარსაყოფად.
შდრ.: სწორედ ბოლო ათწლეულებში რუსეთის იმპერიის
მცდელობით სხვა ქვეყნების სამეცნიერო თუ პოლიტიკურ
წრეებში გაბატონდა დაუსაბუთებელი მოსაზრებები
საქართველოს ენობრივ-ეთნიკური სიტუაციის შესახებ;
მრავალთაგან აქ ერთ-ერთს წარმოვადგენთ:
134
იგულისხმება მდგომარეობა 2008 წლის ჩათვლით.
135
მაგ.: ა. დუგინის "თვითშემოქმედების" ჩარჩოებში კრემლის სამეცნიერო-
იდეოლოგიური დივერსიის ერთ-ერთ ბოლო "მეცნიერულ" ტრაქტატად
წარმოჩნდა რუსტემ ვახიტოვის სტატია "ხალხის გაყოფა", რომელიც დაიბეჭდა
2008 წლის 6-11 ნოემბრის "ლიტერატურნაია გაზეტაში"; აქ მეცნიერული
ქართველოლოგია, კერძოდ კი საქართველოს ობიექტური ისტორია
გამოცხადებულია ეთნონაციონალისტურ თეორიად; დოც. რ.ვახიტოვის გვარის
მქონე კრემლის იდეოლოგის აზრით, მეგრელები და სვანები ქართველები არ
არიან ("ნაცმენშესტვები" არიან), ხოლო ერთიანი ქართველი ერი არ არსებობდა
მე-20 საუკუნემდე; თურმე, "ეთნონაციონალიზმი" პოლიტიკურ-
სახელმწიფოებრივ დოქტრინად აქცია ზვიად გამსახურდიამ, ამჟამად კი
ეთნონაციონალისტურ სახელმწიფოს აშენებს მიხეილ სააკაშვილი... ამ
შეკვეთილ "ისტორიოგრაფიულ" მიმოხილვაში "ეთნონაციონალიზმის" ერთ-
ერთ გამოვლინებად მიჩნეულია ისიც, რომ, თურმე, საქართველოს
ხელისუფლება მეგრელებსა და სვანებს ქართველებად აცხადებს და მათ "ენებს"
არ განიხილავს ეროვნული უმცირესობების ენებად; ეს თურმე გამოიხატება
იმაში, რომ საქართველო არ უერთდება "ევროპულ ქარტიას რეგიონული ან
უმცირესობების შესახებ" (ნიშანდობლივია ისიც, რომ რ. ვახიტოვი "ენის
ქარტიას" "შეცდომით" უწოდებს "კონვენციას ნაციონალურ უმცირესობათა და
მათი ენების შესახებ"). ამ "იდეოლოგიური დივერსიის" კრიტიკისათვის
დანართში იხ. მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძის წერილი; იხ., აგრეთვე:
მ.ლორთქიფანიძე, გ. ოთხმეზური, "შეუგნებელი არაკომპეტენტურობა თუ
შეგნებული სიყალბე..." ("საქართველოს რესპუბლიკა", 27, 28, 29 იანვარი, 2009).
- 64 -
მსოფლიო გლობალური ქსელის ძირითადი
ეთნოლოგიური ენციკლოპედიის მიხედვით, საქართველოში
ცხოვრობენ შემდეგი ეთნოსები/ხალხები:
აზერბაიჯანელები - 308 000, ასირიელები (აისორები) - 3 000,
აფხაზები - 101 000, ბაცბები - 3 420, ბერძნები - 38 000, ლაზები - 2
000, მეგრელები - 500 000, ოსები - 100 000, რუსები - 372 000, სვანები
(სამწერლობო ენად იყენებენ ქართულს და რუსულს) - 15 000,
სომხები - 448 000, ურუმები (თურქულენოვანი მართლმადიდებელი
ბერძნები) - 97 746, ქართველები - 3 901 380, ქართველი ებრაელები - 20
000, ქურთები - 40 000 და სხვ. (Ethnologue report for Georgia
http://www.ethnologue.com)136.
ბუნებრივია, ზოგი მკვლევრისთვის გარკვეულ
ფსიქოლოგიურ პრობლემას ქმნის აგრეთვე საბჭოთა პერიოდის
სამეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრებული ტერმინი:
"უმწერლობო ქართველური ენები".
პირველ რიგში, აღვნიშნავთ, რომ "ევროპული ქარტია
რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ" არ იცნობს
ტერმინს: უმწერლობო ენა. "ქარტიას ეს თემა არც აინტერესებს.
"ქარტიას" სხვა კრიტერიუმები აქვს; ძირითადი: ენა უნდა იყოს
ავტოქთონი ეთნიკური უმცირესობის ისტორიული მეტყველება;
არსებითია ასევე, ტერიტორიასთან მიმართება; კერძოდ,
როგორც ზემოთ ვნახეთ, "ენის ქარტიის" მიზანია უმცირესობად
ქცეული ისტორიული მოსახლეობის დედაენის დაცვა.
გავრცელების არეალის მიხედვით, "ქარტია" ისტორიული
უმცირესობის ენის სამ სახეს განიხილავს: რეგიონში
უმრავლესობის ენას, ქვეყანაშიც და მოცემულ რეგიონშიც
უმცირესობის ენას და ტერიტორიის არმქონე ენას.
"უმცირესობის ენის" ამ სამი ვარიანტიდან, მაგ., სვანური
რომელში უნდა მოვიაზროთ? არც ერთში, ვინაიდან იგი
საქართველოს ძირითადი მოსახლეობის - ერთ-ერთი კუთხის
ქართველების - საშინაო მეტყველებაა და არა ეროვნული
(ეთნიკური) უმცირესობის ენა137. შდრ., ისინი, ვინც სვანებს
136
ამ ჩამონათვალში მოსახლეობის რიცხვითი მონაცემებიც მცდარია; სხვა მსგავსი
პოლიტიზებული მასალების კრიტიკული ანალიზისათვის იხ. ტ. ფუტკარაძე,
ქართველთა დედაენა და დიალექტები, ქუთაისი, 2008.
137
შდრ.: ნ. მარიდან მოყოლებული, დღემდე მეცნიერთა ნაწილი თვლის, რომ
"სოციოლინგვისტური განსაზღვრით ზანური და სვანური ქართულის დიალექტებია,
ხოლო წმინდა ლინგვისტურით - დამოუკიდებელი ენები"; სხვათა აზრით, მეგრულ-
- 65 -
რატომღაც ქართველებად არ თვლიან, ამ იდიომს "რეგიონალურ
ენად" განიხილავენ, რამდენადაც სვანურად მეტყველებს
ლენტეხისა და მესტიის რაიონების მოსახლეობის უმრავლესობა.
ვფიქრობ, ზანურ-სვანურის გამოცხადება "უმწერლობო
ენებად" არის სტალინის თვალსაზრისის მოდიფიცირება138.
აღვნიშნავთ იმასაც, ამგვარი არაადეკვატური კვალიფიკაცია
(მრავალსაუკუნოვანი სამწიგნობრო კულტურის ავტორი ქართველობის
გამოცხადება უმწიგნობრო ეთნოსებად) არის საქართველოს
მრავალგზის ტანჯული და ქართველი ერის ერთიანობისათვის
მებრძოლი კუთხეების (სამეგრელო-ლაზეთისა და სვანეთის)
მოსახლეობის შეურაცხყოფა.
შდრ.: უმწერლობო ენად (/უმწიგნობრო ენად) მიიჩნევა
განუვითარებელი ეთნიკური ჯგუფის დედაენა, რომელიც არ
არის სტანდარტული (ნორმალიზებული) და არ გამოიყენება
ოფიციალურ ენად პროფესიული შემოქმედების პროცესსა თუ
საქმისწარმოებაში (ეს ეთნოსი ამ მიზნით მოიხმარს სხვა
საზოგადოების მიერ შექმნილ სამწიგნობრო ენას)139.
ყველა კუთხის ქართველის ისტორიული სამწიგნობრო ენა
არის ქართული; შდრ.: ქართული სამწიგნობრო კულტურის
ისტორია თვალნათლივ აჩვენებს, რომ სხვა ქართველთა
მსგავსად, მეგრელ-ლაზებიცა და სვანებიც, მრავალი საუკუნეა,
საკუთარი საერთო ისტორიული დედაენით140 - ქართული ენით
ლაზურიც და სვანურიც ზოგადქართული ენის დიალექტებია ლინგვისტურადაც (და
სოციოლინგვისტურადაც). ისტორიისათვის იხ.: ტ.ფუტკარაძე, ზ. კიკვიძე, ერის
სოციოლინგვისტური პროფილის ფორმულის აგებისათვის, რესპუბლიკური
დიალექტოლოგიური სამეცნიერო სესია, მუშაობის გეგმა და თეზისები, 1996, 24-25
ოქტომბერი; თ. გვანცელაძე, ენისა და დიალექტის საკითხი ქართველოლოგიაში,
თბ., 2006.
138 "საბჭოთა პერიოდში დაუმკვიდრდა მეგრულს და სვანურს უმწერლობო ენების
სტატუსი" - თ. ბოლქვაძე, ქართველური დიგლოსია, ქართული სალიტერატურო ენის
საკითხები: ისტორია და თანამედროვეობა (პირველი კრებული), თბილისი, 2007, გვ.
221. ი. სტალინის 95 წლის წინანდელი კვალიფიკაციების შესახებ მსჯელობისათვის
იხ., ტ. ფუტკარაძე, ქართველები, 2005, გვ. 43-44.
139
მაგ., იუნესკოსეული კვალიფიკაციის შესახებ იხ.:
http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-
URL_ID=28301&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
140 დედაენა ენობრივი სოციუმის - ერის - თვისებაა (და არა – ინდივიდისა!); ენა
ეროვნულობის დამცველი და შემნარჩუნებელია... ენა და ერი ერთმანეთს
განსაზღვრავს…(გ. რამიშვილი, დედაენის თეორია, თბ., 2000, გვ. 9, 70, 172). შდრ.:
"ენა არის ბურჯი ეროვნებისა" (ი. გოგებაშვილი). ენა ერის იდენტობის
ინტეგრალური ნიშანია; თუმცა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ენა ყოველთვის
- 66 -
- ქმნიან მსოფლიოში ერთ-ერთ უძველეს წერილობით
კულტურას. ყველა ქართველური თემი (ისტორიულ-
ეთნოგრაფიული მხარის მოსახლეობა) მრავალსაუკუნოვანი
წერილობითი კულტურის შემოქმედია141; შესაბამისად,
ისტორიის გაყალბებაა სვანეთისა და ეგრისის (ოდიშის,
სამეგრელოს) ქართველობის გამოცხადება უმწერლობო
დედაენის მქონე საზოგადოებებად.
ტომაშ ვიხერკევიჩის ჯგუფს კიდევ ერთი "ორიგინალური"
რეკომენდაცია აქვს:
ისინი თვლიან, რომ ხელი უნდა შეეწყოს მეგრულ-ლაზურ
და სვანურ ენებზე მხატვრული და მუსიკალური ნაწარმოებების
შექმნას (გვ. 38).
20 საუკუნის მანძილზე მხატვრულ ლიტერატურასა და
მუსიკალურ ნაწარმოებებს მეგრელები, სვანები თუ ლაზები
(ჭყონდიდლები, იოვანე მინჩხი, იოვანე პეტრიწი... ამბროსი
ხელაია, კონსტანტინე გამსხურდია...) ზოგადეროვნული ენით
ქმნიან; ხალხური შემოქმედება ამ კილოებზეც ისევე იქმნებოდა
და შეიქმნება, როგორც ხევსურეთის, თუშეთისა თუ აჭარის
განსაზღვრავს ეთნიკურობას; მოცემული ინდივიდი ამ ერის ნაწილად შეიძლება
თვლიდეს თავს ენის ცოდნის გარეშეც (ასეთი ბევრი ქართველია თურქეთში) და
პირიქით: იცოდეს მხოლოდ ერთი ენა, მაგრამ მაინც სხვა ერის ნაწილად მიაჩნდეს
თავი (მაგ., ქართველი ებრაელი). ენა ერს განსაზღვრავს, მაგრამ არა - პიროვნების
ეროვნებას. ენა არის ერის ცნობიერებისა და კულტურის (ეროვნული ცნობიერების)
საფუძველი, სამყაროს აღქმის მოდელი და არა მხოლოდ კომუნიკაციის საშუალება.
141
მაგ., სვანეთის, სამეგრელოსა და აფხაზეთის მოსახლეობის მრავალსაუკუნოვანი
ქართულენოვანი წიგნიერების, მრავალრიცხოვანი ძველი ქართული ხელნაწერი თუ
ჭედური ძეგლების შექმნისა და მოვლა-პატრონობის კულტურის მაღალი დონის
შესახებ ვრცელი მასალა იხ., მიტროპოლიტ ანანიას, თ. მიბჩუანის, თ. გვანცელაძის, ხ.
ბღაჟბას, ვ. სილოგავას, გ. გასვიანის, რ. ხვისტანის, ლ. ახალაძის, ჯ. გამახარიას, ბ.
ხორავას, გ. კალანდიას და სხვათა ნაშრომებში; იხ. აგრეთვე, საქართველოს
საპატრიარქოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული
უნივერსიტეტის გრიფით გამოცემული კრებული: "სვანეთი - ქართული კულტურის
სავანე" (თბ., 2008) და კრებული "აფხაზეთი" (თბ., 2007). აქვე აღვნიშნავთ იმასაც, რომ
მაგ., IX-X საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს (ეგრის-აფხაზეთის) მეფეები
(გიორგი I, კონსტანტინე, ლეონ III...) ფაქტობრივად ფლობდნენ აღმოსავლეთ და
სამხრეთ საქართველოსაც; ისინი მთელ სამფლობელოში მხოლოდ ქართული
კულტურის ძეგლებს ქმნიდნენ (ლ. ახალაძე, ეპიგრაფიკა - აფხაზეთისა და შიდა
ქართლის ეთნოკულტურული ისტორიის წყარო, საქართველოს საპატრიარქოსა და
კონრად ადენაუერის ფონდის მიერ ორგანიზებული სამეცნიერო კონფერენციის
მასალები, თბ., 2008). სპარს-არაბთაგან განადგურებული ერთიანი საქართველო და
ქართული კულტურა სწორედ აფხაზეთ-ეგრისისა და ტაო-კლარჯეთის მეფეებმა
ააღორძინეს.
- 67 -
ქართველობის მიერ. საქართველოს ხელისუფლებისადმი
რეკომენდაციების ავტორები რატომ ცდილობენ მეგრელ-ლაზ-
სვანები გამიჯნონ სხვა ქართველებისგან (ქართლელებისგან,
თუშებისგან, მესხებისგან...) და ისტორიულად შექმნილი
ქართული მხატვრული ლიტერატურის ალტერნატივად რატომ
გვთავაზობენ სვანური თუ მეგრული კილოების მიხედვით
"მხატვრული ლიტერატურის" შექმნას?142
ქართველთა საერთოეროვნული კლასიკური მხატვრული
შემოქმედებაც და ხალხური მემკვიდრეობაც (მეგრულ-ლაზურ-
სვანურ-ხევსურულ-ტაოური... ფოლკლორი, დიალექტური
ლექსიკა, წეს-ჩვეულებები, ეთნოგრაფიული თავისებურებები)
ერთნაირადაა მოსაფრთხილებელი და შესანარჩუნებელი,
ვინაიდან ისინი ქმნიან იმ მთლიან უნიკალურ ქართველურ
საგანძურს, რომელიც მეტად ძვირფასია მთელი
კაცობრიობისთვის.
ტომაშ ვიხერკევიჩის ჯგუფის მოსაზრება, რომ "ქარტიის"
მეორე ნაწილის (მე-7 მუხლის) დებულებები უნდა გავრცელდეს
"უმწერლობო ქართველურ ენებზე" (მეგრულ-ლაზურსა და
სვანურზე) დაუსაბუთებელია თვით "ქარტიის" პრინციპების
მიხედვითაც; კერძოდ, ავტორებს გამორჩათ, რომ "ქარტიის"
მეორე ნაწილი შეიძლება შეეხოს მხოლოდ ისტორიული
უმცირესობის ენას, რომელიც სამ ვარიანტად შეიძლება იყოს
წარმოდგენილი:
- ისტორიული ეთნიკური უმცირესობის ენა, რომელიც
რეგიონში უმრავლესობის ენაა;
- ისტორიული ეთნიკური უმცირესობის ენა, რომელიც
მოცემულ რეგიონშიც უმცირესობის ენაა;
142
ყველა ადამიანს აქვს უფლება, წეროს დიალექტზეც და კილოკავზეც; მაგ.,
საქართველოში არავის აუკრძალავს ეთერ თათარაიძისთვის, თუშურ ჰანგზე
შეექმნა შესანიშნავი ლექსები; თუმცა, თათარაიძეს რომ განეცხადებინა,
არსებობს თუშური მხატვრული ლიტერატურაო, თუშური სხვაა, ქართული
სხვაო, ის, პირველ რიგში, საკუთარ თავს გამიჯნავდა თავისი ხალხის
ეროვნული კულტურისგან - დიდი ქართული კულტურისგან. ეთერ თათარაიძე
დიდი პეტრიწის, ჭყონდიდლების, ილიას, აკაკის, ვაჟას, კონსტანტინეს
(კონსტანტინე გამსახურდიას კონცეფციისათვის იხ., დანართი) და მრავალ სხვა
ქართველ მწერალთა მიერ ნაცადი გზის გამგრძელებელია და ერთიან
სამწიგნობრო ენას თუშური კოლორიტით ამდიდრებს.
- 68 -
- ისტორიული ეთნიკური უმცირესობის ენა, რომელიც არ
ასოცირდება ერთ რომელიმე რეგიონთან143.
საინტერესოა, ტომაშ ვიხერკევიჩის ჯგუფი ამათგან რომელ
სახეობაში მოიაზრებს ე.წ. "უმწერლობო ქართველურ ენებს?"
კიდევ ერთხელ გავიმეორებ:
ჩემი აზრით, მეგრულ-ლაზურ-სვანური მეტყველებები
