Mukaddimenin Osmanl dnemi Trke tercmesi*

Yavuz YILDIRIM

smanl Devleti dneminde Trkeye kazandrlan slam klasiklerden biri bn Haldunun Mukaddime ad ile bilinen eseridir. eyhlislam Przde Mehmet Shib Efendi (. 1749) 18. yzyln ilk yarsnda Mukaddimenin yaklak te ikisini evirmi, geriye kalan ksm ise 19. yzyl ortalarnda nl tarihi ve hukuku Ahmet Cevdet Paa (. 1895) tamamlamtr. Bu almalar Mukaddime metnini Trkeye aktarmakla kalmam, ek bilgi verme, eletirme ve hatalarn dzeltme gibi pek ok katkda bulunarak dikkate deer bir Mukaddime yorumu oluturmutur. Mukaddime, tarih, toplum, bilim, ekonomi ve siyaset konularndaki sistemli analizleri sebebiyle Osmanl ilim ve siyaset dnyasnda oka okunan kitaplardan biridir. Mukaddimede ynetici snf yakndan ilgilendiren konular devletlerin aamalar, toplum tipleri, ynetim biimleri, ekonomi ve bunlarn birbirleriyle karlkl ilikisi konulardr. Ulema snfn dorudan alakadar eden konular eitim, bilim tarihi, literatr ve bn Haldunun bunlarla ilgili dnceleridir. Tarihiler iin ise yukarda saydmz unsurlar, tarihi yapan etkenler olarak nem tamaktadr. Bu sebeplerle bn Haldunun grleri Osmanl tarihileri, toplum ve siyaset dnrleri arasnda pek ok takipi bulmutur. Bunlar arasnda Takprzade, Katip elebi, Naim, Mneccimba, Przde Mehmet Shib Efendi, Hayrullah Efendi, Ahmet Cevdet Paa bulunmaktadr. Osmanl dnrleri arasnda bir bn Haldun ekolnden sz edilmektedir.1

* Bu makale, 8-10 Ekim 2004te Bilim ve Sanat Vakf Medeniyet Aratrmalar Merkezi tarafndan tertip edilen Klasii Yeniden Dnmek balkl uluslararas sempozyumda sunulan tebliin gzden geirilip geniletilmi halidir. 1 Bu konuda u almalara baklabilir: Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Trkiyede bn Haldunizm, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 153163; Cornell Fleischer, Royal Authority, Dynastic Cyclism and Ibn

17
DVN lm Aratrmalar sy. 21 (2006/2), s. 17-33

Yavuz YILDIRIM

Mukaddime, bu yaygn ilginin sonucu olarak Osmanl Devletinin son dnemlerinde Arapadan Trkeye tercme edilmitir. eyhlislam Przde Mehmed Sahib Efendi 18. yzyln ilk yarsnda, Lale Devri adyla bilinen dnemde alt blmden oluan kitabn ilk be blmn evirmitir. Onun tercme ettii ksmlarda tarih metodolojisi, dnya corafyas, bedev ve hadar toplum tipleri, devletin oluumu, geirdii aamalar ve ykl, ehir ve medeniyet, ekonomi konular yer almaktadr. Tercme etmedii (veya edemedii) altnc blm ise bilim, slam ilimleri, akl ilimler, eitim ve edebiyat konularna aittir. Przde Mukaddimeyi Arapa bilmeyen Osmanllar iin tercme ettiini u ifade ile belirtmitir: Bu telf-i merb Arabiyyl-lisn olmakla nefi havssa mahss olup kelm- Arab fehm idrkte rcil olan ricl intifdan mahrum olmakla Mukaddime-i mezkrenin slb- Trk zere tercme ve ins (). Ulemann baz nde gelenleri de onu bu tercmeye tevik etmilerdir.2 Cevdet Paa da herkesin Mukaddime-i bn Haldun adyla mehur olan kitaba rabet ettiinden dolay Przdenin bu tercmeye giritiini vurgulamtr.3 Przde, altnc blm neden tercme etmedii konusunda herhangi bir ey sylememektedir. Cevdet Paa, bilim ve edebiyat konularn ieren ve Mukaddimenin te birini kapsayan bu blmn, kitabn en zor ksm olduunu belirterek Przdenin bu iin altna girmeye cesaret edemediini ima etmektedir (Cevdet Paa, s. 3). Mukaddimenin Lale Devrinde tercme edilmesi bir tesadf olmasa gerektir. 1718-1730 yllar arasndaki bu dnemde Osmanl Devleti bir kltr hamlesine girimitir. Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa tarafndan tercme heyetleri kurulmu, Arapa, Farsa ve Yunancadan baz kitaplar Trkeye aktarlmtr. Bu kitaplar tarih, corafya ve akl/felsef ilimlerle ilgilidir. lk Trk matbaas da yine bu dnemde kurulmutur. Przdenin 1725-1730 yllar arasnda yapt MuKhaldunism in 16th Century Ottoman Letters, Ibn Khaldun and Islamic Ideology, (ed. Bruce B. Lawrance), E. Brill, Leiden 1984, s. 46-68; Ejder Okumu, bn Haldun ve Osmanlda k Tartmalar, Dvn: lm Aratrmalar, sy. 6 (1999/1), s. 183-208. 2 bn Haldun, Terceme-i Mukaddime-i bn Haldun I-II, ev. Przde Mehmed Shib, Takvimhne-i mire [stanbul] Receb 1275/ubat 1859, s. 3 (mtercimin nsz). Bu almamzda, aada da belirteceimiz gibi daha salkl olmas sebebiyle stanbul basksn esas aldk. 3 bn Haldun, Mukaddime-i bn-i Haldunun Fasl- Sdisinin Tercemesi, ev. Ahmet Cevdet Paa, Takvimhne-i mire, stanbul 1277/1860, s. 3.