ქართველთა ეროვნული ენის ადგილობრივი სახესხვაობანია;
შესაბამისად, მათზე "ენის ქარტია" ვერ გავრცელდება. ამ
ქართულ (ქართველურ) ეროვნულ საგანძურზე საგანგებო
ზრუნვა ისედაც მართებს საქართველოს ხელისუფლებას.
შესაბამისად, "ევროპული ქარტიის" რატიფიცირების დროს
რეგიონული ან უმცირესობის ენების ჩამონათვალში არ უნდა
შევიდეს არც ახალ უმცირესობათა ენები (/დიასპორათა ენები)
და არც ეთნიკურ ქართველთა საშინაო მეტყველებები -
საქართველოს სახელმწიფო ენის სახესხვაობები (მეგრული,
ლაზური, სვანური, წოვა-თუშური, მესხური, გურული...),
ვინაიდან, საყოველთაო აღიარებით, მთელი ისტორიის
მანძილზე ამ ქართველთა დედაენა არის ქართული ენა.
აქვე კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ "ქარტია" მხარეებს არ
ავალდებულებს, აამოქმედონ ამ "ევროპული ქარტიის" III
ნაწილი144 - ისტორიული უმცირესობის ენის დაცვის მაღალი
დონე (the higher level).
სახელმწიფოს შეუძლია მოახდინოს ქარტიის რატიფიკაცია
იმ შემთხვევაშიც, თუკი ისტორიული უმცირესობის ენის
დასაცავად ვალდებულებად აიღებს ქარტიის მხოლოდ II ნაწილს
(ისტორიული უმცირესობის ენის დაცვის დაბალი ხარისხი - the
lower level)145, სადაც საფრთხის ქვეშ მყოფი ენის დამცავი
ზოგადი დებულებებია მოცემული.
საქართველოში ისტორიული, ავტოქთონი უმცირესობა არ
არსებობს (აფხაზების თემას ცალკე განვიხილავთ); შესაბამისად,
143 "ქარტიის" მეორე ნაწილის დებულებები შეიძლება გავრცელდეს
ტერიტორიის არმქონე უმცირესობის ენაზეც (მე-7 მუხლის მე-5 პუნქტი).
144 იხ. ქარტიის 42-ე და 49-ე განმარტებანი.
145 დიდი ბრიტანეთის ისტორიული უმცირესობების დაცვის ხარისხის
შესახებ მსჯელობისათვის იხ.:
http://books.google.com/books?id=JsSrAAAAIAAJ&pg=PA36&dq=when+was+first
+published+low+german+literature&ei=-qhSSd7KNoy4yAT85Ky3Bg#PPA39,M1.
- 69 -
მკაცრად თუ დავიცავთ "ქარტიის" პრინციპებს, აფხაზურისთვის არაისტორიული უმცირესობის ენები:
სახელმწიფო ენის სტატუსის გათვალისწინებით, საქართველოს დიასპორათა და მიგრანტთა ენები საქართველოში
შეუძლია ისე მოახდინოს "რეგიონული და უმცირესობის ენების
შესახებ ევროპული ქარტიის" რატიფიკაცია, რომ საერთოდ არ ქართველი ერის საცხოვრისი (სადაც ქართველი არის
გააკეთოს რეგიონული ან უმცირესობის ენების ჩამონათვალი, ან ავტოქთონი) გაცილებით დიდია, ვიდრე საქართველოს
არ აამოქმედოს ქარტიის მესამე ნაწილი (ამის საფუძველს თუ ამჟამინდელი საზღვრები. მომხვდურთა ზეწოლით,
საშუალებას იძლევა "განმარტებითი მოხსენების" 42-ე და 49-ე საუკუნეების მანძილზე საქართველო კარგავდა თავის
პუნქტები). ისტორიულ ტერიტორიებს; შესაბამისად, თანამედროვე
საქართველოს ხელისუფლების კეთილი ნების შემთხვევაში, სახელმწიფოებრივი საზღვრების პირობებში ავტოქთონი
"ქარტიის" მეორე ნაწილი შეიძლება ამოქმედდეს, არაუმცირეს, 2 ქართველები მოექცნენ სხვა ეთნოსთა დომინანტობით შექმნილი
საუკუნის მიგრანტების (დიასპორის) ენების: ებრაულის, სახელმწიფოების შემადგენლობაში.
სომხურისა და აზერბაიჯანულის, ასევე, დიდი საფრთხის წინაშე ამჟამინდელი საქართველოს სახელმწიფოს საზღვრებში არ
წინაშე მყოფი უდიურისა და ოსურის მიმართ, რომელსაც, ცხოვრობს არც ერთი ისეთი ავტოქთონი ეთნიკური ჯგუფი; მით
როგორც ჩანს, სხვაგან არსად აქვს გადარჩენა-განვითარების უმეტეს ისეთი, რომელსაც მეზობლად აქვს სახელმწიფო147;
პერსპექტივა146 (მსჯელობისათვის იხ. ქვემოთ). შესაბამისად, საქართველოში ავტოქთონ ეროვნულ
შდრ.: ტ. ვიხერკევიჩის ჯგუფის დაუსაბუთებელი უმცირესობად ვერავინ ჩაითვლება.
რეკომენდაციების მიხედვით, "ქარტიის" დებულებები უნდა საქართველოში მიგრირებული ყველაზე ძველი ეთნიკური
გავრცელდეს 12 ენის მიმართ, მათ შორის, საქართველოში მაღალი ჯგუფია ებრაული თემი. ლტოლვილ ებრაელთა საქართველოში
ხარისხის დაცვით უნდა აღიჭურვოს სომხური და აზერბაიჯანული, 26-საუკუნოვანი უშფოთველი ცხოვრება ქართველი ერის
ხოლო დაბალი ხარისხით - 10 ენა: რუსული, ბერძნული, ებრაული, ტოლერანტობის დიდი ტრადიციის დასტურია. დადაენობრივ
ქურთული/იეზიდური, უკრაინული, ჩეჩნური/ქისტური,
ველს მოწყვეტილმა ებრაულმა თემმა ვერც საქართველოში
ასირიული, ავარიული, მეგრულ-ლაზური, სვანური (გვ. 36-37).
შეინარჩუნა წინაპრების სალაპარაკო ენა; საქართველოში ისინი
მეტყველებენ ქართულად (რომელიც გარკვეული
თავისებურებებით ხასიათდება).
საქართველო არაერთხელ იქნა დაპყრობილი
დამეზობლებული იმპერიების მიერ. ქართველ ერს არასოდეს
გამოუჩენია სიმკაცრე საქართველოში დამკვიდრებული იმ
ეთნოსის მიმართ, რომელიც ძირითადი მოსახლეობა იყო ამ
იმპერიისთვის და რომელიც მშვიდობიან თანაარსებობას
იწყებდა. ამჟამინდელი ვითარებაც სამაგალითოა:
146
საქართველოში არ წარმოქმნილა აგრესია საქართველოს
ოსთა ძირითად საცხოვრისში - ოსეთში (ე.წ. ჩრდოლო ოსეთში),
რომელიც ამჟამად შედის რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობაში,
მოქალაქე რუსების მიმართ, ასევე რუსი ხალხის მიმართ,
სახელმწიფო ენა თუ განათლების ენა მხოლოდ რუსულია; შესაბამისად, აქ მიუხედავად იმისა, რომ ელცინ-პუტინ-მედვედევის რუსეთი
ამ ენას ნამდვილად ემუქრება საფრთხე. საქართველოში ოსური ენის მიზანმიმართულად ცდილობს, დაშალოს საქართველოს
სტატუსის საკითხი დიდადაა დამოკიდებული საბჭოთა პერიოდში
არსებული ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის - ცხინვალის
147
მხარის - ადმინისტრაციის ჩამოყალიბების იმ პრინციპებზე, რომლებიც საყოველთაოდ ცნობილია, რომ სომხები, რუსები, აზერბაიჯანელები და
ჟენევის ფორმატით მიმდინარე დიალოგის შემდეგ განისაზღვრება. თურქები საქართველოში ავტოქთონები არ არიან.
- 70 - - 71 -
სახელმწიფო. ასევე, აგრესია არც ოსების მიმართ წარმოქმნილა,
მიუხედავად იმისა, ბოლო პერიოდში სწორედ ოსების ერთი
ნაწილის გამოყენებით ახერხებს რუსეთი საქართველოს
ტერიტორიების ოკუპაციასა და ანექსიას.
საქართველოში მიგრირებული ეთნიკური ჯგუფების
შთამომავლების დიდი ნაწილი საქართველოს სახელმწიფოს
ერთგული შვილები იყვნენ; ამიტომაცაა, რომ საქართველოს
წმინდანთა თუ ეროვნულ გმირთა ნაწილი ძველ მიგრანტთა
წარმომადგენლები არიან (სამაგალითოდ დავასახელებთ
საქართველოსთვის მებრძოლ გმირს - ხუდია ბორჩალოელს).
ფაქტია: საქართველოში არასოდეს ყოფილა
ეთნოკონფლიქტები. მიგრანტ უცხოელებთან დამოკიდებულება
ქართულ ენის სიტყვათქმნადობასა თუ გამოთქმებშიცაა
ასახული: "სტუმარი ღვთისაა", სა-უცხო-ო (საუკეთესო) და სხვ.
შესაბამისად, ძველი მიგრანტებისა თუ დიასპორების
უფლებების დამცავი საერთაშორისო დოკუმენტების არსი148
ბუნებრივად შეესაბამება ქართულ ხასიათსა და ქართული
სახელმწიფოს ისტორიულ პრინციპებს149; კერძოდ, დიასპორების
თუ ახალი მიგრანტების ენობრივი უფლებების დამცველი
საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტები: "ეროვნულ ან
ეთნიკურ, რელიგიურ და ენობრივ უმცირესობათა უფლებების
გაეროს დეკლარაცია"150, "ოსლოს რეკომენდაციები"151, "ლუნდის
რეკომენდაციები"152, "ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ
148
იხ., მაგ., http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/Doc06/EDOC10786.pdf
149
ამ ფონზე აღვნიშნავ, რომ ბოლო ათწლეულში ატეხილი აჟიოტაჟი
საქართველოს რელიგიური უმცირესობების უფლებების დარღვევის შესახებ
იყო პროვოცირებული ფაქტების გაზვიადება და არა - საქართველოს
მოსახლეობის განწყობის ასახვა.
150
მიღებულ იქნა 47-ე სესიაზე 1993 წლის 3 თებერვალს
(www.diversity.ge/eng/resources.php?coi=0|14|11|11|11).
151
ოსლოს რეკომენდაციები ეროვნულ უმცირესობათა ენობრივ უფლებებთან
დაკავშირებით და განმარტებითი ბარათი; თებერვალი, 1998 წელი (ეხება
ეროვნული/ეთნიკური უმცირესობების ენობრივ უფლებებს: ადგენს, როგორ, რა
ფორმით და სად შეიძლება ეროვნული/ეთნიკური უმცირესობების ენების
გამოყენება) http://www.diversity.ge/files/files/oslo-geo.pdf.
152
ლუნდის რეკომენდაციები საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში
ეროვნული უმცირესობების ქმედით მონაწილეობასთან დაკავშირებით და
განმარტებითი ბარათი; სექტემბერი, 1999:
http://www.diversity.ge/files/files/lund-geo.pdf
- 72 -
ჩარჩო კონვენცია"153 და სხვა საერთაშორისო აქტები ეძღვნება
მოცემული სახელმწიფოს მოქალაქეობის მქონე, მაგრამ
არაისტორიული (მიგრირებული) ეთნიკური ჯგუფების -
დიასპორების - წარმომადგენელთა ენობრივი უფლებების
დაცვას (მსჯელობისათვის იხ., აგრეთვე, ზემოთ).
ეთნიკური უმცირესობების ენობრივი უფლებები
შთამბეჭდავადაა დაცული აგრეთვე, საქართველოს
კანონმდებლობით; მაგ., იხ.: საქართველოს კონსტიტუცია154,
კანონი მოქალაქეობის შესახებ", კანონი გეოგრაფიული
ობიექტების სახელის შესახებ", კანონი რეკლამის შესახებ",
"ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი" (მე-14 მუხლი), "კანონი
საჯარო სამსახურის შესახებ", "საქართველოს საარჩევნო
კოდექსი" (თბ., 2008, 27,4, 33, 51155, 92 მუხლები), "კანონი
განათლების შესახებ", "სისხლის სამართლის საპროცესო
კოდექსი", სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი",
"ადმინისტრაციული კოდექსი", "კანონი ადგილობრივი
თვითმმართველობის შესახებ" და სხვ.
ეთნიკურ უმცირესობათა "ენობრივ უფლებებზე"
მსჯელობისას ხელისუფლების მიერ, პირველ რიგში,
გასათვალისწინებელია დასავლეთევროპული ხედვა ავტოქთონი
(ისტორიული) უმცირესობებისა და ახალი უმცირესობების
სხვადასხვაობის შესახებ; ასევე, დიფერენცირებული მიდგომაა
საჭირო არაისტორიული უმცირესობების (დიასპორების) სამი
სახის საზოგადოების ენის მიმართ:
153 http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=157&CM=8&DF=
12/15/2008&CL=ENG;
154 მუხლი 38: 1. საქართველოს მოქალაქენი თანასწორი არიან სოციალურ,
ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში განურჩევლად მათი
ეროვნული, ეთნიკური, რელიგიური თუ ენობრივი კუთვნილებისა.
საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და
ნორმების შესაბამისად, მათ უფლება აქვთ თავისუფლად, ყოველგვარი
დისკრიმინაციისა და ჩარევის გარეშე განავითარონ თავიანთი კულტურა,
ისარგებლონ დედაენით პირად ცხოვრებაში და საჯაროდ... .მუხლი 85:
სამართალწარმოება ხორციელდება სახელმწიფო ენაზე. პირს, რომელმაც
სახელმწიფო ენა არ იცის, მიეჩინება თარჯიმანი...
155
შდრ., მაგ., მუხლი 51.1: "საარჩევნო ბიულეტენი იბეჭდება ცესკოს
განკარგულების საფუძველზე, მის მიერ დადგენილი ნიმუშის მიხედვით,
ქართულ ენაზე, აფხაზეთში - აგრეთვე აფხაზურ ენაზე, ხოლო საჭიროების
შემთხვევაში - ადგილობრივი მოსახლეობისთვის გასაგებ სხვა ენაზეც.
- 73 -
- სახელმწიფოს მოქალაქეობის მქონე კომპაქტურად მცხოვრები ეთნოსის ენის საფრთხის ქვეს მყოფობისა (2) თუ უმცირესობის
დიასპორის ენა; რაოდენობის (3) გათვალისწინებით არ მოხდება მიგრანტი
- სახელმწიფოს მოქალაქეობის მქონე არაკომპაქტურად ეთნიკური ჯგუფების დაყოფა ისტორიულ მიგრანტებად
მცხოვრები დიასპორის ენა; (დიასპორებად) და ახალ მიგრანტებად. აქვე შევნიშნავთ, რომ ამ
- სახელმწიფოს მოქალაქეობის არმქონე ახალ მიგრანტთა ენა. თემის ირგვლივ დისკუსიაა მთელ მსოფლიოში157.
კომპაქტურად მცხოვრები მიგრირებული ეთნიკური აქვე ერთი კითხვაც:
ჯგუფების ენებად საქართველოში ჩაითვლება: სომხური, არის თუ არა საქართველო მულტიეთნიკური ქვეყანა?
აზერბაიჯანული, ქისტური (ჩეჩნური) და ოსური; თუკი ამ კითხვის ლოგიკური და არგუმენტირებული პასუხიც
ხელისუფლება თავს შეიკავებს მათ მიმართ "ქარტიის" მეორე მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, თუკი განვსაზღვრავთ
ნაწილის დებულებების გავრცელებისგან, ასეთ შემთხვევაში ამ იმ კრიტერიუმებს, რის საფუძველზეც უნდა მოხდეს მოცემულ
ენების მფლობელთა ენობრივ უფლებებს დაიცავს საქართველოს ქვეყანაში ამა თუ იმ საზოგადოებისთვის ისტორიული
კანონმდებლობა და "ენობრივ უფლებათა" შესახებ შექმნილი ეროვნული/ეთნიკური თუ მიგრანტი უმცირესობის სტატუსის
საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტები (ჰააგისა და მინიჭება.
ოსლოს რეკომენდაციები და სხვ). ამ და სხვა საკანონმდებლო
აქტებით არის დაცული ყველა სხვა ძველი მიგრანტის ენობრივი
უფლებებიც156.
კონკრეტულად რომელი ენები უნდა ჩაითვალოს
ისტორიული მიგრანტების ანუ დიასპორის ენად და რომელი
ახალი მიგრანტების ენად?
ამ კითხვაზე პასუხი შეუძლებელია მანამ, სანამ
საქართველოს ისტორიული სინამდვილის (1), მოცემული