18
DVN 2006/2

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

kaddime evirisinin, Lale Devri tercme faaliyeti erevesinde gereklemi olabilecei akla gelmekle birlikte bu konuda herhangi bir bilgiye ulaamadk. Bu dnemde tercme edilen kitaplar ve mtercimler hakknda bilgi veren almalar, Mukaddime tercmesinden sz etmemektedir. 4 Przde, bu dnemde matbaada baslacak kitaplar iin ulema snfnn baz nde gelenleriyle birlikte musahhihlik grevi yrtmtr.5 Przde yukarda belirttiimiz gibi ulemann baz nde gelenlerinin Mukaddimeyi tercme etmesi iin kendisini tevik ettiklerini belirtmi, bu konuda baka bir ey sylememitir. Przde, bu tercmeyi ferd bir gayretle yapm olsa bile Lale Devrinin bilimsel faaliyetleri destekleyen atmosferinin de byle bir almay tevik ettii aktr. Mukaddimenin bilim ve edebiyat inceleyen altnc blmn ise Ahmet Cevdet Paa 1859 ylnda tamamlayarak Trkeye kazandrmtr. 1851de kurulan ve Tanzimat dneminde bir ilimler akademisi ilevi gren Encmen-i Dni, Tarih-i Cevdetin yazm ile birlikte bu grevi de ona yklemitir. Bu dnem de -Lle Devri gibi- devlet eliyle birok tercmenin yapld bir kltrel atlm dnemidir. Tarih, corafya, iktisat, matematik, tabiat bilimleri alanlarnda tercmeler yaplmtr.6 Przde ve Cevdet Paa, Mukaddimenin tam bir metnini elde edebilmek iin stanbuldaki farkl yazmalar karlatrmlardr. Bugne kadarki Mukaddime basklarn, yazmalarn ve tercmelerini karlatracak bir aratrma, -baz kk eksikleri olmakla birlikte- Osmanl tercmesinin, bu klasiin bugne kadarki en nitelikli tercmelerden biri olduunu gsterecektir.7
4 Mehmet pirli, Lale Devrinde Tekil Edilen Tercme Heyetine Dair Gzlemler, Osmanl lm ve Meslek Cemiyetleri, stanbul 1987, s. 33-42; Salim Aydz, Lale Devrinde Yaplan lm Faaliyetler, Dvn: lm Aratrmalar, sy. 3 (1997/1), s. 143-170. 5 . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1982, c. IV, blm 1, s. 161. 6 Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1988, s. 144, 161, 168; Abdullah Uman, Encmen-i Dni, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. XI; Mkrimin Halil Yinan, Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat I, stanbul 1940, 573-595, s. 592. 7 Ne yazk ki dnyadaki btn yazmalar zerinde allarak baslm eksiksiz bir Mukaddime metnine hl sahip deiliz. Ali Abdlvahid Vfnin ciddi bir emek harcayarak nerettii metinde ise Trkiyedeki yazmalardan yararlanlmad iin baz eksikler bulunmaktadr. Franz Rosenthal ngilizce tercmesinde Trkiyedeki baz yazmalardan istifade ederek bu eksikleri nemli

19
DVN 2006/2

Yavuz YILDIRIM

Aralarnda bir asrdan daha fazla bir zaman bulunan her iki tercme de dnemlerinin dil ve slup zelliklerini tamaktadr. Przdenin slubu daha edebi iken Cevdet Paa, Tanzimat dneminin bir zellii olarak Przdeye kyasla daha sade bir slup tercih etmitir. Przde ve Cevdet Paa tercmeleri, kendi dnemlerinin tercme anlaylarn da yanstmaktadr. zellikle Przdenin evirdii blmler, gnmzn metne sadakati esas alan tercme usulnden farkl olarak gerekli grlen ilavelerin de yapld ve tercme ile erhin i ie getii bir metindir. Cevdet Paa ise gnmzn anlayna yakn bir tavrla, kendi dncelerini ve katklarn, tercme ettii metinden ayrarak notlandrmtr. Bata Cevdet Paa olmak zere her iki mtercim de Mukaddimeyi u ynlerden zenginletirmilerdir: 1- Grdkleri eksikleri tamamlamaya almlardr. 2- Tesbit ettikleri baz yanllar dzeltmilerdir. 3- zaha muhta grdkleri konular aklayc notlarla zenginletirmilerdir. Przde ve Cevdet Paann katklarnn iki ynden nemi bulunmaktadr: 1- Mukaddimenin anlalmasn kolaylatrmaktadr. 2- Osmanl Devletinin 18. ve 19. yzyllardaki zihniyet dnyasn ksmen de olsa- yanstmaktadr. Bu katklarn, Mukaddimede ilenen konulara Osmanl ulema ve yneticilerinin yaklamlar hakknda fikir verebileceini dnmekteyiz. A. Mukaddime Tercmesinin stanbul ve Kahire (Bulak) Basklar 19. yzyl ortalarnda slam dnyasnn nemli merkezlerinden Kahire ve stanbulun, Mukaddimenin Trke tercmesini birbirine ok yakn tarihlerde yaynlama yarna girdikleri grlmektedir. Przdenin evirdii ksm, tercme edildikten yaklak bir buuk asr sonra ilk defa 1858de Kahire (Bulak)ta baslm, ertesi yl ikinci basksn yapmtr. Bu bask byk boy tek cilt halindedir. Przdenin tercme etmedii ksm ise kitabn btnlnn bozulmamas iin Arapa olarak basknn sonuna eklenmitir.
lde gidermise de yazmalarn bir ksmna bakmam (veya bakamam) olduundan onun da baz kk eksikleri bulunmaktadr.

20
DVN 2006/2

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

Przde tercmesi Bulak basksndan ok ksa bir sre sonra 1859da stanbulda iki cilt halinde baslmtr.8 Przdenin tercme etmedii altnc blm ise bu baskya eklenmemitir. Mukaddime tercmesinin hem Bulak hem stanbul basklarnn banda kitap ve mellif hakknda bilgi verilmitir. Bulak basksnn bana Terceme-i bn Haldun bal ile Ali Cevdet tarafndan Trke olarak yazlan blmde tercmenin baslmasn Msr Hidivinin emrettii, birok nshann karlatrlarak mstensih hatalarnn dzeltilmeye alld belirtilmi, ardndan bn Haldunun hayat ve eserleri hakknda bilgi verilmitir.9 Tercmenin balang ksmnda ise Przdenin yazd nszden haberdar olmayan Ali Cevdet, kendisi bir nsz kaleme almtr. bn Haldun hakkndaki bu bilgi, stanbul basksnn birinci cildinin balangcna Terceme-i Hl-i Mellif-i Kitab bal ile yazar belirtilmeden konulmutur. Ardndan Przdenin tercmesi iin kendisinin kaleme alm olduu nsz yer almtr. kinci cildin banda ise mtercim Przdenin hayat, zz Tarihinden iktibas edildii belirtilerek verilmitir. Przdenin Mukaddime tercmesine katklarnn bir ksm sayfa kenarlarnda yer almtr (derkenar). stanbul basksnda bulunan derkenarlardan mtercime ait olanlarn ounluu Bulak basksnda da bulunmaktadr. Ayrca Bulak basksnda ok az sayda da olsa kitab tabedenin sayfa kenarlarna lit-tbi imzasyla koyduu baz notlar gze arpmaktadr. Przde tercmesinin stanbul ve Bulak basklar karlatrldnda baz farklar gze arpmaktadr. Bunlarn bir ksm metnin anlamn deitirmeyen kelime farkllklardr. Mesela kermesi-yet-i kermesi (Przde, stanbul, I, 254), asabe-asabiyye (stanbul, I, 250), kabilesi-kabilesini (stanbul, I, 253), ulemnn ekseri8 Bu tercme, Mukaddimenin Arapa neirlerinin en mkemmeli olan Vf neri ile mukayese edildiinde baz farklar grlmektedir. Szgelimi az da olsa Vfye gre baz eksikler bulunmaktadr. Mesela Mukaddimet bn Haldun I-III, (nr. Ali Abdlvhid Vf), 3. bsk., Daru Nehdati Msr, Kahire ts., c. I, s. 482, onuncu satrdan alt kelimelik bir istisna cmlesinin karl Przade tercmesinde grlmemektedir (Przde, I, 238). Bunun sebebi, tercme edilmeyen parann, Przadenin tercmesine esas ald Mukaddime nshas veya nshalarnda bulunmamas olabilir. 9 Bu ksmn, bn Haldunun otobiyografisine dayanlarak hazrland anlalmaktadr; bkz. bn Haldun, et-Tarf bibn Haldun ve Rihletuhu arben ve arkan, (nr. Muhammed b. Tvt et-Tanc), Kahire 1370/1951.

21
DVN 2006/2

Yavuz YILDIRIM

baz ulem (stanbul, I, 342). Baz farklar ise anlam deitirmektedir. Mesela ilim-amel (stanbul, I, 222), seniyye-nesebiyye (stanbul, I, 231), kurr-Kurn (stanbul, I, 236), taddtadl (stanbul, I, 250), izat-itat (stanbul, I, 243). Bu tr farklarn, yazmalarn mstensihlerinden veya baskdan kaynaklanan hatalar olduu anlalmaktadr. Ayrca bir baskda olup dierinde bulunmayan ibareler de sz konusudur. Bu farklar ounlukla bir kelimeden ibaret iken nadir olarak birka kelimeden oluabilmektedir. Bunlar genellikle cmlenin anlamnda deiiklie yol amamaktadr. ki bask arasndaki bu farklara bakldnda genellikle stanbul basksnn daha salkl olduu, Bulak basksnda ise daha fazla hata yapld grlmektedir. Devam etmekte olan Mukaddime tercmesini neir almamzda biz her iki basky da karlatrmakta ve bu farklarn nemli olanlarn gstermeyi hedeflemekteyiz. Przdenin soyundan gelen ve Osmanl Devletinin son dneminde II. Abdlhamid tahttan indirildikten sonra bir mddet eyhlislamlk grevi ifa eden Przde Sahib Mollann Bulak basksn beenmedii, stanbul basm iin msveddesi kendisinde bulunan ve bizzat mtercimin hazrlad bir baka nshann esas alndn syledii Babinger tarafndan aktarlmaktadr. 10 Ahmet Cevdet Paa da Mukaddimenin henz tercme edilmemi olan altnc blm zerinde emek mahsul bir alma yapm, farkl Mukaddime yazmalarn karlatrarak tam bir nsha elde etmeye gayret etmitir (Cevdet Paa, s. 38). Bundan dolay Mukaddimenin Arap dnyasnda yaplan basklarnda bulunmayan baz ksmlar Cevdet Paa tercmesinde yer almaktadr.11 Bu tercme daha nce baslan Przde tercmesinin nc cildi olarak 1860 ylnda stanbulda baslmtr. Cevdet Paa, Mukaddimenin altnc blmnn bandan yaplan ve Bulak basksna konulan tercmenin Przdeye deil, II. Mahmud dnemi devlet adamlarndan smail Ferruh Efendiye ait olduunu tespit etmi, ancak slubunu beenmemi, baz eksikler ve gereksiz fazlalklar grm, bunun yannda tercmenin tek sluba sahip olmaDVN 2006/2

22

10 Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, Kltr Bakanl Yay., Mersin 1992, s. 309. 11 Cevdet Paa tercmesi s. 37de sayfa ortasndaki paragraf gibi. Bu paragraf, Trkiyedeki Mukaddime yazmalarndan da istifade eden Franz Rosenthalin ve Sleyman Uludan tercmelerinde yer almaktadr.