მიგრანტთა უფლებების შესახებ იხ., მაგ.: International Convention on the Protec-

156

tion of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families
Adopted by General Assembly resolution 45/158 of 18 December 1990:
http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/m_mwctoc.htm
The International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Mem-
bers of Their Families will enter into force on 1 July 2003, following Guatemala's ratification of
the treaty last Friday.
http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/view01/B87E9E85C7147498C1256CEF00385E
50?opendocument; http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/m_mwctoc.htm
THE PROTECTION OF TEMPORARY MIGRANTS BY CONVENTIONS OF THE ILO
AND THE UN W.R. Böhning (ILO); Presentation to the Workshop on Temporary migration:
Assessment and practical proposals for overcoming
protection gaps, International Institute for Labour Studies, Geneva, 18-19 September 2003.
http://www.ilo.org/public/english/bureau/inst/download/bohning.pdf;
The International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Mem-
bers of Their Families will enter into force on 1 July 2003, following Guatemala's ratification of
the treaty last Friday.
http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/view01/B87E9E85C7147498C1256CEF00385E
50?opendocument; http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/m_mwctoc.htm;
157
სხვა კანონებისათვის იხ; http://www.lectlaw.com/inll/104.htm (Immigration, nationality, იხ., მაგ., Roberta Medda-Windischer, Historical Minorities and Migrants: Foes or Allies?
and citizenship law). http://www.eumap.org/journal/features/2004/migration/pt1/minmigrants
- 74 - - 75 -
 არის თუ არა საქართველო
მულტიეთნიკური თუ მრავალეროვანი ქვეყანა?
საქართველოში ვინ შეიძლება ჩაითვალოს:
- ისტორიულ ეთნიკურ (ეროვნულ) უმცირესობად?
- ახალ ეთნიკურ (ეროვნულ) უმცირესობად?
- ახალ მიგრანტად?
ტომაშ ვიხერკევიჩისა და მისი ქართველი თანაავტორების
მიერ საქართველო იწოდება მრავალეროვან (მულტიეთნიკურ)
ქვეყნად, სადაც ტერმინით: "ეთნიკური ჯგუფები" მოიხსენება:
აფხაზები, ოსები (გვ. 5), აზერბაიჯანელები, სომხები, რუსები,
ბერძნები, უკრაინელები, პოლონელები, ქურთები, იეზიდები,
ებრაელები, ასირიელები, ქისტები, ჩეჩნები, ლეკები, უდიები,
ყაბარდოელები, ჩერქეზები (გვ. 6)... სვანები, მეგრელები, ლაზები
(გვ. 7).
საქართველოს ასეთი "ეთნიკური" მრავალფეროვნება
სხვაგანაც არაერთხელ აღნიშნულა158. საქართველოს ენობრივ-
ეთნიკური სიტუაციის შესახებ ავტორიტეტულ საერთაშორისო
გამოცემებშიც არის მსგავსი არაადეკვატური "შეფასებები"159.
შდრ.: ტომაშ ვიხერკევიჩის სამშობლოში "ეროვნულ
უმცირესობად" მიიჩნევა სხვაგან სახელმწიფოებრიობის
მქონე ეროვნება, მაგ., გერმანელები; ხოლო ეთნიკურ
უმცირესობად - პოლონეთში მცხოვრები ისეთი ჯგუფი,
რომელსაც არც სხვაგან აქვს სახელმწიფოებრიობა (მაგ.,
ბოშები)160.
ამა თუ იმ ქვეყნის გამოცხადება მრავალეროვნულ
სახელმწიფოდ უნდა მოხდეს ამ ქვეყანაში მცხოვრები ეთნიკური
ჯგუფების ობიექტური ისტორიისა და საერთაშორისო
სამართლებრივი აქტების საფუძველზე მინიჭებული სტატუსის
158
ასევე, ხშირად ვხვდებით გამოთქმას: მრავალეროვანი საქართველო; იხ.,
მაგ.: Georgia is a multinational country:
http://www.culturalpolicies.net/web/georgia.php?aid=421
159 კრიტიკული ანალიზისათვის იხ.: ტ. ფუტკარაძე, ქართველთა დედაენა
და დიალექტები, ქუთაისი, 2008; http://www.scribd.com/doc/8727375/T-
Putkaradze-Kartvelta-Dedaena-Da-Dialeqtebi-2008.
160 იხ.: http://www.usefoundation.org/view/479.
- 76 -
მიხედვით; ამ მხრივ საქართველოში ჯერ კიდევ ბევრი რამაა
გასაკეთებელი161.
ამ ეტაპზე სამართლებრივი პრინციპებითაა დასადგენი, თუ
საქართველოში რომელი საზოგადოებები მიეკუთვნებიან
ეროვნულ (ეთნიკურ) უმცირესობას, რომლები წარმოადგენენ
დიასპორებს და რომელი უნდა ჩაითვალოს ახალ მიგრანტად.
ამთავითვე ვიტყვით, რომ, მაგ., 1989 წლის აღწერით
საქართველოში არ ცხოვრობდა არც ერთი იეზიდი, ხოლო 2002
წლის მიხედვით დაფიქსირებულია 18 329 სული162.
პრობლემას ართულებს ისიც, რომ საერთაშორისო
სამართალში ამ ეტაპზე არ არსებობს ტერმინების: ეროვნული
უმცირესობა, ისტორიული ეროვნული უმცირესობა, ახალი
ეროვნული უმცირესობა, დიასპორა, ძველი მიგრანტი, ახალი
მიგრანტი... ისეთი განმარტებანი, რომლებზეც კონსენსუსია
მიღწეული; თუმცა, დეფინიციებს აქვს საერთო წახნაგებიც; მაგ.,
"ეროვნული უმცირესობის" შესახებ სპეციალისტთა განსხვავებულ
მოსაზრებებს საერთო აქვთ განმარტების ზოგადი "ჩარჩო":
ეროვნული უმცირესობა არის მოცემულ ქვეყანაში
მუდმივად მცხოვრები მოსახლეობის არადომინირებული
ნაწილი, რომელიც უმრავლესობისაგან განსხვავდება თავისი
ეთნიკური, რელიგიური თუ ლინგვისტური მახასიათებლებით
და სურს შეინარჩუნოს საკუთარი თვითმყოფადობა163.
"მუდმივად მცხოვრებ" მოქალაქედ ჩაითვლება ყველა პირი,
ვინც მიიღო ამ ქვეყნის მოქალაქეობა, მაგრამ ასეთ პირთა ჯგუფი
ითვლება კი ეროვნულ უმცირესობად?
გამოთქმულია მოსაზრება, რომ მიგრანტთა მეორე ან მესამე
თაობა ჩაითვალოს ეროვნულ უმცირესობად164.
161
ამ მიმართულებით აკადემიური კვლევები აქვთ პროფ. მანანა ტაბიძისა
და პროფ. როლანდ თოფჩიშვილს (რომელთა ნაწილი ზემოთ დავიმოწმე).
162
საქართველოში იეზიდთა ერთი ნაწილი ახალმოსულია; მათი
რაოდენობის მკვეთრი ზრდა გამოიწვია იმანაც, რომ ადრე ქურთებად
თვითმიკუთვნებულთა ერთი ნაწილი 2002 წელს იეზიდად დაფიქსირდა.
163
http://www.nplg.gov.ge/glossword/index.php?a=term&d=4&t=1057:
"ეროვნებათშორისი ურთიერთობების მართვა, ადამიანის რესურსების
განვითარების ფონდი, რედ. ჯ. ჯავახიშვილი, ნ. სარჯველაძე, თბ., 2007.
164
მსჯელობისათვის იხ., მაგ.: Diaspora cultures; Recommendation 1688 (2004); Reply
from the Committee of Ministers adopted at the 952nd meeting of the Ministers’ Deputies
(11 January 2006):
- 77 -
 ახალ მიგრანტებს ბევრი საერთაშორისო დოკუმენტი იცავს მათი ისტორიაც და რაოდენობაც; მაგ.: 2002 წლის აღწერის
(იხ. ზემოთ); ბუნებრივია, მათზე არ გავრცელდება არც მიხედვით, საქართველოში დაფიქსირებულია მოქალაქეობის
"რეგიონული ან უმცირესობის შესახებ ევროპული ქარტია" და მქონე 60-ზე მეტი ეთნიკური ჯგუფი; ამათგან, მაგ., ტაჯიკები -
არც "ოსლოს რეკომენდაციები". 15 სული; ჩინელები - 47; ბოშა - 472; კორეელი - 22; სპარსელი -
თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ხელოვნური ჩანს 47; ქურთი - 2514; ინგუში - 9; ქისტი - 7110; ჩეხი - 46...
ტერმინების: "ეროვნული უმცირესობა" და "ეთნიკური შდრ., აგრეთვე:
უმცირესობა" გამიჯვნა-დაპირისპირება და იმასაც, რომ საქართველოს მოქალაქე 4 371 535 100.0
თანამედროვე მსოფლიოში ძლიერია როგორც ინტეგრაციული ქართველები 3 611 173 83,8
პროცესები, ასევე სწრაფვა იდენტობის შენარჩუნებისათვის, აზერბაიჯანელი 284 761 6.5
იქნებ სჯობდეს: სომეხი 248 929 5.7
ძველი მიგრანტების აღსანიშნავად, ვისზეც გავრცელდება რუსი 67 671 1.5
"ენობრივი უფლებების" თემატიკის მქონე საერთაშორისო 38 028 0.9
ოსი
დოკუმენტები (და არა - "ევროპული ქარტია რეგიონული ან 15 166 0.3
ბერძენი
უმცირესობის ენების შესახებ"), დავამკვიდროთ პარალელური
უკრაინელი 7 039 0.2
ტერმინები: "მიგრირებული ეთნიკური უმცირესობა" ანუ
ქურთი 2 514 0.1
დიასპორა; ხოლო იმ საზოგადოების აღსანიშნავად, რომელზეც
უნდა გავრცელდეს "ევროპული ქარტია", ანუ ისტორიული ბუნებრივია, საქართველოს მოქალაქეობის მქონე, მაგრამ
უმცირესობების მიმართ, გამოვიყენოთ ტერმინი: "ისტორიული საქართველოსთვის არაისტორიული (ახალი) ეთნიკური
ეთნიკური უმცირესობა" (Historical Ethnic Mminority)". ჯგუფების ენების მიმართ არ უნდა გავრცელდეს "ევროპული
რამდენადაც საერთაშორისო საკანონმდებლო ველში უკვე ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ". ამავე
დამკვიდრებულია ტერმინი ეროვნული უმცირესობა (National დროს, დროულად უნდა განისაზღვროს ის კრიტერიუმები
Mminority), უფრო გამართლებული იქნება, სინონიმებად (მკვიდრობის ისტორია, მოქალაქეთა რაოდენობა, ენის
გამოვიყენოთ ტერმინები: "ეროვნული უმცირესობა" და საფრთხის ქვეშ ყოფნის ხარისხი...), რომელთა მიხედვით
"ეთნიკური უმცირესობა". ეთნიკური ჯგუფების ერთი ნაწილი მიიჩნევა საქართველოს
ვფიქრობ, საქართველოში ეროვნულ (ეთნიკურ) ეთნიკურ (ეროვნულ) უმცირესობად, მეორე ნაწილი -
უმცირესობად, გარკვეული პირობითობით, შეიძლება დიასპორის (ახალი უმცირესობის) უფლების მქონე პირებად,
ჩაითვალონ: აფხაზები, რამდენადაც მათ სხვაგან არსად აქვთ მესამე ნაწილი კი - ახალ მიგრანტებად.
პერსპექტივა, შეინარჩუნონ თვითმყოფადობა; შესაბამისად, აქვე ერთი არსებითი კითხვაც:
ლოგიკურია, რომ საქართველოს კონსტიტუციით, აფხაზურ ენას, საქართველოს მსგავსად, მსოფლიოს თითქმის ყველა
ქართულთან ერთად, აფხაზეთში მინიჭებული აქვს სახელმწიფო სახელმწიფოში ცხოვრობს ათეულობით მიგრანტი ეთნოსის
ენის სტატუსი (შდრ.: აფხაზეთში: აფხაზი - 17 %, ქართველი - 47 %). წარმომადგენელი; რა კრიტერიუმების მიხედვით უნდა
სხვა ეთნიკურ ჯგუფთათვის "ისტორიული უმცირესობის" განისაზღვროს ის მიჯნა, რომლიც მიხედვითაც მოქალაქეობის
სტატუსის საკითხის გადაწყვეტისას გასათვალისწინებელია მქონე მიგრირებულ ჯგუფებს მიენიჭებათ ეთნიკური
165
უმცირესობის (დიასპორის) თუ ახალი მიგრანტების სტატუსი?

http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/Doc06/EDOC10786.pdf; და Roberta
165
Medda-Windischer, Historical Minorities and Migrants: Foes or Allies? (Differences and დიასპორის შესახებ ევროსაბჭოს ხედვა იხ.:
Similarities Between Old and New Minorities) http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc06/EDOC10786.htm;
http://www.eumap.org/journal/features/2004/migration/pt1/minmigrants http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/Doc06/EDOC10786.pdf
- 78 - - 79 -
 ვფიქრობ, ქართული სინამდვილიდან გამომდინარე, ამ აზერბაიჯანელი (6.5 %), სომეხი (5.7 %), რუსი (1.5 %). ლოგიკის
ეტაპზე ახალი ეთნიკური უმცირესობების (დიასპორის) მიხედვით, სწორედ ამათ მიმართ უნდა გავრცელდეს ჰააგისა და
სტატუსი შეიძლება მიენიჭოს იმ ძველ მიგრანტებს166, რომელთა ოსლოს რეკომენდაციები (და არა: "ენის ქარტიის" დებულებები).
რაოდენობა საერთო მოსახლეობის 1 %-ს შეადგენს. ლოგიკური შესაბამისად, ტერმინოლოგიური შესიტყვება:
იქნება, თუკი მათი ენების მიმართ გავრცელდება ოსლოსა თუ "მულტიეთნიკური ქვეყანა" საქართველოსთვის შეუსაბამოდ
ჰააგის "რეკომენდაციები" (და არა - "ევროპული ქარტია რეგიონული ან მიგვაჩნია.
უმცირესობის ენების შესახებ"). აქვე კიდევ ერთხელ შევნიშნავ: საერთაშორისო ქსელში
ამგვარი მიდგომის მიხედვით უნდა მოხდეს საქართველოს არსებული არაადეკვატური კვალიფიკაციებისა თუ ტ.
მიჩნევა მრავალეთნიკურ თუ ჩვეულებრივ სახელმწიფოდ (სადაც ვიხერკევიჩის ჯგუფის დაუსაბუთებელი რეკომენდაციების
2-3 ეთნიკური უმცირესობა და ასევე რამდენიმე დიასპორა ცხოვრობს). მიხედვით თუ მოხდება "რეგიონული ან უმცირესობის ენების
ვფიქრობ, მეზობელი იმპერიის მოხელეებისგან შესახებ ევროპული ქარტიის" რატიფიკაცია, საფრთხე შეექმნება
"ნაციონალიზმის" უსაფუძვლო ბრალდების თუ ე.წ. არა მხოლოდ საქართველოს სახელმწიფო ენას (დაირღვევა
ვულგალური გლობალიზმის მესვეურებზე ბრმა მიმბაძველობის ევროპული კონვენციის ერთ-ერთი უმთავრესი მოთხოვნა167),
გამო არც ერთმა ხელისუფლებამ უარი არ უნდა თქვას "ენის არამედ საქართველოს სახელმწიფოებრიობასაც168.
ქარტიის" ფუნდამენტურ პრინციპებზე და ყველა ახალი
მიგრანტის ენა "ისტორიული ეროვნული უმცირესობის" ენად
არ უნდა გამოაცხადოს; შდრ.:
თუკი მოცემული ქვეყნის მოქალაქეობის მქონე ახალი
მიგრანტების ეთნიკური წარმომავლობის მიხედვით გავაკეთებთ
დასკვნებს, მსოფლიოს ყველა ქვეყანა მულტიეთნიკურად უნდა
გამოვაცხადოთ.
ამგვარი დეზინტეგრაციული კურსი ქაოსს შექმნის
ტრადიციული სახელმწიფოებრიობის მქონე ცივილიზებულ
სახელმწიფოებშიც კი (აღარაფერს ვამბობთ ახალაღორძინებულ
თუ ახალდეოკუპირებულ ქვეყნებზე.
ვფიქრობ, უფრო ლოგიკურია, მულტიეთნიკურად,
მრავალეროვნულად გამოვაცხადოთ ისეთი სახელმწიფო, სადაც
ბევრი ავტოქთონი ეთნიკური ჯგუფი სახლობს; ასევე,
გარკვეული კონსენსუსის საფუძველზე, ქვეყანა
მრავალეროვნულად შეიძლება ჩაითვალოს იმ შემთხვევაში,
თუკი აქ სახლობს თუნდაც 6 ისეთი ძველი თუ ახალი
უმცირესობა, რომლის პროცენტული მაჩვენებელიც ერთს
აღემატება.
2002 წლის აღწერით, საქართველოში ასეთი მხოლოდ 3 იხ., ევროპული ქარტიის პრეამბულა.
167

ეთნიკური ჯგუფია (შდრ.: multum - მრავალი, ბევრი): 168

დიდია ალბათობა იმისა, რომ ტ. ვიხერკევიჩის ჯგუფის
რეკომენდაციების რეალიზების შემთხვევაში სტიმული მიეცება
დეზინტეგრაციულ პროცესებს არა მხოლოდ საქართველოში...
166
დასაზუსტებელია ასევე, რა დრო უნდა ვიგულისხმოთ "ძველში".
- 80 - - 81 -
 ევროსაბჭოს წევრ რომელ სახელმწიფოში მცხოვრებ ქართველები კომპაქტურად ცხოვრობენ ირანშიც. ირანი არ
ქართველთა დედაენის მიმართ უნდა გავრცელდეს, არის ევროსაბჭოს წევრი ქვეყანა, მაგრამ აქ მაინც შევეხებით ამ
ერთი მხრივ, ევროპული ქარტიის დებულებები, ქვეყანაში მცხოვრებ ქართველთა ენის თემას:
მეორე მხრივ - ჰააგისა და ოსლოს რეკომენდაციები, მესამე მხრივ 4 საუკუნის წინ ქართველები საქართველოდან იძულებით
კი - კანონი მიგრანტთა შესახებ? აყარა და ირანში გადაასახლა მაშინდელმა სპარსეთის იმპერიამ;
შესაბამისად, ირანის ამჟამინდელ ხელისუფლებას მეტი
ქართველები დღეს მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში ცხოვრობენ. მოტივაცია აქვს, დაიცვას ფერეიდნელ ქართველთა
უდავოა, რომ ქართველები ავტოქთონ ეროვნულ დედაენობრივი კულტურაც და ენობრივი უფლებებიც. დღეს
უმცირესობას წარმოადგენენ თურქეთსა და აზერბაიჯანში, ირანში ქართული ენა არ იდევნება, მაგრამ არც სახელმწიფო
ვინაიდან მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში პოლიტიკურ- სკოლებში ისწავლება.
სახელმწიფოებრივი საზღვრების გავლების შემდეგ, ავტოქთონი რუსეთში, ამერიკის შეერთებული შტატებში, საბერძნეთსა
ქართველობის ნაწილი აღმოჩნდა თურქებისა და და სხვა ქვეყნებში ქართული ენა დიასპორათა ან მიგრანტთა
აზერბაიჯანელების დომინანტობით შექმნილი სახელმწიფოების ენაა; მიგრანტთა ენობრივ უფლებებს ყველა ქვეყნის
საზღვრებში; კერძოდ: კანონმდებლობა იცავს, მაგრამ ქართველ მიგრანტებსა თუ
ქართველები (მეგრელ-ჭანები, მაჭახლელები, ლივანელები, დიასპორის წარმომადგენლებს თავიანთი იდენტობის
იმერხევლები და ტაოელები169) ლაზებისა და გურჯების დასაცავად თანადგომა, პირველ რიგში, საქართველოს
სახელით ცხოვრობენ ტრაპიზონისა და ართვინის გუბერნიებში; სახელმწიფომ უნდა გაუწიოს.
ბევრი ქართველი ცხოვრობს თურქეთის ცენტრალურ ამასთან დაკავშირებით, საინტერესოა ტ. ვიხერკევიჩისა და
რეგიონებშიც; შესაბამისად, თურქეთის რესპუბლიკაში მისი ქართველი კოლეგების ერთ-ერთი "რეკომენდაციაც";
ქართული ენის (და მისი სახესხვაობების) მიმართ უნდა კერძოდ, 38-ე გვერდზე ვკითხულობთ:
ამოქმედდეს "ქარტიის" III ნაწილი170 - ისტორიული "განსაკუთრებული ადგილი უნდა დაეთმოს თურქეთში
უმცირესობის ენის დაცვის მაღალი ხარისხი (the higher level). მცხოვრები ლაზებისა და აფხაზეთის ტერიტორიაზე მოსახლე
ასევე, უეჭველი ფაქტებით დასტურდება, რომ მეგრელების სოციოლინგვისტურ კვლევას. დასაზუსტებელია და
თანამედროვე აზერბაიჯანის სამ რაიონში კომპაქტურად განსასაზღვრია იქ არსებული ენობრივი სიტუაცია, მაქსიმალური
ცხოვრობენ ავტოქთონი ქართველები (ინგილოები); ძალისხმევის გაღება საქართველოს იურისდიქციის გარეთ
შესაბამისად, ამ ქვეყანაშიც ქართულ ენაზე უნდა გავრცელდეს მოქცეული ჩვენი თანამოძმეების ენობრივი და კულტურული
"ქარტიის" მესამე ნაწილი. მემკვიდრეობისა და თვითშეგნების171 შენარჩუნებისა და
განვითარებისათვის" (სტილი დაცულია - ტ.ფ.).
კარგი იქნებოდა, ამ რეკომენდაციის ავტორებს
169 საკითხის ისტორიის, მასალისა და მსჯელობისათვის იხ., შუშანა გახსენებოდათ თურქეთის ავტოქთონი სხვა ქართველებიც:
ფუტკარაძე, ჩვენებურების ქართული, ბათუმი, 1993; ტ. ფუტკარაძე, მაჭახლელები, ლივანელები, იმერხევლები, ტაოელები...
იმერხევის მეტყველი მიწა-წყალი, ქუთაისი, 2006; მანანა ტაბიძე,
თურქეთის მოქალაქე ავტოქთონი ქართველების ენობრივ-
საქართველოს ფარგლებს გარეთ მცხოვრებ ქართველთა ენობრივი
ორიენტაციისათვის, ლაზეთ-ჭანეთი: ისტორია და თანამედროვეობა
კულტურული "თვითშეგნების" შესახებ სამეცნიერო
(თეზისები), თბ., 2005; იხ., აგრეთვე, გ. ალასანიას, ნ. ცეცხლაძის, ი. მიმოქცევაში უკვე დიდძალი ლიტერატურაა. ვფიქრობ, სჯობდა
კოპლატაძის, მ. ცინცაძის, ლ. თანდილავას, ი. თანდილავას, რ. დიასამიძის,
თ. ფუტკარაძის, ე. მაკარაძის, მ. შაჰინის... გამოკვლევები და ჟურნალ
171
"ჩვენებურებსა" თუ "ფიროსმანში" გამოქვეყნებული მასალები. აჯობებდა, ამ კონტექსტში გამოეყენებინათ ტერმინი: "მეობა", ან
170 იხ. ქარტიის 42-ე და 49-ე განმარტებანი. "თვითმყოფადობა".
- 82 - - 83 -
ხაზგასმულიყო თურქეთის ქართველობის დედაენის - მოქალაქეობრივ თუ ენობრივ-კულტურულ უფლებებს: ეს სხვა
ქართულის - დაცვის პრობლემა. რიგის გამოწვევაა საქართველოს წინაშე; თურქეთის საზღვრებში
სამწუხაროდ, რეკომენდატორებმა ფაქტობრივად, მოქცეული ქართველების ენობრივ-კულტურული
ულოგიკოდ გაათანაბრეს აფხაზეთსა და თურქეთში მეგრელთა უფლებებისგან განსხვავებით, ეს პრობლემა ვერ გადაწყდება
და ლაზთა ენობრივ-კულტურული იდენტობის საკითხი. რუსეთის საოკუპაციო რეჟიმის მიერ "რეგიონული ან
ტ. ვიხერკევიჩის ჯგუფის მიერ მოწონებული (გვ. 4-5) პროფ. უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტიის" ამოქმედების
ი. გიპერტის "კავკასიის ენების რუკის" მიხედვით, თურქეთის შემთხვევაშიც კი. აფხაზეთსა და ცხინვალის მხარეში რეალურად
რესპუბლიკაში მოქცეულ ისტორიულ ქართულ ტერიტორიაზე - უნდა აღდგეს საქართველოს იურისდიქცია.
ტაო-კლარჯეთში, ასევე, აფხაზეთ-სამეგრელოსა და ცხინვალის
მხარეში საერთოდ არ არის ქართული ენა. საყურადღებოა ისიც,
რომ ბოლო პერიოდში რუსეთ-საქართველოს ომის შემდეგ
აფხაზეთსა და ცხინვალის მხარეში, ფაქტობრივად,
განხორციელდა ქართველთა გენოციდი და ამ მხარეთა ენობრივი
სიტუაცია მართლაც დაემსგავსა გიპერტის რუკისას172.
საქართველოს ხელისუფლების ზრუნვის საგანი
ერთნაირად უნდა გახდეს საქართველოს სახელმწიფოს
ამჟამინდელ საზღვრებს გარეთ მცხოვრები როგორც ავტოქთონი,
ასევე მიგრირებული ჯგუფები თუ დიასპორები.
რაც შეეხება რუსეთის მიერ 1992-2008 წლებში
ოკუპირებული ქართული მიწა-წყლიდან (აფხაზეთიდან,
ცხინვალის მხარიდან)173 გამოდევნილ ქართველთა