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

s gerektii dncesiyle bu blm bandan itibaren tercme etmitir (Cevdet Paa, s. 3-4).12 B. Przde ve Cevdet Paann Mukaddime Tercmesine Katklar Przde ve Cevdet Paa eitli ekillerde Mukaddimeye katkda bulunmulardr. Aada yapacamz snflamann hemen hemen her maddesine ait katklarnda mtercimler zellikle Cevdet Paa- frsat bulduklarnda kendi ahs kanaatlerini de ortaya koymaktan ekinmemilerdir. Przdenin, Osmanl padiahnn slam dnyasnn lideri olduu (II, 58-59), Cevdet Paann slam dnyasnda Gazzlden nce mantk ilmine olumlu baklmazken Gazzlden sonra bu bakn deierek artk ilim iin gerekli sayld, bunun da ilim anlaylarnn farkl dnemlerde deiebileceine bir rnek olduu (s. 141), tasavvufun vahdet-i vcut konusunda bu gre meylini gsteren bir yorumu (s. 95) bu tip rneklerdendir. Cevdet Paa, Mukaddime metnine Przdeden daha fazla katk yapmtr. Tercme ettii blmde yer alan hemen her konuyu yorumlaryla zenginletirmitir. Bu yorumlarn hacmi yaklak olarak evirdii ksmn te birine ulamaktadr. Bu zenginliin bata gelen sebebi, Cevdet Paann, Mukaddimenin bilim ve edebiyat blmn evirmi olmasdr. Zira bu konular Cevdet Paaya hem slam ilimleri hem de akl ilimlerdeki birikimini rahata sergileme frsat vermitir. Cevdet Paann katksnn Przdeninkilere kyasla daha dzenli olduu grlmektedir. Notlar metin arasnda yer alm, ancak tercmeden ayrmak iin bana lil-mtercim, sonuna ise temme kelml-mtercim veya inteh kelml-mtercim ifadeleri konulmutur. Ancak zaman zaman mtercim yorumunun balangcn ya da bitiini gsteren bu ifadelerin konulmad da grlmektedir. Przdenin katklar ise hem tercme iinde hem de sayfa kenarlarnda yer almaktadr. Tercme iindeki katklarn bazen kendisine ait olduunu belirterek bazen de belirtmeden sunmutur. Sayfa kenarlarndaki notlarn ise Przdeye ait olduu belirtilmitir.
12 Bulak basksnda altnc blmn bandan ilm-i feriz konusuna kadarki az bir ksmnn tercmesi de yer almtr. Tercmenin sonunda verilen bilgide Przdenin tercmeyi burada brakt belirtilmekte ve smail Ferruh Efendiden sz edilmemektedir; bkz. bn Haldun, Terceme-i Mukaddime-i bn-i Haldun, ev. Przde Mehmed Shib, Bulak, aban 1274/Mart-Nisan 1858, s. 529.
DVN 2006/2

23

Yavuz YILDIRIM

Przde ve Cevdet Paa, tercme srasnda mracaat ettikleri farkl kaynaklarn isimlerini ve melliflerini bazen kaydetmiler, ancak ounlukla kaydetmemilerdir. Przde ve Cevdet Paann Mukaddime tercmesine katklar yle snflandrlabilir: 1. Eletiri ve Dzeltmeler Przde ve zellikle Cevdet Paa, bn Haldunun Mukaddimede sunduu baz grleri eletirerek kendi dncelerini ortaya koymulardr. Kimi zaman da doru olmayan baz bilgileri dzeltme yoluna gitmilerdir. Przdenin, ok az da olsa baz konularda bn Haldundan farkl dnd grlmektedir. Bu tip grlerini genellikle metin iindeki katklarnda deil, derkenarlarda ifade etmitir. Mesela devletlerin mr hakknda bn Haldun ortalama yz yirmi yl bierken Przde iirsel bir slupla -biraz da abartarak- Osmanl Devletinin be yz seneye yakn bir zamandr dnya apnda bir devlet olarak ayakta durduunu belirtmitir (Przde, I, 304, derkenar). Przde, beer corafya ile ilgili olarak dnyann kuzey ve gneyinde insan topluluklarnn yaad blgelerin son snrlar hakknda bn Haldunun Batlamyusa dayanarak verdii bilginin artk geersiz olduunu, zira pek ok aratrmacnn daha kuzey ve daha gneyde meskn blgeler kefederek haritalarda gsterdiklerini belirtmitir (Przde, I, 78, derkenar). Corafya ve iklim artlarnn insana etkisi konusunda bn Haldunun ok scak ve ok souk blgelerde yaayanlarn zihn melekelerinin fazla gelimedii eklindeki grnn bilimsel olmad, nk Afrikada Habeistan ve oraya yakn blgelerde yaayan zenciler arasnda akl ve bilgi zellikleriyle tannan pek ok kimse bulunduu ifade edilmitir (Przde, I, 151, derkenar).13 bn Haldunun corafya konusunda deindii mesafe lm teknii meselesindeki grne Przde katlmam, kaynak gstererek farkl grleri ortaya koymu ve bn Haldunun dncesinin bunlara aykr olduunu belirtmitir (I, 80-81, derkenar).
DVN 2006/2

24

13 Kim tarafndan dld belirtilmeyen bu notun Bulak basksnda Przadeye ait olduu kaydedilmitir (s. 105, derkenar). Corafya konusundaki baka eletiri ve dzeltmeler iin bkz. Przde, c. I, s. 78, 142 (derkenar). Musahhihin corafya konusunda mtercim Przadeye bir eletirisi iin bkz. c. I, s. 81 (derkenar).