172
პროფ. ი. გიპერტის რუკა შეიქმნა 1993-2003 წლებში: http://titus.uni-
frankfurt.de/didact/karten/kauk/kaukasm.htm
173
ტ. ვიხერკევიჩი და მისი ჯგუფი ამ ფაქტის შეფასების დროსაც არსებით
შეცდომას უშვებს: მე-7 გვერდზე ისინი წერენ: "საბჭოთა კავშირის ნგრევის
შემდეგ საქართველოში ორი ეთნიკური კონფლიქტი გაღვივდა. რა თქმა უნდა,
აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტებს პოლიტიკური სარჩული
ჰქონდა, თუმცა ეთნიკურმა დაპირისპირებამ მისცა უფრო მკვეთრი სახე ამ
კონფლიქტებს... ზოგი ექსპერტი ამ კონფლიქტებს "ენობრივი ომების"
კვალიფიკაციასაც აძლევს. სწორი ენობრივი და საგანმანათლებლო პოლიტიკა
საქართველოს ხელისუფლების მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე
მნიშვნელოვანი გარანტია იქნება ამ კონფლიქტების მოსაგვარებლად".
ეს ბოლო მოსაზრება საოცრად ჰგავს ჯ. ჰიუიტის რეკომენდაციებს (იხ.
http://www.scribd.com/doc/6505547/The-Perspectives-of-Restoration-of-the-Entirety- საქართველოს სხვა რეგიონებში ათასობით ოსი და აფხაზი ცხოვრობს და მათ
of-the-Territory-of-Georgia); გარდა ამისა, კიდევ ერთხელ შევნიშნავთ, რომ 1991 არანაირი კონფლიქტი არა აქვთ ქართველებთან.
წლიდან დღემდე რუსეთი ცდილობს ხელახლა დაამყაროს გეოპოლიტიკური რუსეთ-საქართველოს 1991-2008 წლების ომის ე.წ. ეთნოკონფლიქტებად
კონტროლი საქართველოს ტერიტორიაზე; შესაბამისად, ელცინ-პუტინ- მონათვლა მხოლოდ და მხოლოდ რუსეთის ინტერესებში შედის;
მედვედევის რუსეთმაც მოახდინა საქართველოს ტერიტორიების ოკუპაცია და მსჯელობისათვის იხ., აგრეთვე:
ოკუპირებული ტერიტორიებიდან გამოდევნა ქართველებიც, მისი http://www.scribd.com/doc/9100510/Tariel-Putkatadze-Geopolitika-Da-Qartvelta-
მოწინააღმდეგე აფხაზებიც და ოსებიც. გარდა ამისა, თბილისსა თუ Identoba.
- 84 - - 85 -

დასკვნითი მსჯელობა
"რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული
ქარტია" ("ენის ქარტია") თავისი არსით ნათელი და მაღალი
დონის დოკუმენტია; იგი არ შეიცავს რომელიმე ქვეყნისთვის
სახიფათო დებულებებს.
"ენის ქარტიისა" და ჰააგის თუ ოსლოს "რეკომენდაციების"
მიზნების გამიჯვნისა და პრინციპების გათვალისწინების
შემთხვევაში, სახელმწიფო ენის ფუნქციის დაკნინების გარეშე
საქართველოშიც და სხვა ქვეყნებშიც შესაძლებელია, რომ
სათანადო სტატუსი განესაზღვროს ქვეყანაში არსებულ ყველა
ლინგვისტურ ერთეულს და რეალურად დაცულ იქნას
ძირითადი მოსახლეობის, ისტორიული უმცირესობის, ახალი
უმცირესობისა თუ მიგრანტების წარმომადგენელთა ენობრივი
უფლებები.
"ენის ქარტია" ხელს უწყობს სახელმწიფოებრიობის
არმქონე, ან სხვა სახელმწიფოებრივ ველში მოქცეული
ავტოქთონი - ისტორიული (და არა - ახალი) უმცირესობის მიერ
ენობრივ-კულტურული (ეროვნული) მემკვიდრეობის
შენარჩუნებას. გარდა ამისა, რეგიონული ან უმცირესობის ენების
შესახებ ევროპული ქარტია" ითხოვს, პრიორიტეტი მიენიჭოს
საფრთხის წინაშე მყოფი, დაუცველი ისტორიული
უმცირესობების ენებს"174.
"ენის ქარტიის" დებულებები არ ვრცელდება მოცემული
სახელმწიფოს "ახალი უმცირესობების" ენის მიმართ; ამ
მიმართულებით არსებობს სხვა საერთაშორისო სამართლებრივი
დოკუმენტები (ჰააგისა და ოსლოს რეკომენდაციები და სხვ.).
"ენის ქარტიის" დებულებებს თუ გავითვალისწინებთ,
მოცემულ სახელმწიფოში შეიძლება ვივარაუდოთ 5 სახის ენის
არსებობა:
- ტრადიციული (ავტოქთონი) ძირითადი მოსახლეობის ენა -
სახელმწიფო ენა (რომელზეც ზრუნავს მოცემული
სახელმწიფო);
174 რობერტ დუნბარი, "კომენტარები: ჩარჩო ხელშეკრულებისა და ენის
ქარტიის ურთიერთობები", ჩარჩოს შევსება, დოკუმენტების კრებული, 2004,
გვ. 35.
- 86 -
- ავტონომიურ წარმონაქმნში - ავტონომიური წარმონაქმნის
სახელმდებელი საზოგადოების ენა - მეორე სახელმწიფო
ენა ამ წარმონაქმნში (რომელზეც ზრუნავენ სახელმწიფოსა
და ავტონომიური წარმონაქმნის ხელისუფლებები);
- მოცემულ სახელმწიფოში მცხოვრები ისტორიული,
ავტოქთონი ეთნიკური უმცირესობის ენა; იგი უნდა
დაიცვას სახელმწიფომ "ენის ქარტიის" მესამე ნაწილის
გათვალისწინებით (დაცულობის მაღალი ხარისხი);
- მოცემულ სახელმწიფოში საუკუნეების წინ დამკვიდრებული
მიგრანტი ეთნიკური ჯგუფის ენა, რომელსაც სხვაგან არა
აქვს დაცულობის პერსპექტივა; მოცემული სახელმწიფოს
კეთილი ნების შემთხვევაში, ამ ტიპის ენაზე შეიძლება
გავრცელდეს "ენის ქარტიის" მეორე ნაწილის
დებულებები; სხვა შემთხვევაში, მათ მიმართ
ამოქმედდება ოსლოსა თუ ჰააგის "რეკომენდაციები";
- მოცემულ სახელმწიფოში საუკუნეების წინ დამკვიდრებული
ისეთი მიგრანტი ეთნიკური ჯგუფის (დიასპორის) ენა,
რომელსაც მეზობლად (სხვაგან) აქვს სახელმწიფო ენა; ამ
ტიპის ენების დაცულობის ხარისხი უნდა განისაზღვროს
ოსლოსა თუ ჰააგის "რეკომენდაციების" და სხვა მსგავსი
საერთაშორისო დოკუმენტების მიხედვით;
- მოცემულ სახელმწიფოში ოკუპანტის მიერ თავსმოხვეული ენა,
რომელსაც დეოკუპაციის შემდეგ სტატუსი და
დაცულობის ხარისხი უნდა განესაზღვროს
პოსტოკუპაციური ვითარების გათვალისწინებით;
- ახალი მიგრანტების ენა; მიგრანტთა ენობრივი უფლებები
სახელმწიფომ უნდა დაიცვას შესაბამისი საერთაშორისო
დოკუმენტების მოთხოვნების გათვალისწინებით175.
მიგრანტთა უფლებების შესახებ იხ., მაგ.: International Convention on
175
the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families;
Adopted by General Assembly resolution 45/158 of 18 December 1990:
http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/m_mwctoc.htm
The International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers
and Members of Their Families will enter into force on 1 July 2003, following Gua-
temala's ratification of the treaty last Friday.
http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/view01/B87E9E85C7147498C1256C
EF00385E50?opendocument; http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/m_mwctoc.htm
- 87 -
 ვფიქრობ, თუ გავითვალისწინებთ საქართველოს ენობრივ-
ეთნიკური სიტუაციის რეალურ ისტორიულ დინამიკას,
ევროსაბჭოსთვის დროულად მომზადდება "რეგიონული ან
დ ა ნ ა რ თ ი
უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტიის" შესახებ
საქართველოს სახელმწიფოს ისეთი განცხადება, რომელიც: დანართი № 1

- არ დააზარალებს საქართველოს სახელმწიფო ენის სტატუსს; ქუთაისური მემორანდუმი176

ქუთაისში 2002 წლის 11-12 მაისს გაიმართა

- ევროპაში აღიარებულ კანონიერ სტანდარტებში მოაქცევს
ქართველოლოგთა IX სიმპოზიუმი ("ქუთაისური საუბრები"),
საქართველოში არსებული ისტორიული თუ ახალი
რომლის მუშაობაშიც მონაწილეობდნენ ენათმეცნიერები,
უმცირესობების ენობრივ-კულტურული ფასეულობებისა და
ეთნოლოგები, არქეოლოგები, ისტორიკოსები და
ენობრივი უფლებების დაცვას.
ფოლკლორისტები. სიმპოზიუმის მუშაობის თემა იყო
"დიალექტი, ენა, კულტურა: ენობრივი (კულტურული)
სისტემისა და ქვესისტემის გამიჯვნის ზოგადთეორიული
პრობლემა".
სიმპოზიუმზე წარმოდგენილ მოხსენებებში, მრავალ
აქტუალურ საკითხთან ერთად, გაანალიზდა თანამედროვე
მსოფლიოს ეთნოლინგვისტური გამოცდილება; აღინიშნა, რომ
საქართველოს, ქართველი ერისა და ქართული ენობრივი
სისტემის მიმართ როგორც უცხოეთში, ისე ჩვენში, არცთუ
იშვიათად შეინიშნება "ორმაგი სტანდარტით" მიდგომა, რაც
რეალურ საშიშროებას უქმნის ქართველთა ენობრივ-
კულტურულ ერთიანობას, საერთოდ, საქართველოს
მთლიანობას. კერძოდ, ცნობილია, რომ მრავალსაუკუნოვანი
ქართველური წერილობითი კულტურის, საერთოდ,
ქართველური კულტურული მემკვიდრეობის შექმნაში
THE PROTECTION OF TEMPORARY MIGRANTS BY CONVENTIONS OF
THE ILO AND THE UN W.R. Böhning (ILO); Presentation to the Workshop on ერთნაირი მონაწილეობა აქვს მიღებული ქართველთა ყველა
Temporary migration: Assessment and practical proposals for overcoming ტერიტორიულ-ეთნოგრაფიულ ჯგუფს: ლაზებს, მეგრელებს,
protection gaps, International Institute for Labour Studies, Geneva, 18-19 September ქართლელებს, სვანებს, კახელებს, ინგილოებს (ჰერებს), თუშებს,
2003. http://www.ilo.org/public/english/bureau/inst/download/bohning.pdf;
The International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers
ხევსურებს, ფშაველებს, მოხევეებს, რაჭველებს, იმერლებს,
and Members of Their Families will enter into force on 1 July 2003, following Gua- ლეჩხუმელებს, გურულებს, ისტორიული მესხეთის
temala's ratification of the treaty last Friday.
http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/view01/B87E9E85C7147498C1256C
EF00385E50?opendocument 176
მიღებულ იქნა ქუთაისში 2002 წელს; ფაქსიმილეებითურთ პირველად
http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/m_mwctoc.htm; სხვა კანონებისათვის იხ; გამოქვეყნდა კრებულში: ქსუ დიალექტოლოგიის სამეცნიერო-კვლევითი
http://www.lectlaw.com/inll/104.htm (Immigration, nationality, and citizenship ინსტიტუტი (1993-2003 წლები), ქუთაისი, 2003, გვ. 178; "მემორენდუმის"
law) შესახებ იხ., აგრეთვე: თ. გვანცელაძე, ენისა და დიალექტის საკითხი
ქართველოლოგიაში, თბ., 2006, გვ. 11-13, 134-136.
- 88 - - 89 -
ქართველობას: აჭარლებს, ლივანელებს, ტაოელებს, 5. მრავალენოვანი სამეცნიერო ჟურნალის საინტერნეტო
კლარჯელებს, ჯავახებს, სამცხელებს... ამ ფონზე ქართველთა ვარიანტის მომზადება, სადაც ასახული იქნება
კუთხური ენობრივი ვარიანტების გამოცხადება "უმწერლობო ქართველოლოგთა სიმპოზიუმის მუშაობის შედეგები...
ენებად", პირველ რიგში, თვით ამ ქართველებს დაუკარგავს დიდ წარმოდგენილი ამოცანების შესასრულებლად
კულტურულ წარსულს, თუნდაც იმ თექვსმეტსაუკუნოვან აუცილებელია:
წარსულს, რომელიც იოანე ლაზისა და პეტრე იბერის - გაფართოვდეს, სათანადო დაფინანსებითა და
მოღვაწეობით იწყებს თავისი განვითარების ახალ ეტაპს. გარდა აპარატურით აღიჭურვოს ქუთაისის აკაკი წერეთლის
ამისა, ქართველთა კუთხური მეტყველებების ცალკე ენებად სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტთან არსებული
გამოცხადებით იქმნება სერიოზული საფუძველი ქართველთა დიალექტოლოგიის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი;
ენობრივი და ეთნო-კულტურული ერთიანობის დაშლისა. აქვე - შეიქმნას ცნობილ ქართველოლოგთა საკონსულტაციო
აღვნიშნავთ, რომ, მიუხედავად ისტორიული განვითარების საბჭო, რომელიც შეიმუშავებს სათანადო რეკომენდაციებს.
გზების სხვადასხვაობისა, ზემოთ ჩამოთვლილ ქართველურ ხელს ვაწერთ:
ეთნოგრაფიულ-ტერიტორიულ ჯგუფთა კილოების 1. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ტარიელ ფუტკარაძე
ფონოლოგიური სტრუქტურა, გრამატიკული მოდელი და 2. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ნათელა ქუთელია
3. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძე
ლექსიკური ფონდი ერთნაირია.
4. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ამირან ლომთაძე
თანამედროვე ქართული სამწიგნობრო ენა თავისი 5. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. რევაზ შეროზია
აგებულებით საერთოქართველური ენის პირდაპირი 6. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. თედო უთურგაიძე
მემკვიდრეა, ამდენად, იგი ყველა ქართველისთვის დედაენას 7. ისტ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. როლანდ თოფჩიშვილი
წარმოადგენს, შესაბამისად, ქართული სამწიგნობრო ენა 8. ისტ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ნანა ხაზარაძე
ქართველთა თვითიდენტიფიკაციის უძველესი საფუძველია: 9. ისტ. მეცნიერებათა კანდიდატი რუსუდან კაშია
10. ისტ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. იულონ გაგოშიძე
ქართველური კილოების უმწერლობო ენებად გამოცხადება
11. ისტ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ჯულიეტა რუხაძე
სწორედ ამ საფუძველს შლის. 12. თსუ მასწავლებელი რევაზ აბაშია
სიმპოზიუმზე წარმოდგენილი მოხსენებებიდან ასევე 13. აკად. ქეთევან ლომთათიძე
წარმოჩნდა, რომ ბევრ გაუგებრობას უდებს სათავეს სამეცნიერო 14. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. დამანა მელიქიშვილი
ლიტერატურაში არსებული ტერმინოლოგიური სიჭრელე. 15. ფილ. მეცნიერებათა კანდიდატი, დოც. მანანა ტაბიძე
წარმოდგენილ მემორანდუმზე ხელმომწერ 16. ისტ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ვახტანგ ჯაფარიძე
17. ფილ. მეცნიერებათა კანდიდატი თინათინ ღვინაძე
ქართველოლოგებს საჭიროდ მიგვაჩნია:
18. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ალექსი ჭინჭარაული
1. ჰუმანიტარულ დარგებში მოღვაწე ქართველ მეცნიერთა 19. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ოტია კახაძე
პოზიციების შეჯერება და საერთო თვალსაზრისის გამომუშავება 20. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. გრეტა ჩანტლაძე-ბაქრაძე
აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით; 21. ფილ. მეცნიერებათა კანდიდატი ნომადი ბართაია
2. წარმოდგენილი პრობლემატიკის შესახებ საერთაშორისო 22. ფილ. მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. მაია ნათაძე
სიმპოზიუმებისა და სემინარების ორგანიზება; 23. ფილ. მეცნიერებათა კანდიდატი ზაალ კიკვიძე
24. დოცენტი ზაურ მჟავანაძე
3. საქართველოს ეთნოლინგვისტურ პრობლემატიკასთან
25. ფილ. მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი მარინე ქაცარავა
დაკავშირებული უცხოური პუბლიკაციების მუდმივი 26. ქსუ დიალექტოლოგიის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის
მონიტორინგი; მეცნიერ-თანამშრომელი ლელა ავალიანი
4. სპეციალური ვებ-გვერდის შექმნა, მისი სისტემატური 27. თსუ დოცენტი დარეჯან სირია
განახლება;

- 90 - - 91 -

დანართი № 2
კონსტანტინე გამსახურდიას ენობრივი კონცეფცია
(ფრაგმენტები):
"ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის შემდგენლებს
უმთავრესი ყურადღება უნდა მიექციათ ხალხური
მეტყველებისათვის. ეს მომენტი მთლად იგნორირებული არაა,
მაგრამ სასურველი იქნებოდა, ქართული დიალექტებიდან,
თვით ჭანურ-მეგრულ-სვანურიდანაც უფრო ჭარბად შემოეშვათ
სიტყვიერი მასალა. ქართული ენის სხვადასხვა განშტოებანი, ე.ი.
მისი დიალექტები ულევი და ჯერაც აღუნუსხველი მასალაა
როგორც მწერლისთვის, ისე ენათმეცნიერისთვის...”177.
"მე შემოვუშვი ახალ ქართულში მრავალი გარდასული
სიტყვა; სამაგიეროდ ასევე უხვად ვასხურე ჩემს ლექსიკას
ხევსურულიდან, იმერულიდან, ქართლ-კახურიდან
მეგრულ-გურულ ენაკავებიდან მოტანილი სიტყვები... მე
საჭიროდ დავინახე ქართული ტომების (განსხვავებული)
ლექსიკის შეკრების ლოზუნგი გადამესროლა და ეს პირველად
ვცადე კიდევაც "დიონისოს ღიმილში" და ჩემს ნოველების
წიგნშიაც. მაშასადამე, ქართული სიტყვიერი ინვენტარის
გამდიდრება ახალ საუკუნეში უნდა მომხდარიყო ცალკერძ
ძველი ქართულის მარაგიდან, ცალკერძ ცოცხალი
დიალექტებისა და ენაკავების წიაღიდან, რათა ქართული ენა
მარტოოდენ მშრალი, მწიგნობრული ენა არ გამხდარიყო...
ქართულ ენას არ გააჩნია მონათესავე ენათა ოჯახი, როგორც
თუნდაც ფრანგულს - რომანული ენები, გერმანულსა და
ინგლისურს - გერმანთა ენებისა და რუსულს - სლავური ენებისა
და ენაკავების ოჯახი. ამიტომაც სალიტერატურო ქართულის
ზრდა არ შეიძლება მარტოოდენ გარეგან სესხს - ბარბარიზმებს -
დაეყრდნოს. აქ უმთავრესია "შინაგანი სესხი", ქართული
ენაკავებიდან, სვანურ-ჭანურ და ოდიშურ დიალექტებიდან
ახალი და უხმარი ლექსიკური მასალის მოხვეჭა... "178
177
კ.გამსახურდია, ათტომეული, ტ. IX, გვ. 470-471
178
კ.გამსახურდია, თხზულებათა რვატომეული, 1980, ტ. V, გვ. 955-956.
- 92 -
"მე პირადად, როგორც მწერალი, მუდამ მოწადინებული
ვარ გავდევნო ქართული ენიდან ის ზედმეტი ბალასტი,
რომელიც საუკუნეების გავლენით ჩალეკილა ქართულ ენაში.
პარალელურად, ჩემის აზრით, უნდა ხდებოდეს ენის რეპარაცია
ადგილობრივ დიალექტების ლექსიკის საშუალებით.
უნდა შემოვუშვათ ქართულ ენაში როგორც მეგრულ-
სვანურ დიალექტების სიტყვები, ისე ფშავ-ხევსურულ
კილოდან.ვაჟა-ფშაველამ ამ მხრივ დიდი სამსახური გაუწია
ქართულ ენას..."179
"ილიამ ქართულ ენას შესძინა ქართლური ბუნების
სიდარბაისლე. ხოლო აკაკიმ იმერულის სილბო. XX საუკუნის
მწერლობამ უნდა მოგვცეს ილიას ქართლურის, აკაკის
იმერულის, ვაჟას ფშაურის, მეგრულისა და გურული ენობრივი
ელემენტების სრული სინთეზი. აი, ეს იქნება იდეალური
ლიტერატურული ქართული..."180
"ის მარაგი სიტყვებისა და ფორმებისა, რომელთა
და
გაცოცხლება ახალ ქართულში ჩემს თვალწინ ხდება, მე ფრიად
საპატიო საქმედ მიმაჩნია და ყოველდღე უნდა მოიხვეჭოს
მწერალმა უმძიმესი შრომით, პირველწყაროების, სიგელების,
ჰაგიოგრაფიული ძეგლების, კარაბადინების, სამთვარიოების და
ქართველური დიალექტების, ქართული ფოლკლორის,
ქართული ბიბლიის თარგმანების შესწავლით"181.
179
კ.გამსახურდია, თხზულებათა ათტომეული, ტომი, VII, ახალი სიტყვები,
გვ. 411.
180
იქვე, გვ. 499.
181
კ.გამსახურდია, თხზულებათა ათტომეული, VIII, ისევ სალიტერატურო
ქართულისათვის, გვ. 54; აქვე იხ. მისი ანალოგიური თემატიკის სტატიები:
"სალიტერატურო ქართულისათვის", "ქართული ენის განმარტებითი
ლექსიკონი", "ისევ ქართული მართლწერის გამო", "არქაიზმი და
პროვინციალიზმი", "თარგმანი და ენის სიწმინდე" და სხვ.
მსჯელობისათვის იხ. ტ. ფუტკარაძე, სათავე და პერსპექტივა ქართული
სამწიგნობრო ენისა, კავკასიოლოგიური სერია IV, თბ., 2006, გვ. 31-43.
- 93 -
 შესაძლებელ ვარიანტთაგან ერთის გამორჩევა წინადადების
დანართი № 3 შინაარსის (აზრის) გათვალისწინებით იოლი არ არის. ასევეა
სათანადო (საუკეთესო) ფორმის გამონახვაც, რადგან
რევაზ შეროზია წინადადებაში, ფრაზაში სიტყვა მარტო არ არის ისევე, როგორც
ვაზის მტევანი ჩუქურთმაში, - ქართველური ეკლესია-
კონსტანტინე გამსახურდია და ქართველური ენობრივი მონასტრების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ატრიბუტი, ჩუქურთმა
სამყარო ოსტატისაგან მოითხოვდა არა მარტო მასალის განსაზღვრა-
დამუშავებას, ტაძრის პარამეტრებისა და სხვადასხვა
"... ერთს ქართველურად კიდევ შესძახებს..." მახასიათებლების გათვალისწინებას, არამედ, რაც მთავარია,
ნ. ბარათაშვილი ყველა დეტალში ქართველური სულიერი და მატერიალური
კულტურის თავისებურებათა წარმოჩენას, ასახვას.
I. მწერალი, ენასთან მიმართებით, ძირითადად ორი კ. გამსახურდიამ კარგად იცოდა, რომ "...დიდ და ძველ
საკითხის "მოგვარებას" ცდილობს: 1. ლექსიკური ერთეულების ტრადიციათა მატარებლის, ენის შესასწავლად ადამიანის
შერჩევას; 2. ენობრივი სისტემის შესაძლებლობათა გამოყენებას ერთჯერი სიცოცხლეც მოკლეა", მაგრამ თავისი ნიჭითა და
მეტ-ნაკლები სისრულით (ცხადია, სისტემის შესაძლებლობებში დაუღალავი შრომით ახერხებდა მშობლიური ენის
გრამატიკულ-სტრუქტურულ ელემენტთა ფორმისა და ლაბირინთებში შესვლას, იქ ჩაბუდებული ენობრივი
შინაარსის შესაძლებლობები იგულისხმება. სხვაგვარად შესაძლებლობების გამოვლენა-გამოყენებას ქართველური
ლექსიკური ერთეულებიც სისტემის შემადგენელი ნაწილია). "ტაძრების" ასაგებად. ამავე დროს, სიტყვიერი და ფორმალური
ორივე სპეციფიკურ სირთულეებს შეიცავს და შემოქმედისათვის მასალის საძებნად ენის სიღრმეში ჩასული მწერალი აცხადებდა,
ადვილი დასაძლევი სულაც არ არის. ამავე დროს, ამ საკითხების რომ დაუშრეტელი რეზერვუარი ჩვენი ენისა ეს გახლავთ
გადაწყვეტაზეა დამოკიდებული "მწერლის ენის" (გამორჩეული ძველქართული და ჩვენი ტომების მრავალკილოვანი
სტილის) შექმნა. კ. გამსახურდიას სიტყვებით რომ ვთქვათ, დიალექტები", რომ ".. უძველესი, მაგრამ ლიტერატურაში ჯერაც
"დღედაღამ ებრძვის პოეტი სიტყვების მასსას, როგორც უხმარი ქართული სიტყვები მოიპოვებიან გურიაში, ზემო და
მოქანდაკე მარმარის ლოდებს..." ან: "როგორც მუშახელის ქვემო იმერეთში, რაჭა-ლეჩხუმში, სამეგრელოსა და სვანეთში".
მოტანილ ქვასა და აგურს გამოცდილი ხუროთმოძღვარი თვალს ლექსიკური მასალის მუდამ მაძიებელი შემოქმედი
გადაავლებს, აღრიცხავს და აღნუსხავს მასალას, მერმე წინასწარ გაფაციცებით ადევნებდა თვალყურს ახალი საენათმეცნიერო
შედგენილ გეგმაზე ააგებს უწესრიგოდ დაყორებულ ქვისგან ლიტერატურის გამოსვლას, - საყურადღებოა მისი კრიტიკული
ბრწყინვალე შენობას, სადაც ბალავერი, ფასადები, წერილები ქიზიყურის, ქართული ენის განმარტებით
ლავგარდანები და ზეთავი სახლისა ერთი და იგივე პლასტური ლექსიკონებზე... თავადაც პოულობდა და დიალექტებიდან
სიმფონიის სამსახურში ჩადგებიან, აგრეთვე მუშაობს სალიტერატურო ენაში შემოჰქონდა არაერთი საინტერესო
შემოქმედიც ენისა". სიტყვა. ერთი ასეთი შემთხვევის შესახებ მას აღნიშნული აქვს
ლექსიკური ერთეულების შერჩევა შემოქმედისათვის იგივე თანამედროვე რომანის საკითხებზე დაწერილ მეექვსე წერილში:
ჩანს, რაც მხატვრისათვის ფერთა შეხამებაა, "...ტოილო - ფრიად საჭირო სიტყვა, ნიშნავს საბელს, რომლითაც
კომპოზიტორისათვის კი ტონალობა და ჰარმონიული საბალახოზე დააბამენ ხოლმე ცხენს". ძნელია საუბარი იმაზე,
სტრუქტურა. სიტყვა, უბრალოდ, ნიშანია, მასალაა. იგი მხოლოდ ,"ტოილო"-ს უკავშირებდა თუ არა მწერალი მეგრულსა და
წინადადებაში, ფრაზაში ცოცხლდება ისევე, როგორც ლაზურში დადასტურებულ იმავე ძირის ზმნურ ფორმას
მუსიკალური ბგერა - მელოდიაში, ჰარმონიულ წყობაში. "ქიგიოტოულე" (დააბი!). ამის შესახებ იგი არაფერს ამბობს,