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

Przde, bn Haldundan farkl dnd baz konulardaki grlerini metin iinde ve kendisine ait olduunu belirterek ifade etmitir. bn Haldun, realiteyi gz nne alarak slam corafyasnn geniliinden dolay tek halifenin idaresi altnda kalmasnn zor olduunu, bu sebeple birbirinden uzak blgelerde ayn anda birden fazla halifenin bulunmasnn meruiyetini savunmutur. Przde ise bu gre temelden kar kmamakla birlikte slam dnyasnn bir tek otoritenin ynetimi altnda olmas gerektiini savunan teorisyenlerin argmanlarn sunmu ve aralarnda Hint Okyanusu gibi byk bir coraf engel bulunmayan lkelerde birden fazla halifenin ortaya kmasn meru grmemitir (Przde, I, 342-43). slam dnyasnn farkl blgelerini ve birok Mslman etnik topluluu idare eden Osmanl Devletinin ynetim organlarnda grev yapan Przde, bylece Osmanl Devletinin btnln ve slam dnyasndaki liderlik iddiasn savunmutur. smini tespit edemediimiz bir ahsn Przde tercmesinin yazmalarndan birinde bulunan katklarndan sz etmeden geemeyeceiz. Muhtemelen ulema snfndan bu ahsn, sayfa kenarlarna muharrir imzasyla dt notlar olduka dikkat ekicidir. Hemen her sayfada yer alan bu yorumlarn nemli bir ksm bn Haldunun grlerine eletiri getirmektedir. Mesela bn Haldunun metodolojisinin bariz zelliklerinden birini oluturan deneycilii, tercmenin henz ilk sayfasnda yle tenkit edilmektedir:
gh [dikkat]! bn Haldun hazretlerinin dern- Tarihde zikredecei garib-i mebhis [ilgin konular], ekser tecrbeden alnmtr. Bu surette sadece mcerribe [tecrbe sahibine] yakn ifade edip ve ezminenin [zamanlarn] ihtilaf ile dahi muhtelif olur. Nitekim kendisi dahi iaret eder. Dikkat oluna!14

Cevdet Paa da bn Haldunun baz grlerini dzeltme yoluna gitmitir. Mesela slam dnyasnn dou blgelerini yeteri kadar tanmad iin bn Haldunun bu blgelerde kendi dneminde yetien baz nemli alimlerden haberdar olmadn belirtmi ve bunlar hakknda bilgi vermitir (Cevdet Paa, s. 239). Kuran ilimleri alannda bn Haldun nesih konusunun bir bilim dal haline gelmediini ifade ederken Cevdet Paa onun bu alandaki kitaplardan haberdar olmad iin byle bir kanaate vardn belirtmi ve nesih literatrnden ksaca bahsetmitir (Cevdet Paa, s. 34). Fkh ilmi konusunda bn Hal14 bn Haldun, Terceme-i Mukaddime-i bn-i Haldun, ev. Przade Mehmed Shib, Sleymaniye Ktphanesi, Pertevniyal blm no. 833.

25
DVN 2006/2

Yavuz YILDIRIM

dunun mnazara ile cedeli ayn ey saymasna mukabil, bunlarn farklarn ilemitir (Cevdet Paa, s. 58-59). Akl ilimler konusunda da bn Haldun bu ilimlerin ilk olarak eski ran ve Roma mparatorluunda ortaya ktn iddia ederken Cevdet Paa Hindistan, Msr ve Irakn, eski ran ve Roma mparatorluundan nce akl ilimlere beiklik ettiini ifade etmitir (Cevdet Paa, s. 103). Eski Yunan tarihi hakknda bn Haldunun sunduu bilgiyi dzeltmi (Cevdet Paa, s. 104), skenderiye Ktphanesinin Mslmanlar tarafndan Hz. merin emriyle yakld iddiasna kar bu hadisenin slamdan nce vuku bulduunu (Cevdet Paa, s. 105) kaydetmitir. Hanbel-seleflerin Allahn varl ve sfatlar hakkndaki dncelerini genie verdikten sonra eletirerek (Cevdet Paa, s. 78-79) bu ekole olduka yakn duran bn Haldunu da dolayl yoldan tenkit etmitir. 2. bn Haldundan Sonraki Gelimeler Hakknda Bilgi bn Haldun (. 1406) ile Przde (. 1749) arasnda yaklak buuk yzyl, Cevdet Paa (. 1895) arasnda ise yaklak be yzyl bulunmaktadr. Mukaddimenin her iki mtercimi de bn Haldun ile kendi aralarnda meydana gelen baz gelimeleri tercmelerine kaydetmilerdir. zellikle Cevdet Paa, ounluu eitli bilimlerde meydana gelen gelimeler ile ilgili olmak zere pek ok not dmtr. Cevdet Paann bu tr katklarna birok rnek verilebilir. slam ilimlerin ele alnd konularda Hanbel mezhebi mensuplarnn bn Haldundan sonra daha da azaldklar (Cevdet Paa, s. 46), Osmanl Devleti halknn ounun Hanef mezhebi mensuplarndan olutuu ve slam hilafetinin Osmanllarda bulunmas sebebiyle slam dnyasnda Hanef mezhebinin nde geldii (Cevdet Paa, s. 47), fkh ilminin bir dal olan hilfiyyt bn Haldun zamannda slam dnyasnn ark blgelerinde (bugnk Orta Dou) revata iken artk buralarda isminin dahi unutulup kitaplarnn nadir olarak bulunduu (Cevdet Paa, s. 57) gibi notlar yer almaktadr. Mukaddimenin akl ilimler eklinde adlandrd konularda da Cevdet Paann yeni gelimelerle ilgili notlar bulunmaktadr. bn Haldundan sonra slam dnyasnda akl bilimlerin gerilemesi, buna mukabil Avrupada ykselii (Cevdet Paa, s. 114-115), on dokuzuncu yzylda Avrupann, dnyada bilimlerin ve -bn Halduncu anlamda- medeniyetin en gelikin blgesi haline geldii (Cevdet Paa, s. 115), matematik ve geometri konularnda bn Haldun ile Cevdet Paa dnemleri arasndaki baz farklar (Cevdet Paa, s. 102) gibi.