- 94 - - 95 -
მაგრამ სავარაუდოა, რომ მისთვის მარტვილური ვარიანტი
სიტყვისა ცნობილი იყო.
II. მწერლის დამოკიდებულებას ენისადმი კ. გამსახურდია
მხატვრულ ახსნას უძებნის:
"...დღე და ღამ ვებრძვი ქართულ სიტყვას, როგორც კოჭლი
იაკობი ებრაელთა მრისხანე ღმერთს". ასევე "ფიქრობს"
სვეტიცხოვლის ამგები ლაზი ხუროთმოძღვარი. მხატვრულ
გმირსა და მწერალს შორის მხოლოდ ის განსხვავებაა, რომ
პირველი საჭრეთლითა და ხუროთმოძღვრული ხედვით
წარმოაჩენს ქართველურ სულიერი და მატერიალური
კულტურის საგანძურს, ხოლო მეორე – კალმითა და ასევე,
ქართველური აზროვნებით. ამიტომაც ორი დიდოსტატი
ტყუპისცალივით ჰგავს ერთმანეთს. და მაინც, კითხვა ჩნდება:
რატომ ადარებს კალმის ოსტატი (ასევე, საჭრეთლის ოსტატი),
სიტყვასთან მებრძოლი მწერალი თავის თავს ღმერთთან
მებრძოლ იაკობს?!
ადამიანი მუდამ შეუცნობელის ძიებაშია. ამავე დროს,
ცდილობს, მეტი თავისუფლება მოიპოვოს სამყაროში.
თავისუფლება კი პირობითია, შედარებითია. თავისუფლების
ხარისხი ბრძოლის უნარსა და სამყაროს ცოდნის სიფართოვეზეა
დამოკიდებული, - აბსოლუტური თავისუფლება მხოლოდ
ღმერთს შეიძლება ჰქონდეს. მაგრამ ადამიანი ყოველთვის იმის
ფიქრშია, მისწვდეს შეუძლებელს, ისე ღრმად ჩავიდეს მღვიმეში,
რომ შეუცნობელი არაფერი დარჩეს. ენის სიღრმეში ჩასვლა კი
ყველაზე რთულად დასაძლევი ამოცანა ჩანს ბუნებაში არსებულ
წინააღმდეგობებს შორის (ენობრივი სისტემის გრამატიკული
ნაწილის შესწავლა სულაც არ ნიშნავს ენის სიღრმეში ჩახედვას
ისევე, როგორც აისბერგის მხოლოდ ხილული ნაწილის
გამოკვლევით წარმოდგენა ვერ შეგვექმნება მის მთლიან
ფორმაზე). შეუძლებელია, ერთმა ადამიანმა, თუნდაც ისეთმა,
ღვთისგან ნიჭით დაჯილდოებულმა, როგორიც კ. გამსახურდია
იყო, სრულად გაითვალისწინოს სიღრმე და ძალა ენისა (მით
უმეტეს, როცა იგი "გვაქვს უთვალავის ფერითა"). მაგრამ ძლიერი
სურვილი იმისა, რომ გაარკვიოს, სად გადის ზღვარი ადამიანის
შესაძლებლობებსა და რეალობას შორის და, ამავე დროს, მიიღოს
თავისუფლების მეტი ხარისხი, პიროვნებას უბიძგებს
ბრძოლისკენ...
- 96 -
III. კ. გამსახურდია ერთ-ერთი ის გამორჩეული ქართველი
მწერალია, რომელმაც ქართველური ენობრივი სისტემის
სიღრმეში ჩახედვა მეტ-ნაკლებად მოახერხა და ენის
შესაძლებლობათა გამოყენებით ქართველური სალიტერატურო
ენის ისტორიაში თავისი სტილური ვარიანტი შექმნა.
შენიშვნა I: აქ უადგილო იქნებოდა საუბარი იმაზე, თუ
ენობრივი სისტემის შესაძლებლობებიდან რა და როგორ არის
მწერლის მიერ გამოყენებული. ეს ცალკე მსჯელობის საგანია.
საკმარისია მხოლოდ იმის აღნიშვნა, რომ კ. გამსახურდია,
ითვალისწინებს რა სისტემის ყველა ვარიანტულ გამოვლინებას
(ძველი სალიტერატურო და დიალექტური ვარიანტები),
კრიალოსნის ერთ ასხმაში აერთიანებს მორფო-სინტაქსურ და
ლექსიკურ შესაძლებლობებს. ამავე დროს, ამ ასხმაში ზომიერებაა
დაცული და თითოეული მარცვალი არ მეტობს, არ გამოირჩევა, არ
"ყვირის". მაგალითისათვის შეიძლებოდა ერთი რეფრენის
დასახელება: "ეჰა, ღამევ, ჩემი სულისაებრ ბნელო, მამცნე
იდუმალი ზრახვანი შენნი!"
იგი ერთსახოვანი არ არის: თუ ქართველური ისტორიის
მასალას იყენებს, მაშინ ჭარბობს არქაული ელემენტები,
რომელთა სინთეზი თანამედროვე ფორმებთან გვეხმარება
განწყობის შექმნაში, ერთგვარად გვაახლოვებს სათანადო
ეპოქასთან. ამდენადვე, ქართველი მკითხველი უცხოდ აღარ
გრძნობს თავს წარსულში. მაგრამ არაისტორიულ ნაწარმოებებში
არქაულ ფორმებს ნაკლებად მიმართავს მწერალი. სამაგიეროდ
ქართველურ დიალექტთა მასალის შეზავება თანამედროვე
სალიტერატურო მონაცემებთან ქმნის ზომიერ, ესთეტიკურად
გაწონასწორებულ, მაგრამ თავისებურ, გამორჩეულ, კ.
გამსახურდიასეულ სტილურ ვარიანტს (თუ როგორ
ყალიბდებოდა იგი, მხატვრული ნაწარმოებების გარდა ჩანს
მწერლის კრიტიკულ წერილებშიც).
კ. გამსახურდიას ენობრივი სამყარო შემოფარგლული არ
არის სალიტერატურო, ნორმატიული ვარიანტით. არც
რომელიმე ერთი დიალექტის მასალა იკვეთება მასში ისე,
როგორც ეს წარმოჩინდება XIX-XX საუკუნეების ქართველურ
მწერლობაში, - შემოქმედისათვის არსებობს მხოლოდ ერთიანი
ენობრივი საგანძური, ერთიანი ენობრივი სისტემა, რომელიც
განტოტვილია საქართველოს ყველა კუთხეში, მთასა და ბარში.
ამიტომაც მისი შესაძლებლობების ნებისმიერი ვარიანტული
(დიალექტური) გამოვლინება თანაბრად ღირებულია
- 97 -
მწერლისათვის. აქედან გამომდინარეობს კ. გამსახურდიას ფორმა და ვერც "შინაარსი" ქართველ პოეტს ღირსებას ვერ
(როგორც მწერლისა და მოქალაქის) პოზიცია ყოველივე შემატებს. ხელოვნებისადმი ასეთი ზერელე დამოკიდებულება
ყოველთვის დაუპირისპირდება ჩვენი წინაპრების მიერ
ეროვნულის, უპირველესად კი ერის განმსაზღვრელი
ეროვნული, ქართველური თვალით დანახულ შემოქმედებას.
უმთავრესი ნიშნის, ენის მიმართ.
IV. ქართველური ენობრივი სამყაროს შესახებ კ.
ეს პოზიცია, როგორც ცნობილია, კ. გამსახურდიამდეც
გამსახურდიას შეხედულებებზე როცა ვსაუბრობთ,
არსებობდა. საკმარისი იქნებოდა "სიტყვის კონის" დასახელებაც,
აუცილებელი ჩანს იმის გათვალისწინებაც, თუ როდის და
სადაც სულხან-საბას შეტანილი აქვს ქართველურ დიალექტთა
საქართველოსათვის როგორ ვითარებაში იწერებოდა ის
მასალა, მიუხედავად იმისა, რომ იგი მკვეთრად განარჩევდა
წერილები (ან კეთდებოდა მოხსენებები), რომლებშიც მწერალი
"ავენოანობას" (დიალექტური, არასალიტერატურო ფორმით
ჩვეული პროფესიონალიზმით მსჯელობს სალიტერატურო ენასა
მეტყველება) და "ენამზეობას", "ენაგანათლებულობას"
და დიალექტებზე. ეს არის გასული საუკუნის 30-50-იანი წლები,
(სალიტერატურო ფორმით მეტყველება). ყურადსაღებია, რომ
როცა: სრული დატვირთვით მოქმედებდა რუსული
დიდი ლექსიკოგრაფი მეგრულს, ლაზურს იმავე რანგში
ბოლშევიკურ-კომუნისტური რეჟიმის ყველა მანქანა; უკვე
მოიხსენიებს, როგორც იმერულს, მესხურს. კ.
სისხლში იყო ჩახშობილი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი
გამსახურდიასთვისაც, სალიტერატურო ვარიანტის გარდა,
აჯანყება; ინგრეოდა ქართველურ-ქრისტიანული ეკლესია-
ყველა ქართველური მეტყველების ფორმა "დიალექტია",
მონასტრები, "განკულაკებისა" და "ხალხის მტრების" ცრუ
ენაკავია": "...ასევე უხვად ვასხურე ჩემს ლექსიკას
მოტივ-სახელით ნადგურდებოდა, ან ციმბირში ასახლებდნენ
ხევსურულიდან, იმერულიდან, ქართლ-კახურიდან და
უბრალო მოსახლეობასა და ინტელიგენციას... სამაგიეროდ,
მეგრულ-გურულ ენაკავებიდან მოტანილი სიტყვები". იქვე,
საქართველოს "მთავრობას" უკვე მიღებული ჰქონდა 1929 წლის
“სალიტერატურო ქართულის ზრდა არ შეიძლება მარტოოდენ
დადგენილება, რომლის ძალითაც სამეგრელოში სახელმწიფო
გარეგან სესხს - ბარბარიზმებს - დაეყრდნოს. აქ უმთავრესია
დაწესებულებაში (სკოლა, სასამართლო, პრესა...) საქმის
"შინაგანი სესხი" ქართული ენაკავებიდან, სვანურ-ჭანურ და
წარმოება "მეგრულ ენაზე" უნდა შესრულებულიყო; 30-ათასიანი
ოდიშურ დიალექტებიდან ახალი და უხმარი ლექსიკური
ტირაჟით დაიბეჭდა ბოლშევიკ-აქტივისტის ი. ჟვანიას წიგნი,
მასალის მოხვეჭა".
"მეგრული სიტყვებით" დაწერილი; "მეგრულ ენაზე"
შენიშვნა II: თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მწერალი
მიჰყვებოდა დიდი წინაპრების, რუსთაველისა და სულხან-საბას იბეჭდებოდა ჟურნალ-გაზეთები; იმავე პერიოდში
გზას. ზუსტია მისი შეფასება რუსთაველისა, - "რუსთაველი იყო ქართველოლოგიაში უკვე დამკვიდრებული იყო ტერმინი
არა მარტო ფუძემდებელი ქართული პოეზიისა... არამედ დიდი "ქართველური ენები", რაც ითვალისწინებდა სამწევრა
შემკრები ქართული მეტყველებისა, ქართული ენის მაღალი ქართველურ ენობრივ სისტემას. კ. გამსახურდიასთვის, როგორც
კანონმდებელი და შეუმუსვრელი დუღაბი ქართული ენის ეს ჩანს მისი შემოქმედებიდან, ამგვარი დაყოფა ქართველური
კულტურისა".
ენობრივი სამყაროსი მიუღებელი უნდა ყოფილიყო როგორც
შენიშვნა III: მწერლის, პოეტის პოზიცია შესაქმნელი
ნაწარმოების ენისადმი თუ ისეთი არ იქნება, როგორიც იყო მოქალაქის, მწერლისა და ენათმეცნიერების საკითხებში საკმაოდ
რუსთაველისა, სულხან-საბასი, ილიასი, აკაკისა, ვაჟასი, გ. ღრმად ჩახედული პიროვნებისათვის. ყოველ შემთხვევაში,
ტაბიძისა, კ. გამსახურდიასი, მაშინ ზერელე, ზედაპირული მწერალი არც მხატვრულ ნაწარმოებებში, არც კრიტიკულ
დამოკიდებულება პოეტისა მსგავსი იქნება ზღვაში მოცურავე წერილებში "ქართველურ ენებად" დასახულ ერთეულებს ენებად
ადამიანისა, რომელმაც არ იცის, რა იმალება ზღვის ზედაპირის არ მოიხსენიებდა. მისთვის ქართველური (=ქართული)
ქვეშ და არც სურვილი აქვს ჩაყურყუმალავებისა; ეზარება, ნახოს
ენობრივი სამყარო ერთი მთლიანი იყო, დაუნაწევრებელი.
ზღვის ქვეშეთის სილამაზე. ენის სიღრმეში "ჩაყვინთვის"
შენიშვნა IV: პროფესორების – თ. გვანცელაძის, მ. ტაბიძისა
დაზარებაა შედეგი ისეთი "ლექსების" წერისა, როგორიც
და ტ. ფუტკარაძის ნაშრომებში ნათლად წარმოჩინდა XIX-XX
დაბეჭდილია ვ. ხარჩილავას ბოლო კრებულში. ამ ლექსების ვერც
- 98 - - 99 -
 საუკუნეების ქართველ მოღვაწეთა ანალოგიური პოზიცია, რაც
მიუღებელი აღმოჩნდა თანამედროვე ქართველოლოგთა
ნაწილისათვის. ზოგიერთმა მათგანმა დასახელებულ
პროფესორებს ყოვლად უვარგისი ტერმინი -"სამეული..." -
"მიაწება". სამართლიანი იქნებოდა და მადლობელიც დავრჩებოდი,
თუ სამი წერტილიდან ერთ-ერთში ამ სტატიის ავტორს
იგულისხმებდნენ.
V. ერის ჩამოყალიბება მხოლოდ ენის (ენობრივი სისტემის)
მეშვეობით არის შესაძლებელი, რადგან მხოლოდ ენით
აღვიქვამთ სამყაროს, - ენით ვხედავთ, ენით გვესმის, ენით
ვგრძნობთ და, რაც მთავარია, ენით ვაზროვნებთ. ქართველი
ერის მშობელი ქართველური ენობრივი სისტემაა, რომლის
შემადგენელი ნაწილებია სალიტერატურო ენა და
მრავალრიცხოვან-მრავალფეროვანი ქართველური დიალექტები.
შეუძლებელია ერთ ერს ერთზე მეტი სააზროვნო ენობრივი
სისტემა გააჩნდეს. ეს იგივე იქნებოდა (შესაძლებელი რომ იყოს),
ერთ ადამიანს ერთზე მეტი თავი ჰქონდეს. ქართველური
ენობრივი სისტემა ქართველი ხალხის შექმნილია, ქართველი
ერი - ქართველური ენისა. ქართველური მწერლობა,
ფოლკლორი, ისტორია-ეთნოგრაფია, კულტურა მიგვითითებს
ამაზე. და თუ რომელიმე ქართველ მწერალზე შეიძლება ითქვას,
რომ მან მეტ-ნაკლები სისრულით წარმოაჩინა ქართველური
ენის ძალა და სილამაზე, ერთ-ერთი მათგანი კ. გამსახურდია
იქნება, - იგი შეიძლება იმ მხედრად წარმოვიდგინოთ, რომელიც,
ნიკოლოზ ბარათაშვილის პერსონაჟის მსგავსად, "ერთს
ქართველურად კიდევ შესძახებს..." და თამამად შეებრძოლება
ქართველურ სიტყვას...
- 100 -
დანართი № 4
კონსტანტინე გამსახურდიას ენობრივი კონცეფციის მიხედვით
შექმნილი პროექტი182:
"ქართველური დიალექტური ლექსიკა სამწიგნობრო
ენისათვის"
(სარეკომენდაციო სიტყვათა ელექტრონული ლექსიკონი)183
1. კვლევის სიახლე, მიზანი და ამოცანები
1.1. პრობლემის აქტუალობა და კვლევის სიახლე
ქართული სამწიგნობრო ენა საუკუნეების განმავლობაში
უწყვეტად იქმნებოდა და მდიდრდებოდა საქართველოს ყველა
კუთხის წარმომადგენელთა (ქართლელთა, იმერელთა,
მეგრელთა, სვანთა, ხევსურთა...) აქტიური მონაწილეობითა და
ძალისხმევით. ამიტომაც არის იგი ყველა ქართველისათვის
ერთნაირად მშობლიური და ძვირფასი.
ჩვენი კლასიკოსი მწერლები, საზოგადო მოღვაწეები და
ქართული ენის მკვლევრები ქართველურ დიალექტურ მასალას
182
პროექტი არ დაფინანსდა: განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს
("რუსთაველის") ფონდის ექსპერტებს არ მოეწონათ პროექტის მიზანი და
ამოცანები; მეტიც, რ.ვახიტოვის მსგავსი მიზნის მქონე ერთ-ერთმა
ექსპერტმა დანაშაულად გამოაცხადა მეგრულ-ლაზურისა და სვანურის
გათანაბრება ქართველთა სხვა საშინაო მეტყველებებთან და ამ ქართული
ხალხური სიმდიდრის გამოცხადება ეროვნული ენის - ქართული
სამწიგნობრი ენის - საბაზო ლექსიკად. ეს არაპროფესიონალი "ექსპერტი"
არ იცნობს ცნებას: "ქართველური დიალექტები"; გარდა ამისა, მას ჰგონია,
რომ ქართული ენის სახესხვაობები (მეგრული, ლაზური, სვანური...) ისეთივე
დამოუკიდებელი ენებია, როგორც მონათესავე - აფხაზური, ჩეჩნური, დაღესტნური
და არამონათესავე - ჩინური, გერმანული... ფაქტია, რომ რამდენიმე
კეთილსინდისიერი ექსპერტის გამოკლებით, "რუსთაველის ფონდში"
"დარეგისტრირებულ" ექსპერტთა დიდი ნაწილი ორიენტირებულია ისეთი
ქართველოლოგიური პროექტების დაფინანსებაზე, რომლებიც ხელს
უწყობენ ქართველი ერის ენობრივ-ეთნიკურ დაშლას (იხ., აგრეთვე: 99-ე და
მე-100 სქოლიოები, მსჯელობა 64-ე გვერდზე და მე-6 დანართი).
183 მომზადდა აწსუ ქართველური დიალექტოლოგიის სამეცნიერო-
კვლევით ინსტიტუტის წმიდა ამბროსი ხელაიას სახელობის სამეცნიერო-
საგანმანათლებლო ცენტრში პროფ. ე. დადიანის ხელმძღვანელობით.
- 101 -
განიხილავდნენ როგორც სალიტერატურო ენის ლექსიკური
ფონდის შევსება-გამდიდრების უმთავრეს წყაროს. აქტიურად
მოუწოდებდნენ, რათა სალიტერატურო ენაში შემოეტანათ და
საყოველთაო გამოყენების სიტყვებად ექციათ ცალკეულ
კუთხეებში მარგალიტებად მიმობნეული სიტყვა-გამოთქმები.
მართლაც, ქართული სიტყვის ოსტატების წყალობით არაერთი
ლამაზი სიტყვა თუ ფრაზეოლოგიური გამოთქმა გასცდა
კუთხურობის ფარგლებს და სამწიგნობრო ენის კუთვნილებად
იქცა. კუთხური ლექსიკის საკმაო ნაწილი შესულია ს.ს.
ორბელიანის ლექსიკონში (1991-1993; ი. აბულაძის რედაქციით),
არნ. ჩიქობავას საერთო რედაქციით გამოცემულ ქართული ენის
განმარტებითი ლექსიკონის რვატომეულში (1950-1964). მაგრამ
ეს მცირედი ნაწილია ხალხური მეტყველების უმდიდრესი
ფონდისა.
ქართველურ კილოებში შემონახულია ათასობით სიტყვა,
რომელსაც სამწიგნობრო ენაში ჯერჯერობით არა აქვს
გამოყენების სანქცია. თუმცა ბევრ მათგანს, თავისი
მნიშვნელობიდან გამომდინარე, აქვს "უფლება" თავისი ადგილი
დაიმკვიდროს სალიტერატურო ენაში.
ქართველური დიალექტური მასალის შესახებ არსებობს
ლექსიკონები, გამოკვლევები, ტექსტები, სადაც თავმოყრილი და
გაანალიზებულია ცალკეულ დიალექტთა მდიდარი ლექსიკა.
მაგ.: მეგრულ-ჭანურის ლექსიკა განხილულია ნ.მარის (1910), ი.ყიფშიძის
(1914), შ.ბერიძის (1920), მ.ხუბუას (1937), არნ.ჩიქობავას (1936),
გ.კარტოზიას (1972), ირ.ასათიანის (1974), პ.ჭარაიას (1997), გ.ელიავას (1997),
ო.ქაჯაიას (2001-2002)... ნაშრომებში; სვანურ მასალას ეხება - ვ. თოფურიასა
და მ.ქალდანის "სვანური ლექსიკონი" (2000), შ.ნიჟარაძის "ქართულ-
სვანურ-რუსული ლექსიკონი" (2007)... იმერული ლექსიკა დამუშავებულია:
ვ.ბერიძის (1912), ბ.წერეთლის (1938), მ.ალავიძის (1950-51), პ.ჯაჯანიძის
(1949, 1950-51), ი.ქავთარაძის (1963, 1974, 1986), ქ.ძოწენიძის (1973),
პ.გაჩეჩილაძის (1976), კ.კუბლაშვილის (1985)... ნაშრომებში; ლეჩხუმური -
მ.ალავიძის (1938), მ.ჩიქოვანის (1941)... ლექსიკონებში; რაჭული - ვ.ბერიძის
(1912), ალ.კობახიძის (1987), ალ.ღლონტის (1974-75), შ.ძიძიგურის (1956)...
ნაშრომებში; დიალექტური ტექსტები მოცემულია წიგნში: ი.გიგინეიშვილი,
ვ.თოფურია, ი.ქავთარაძე, ქართული დიალექტოლოგია, I, თბ., 1961...
დიალექტური ლექსიკის თვალსაზრისით, საინტერესოა
"მასალები შინამრეწველობისა და ხელოსნობის ისტორიისათვის", 5 ტომად
(1976-1992; ივ. ჯავახიშვილის საერთო რედაქციით)...
- 102 -
მიუხედავად დიალექტურ ლექსიკონთა სიმრავლისა,
დღემდე არ არსებობს კილოებში დაცულ ისეთ სიტყვათა
ლექსიკონი, რომელიც რეკომენდაციის სახით მიეწოდება ფართო
მომხმარებელს. სწორედ ამგვარი ლექსიკური ერთეულები არის
სალიტერატურო ენის გამდიდრებისა და გამრავალფეროვნების
საფუძველი. მათი აღნუსხვა და ცალკე ლექსიკონად
სისტემატიზაცია აუცილებელია.
დღეს, გლობალიზაციისა და უცხოენოვანი ლექსიკური
ერთეულების მოძალების ფონზე, საკითხი განსაკუთრებულ
აქტუალობას იძენს. ენაში ხშირად უმართებულოდ იკიდებს
ფეხს უცხოური სიტყვა-გამოთქმები, ბარბარიზმები, მაშინ
როდესაც მისი შესატყვისი ქართულ ენაში არსებობს. ეს კი
სალიტერატურო ენის ლექსიკურ ფონდს ნელ-ნელა საფრთხეს
უქმნის. დიალექტებიდან ზომიერად და საჭიროებისამებრ
შერჩეული ლექსიკის სალიტერატურო ენაში შემოტანითა და
გააქტიურებით ნაწილობრივ მაინც შენელდება უცხოური
ლექსიკის მოჭარბების ტენდენცია.
ბოლო პერიოდის მწერალთა შემოქმედებაში თითქოსდა
შესუსტდა დიალექტური ლექსიკის ძიების წყურვილი (აქცენტი
უფრო ჟარგონულ გამონათქვამებსა და უცხოურ სიტყვებზეა
გადატანილი); ენათმეცნიერთა (დიალექტოლოგთა) ვალია,
მწერლებს გავუიოლოთ ჩვენს კილოებში დავანებული
"ბაჯაღლო ოქრო" სიტყვების პოვნა.
ვფიქრობთ, პროექტის წარმატებით განხორციელება
პრობლემის გადაწყვეტას დიდად შეუწყობს ხელს. პროექტში
ჩართულ სპეციალისტებს ქართველურ დიალექტთა კვლევისა
და ლექსიკონებზე მუშაობის დიდი გამოცდილება აქვთ. აწსუ
ქართველური დიალექტოლოგიის სამეცნიერო-კვლევით
ინსტიტუტში ფუნქციონირებს წმინდა ამბროსი აღმსარებლის
(ხელაიას) სახელობის სამეცნიერო-საგანმანათლებლო ცენტრი,
რომლის საქმიანობის ძირითადი მიმართულება ქართველური
დიალექტური ლექსიკის კვლევა-ძიებაა.
პროექტი თავის არსით მართლაც მნიშვნელოვანი და
საჭიროა ჩვენი ენის სიწმინდის დაცვისა და სიტყვიერი ფონდის
განახლებისათვის. ქართველური დიალექტების საფუძველზე
მომზადებული ლექსიკონი "ქართველური დიალექტური
ლექსიკა სამწიგნობრო ენისათვის" (სარეკომენდაციო სიტყვათა
- 103 -
ელექტრონული ლექსიკონი) გაამდიდრებს ქართული გამოთქმების სისტემატიზაცია-დახარისხება, შედარება
სალიტერატურო ენის ლექსიკურ მარაგს. ჩვენი პროექტის ლექსიკონებთან; IV კვარტალში განხორციელდება მათი
მიხედვით შექმნილი ელექტრონული ლექსიკონი და კვლევის კომპიუტერული დამუშავება (აკრეფა, კორექტურა...),
შედეგები ახალ ასპექტებს შესძენს ქართველურ მომზადდება ლექსიკონის ელექტრონული ვერსია. კვლევის
ენათმეცნიერებას. შედეგები პერიოდულად გამოქვეყნდება სამეცნიერო
1.2. კვლევის მიზანი და ამოცანები გამოცემებში.
პროექტის მიზანია ქართველური დიალექტების კვლევისათვის საჭირო ძირითადი ლიტერატურა
საფუძველზე მომზადდეს ქართული სამწიგნობრო ენისათვის (დიალექტური ტექსტები, ლექსიკონები, ეთნოგრაფიული
სარეკომენდაციო სიტყვათა ლექსიკონი (ელექტრონული მასალა...) ადგილზე, აწსუ ქართველური დიალექტოლოგიის
ვერსია); გამოწვლილვით შეისწავლოს საქართველოს სხვადასხვა სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტის ბიბლოთეკაში მოიპოვება.
კუთხეში მოპოვებული დიალექტური ტექსტები, ლექსიკონები, გამოქვეყნებულ მასალასთან ერთად, გამოყენებული იქნება
ასევე, ეთნოგრაფიული მასალა და გამოქვეყნებულ განმარტებით ქართველური დიალექტოლოგიის ინსტიტუტის მიერ წლების
ლექსიკონებთან შეჯერების შემდეგ შეადგინოს იმ ლექსიკური განმავლობაში საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში
ერთეულების ბაზა, რომელთა დამკვიდრება სასურველია (სამეგრელოში, სვანეთში, იმერეთში, ლეჩხუმში, რაჭაში...)
სალიტერატურო ენაში; კერძოდ, ჯგუფი შეარჩევს: მოპოვებული დიალექტური ტექსტები, რომელთა
ა) იმ დიალექტურ ლექსიკურ ერთეულებს, რომელთა ელექტრონული ვერსია უკვე არსებობს. კვლევითი სამუშაოები
ზუსტი შესატყვისი ლიტერატურულ ქართულში არ გვაქვს და ძირითადად განხორციელდება აწსუ ქართველური
საურველია დამკვიდრდეს; დიალექტოლოგიის სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტში, წმინდა
ბ) იმ სიტყვებს, რომელთა ანალოგები არის ამბროსი ხელაიას სახელობის კაბინეტში.
ლიტერატურულ ენაში, მაგრამ დიალექტური ფორმა გამოირჩევა
სიზუსტით, აკუსტიკური ჟღერადობით და სრული უფლება აქვს 2. კვლევის მეთოდიკა და მოსალოდნელი შედეგები
იარსებოს, როგორც სინონიმმა. 2.1. კვლევის მეთოდიკის შესაბამისობა პროექტის მიზანსა
გ) დიალექტიზმებს, რომლებიც თავისუფლად შეიძლება და ამოცანებთან
შეენაცვლოს უცხო ენებიდან მოძალებულ სიტყვა-გამოთქმებს, პროექტზე მუშაობისას გამოყენებული იქნება აღწერითი
რათა ნაწილობრივ მაინც ავიცილოთ თავიდან ბარბარიზმების მეთოდი, რაც გულისხმობს დიალექტურ ლექსიკონებსა და
ესოდენ სიჭარბე. ტექსტებში, აგრეთვე ეთნოგრაფიულ გამოკვლევებში არსებული
პროექტი ამ ეტაპზე ითვალისწინებს მეგრული, ჭანური, საინტერესო ლექსიკური ერთეულების ამოკრებას, მათ
სვანური, იმერული, ლეჩხუმური და რაჭული დიალექტებიდან სისტემატიზაციას, შედარებას გამოქვეყნებულ დიალექტურ და
საინტერესო ლექსიკური ერთეულების შეკრებას. მომავალში განმარტებით ლექსიკონებთან... ცალკეული სალექსიკონო
ივარაუდება სხვა დიალექტების მონაცემთა შესწავლაც. ერთეულები დალაგდება ანბანთრიგზე, მიეთითება, თუ რომელ
სისტემატიზებული მასალა ელექტრონული ვერსიის სახით დიალექტში (ან დიალექტებში) არის გავრცელებული.
ხელმისაწვდომი იქნება ფართო საზოგადოებისთვის. განსამარტავ სიტყვასთან წარმოდგენილი იქნება შესაბამისი
კვლევითი სამუშაოები ჩატარდება ოთხ ეტაპად: საილუსტრაციო ნიმუშები.
I კვარტლის განმავლობაში ვამუშავებთ ცალკეული შემოწმებულ-შეჯერებული მასალა (სალექსიკონო
დიალექტების მიხედვით ეთნოგრაფიულ მასალას, ერთეულები) აიკრიფება კომპიუტერში; მომზადდება
ლექსიკონებს, II კვარტალში _ დიალექტურ ტექსტებს, III ლექსიკონის ელექტრონული ვერსია.
კვარტალში მოხდება საინტერესო დიალექტური სიტყვებისა და

- 104 - - 105 -
 პროექტის მიზნის მისაღწევად მეცნიერული კვლევისას მნიშვნელობას და სარწმუნოს ხდის მისი განხორციელების
გამოყენებული იქნება აგრეთვე დიასისტემური და ისტორიულ- აუცილებლობას.
შედარებითი მეთოდები. სწორი მეთოდოლოგიით შედგენილი "ქართული
სამწიგნობრო ენისათვის სარეკომენდაციო სიტყვათა
2.2 კვლევის მოსალოდნელი შედეგები და მათი ლექსიკონის" შექმნა მნიშვნელოვანია აგრეთვე ქართველური
მნიშვნელობა კულტურული (ენობრივი) მემკვიდრეობის სრულყოფილად
ქართველური დიალექტების საფუძველზე შექმნილი წარმოჩენის თვალსაზრისით.
ქართული სამწიგნობრო ენის სარეკომენდაციო სიტყვათა
ელექტრონული ლექსიკონი, დღემდე გამოქვეყნებული 3. პროექტის შემსრულებლები
ლექსიკონებისაგან განსხვავებით, უნიკალური იქნება თავისი 3.1. ძირითადი პერსონალი:
დანიშნულებით, თემატიკის მრავალფეროვნებით; მაღალ დადიანი ეკა - სამეცნიერო ხელმძღვანელი, მენეჯერი;
მეცნიერულ დონეზე დამუშავებული ლექსიკონი სანდო წყარო შეროზია რევაზ - ლაზური მასალის მკვლევარი
იქნება ქართველოლოგიის სფეროში მოღვაწე ფირცხელანი დავით - სვანური მასალის მკვლევარი
სპეციალისტებისათვის (ენათმეცნიერთათვის, ეთნოლოგთათვის...). კაშია რუსუდან - იმერული მასალის მკვლევარი
პროექტის განხორციელების შედეგად მივიღებთ: ბანძელაძე ონისე - ლეჩხუმური მასალის მკვლევარი
თანამედროვე ტექნიკური საშუალებებითა და ახლებური ხაჭაპურიძე ლუიზა - რაჭული მასალის მკვლევარი
მეთოდოლოგიით ქართველური დიალექტებიდან (მეგრული, ქაცარავა მარინე - ლექსიკოგრაფი.
ლაზური, სვანური, იმერული, ლეჩხუმური, რაჭული) შერჩეულ
ლექსიკურ ერთეულებს, რომელთა დამკვიდრება
სალიტერატურო ენას გაამრავალფეროვნებს. შესაბამისად,
პროექტის დაფინანსებით სამეცნიერო საზოგადოება მიიღებს
ხალხური მეტყველების წიაღიდან მომდინარე საინტერესო
სიტყვათა ელექტრონულ კორპუსსა და ფუნდამენტურ
გამოკვლევებს; იგი ხელმისაწვდომი იქნება ყველა
დაინტერესებული პირისათვის...
ქართული სამწიგნობრო ენისათვის სარეკომენდაციო
სიტყვათა ლექსიკონის შექმნა ხელს შეუწყობს ქართული
სალიტერატურო ენის გამდიდრდებას საინტერესო
დიალექტური სიტყვაფორმებით; ამით ნაწილობრივ მაინც
ავიცილებთ თავიდან უცხოენოვანი სიტყვების მოძალებას.
პროექტის წარმატება ქართული ენათმეცნიერების
შემდგომი განვითარებისათვის თვალსაჩინო და ნათელია.
ამდენად, პროექტის შედეგები უთუოდ წაადგება ქართული
სალიტერატურო ენისა და მისი მრავალრიცხოვანი
დიალექტების კვლევა-ძიებით, შესწავლითა თუ სწავლებით
დაინტერესებულ პირებს. ეს კიდევ უფრო ზრდის პროექტის

- 106 - - 107 -
 დანართი № 5 რომლებიც წაიკითხება დღეს. მინდა მადლობა მოვახსენო
ყველას, ვინც იშრომა ამ მოხსენებებზე.
უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს მწამს, ქართველი ერი არ დაუშვებს, რომ მოხდეს დაყოფა
კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის მისალმება ჩვენი ერისა. ჩვენ გვაქვს ერთი გენი, ერთი კულტურა, ერთი
კონფერენციის მონაწილეებისადმი184 სარწმუნოება და ჩვენ ყველაფერს გავაკეთებთ იმისათვის, რომ
ქართველმა ერმა ეს მთლიანობა შეინარჩუნოს.
საპატრიარქო რეზიდენცია, 19 ივნისი 2006 წელი
ღმერთმა დაგლოცოთ, ღმერთმა გაგახაროთ და ღმერთმა
ქალბატონებო და ბატონებო, გულითადად მოგესალმებით გაამთლიანოს სრულიად საქართველო!
ყველას.
მოხარული ვარ, რომ დღეს შედგა ჩვენი შეხვედრა
საპატრიარქოში. ეს კონფერენცია ტარდებოდა ლენტეხსა და
მესტიაში და დღეს აქ, თბილისში დასრულდება. სვანეთში
დავანებული ქართული კულტურა მეტად საჭირო და
მნიშვნელოვანია.
კარგად მოგეხსენებათ, რომ სამწუხაროდ, არსებობენ ისეთი
ადამიანები, რომელთაც სურთ გაჰყონ ქართველი ერი და აქვთ
სურვილი, წარმოაჩინონ სვანეთი და სვანური დიალექტი,
როგორც ქართული ერისაგან დამოუკიდებელი, განსხვავებული
კულტურა. ეს ასევე შეეხება სამეგრელოს და სხვა კუთხეებსაც.
ჩვენ კარგად ვიცით, საიდან მომდინარეობს ეს. ეს ჯერ კიდევ 200
წლის წინ დაიწყო, როცა რუსეთი ცდილობდა, გაეყო ქართველი
ერი. ვფიქრობ, რომ ის ადამიანი, რომელიც ცდილობს
წარმოადგინოს სვანური კულტურა, როგორც დამოუკიდებელი
ქართული კულტურისაგან, - არის მტერი არა მარტო სვანებისა,
არამედ მთელი ქართველი ერისა.
მე დიდი ყურადღებით წავიკითხე კონფერენციის
პროგრამა, რომელიც ქვემო და ზემო სვანეთში ჩატარდა. ძალიან
მნიშვნელოვანია ის მოხსენებები, რომელიც უკვე გაკეთდა და

184 საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის ლოცვა-კურთხევითა და