26
DVN 2006/2

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

Przdenin bu tr katklar Cevdet Paaya kyasla olduka azdr. Przde -ve ondan ok daha az olarak musahhih Tahirin- Mukaddime tercmesine en fazla katkda bulunduklar bilimlerden biri, belki bata geleni corafyadr. Gerek bn Haldunun ulaamad, gerekse onun vefatndan sonra corafya bilimindeki gelimelerle elde edilen pek ok yeni bilgiyi tercmeye aktarmlardr. Przde, Osmanl tarihi hakknda nadir olarak bilgi vermi, bazen Osmanl dnemi ile nceki dnemler arasnda kyaslamalar yapmtr. Mesela Osmanl maliyesi ile ilgili olarak on sekizinci yzyln balarnda kendisinin de katksnn bulunduu para ayar almas (Przde, II, 56-57, derkenar), Abbas halifelerinin, mhrlerini vezirlerine teslim etmeyerek kendi ellerinde tutmalarna mukabil, Osmanl sadrazamlarnn, padiahlarn mhrlerini tamas (II, 117, derkenar), bn Haldunun gr erevesinde Kuzey Afrika ve Endlste yarg kurumlarnn asabiyet ile ilgisi konusunda gemi dnemlerle on sekizinci yzyl arasndaki fark (II, 145, derkenar), mzik konusu iinde Osmanl mehter mzii hakknda bilgi (II, 349, derkenar) bu konuda verilebilecek rneklerdendir. bn Haldun, Mukaddimenin dnya corafyasn anlatt ksmnda Anadoluda Osmanllarn hakimiyetinden ksaca sz etmitir. Derkenara bu bilgiyi tamamlamak zere yle bir not konulmutur: Allah alem mverrih-i merhumun vaktine idrak ettii Yldrm Byezd Han hazretleri yahut vlid-i mcidleri merhum Gz Hdvendigr [I. Murad] hazretleri olmak gerektir. (Przde, I, 132, derkenar).15 3. Konu Aklama bn Haldun Mukaddimede baz konular ksa bilgi vererek yahut bir kiiden bahsedip zerinde durmadan gemitir. Mtercimler ise bu gibi baz konularda ilave bilgi sunmulardr. Mesela bn Haldun, ynetim olgusunun insan topluluklar iin nemi ve gereklilii konusunu tartrken slam filozoflarnn grlerini olduka ksa bir ekilde zetleyip onlara cevap olarak toplumda nizamn salanabilmesi iin nbvvetin mutlaka gerekli olmadn, kitap ehli olmayan toplumlarda da ynetim olgusunun grldn belirtmitir.16 Przde ise bn Haldunun konuyu ileyiini yeterli grmeyerek slam filozoflar ile kelamclar arasnda nbvvet konusundaki tartmay kaynaklara da bavurmak suretiyle daha geni bir ekilde ortaya koymutur (P15 Bu imzasz not musahhihe ait olabilir. 16 bn Haldun, Mukaddime, c. I, s. 338-39.

27
DVN 2006/2

Yavuz YILDIRIM

rzde, I, 74-76).17 Mzik, tefsir, fkh ve kelam ilimlerinin eitli konularnda da Przdenin katklar grlmektedir. Mesela hilafet konusunda kelamclarn grlerinin hsn-kubuh konusuna dayanmas ve farkl mezheplerin bu konudaki grleri (I, 339-41), ayn anda birden fazla halifenin ortaya kmas durumuyla ilgili grler (I, 34243), hilafetin artlar hakknda Hanef ve Mtrid fakih ve kelamclarnn grleri (I, 344-46), yaad dnemde (on sekizinci yzyln ilk yars) emrl-mminn nvanna slam dnyasnda sadece Osmanl padiahnn layk olduu (II, 58-59, derkenar) gibi. Emrlmminn nvan, slam halifeliinin eanlamls olan terimlerinden biridir. Cevdet Paa tercme ettii bilim ve edebiyat blmnde hemen hemen btn bilimlere katkda bulunmutur. Din ilimlerinde Nasr suresini tefsir etmesi (Cevdet Paa, s. 30-31), fkh usul kitaplar ve mellifleri (s. 56), kelam ilmi (s. 66), kelam akmlar ve zellikle bn Haldunun deinmedii gerekesiyle Mtridlik (s. 68-70), Mutezilenin kader anlay (s. 75), eski Yunan filozoflarnn Allah hakkndaki grleri (s. 76), Hanbel-Seleflerin Allahn sfatlar hakkndaki itikatlarn genie vererek eletirmesi (s. 78-79), metinde kelam konusunda zikredilen bir hadisin tamamnn Trkesi (s. 80), ruhun varln yeni gelien pozitif bilimlerin verilerine dayanarak inkar edenlere verdii cevap (s. 98) Cevdet Paann katklarndandr. Akl ilimlerde Cevdet Paann pek ok katksna rnek olarak astronomi bilimi (Cevdet Paa, s.103), eski Yunanda nemli filozoflar ve felsef akmlar (s.106-110), slam felsefesinin ortaya k ve ilk filozoflar (s.122-125), belli bal slam filozoflar ve felsef akmlar (s.111-113), tp ilmi konusunda Eb Bekir er-Rz (s. 144) hakknda verdii bilgiler zikredilebilir. 4. Kavram Gelitirme bn Haldunun Mukaddimede ele ald halde tam olarak kavramlatrmad baz konularda Przdenin kavram gelitirdii, bylece konunun daha iyi anlalmasna katk salad grlmektedir. Sebep asabiyeti byle bir kavramdr. bn Haldun asabiyet kavram ile bedev kabilelerin dayanma gcn ifade ederken asabiyeti ikiye ayrmtr. Birincisini ayn soydan gelenlerin oluturduu g anlamn17 Yorumun boyutlarn somut bir ekilde ortaya koyabilmek iin belirtelim ki bu konu Mukaddimenin Vf nerinde 21 satr, Przdede ise tercmeyle birlikte 66 satr igal etmektedir.

28
DVN 2006/2

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

da nesepten kaynaklanan asabiyet eklinde tanmlarken ikinci kategoriyi meydana getiren farkl soydan gelenlerin oluturduu g anlamndaki asabiyeti net bir ekilde adlandrmam ve sadece asabiyet manasnda bir ey olarak tanmlamtr.18 Przde ise ikinci kategoriyi daha ak bir kavramla tanmlamtr: Sebep asabiyeti (Przde, I, 257). Przde, bn Haldunun tam olarak kavramlatrmad bir dncesini yeni bir kavramla ifade etmi, bylece bu dncenin geliimine ve daha iyi anlalmasna katkda bulunmutur. 5. Kavram Aklama Mukaddimede tarif edilmeden geilen baz kavramlar Przde aklama ihtiyac hissetmitir. Mesela bn Haldun, bedev topluluklarn zelliklerini ele alrken bir kimsenin kendi kabilesinden ayrlp baka bir kabileye katlmasnn sebepleri arasnda hilf ve vely da belirtir. Ancak bu terimleri tarif etmez; cinayet (su) kavramn ise ksaca tanmlar: () baz nesep [soya] mensuplar, bir yaknlk, hilf, vel veya iledikleri bir sutan firar gibi sebeplerle baka bir nesebe dhil olurlar.19 Przde, bn Haldunun bu metnini, hilf, vel ve cinayet (su) kavramlarn tanmlayarak tercme etmitir:
() Bazlar zaman- chiliyyette cr olduu zere ledel-hce birbirlerine imdd ve inet etmek zere beyinlerinde ahd msk edip eymn- ilz ile ahidlerini tevsk ve tekd ederler. Bazlar dah nev nem bulduu kabilenin zaf u fakrna binen onlardan mufrakat ve akviyya mrcaat edip hayatnda kav, zafin cinyet ve armetini tahamml ve muvenet ve muzheretine tekeffl artyla badelmemt kendye vris olmak zere zuaf, akviy ile akd-i vel ederler. Bazlar dah kavim ve kabileleri beyninde cinyet etmekle muhaze havfyla ilerinden firar edip kabile-i uhr ahalisine istinad ve iltic ve kenef-i himyelerini melz ve mev ederler (Przde, I, 244).

Yine bedev kabilelerin yaps hakkndaki baka bir konuda Mukaddime metninde tarif edilmeden geilen vely20 trlerine ayrp tanmlayarak okuyucuya sunmutur:
18 bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 484. 19 bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 487. bn Haldun, Mukaddimenin bir baka konusunda vel kavramn biraz daha aarak trn sayar. Bununla beraber bunlar yine tanmlamaz; bkz. a.g.e., c. II, s. 494. 20 bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 484.
DVN 2006/2

29

Yavuz YILDIRIM

Ve dah karbet-i nesebiyye ile asabiyyet hasl olduu gibi karbet-i hkmiyye ve sebebiyye ile dah hasl olur. Mesela mevlnn itk ettii abd zerinde hakk- vels ile kezlik nesebi mehul bir ahsn, ahs- hara iltica ve akd-i mvlt ile uhde-i derek ve emnna duhul ricas zmnnda sabit olan hakk- vel dah karbet makamna kaim olup abdin mevls ve dahlin mltecs melz ve melceleri olmakla ledel-hce avn nusretlerine kyam ve adlaryla muhsama ve mukavemete ikdm edip () (Przde, I, 241).

Cevdet Paann da bn Haldunun zikrettii birok terime aklk getirdii grlmektedir. Tercmesine koyduu ilk not, bn Haldunun sisteminde nemli bir yeri olan tecrb akl konusundadr. Mtercimin sadece bir alim deil ayn zamanda bir ynetici sfatyla da toplum grn nemli lde aksettirmektedir. Burada tecrb akln bir gerei olarak hem geleneklere hem de yeniliklere uyum salamann nemini, bunlara kar direnmenin faydasz ve yanl olduunu vurgulam, toplum hayatnda istikrardan yana tavr koymutur:
Fikrin ibu mertebe-i sniyesi [tecrb akl] ber-vech-i merh cemiyyet-i beeriyyeye mteallk olan db ve usl idrakden ibaret olmakla bu babda byklere takld ve tebaiyyet ve dt- umumiyyeye tevfk-i hareket lzimeden iken baz hod reyler, dt ve temlde halka ittib etmeyip zumlerince halk kendilerine uydurmak isterler. Zaman ise hibir vakitte insana uymayp be-herhal insan zamana ittib etmeye mecbur olageldii cihetle dest-i zamneden bir hayli silleler yiyip ve insan refah ile geindiren keyfiyyet hemn halk ile ho geinmekten ibaret olduunu anlayp nihayet halka taklid ve tebaiyyete mecbur olarak hal-i sbknn nedametini ekerler. Amma her krnda ukal [akll kimseler] szne havle-i sem-i itibar eden ve db ve etvrnda byklerin isrine giden kimse tark-i maet ve muaerette feyz alr ve nazar- enmda makbul olarak bu yolda hal ve haysiyyeti terakk bulur. Ve nki hikmet-i ameliyye, ber-minvl-i merh, tecrib-i sahha ile kesb olunur mevddan olman, herkesin tecrbesine gre bu babda bir trl malmt- mahssas olabileceinden her halde pend nashati ve ukal ile olunan mevereti ganimet bilmek lazm gelir () (Cevdet Paa, s. 12).

30
DVN 2006/2

Cevdet Paann bu szlerinin satr aralarnda, Tanzimat dneminin getirdii dzenlemelere uymak gerektii dncesi de okunabilir. Cevdet Paann hem akl ilimler hem de din ilimlerine ait birok bilimsel kavramla ilgili katks bulunmaktadr. Bunlar arasnda matematikle ilgili telm (Cevdet Paa, s. 102), ruh (s. 15-18) terimleri saylabilir. Mukaddime metninde geen kavramlarn aklanmasnn,

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

modern dnem ncesi bilim anlayna ve bilimsel birikimine nfuz etmek asndan son derece faydal olduu aktr. 6. Konuya Hazrlayc Giriler bn Haldunun bir konuya balama slubu, bal attktan sonra genellikle sz fazla uzatmadan konuya dorudan girmektir. Przde ise zaman zaman konularn balangcnda genel bilgiler vererek veya nceki konu ile ilgili ksa bir zet yaparak balamakta, bunun ardndan metnin tercmesine girimektedir. Przde bu girilerin kendisine ait olduunu belirtmemitir. Buna rnek olarak birinci kitabn onuncu konusuna yazd u giri verilebilir:
Malm ola ki mme-i efrd- beer, nesl nesebde hazret-i dem aleyhis-salt ves-selma mensub ve mntesib, ve ecere-i vcud- mesdlarndan munfasl ve mnaib olup sahfe-i mamre-i arzda tevld ve tensl tarkyla karnen bade karnin Arab ve Acem ve Rum gibi kabil ve ayire mteferrik ve mnkasim olmulardr. Lkin bu kabil ve ubun bazsnn eref-i ilm keml ya cd efzl ya mehsin-i amlden bir gayr cihetle kabile-i uhr zerine fazl u meziyyeti olmakla bu ereften mahrum olan ricl, kuvvet evket ve hsn-i sret ile marf olan () (Przde, I, 243-44).