საქართველოს საპატრიარქოს ცაგერისა და ლენტეხის ეპისკოპოსის,
სტეფანეს დიდი ღვაწლით 2006 წლის 12-13 ივნისს ლენტეხში გაიხსნა
სვანეთისადმი მიძღვნილი სამეცნიერო კონფერენცია: სვანეთი - ქართული
კულტურის სავანე; სამეცნიერო ფორუმი გაგრძელდა 15-16 ივნისს
მესტიაში და შემაჯამებელი სხდომით დაიხურა 19 ივნისს თბილისში,
საპატრიარქო რეზიდენციის დიდ დარბაზში. კონფერენციაზე
წარმოდგენილი იყო 43 მოხსენება.
- 108 - - 109 -
 ინტელიგენციის წინააღმდეგობის გამო მან ეს იდეა (ქართველთა
დანართი 6: ენობრივ-ეთნიკური დაშლა!) ვერ განახორციელა. დღეს რუსეთს
სურს, `ევროპული ქარტიის" არასწორი გააზრება მოახვიოს თავს
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე საქართველოს პარლამენტს.
"ევროპული ქარტიის" მიზნებსა და საქართველოს
"ლიტერატურნაია გაზეტას" გეგმა პარლამენტის მიერ რატიფიკაციის პერსპექტივას არაერთი
საქართველოს დაქუცმაცებისა185 გამოკვლევა უძღვნა ბ-მა ტ. ფუტკარაძემ, ამიტომ ამ თემას აქ
აღარ შევეხებით.
2008 წლის ნოემბრის თვეში მოსკოვის "ლიტერატურნაია მსჯელობას გავაგრძელებთ ავტონომიის მოთხოვნის
გაზეტამ" დაბეჭდა ბაშკირეთის უნივერსიტეტის დოცენტის, "იდეის" შესახებ:
ვინმე რუსტემ ვახიტოვის წერილი _ "რაზდელ ნაროდა". წერილში: "ხალხის გაყოფა" მოსკოველი იდეოლოგები
საბჭოთა სისტემაში აღზრდილი ადამიანებისათვის საქართველოს ერთ-ერთ რეგიონის მოსახლეობას მოუწოდებენ,
ნათელია, რომ სინამდვილეში ესაა KGB-ს (იგივე ფსბ) წიაღში მოითხოვონ ავტონომია; ამასვე უბიძგენებ სხვებსაც.
შემუშავებული გეგმა, თუ როგორ უნდა დაიშალოს ამავე წერილში ძალზე წუხან "აჭარის ავტონომიის
საქართველოს სახელმწიფო რუსული ინტერესების ფაქტობრივი გაუქმების გამოც"; თუმც ავტორი თავს იმით
სასარგებლოდ. იმშვიდებს, რომ, მისი აზრით, საქართველოს გაერთიანების
კრემლის იდეოლოგები საქართველოს დაშლის იდეა წარუმატებელი აღმოჩნდა, ის წერს:
წინაპირობად ქართველი ერის მთლიანობის დარღვევას თვლიან. "აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ჩამოშორება მხოლოდ
ისინი, როგორც XIX საუკუნეში, ახლაც ნერგავენ თვალსაზრისს, დასაწყისია საქართველოს სახელმწიფოს დაყოფისა;
რომ სვანები და მეგრელები საქართველოში "ნაცმენშესტვები", საქართველო ამ კატასტროფისათვის რუსეთს ადანაშაულებს,
ანუ "ეროვნული უმცირესობანი" არიან, ხოლო მეგრული და მაგრამ საქართველო სტაბილური სახელმწიფო რომ ყოფილიყო,
სვანური წარმოადგენენ "ეროვნულ უმცირესობათა ენებს". ეს არ მოხდებოდა".
კრემლის იდეოლოგები უკმაყოფილებას გამოთქვამენ იმის ავტორი დუმს და არაფერს ამბობს იმის შესახებ, რომ
გამო, რომ საქართველოს პარლამენტი აყოვნებს საქართველოში დესტაბილიზაციის სტიმულატორი ყოველთვის
"ნაცუმცირესობათა და მათი ენების შესახებ ევროპის პოსტსაბჭოთა რუსეთი იყო.
კონვენციის" რატიფიკაციას. საინტერესოა, რომ ბაშკირელ დოცენტს უკვე სცოდნია
აშკარაა, კრემლი ახალ ხაფანგს აგებს ქართველი ერის თანამედროვე ქართველ ენათმეცნიერთა ერთი ნაწილის
დასაშლელად: ის "ურჩევს" საქართველოს პარლამენტს, თვალსაზრისი, რომ სვანური ერთ-ერთი დიალექტია ქართული
"რეგიონულ და უმცირესობათა შესახებ ევროპული ქარტიის" ენისა. ეს თეორია მას ძალზე აღაშფოთებს და წერს:
რატიფიცირება მოახდინოს იმ დათქმით, რომ სვანები და "შუა საუკუნეებში, რა თქმა უნდა, ქართველი ერი არ
მეგრელები - ეროვნულ უმცირესობებად, ხოლო სვანური და არსებობდა, არა თუ ძველად, ამჟამადაც კი ისეთი განსხვავებაა,
მეგრული - "ნაციონალური უმცირესობის" ენებად ვთქვათ, ქართველებსა და სვანებს შორის, რომ საჭიროა
გამოცხადდნენ. საგანგებო "ქართულ-სვანური ლექსიკონი"...
რუსეთის იმპერიის ეს მცდელობა, როგორც ცნობილია, მისივე დეზინფორმაციით:
ახალი არ არის. თითქმის ორასი წლის მანძილზე ქართველი "ნაციონალისტ გამსახურდიას მმართველობის დროს სვანი
"ოპალჩენცები" იარაღით ხელში გამოდიოდნენ ქართველი
185
ნაციონალისტების წინააღმდეგ. სხვათა შორის, ეს ხელს არ
იხ. აგრეთვე, 135-ე სქოლიო
- 110 - - 111 -
უშლის თბილისელ ხელმძღვანელებს უწოდონ სვანებს
"ქართველთ სუბეთნოსი", ხოლო სვანურ ენას _ "ქართული ენის
დიალექტი" ("ლიტერატურნაია გაზეტა", 6-11, ნოემბერი, 2008).
ავტორის ამ სიცრუეებს მოსდევს საშინლად დამცინავი
ცილისწამებანი ქართველი ხალხის მიმართ; კერძოდ, ის წერს:
"არავითარი ქართული ნაცია და, შესაბამისად, არავითარი
ქართველი საერთოდ არ არსებობდა რუსეთთან სამხრეთ
კავკასიის შეერთებამდე. ქართველურმა ხალხებმა რუსეთის
ქვეშევრდომობა ცალცალკე მიიღეს. ქართველი ნაცია და მისი
ნაციონალიზმი ჩამოყალიბდა რუსეთის პოლიტიკურ სივრცეში.
მთავარი როლი ამ საქმეში იქონია ცენტრალური საბჭოთა
ხელმძღვანელობის უყურადღებობამ. ამის მიზეზი იყო
ქართველების ყოფნა საბჭოთა ხელმძღვანელობაში - სტალინი,
ორჯონიკიძე, ბერია. ქართველი ეთნონაციონალისტების
საბოლოო მიზანია ქართველი ნაციის კონსოლიდაცია,
საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორიების გაზრდა
სამხედრო-პოლიტიკური ოპერაციებით აჯანყებულ რეგიონებში,
ხოლო რუსეთის, სომხეთისა და თურქეთის დასუსტების
შემთხვევაში, ჩამოჭრა მათი ტერიტორიებისა"...
რუსულიმპერიული იდეოლოგი, ეფარება რა დოცენტის
წოდებას, უმალავს მკითხველს, რომ სწორედ სტალინისა და
ორჯონიკიძის მონაწილეობით რუსეთმა 1921 წელს დაიპყრო
საქართველოს ერთიანი, ცენტრალიზებული, დემოკრატიული
სახელმწიფო და ამის შემდგომ ქართველი ნაციის, ანუ
საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორიების მნიშვნელოვანი
ნაწილი გადასცა მეზობელ ქვეყნებს, მათ შორის, რუსეთის
ფედერაციას.
ირონიული ლანძღვის შემდგომ სტატიის ავტორი
იძულებული გახდა, მაინც ეღიარებინა სიმართლე, რომ
საქართველოს ამჟამინდელი სახელმწიფოებრიობა ყალიბდება
ევროპული სისტემების შესაბამისად. ავტორი თვითონვე
განარჩევს ერთმანეთისგან მსოფლიოში სახელმწიფოთა
მშენებლობის ორ გზას - ევროპულსა და არაევროპულს. ავტორს
მოჰყავს ინგლისელი კულტურის ფილოსოფოსის - არნოლდ
ტოინბის თვალსაზრისი სახელმწიფოს მშენებლობის
დასავლური ინსტიტუტის შესახებ:
- 112 -
"ნაციონალური სახელმწიფოების მშენებლობის ევროპული
ინსტიტუტი გულისხმობს, რომ კომპაქტურად დასახლებული
ერთი ან მონათესავე ენებზე მოლაპარაკე ეთნოსები ახერხებენ
მათ ირგვლივ "შუა საუკუნეთა ეთნოსების" კონსოლიდაციას და
ყალიბდებიან ნაციებად. ასე ჩამოყალიბდნენ ევროპული
სახელმწიფოები, ხოლო პლანეტის სხვა რეგიონებში
სახელმწიფოთა მშენებლობის ამ ინსტიტუტებმა ვერ იმუშავა."
სტატიის ავტორი, როგორც აღვნიშნეთ, იძულებულია
აღიაროს, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრიობა შენდება
ევროპული სისტემების შესაბამისად, მას ძლიერ აწუხებს და
სურს, როგორმე არ დაუშვას ეს. ოცნებობს, რომ აფრიკისა და
აზიის ზოგიერთი რეგიონის მსგავსად, საქართველოშიც მარად
ღვიოდეს სამოქალაქო ომების კერები, რათა ქართველებმა არ
აირჩიონ "დასავლეთის პროექტი"...
მოკლედ, ასეთია "ლიტერატურნაია გაზეტას" "მეგობრული"
გეგმები საქართველოს დასაქუცმაცებლად და სურვილი, რომ
საქართველოს პარლამენტმა ამ პროცესს ხელი შეუწყოს; კერძოდ,
მოსკოველ თუ ბაშკირელ ავტორს სურს, "რეგიონული ან
უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტიის"
რატიფიკაციის დოკუმენტში ქართველთა ცალკეული კუთხური
მეტყველებები დაფიქსირდეს ეროვნული უმცირესობების
ენებად.
17.01.2008
- 113 -
 ¾ ,,თუ ამ მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრული
დანართი 7: უფლების განხორციელება შეუძლებელია სტანდარტული ვაუჩერის
მეშვეობით, სახელმწიფო ასეთ მოსწავლეებს უზრუნველყოფს
საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს გაზრდილი ვაუჩერით ან/და დამატებითი დაფინანსებით
განცხადება საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს მიერ
დამტკიცებული შესაბამისი მიზნობრივი პროგრამის ფარგლებში”
http://mes.gov.ge/index.php?module=multi&page=detals&multi_id=1&id=1 (მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტი);
370 (2009-01-21) ¾ ,,სკოლა თანასწორობის საფუძველზე იცავს უმცირესობების
20 იანვარს გაზეთ ”რეზონანსში” გამოქვეყნებულ წევრების ინდივიდუალურ და კოლექტიურ უფლებას,
პუბლიკაციაში ”აზერბაიჯანული ორგანიზაცია ხელისუფლებას თავისუფლად ისარგებლონ მშობლიური ენით, შეინარჩუნონ და
დისკრიმინაციაში ადანაშაულებს” გავრცელებული ინფორმაცია გამოხატონ თავიანთი კულტურული კუთვნილება” (მე-13 მუხლის
სინამდვილესთან შეუსაბამოა. სტატიაში გავრცელებული მე-7 პუნქტი).
განცხადების თანახმად, ,,საქართველოს აზერბაიჯანელთა
ნაციონალური ასამბლეის განცხადებით, საქართველოში სახალხო დამცველის აპარატთან არსებულმა ეროვნული
კომპაქტურად დასახლებული აზერბაიჯანელების მიმართ უმცირესობების საბჭომ წარმოდგენილი რეკომენდაციების და
ნაციონალური დისკრიმინაციის ფაქტები გახშირდა. ასამბლეის შეფასებების საფუძველზე შეიმუშავა შემწყნარებლობისა და
განცხადების თანახმად, საქართველოს ხელისუფლებამ თბილისსა სამოქალაქო ინტეგრაციის ეროვნული კონცეფციის ფარგლებში
და საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში აზერბაიჯანული სკოლების სამოქმედო გეგმა.
ეტაპობრივი ლიკვიდაცია დაიწყო”. განცხადებაში ასევე ნათქვამია: წარმოდგენილი რეკომენდაციების და შეფასებების
,,აზერბაიჯანული მხარე ასეთ ქმედებებს აფასებს, როგორც განხილვაში მონაწილეობდა ყველა დაინტერესებული მხარე, მათ
აზერბაიჯანელთა ნაციონალური კუთხით დისკრიმინაციის შორის სტატიაში მოხსენიებული ორგანიზაციები. განხილვები
ფაქტებს. აზერბაიჯანული სკოლების ლიკვიდაციის მიზანი აქტიურად მიმდინარეობდა რეგიონებშიც და ამ პროცესში
საქართველოდან აზერბაიჯანელების კულტურული დეპორტაციაა”. აქტიურად იყვნენ ჩართულები განათლების და მეცნიერის
სტატიაში ქვემო ქართლში მოღვაწე ორგანიზაცია ”გეირათის” მინისტრი, მინისტრის მოადგილე, სტრუქტურული ერთეულების
თავმჯდომარე ალი ბაბაევი აღნიშნავს: ”აზერბაიჯანელებს და სსიპ-ების ხელმძღვანელები.
მშობლიურ ენაზე განათლების მიღების შესწავლის (!) საშუალებას სამოქმედო გეგმის საფუძველზე განისაზღვრა ამოცანები, მათ
საქართველოში მოქმედი განათლების კანონი პირდაპირ თუ შორის: სახელმწიფოს მიერ ეროვნული უმცირესობების ენებზე
ირიბად მაინც უშლის”, რაც კანონის არასწორი ინტერპრეტაციაა. განათლების მიღების ხელშეწყობის მიმართულებით,
სინამდვილეში, განათლების შესახებ კანონში ვკითხულობთ: მულტილინგვური სწავლების დანერგვის მიმართულებით (ეუთოს
¾ ,,საქართველოს მოქალაქეებს, რომლებისთვისაც ქართული უმაღლესი კომისართან ერთად შემუშავდა სწავლების კონცეფცია,
ენა მშობლიური არ არის, უფლება აქვთ მიიღონ სრული ზოგადი დაიწყო სწავლების მოდელების დანერგვა და სხვ). მიმდინარეობს
განათლება მათ მშობლიურ ენაზე, ეროვნული სასწავლო გეგმის აქტიური თანამშრომლობა სომხეთისა და აზერბაიჯანის
შესაბამისად, კანონმდებლობით დადგენილი წესით. ამ განათლების სამინისტროებთან, კონსულტაციების საფუძველზე
ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებაში სავალდებულოა უკვე შემუშავდა აზერბაიჯანული და სომხური ენის, როგორც
სახელმწიფო ენის სწავლება” (მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტი); მშობლიური ენის სწავლების სტანდარტი.
¾ ,,სახელმწიფო უზრუნველყოფს თითოეული მოსწავლის ასევე, განისაზღვრა ამოცანები უმაღლესი განათლების
მიერ მის საცხოვრებელ ადგილთან მაქსიმალურად ახლოს ზოგადი ხელშეწყობის მიმართულებით (მათ შორის გამოცდების
განათლების სახელმწიფო ან მშობლიურ ენაზე მიღების უფლებას” ეროვნულმა ცენტრმა რუსულ, სომხურ, აზერბაიჯანულ ენებზე
(მე-7 მუხლის, პირველი პუნქტი); თარგმნა აბიტურიენტთა მოსამზადებელი ტესტები ზოგად

- 114 - - 115 -
უნარებში და მათ აქვთ შესაძლებლობა მისაღები გამოცდა ზოგად
უნარებში მშობლიურ ენაზე ჩააბარონ), ,,სოციალური გრანტების
პროგრამის” ფარგლებში დაფინანსდნენ არაქართულენოვანი
სტუდენტები სამცხე-ჯავახეთიდან და ქვემო ქართლიდან და სხვ.
ასევე, სამინისტრომ ეთნიკური აზერბაიჯანელებისთვის
მშობლიურ ენაზე განათლების ხელმისაწვდომობის, სწავლისა და
სწავლების უზრულველყოფის მიზნით განახორციელა სხვადასხვა
ღონისძიება, მაგალითად:
ეროვნული სასწავლო გეგმებისა და შეფასების ცენტრის მიერ
აზერბაიჯანული სკოლებისთვის მშობლიურ ენაზე ითარგმნა
სკოლის 39 სახელმძღვანელო სხვადასხვა საგანში;
მასწავლებლების პროფესიული განვითარების ცენტრმა
აზერბაიჯანულ ენაზე თარგმნა მასწავლებლის დამხმარე
სახელმძღვანელოები, აზერბაიჯანულ ენაზე გამოდის ჟურნალი
”მასწავლებელი”;
2009 წელს იგეგმება სკოლის დირექტორობის
არაქართულენოვანი კანდიდატების ტესტირებისთვის მომზადება.
პროგრამა ”იაკობ გოგებაშვილის” ფარგლებში მიმდინარეობს
აზერბაიჯანულენოვანი და სომხურენოვანი სკოლების
რეაბილიტაცია და პროგრამა ”ირმის ნახტომის” ფარგლებში -
კომპიუტერიზაცია. ეს სკოლები ჩართულები არიან მიმდინარე
სასკოლო პროგრამებში და სხვ.
საქართველოში 124 აზერბაიჯანულენოვანი სკოლა და
სექტორია. განათლების სამინისტრო არ გეგმავს არცერთი
აზერბაიჯანულენოვანი სკოლის ლიკვიდაციას. ყოველივე აქედან
გამომდინარე, სამინისტრო სტატიაში მოყვანილ მოსაზრებებს
აფასებს, როგორც დეზინფორმაციის გავრცელების მცდელობას.
21.01.2009
- 116 -
დანართი № 8
სსიპ. ივ. ჯავახიშვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის
ინსტიტუტი
0179 ქ.თბილისი, მელიქიშვილის ქ. #10 ტელ. 99-06-82
# 06. 01 102/322 " 3 " დეკემბერი 2007 წ.
მის აღმატებულებას საქართველოს პრეზიდენტს
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს,
მის უწმინდესობას და უნეტარესობას, ილია მეორეს
საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარეს
საქართველოს პრემიერ-მინისტრს
2007 წლის 20 ნოემბერს შედგა სსიპ ივ. ჯავახიშვილის
ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს
გაფართოებული სხდომა. სხდომას ესწრებოდნენ:
მიტროპოლიტი ანანია (ჯაფარიძე), ეპისკოპოსი სტეფანე
(კალაიჯიშვილი), ეპისკოპოსი პეტრე (ცაავა), ინსტიტუტის
დირექტორი პროფესორი ვაჟა კიკნაძე, სამეცნიერო საბჭოს
თავმჯდომარე პროფესორი თამაზ ბერაძე, სამეცნიერო საბჭოს
წევრები: დოქტორი ნინო მინდაძე, პროფესორი მარიამ
ჩხარტიშვილი, პროფესორი გიორგი საითიძე, პროფესორი
ავთანდილ სონღულაშვილი; ინსტიტუტის თანამშრომლები:
პროფესორი გია გელაშვილი, დოქტორი როზეტა გუჯეჯიანი;
მოწვეული სტუმრები: პროფესორი მანანა ტაბიძე, პროფესორი
თეიმურაზ გვანცელაძე, პროფესორი ტარიელ ფუტკარაძე,
პროფესორი მერაბ ჩუხუა, პროფესორი ლია ახალაძე,
პროფესორი ბეჟან ხორავა, პროფესორი ჯემალ გამახარია,
პროფესორი ომარ არდაშელია, პროფესორი მერაბ ნაჭყებია,
დოქტორი ლადო მირიანაშვილი. სხდომამ საგანგებოდ
განიხილა "ევროპული ქარტია რეგიონული და უმცირესობის
ენების შესახებ", "ჩარჩო კონვენცია ეროვნულ უმცირესობათა
შესახებ" და ის პრობლემები, რომლებიც ამ დოკუმენტების
- 117 -
რატიფიკაციის შემდეგ დგება ქართული სახელმწიფოს წინაშე ლაზური და სვანური მეტყველებანი ქართველთა დედაენის
(დოკუმენტების ტექსტი იხ. დანართში). ევროსაბჭოს კუთხური სახესხვაობანია და ამ ზოგადქართული ენის
ნორმატივების მიხედვით, სახელმწიფომ თვითონ უნდა დიალექტებს წარმოადგენენ (და არა - დამოუკიდებელ ენებს).
განსაზღვროს, თუ რომელი ენები უნდა ჩაითვალოს ეროვნული მართალია, მეგრულ-ლაზური და სვანური დაშორებულია
უმცირესობის ენებად; იქვეა დაზუსტებაც; კერძოდ, ენების თანამედროვე ქართულ სალიტერატურო ენას, მაგრამ
შესახებ ევროპული ქარტიის მიხედვით, უმცირესობათა ენად არ ისტორიული, სოციოლინგვისტური თვალსაზრისით
მიიჩნევა მიგრანტთა ენა (ჩვენს შემთხვევაში: სომხური, გათანაბრებული არიან ქართული ენის დიალექტებთან.
რუსული, აზერბაიჯანული...) და სახელმწიფო ენის ერთიანია ქართველთა ეთნოკულტურულ-სახელმწიფოებრივი
განშტოებები. დღეს ენათმეცნიერთა ნაწილი აქტიურად წარსულიც, რაც, ასევე, მეცნიერულადაცაა დასაბუთებული
ცდილობს, რეგიონული ან უმცირესობის ენის სტატუსი არქეოლოგთა, ისტორიკოსთა, ანთროპოლოგთა,
მიანიჭოს ქართული ენის დიალექტებს: ლაზურს, მეგრულს, ხელოვნებათმცოდნეთა და ეთნოლოგთა მიერ.
სვანურს, რაც გამოიწვევს სამეგრელოსა და სვანეთში ამ საქართველოს ლინგვოკულტურული ისტორია და აწმყო
ქართველური კილოების გადაქცევას საქმისწარმოების, მხოლოდ ამგვარად აქვს აღქმულ-გააზრებული საქართველოს
ღვთისმსახურებისა და განათლების ენად. აშკარაა, რომ საფრთხე ეკლესიასა და საპატრიარქოს. სსიპ ივანე ჯავახიშვილის
ემუქრება ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვან ენობრივ და ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს
ეთნოკულტურულ ერთიანობას. კეთილშობილური მიზნის გაფართოებული სხდომა მიიჩნევს, რომ საჭიროა სახელმწიფო
მქონე ევროპული დოკუმენტები არავითარ საფრთხეს არ დონეზე შედგეს საგანგებო კომისია ისტორიკოსების,
შეიცავს, თუმცა მათ რატიფიკაციას საქართველოსთვის ეთნოლოგებისა და ენათმეცნიერების შემადგენლობით:
სავალალო შედეგები შეიძლება მოჰყვეს, თუკი საქართველოს სახელმწიფო კომისიამ კონსენსუსის წესით უნდა ჩამოაყალიბოს
ენობრივ-ეთნიკური სიტუაცია ოფიციალურად აღიწერება ე.წ. ოფიციალური ხედვა საქართველოს ენობრივ-ეთნიკური
სამი/ოთხი ქართველური ენის თეორიის მიხედვით (ეს სიტუაციის შესახებ, რითაც ბოლო მოეღება გაუთავებელ
დაუსაბუთებელი მოსაზრება ერთადერთ ჭეშმარიტებად იყო პოლიტიკურ ინსინუაციებს ამ საკითხის გარშემო. იმედს
გამოცხადებული საბჭოთა ეპოქაში და მას დღესაც ააქტიურებს გამოვთქვამთ, ამის შემდეგ მაინც დასრულდება მეგრულ-
ენათმეცნიერთა ერთი ჯგუფი): კერძოდ, "რეგიონული და ლაზური და სვანური მეტყველებების ცალკე ენებად და,
უმცირესობის ენების" შესახებ ევროპული ქარტიის შესაბამისად, მეგრელ-ლაზებისა და სვანების ცალკე ეთნიკურ
რატიფიკაციის შემდეგ საქართველოს ენათა ჩამონათვალში ჯგუფებად გამოცხადება (რასაც სათავე დაედო რუსეთის
თუკი 2-3 "უმწიგნობრო ქართველური ენა" დაფიქსირდება, იმპერიაში); ამგვარი ოფიციალური ხედვის ჩამოყალიბება
ხელოვნურად წახალისდება ქართველთა ეთნიკური პარციაცია თავიდან აგვაცილებს საქართველოს გარედან ინსპირირებულ
და სეპარაცია; ძირფესვიანად შეირყევა ქართველი ერის საფრთხეებს.
(ეთნოსის) მრავალსაუკუნოვანი ერთობა და, დროთა ღრმა პატივისცემით,
განმავლობაში, შეიძლება გაგვიჩნდეს ისეთივე პრობლემებიც, სსიპ ივ. ჯავახიშვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის
როგორიც გვაქვს აფხაზებსა და ოსებთან დაკავშირებით. სამეცნიერო საბჭოს გაფართოებული სხდომის სახელით:
საბჭოთა პერიოდამდე საქართველოში არსებობდა
ინსტიტუტის დირექტორი პროფესორი ვაჟა კიკნაძე
მრავალსაუკუნოვანი ქართული საისტორიო ტრადიცია, რომლის
მიხედვითაც ქართველებს გვაქვს ერთი დედაენა და მისი
სამეცნიერო საბჭოს თავმჯდომარე პროფესორი თამაზ ბერაძე
მრავალფეროვანი დიალექტური ნაირსახეობანი. თანამედროვე
ლინგვისტური კვლევებიც ადასტურებს, რომ მეგრული,

- 118 - - 119 -