7. Cmle Aklama Przdenin Mukaddimeyi tercme slubunda en fazla dikkati eken nokta serbest tercme, yani metnin neredeyse her bir cmlesini aklayc ilavelerle evirmesidir. Przdenin bu slubu konu balklarnn dahi ounda kendini gstermektedir. Mesela bn Haldunun Bedev Hayat Tarz Ancak Asabiyet Sahibi Kabileler in Mmkndr21 eklinde evirebileceimiz bir baln Przde Bdiyede Skn ve kamet ttihd- Neseb ve Haseb le Birbirlerine Avn Nusrete Tekeffl ve Taahhd Eden Ehl-i Asabiyyet ve Kabile Mahsus Olduu Beyanndadr (Przde, I, 238) eklinde tercme etmitir. Cevdet Paann bu tr katklar Przdeye kyasla daha azdr ve onun tercme slubu -daha nce belirttiimiz gibi- bugnk anlaya daha yakndr.

31
8. bn Haldunun Grleri ile Aklama Przde sk sk bn Haldunun baz terim ve cmlelerini yine onun Mukaddimede ifade ettii grleri erevesinde yorumlamtr. Bu
21 bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 482.
DVN 2006/2

Yavuz YILDIRIM

tr yorumlar ounlukla metin iinde, bazen derkenarlarda yapmtr. Mesela siyaset-i medeniyye kavramn Mukaddimenin baka bir yerindeki aklama ile tanmlam (Przde, II, 174, derkenar), Kuzey Afrika ve Endlste yarg kurumlarnn asabiyet ile ilgisi konusunda gemi dnemlerle on sekizinci yzyldaki fark bn Haldunun gr erevesinde ortaya koymutur (II, 145, derkenar). C. Mukaddime Tercmesinin Etkisi Trkiye ktphanelerinde hem Mukaddimenin hem de Przde tercmesinin pek ok yazma nshasnn bulunmas bu kitaplara ilginin gstergesi olarak kabul edilebilir.22 Przde tercmesinin baslmadan nce de ilgi grd, tamamen veya ksmen kopya edildii anlalmaktadr. Okunakl bir el yazs ile yazlm byle bir kopya, siyasetle ilgili baz risalelerin kaydedildii bir mecmuada yer almaktadr. Przde tercmesinin bandaki tarih ilmi ile ilgili ksmdan balamakta ve corafi bilgilerin verildii ksmn ortalarna kadar devam etmektedir.23 Babingere gre tercmenin pek ok yazmasnn bulunmas yannda baslmas da esere rabet edildiini gstermektedir. Przde tercmesine nl tarihi Hammer de ilgi duymu ve bu kitaba Avrupa ilim dnyasnn dikkatini ekmitir. Babingere gre Mukaddimenin Przde tarafndan tercme edilmesi, Osmanllarn tarih anlaynn on sekizinci yzyln ortalarnda deitiini gstermektedir.24 Mukaddime tercmesine gsterilen ilgiye bir rnek olarak daha nce zerinde durduumuz bir Przde yazmasna tekrar deinmek yararl olacaktr. Kitabn sayfa kenarlarna kaydedilen notlar birka ahsa aittir ve olduka dikkat ekicidir. Hemen hemen her sayfada yer alan bu yorumlar bn Haldunun grlerine eletiri, onay ve aklamalar getirmektedir. Bu yorumlar bn Haldunun grlerinin okunduunu ve tartldn gsteren bariz bir rnektir. Bu yazmadaki derkenarlarn bazlar Przdenin stanbul basksna da alnmtr.25
22 Mukaddimeyi tercme ederken Trkiyedeki nshalardan da yararlanan Rosenthal de bu kanaattedir; bkz. Ibn Khaldun: The Muqaddimah, ev. Franz Rosenthal, Routledge and Kegan Paul, London 1958, c. I, s. xc; Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, s. 309. 23 Bu mecmua, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi ktphanesinde tasnif edilmemi kitaplar arasnda bulunmaktadr. 24 Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, s. 309. 25 bn Haldun, Terceme-i Mukaddime-i bn-i Haldun, ev. Przade Mehmed Shib, Sleymaniye Ktphanesi, Pertevniyal blm, no. 833. Derkenarlarn byk ounluu kim olduunu maalesef tespit edemediimiz

32
DVN 2006/2

Mukaddimenin Osmanl Dnemi Trke Tercmesi

Mukaddimenin Osmanl dnemi tercmesinden oryantantalistler de yararlanmtr. Mukaddimenin Franszcaya ilk tam tercmesini gerekletiren De Slane, almasn Trke tercmeden de yararlanarak gerekletirmitir. De Slane, Trke tercmeyi bir rehber olarak kullandn, eer Trke tercme mevcut olmasayd kendi tercmesinin birok ynden eksik ve hatal kalm olacan ifade etmitir. 26 Sonu olarak Mukaddime tercmesi, slam dncesine Osmanl elitinin yapt katknn bir rneidir. Mukaddime Trkeye aktarlmakla kalmam, deta yeniden retilmitir.

muharrire aittir. Bu derkenarlardan birine koyduu muharrir el-mft imzas (s. 18b) bu ahsn ulemaya mensup olduunu dndrmektedir. Derkenarlarn birkanda ise Hakk (3a), Hayati (s. 136a) ve Hikmet (347a) imzalar bulunmaktadr. 26 Fuad Kprl-W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1973, s. 169; Ibn Khaldun, The Muqaddimah, c. I, s. cviii. De Slanen tercmesi, Mukaddimenin Trke tercmelerinin baslmasndan ksa sre sonra 1862de yaynlanmaya balamtr; bkz. a.yer.

33
DVN 2006/2